id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
408
| title
stringlengths 1
239
| text
stringlengths 1
474k
|
|---|---|---|---|
712 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brandmajster | Brandmajster | Brandmajster to stopień oficerski w dawnych, zawodowych strażach pożarnych (ogniowych). Odpowiadał on stopniowi kapitana w wojsku.
Przypisy
Bibliografia
B. Nowowiejski, W sprawie wpływów języka niemieckiego na polszczyznę, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza“, 17, 2010, s. 118.
Stopnie strażackie |
713 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Czechizm | Czechizm | Czechizm, bohemizm (od Bohemia – łacińskiej nazwy Czech) – element językowy zapożyczony z języka czeskiego i funkcjonujący stale w obrębie innego języka. Słowo „czechizm” może też oznaczać doraźne wprowadzenie elementów języka czeskiego do tekstu, np. w celach artystycznych lub stylizacyjnych.
Do czechizmów międzynarodowych należy słowo „robot”, czeski neologizm ze sztuki science fiction Karla Čapka R.U.R., które upowszechniło się w wielu językach świata, w tym polskim. Innym czechizmem międzynarodowym jest słowo „polka” (czeski taniec narodowy, dosł. kółko) lub „pistolet” (ang. „pistol”, niem. „Pistole”, hiszp. „pistola”) od czeskiego píšťala – „gwizdek”.
Czechizmy w języku polskim
Szczególnie dużo zapożyczeń językowych za pośrednictwem języka czeskiego pojawiło się w języku polskim w średniowieczu, co wiąże się głównie z przyjęciem chrześcijaństwa za pośrednictwem czeskim. Są to głównie słowa związane z działalnością kościelną, takie jak „ołtarz”, „msza”, „kościół”. Niekiedy słowa zapożyczone z języka czeskiego mają swój rdzenny rodowód w łacinie, jak w przypadku słów „ołtarz” – łac. altare, „msza” – łac. missa, „kościół” – od łac. castellum – „twierdza” (zdrobnienie od łac. castra „obóz”; od castellum pochodzą także polski kasztel i kasztelan oraz ang. castle – „zamek”). W takim wypadku jest to zapożyczenie z łaciny za pośrednictwem czeskiego. Jednocześnie, wyrazy łacińskie pojawiły się w czeszczyźnie często za pośrednictwem języka niemieckiego (np. polski „klasztor” pochodzi od czeskiego klášter, ten zaś od staroniemieckiego kloster, który w końcu wywodzi się od łacińskiego claustrum). W wieku XIV-XVI istniała intensywna wymiana kulturowa pomiędzy Polską a Czechami, co dało swój wyraz w polskim słownictwie i ortografii. Wpływy z czeskiego pojawiają się m.in. w nazwach miejscowości przygranicznych – m.in. „Głubczyce” zamiast „Głąbczyce” (nazwa patronimiczna „potomkowie Głąbka”), „Prudnik” zamiast „Prądnik” (nazwa utworzona od rzeczownika „prąd” [prąd rzeczny], czeski „proud”).
Język czeski był też często arbitrem podczas współzawodnictwa różnych formantów językowych, np. przy konkurencji „na-” z „naj-” w stopniu najwyższym przymiotnika lub przysłówka wpłynęły na ostateczne zwycięstwo przyrostka naj-. Zaś polskie słowo „brona”, pierwotnie oznaczające ‘wejście do grodu’, zostało zastąpione czeską „bramą” (czeskie „brána”). Co więcej, średniopolskie ‘wiesiele’ zostało zastąpione czeskim ‘weselem’, a kolor ‘czerwiony’ – dzisiejszym ‘czerwonym’ (po. czeskie „červený”), jak również dzisiejsza ‘hańba’ zamiast dialektalnej ‘gańby’. Także w onomastyce znaleźć można ślady czechizmów, na przykład czeskie imię Władysław zastąpiło polskiego Włodzisława, zaś Wacław – Więcysława.
Podobnie z czeskiego w czasach najnowszych zapożyczone zostało słowo „lustracja” (czeskie „lustrace”) na oznaczanie prześwietlania tajnych współpracowników dawnych służb bezpieczeństwa. W dawnej polszczyźnie lustracja oznaczała po prostu przegląd (np. lustracja dóbr koronnych) albo wizytację.
Zobacz też
słowacyzm
Przypisy
Języki słowiańskie
Zapożyczenia językowe |
714 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bohemia%20%28jaskinia%29 | Bohemia (jaskinia) | Bohemia – ósma pod względem głębokości jaskinia Nowej Zelandii. Znajduje się w północnej części Wyspy Południowej, w krasowym rejonie góry Mount Owen.
Jaskinia została odkryta w 1990 przez członków czeskiego klubu speleologicznego Alberice. Przy długości wynoszącej 11 230 m, Bohemia jest 8. pod względem długości jaskinią w Nowej Zelandii. Jej górne wejście położone jest na wysokości 1432 m n.p.m. Licząc od tego punktu, jaskinia liczy 713 m głębokości. Jeden z pokoi jaskini, Dream of Alberice Cavers, ma wymiary 80 na 650 m i złożony jest głównie z aragonitu z domieszką hydromagnezytu.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Jaskinie w Nowej Zelandii |
715 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bebop | Bebop | Bebop (również rebop, lub po prostu bop) – styl jazzowy z początków lat 40. XX wieku. Powstał na wschodnim wybrzeżu USA. Główni twórcy: Charlie Parker (ps. Bird), Dizzy Gillespie, Thelonious Monk, Fats Navarro, Bud Powell. W porównaniu z wcześniejszymi stylami muzyki jazzowej, np. swingiem, charakteryzował się dużą swobodą interpretacyjną, improwizacją, bogatą rytmiką, skokowo rozwijaną melodią i przyspieszeniem frazy. Dał początek jazzowi nowoczesnemu.
Początki
Początki bebopu wiążą się z barem Minton’s Playhouse w Harlemie. Henry Minton, jego właściciel, popadł w kłopoty finansowe i w październiku 1940 roku musiał powierzyć go jazzmanowi Teddy’emu Hillowi. Niedługo potem Hill stworzył zespół jazzowy, w skład którego weszli: Kenny Clarke (bębny), Thelonious Monk (fortepian), Nick Fenton (kontrabas) i Joe Guy (trąbka). Później dołączył do nich Dizzy Gillespie grający na trąbce.
Fani jazzu szybko dostrzegli grupę Hilla. Bar zdobywał coraz większą popularność, m.in. dzięki pojedynkom muzycznym, które się w nim odbywały. Wkrótce bebop zaczęto grać również w wielu innych miejscach Nowego Jorku, skąd rozprzestrzenił się na cały świat.
Zobacz też
Charlie Parker
Thelonious Monk
Przypisy
Style jazzowe |
187942 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kromo%C5%82%C3%B3w | Kromołów | Kromołów – dzielnica Zawiercia, położona na wschód od centrum miasta, do 1977 roku oddzielna miejscowość (prawa miejskie do 1870 roku).
Położenie geograficzne
Kromołów położony w jurze na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej u źródeł rzeki Warty, z których jedno bije przy samym rynku.
Nazwa
Miejscowość ma metrykę średniowieczną i istniała już w XII wieku. Wymieniona w 1193 Cromolau, 1250 Cromolou z kopii z XV i XVI wieku, 1326 Chromow, 1327 Chromolow, 1440 Cromelow, 1454 Cromolowo.
Nazwa wywodzi się od nazwy osobowej Kromoła.
Historia
Osada Kromołów powstała w XII wieku, a pierwszymi właścicielami tych ziem byli Kromołowscy herbu Gryf. Po raz pierwszy wymieniona została w spisanej w języku łacińskim bulli papieża Celestyna III z 1193 roku adresowanej do księcia polskiego Kazimierza Sprawiedliwego, według której karczma znajdująca się w miejscowości „thaberna in Cromolau” należała do klasztoru kanoników regularnych na Piasku we Wrocławiu.
Kromołów otrzymał prawa miejskie w XIV wieku. Nastąpiło to przed 1388, ale konkretna data nie jest znana ponieważ nie zachował się do czasów dzisiejszych akt lokacyjny. W czasach Jana Długosza klasztor miał w Kromołowie 1 łan ziemi, 1 zagrodnika i prawo patronatu nad kościołem parafialnym, a sam Kromołów był uważany za miasto.
W 1425 roku miejscowość wymieniona została jako suburbium czyli przedmieście Zawiercia. Właścicielem miasta był wówczas Stanisław Kromołowski, będący również rajcą lelowskim. On i jego syn Stanisław przyczynili się do znacznego ożywienia gospodarczego miasta, kiedy to Kromołów zyskał rangę kupiecką i handlową; po śmierci ojca syn zwrócił się również do króla polskiego Zygmunta I Starego z prośbą o wyrażenie zgody na urządzenie targów w Kromołowie. Król wydał przywilej targowy 24 lutego 1519 roku. Następnie Kromołów przeszedł w ręce Bonerów. W XVI wieku miasto położone było w powiecie lelowskim województwa krakowskiego w Koronie Królestwa Polskiego i było własnością wojewody krakowskiego Mikołaja Firleja. W okresie Reformacji duża część katolików przeszła na kalwinizm, a ok. 1583 kościół był w rękach arian.
Po unii lubelskiej zawartej w 1569 miejscowość leżała w województwie krakowskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1629 roku właścicielem miasta był Mikołaj Firlej.
W XVII i XVIII wieku przebiegał tędy szlak przemarszu wojsk idących na wojnę, tędy przejeżdżał król Jan Kazimierz i jego następca Michał Korybut Wiśniowiecki. U Stanisława Warszyckiego (kolejnego dziedzica Kromołowa) przez dwa miesiące gościła wdowa po Jeremim Wiśniowieckim. W 1651 kościół został zamieniony na zbór ariański. Wspomniany Stanisław w 1699 obwarował Kromołów umocnieniami obronnymi oraz fosą, a także postawił nowy murowany dworek, spełniający rolę fortyfikacji. Wydarzenia z lat 1655-1660 znane jako „potop szwedzki” przyniosły mieszkańcom znaczne straty. Dwa dni załoga odpierała bezskutecznie atak. Miasto zostało spalone. Drugi atak miał miejsce w 1702, kiedy kromołowianie odczuli skutki pobytu w miejscowości oddziału generała Dancera. Przez miejscowość przeciągały również oddziały hetmana Jana Sobieskiego, skierowane przeciw rokoszanom Jana Lubomirskiego. Powtórnie mieli okazję zobaczyć hetmana już jako króla Jana III Sobieskiego, kiedy po odpoczynku we Włodowicach 26 lipca 1683 wiódł swe rycerstwo na odsiecz Wiednia. Z okresu wojen szwedzkich miasto wyszło zubożałe oraz wyludnione, o czym świadczą spisy poborowe dla województwa krakowskiego: 83 rodziny mieszczańskie, 5 zagród chłopskich, 2 młyny i 6 rzemieślników. W 1790 r. miasto zniszczył kolejny pożar.
Jednym z większych zaszczytów był pochówek w kościele. Nie każdy mógł go dostąpić, tylko najbardziej zasłużeni dla wiary katolickiej. Należał do nich Albert Woysza (prepozyt chełmiński, kanonik płocki i sekretarz króla Władysława IV). Kromołowianie uczestniczyli we wszystkich powstaniach w okresie zaboru rosyjskiego, dlatego za pomoc w sprzyjanie powstańcom odebrano miastu prawa miejskie (1867 – 1870), oznaczało to zarazem straty gospodarcze i finansowe.
W 1925 roku parafia kromołowska i dekanat zawierciański zostały włączone do diecezji częstochowskiej.
Podczas II wojny światowej w Kromołowie drukowano tajną gazetkę „Płomień”. W lipcu 1941 r. hitlerowcy postawili na rynku szubienicę, na której stracili 5 osób w odwecie za zabicie niemieckiego żandarma.
W okresie powojennym miejscowość była siedzibą gromady i liczyła 26 km² powierzchni. Zamieszkiwało ją 3000 mieszkańców i miała charakter rolniczy. 86% ludności utrzymywało się z produkcji rolnej.
W latach 1973-1977 miejscowość była siedzibą gminy Kromołów. 1 lutego 1977 wieś Kromołów została włączona do miasta Zawiercie jako jedna z jego dzielnic.
Gospodarka
Historycznie Kromołów słynął z tkactwa i sukiennictwa, których tradycje sięgały jeszcze czasów Firlejów i Warszyckich, a także garncarstwa. W 1838 w mieście pracowało 55 tkaczy, 72 sukienników oraz 19 garncarzy. Później powstały niewielkie manufaktury siwego sukna. Około roku 1860 w miejscowości funkcjonowało 12 małych fabryk produkujących tkaniny bawełniane.
Obiekty zabytkowe i sakralne
Kościół parafialny z XVI wieku pod wezwaniem św. Mikołaja, rozbudowany w 1867
Kaplica z 1803 pod wezwaniem św. Jana Nepomucena postawiona nad wypływającym w tym miejscu głównym źródłem Warty. Drugie z głównych źródeł wypływa 300 m dalej w pobliżu szkoły.
średniowieczny czworoboczny rynek oraz charakterystyczny dla tamtych czasów układ ulic
Cmentarz żydowski z macewami z XVIII i XIX w.
Inne zabytkowe cmentarze
Liczne drewniane domy z końca XIX wieku
Kapliczki z XIX wieku
Edukacja
Już od XV wieku notowano w miejscowości istnienie szkoły parafialnej. W 1422 zanotowano Piotra rektora szkoły kromołowskiej. Kolejne notatki o miejscowych nauczycielach pochodzą z lat 1513, 1529 kiedy wspomniano bakałarza Wojciecha z Bydgoszczy. Kolejny nauczyciel odnotowany został w roku 1539.
Obecnie na terenie dzielnicy działa Szkoła Podstawowa nr 13 w Zawierciu (ul. Filaretów).
Sport
W Kromołowie od 1946 działa klub piłkarski LKS Źródło Kromołów, który w sezonie 2017/2018 rozgrywa swoje mecze w Klasie A, grupa: Sosnowiec. Największym sukcesem klubu, było zajęcie 3. miejsca w IV lidze, grupa: śląska I (2004/2005).
Zobacz też
Bzów
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Kromołów w Słowniku historyczno-geograficznym województwa krakowskiego w średniowieczu (online)
Oficjalna strona internetowa Źródła Kromołów
Dawne miasta w województwie śląskim
Kromołów
Dzielnice i osiedla Zawiercia
Prywatne miasta Firlejów herbu Lewart
Prywatne miasta szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo krakowskie)
Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku |
187947 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Hubert%20Beckhaus | Hubert Beckhaus | Hubert Beckhaus (ur. 3 stycznia 1839 w Stadtlohn w Westfalii, zm. 8 stycznia 1900 w Ostrowie) – doktor, niemiecki hellenista, latynista, pedagog.
Życiorys
Ukończył studia filologiczne na uniwersytecie w Berlinie. Tytuł doktora filozofii otrzymał na tej samej uczelni w roku 1863. W tym samym roku zdał egzamin nauczycielski. W latach 1864–1873 pracował jako nauczyciel w szkołach w Rogoźnie, gdzie też otrzymał tytuł Oberlehrer (Starszy Nauczyciel).
Od 1873 roku do śmierci w roku 1900 pełnił funkcję dyrektora Królewskiego Gimnazjum w Ostrowie. Pełnił swoją funkcję w czasie Kulturkampfu mimo to zasłynął z niezwykle wyrozumiałego stosunku do działalności narodowej uczących się w gimnazjum Polaków. Jego najbliższym przyjacielem był znany z chronienia konspirujących uczniów ksiądz Wincenty Głębocki. Uchodził też za jednego z najlepszych pedagogów – był dyrektorem przez 27 lat i w tym czasie nie było ani jednego przypadku niezdania egzaminu maturalnego. Apologeta wychowania klasycznego.
W latach 1875-1900 uczył też w ostrowskiej Miejskiej Wyższej Szkole dla Dziewcząt przyczyniając się znacznie do jej rozwoju.
Cieszył się wielkim szacunkiem w Ostrowie. Odznaczony Orderem Czerwonego Orła i (w 1895) Orderem Domu Hohenzollernów. W 1898 otrzymał Honorowe Obywatelstwo Miasta Ostrowa. Już po śmierci został uhonorowany w Ostrowie ulicą oraz obeliskiem (odrestaurowany, stoi dziś w Parku Karola Marcinkowskiego).
Wybrane publikacje
Geibel als Verkündiger der deutschen Einheit durch Kaiser Wilhelm, 1888.
Shakespeares Mackbeth und die Schillersche Bearbeitung, 1889.
Zu Schillers Jungfrau von Orleans, 1890.
Zu Schillers Wallenstein, 1892.
Opublikował także:
Zur Geschichte des Gymnasiums zu Ostrowo 1895 (o początkach Królewskiego Gimnazjum w Ostrowie),
Die ideale Bedeutung des Gymnasiums 1896 (tekst wygłoszony w 1895 roku na uroczystościach rocznicowych Królewskiego Gimnazjum w Ostrowie).
Bibliografia
Jarosław Biernaczyk, Hubert Beckhaus, w: Alma Mater Ostroviensis – Księga Pamięci – Non Omnis Moriar, tom X, Ostrów Wielkopolski 2003.
Absolwenci Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie
Ludzie związani z Ostrowem Wielkopolskim
Ludzie związani z Rogoźnem
Niemieccy pedagodzy
Odznaczeni Orderem Orła Czerwonego
Pochowani na Starym Cmentarzu w Ostrowie Wielkopolskim
Zmarli w 1900
Urodzeni w 1839 |
187948 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lucio%20Costa | Lucio Costa | Lúcio Marçal Ferreira Ribeiro Lima Costa (ur. 27 lutego 1902 w Toulonie, zm. 13 czerwca 1998 w Rio de Janeiro) – brazylijski architekt i urbanista modernistyczny. Jeden z twórców nowoczesnej architektury w Ameryce Południowej.
Życiorys
Po ukończeniu szkoły w Anglii i Montreux w 1916 studiował do 1924 architekturę na Akademii Sztuk Pięknych (Escola Nacional de Belas Artes) w Rio de Janeiro. W 1930 założył wspólne biuro z rosyjskim architektem Grigorijem Warszawszczykiem i został dziekanem Akademii. Stworzył i zaprojektował: Gmach Ministerstwa Oświaty i Zdrowia w Rio de Janeiro (1937–1943), pawilon brazylijski na wystawie w Nowym Jorku (1939, wraz z Oscarem Niemeyerem), bloki mieszkalne w Parku imienia E. Guinle w Rio de Janeiro, liczne wille (1948–1954), współpraca przy budowie gmachu UNESCO w Paryżu (1954–1958).
Lucio Costa jest najbardziej znany jako autor planu miasta Brasilia, na który wygrał konkurs w 1957. Wraz z Niemeyerem opracował plan rozwoju miasta Brasilia.
Twórczość Costy odznacza się harmonijnym łączeniem cech typowych dla dawnej architektury brazylijskiej z nowoczesnością.
Przypisy
Bibliografia
Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN 1962–1969
Brazylijscy architekci
Urodzeni w 1902
Zmarli w 1998
Odznaczeni Orderem Zasługi Kulturalnej (Brazylia)
Ludzie urodzeni w Tulonie |
187955 | https://pl.wikipedia.org/wiki/1%20Warszawska%20Dywizja%20Kawalerii | 1 Warszawska Dywizja Kawalerii | 1 Warszawska Dywizja Kawalerii (1 DK) – związek taktyczny kawalerii ludowego Wojska Polskiego
Formowanie
Dywizję sformowano na podstawie rozkazów organizacyjnych Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 0116/Org. z 7 maja 1945 roku oraz 0122/org. z 15 maja 1945 roku na bazie 1 Warszawskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii. Oprócz jednostek 1 Warszawskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii, w skład dywizji wszedł nowo utworzony 1 pułk ułanów oraz zaczęto formowanie 5 pułku ułanów, którego jednak nie ukończono. Ponadto powiększono jednostki artylerii dywizyjnej. Dywizję sformowano w Koszalinie, Trzebiatowie i Sławnie. Jej stan etatowy wynosił 6,6 tys. żołnierzy. Formowanie zakończono w czerwcu 1945 r. Dywizja weszła w skład 2 Armii WP. Jednostka nie uczestniczyła w działaniach bojowych. Była ostatnią w historii Polski dużą jednostką kawalerii. Bezpośrednio po wojnie dywizja stacjonowała w Gorzowie Wielkopolskim.
We wrześniu 1945 roku 1 Dywizję Kawalerii włączono do OW Pomorze. Wkrótce, w związku z przejściem WP na stopę pokojową, dywizję przeformowano na etaty pokojowe o ogólnym stanie 4,3 tys. żołnierzy. Na początku 1946 r. przeprowadzono kolejną reorganizację, w wyniku której liczba żołnierzy została zmniejszona do 3,7 tys. W listopadzie 1946 r. dywizję wyłączono z OW Pomorze i podporządkowano dowódcy OW Warszawa zmieniając jej miejsce dyslokacji na Garwolin.
Dywizja została rozwiązana rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 28/Org. z 27 stycznia 1947 roku. Z jej oddziałów wydzielono tylko 100 kawalerzystów tworząc z nich Szwadron Reprezentacyjny Prezydenta RP, który włączono do 4 Samodzielnego Baonu Ochrony Sztabu Generalnego WP dowodzonego przez mjr Bolesława Romanowskiego i stacjonującego w Warszawie. W połowie 1948 r. szwadron ten został też rozformowany.
Za walki podczas wojny, historyczny sztandar dywizji został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy
Struktura organizacyjna dywizji
Struktura organizacyjna dywizji latem 1945 roku
dowództwo 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii według etatu K 3/1 o stanie 138 ludzi
1 pułk ułanów według etatu K 3/2 o stanie 1165 ludzi
2 pułk ułanów według etatu K 3/2 o stanie 1165 ludzi
3 pułk ułanów według etatu K 3/2 o stanie 1165 ludzi
5 pułk ułanów według etatu K 3/2 o stanie 1165 ludzi
57 pułk artylerii konnej według etatu K 3/3 o stanie 634 ludzi
10 samodzielny szwadron łączności według etatu K 3/4 o stanie 85 ludzi
12 samodzielny szwadron saperów według etatu K 3/5 o stanie 117 ludzi
4 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej według etatu K 3/6 o stanie 249 ludzi
samodzielny pluton obrony chemicznej według etatu K 3/7 o stanie 32 ludzi
7 transport żywnościowy według etatu K 3/8 o stanie 57 ludzi
samodzielny pluton podwozu i zaopatrzenia w materiały pędne według etatu K 3/9 o stanie 11 ludzi
6 samodzielny szwadron sanitarny według etatu K 3/10 o stanie 51 ludzi
5 ambulans weterynaryjny według etatu K 3/11 o stanie 24 ludzi
4 samodzielny park artylerii według etatu K 3/12 o stanie 142 ludzi
warsztat rymarsko-szewski według etatu K 3/13 o stanie 21 ludzi
samodzielny pluton Oddziału Informacji według etatu K 3/14 o stanie 18 ludzi
2977 wojskowa stacja pocztowa według etatu K 3/15 (poczta polowa nr 83412)
1950 polowa kasa Banku Państwowego według etatu K 3/16 o stanie 3 ludzi
Oddział Informacji 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii według etatu K 3/17 o stanie 24 ludzi
Stan etatowy liczył 6273 żołnierzy i 6558 koni. Na wyposażeniu dywizji miały być 134 pojazdy.
W czerwcu 1945 roku w Koszalinie został sformowany Dywizjon Szkolny.
We wrześniu 1945 roku dywizja została przeformowana na etaty pokojowe Nr 3/20 – 3/31. Stan etatowy został zmniejszony do 4362 żołnierzy.
W wyniku reorganizacji zostały rozformowane:
5 pułk ułanów
4 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej
samodzielny pluton obrony chemicznej
6 samodzielny szwadron sanitarny
4 samodzielny park artylerii
2977 wojskowa stacja pocztowa
1950 polowa kasa Banku Państwowego
w skład dywizji włączono:
5 dywizjon artylerii przeciwpancernej
ze składu dywizji wyłączono:
Oddział Informacji 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii
W lutym 1946 roku dywizja została przeniesiona na etaty Nr 3/40 – 3/47. Wówczas rozformowano 7 transport żywnościowy i samodzielny pluton podwozu i zaopatrzenia w materiały pędne. W ich miejsce, w etacie dowództwa 1 DK została utworzona kompania transportowo-gospodarcza.
Struktura organizacyjna i dyslokacja dywizji jesienią 1946 roku
Dowództwo 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii w Legionowie, według etatu K 3/40
1 pułk ułanów w Garwolinie, według etatu K 3/41
2 pułk ułanów w Ciechanowie, według etatu K 3/41
3 pułk ułanów w Przasnyszu, według etatu K 3/41
57 pułk artylerii konnej w Mińsku Mazowieckim, według etatu K 3/42
5 dywizjon artylerii przeciwpancernej w Przasnyszu, według etatu K 3/43
dywizjon szkolny w Płocku
10 samodzielny szwadron łączności w Legionowie
12 samodzielny szwadron saperów w Legionowie
szwadron zapasowy w Płocku
5 ambulans weterynaryjny
warsztat rymarsko-szewski
Dowództwo dywizji
Dowódcy dywizji:
płk Aleksander Dawidziuk (cz.p.o. 8 V – 14 VI 1945)
gen. bryg. Mikołaj Prus-Więckowski (15 VI – 18 IX 1945)
płk Mikołaj Pichowicz (p.o. 18 IX – 28 X 1945)
płk dypl. / gen. bryg. Władimir Radziwanowicz (28 października 1945 – 31 sierpnia 1946)
płk Ludomir Wysocki (31 VII – 17 X 1946)
płk dypl. / gen. bryg. Ksawery Floryanowicz (17 X 1946 – 1947)
Zastępca dowódcy dywizji ds. polityczno-wychowawczych
ppłk / płk Stanisław Arkuszewski (12 V 1945 – 1947)
Zastępca dowódcy dywizji ds. liniowych
płk Ludomir Wysocki (3 VI 1945 – 1947)
Szefowie sztabu:
mjr Leon Lisowski (18 IX 1945 – 17 VI 1946)
ppłk / płk Żelisław Zawadzki (17 VI 1946 – 1947)
Sztandar, proporczyki, nazwa wyróżniająca i odznaczenia
Sztandar został przejęty od 1 Warszawskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii. Na przełomie 1945 i 1946 został częściowo przehaftowany przez te same zakonnice z Lublina, które w 1944 sztandar wykonały. Na obu stronach płatu, we wszystkich narożnikach, starą nazwę jednostki zastąpiono nową. Z prawej strony bławatu na ramionach krzyża dohaftowano napisy: 8 V 1944 r., Trościaniec, Warszawa, Berlin.
Sztandar ten, jako dywizyjny, na mocy rozkazu Naczelnego Dowódcy WP nr 127 z 8 maja 1946 został udekorowany Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. W pierwszą rocznicę zakończenia II wojny światowej dokonano uroczystego poświęcenia go przed frontem jednostki. Po przesunięciu dywizji w rejon Warszawy sztandar był przechowywany w 1 Pułku Ułanów w Garwolinie. Po rozformowaniu 1 WDK sztandar przekazano Szwadronowi Reprezentacyjnemu Prezydenta RP, a po rozwiązaniu i tej jednostki ppłk Hałas, por. Okoń i ppor. Serba przekazali go w czerwcu 1948 do Muzeum WP w Warszawie.
Proporczyki sztabu brygady i służb były czerwono-jasnoniebieskie.
Dywizja przejęła od 1 Samodzielnej Brygady Kawalerii nazwę wyróżniającą Warszawska.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
1 Warszawska Dywizja Kawalerii
Wojsko w Garwolinie
Jednostki odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu
Jednostki o nazwie wyróżniającej Warszawska
Kawaleria ludowego Wojska Polskiego
Polskie dywizje kawalerii
Związki taktyczne Pomorskiego Okręgu Wojskowego
Jednostki organizacyjne wojska utworzone w 1945
Jednostki organizacyjne wojska rozwiązane w 1947 |
187957 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Suomenlinna | Suomenlinna | Suomenlinna (z fiń. „Twierdza Fińska”; szw. Sveaborg – „Twierdza Szwedzka”) – twierdza w Helsinkach, położona na grupie sześciu wysp niedaleko brzegu. Dawniej miała za zadanie bronić Helsinek od strony morza.
Twierdza utraciła walory militarne, posiada jednak wielkie znaczenie kulturowe jako zabytek historyczny i atrakcja turystyczna. W 1991 r. została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Wyspy te mają ok. 800 mieszkańców. Znajduje się na nich również muzeum wojskowe (jednym z eksponatów jest „Vesikko” – okręt podwodny z okresu II wojny światowej), morska szkoła wojskowa oraz wiele restauracji i kawiarni dla turystów.
Do Suomenlinny można dotrzeć promem z rynku głównego (Kauppatori).
Zobacz też
powstanie w twierdzy Sveaborg
Bibliografia
Oficjalna strona
Wyspy Helsinek
Fortyfikacje w Finlandii
Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Finlandii
Twierdze
Dzielnice Helsinek
Zabytki Helsinek |
187966 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Scooby%20Doo | Scooby Doo | Scooby Doo (lub Scooby-Doo) – amerykańska franczyza medialna, obejmująca seriale i filmy dla dzieci, w większości animowane. Pierwszy serial, Scooby Doo, gdzie jesteś?, został stworzony w 1969 roku przez Joego Ruby’ego i Kena Spearsa dla studia Hanna-Barbera. Głównymi postaciami franczyzy są mówiący dog niemiecki Scooby Doo oraz czworo nastolatków: Fred Jones, Daphne Blake, Velma Dinkley i Kudłaty Rogers, a w niektórych programach (głównie w latach 80.) dodatkowo siostrzeniec Scooby’ego, Scrappy Doo. Bohaterowie rozwiązują zagadki kryminalne, związane z przestępcami przebranymi za duchy, rzadziej z udziałem zjawisk nadprzyrodzonych.
W związku z sukcesem Scooby Doo, gdzie jesteś? studia Hanna-Barbera (do 2001 roku) i Warner Bros. Animation (od 1998 roku) wyprodukowały serię jego spin-offów. Do 1973 roku seriale o Scoobym Doo były emitowane przez CBS, zaś w latach 1976–1991 przez ABC. Produkcja nowych seriali w ramach franczyzy rozpoczęła się po jedenastoletniej przerwie. Były one emitowane przez stacje: The WB (2002–2008), Cartoon Network (2010–2016) i Boomerang (od 2017 roku). Premiera czternastego i dotychczas ostatniego serialu o Scoobym Doo, Scooby Doo i… zgadnij kto?, odbyła się w 2019 roku.
Od 1979 roku produkowane są także filmy, wchodzące w skład franczyzy. Pięć pierwszych z nich powstało w latach 1979–1994 dla telewizji, a od 1998 kolejne filmy są wydawane w formacie direct-to-video. W latach 2002 i 2004 odbyły się premiery kinowych filmów aktorskich o Scoobym Doo, dystrybuowanych przez Warner Bros. Kolejne trzy filmy aktorskie (dwa telewizyjne i jeden direct-to-video) zostały wydane w latach 2009–2018, a w 2020 roku do kin trafił film animowany Scooby-Doo! Franczyza Scooby Doo obejmuje także komiksy, gry wideo i spektakle teatralne.
Historia
Geneza i powstanie
W 1968 roku organizacja konsumencka Action for Children’s Television (ACT) rozpoczęła protest wobec kreskówek emitowanych w sobotnie poranki, które oceniła jako przedstawiające nadmierną przemoc. Wskutek protestu zostały anulowane trzy seriale studia Hanna-Barbera: Kosmiczny Duch, The Herculoids oraz Birdman i Trio z galaktyki. Tymczasem stacja CBS emitowała kreskówkę The Archie Show o zespole muzycznym. Fred Silverman, dyrektor pasma dziennego CBS, zachęcony sukcesem serialu, poprosił Williama Hannę i Josepha Barberę o stworzenie innej kreskówki o zespole muzycznym, który między koncertami rozwiązywałby zagadki kryminalne. Sprecyzował, że ma na myśli mieszaninę elementów z The Archie Show, słuchowiska radiowego I Love a Mystery i sitcomu The Many Loves of Dobie Gillis.
Barbera zatytułował serial House of Mystery oraz zlecił stworzenie go producentom Joemu Ruby’emu i Kenowi Spearsowi, a także animatorowi Iwao Takamoto. Ci zmienili tytuł na Mysteries Five oraz rozwinęli koncepcję głównych bohaterów – zespołu The Mysteries Five, w skład którego wchodziłaby piątka przyjaciół: Geoff, Mike, Kelly, Linda, jej brat W.W. oraz grający na bongosach pies Too Much. The Mysteries Five mieli rozwiązywać zagadki z udziałem duchów, zombie i innych nadprzyrodzonych stworzeń. Początkowo Too Much miał być owczarkiem staroangielskim. Silverman odrzucił pomysł, więc Barbera zadecydował, że pies będzie dogiem niemieckim. Takamoto stworzył projekt psa ze zbyt pochylonymi nogami, podwójnym podbródkiem i pochylonym tyłem.
Po kolejnym przedstawieniu pomysłów Silvermanowi Ruby i Spears podjęli decyzję o zmniejszeniu liczby bohaterów ludzi z pięciu do czterech (zrezygnowano z Mike’a). Ich osobowości zostały zmienione na wzór głównych bohaterów The Many Loves of Dobie Gillis. Geoff zmienił imię na Ronnie, a potem na Fred, Kelly na Daphne, Linda na Velma, a W.W. na Kudłaty. Silverman ostatecznie zaakceptował projekt, ale zmienił jego tytuł na Who’s S-S-Scared?. Ostatecznie szef CBS, Frank Stanton, odrzucił serial po prezentacji pomysłów na zbliżający się sezon 1969–1970 w telewizji, argumentując, że jest zbyt straszny dla dzieci. Silverman, Ruby i Spears postanowili uczynić serial bardziej komediowym, ponadto porzucili pomysł, że bohaterowie będą tworzyć zespół muzyczny. Gdy Silverman leciał samolotem na kolejne spotkanie z przedstawicielami stacji, usłyszał piosenkę „Strangers in the Night” Franka Sinatry. Zainspirowany jego śpiewem „doo-be-doo-be-doo”, zmienił imię psa na Scooby Doo. Ostatecznie przedstawiciele CBS zaakceptowali serial, zatytułowany Scooby Doo, gdzie jesteś?.
Lata 1969–1979
13 września 1969 roku CBS wyemitował pierwszy odcinek Scooby Doo, gdzie jesteś?, zatytułowany „Noc w muzeum”. Obsadę dubbingową serialu tworzyli: Don Messick jako Scooby Doo, Casey Kasem jako Kudłaty, Frank Welker jako Fred, Indira Stefanianna jako Daphne i Nicole Jaffe jako Velma. Sposób mówienia Scooby’ego został wykształcony na wzór psa Astro z kreskówki Jetsonowie, któremu głosu również użyczał Messick. David Mook i Ben Raleigh napisali piosenkę do czołówki, którą zaśpiewał Larry Marks. Każdy odcinek został napisany według stałego schematu. Na początku bohaterowie przyjeżdżają na miejsce akcji Wehikułem Tajemnic – vanem, pokolorowanym psychodelicznymi kolorami w stylu Flower Power. Gdy okazuje się, że okolica jest terroryzowana przez ducha, potwora lub inne zjawiska nadprzyrodzone, Tajemnicza Spółka postanawia rozwiązać zagadkę. W tym celu przyjaciele poznają podejrzanych i zbierają poszlaki, by w końcu złapać potwora w pułapkę, najczęściej zaprojektowaną przez Freda. Okazuje się, że za potwora przebrany jest któryś z podejrzanych. Winowajca zostaje aresztowany, uprzednio mówiąc: „Wszystko by mi się udało, gdyby nie wy, wścibskie dzieciaki”.
Serial był emitowany w sobotnie poranki, w tym samym czasie, co kreskówka The Hardy Boys na ABC. Według statystyk firmy Nielsen Media Research, 65% telewizyjnej widowni w tym czasie antenowym oglądała Scooby Doo, gdzie jesteś?. Sukces serialu poskutkował przedłużeniem go na drugi sezon, emitowany jesienią 1970 roku. W związku z porzuceniem aktorstwa przez Stefaniannę, rolę Daphne przejęła Heather North. Piosenka w czołówce została nagrana na nowo, z wokalem Austina Robertsa. W scenach ucieczki przed potworem wykorzystano piosenki w stylu bubblegum pop, napisane na potrzeby serialu przez Danny’ego Janssena i Robertsa, również śpiewane przez drugiego z nich. Sukces Scooby’ego Doo zaowocował powstaniem kreskówek, w których ludzie i ich zwierzę lub maskotka rozwiązują zagadki kryminalne. Były to chociażby Josie i Kociaki (w 1970), The Funky Phantom (w 1971) czy The Amazing Chan and the Chan Clan (w 1972).
Jesienią 1972 roku, czyli po prawie dwóch latach od ostatniego odcinka Scooby Doo, gdzie jesteś?, CBS rozpoczął emisję jego kontynuacji, zatytułowanej Nowy Scooby Doo. Choć schemat fabuły pozostał taki sam, zmianom uległa forma. Odcinki wydłużono z około 20- do około 40-minutowych. W każdym odcinku pojawiali się goście specjalni – bohaterowie innych seriali, filmów bądź komiksów (na przykład rodzina Addamsów, Batman i Robin czy Josie i Kociaki) oraz znane osoby, dubbingowane przez siebie samych (na przykład Sonny & Cher, Don Knotts i Dick Van Dyke). Hoyt Curtin napisał nową piosenkę do czołówki. CBS wyemitował dwa sezony Nowego Scooby’ego Doo, po czym do 1976 roku puszczał powtórki Scooby Doo, gdzie jesteś?.
W 1975 roku Fred Silverman przeniósł się ze stacji CBS do konkurencyjnej ABC, obejmując pozycję prezesa. Zlecił studiu Hanna-Barbera produkcję nowych odcinków o Scoobym Doo. Jesienią 1976 roku w sobotnie poranki ABC emitował godzinny blok programowy The Scooby-Doo/Dynomutt Hour. Pierwsze pół godziny bloku stanowił odcinek ze Scoobym Doo w roli głównej, zaś drugie – z psem Dynomuttem. Po dwóch miesiącach blok wydłużono do półtorej godziny i zmieniono jego nazwę na Scooby-Doo/Dynomutt Show. W trzecie pół godziny transmitowana była powtórka Scooby Doo, gdzie jesteś?. Dodatkowo Tajemnicza Spółka wystąpiła gościnnie w trzech odcinkach poświęconych Dynomuttowi. Od 1976 roku Pat Stevens przejęła rolę Velmy.
Jesienią 1977 roku ABC emitował w sobotnie poranki dwugodzinny blok programowy Scooby’s All-Star Laff-A-Lympics. Emitowane w nim były kolejno: Kapitan Grotman i Aniołkolatki, Scooby Doo i drużyna gwiazd, nowy odcinek ze Scoobym w roli głównej (później zastąpiony przez powtórkę pewnego odcinka z zeszłego roku), powtórka Scooby Doo, gdzie jesteś? i The Blue Falcon & Dynomutt. Scooby Doo i drużyna gwiazd był crossoverem z udziałem 45 postaci z kreskówek studia Hanna-Barbera, zrealizowanym w formie parodii igrzysk olimpijskich i programu Battle of the Network Stars. W każdym odcinku trzy drużyny rywalizowały między sobą o złoty, srebrny i brązowy medal. Jedną z drużyn była The Scooby Doobies, dowodzona przez Scooby’ego. W jej skład wchodzili między innymi Kudłaty i wprowadzony w kilku odcinkach poświęconym Scooby’emu jego kuzyn, Scooby Dum. W Scoobym Doo i drużynie gwiazd nie pojawili się Fred, Daphne i Velma.
Jesienią 1978 w sobotnie poranki na ABC pojawił się półtoragodzinny blok Scooby’s All-Stars. Składy się na niego kolejno: dwa odcinki Kapitana Grotmana i Aniołkolatek, odcinek drugiego sezonu Scooby’ego Doo i drużyny gwiazd oraz odcinek poświęcony Scooby’emu. Nowe odcinki skupione wokół Scooby’ego emitowano pod tytułem Scooby Doo, gdzie jesteś? (na późniejszych wydaniach DVD odcinki te traktowane są jako trzeci sezon oryginalnego serialu z 1969 roku). Odcinki z trzech sezonów (z lat 1976–1978) zostały w emisjach powtórkowych połączone w jednolity serial, zatytułowany po prostu Scooby Doo. Odcinki o Dynomutcie złączono w powtórkach w kreskówkę Dynomutt, Dog Wonder.
W 1979 roku ABC podjęło decyzję o wprowadzeniu do Tajemniczej Spółki nowego członka, co miało na celu podniesienie słabnącej oglądalności seriali o Scoobym Doo. Joseph Barbera i Mark Evanier stworzyli postać niskiego siostrzeńca Scooby’ego, Scrappy’ego Doo, a Lennie Weinrib otrzymał angaż do jego dubbingu. Kolejny serial z franczyzy, Scooby i Scrappy Doo, pojawił się w ABC jesienią 1979 roku. Pomiędzy jego odcinkami ABC wyemitował specjalny godzinny film Scooby Doo podbija Hollywood, w którym Scooby jest telewizyjną gwiazdą sobotnich poranków, ale pragnie zyskać swoje show w wieczornym paśmie. Tymczasem na kilka ostatnich odcinków Scooby’ego i Scrappy’ego Doo nastąpiła zmiana w obsadzie – Marla Frumkin przejęła rolę Velmy. Wprowadzenie Scrappy’ego wpłynęło na wzrost oglądalności, równocześnie skupiając większą uwagę na bohaterach psach, co poskutkowało w przyszłości zmniejszeniem roli postaci ludzi.
Lata 1980–1989
W 1980 roku ABC podjęło kolejne kroki, mające na celu „odświeżenie” formatu. Jesienią rozpoczęła się emisja nowego serialu, również zatytułowanego Scooby i Scrappy Doo. Nie pojawili się w nim Fred, Daphne i Velma, tym samym Tajemnicza Spółka została ograniczona do Scooby’ego, Scrappy’ego i Kudłatego. Tym razem potwory były prawdziwe, to znaczy nie przebierali się za nie złoczyńcy. Każdy odcinek składał się z trzech odrębnych, siedmiominutowych segmentów. Ze względu na brak porozumienia w sprawie gaży Weinriba, dubbingujący nieprzerwanie Scooby’ego Don Messick otrzymał dodatkowo rolę Scrappy’ego. Pierwsze dwa sezony z lat 1980–1981 emitowano w bloku The Richie Rich/Scooby-Doo Show, wraz z serialem Richie Rich. Trzeci sezon z 1982 roku był z kolei częścią bloku The Scooby & Scrappy-Doo/Puppy Hour, wraz z The Puppy’s Further Adventures. W trzecim sezonie trzeci segment każdego odcinka emitowano pod tytułem Scrappy i Yabba Doo, a jego bohaterami byli Scrappy Doo i brat Scooby’ego, Yabba Doo, dubbingowany przez Dona Messicka (w tych segmentach nie pojawiali się Scooby i Kudłaty).
W 1980 roku ABC rozpoczęło powtórki wszystkich wcześniejszych seriali o Scoobym w różnych blokach programowych (Scooby-Doo Classics, Scary Scooby Funnies, The Best of Scooby-Doo i Scooby’s Mystery Funhouse), obecnych na antenie do 1986 roku. Tymczasem w 1983 roku Scooby i Scrappy Doo został zastąpiony kolejnym serialem, zatytułowanym Nowy Scooby i Scrappy Doo. Trzyosobowa Tajemnicza Spółka została powiększona o Daphne, odcinki w większości dzieliły się na dwa 11-minutowe segmenty, a potwory znów były przebranymi złoczyńcami. Bohaterowie działali pod przykrywką jako reporterzy młodzieżowej gazety. W 1984 foku pojawił się drugi sezon, na potrzeby którego zmieniono tytuł na Nowe przygody Scooby’ego. Fred i Velma pojawili się gościnnie w kilku jego odcinkach.
Kolejną odsłoną franczyzy był serial 13 demonów Scooby Doo z 1985 roku. Niczym miniserial, stanowi on zamkniętą całość, a odcinki są połączone fabularnie. W pierwszym z nich Scooby przypadkowo otwiera w Himalajach kufer z trzynastoma najpotężniejszymi demonami na Ziemi. W pozostałych odcinkach bohater wraz ze Scrappym, Kudłatym, Daphne oraz nową postacią, Flim Flamem (dubbingowanym przez Susan Blu), wyruszają w podróż po świecie, by znaleźć wszystkie demony i umieścić je ponownie w kufrze. Współpracuje z nimi czarodziej Vincent Van Ghoul, stworzony na wzór Vincenta Price’a i dubbingowany przez niego.
Scooby Doo był nieobecny na antenie ABC przez półtora roku. W latach 1987–1988 w różnych stacjach telewizyjnych została wyemitowana seria Hanna-Barbera Superstars 10, obejmująca dziesięć pełnometrażowych filmów animowanych na podstawie kreskówek studia Hanna-Barbera. Trzy z nich skupiały się na Scoobym, Scrappym i Kudłatym: Scooby Doo i bracia Boo, Scooby Doo: Szkoła upiorów i Scooby-Doo i oporny wilkołak. Przebrani złoczyńcy ponownie zostali w nich zastąpieni przez rzeczywiste potwory.
Jesienią 1988 roku na ABC zadebiutował serial Szczeniak zwany Scooby Doo, zrealizowany w formie prequela wobec wcześniejszych odsłon. Kilkuletni członkowie Tajemniczej Spółki, uczęszczający do szkoły podstawowej, rozwiązują zagadki na terenie miasta Coolsville, które zamieszkują. W kreskówce nie pojawia się Scrappy Doo, z kolei Fred i Velma znów są głównymi postaciami. Tym samym Tajemnicza Spółka po dziesięciu latach powróciła do pierwotnego, pięcioosobowego składu. Don Messick i Casey Kasem wciąż dubbingowali Scooby’ego i Kudłatego, z kolei w role młodszych Freda, Daphne i Velmy wcielili się kolejno: Carl Steven, Kellie Martin i Christina Lange.
Lata 1990–1999
Emisja Szczeniaka zwanego Scooby Doo zakończyła się w 1991 roku po czterech sezonach. Był to ostatni związany ze Scoobym program wyemitowany premierowo przez ABC. W tym samym roku studio Hanna-Barbera zostało wykupione przez spółkę Turner Broadcasting, co zaowocowało emisją powtórek programów o Scoobym w należących do niej stacjach: TBS, TNT oraz skierowanej do dzieci Cartoon Network. Pierwszym serialem z franczyzy, który pojawił się w Cartoon Network, był Szczeniak zwany Scooby Doo w 1993 roku. W 1994 roku TBS wyemitował premierowo film pełnometrażowy Scooby Doo i baśnie z tysiąca i jednej nocy ze Scoobym i Kudłatym jako głównymi postaciami. Wraz z wygaśnięciem praw TBS i TNT do uniwersum Scooby’ego, od 1998 roku wyłączność na nie zyskał Cartoon Network, a od 2000 roku dodatkowo nowo utworzona siostrzana stacja dla dzieci, Boomerang.
Cartoon Network przywrócił Scooby’emu Doo dawną popularność, co poskutkowało wznowieniem produkcji poświęconych mu programów. Jako że w 1996 roku Time Warner połączył się z Turner Broadcasting, tworzeniem nowych odsłon uniwersum Scooby Doo zajęły się wspólnie studia Hanna-Barbera i Warner Bros. Animation. W latach 1999–2000 ukazały się cztery filmy: Scooby Doo na Wyspie Zombie, Scooby Doo i duch czarownicy, Scooby Doo i najeźdźcy z kosmosu oraz Scooby Doo i cyberpościg, które zaprezentowały mroczniejszy, bardziej horrorowy styl. Wrogami Tajemniczej Spółki znów byli nie przebrani złoczyńcy, ale siły nadprzyrodzone. Z głównej obsady powrócił jedynie Frank Welker, wcielający się we Freda. Don Messick zmarł w 1997 roku, z kolei Casey Kasem, zwolennik weganizmu, stracił zainteresowanie rolą Kudłatego po użyczeniu mu głosu do reklamy restauracji Burger King w 1995 roku. Rolę Scooby’ego przejął Scott Innes, zaś Kudłatego Billy West. B.J. Ward otrzymała angaż jako Velma, zaś Mary Kay Bergman jako Daphne. Już po pierwszym z tych filmów Innes, wciąż dubbingujący Scooby’ego, przejął od Westa także rolę Kudłatego.
Lata 2000–2009
Po śmierci Mary Kay Bergman w 1999 roku rolę Daphne, począwszy od Scooby Doo i cyberpościgu (2000), przejęła Grey DeLisle. Ten sam film był ostatnim wyprodukowanym przez studio Hanna-Barbera. Po śmierci Williama Hanny w 2001 roku wytwórnia została wchłonięta przez Warner Bros. Animation, który od tej pory jest jedynym producentem programów o Scoobym.
W czerwcu 2002 roku na ekrany kin wszedł pełnometrażowy film aktorski Scooby-Doo, wyprodukowany przez Warner Bros. Była to pierwsza kinowa odsłona Scooby’ego i pierwszy poświęcony mu program nieanimowany. Film został wyreżyserowany przez Raję Gosnella, a w główne role wcielili się: Freddie Prinze Jr. jako Fred, Sarah Michelle Gellar jako Daphne, Linda Cardellini jako Velma i Matthew Lillard jako Kudłaty. W rolach drugoplanowych wystąpili Rowan Atkinson i Isla Fisher, zaś wygenerowanemu w CGI Scooby’emu głosu użyczył Neil Fanning. Film przedstawia rozpad Tajemniczej Spółki, a następnie jej ponowne spotkanie na Wyspie Strachów. Jej właściciel, Emile Mondavarious (Atkinson), zaprasza całą piątkę (nie informując ich, że zaprosił także pozostałych), by zbadali serię paranormalnych zdarzeń. W filmie pojawia się dubbingowany przez Scotta Innesa Scrappy Doo, pełniący funkcję czarnego charakteru. Mimo słabych recenzji, film odniósł sukces komercyjny, przynosząc 275 miliony dolarów amerykańskich dochodu. W 2017 roku scenarzysta James Gunn zdradził, że film został nakręcony z myślą o dorosłych widzach, jednak pod naciskiem Warner Bros. dokonano ponownego montażu w celu uczynienia go produkcją familijną oraz ocenzurowano za pomocą CGI dekolty Daphne i Velmy.
Na fali sukcesu filmów i powtórek na Cartoon Network, w 2002 roku Warner Bros. Animation rozpoczął produkcję pierwszego od jedenastu lat serialu z franczyzy. Co nowego u Scooby’ego? zadebiutował we wrześniu tego samego roku w bloku programowym Kids’ WB stacji The WB i trwał trzy sezony. Jego pierwotna emisja w The WB zakończyła się w 2005 roku, dodatkowo ostatni odcinek został premierowo wydany na DVD w 2006 roku. Serial został zrealizowany zgodnie z formułą Scooby Doo, gdzie jesteś?, choć fabuła jest osadzona w XXI wieku. Frank Welker, który od 1969 roku dubbingował Freda, przejął także rolę Scooby’ego. W zamian za uczynienie Kudłatego wegetarianinem Casey Kasem zgodził się ponownie użyczać mu głosu, z kolei Mindy Cohn została obsadzona jako Velma.
Od 2003 roku Warner Bros. Animation wznowił produkcję filmów animowanych direct-to-video poświęconych Tajemniczej Spółce, tworzonych równolegle do seriali. Od tego roku ukazuje się co najmniej jeden film rocznie. W dwóch pierwszych, Scooby Doo i legenda wampira oraz Scooby Doo i meksykański potwór, w role Daphne i Velmy wcieliły się kolejno Heather North i Nicole Jaffe, które dubbingowały je wiele lat wcześniej (North do 1985, a Jaffe do 1973 roku). Od kolejnych filmów do obsady powróciły wciąż pracujące nad Co nowego u Scooby’ego? Grey DeLisle i Mindy Cohn.
W marcu 2004 roku na ekrany kin trafił drugi film aktorski z franczyzy, Scooby-Doo 2: Potwory na gigancie. Jego akcja rozgrywa się w Coolsville, gdzie zostaje otwarte Muzeum Kryminologii ze strojami potworów zdemaskowanych w przeszłości przez Tajemniczą Spółkę (pochodzących z pierwszych seriali). Gdy Zamaskowany Człowiek porywa przebrania i je ożywia, mieszkańcy miasta wierzą, że winnymi jest sama Tajemnicza Spółka. Raja Gosnell ponownie wyreżyserował film, a do obsady powróciła cała główna piątka ze Scooby Doo sprzed dwóch lat. Ponownie jak w przypadku poprzedniego filmu, recenzje były głównie negatywne, ponadto film przyniósł mniejszy dochód (181 milionów dolarów).
Kolejny serial z uniwersum, składający się z dwóch sezonów Kudłaty i Scooby Doo na tropie, był emitowany w latach 2006–2008 w bloku Kids’ WB, przeniesionym do stacji The CW. Postacie zostały w nim narysowane w zupełnie nowy sposób. Kudłaty i Scooby pozostali głównymi bohaterami, a Fred, Daphne i Velma pojawili się tylko gościnnie w dwóch odcinkach. Akcja rozgrywa się w wyposażonej w nowoczesną technologię domu, który Kudłaty otrzymał w spadku po zaginionym wuju Albercie. Docent Phibes usiłuje przejąć technologię, przed czym powstrzymują go Kudłaty i Scooby. Scott Menville przejął w serialu rolę Kudłatego, choć Casey Kasem pozostał w obsadzie jako Albert, ponadto wciąż dubbingował Kudłatego w filmach. Kudłaty i Scooby Doo na tropie był ostatnim serialem, nad którym pracował Joseph Barbera przed śmiercią w 2006 roku.
13 września 2009 roku, w 40. rocznicę pierwszego odcinka Scooby Doo, gdzie jesteś?, Cartoon Network wyemitował premierowo film aktorski Scooby-Doo: Strachy i patałachy. Tajemnicza Spółka usiłuje w nim wyjaśnić zagadkę duchów, straszących w ich liceum. W główne role wcielili się: Robbie Amell jako Fred, Kate Melton jako Daphne, Hayley Kiyoko jako Velma i Nick Palatas jako Kudłaty, a Frank Welker użyczył głosu Scooby’emu.
Lata 2010–2019
W 2010 roku Matthew Lillard przejął od Caseya Kasema rolę Kudłatego (wcześniej wcielił się w niego w obu filmach kinowych). W tym samym roku na Cartoon Network zadebiutowała kreskówka Scooby Doo i Brygada Detektywów, w której fabuła ponownie skupia się na pięcioosobowej Tajemniczej Spółce, zamieszkującej rodzinny Kryształowy Zdrój. Bohaterowie rozwiązują zagadki związane z duchami, a równolegle badają sprawę zaginionej przed laty Brygady Detektywów. Postacie ponownie zostały narysowane w nowy sposób, ponadto zmianie uległy ich charaktery i relacje – Daphne jest zakochana we Fredzie, a Velma i Kudłaty potajemnie się spotykają. Serial zakończył się w 2013 roku po dwóch sezonach. Casey Kasem wystąpił w nim gościnnie w kilku odcinkach jako ojciec Kudłatego i była to jego ostatnia rola w uniwersum Scooby’ego przed śmiercią w 2014 roku.
W październiku 2010 roku Cartoon Network wyemitował kolejny film aktorski, Scooby-Doo: Klątwa potwora z głębin jeziora. Ponownie wystąpiła w nim cała główna obsada z filmu sprzed roku. W latach 2012–2015 poza filmami pełnometrażowymi Warner Bros. Animations wyprodukował też kilka filmów krótkometrażowych, wydawanych na DVD w zestawach ze starszymi odcinkami. W 2013 roku został wydany film Scooby-Doo! Wyprawa po mapę skarbów, zrealizowany przy pomocy kukieł. W latach 2015–2018 emitowany był kolejny serial animowany, Wyluzuj, Scooby Doo!, który formą powrócił do pierwotnej formuły ze Scooby Doo, gdzie jesteś?, równocześnie po raz kolejny prezentując nowy sposób rysowania głównych postaci. Część odcinków została premierowo wyemitowana przez Cartoon Network, część przez Boomerang, a część zadebiutowała w serwisie VoD Boomerangu. Kate Micucci przejęła począwszy od niego rolę Velmy.
W latach 2015–2017 powstały trzy filmy direct-to-video o Tajemniczej Spółce, zrealizowane przy użyciu klocków Lego. W 2018 roku ukazał się piąty film aktorski osadzony w uniwersum, Daphne i Velma, skupiony tylko na tych dwóch bohaterkach. Po premierze na festiwalu został wydany w formacie direct-to-video. W 2019 roku produkcje dotyczące Scooby’ego nawiązywały do starszych odsłon. W lutym ukazał się film Scooby-Doo! i klątwa trzynastego ducha, zrealizowany jako kontynuacja serialu 13 demonów Scooby Doo (1985). W czerwcu w serwisie VOD Boomerangu zadebiutował kolejny serial animowany, Scooby Doo i… zgadnij kto?, w którym – na wzór Nowego Scooby Doo – występują gościnnie postacie z innych tekstów kultury oraz znane osoby, dubbingowane przez siebie samych. W lipcu z kolei odbyła się premiera filmu Scooby-Doo! Powrót na Wyspę Zombie – kontynuacji Scooby Doo na Wyspie Zombie (1998).
Od roku 2020
W 2020 roku odbyła się premiera filmu animowanego Scooby-Doo! w reżyserii Tony’ego Cervone’ego. Został on stworzony z myślą o dystrybucji kinowej, jednak ze względu na pandemię COVID-19 ukazał się w Stanach Zjednoczonych w usługach wideo na życzenie. W niektórych krajach, między innymi Polsce, był jednak emitowany w kinach. Głównym postaciom głosów użyczyli: Frank Welker jako Scooby Doo, Zac Efron jako Fred, Gina Rodriguez jako Velma, Will Forte jako Kudłaty i Amanda Seyfried jako Daphne. W filmie pojawiły się też postacie z innych seriali Hanny-Barbery, z którymi przed laty Scooby Doo był emitowany w blokach programowych: Dynomutt, Dog Wonder oraz Kapitan Grotman i Aniołkolatki. Bohaterowie połączyli siły przeciwko głównemu antagoniście, Dickowi Dastardly’emu z Odlotowych wyścigów oraz Dastardly’ego i Muttleya.
W 2021 roku platforma HBO Max przejęła od Boomerangu pierwszeństwo dystrybucji nowych odcinków Scooby Doo i… zgadnij kto?. W październiku 2021 na antenie The CW odbyła się premiera programu specjalnego Scooby-Doo, Where Are You Now!, przedstawiającego fikcyjne spotkanie głównych bohaterów w celu wspominania rozwiązywanych zagadek. Został on zrealizowany poprzez połączenie filmu aktorskiego i animacji. Platforma HBO Max zapowiedziała na 2022 premierę specjalnego bożonarodzeniowego filmu Scoob!: Holiday Haunt, realizowanego jako prequel Scooby-Doo! z 2020. W sierpniu 2022, gdy film był w 95% ukończony, zarząd Warner Bros. Discovery podjął decyzję o anulowaniu planu jego wydania. W styczniu 2023 odbyła się premiera wyprodukowanego dla HBO Max serialu animowanego dla dorosłych pod tytułem Velma, skupiającego się na postaci Velmy, której głosu użycza Mindy Kaling. Postaciami drugoplanowymi są Daphne, Fred i Norville (nieużywający pseudonimu Kudłaty), a Scooby Doo nie występuje w serialu.
Postacie drugoplanowe
Yabba Doo – postać z serialu Scooby i Scrappy Doo z sezonu trzeciego, kuzyn Scooby’ego. Biały w czarne łatki. Ma sterczącą sierść, czerwoną apaszkę i brązowy kapelusz szeryfa. Jego powiedzonkiem jest Yippity-Yabbity-Doo, ponieważ Yabba-Dabba-Doo zostało wcześniej zajęte przez Freda Flintstona.
Vincent Van Ghoul – czarodziej z serialu 13 demonów Scooby Doo. Jest przyjacielem Flim-Flama i pomaga piątce przyjaciół w rozwiązaniu zagadek. Nie rozstaje się ze swoją czarodziejską kulą. W Scooby Doo i Brygada Detektywów jest aktorem, a Scooby i Kudłaty oglądają horrory z jego udziałem.
Scooby Dum – kuzyn Scooby’ego występujący czasami w serialu Scooby Doo. Biały w czarne łatki. Nosi czerwoną obrożę i czerwoną czapkę. W przeciwieństwie do kuzyna, marzy o tym, by zostać detektywem.
Flim-Flam – nastolatek, bohater z serialu 13 demonów Scooby Doo. Pomagał Scooby’emu, Kudłatemu, Daphne i Scrappy’emu złapać demony. Flim-Flam kradł i handlował skradzionymi rzeczami.
Scooby Dee – kuzynka, a zarazem obiekt westchnień Scooby’ego i Scooby-Duma. Gwiazda filmowa, zdobywczyni Oscara. Wystąpiła w serialu Scooby Doo (odc. O upiorze, który grał w horrorze).
Scrappy Doo – siostrzeniec Scooby’ego wielkości decymetra, który jest, na nieszczęście, o stokroć od niego śmielszy. Chcąc zgrywać bohatera ciągle chce się bić z potworem z danej części odcinka mówiąc „No, chodź tu do mnie!!”, lub próbuje go zwalczyć bądź zastawić pułapkę mówiąc „Puppy Power!” (dosł. „Szczenięca moc!”) według dubbingu na TV4 oznaczające „Super Szczeniak!”.
Mama i Tata Doo – rodzice Scooby’ego. Wystąpili w serialach: Nowy Scooby i Scrappy Doo oraz Szczeniak zwany Scooby Doo.
Ruby Doo – siostra Scooby’ego, matka Scrappy’ego. Wystąpiła w serialach: Scooby i Scrappy Doo oraz Szczeniak zwany Scooby Doo.
Skippy Doo – rodzice Scooby’ego. Wystąpił w serialu Szczeniak zwany Scooby Doo.
Howdy Doo – rodzice Scooby’ego. Wystąpił w serialu Szczeniak zwany Scooby Doo.
Dooby Doo – kuzyn Scooby’ego, wystąpił w serialu Nowy Scooby i Scrappy Doo (odc. Wiele hałasu o Dooby Doo). Piosenkarz mieszkający w Nowym Jorku. Jako jeden z nielicznych członków rodziny Doo, ma włosy. Sierść ma kolorystycznie identyczną do Scooby’ego. Ubrany jest w niebieską kamizelkę i czarny pas, na szyi nosi drogą, diamentowę obrożę. Jest miły, ale troszeczkę fajtłapowaty. Postać Dooby’ego nawiązuje do Elvisa Presleya.
Dixie Doo – kuzynka Scooby’ego. Wystąpiła w serialu Nowy Scooby i Scrappy Doo (odc. Łódź Scooby). Ma włosy spięte w kucyk.
Hex Girls (pl. Eko-wiedźmy, Czarownice lub Czaderki z trumienki) – zespół rockowy składający się z trzech dziewczyn: Dusk, Luny i Thorn. Tajemnicza Spółka spotyka je po raz pierwszy w filmie Scooby Doo i duch czarownicy, gdzie grają koncert w swoim rodzinnym mieście, Oakhaven. Pojawiły się także w filmie Scooby Doo i legenda wampira jako uczestniczki festiwalu rockowego, w jednym odcinku serialu Co nowego u Scooby’ego?, w którym to kręciły teledysk w starym zamku w Transylwanii oraz w kilku odcinkach serialu Scooby Doo i Brygada Detektywów.
Angela Dynamit – DJ-ka radiowa z, przyjaciółka Tajemniczej Spółki. Później okazało się, że jej prawdziwe imię to Cassidy Williams i należała ona niegdyś do poprzedniej brygady detektywów.
Szeryf Bronson Stone – szeryf w serialu Scooby Doo i Brygada Detektywów. Nie lubi, gdy brygada rozwiązuje zagadki, bo uważa, że to on powinien łapać przestępców. Jest z wzajemnością zakochany w burmistrz Janet Nettles.
Janet Nettles – burmistrz w serialu Scooby Doo i Brygada Detektywów. Jest z wzajemnością zakochana w szeryfie.
Filmografia
Seriale animowane
Obsada
Media
Czasopisma
Pierwszym polskim czasopismem związanym ze Scoobym było Scooby-Doo poznaje tajemnice świata! wydawane w latach 2004–2006 przez De Agostini. Od 2006 jest też wydawany Scooby-Doo Magazyn wydawnictwa Media Service Zawada.
Komiksy i książki
Kilka wydawnictw w Polsce wydaje książki i komiksy o Scooby Doo. Nakładem wydawnictwa Media Service Zawada ukazują się serie Superkomiks Scooby-Doo (każdy tom zawiera kilka komiksów) oraz Scooby-Doo Czytamy razem ułatwiająca naukę czytania. Wydawnictwo Siedmioróg wydało książki z bajkami o Scoobym: Scooby-Doo: Skarbnica smakowitych opowieści, Nowe przygody Tajemniczej Spółki i Scooby-Doo Twój najlepszy przyjaciel. Od 2007 roku ukazują się serie książek Scooby-Doo Tajemnice, Scooby-Doo i Ty oraz malowanki. Lista książek:
Scooby-Doo: Tajemnice
Autor: James Gelsey
Scooby-Doo! i szaman (upiór: szaman)
Scooby-Doo! i fałszywa wróżka (upiór: wróżka)
Scooby-Doo! i nawiedzony zamek (upiór: duch Warda Montgomery’ego)
Scooby-Doo! i klątwa mściwej mumii (upiór: mumia)
Scooby-Doo! i śnieżny potwór (upiór: śnieżny potwór)
Scooby-Doo! i zatopiony statek (upiór: pirat)
Scooby-Doo! i klątwa wilkołaka (upiór: wilkołak)
Scooby-Doo! i wampir (upiór: wampir)
Scooby-Doo! i potwór z wesołego miasteczka (upiór: potwór z wesołego miasteczka)
Scooby-Doo! i przebojowy duch (upiór: przebojowy duch)
Scooby-Doo! i skarb Zombie (upiór: Zombie)
Scooby-Doo! i koszmarny mecz (upiór: duch sędziego)
Scooby-Doo! i upiorny generał (upiór: upiorny generał)
Scooby-Doo! i uciekający robot (upiór: robot)
Scooby-Doo! i Frankenstein (upiór: Frankenstein)
Scooby-Doo! i Mistrz w masce (upiór: sztukmistrz)
Scooby-Doo! i Potwór z Doliny Szczęścia (upiór: Potwór z Doliny Szczęścia)
Scooby-Doo! i szalony jaskiniowiec (upiór: jaskiniowiec)
Scooby-Doo! i szaleńcze rodeo (upiór: klaun)
Scooby-Doo! i upiór ze Sklepu z Zabawkami (upiór: lalka Calico Carly)
Scooby-Doo! i straszliwy goryl (upiór: biały goryl)
Scooby-Doo! i szalejący wiking (upiór: wiking)
Scooby-Doo! i upiorny Strach na wróble (upiór: Strach na wróble)
Scooby Doo i Ty
Tracej West: Na tropie Wielkiej Stopy (upiór: Wielka Stopa)
James Gelsey: Na tropie Potwora z Telewizora (upiór: Potwór z telewizora)
James Gelsey: Na tropie Świecącego Kosmity (upiór: kosmita)
Vicki Erwin: Na tropie Upiornego Psa (upiór: Upiorny Pies)
Jesse Leon McCann: Na tropie Zaginionego Drwala (upiór: drwal)
Jenny Markas: Na tropie Potwora z Ciasta (upiór: Potwór z ciasta)
Jenny Markas: Na tropie Podskakującego Lwa (upiór: lew)
James Gelsey: Na tropie Wędrującej Wiedźmy (upiór: wiedźma)
James Gelsey: Na tropie Purpurowego Rycerza (upiór: rycerz)
Jesse Leon McCann: Na tropie Naftowego demona (upiór: Demon z ropy naftowej)
Tracey West: Na tropie Upiornej Cindy (upiór: Opętana lalka)
Vicki Erwin: Na tropie Upiora z teatru (upiór: Upiór teatralny)
James Gelsey: Na tropie Doktora Jenkinsa i Pana Hyde’a (upiór: Upiór Hyde)
Jenny Markas: Na tropie Przerażającego pterodaktyla (upiór: Pterodaktyl)
Jenny Markas: Na tropie Henry’ego bez głowy (upiór: Henry bez głowy)
Jesse Leon McCann: Na tropie Leśnych upiorów (upiór: Leśne potwory)
James Gelsey: Na tropie Wściekłego aligatora (upiór: Aligator)
Jenny Markas: Na tropie Straszliwego mutanta (upiór: Mechaniczny pies)
Tracey West: Na tropie Ducha zapaśnika (upiór: Duch zapaśnika)
James Gelsey: Na tropie Potwora z Morskich wodorostów (upiór: Potwór z morskich wodorostów)
Vicki Erwin: Na tropie Pajęczej intrygi (upiór: Wielki pająk)
Inne artykuły związane z serialem
„Scooby Chrupki” (ang. Scooby Snacks) – ulubiony przysmak Kudłatego i Scooby’ego.
Gry komputerowe
Polskie:
Scooby Doo: Strachy na lachy
Scooby Doo: Miasto duchów
Scooby Doo: Piramidalna zagadka
Scooby Doo: Muzealna draka z powodu robaka
Scooby Doo: Terror kamiennego smoka
Scooby Doo: Akcja! Kamera! Zamęt
Scooby Doo 2: Potwory na gigancie (na podstawie filmu)
Scooby Doo i pierwsze strachy
Scooby Doo i nawiedzone bagno
Amerykańskie:
Scooby-Doo
Scooby-Doo Mystery
Scooby Doo: Mystery of the Fun Park Phantom
Scooby-Doo: Classic Creep Capers
Scooby-Doo and the Cyber Chase
Scooby-Doo! Night of 100 Frights
Scooby-Doo! Mystery Mayhem
Scooby-Doo! Unmasked
Scooby-Doo! Mystery Adventures
Scooby-Doo 2: Monsters Unleashed
DVD
Na płytach DVD wydano w Polsce seriale Scooby Doo, gdzie jesteś?, Nowy Scooby Doo (jako Największe zagadki Scooby Doo), 13 demonów Scooby Doo (jako 13 duchów Scooby Doo) Szczeniak zwany Scooby Doo, Co nowego u Scooby’ego oraz Kudłaty i Scooby Doo na tropie, a także wszystkie filmy. Dystrybutorem został Warner Bros. Home Video/Galapagos.
Dawniej Polskie Nagrania wydawały na kasetach video Scooby’ego i Scrappy’ego Doo (wersje pierwszą) z własnym dubbingiem.
Przypisy
Franczyzy (media)
Serie filmowe |
187967 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfons-Jordan | Alfons-Jordan | Alfons-Jordan, Alfons I z Tuluzy (ur. 1103, zm. 1148) - hrabia Tuluzy 1112–1148, hrabia Trypolisu 1105–1109.
Był synem Rajmunda z Tuluzy i jego trzeciej żony Elwiry Kastylijskiej. Urodził się na zamku Mont-Pelerin na terenie obecnego Libanu i został ochrzczony w Jordanie (stąd jego drugie imię). Jego ojciec zmarł w 1105, gdy Alfons miał 2 lata, więc opiekę nad nim przejął kuzyn William. W 1109 został zabrany do Europy. Jego brat Bertrand przekazał mu hrabstwo Rouergue. W 1112 po śmierci brata odziedziczył również Tuluzę.
W 1125 poślubił Fajdiwę, córkę Rajmunda, pana Posquières i Uzès. Para miała razem co najmniej troje dzieci:
Rajmunda V (1134-1194), hrabiego Tuluzy,
Alfonsa (wspomnianego w źródłach w 1155 i 1177),
Fajdiwę (zm. 1154), od 1151 żonę Humberta III Błogosławionego, hrabiego Sabaudii.
W pierwszej połowie lat 40. XII wieku działał na terenie hrabstwa, być może za cichym przyzwoleniem Alfonsa-Jordana, znany herezjarcha Piotr Mnich. Spowodowało to przybycie w 1145 do Tuluzy samego Bernarda z Clairvaux. Alfons-Jordan brał udział w drugiej wyprawy krzyżowej i podczas drogi do Ziemi Świętej narobił sobie licznych wrogów. Zmarł otruty prawdopodobnie przez królową Melisandę lub Eleonorę Akwitańską. Zmarł w Cezarei, a swojemu najstarszemu synowi i następcy zostawił państwo obejmujące obszar całej obecnej południowej Francji.
Władcy Trypolisu
Władcy Tuluzy
Uczestnicy drugiej wyprawy krzyżowej
Urodzeni w 1103
Zmarli w 1148 |
187968 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Magnificat | Magnificat | Magnificat – kantyk śpiewany w czasie nieszporów. Nazwa pochodzi od jego pierwszego słowa w języku łacińskim: Magnificat anima mea Dominum (Wielbi dusza moja Pana). Jest to radosna pieśń dziękczynna, oparta na tekstach ze Starego Testamentu, którą według Ewangelii św. Łukasza (1, 46-55) wypowiedziała (lub zaśpiewała) Maryja podczas spotkania ze świętą Elżbietą, krótko po Zwiastowaniu.
Tekst
Magnificat jest mozaiką tekstów ze Starego Testamentu, zwłaszcza z hymnu Anny (1 Sm 2, 1-10).
Greka:
Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον
καὶ ἠγαλλίασεν τὸ πνεῦμά μου ἐπὶ τῷ Θεῷ τῷ σωτῆρί μου,
ὅτι ἐπέβλεψεν ἐπὶ τὴν ταπείνωσιν τῆς δούλης αυτοῦ.
ἰδού γὰρ ἀπὸ τοῦ νῦν μακαριοῦσίν με πᾶσαι αἱ γενεαί,
ὅτι ἐποίησέν μοι μεγάλα ὁ δυνατός,
καὶ ἅγιον τὸ ὄνομα αὐτοῦ,
καὶ τὸ ἔλεος αὐτοῦ εἰς γενεὰς καὶ γενεὰς
τοῖς φοβουμένοῖς αυτόν.
Ἐποίησεν κράτος ἐν βραχίονι αὐτοῦ,
διεσκόρπισεν ὑπερηφάνους διανοίᾳ καρδίας αὐτῶν·
καθεῖλεν δυνάστας ἀπὸ θρόνων
καὶ ὕψωσεν ταπεινούς,
πεινῶντας ἐνέπλησεν ἀγαθῶν
καὶ πλουτοῦντας ἐξαπέστειλεν κενούς.
ἀντελάβετο Ἰσραὴλ παιδὸς αὐτοῦ,
μνησθῆναι ἐλέους,
καθὼς ἐλάλησεν πρὸς τοὺς πατέρας ἡμῶν
τῷ Αβραὰμ καὶ τῷ σπέρματι αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα.
Łacina (oficjalna wersja Kościoła katolickiego od 1979):
Magnificat anima mea Dominum,
et exsultavit spiritus meus in Deo salvatore meo,
quia respexit humilitatem ancillae suae.
Ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes,
quia fecit mihi magna,
qui potens est,
et sanctum nomen eius,
et misericordia eius in progenies et progenies
timentibus eum.
Fecit potentiam in brachio suo,
dispersit superbos mente cordis sui;
deposuit potentes de sede
et exaltavit humiles;
esurientes implevit bonis
et divites dimisit inanes.
Suscepit Israel puerum suum,
recordatus misericordiae suae,
sicut locutus est ad patres nostros,
Abraham et semini eius in saecula.
(W starszych wersjach może być in Deo salutari meo zamiast in Deo salvatore meo oraz a progenie in progenies zamiast in progenies et progenies.)
Polski (tłumaczenie Franciszka Karpińskiego):
Uwielbiaj, duszo moja, sławę Pana mego,
Chwal Boga Stworzyciela tak bardzo dobrego.
Bóg mój, zbawienie moje, jedyna otucha,
Bóg mi rozkoszą serca i weselem ducha.
Bo mile przyjąć raczył Swej sługi pokorę,
Łaskawym okiem wejrzał na Dawida córę.
Przeto wszystkie narody, co ziemię osiędą,
Odtąd błogosławioną mnie nazywać będą.
Bo wielkimi darami uczczonam od Tego,
Którego moc przedziwna, święte Imię Jego.
Którzy się Pana boją, szczęśliwi na wieki,
Bo z nimi miłosierdzie z rodu w ród daleki.
Na cały świat pokazał moc Swych ramion świętych,
Rozproszył dumne myśli głów pychą nadętych.
Wyniosłych złożył z tronu, znikczemnił wielmożne,
Wywyższył, uwielmożnił w pokorę zamożne.
Głodnych nasycił hojnie i w dobra spanoszył,
Bogaczów z torbą puścił i nędznie rozproszył.
Przyjął do łaski sługę Izraela cnego,
Wspomniał nań, użyczył mu miłosierdzia Swego.
Wypełnił, co był przyrzekł niegdyś ojcom naszym:
Abrahamowi z potomstwem jego, wiecznym czasem.
Wszyscy śpiewajmy Bogu w Trójcy Jedynemu,
Chwała Ojcu, Synowi, Duchowi Świętemu.
Jak była na początku, tak zawsze niech będzie,
Teraz i na wiek wieków niechaj słynie wszędzie.
Magnificat w muzyce
Tekst Magnificat był setki razy opracowywany muzycznie przez kompozytorów różnych epok, zarówno w ramach całego cyklu nieszpornego, jak i jako samodzielny utwór, między innymi przez następujących twórców:
Guillaume Dufay – trzykrotnie;
Marc-Antoine Charpentier – Magnificat na 3 głosy (pozycja H.73 z katalogu dzieł Charpentiera) i Magnificat na 4 głosy (H.80);
Mikołaj z Radomia – jednokrotnie;
Jerzy Liban z Legnicy – ośmiokrotnie;
Mikołaj Zieleński – jednokrotnie (w Offertoria totius anni);
Claudio Monteverdi – w ramach Nieszporów z 1610 r.;
Adam Michna z Otradovic – Magnificant I. toni (1654);
Antonio Vivaldi – dwukrotnie, "Magnificat" g-moll RV 610 i 611, z tego dzieło o numerze katalogowym 610 posiada trzy wersje, z których najwcześniejszą jest RV 610b, skomponowana ok. roku 1715 dla zespołu Ospedale della Pietà;
Johann Sebastian Bach – Magnificat D-dur BWV 243 (wersja pierwotna w tonacji Es-dur: BWV 243a);
Carl Philipp Emanuel Bach;
Wolfgang Amadeus Mozart – trzykrotnie (Dixit et Magnificat KV 193, Nieszpory KV 321, Nieszpory KV 339);
Krzysztof Penderecki;
Wojciech Kilar;
Józef Zeidler – Vesperae ex D;
John Rutter;
Girolamo Cavazzoni – czterokrotnie (primi toni, quarti toni, sexti toni, octavi toni);
Marco Frisina.
Posłuchaj
Przypisy
Bibliografia
"Magnificat", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London, Macmillan, 2001.
Linki zewnętrzne
Przykładowy akompaniament dla wykonania chorałowego - Tonus VIII G in Liber usualis p.212
Nuty Magnificat Girolamo Cavazzoniego w portalu International Music Score Library Project (IMSLP)
Magnificat w bibliotece portalu International Music Score Library Project
Modlitwy chrześcijańskie
Maryja
Formy liturgiczne
Pieśni (formy muzyczne)
Wydarzenia opisane w Ewangeliach |
187974 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Miko%C5%82aj%20Grabowski | Mikołaj Grabowski | Mikołaj Aleksander Grabowski (ur. 5 grudnia 1946 w Chrzanowie) – polski reżyser teatralny, dyrektor teatrów, aktor filmowy, teatralny i telewizyjny, pedagog, profesor sztuk teatralnych.
Życiorys
W okresie nauki w szkole średniej udzielał się w domu kultury w Wadowicach, a także w szkolnym teatrze, w którym występował m.in. w roli Edmunda w Ciotuni Aleksandra Fredry. Za drugim podejściem został przyjęty na studia aktorskie na Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie; po niezdaniu pierwszych egzaminów przez rok był laborantem w Zakładach Chemicznych „Alwernia”. W 1969 został absolwentem studiów aktorskich, a w 1977 również reżyserskich na krakowskiej AST. W 1968 dołączył do zespołu MW2, z którym występował m.in. we Francji.
W 1969 rozpoczął jako asystent pracę w PWST w Krakowie. W latach 1998–2008 był dziekanem Wydziału Reżyserii na tej uczelni. W 1994 otrzymał tytuł profesora sztuk teatralnych. Na macierzystej uczelni doszedł do stanowiska profesora zwyczajnego.
Występował w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1969–1977). Po ukończeniu studiów reżyserskich pracował w Teatrze im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze (1977–1979), a następnie w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi (1979–1981).
W latach 1981–1982 jako dyrektor naczelny i artystyczny kierował Teatrem Polskim w Poznaniu. W 1982 przeniósł się do Krakowa, obejmując stanowisko dyrektora naczelnego i artystycznego Teatru im. Juliusza Słowackiego, które zajmował do października 1985. W następnych latach reżyserował w Teatrze Ludowym w Krakowie-Nowej Hucie, Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi, Pantheater Kampnagel w Hamburgu oraz Teatrze im. Juliusza Słowackiego. W 1987 zaczął współpracować z Teatrem STU w Krakowie, w 1997 (wspólnie z Krzysztofem Jasińskim) został jego dyrektorem artystycznym. Wyreżyserował wiele nagradzanych spektakli teatralnych oraz telewizyjnych, m.in. Opis obyczajów Jędrzeja Kitowicza w Teatrze STU (1990), Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza w Teatrze im. Stefana Jaracza, Teatrze im. Juliusza Słowackiego i Teatrze Telewizji, Prorok Ilja Tadeusza Słobodzianka w Teatrze Nowym w Łodzi.
W latach 1999–2002 był dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Nowego w Łodzi, w 2002 objął funkcję dyrektora artystycznego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, a w następnym roku został także dyrektorem naczelnym tej placówki; urzędowanie zakończył w 2012.
Zagrał w takich produkcjach filmowych jak Kariera Nikosia Dyzmy, Pręgi czy Karol. Człowiek, który został papieżem.
W wyborach parlamentarnych w 2005 bez powodzenia kandydował na senatora z okręgu krakowskiego, reprezentując Partię Demokratyczną – demokraci.pl, do której należał.
Życie prywatne
Wychowywał się w Alwerni z dwójką braci: starszym Wiktorem i młodszym Andrzejem, który także został aktorem.
Żonaty z aktorką Iwoną Bielską, z którą zamieszkał w Rudnie. Jego pierwsze małżeństwo zakończyło się rozwodem. Ma syna.
Filmografia
1968: Stawka większa niż życie – żołnierz niemiecki
1976: Ocalić miasto
1995: Szabla od komendanta – Diabeł
1998: Billboard – inspektor policji
2002: Kariera Nikosia Dyzmy – Roman Graczyk, szef Głównego Urzędu Ceł
2004: Pręgi – doktor Sobański
2005: Karol. Człowiek, który został papieżem – generał rosyjski
2006: Jan Paweł II – kardynał Joseph Ratzinger
2008: Mała wielka miłość – Bogdan Malczyk, ojciec Joanny
2008: Trzeci oficer – inspektor Marian Zajdler
2009: 39 i pół – profesor Machnicki
2011: Uwikłanie – kapitan Mamcarz
2021: Chyłka. Oskarżenie – prokurator Marian Skopiński
Odznaczenia i wyróżnienia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2005)
Złoty Krzyż Zasługi (1998)
Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005)
Nagroda im. Konrada Swinarskiego (1981) – przyznawana przez redakcję miesięcznika „Teatr” („za samodzielne i oryginalne dokonania artystyczne ostatnich dwóch lat, a zwłaszcza za zrealizowanie w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi: Kwartetu Bogusława Schaeffera, Pamiątek Soplicy Henryka Rzewuskiego, Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza”)
Nagroda Miasta Krakowa (2012)
Nagroda Specjalna im. Konrada Swinarskiego (2012) – przyznawana przez redakcję miesięcznika „Teatr”
Przypisy
Bibliografia
. [dostęp 2021-12-07].
Linki zewnętrzne
. [dostęp 2015-04-08].
. [dostęp 2015-04-08].
Absolwenci Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie
Aktorzy filmowi związani z Łodzią
Aktorzy teatralni związani z Łodzią
Dyrektorzy Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Dyrektorzy teatrów w Łodzi
Dyrektorzy Teatru Polskiego w Poznaniu
Laureaci Nagrody Miasta Krakowa
Laureaci nagrody specjalnej im. Konrada Swinarskiego
Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita)
Politycy Partii Demokratycznej – demokraci.pl
Polscy aktorzy filmowi
Polscy aktorzy telewizyjni
Polscy aktorzy teatralni
Polscy reżyserzy teatralni
Reżyserzy teatralni związani z Łodzią
Wykładowcy Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie
Ludzie urodzeni w Chrzanowie
Urodzeni w 1946 |
187976 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy%20Koenig | Jerzy Koenig | Jerzy Koenig (ur. 21 listopada 1931 w Łodzi, zm. 11 lipca 2008 w Warszawie) – polski krytyk teatralny, publicysta, rusycysta.
Życiorys
W młodości uczył się w Gimnazjum im. Stefana Żeromskiego w Łodzi. Po zdanej maturze w 1951 rozpoczął studiował filolofię rosyjską na Uniwersytecie Łódzkim, tytuł magistra uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim w 1955.
Jako krytyk teatralny współpracował z tygodnikiem Współczesność, Tygodnikiem Kulturalnym. W latach 1968-1972 był redaktorem naczelnym „Teatru”. Współpracował z miesięcznikiem „Dialog”.
W latach 1961-1962 był kierownikiem literackim Teatru Narodowego, a w 1972-1981 – Teatru Dramatycznego w Warszawie. W latach 1982-1996 był szefem Teatru Telewizji. W 1998 objął stanowisko kierownika literackiego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, jako współpracownik dyrektora artystycznego tego teatru Jerzego Bińczyckiego – po jego nagłej śmierci, w latach 1998-2002 pełnił funkcję dyrektora artystycznego Starego Teatru.
Wykładowca Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza (do 1996 – Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej). W 1975 został dziekanem Wydziału Wiedzy o Teatrze PWST, który zorganizował wspólnie z ówczesnym rektorem Tadeuszem Łomnickim. Pełnił tę funkcję do 1981. Wrócił na stanowisko dziekana w latach 1993-1996. Na WWoT prowadził wykłady Rosjanie, na których omawiał historię teatru i dramatu rosyjskiego, oraz zajęcia Teatr dzisiejszy.
Tłumacz z języka rosyjskiego, m.in. pism Wsiewołoda Meyerholda, sztuk Ignatija Dworieckiego (Człowiek znikąd), Aleksandra Gelmana (Protokół z pewnego zebrania, Ławeczka) i języka niemieckiego (Topdogs Ursa Widmera).
Był członkiem wielu gremiów: Rady Teatru Ministerstwa Kultury i Sztuki (1990-1992), Rady Artystycznej Związku Pracodawców Unia Polskich Teatrów (od 2006). W 1969 był członkiem Komisji Nagród Ministerstwa Kultury i Sztuki. W latach 2002-2005 wchodził w skład kapituły Nagrody Prezydenta RP za Twórczość dla Dzieci i Młodzieży „Sztuka Młodym”.
Jerzy Koenig zmarł 11 lipca 2008 w Warszawie i został pochowany 18 lipca na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera C29-tuje-2).
Od października 2008 roku Wydział Wiedzy o Teatrze Akademii Teatralnej w Warszawie przyznaje absolwentom Nagrodę im. Jerzego Koeniga za osiągnięcia w ciągu 3 lat od ukończenia studiów.
Publikacje
Wydał tom tekstów Rekolekcje teatralne (KAW, 1979). Był autorem wyboru dwutomowej Antologii dramatu (PIW, 1976). W serii Teorie Współczesnego Teatru wydał pisma Wsiewołoda Meyerholda i Aleksandra Tairowa. W 2014 roku Instytut Książki we współpracy z miesięcznikiem „Teatr” wydał Kto ma mieć pomysły? Szkice i felietony teatralne z lat 1978–2008 jako pierwszy tom serii miesięcznika „Teatr” – Teatr. Krytycy.
Nagrody i odznaczenia
Był laureatem Superwiktora (1993) i Ludwika – nagrody krakowskiego środowiska teatralnego (2001). W 2003 został Kawalerem Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
Przypisy
Bibliografia
Andrzej Tadeusz Kijowski, Opis obyczajów w 15-leciu międzysojuszniczym 1989-2004, Warszawa 2010, t.III, rozdz. XV Teatr to miejsce spotkania; Paradoks o Ogródkach.
Absolwenci szkół średnich w Łodzi
Absolwenci Uniwersytetu Warszawskiego
Dyrektorzy Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Ludzie urodzeni w Łodzi
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Osobowości telewizyjne związane z TVP
Polscy krytycy teatralni
Polscy redaktorzy naczelni
Polscy teoretycy kultury
Polscy tłumacze literatury rosyjskojęzycznej
Polscy tłumacze literatury niemieckojęzycznej
Prorektorzy Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie
Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
Urodzeni w 1931
Zmarli w 2008 |
187978 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ma%C5%82op%C5%82ytkowo%C5%9B%C4%87 | Małopłytkowość | Małopłytkowość (łac. thrombocytopenia) – objaw chorobowy polegający na niedoborze płytek krwi.
Przyjmuje się, że 30 000 płytek/μl wystarcza do utrzymania prawidłowej hemostazy (przy normie od 200 000/μl do 300 000/μl).
Nie ma bezpośredniej zależności między liczbą płytek krwi a nasileniem krwawień. Jeżeli ich liczba nie spada poniżej 30 000/μl, a występuje jawna skaza krwotoczna, należy poszukiwać dodatkowych przyczyn krwawień. Jednocześnie małopłytkowość jest najczęstszą ze skaz krwotocznych.
Przyczyny
Przyczyną małopłytkowości może być
zmniejszone wytwarzanie płytek
nadmierne niszczenie płytek
przyczyny złożone lub nie do końca wyjaśnione
Podział ze względu na etiologię
Zmniejszone wytwarzanie płytek
Wrodzone hipoplazje szpiku
Wrodzony brak trombopoetyny
Wrodzone dziedziczne trombopenie
wrodzona amegakariocytowa trombocytopenia (CAMT)
zespół TAR
niedokrwistość Fanconiego
zespół Bernarda-Souliera
anomalia Maya-Hegglina
zespół szarych płytek
zespół Alporta
Wrodzona białaczka
Wrodzona siatkowica
Różyczka noworodków
Związana z leczeniem matki tiazydami
Aplazja megakariocytowa
Niedokrwistość aplastyczna
Uszkodzenie szpiku przez promieniowanie jonizujące
Uszkodzenie szpiku przez substancje toksyczne (np. alkohol)
Uszkodzenie szpiku przez leki mielotoksyczne
Białaczki, szpiczak, histiocytoza (w mechanizmie wyparcia)
Rozległe przerzuty nowotworowe do szpiku (w mechanizmie wyparcia)
Niedobór witaminy B12 i kwasu foliowego
Mielofibroza
Niewydolność nerek
Zakażenia wirusowe
Nadmierne niszczenie płytek
Wrodzona alloimmunologiczna małopłytkowość noworodków
W przebiegu wcześniactwa
W przebiegu choroby hemolitycznej noworodków
Wrodzone w przebiegu gestozy u matki
Przy występowaniu naczyniaków olbrzymich lub naczyniaków jamistych
Wrodzone defekty płytek skracające czas życia
Samoistna plamica płytkowa
Polekowe
Potransfuzyjne
W przebiegu niedokrwistości hemolitycznych
W przebiegu chorób rozrostowych
Po stosowaniu surowicy antylimfocytowej
Sekwestracja w powiększonej śledzionie
Przyczyny złożone
W przebiegu zakażeń
DIC
Po obfitych krwotokach
Przy krążeniu pozaustrojowym
Po masywnych przetoczeniach krwi
Rozległe oparzenia
Plamica małopłytkowa zakrzepowa
Zespół hemolityczno-mocznicowy
Nocna napadowa hemoglobinuria
Porfiria
Małopłytkowość cykliczna
Obraz kliniczny
Niezależnie od przyczyn, małopłytkowość przebiega podobnie i jest charakterystyczna. Nagle i bez urazów mogą pojawić się wybroczyny w skórze i w błonach śluzowych. Najwięcej będzie ich widać na kończynach i na tułowiu. Pojawią się też pierścieniowate wylewy w miejscach nakłuć, podbiegnięcia krwawe oraz nawracające krwawienia z dziąseł, nosa, przewodu pokarmowego. Może występować krwiomocz. Pojawiać się mogą krwotoki z dróg rodnych. Wystąpić mogą krwawienia do ośrodkowego układu nerwowego (bardzo groźne, mogą być przyczyną śmierci).
Małopłytkowość noworodków
Małopłytkowość dotyka kilku procent noworodków, a jej odsetek wśród pacjentów trafiających do oddziałów intensywnej terapii dla niemowląt jest znaczny. Zwykle problem ma łagodny przebieg i ustępuje bez konsekwencji. Większość przypadków małopłytkowości obejmuje wcześniaki, które ucierpiały na skutek niewydolności łożyska i/lub niedotlenienia. Pozostałe powody, tj. alloimmunologiczne, genetyczne, autoagresyjne, hemolityczne, infekcyjne, DIC i inne, stanowią mniejszość przypadków.
Małopłytkowość pojawiająca się po 72 godzinach od narodzin jest często wynikiem toczącej się sepsy lub martwiczego zapalenia jelit (NEC). W przypadku infekcji pomocne mogą okazać się badania PCR, które można wykonać stosunkowo szybko i w panelach; pozwalają one również wykryć geny oporności na określone antybiotyki. Patogenami posocznicy mogą być wirusy, bakterie i grzyby, np. CMV, wirus różyczki, HIV, Staphylococcus sp., Enterococcus sp., Streptococcus agalactiae (GBS), Streptococcus viridans, Listeria monocytogenes, Escherichia coli, Haemophilus influenzae, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Yersinia enterocolitica, Borrelia burgdorferi, Candida sp., Toxoplasma gondii. Stopień małopłytkowości może być skorelowany z rodzajem patogenu; silniejsze objawy występują przy infekcji grzybiczej oraz bakteriami gram ujemnymi. Do zakażenia noworodka może dojść w czasie porodu lub przed nim, ale także za pośrednictwem mleka matki bądź przy transfuzji.
Potencjalne zastosowanie wspomagające leczenie małopłytkowości, szczególnie w przypadku sepsy lub NEC, może mieć interleukina 11.
Przypisy
Bibliografia
Choroby wewnętrzne tom 2 pod redakcją Franciszka Kokota
Diagnostyka internistyczna pod redakcją Jana Tatonia, Anny Czech
Hematologia
Objawy chorobowe |
716 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Grunwaldem | Bitwa pod Grunwaldem | Bitwa pod Grunwaldem (zwana w języku niemieckim pierwszą bitwą pod Tannenbergiem „Schlacht bei Tannenberg”, a w języku litewskim bitwą pod Żalgirisem „Žalgirio mūšis”) – jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy (pod względem liczby uczestników), stoczona na polach pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku, w czasie trwania wielkiej wojny między siłami zakonu krzyżackiego, wspomaganego przez rycerstwo zachodnioeuropejskie (głównie z Czech, z wielu księstw śląskich, z Pomorza Zachodniego i z pozostałych państw Świętego Cesarstwa Rzymskiego) oraz Prusów pod dowództwem wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena, a połączonymi siłami polskimi i litewskimi (złożonymi głównie z Polaków, Litwinów i Rusinów) oraz niewielkich wojsk tatarskich wspieranymi lennikami obu tych krajów (Hospodarstwo Mołdawskie, księstwo mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole i litewskie lenna na Rusi) oraz najemnikami z Czech, Moraw i z księstw Śląska oraz uciekinierami ze Złotej Ordy i chorągwiami prywatnymi (między innymi chorągiew z Nowogrodu Wielkiego księcia Lingwena Semena), pod dowództwem króla Polski Władysława II Jagiełły i wielkiego księcia litewskiego Witolda.
Bitwa ta zakończyła się zwycięstwem wojsk polsko-litewskich i pogromem sił krzyżackich, nie została jednak wykorzystana do całkowitego zniszczenia zakonu. Nie zdobyto Malborka – stolicy Zakonu – ponieważ wygasał rozejm Witolda z inflancką gałęzią Zakonu na północy (korzystny w czasie bitwy) i wojska litewskie rozpoczęły odwrót, niepewna była także sytuacja na południowych granicach Królestwa, zagrożonych atakiem przez ówczesnego sojusznika Zakonu, węgierskiego króla Zygmunta Luksemburczyka. Pomimo poddawania się wojskom królewskim przez pruskie miasta (Olsztynek, Morąg, Dzierzgoń, Główne Miasto Gdańsk, Stare Miasto Toruń, Chełmno, Elbląg), obrońca Malborka, komtur Świecia Henryk von Plauen, miał w dyspozycji jeszcze ponad 200 czynnych braci rycerzy oraz 362 komturie zakonne rozsiane po całej Europie, do których słał listy o pomoc. Marsz wojska dowodzonego przez Jagiełłę na Malbork był powolny<. Do 22 lipca 1410 roku – kiedy to pod Malbork dotarły pierwsze oddziały armii polsko-litewskiej – zamek w Malborku był już gotowy do obrony, a jego oblężenie okazało się nieskuteczne. Okres ten kończy zwycięska bitwa rycerstwa polskiego pod Koronowem i I pokój toruński.
Podłoże
Na początku XIII wieku książęta Władysław Odonic, Konrad mazowiecki, Mściwój I gdański, Leszek Biały i Henryk Brodaty prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach pogańskich Prus. Akcję misyjną prowadził opat opactwa cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje te – podobnie jak akcja biskupa Chrystiana w oparciu o fundację dobrowską – nie przyniosły jednak spodziewanych efektów.
W tej sytuacji w 1226 roku książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi Śląskiej, na swoje ziemie zakon krzyżacki, oddając mu w dzierżawę ziemię chełmińską, gdzie zakon znalazł dogodną bazę do walk z plemionami Prusów, które zagrażały ciągłymi najazdami północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX oficjalnie zezwolili zakonowi założyć swoje własne księstwo na terenach odebranych Prusom. Formalnie księstwo to miało stać się częścią Świętego Cesarstwa Rzymskiego i jednocześnie lennem książąt mazowieckich.
Oprócz napływania kolejnych braci i kolonistów niemieckich, zakon otrzymał wsparcie papieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta. W 1235 do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 zakon kawalerów mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący właściwie unią tych dwóch zakonów.
W XIII wieku stosunki polsko-krzyżackie były dobre, lecz wiek XIV – wraz ze wzrostem potęgi zakonu – przyniósł zmianę. Będąc królem Polski, Wacław II Czeski zawarł z Brandenburczykami umowę, na mocy której miał oddać Pomorze Gdańskie w zamian za Nową Marchię. Ostatecznie do zamiany nie doszło z powodu śmierci króla, jednak w 1308 Brandenburgia postanowiła skorzystać ze słabości państwa Władysława Łokietka i zajęła Pomorze. Książę zmuszony był zwrócić się o pomoc do Krzyżaków, którzy wyparli najeźdźców. Za swoją pomoc zażądali jednak wysokiej zapłaty, przewyższającej wartość odbitych ziem. Wobec odmowy zapłaty przez Władysława zagarnęli całe Pomorze Gdańskie w 1309 roku. Osłabiona w tym czasie Polska, podzielona wciąż na dzielnice, nie była w stanie natychmiast przeciwstawić się agresji, co spowodowało utratę tych ziem na długie lata.
W 1320 roku królem Polski został Władysław I Łokietek, który wygrał proces z Krzyżakami przed sądem papieskim w Inowrocławiu. Wyrok z 1321 roku nakazał im zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce, ale zakon, mimo polskich akcji dyplomatycznych i orzeczeń sądów papieskich, nie zamierzał zwrócić tych ziem.
W 1331 doszło do zawarcia groźnego dla Polski sojuszu Jana Luksemburskiego z Krzyżakami. Ci ostatni, licząc na wspólną akcję pod Kaliszem, najechali kraj od północy. Łokietek postanowił zaatakować część ich sił. 27 września 1331 roku doszło do starcia pod Płowcami na Kujawach. Bitwa nie została jednoznacznie rozstrzygnięta, lecz to strona polska zrealizowała swój cel – kampania Krzyżaków na ziemiach polskich została przerwana. Jednak już 9 kwietnia 1332 roku zakon ponownie napadł na Polskę, zagarniając Kujawy i ziemię dobrzyńską.
25 kwietnia 1333 na tronie polskim zasiadł syn poprzedniego króla, Kazimierz. Okazał się władcą niezwykle sprawnie poruszającym się w świecie dyplomacji. W 1335 doprowadził do I Zjazdu Wyszehradzkiego, na którym za cenę 20 tysięcy kop groszy praskich oraz uznanie zwierzchności Jana Luksemburskiego nad Śląskiem, król Czech zrzekł się wszelkich praw do korony polskiej. Oznaczało to ostateczne przekreślenie sojuszu czesko-krzyżackiego. Ponadto usiłowano rozstrzygnąć sprawę utraconych przez Polskę ziem – jednak ponieważ rezultaty nie zadowalały króla polskiego, zdecydował się on na oddanie sprawy pod sąd papieski. Wyrok z 16 września 1339 nakazywał zwrot Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Pomorza Gdańskiego. Był to już drugi wygrany przez stronę polską proces, ale Krzyżacy ponownie nie zgodzili się na oddanie zagrabionych ziem.
Tymczasem zmarł książę Rusi Halickiej Bolesław Jerzy II, który przed śmiercią uczynił swym sukcesorem Kazimierza, co postawiło przed polską polityką zagraniczną nowe wyzwanie. Król musiał dokonać wyboru, gdyż Polska nie była wówczas na tyle silna, by podjąć się walki na dwóch frontach.
Kazimierz Wielki uznał, że lepszym nabytkiem dla Korony byłoby uzyskanie terenów księstwa ruskiego, w związku z czym spór z zakonem należało załagodzić. W tych warunkach doszło w roku 1343 do zawarcia pokoju w Kaliszu, dzięki któremu zapewniony został rozejm, a Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. Poza tym Kazimierz Wielki zachował tytuł władcy Pomorza Gdańskiego, co w przyszłości mogło stanowić podstawę do ewentualnych roszczeń ze strony polskiej.
W 1397 na ziemiach zakonu powstała organizacja mająca bronić interesów lokalnego społeczeństwa przed uciskiem krzyżackim: Związek Jaszczurczy. Początkowo swoim zasięgiem obejmował jedynie ziemię chełmińską, z czasem jednak się rozrósł i stał się podstawą dla kolejnej struktury: Związku Pruskiego.
Kolejny kryzys we wzajemnych stosunkach nastąpił w 1401, tuż po zawarciu przez Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie unii wileńsko-radomskiej. Młodszy brat króla Władysława Jagiełły, Świdrygiełło, przeciwnik porozumienia polsko-litewskiego, stanął na czele buntu przeciw Witoldowi. Postanowił także poszukać wsparcia u Krzyżaków, którzy byli zainteresowani osłabieniem Litwy – jednak znów udało się zapobiec wojnie i w 1404 roku strony zawarły pokój w Raciążku, gdzie Witold przedstawił także polskie postulaty dotyczące kwestii utraconych ziem. Polska odkupiła ziemię dobrzyńską.
Tymczasem powrócił problem Santoka i Drezdenka, gdy w 1402 roku zakon krzyżacki nabył Nową Marchię. Podporządkowanie sobie tych grodów przez państwo zakonne doprowadziło do utwardzenia stanowiska Polski w kwestiach krzyżacko-litewskich. Gdy wielkim mistrzem został zwolennik konfrontacyjnej polityki wobec Polski, Ulrich von Jungingen, wybuch wojny stał się już tylko kwestią czasu.
Źródła
Istnieje kilka zachowanych źródeł dotyczących bitwy pod Grunwaldem i większość z nich stanowią źródła polskie. Najważniejszym z nich jest tzw. „Kronika konfliktu” (łac. Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410), która została napisana przez naocznego świadka w roku, w którym bitwa się odbyła. Przypisywana jest ona podkanclerzemu Królestwa Polskiego Mikołajowi Trąbie, późniejszemu arcybiskupowi gnieźnieńskiemu lub sekretarzowi królewskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu późniejszemu kardynałowi i biskupowi krakowskiemu. Kolejnym źródłem jest Kronika Historiae Polonicae spisana przez Jana Długosza, który batalii grunwaldzkiej poświęcił kolejne dzieło manuskrypt pt. Banderia Prutenorum zawierający obrazy oraz łacińskie opisy flag krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem. Niemieckim źródłem jest Kronika Johanna von Posilge.
Przyczyny
W tym samym czasie mistrz poprowadził swoją armię w okolice Zvotorii. Zamek był bombardowany przez 8 dni i zdobyty, a obrońców odeskortowano do Prus, lecz większość poległa w wyniku bombardowań i najazdów. Jednocześnie armia krzyżacka i gdzie indziej nie pozostawała bezczynna. Gubernia Nowemarkia przeprowadziła kilka ataków na sąsiednie państwo polskie, w szczególności próbował oczyścić terytorium Drezdenka. Dowódcy Zvukhowski i Tucholski w ciągu 8 dni zdewastowali ziemie polskie, obrócili w popiół miasta Zemperburg i Kamin arcybiskupa Gniezna, zdobyli Zamek Bydgoski i spalili go jako miasto. Komturowie Ostródy i Brandenburgii splądrowali ziemie księcia Jana Mazowieckiego i zabrali bogaty łup w postaci koni i bydła. Do potyczki z Polakami nie doszło. Tylko pastor Jan. Wraz z Rusinami i Tatarami Mazowsze wpadli w domenę krzyżacką pod Djaudowem (Soldau) i spalili 14 wsi.W maju 1409 roku, krzyżacy zatrzymali statki w Ragnecie, które zawierały zboże wysłane na Litwę przez Jagiełłę za zgodą mistrza. W odpowiedzi na to, wojewoda Rambult przekroczył rzekę Niemen i opanował dwa zamki oraz dwa powiaty na Żmudzi. Bunt rozprzestrzeniał się na Żmudzi. Agenci Witolda podróżowali po regionie, wydając rozkazy dotyczące prac nad drogami i przygotowań do wojny. Wreszcie wiosną 1409, dzięki zabiegom wielkiego księcia litewskiego Witolda, wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi, a bojarzy pod przywództwem Witolda połączyli swoje siły i opanowali cały region w imieniu wielkiego księcia. Bojar Rambult został mianowany kasztelanem Żmudzi i obsadzał swoich podkomorznych w różnych miejscach. Wielki mistrz zakonu, Ulrich von Jungingen, wystąpił do króla Polski, Władysława Jagiełły, o zachowanie neutralności Polski w konflikcie Zakonu z Litwą popierającą Żmudź , w przeciwnym razie grozili wojną. Król odpowiedział, że w tak istotnej kwestii nie może podjąć decyzji bez konsultacji z panami koronnymi i że wyda ostateczną odpowiedź w dniu św. Aleksego tj. 17 lipca. Podczas zjazdu w dniu św. Aleksego w dniu 17 lipca 1409 roku w Łęczycy, omawiano kwestię odpowiedzi, którą planowano przekazać mistrzowi. W spotkaniu uczestniczyli trzej znaczący panowie, w tym arcybiskup gnieźnieński Mikołaj z Kurowa. 1 sierpnia pojechali do Malborka i stwierdzili, że Witold, wielki Książę Litewski, jest nie tylko bratem króla, ale również podlega Królestwu Polskiemu. Uważali, że nie jest właściwe wystawienie go na niebezpieczeństwo. Zaproponowali rozwiązanie, które polegałoby na powstrzymaniu się od wojny i przekazaniu sporów do rozpatrzenia sędziom polubownym, wybranym przez obie strony. Mistrz odpowiedział, że Zakon posiada prawa do Żmudzi, a król i Witold nie mają do niej żadnych roszczeń. Zakon ma zamiar ukarać zdradę Żmudzinów i planuje przeprowadzić atak na tę ziemię. Już 6 sierpnia wysłał Polakom deklarację wojny, a 14 sierpnia król otrzymał w Korczynie wiadomość, że Krzyżacy oblężają Dobrzyń. Stało się to tak szybko, ponieważ Krzyżacy byli całkowicie przygotowani do wojny, nie tylko z Litwą i Żmudzią, ale także z Polską. Ich wojsko było gotowe i rozciągało się wzdłuż granic Polski, począwszy od Nowej Marchii, dalej komturowie słuchowski i tucholski stali przy granicy ziemi zwanej "Krainą". Główne siły zakonu znajdowały się w chełmińskiem. Oczekiwano na posiłki zaciągane w Szczecińskiem, Miśnii, Turyngii, Brunszwiku i Luneburgu, ale były one słabe. Tak czy inaczej w pierwszych dniach sierpnia 1409 roku oddziały zakonne przekroczyły granice Polski, zajęły ziemię dobrzyńską i najechały Kujawy i Wielkopolskę. Dobrzyń został zdobyty po krótkim oporze, Lipno i Rypin zostały złupione i zniszczone, a Bobrowniki, po czterech dniach oblężenia, zostały podbite. W tym czasie do obozu krzyżackiego pod Bobrownikami udał się arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Kurowski z polskimi możnymi aby negocjować pokój. Mistrz zakonny odpowiedział, że oczekuje rekompensaty za poniesione koszty i straty dlatego zatrzyma sobie kraj i zamki zabrane. Jeśli Polacy ustąpią mu Złotoryję, gotów jest ich ziemię opuścić i zgodzić się na pokój. Nie mając pełnomocnictwa do zawarcia takiej ugody, poselstwo opuściło obóz krzyżacki.
W tym samym czasie mistrz poprowadził swoją armię w okolice Złotoryi. Zamek był bombardowany przez 8 dni i w końcu zdobyty, a obrońców odeskortowano do Prus, choć większość poległa w wyniku bombardowań i najazdów. Jednocześnie armia krzyżacka i gdzie indziej nie pozostawała bezczynna. Gubernia Nowemarchijska przeprowadziła kilka ataków na sąsiednie państwo polskie, w szczególności próbowała oczyścić terytorium Drezdenka. Komturowie człuchowski i tucholski w ciągu 8 dni zniszczyli ziemie polskie, obrócili w popiół miasta Sępólno Krajeńskie i Kamin należące do arcybiskupa gnieźnieńskiego, zdobyli zamek bydgoski i miasto. Komturowie ostródzki i brandenburski splądrowali ziemie księcia Jana Mazowieckiego i zabrali bogaty łup w postaci koni i bydła. Do potyczki z Polakami nie doszło. Tylko książę mazowiecki Jan wraz z Rusinami i Tatarami wpadli na ziemię krzyżacką pod Działdowem i spalili 14 wsi.
Jagiełło szybko odzyskał Kujawy i odbił Bydgoszcz, ale działania militarne kampanii 1409 roku na tym zakończono. 8 października 1409 roku pod zamkiem bydgoskim zawarto rozejm, który miał obowiązywać „do dnia św. Jana” – 24 czerwca 1410 roku. W umowie pośredniczyli książęta śląscy przysłani przez króla czeskiego Wacława: wrocławski, świdnicki i oleśnicki. Na mocy rozejmu ziemia dobrzyńska pozostała w rękach krzyżackich, a spór miał rozstrzygnąć król czeski. Zapisy rozejmu, z pozoru bardzo korzystne dla strony krzyżackiej, dawały Jagielle czas na zorganizowanie wyprawy wojennej w roku następnym. W Krakowie i Malborku rozpoczęto przygotowania do decydującego starcia. Obie strony położyły nacisk na działania dyplomatyczne. Krzyżacy już w grudniu 1409 roku zawarli sojusz z królem węgierskim, Zygmuntem Luksemburskim, który usiłował rozbić unię polsko-litewską. Po stronie Zakonu opowiedzieli się książęta Pomorza Zachodniego, którzy jednak wkrótce się podzielili: książęta szczecińscy pozostali po stronie Zakonu, a Kazimierz V wziął udział w bitwie po stronie krzyżackiej, natomiast książę słupski Bogusław VIII Magnus przeszedł na stronę Polski i posiłkował stronę polską pod Grunwaldem. Pospieszyli też liczni rycerze z zachodniej Europy. Państwa Unii zawarły pokój z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz przymierze z Mołdawią. Gotowość pomocy zaoferował pretendent do tronu tatarskiego, lennik wielkiego księcia Witolda, chan Złotej Ordy Dżalal ad-Din, syn Tochtamysza. Wszystkie strony dokonały zaciągu rycerzy. Polacy prowadzili werbunek w Czechach (stąd przybyło niemal 3000 zaciężnych pod wodzą Jana Sokoła).
Planowanie
Szczegółowy polski plan wojenny kampanii 1410 roku zaplanowano prawdopodobnie w Brześciu Litewskim w grudniu 1409, podczas narady króla Jagiełły z Witoldem, z udziałem podkanclerzego koronnego Mikołaja Trąby. Główne natarcie postanowiono skierować na Malbork z zamiarem zmuszenia Zakonu do podjęcia walnej rozprawy. Jako miejsce ostatecznej koncentracji wojsk wybrano Czerwińsk nad Wisłą.
Przygotowania militarne
Zakon był świadom przygotowań strony polsko-litewskiej i spodziewał się dwukierunkowego ataku – Polaków na Pomorze Gdańskie i Litwinów w kierunku Żmudzi. By odeprzeć to zagrożenie, Ulrich von Jungingen skoncentrował część swych sił pod Świeciem, pozostawiając jednocześnie znaczną część swej armii w zamkach na wschodzie – w Ragnecie w pobliżu Giżycka i Memelu (Kłajpeda). Polacy i Litwini nadal ukrywali swoje intencje, organizując kilka rajdów głęboko na terytorium wroga. Ulrich von Jungingen poprosił o przedłużenie rozejmu do 4 lipca, by mogli przybyć zaciężni z zachodniej Europy. Strona polsko-litewska miała wystarczająco dużo czasu, żeby zebrać siły.
30 czerwca 1410 oddziały z Wielkopolski i Małopolski przekroczyły pod Czerwińskiem Wisłę, po moście pontonowym, i 2 lipca połączyły się z siłami z Mazowsza i Litwy. Połączone wojska dzień później podjęły marsz, pozorując atak na zajętą przez Krzyżaków w roku poprzednim ziemię dobrzyńską, ale po tygodniu wkroczyły na terytorium zakonu krzyżackiego, kierując się wprost na stolicę zakonu w Malborku. Krzyżacy zostali całkowicie zaskoczeni.
5 lipca doszło do potyczki wojska pod dowództwem Janusza Brzozogłowego, który pokonał krzyżacką załogę Świecia. Następnie do Jagiełły przybyli posłowie Zygmunta Luksemburczyka, którzy proponowali przeprowadzenie sądu polubownego z udziałem króla Węgier. Jagiełło postawił jednak twarde warunki w przewidywaniu, że Krzyżacy je odrzucą. (W obecności posłańców węgierskich, 6 lipca, Witold przeprowadził przegląd wojsk.) Ulrich von Jungingen odpowiedział, że uczyni wszystko, by zniszczyć siły przeciwnika. 7 lipca wojska polsko-litewskie zajęły Bądzyn, ujawniając tym samym, iż zmierzają w głąb terytorium państwa krzyżackiego. Pod Bądzynem zatrzymały się na dwa dni, po czym kontynuowały marsz i 9 lipca weszły na terytorium Prus. Po przebyciu granicy po raz pierwszy podniesiono wszystkie chorągwie i odśpiewano Bogurodzicę. 10 lipca sprzymierzeni wyruszyli ze swojego obozu pod Lidzbarkiem, pozostawiając w nim część sił. Po dwóch milach (ok. 15 km) marszu podjazd polski natknął się na spore siły nieprzyjaciela, które obsadziły przeprawę nad Drwęcą pod Kurzętnikiem. Okazało się, że Ulrich von Jungingen rozpoczął pospieszną koncentrację swoich wojsk przez wycofanie ich spod Świecia i zdecydował się zorganizować linię obrony na rzece Drwęcy.
Brody przez rzekę były ufortyfikowane przy pomocy palisad, a pobliski zamek w Kurzętniku wzmocniony. Po naradzie z powołaną radą wojenną, Jagiełło postanowił ominąć zastawioną pułapkę i obejść źródła Drwęcy od wschodu. Wojska Unii wycofały się 11 lipca spod Kurzętnika i następnie przez Lidzbark Welski i Działdowo (a ich część, prawdopodobnie oddziały litewskie i tatarskie, również przez Nidzicę) kontynuowały marsz w kierunku Malborka. 13 lipca siły sprzymierzonych dotarły do miasta (i zamku) Dąbrówna, które zostało zdobyte, splądrowane i spalone. Po jednodniowym postoju pod Dąbrównem wojska polsko-litewskie ruszyły, przed świtem 15 lipca, wszystkimi drogami w kierunku Ulnowa i jeziora Lubień na wschód od Grunwaldu, gdzie rozłożyły się obozami. Tymczasem wojska krzyżackie, po odejściu wojsk polsko-litewskich znad Drwęcy, pomaszerowały przez Bratian i Lubawę w kierunku Stębarka, z zamiarem przecięcia drogi wojskom królewskim.
Pole bitwy
Okolice wiosek Grunwald, Łodwigowo i Stębark to teren pofałdowany, przecięty sporym strumieniem i obfitujący w jeziora, o wzgórzach sięgających nawet 200 m, ale łagodnych w spadku i przedzielonych rozległymi dolinami. Teren był częściowo zalesiony, a wzdłuż dróg ze Stębarku do Łodwigowa rosły rozłożyste dęby. Szata roślinna, w roku 1410 znacznie bogatsza niż obecnie, jak również uformowanie terenu, nie pozwalały zorientować się co do jakości i ilości wojsk przeciwnika, których po prostu nie było widać. Ulrich von Jungingen wybrał więc pole bitwy dobrze, gdyż znakomicie nadawało się ono do przygotowywania zasadzek i niespodziewanych manewrów. Jednak teren nieprzejrzysty dla Polaków i Litwinów nie stawał się przejrzystszym dla Krzyżaków – pojął to również Jagiełło, który z Witoldem i towarzyszącymi im rycerzami objeżdżał okolicę rankiem 15 lipca.
Przebieg bitwy
Rankiem 15 lipca 1410 roku obie armie stanęły naprzeciw siebie. Wojska polskie i litewskie rozlokowane były na wschód od Łodwigowa i Stębarka, na skraju i częściowo w lasach, w pobliżu jeziora Lubień. Lewe skrzydło tworzyły główne siły polskie, pod dowództwem marszałka Zbigniewa z Brzezia i składały się w większości z ciężkiej jazdy. Prawe skrzydło wojsk koalicji tworzyło rycerstwo z Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod dowództwem wielkiego księcia Witolda, składające się w większości z lekkiej kawalerii. Wśród sił prawego skrzydła były chorągwie z całej Litwy, jak również posiłkowe oddziały Tatarów, prowadzone przez chana Dżalal ad-Dina, oddziały mołdawskie przysłane przez hospodara Aleksandra Dobrego oraz prawdopodobnie oddziały serbskie. Centrum stanowiły zaciężne rycerstwo z Czech i Śląska oraz trzy chorągwie smoleńskie. Całością wojsk unii dowodził król Władysław Jagiełło.
Jak podaje Jan Długosz, przed rozpoczęciem batalii trzystu najemnych żołnierzy czeskich wycofało się bez wiedzy króla z pola bitwy. Zawrócili jednak, gdy podkanclerzy Królestwa Polskiego, Mikołaj Trąba, napotykając ich na swojej drodze, wypomniał im strach przed wojskami zakonnymi. Mimo to podczas bitwy najemnicy z Czech i Moraw z chorągwi św. Jerzego prawdopodobnie ponownie opuścili plac boju, za namową swojego chorążego Jana Sarnowskiego. Również tym razem dostrzegł ich Mikołaj Trąba i oskarżył Jana o zdradę.
Bitwa rozpoczęła się około 9 rano. Naprzeciw wojsk wielkiego mistrza – ...a dzieliła ich nawzajem od siebie odległość jednej strzały – stały ukryte w lasach armie sprzymierzonych. Długie wyczekiwanie w pełnym słońcu sprowokowało wielkiego mistrza do wysłania emisariuszy z prowokacyjnym podarunkiem: dwoma nagimi mieczami. Długosz tak opisuje ten fakt: Wielki mistrz pruski Ulryk posyła tobie i twojemu bratu... dwa miecze, ku pomocy, byś z nim i z jego wojskiem mniej się ociągał i odważniej, niż to okazujesz, walczył, a także żebyś dalej się nie chował i, pozostając w lasach i gajach, nie odwlekał walki. Niedługo potem całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Aby w ferworze walki można było rozpoznać się na polu bitwy, ustalono hasła, które brzmiały: Kraków, Wilno.
W przebiegu bitwy można wyróżnić pięć faz:
na początku bitwy lekka jazda litewska i tatarska uderzyła na artylerię i piechotę krzyżacką. Artyleria zakonu zdołała oddać dwie salwy i nie wzięła udziału w dalszej części bitwy.
II faza bitwy rozpoczęła się atakiem jazdy krzyżackiej na prawe i lewe skrzydło armii polsko-litewskiej i zderzeniem się ciężkiej jazdy obu stron. W efekcie powstały dwa ośrodki walki: prawe skrzydło wojsk litewsko-rusko-tatarskich przeciwko Krzyżakom w okolicach Stębarku i lewe skrzydło wojsk polskich i zaciężnych przeciw krzyżackim siłom głównym. Ta faza bitwy trwała około godziny.
III faza bitwy powstała, kiedy jazda krzyżacka odepchnęła w zażartej walce wojska litewskie (40 chorągwi) pod wodzą księcia Witolda w kierunku lasu i w efekcie nastąpiło załamanie się skrzydła litewskiego. Ta tzw. ucieczka Litwinów (według niektórych źródeł początkowo pozorowana) związała w pościgu poważne siły zakonne. Oddziały te wróciły na główne pole bitwy, przekonane o zwycięstwie zakonu, gdy wojska polskie na lewym skrzydle brały górę nad zakonnymi. W tej fazie bitwy Krzyżacy nieomal zdobyli wielką chorągiew królestwa i zaczęli nawet śpiewać pieśń zwycięstwa („Chrystus zmartwychwstał”, niem. Christ ist erstanden). Wówczas ...walczący pod nią rycerze podnieśli ją natychmiast... i pragnąc zetrzeć haniebną zniewagę, w najzaciętszy sposób atakują wrogów i rozbijają ich kompletnie. Faza ta trwała 2–3 godziny.
w IV fazie nastąpił atak odwodu 16 chorągwi wielkiego mistrza oraz walka w centrum i na lewym skrzydle polskim. Z kolei atak odwodów polskiej jazdy rozerwał zasadniczy korpus sił krzyżackich oraz umożliwił przeprowadzenie decydującego ataku odwodów lekkiej jazdy ukrytej w zaroślach. Nastąpiło okrążenie i klęska wojsk krzyżackich. Faza ta trwała od 1 do 2 godzin.
V fazą było zdobycie taborów i obozu krzyżackiego oraz bój pościgowy za uciekającymi wojskami krzyżackimi.
„Bitwa (...) zaczęła się na trzy godziny przed południem, a zakończyła na niespełna godzinę przed zachodem słońca (9.00–19.00). Przewagę na placu boju miały praktycznie cały czas (oprócz fazy III, kiedy nieco zaskoczone siły polsko-litewskie dały się zepchnąć do defensywy) wojska dowodzone przez króla Polski.
Znaczenie bitwy
Wynik bitwy miał istotny wpływ na ówczesne stosunki polityczne, ponieważ wyniósł dynastię jagiellońską do rangi najważniejszych w Europie. Według niektórych badaczy (np. Stefan Maria Kuczyński, Paweł Jasienica), zwycięstwo odniesione głównie siłami polskimi, spowodowało pewien kryzys w stosunkach polsko-litewskich i miało wpływ na postawę króla, który obawiając się dalszego wzrostu znaczenia Korony w Unii miał opóźniać pościg za niedobitkami wojsk zakonu krzyżackiego i nie zdobył Malborka. Nowością było wykorzystanie przez wojska królewskie w przeprawie przez Wisłę średniowiecznego odpowiednika mostu pontonowego. Wielu zaproszonych przez zakon rycerzy miało odmówić udziału w bitwie widząc dysproporcję sił i przeczuwając jego porażkę.
Wiadomo, że król Władysław Jagiełło polecił odnaleźć zwłoki wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena i co ważniejszych braci zakonnych, aby odesłać je z honorami do Malborka. Trofeami wojennymi było przede wszystkim 51 chorągwi krzyżackich. Szczegółowy ich opis wraz z ilustracjami podał Jan Długosz w swoim dziele Banderia Prutenorum, spisanym w XV wieku. Część z nich została przyznana księciu Witoldowi, te zaś, które trafiły do wawelskiej katedry zostały w 1797 wywiezione przez Austriaków do Wiednia i ślad po nich zaginął. W 1937, na podstawie opisów z dzieła Długosza, chorągwie zostały zrekonstruowane i umieszczone na Wawelu. Podczas okupacji niemieckiej hitlerowcy wywieźli je do zamku malborskiego. Kolejnym trofeum były słynne dwa nagie miecze ofiarowane Jagielle przez Krzyżaków (przechowywane były w wawelskim skarbcu, później trafiły do kolekcji Izabeli Czartoryskiej w Puławach, lecz w 1853 zostały wywiezione do Rosji i ślad po nich zaginął).
W bibliografii niemieckiej bitwa pod Grunwaldem występuje jako bitwa pod Tannenbergiem (Schlacht bei Tannenberg). Obecna nazwa tej miejscowości to Stębark.
Ważniejsi jeńcy krzyżaccy wzięci do niewoli w 1410 byli przetrzymywani w oczekiwaniu na okup na zamku Tenczyn pod Krakowem.
Powrót Jagiełły do stolicy nastąpił dopiero w szesnaście miesięcy po bitwie, gdyż król kontynuował działania wojenne oraz oczekiwał orzeczenia słuszności prowadzonej wojny z zakonem od papieża Jana XXIII (później uznanego za antypapieża). Pomyślny wyrok Rzymu zastał monarchę w Niepołomicach, gdzie natychmiast przystąpiono do przygotowania uroczystego wjazdu władcy do Krakowa. Miał on mieć charakter pielgrzymki. W dniu 25 listopada 1411 roku Jagiełło wyruszył pieszo z Niepołomic i szedł przez Wieliczkę i Kazimierz, otoczony wyższym duchowieństwem i rycerstwem. Przed procesją niesiono zdobyte pod Grunwaldem krzyżackie chorągwie. Na Kazimierzu wstępowano po drodze do tamtejszych kościołów. Następnie zatrzymano się na dłużej na Skałce, aby oddać hołd św. Stanisławowi – patronowi Polski. Później orszak królewski udał się na Wawel, gdzie podczas uroczystości kościelnych zawieszono zdobyczne chorągwie wokół grobu św. Stanisława na ścianach nawy głównej katedry wawelskiej. Ceremonia ta zakończyła krakowskie uroczystości ku czci zwycięstwa, które dały początek tradycji obchodów grunwaldzkich<.
Pole bitwy dotychczas nie doczekało się systematycznego przebadania pod względem archeologicznym. Istnieją dziewiętnastowieczne doniesienia o różnych przypadkowych odkryciach – np. w kościele w Stębarku przechowywano kilka kamiennych kul armatnich i elementy zbroi, a w zamku w Dąbrównie znaleziono siekierę bitewną i inne fragmenty zbroi. Polskie badania archeologiczne rozpoczęły się w 1958 i trwały do lat 90., lecz objęły niewielką część pobojowiska, m.in. nie odnaleziono wspomnianego przez kronikarzy miejsca pochówku kilkuset znaczniejszych rycerzy obu stron w okolicach stębarskiego drewnianego kościoła i nie przebadano pobliskich bagien, gdzie podobno zginęło wielu uciekinierów z pola walki. Odnaleziono kilka zbiorowych mogił w pobliżu ruin kaplicy wzniesionej przez Krzyżaków po bitwie. Szkielety nosiły ślady po ciosach zadanych mieczem, toporem lub po trafieniach bełtami z kuszy.
Uczestnicy bitwy pod Grunwaldem
Strona polska
Rycerstwo polskie zorganizowane było w 50 chorągwiach, wśród których znajdowali się także zaciężni Czesi (Jan Žižka), Morawianie (Jan Sokol z Lamberka), Ślązacy, Szwajcarzy i lennicy polscy (Hospodarstwo Mołdawskie, księstwo mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole). Spośród tych wojsk szczególnie wyróżniła się Chorągiew Białego Niedźwiedzia z Chełma, która miała znaczący udział w bitwie (została za to wyróżniona przez Króla Polski Władysława Jagiełłę, który ufundował kościół pw. Rozesłania Apostołów w tym mieście). Litwa przysłała 40 chorągwi, które składały się z oddziałów litewskich i lenników litewskich na Rusi. W ramach wojsk litewskich walczyły także chorągwie złożone z Tatarów, którzy uciekli ze Złotej Ordy oraz oddziały przyprowadzone przez Lingwena z Republiki Nowogrodu oraz z Republiki Pskowskiej. Wśród uczestników tej bitwy, po stronie Królestwa wymieniani są m.in. rycerze: Zyndram z Maszkowic, oboźny wojsk polskich i dowódca wielkiej chorągwi ziemi krakowskiej, Marcin z Wrocimowic, chorąży chorągwi ziemi krakowskiej, Zawisza Czarny i jego brat Jan Farurej z Garbowa, wojewoda krakowski Jan z Tarnowa, Florian z Korytnicy, Paweł Złodziej z Biskupic, Mikołaj Powała z Taczewa, Jarand z Grabi i Brudzewa, Dobiesław z Oleśnicy, Spytek Tarnowski (zm. 1435) oraz Lingwen Olgierdowicz, Zygmunt Korybut, Jerzy Mścisławski, Petulin z Zimnej Wódki.
Wojska koronne (wraz z lennikami)
Chorągwie główne i dworskie
Chorągwie regionalne
Chorągwie książąt mazowieckich
Chorągwie prywatne
Wojsko litewskie (wraz z lennikami z Rusi)
Chorągwie ziemskie
Litewskie chorągwie prywatne
Chorągwie złożone z uciekinierów ze Złotej Ordy
Wojska krzyżackie
Zakon krzyżacki wystawił 51 chorągwi (w tym dwie wielkiego mistrza), wśród których znajdowali się również goście zakonu z Anglii, Francji, Luksemburga, Niemiec, Szwajcarii, Śląska, Pomorza, Czech, Moraw, Węgier oraz Inflant. Udział w bitwie po stronie zakonnej wzięli m.in. Fryderyk von Wallenrode, Konrad Lichtenstein, Thomas von Morheim, Wilhelm von Helfenstein, Heinrich von Schwelborn, Godfryd von Hatzlfeld, Burchard Wobeke, Arnold von Baden, Arnold Stapil, Markward von Salzbach i Werner Tettingen. Według niektórych badaczy samych braci-rycerzy krzyżackich było pod Grunwaldem tylko około 250, resztę stanowili goście i zaciężni. Według najnowszych badań, po stronie krzyżackiej walczyli również Słowianie (z Prus, Pomorza oraz Śląska m.in. książę oleśnicki Konrad VII Biały), a także Prusowie i Litwini zamieszkali na terenie Prus Zakonnych.
Sprawy niewyjaśnione
Liczebność wojsk obu stron
W literaturze podawane są różne – dość rozbieżne – szacunki liczebności wojsk (mówi się niekiedy nawet o sumie do 38 tys. wojsk zakonnych i do 43 tys. sprzymierzonych), ale przez większość historyków i badaczy są one podawane w wątpliwość. Przewaga liczebna wojsk unii nie jest kwestionowana, za to w wielu źródłach kwestionuje się poważne zagrożenie dla głównego obozu Jagiełły wskutek straceńczej szarży lekkozbrojnej jazdy krzyżackiej – wątek opisany przez Sienkiewicza.
Czyny Zbigniewa Oleśnickiego
Kolejnym niejasnym zagadnieniem są czyny Zbigniewa Oleśnickiego. W najstarszym opisie bitwy (Cronica conflictus) znajduje się tylko opis, że Zbigniew Oleśnicki dobił pokonanego przez Jagiełłę rycerza Leopolda von Kökeritz. Z kolei w późniejszej Kronice Długosza Oleśnicki ma wpierw na rozkaz Jagiełły obawiającego się o siebie próbować ściągnąć na pomoc chorągiew nadworną (dowodzący nią Mikołaj Kiełbasa nie wykonuje rozkazu, ponieważ spowodowałoby to zamieszanie w polskim szyku), a potem zwalić z konia za pomocą złamanej kopii atakującego króla rycerza Leopolda von Kökeritz (król ma uderzyć kopią już pokonanego przeciwnika), a jeszcze później odmówić przyjęcia pasa rycerskiego, ponieważ „woli walczyć zawsze dla Chrystusa niż dla ziemskiego i śmiertelnego króla”. Opis Długosza wydaje się mało wiarygodny, ponieważ głównym źródłem Długosza był sam Oleśnicki (w młodości Długosz był sekretarzem Oleśnickiego), który mógł chcieć przedstawić swoją osobę w jak najkorzystniejszym świetle. Ponadto w opisie Długosza występują sprzeczności dotyczące zachowania króla – najpierw jest on tak przestraszony, że wysyła Oleśnickiego po pomoc do chorągwi nadwornej, a później (przed atakiem Leopolda von Kökeritz) z trudem daje się powstrzymać od osobistego udziału w walce. Dlatego obecnie historycy (np. Nadolski w pozycji „Grunwald 1410”) przyjmują powszechnie, że wiarygodny jest opis z Kroniki Konfliktu dotyczący walki z Leopoldem von Kökeritz. Podobnie można rozpatrywać jazdę Oleśnickiego do chorągwi nadwornej, o ile takie wydarzenie w ogóle miało miejsce. Jagiełło dysponował gońcami do przekazywania jego rozkazów, a w najważniejszych przypadkach posyłał osoby pełniące ważne urzędy i z racji tego cieszące się autorytetem. Dlatego też Jagiełło z pewnością był świadomy tego, że posyłanie nieznanego młodego kancelisty z rozkazem do chorągwi nadwornej byłoby bezcelowe, bo polecenia tego kancelisty i tak zostałyby zignorowane. W takiej sytuacji posłany zostałby goniec, albo ktoś znaczniejszy ze świty królewskiej, co jednak nie nastąpiło. Możliwe wytłumaczenie przyczyn jazdy Oleśnickiego (i jego późniejszego zachowania) to to, że na widok odwodu Wielkiego Mistrza uległ on panice i przestraszony pojechał do najbliższej chorągwi (chorągwi nadwornej); rycerze tej chorągwi mogli go wyśmiać, więc zawstydzony wrócił do świty królewskiej, gdzie także mógł zostać wyśmiany z powodu ucieczki, a następnie, chcąc się zrehabilitować za to, zaatakował już pokonanego Leopolda von Kökeritz.
Okoliczności śmierci dostojników Zakonu
Inną sprawą niewyjaśnioną są okoliczności śmierci dostojników Zakonu. W bitwie wzięło udział 250 braci zakonnych (prawie wszyscy bracia przebywający na terenie Państwa Zakonnego w Prusach), z których zginęło 203. Dla odmiany w armii polskiej według Długosza zginęło tylko 12 znaczniejszych rycerzy. Kronika Jana Posilgego opisująca bitwę od strony krzyżackiej podaje, że „wróg szczególnie godził w braci”. Istotne jest także to, że Długosz nie podaje nazwisk polskich rycerzy, którzy mieli pokonać poszczególnych dostojników (pewien wyjątek jest czyniony dla Mszczuja ze Skrzynna, ale nawet w tym wypadku nie jest podawane jednoznacznie, że zabił on Wielkiego Mistrza).
Możliwe wyjaśnienia:
dostojnicy Zakonu polegli z rąk osób spoza stanu rycerskiego (np. chłopskich piechurów);
dostojnicy Zakonu byli zabijani w celu ich likwidacji z naruszeniem obyczajów rycerskich;
dostojnicy Zakonu nie dorównali swojej sławie.
W XIX wieku pojawiła się teza o udziale piechoty chłopskiej po stronie polskiej, którą bardzo popierał Kuczyński. Zgodnie z tą hipotezą dostojnicy Zakonu mieli paść z rąk tych piechurów. Obecnie jednak uważa się, że w bitwie w ogóle nie uczestniczyła piechota chłopska, co eliminuje tę hipotezę. Można przyjąć także, że niektórzy zakonnicy polegli z rąk członków świty polskich rycerzy, ale osoby te przeważnie też należały do stanu rycerskiego, więc giermek, który pokonałby krzyżackiego komtura, byłby uhonorowany np. natychmiastowym pasowaniem na rycerza.
Tezę o likwidacji z kolei wspiera Nadolski. Aczkolwiek takie działania są możliwe w pojedynczych przypadkach, to raczej dotyczyłyby sytuacji już po walce (np. zabicie Markwarda von Salzbacha na rozkaz Witolda – oficjalnie za obrazę matki Wielkiego Księcia, a faktycznie w celu uniemożliwienia mu ewentualnego wyjawienia konszachtów Witolda z Krzyżakami, w których to konszachtach zabity grał ważną rolę) i nie miało charakteru masowego, co wspiera kronika Posilgego, gdzie nie ma wzmianek o naruszeniu obyczaju rycerskiego, a także to, że później Zakon nie próbował wykorzystać takiej sprawy w wojnie dyplomatycznej z Polską i Litwą.
Ostatnia hipoteza opiera się na tym, że do bitwy pod Grunwaldem bracia zakonni byli postrzegani jako doskonali wojownicy i niezrównani szermierze, co wywodziło się z ich działań na początku podboju Prus i tego, że potem bracia incydentalnie walczyli osobiście (nikt zatem nie mógł zweryfikować tej legendy). Oczywiście świeżo wstępujący bracia mogli być doskonałymi rycerzami, to jednak bracia mieszkający w Prusach szybko otrzymywali różne stanowiska administracyjne (około 250 osób musiało zarządzać całym państwem), które wiązały się z obciążeniami czasowymi uniemożliwiającymi częste i długie ćwiczenia rycerskie. Podczas bitwy Polacy i Litwini mieli jednak dalej wierzyć w opowieści o niezrównanych szermierzach i stosownie do tego atakować braci zakonnych. W rezultacie atak, który mógłby zostać odparty przez wyszkolonego rycerza, bywał zabójczy dla rzadko ćwiczącego się w rzemiośle rycerskim wyższego urzędnika – większość ocalałych braci to młodsi zakonnicy, którzy jeszcze nie otrzymali funkcji administracyjnych. W takiej sytuacji Długosz nie chciał umniejszać rangi zwycięstwa przez dezawuowanie obrazu braci zakonnych, więc pominął opis ich śmierci.
Tradycja bitwy grunwaldzkiej
Odwoływanie się do bitwy pod Grunwaldem stanowiło istotne narzędzie polityki i propagandy Władysława Jagiełły, ale w kolejnych wiekach pamięć o starciu stopniowo zanikała, ustępując zmitologizowanej wizji bitwy pod Płowcami.
Zgodnie z wolą wszystkich stanów duchownych i świeckich król Władysław Jagiełło polecił, aby dzień 15 lipca był obchodzony jako święto narodowe. Każdego roku ze wszystkich kościołów Krakowa w dniu tym wyruszały procesje – najbardziej okazała z katedry wawelskiej – udając się wspólnie do kościoła św. Jadwigi na Stradomiu. Świątynia ta związana była z kultem królowej Jadwigi jako tej, która przepowiedziała załamanie się potęgi krzyżackiej i której orędownictwu współcześni przypisywali grunwaldzkie zwycięstwo. Zachował się dokładny opis takiej procesji z czasów króla Jana III Sobieskiego. Na jej czele szła milicja miejska i żołnierze, dalej postępowali żacy ze sztandarami, prowadzeni przez bakałarzy i seniorów, za nimi górnicy z żup wielickich i członkowie licznych bractw kościelnych z chorągwiami i muzyką. Również z chorągwiami i muzyką, a także z czeladzią uzbrojoną w muszkiety i rusznice, szły cechy krakowskie, a za nimi kongregacje kupieckie z orkiestrą. Magistraty Krakowa, Kazimierza, Kleparza i Piasków kroczyły każdy pod swoją chorągwią. Z 14 klasztorów krakowskich szło 600 mnichów z relikwiarzami, dalej 200 przedstawicieli duchowieństwa świeckiego i kanonicy katedralni. Za profesorami Akademii Krakowskiej z rektorem na czele i pedelami niosącymi insygnia władz akademickich postępowali członkowie kapituły krakowskiej z opatami mogilskim i tynieckim, a za nimi celebrujący biskup pod baldachimem niesionym przez sześciu rajców miejskich. Na końcu w otoczeniu dygnitarzy państwowych szedł król.
Kres uroczystościom grunwaldzkim położyło wejście Prusaków do Krakowa w dniu 15 czerwca 1794 roku. Później, w czasach rządów austriackich, zniszczono też kościół św. Jadwigi, przerabiając go na kamienicę i składy wojskowe.
W publikacjach historycznych z I połowy XIX wieku wciąż jest to potyczka przedstawiana jako wydarzenie o pomniejszej wadze. Różni autorzy mylili nawet datę bitwy, przesuwając ją na 1409 lub 1411 rok. Także jej nazwa wciąż była płynna – poza Grunwaldem i Tannenbergiem występowało wiele form obocznych (np. Grinwald, Grünevald). Wykorzystywano też inne nazwy topograficzne (Ruda, Dąbrówno).
Odrodzenie tradycji zwycięstwa grunwaldzkiego nastąpiło dopiero w II połowie XIX wieku i było reakcją na pojawienie się silnych zjednoczonych Niemiec (1866-1871) powstałych pod przewodnictwem Królestwa Prus. Nastąpiło wówczas utożsamienie „Krzyżaków” z „Niemcami”, co wiązało się z rozwojem sentymentów antyniemieckich w społeczeństwie polskim. Mit grunwaldzki miał też pomóc w odbudowaniu jedności narodów słowiańskich po krwawych wydarzeniach powstania styczniowego (1863-1864). Historyczną podbudowę dla współczesnych stanowiło przede wszystkim dzieło Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy z 1861 roku, a temat wojny z zakonem krzyżackim spopularyzował Józef Ignacy Kraszewski poprzez swoją powieść Krzyżacy 1410 (wyd. 1874). Dzieła te jednak wciąż nie przypisywały Grunwaldowi decydującej roli, skupiając się na nieudanym wyniku całej wojny. Do odrodzenia się mitu grunwaldzkiego jako wielkiego zwycięstwa nad „Niemcami” przyczyniły się przede wszystkim obraz Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki z 1878 roku i powieść Krzyżacy Henryka Sienkiewicza (wyd. 1897–1900).
Na wskrzeszenie obchodów istotny wpływ miał też Marian Karol Dubiecki, który na łamach „Czasu” zamieścił w grudniu 1901 roku artykuł przypominający genezę uroczystości, ich przebieg i tradycję. Działania te zaowocowały pamiętnymi krakowskimi obchodami 500-lecia zwycięstwa pod Grunwaldem, które miały miejsce w 1910 roku. Wtedy to odsłonięto Pomnik Grunwaldzki i po raz pierwszy odśpiewano publicznie Rotę Marii Konopnickiej z muzyką Feliksa Nowowiejskiego.
Do bitwy pod Grunwaldem nawiązały też władze carskie po wybuchu I wojny światowej, zachęcając Polaków do walki przeciwko Niemcom u boku Rosji. W Odezwie wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza do Polaków z 1914 roku znalazło się zdanie, że „nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem”. Do bitwy grunwaldzkiej nawiązywano również po odzyskaniu niepodległości, w czasie plebiscytów i powstań śląskich.
W czasie II wojny światowej również chętnie odwoływano się do Grunwaldu, co zwłaszcza chętnie czyniło dowództwo Gwardii Ludowej i oddziałów polskich walczących u boku Armii Czerwonej. Ustanowiono min. Order Krzyża Grunwaldu. W czasach PRL tradycja grunwaldzka była wpisana w antyniemieckie wychowanie, do czego przyczyniała się przede wszystkim powieść Sienkiewicza oraz oparty na niej film Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda z 1960 roku. W tym roku miały też miejsce państwowe obchody 550 rocznicy bitwy na polach grunwaldzkich i odsłonięcie tam nowego pomnika. W ostatniej dekdzie PRL do bitwy odwoływało się środowisko narodowych komunistów skupionych w Zjednoczeniu Patriotycznym „Grunwald”.
W 2010 przypadła 600 rocznica bitwy pod Grunwaldem. W związku z obchodami wiele instytucji państwowych i społecznych postanowiło upamiętnić to ważne z punktu widzenia historii Europy Środkowo-Wschodniej wydarzenie. List intencyjny w sprawie wspólnej organizacji obchodów 600. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, podpisali 15 marca 2010 Vytautas Umbrasas i Piotr Żuchowski, odpowiednio wiceminister obrony kraju Republiki Litewskiej oraz sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. Porozumienie dotyczyło wspólnych działań informacyjnych oraz wspólnej kampanii promocyjnej najważniejszych projektów kulturalnych związanych z tą inicjatywą. Organizatorami ze strony polskiej zostało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z Narodowym Centrum Kultury.
Upamiętnienie
Walki rycerzy polskich i litewskich pod Grunwaldem zostały po 1990 upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „GRUNWALD 15 VII 1410”.
We wielu miejscowościach w Polsce są nazwy nawiązujące do bitwy pod Grunwaldem: ulica Grunwaldzka (w Świnoujściu, w Bydgoszczy, w Kielcach, w Niepołomicach, w Olsztynie, w Policach, w Poznaniu, w Prudniku, w Pruszczu Gdańskim, w Rzeszowie, w Sopocie, w Żywcu), aleja Grunwaldzka (Gdańsk: Aleja Grunwaldzka, Elbląg, Sieradz), plac Grunwaldzki (w Warszawie, we Wrocławiu, w Szczecinie, w Bytomiu, w Gdyni, w Katowicach, w Żywcu, w Wałbrzychu, w Gorzowie Wielkopolskim oraz w Braniewie pod nazwą Plac Grunwaldu. W Elblągu jest Rondo bitwy pod Grunwaldem, a w Lubowidzu jest ulica 10 Lipca 1410.
W Krakowie stoi Pomnik Grunwaldzki. Postawiony został w 1910 roku dla upamiętnienia pięćsetnej rocznicy bitwy z zakonem krzyżackim.
Inscenizacje bitwy
Co roku, w rocznicę bitwy, członkowie bractw rycerskich z całej Europy odgrywają pod Grunwaldem wydarzenia z 15 lipca 1410. Spektakl zawsze przyciąga kilkudziesięciotysięczne rzesze widzów. Charakter inscenizacji nie zawsze jest jednak zgodny z realiami historycznymi.
Zobacz też
Grunwald – Pole Bitwy
bitwa pod Tannenbergiem
bitwa pod Koronowem
pomnik Grunwaldzki w Krakowie
Order Krzyża Grunwaldu
Panorama bitwy pod Grunwaldem – obraz Rozwadowskiego i Popiela
wiersze o bitwie pod Grunwaldem
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
– opis bitwy wraz ze szkicem terenowym (w tym mapy i ilustracje).
zawiera m.in. opis bitwy pod Grunwaldem
(opis w katalogu NUKAT)
Linki zewnętrzne
Rozbudowany opis bitwy pod Grunwaldem – strona „Historyczne Bitwy”
Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis, Anno Christi 1410 Hrsg. Z. Celichowski, Poznań 1911
Jan Długosz: Bitwa Grunwaldzka: (z historii Polski)
Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1410 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. XI. 1869; (33-38)
Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1403, 1408 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. X. 1868; (518, 537)
Jan Długosz Bitwa grunwaldzka – fragmenty Roczników przekład J. Mrukówna
Tadeusz Korzon Grunwald: ustęp z dziejów wojennych Polski (1910)
Dzieła Jana Długosza – wersja cyfrowa na Polona.pl
Grunwald
Wydarzenia 1410
Grunwald (gmina)
Hasła kanonu polskiej Wikipedii |
187979 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wilhelm%20von%20Leeb | Wilhelm von Leeb | Wilhelm Joseph Franz Freiherr Ritter von Leeb (ur. 5 września 1876 w Landsbergu, zm. 29 kwietnia 1956 w Hohenschwangau) – feldmarszałek III Rzeszy.
Do wybuchu II wojny światowej
Od 1895 r. był oficerem bawarskiej armii, służąc w 4 pułku artylerii w Augsburgu, a następnie służył w Reichswehrze. W 1900 r. wyjechał do Chin jako członek korpusu ekspedycyjnego. Po powrocie wstąpił do Akademii Wojskowej w Monachium.
Był uczestnikiem I wojny światowej; walczył w 1915 r. w Serbii, zaś w 1916 z Brusiłowem (tereny Rumunii). Później został przeniesiony do Chemin de Dames. W roku 1915 został nobilitowany, z jednoczesnym nadaniem tytułu „Ritter”. W 1925 r. otrzymał stopień pułkownika i został mianowany dowódcą 7 pułku artylerii. Od 1927 r. był dowódcą artylerii V OW w Stuttgarcie, zaś w 1929 r. już dowódcą artylerii VII OW w Monachium. W latach 1930–1938 był dowódcą 7 dywizji piechoty (bawarskiej) i 2 Grupy armijnej (z siedzibą w Kassel). Od 1 października 1933 r. był odpowiedzialnym za Gruppenkomando 2, zaś od 1 stycznia 1934 r. był już w stopniu generała artylerii. Napisał wówczas kilka książek z zakresu strategii defensywnej.
W październiku 1938 r. został mianowany dowódcą 12 Armii. W tym też roku jego wojska okupowały Kraj Sudetów. 1 listopada otrzymał awans na generała pułkownika.
Lata 1939–1942
Od 26 sierpnia 1939 do maja 1941 r. był dowódcą Grupy Armii „C” na froncie zachodnim. 14 czerwca 1940 r. wojska Leeba przełamały linię Maginota w pobliżu miasta Colmar w Alzacji. 19 lipca 1940 r. został mianowany feldmarszałkiem. Od 1941 r. był dowódcą Grupy Armii „Nord”.
30 lipca Hitler wydał operacyjną dyrektywę nr 34, która nakazywała zdobycie Leningradu, oraz połączenie się wojsk niemieckich z wojskami fińskimi. Do natarcia na miasto Leeb utworzył trzy zgrupowania uderzeniowe: północne, składające się z pięciu dywizji, południowe w składzie siedmiu dywizji, oraz zgrupowanie 5 dywizji 18 Armii, w Estonii, które uderzeniami z trzech kierunków miały zdobyć miasto Leningrad. Zatem następnego dnia jego wojsko ruszyło do ataku. Równocześnie od północy atak na kierunku leningradzkim przeprowadziła Armia Fińska, przedostając się przez Przesmyk Karelski. Odcinek ten był broniony przez 23 Armię. 6 sierpnia Wehrmacht zajął Starą Russę, 7 sierpnia wojska niemieckie przełamały opór 8 Armii i doszły do Zatoki Fińskiej. 15 sierpnia padł Nowogród, a XLII Korpus Armii Czerwonej został okrążony w rejonie Ługi. Po przecięciu magistrali kolejowej Leningrad – Moskwa oddziały von Leeba 25 sierpnia natarły na Tosno, Budogoszcz, Tichwin (na południowy wschód od Leningradu), 29 sierpnia podeszły pod miasto Kolpino, 30 – zdobyły stację kolejową Mga, a także w okolicach miejscowości Odradnoje dotarli do Newy i zaczęły przygotowywać się do forsowania rzeki. 5 września z rozkazu Hitlera Grupa Armii „Nord” przypuściła kolejny atak mający na celu połączenie się oddziałów niemieckich z fińskimi. 8 września wojska niemieckie zajęły Szlisselburg i wyszły nad jezioro Ładoga. W tym też dniu rozpoczęła się blokada Leningradu, trwająca 900 dni. Generalny szturm na miasto przypuszczono 17 września, a brało w nim udział 16 dywizji wspieranych bronią pancerną i lotnictwem. 7 października 1941 r. Leeb otrzymał tajną dyrektywę od Sztabu Generalnego, mówiącą o nieprzyjmowaniu kapitulacji. Spodziewano się bowiem, że Rosjanie pozostawią w mieście miny. Ostatnim sukcesem Wehrmachtu było zajęcie Aleksandrówki, końcowego przystanku leningradzkiej linii trolejbusowej. Niemiecka Grupa Armii „Nord” po dotarciu do Leningradu, rozciągnęła swój front na długości 600 km wzdłuż łuku biegnącego od Zatoki Koporskiej do Wielkich Łuków, rzeki Wołchow i skrawka południowego brzegu Ładogi. 8 listopada wojsko Leeba zdobyło Tichwin, dzięki czemu niemieckie oddziały mogły kontrolować linie zaopatrzeniowe, którymi dowożono zapasy do miasta. 5 grudnia Armia Czerwona odbiło miasto. Działania bojowe na bezpośrednich przedpolach Leningradu zimą 1941/42 roku przybrały typowe formy wojny pozycyjnej i miały znaczenie lokalne.
Lata 1942–1945
Po niepowodzeniach i wysokich stratach pod Leningradem 16 stycznia 1942 roku Leeb został zwolniony ze służby. 2 maja 1945 r. został aresztowany w swojej rodzinnej posiadłości Hohenschwangau przez amerykańską żandarmerię.
Lata powojenne
28 listopada 1948 r. był sądzony przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w procesie wyższego dowództwa i został skazany na 3 lata więzienia, ale został zwolniony zaraz po ogłoszeniu wyroku. Zmarł w zamku Hohenschwangau w 1956 r.
Odznaczenia
Krzyż Rycerski (24 czerwca 1940)
Krzyż Żelazny I Klasy (12 marca 1915)
Krzyż Żelazny II Klasy (16 października 1914)
Krzyż Honorowy
Medal Pamiątkowy 1 października 1938 z okuciem Zamek Praga
Odznaka za 25-letnią Służbę w Heer
Order Domowy Hohenzollernów
Order Zasługi Wojskowej (Bawaria)
Order Maksymiliana Józefa (Bawaria)
Krzyż Hanzeatycki Hamburski
Medal Wojenny (Turcja)
Publikacje von Leeba
Die Abwehr, Berlin 1938
Die Technik in der Organisation des Heeres „Wehrwissenschaftliche Rundschau”, 1955
Linki zewnętrzne
Feldmarszałkowie III Rzeszy
Oficerowie Armii Cesarstwa Niemieckiego
Generałowie Reichswehry
Uczestnicy walk na froncie wschodnim w II wojnie światowej
Uczestnicy I wojny światowej (Cesarstwo Niemieckie)
Uczestnicy kampanii wrześniowej (strona niemiecka)
Uczestnicy kampanii francuskiej 1940 (strona niemiecka)
Odznaczeni Krzyżem Żelaznym
Odznaczeni Krzyżem Rycerskim
Odznaczeni Orderem Hohenzollernów
Odznaczeni Orderem Zasługi Wojskowej (Bawaria)
Odznaczeni Orderem Korony Wirtemberskiej
Urodzeni w 1876
Zmarli w 1956
Ludzie urodzeni w Landsberg am Lech |
187983 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Leonid%20Szebarszyn | Leonid Szebarszyn | Leonid Władimirowicz Szebarszyn (ros. Леонид Владимирович Шебаршин, ur. 24 marca 1935, zm. 30 marca 2012 w Moskwie) – radziecki polityk, funkcjonariusz radzieckich służb specjalnych Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego.
W Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR od 1960 roku, służył m.in. od 1958 do 1962 i ponownie od 1966 do 1968 w Pakistanie. W 1979, po upadku szacha i powrocie Chomeiniego do Iranu, został przeniesiony do specjalnego wydziału oficerów KBP służących w teherańskiej rezydenturze.
W 1988 zastąpił na stanowisku szefa I Zarządu Głównego KGB (wywiad zagraniczny) generała armii Władimira Kriuczkowa, trzy lata później (1991), zastąpił ponownie Kriuczkowa – tym razem jako pełniący obowiązki przewodniczącego KGB ZSRR. Wkrótce odszedł z KGB, a na stanowisku przewodniczącego tej instytucji zastąpił go Władimir Bakatin, który niebawem rozwiązał KGB.
30 marca 2012 zastrzelił się w swoim mieszkaniu w Moskwie.
Odznaczenia
Order Czerwonego Sztandaru (1981)
Order Czerwonej Gwiazdy (1970)
Medal „Za zasługi bojowe” (1967)
Medal 100-lecia urodzin Lenina
Medal jubileuszowy „50 lat Sił Zbrojnych ZSRR”
Medal jubileuszowy „60 lat Sił Zbrojnych ZSRR”
Medal „Za nienaganną służbę” I klasy
Medal „Za nienaganną służbę” II klasy
Medal „Za nienaganną służbę” III klasy
Odznaka „Honorowy Funkcjonariusz Bezpieczeństwa” (1972)
Linki zewnętrzne
https://web.archive.org/web/20120502131841/http://svr.gov.ru/history/sheb.htm (ros.)
https://www.peoples.ru/family/wife/izajukova/index.html (ros.)
Przypisy
Odznaczeni Medalem 100-lecia urodzin Lenina
Odznaczeni Medalem „Za nienaganną służbę”
Odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru
Odznaczeni Orderem Czerwonej Gwiazdy
Przewodniczący KGB
Urodzeni w 1935
Zmarli w 2012
Rosyjscy samobójcy
Pochowani na Cmentarzu Trojekurowskim w Moskwie |
187984 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrij%20Melnyk | Andrij Melnyk | Andrij Atanasowycz Melnyk (; ur. 12 grudnia 1890 w Woli Jakubowej w gminie Dobrowlany powiatu drohobyckiego, zm. 1 listopada 1964 w Clervaux) – ukraiński wojskowy i polityk. Oficer Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych, pułkownik Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, działacz nacjonalistyczny, przewodniczący Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) (1938-1940), zaś po rozłamie w roku 1940 – frakcji melnykowców (OUN-M), od 1947 dożywotni przewodniczący OUN-M.
Życiorys
Urodził się w rodzinie greckokatolickiego organisty (diaka). Z wykształcenia był inżynierem leśnikiem. Podczas I wojny światowej dowódca sotni Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych. W latach 1916–1917 w niewoli rosyjskiej, przebywał w obozie jenieckim w Carycynie. Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu uciekł z niewoli i wraz z Jewhenem Konowalcem współtworzył korpus Strzelców Siczowych. W armii Ukraińskiej Republiki Ludowej otrzymał stopień pułkownika. Naczelnik sztabu frontowego armii URL.
W końcu 1919 internowany wraz z formacją Strzelców Siczowych w obozie w Równem, po umowie warszawskiej zwolniony. W latach 1920–1921 rewizor misji wojskowej Ukraińskiej Republiki Ludowej w Pradze. W Czechosłowacji ukończył studia leśnicze uzyskując tytuł inżyniera leśnika. Jeden ze współzałożycieli Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO).
W 1922 r. powrócił do Galicji, w latach 1923–1924 pełnił funkcję krajowego komendanta UWO. 10 kwietnia 1924 aresztowany przez policję, 28 marca 1925 skazany przez sąd na cztery lata ciężkiego więzienia. Po uwolnieniu w 1928 (w wyniku starań prezydenta URL na uchodźstwie Andrija Liwyckiego) pracował jako leśnik w dobrach Andrzeja Szeptyckiego, jednocześnie prowadził nielegalną działalność polityczną. W 1929 uczestniczył w powstaniu Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, od 1934 był członkiem Senatu OUN, później przewodniczącym Senatu OUN.
W latach 1933–1938 przewodniczący Głównej Rady Akcji Katolickiej Młodzieży Orły, przewodniczący organizacji ukraińskich kombatantów Молода Громада.
Po zamordowaniu w maju 1938 Jewhena Konowalca przez agenta NKWD Pawła Sudopłatowa, został przewodniczącym Prowodu Ukraińskich Nacjonalistów (prowidnykiem OUN). Jego funkcja została zatwierdzona przez II Wielki Zbór Ukraińskich Nacjonalistów w Rzymie w sierpniu 1939. W związku z objęciem funkcji wyjechał w 1938 zagranicę.
W 1940 r. radykalni członkowie OUN ze Stepanem Banderą na czele dokonali w niej rozłamu. Dwie powstałe frakcje OUN znane były popularnie jako OUN-B (banderowcy) i OUN-M (melnykowcy).
Andrij Melnyk od 1939 był uznawany przez Abwehrę za agenta pod pseudonimem Konsul I. OUN (a następnie OUN-M, której był przywódcą) została użyta do przeprowadzania działań dywersyjnych po planowanym niemieckim ataku na ZSRR. Abwehra finansowała działalność UWO od wczesnych lat 20.
Na przełomie lat 1943/1944 został aresztowany przez Gestapo i osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen w oddziale dla więźniów specjalnych tzw. Zellenbau (przebywali tam również m.in. pierwszy dowódca Armii Krajowej Stefan Rowecki, kanclerz Austrii Kurt Schuschnigg, czy premier Francji Édouard Daladier, a od września 1941 aresztowani przywódcy OUN(B) – Stepan Bandera i Jarosław Stećko) za próbę nawiązania kontaktu z aliantami. Niemcy chcieli również wymusić w ten sposób większe zaangażowanie Ukraińców w wojnie z ZSRR, bez konieczności koncesji politycznych z własnej strony. Andrij Melnyk uwolniony został wraz z Banderą i Stećką we wrześniu 1944, w związku ze zmianą polityki III Rzeszy wobec tzw. wojsk ochotniczych (Freiwillige) i koniecznością ustępstw w obliczu zbliżającej się klęski militarnej Niemiec.
Od grudnia 1944 Melnyk uczestniczył w negocjacjach, w wyniku których 17 marca 1945 powstał Ukraiński Komitet Narodowy.
Po wojnie mieszkał w Luksemburgu i RFN. W 1947 r. na III Wielkim Zborze Ukraińskich Nacjonalistów (melnykowców) wybrany dożywotnim przewodniczącym OUN-M. Zmarł w wieku 74 lat.
Szwagier Jewhena Konowalca (żony obu były siostrami, córkami Stepana Fedaka).
Przypisy
Bibliografia, literatura, linki
Мельник Андрій w: Енциклопедія історії України: Т. 6. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. – Київ 2009, Wyd. «Наукова думка». .
Roman Wysocki, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939, Lublin 2003
Ryszard Torzecki, Polacy i Ukraińcy: Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej Warszawa PWN, 1993
Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, 1933-1945, Warszawa, KiW 1972
Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929 Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1989
Biogram Andrija Melnyka w Encyclopedia of Ukraine
Członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
Ukraińscy politycy
Ukraińcy współpracujący z III Rzeszą
Członkowie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej
Urodzeni w 1890
Zmarli w 1964
Oficerowie Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej
Żołnierze Ukraińskich Strzelców Siczowych
Internowani w II Rzeczypospolitej
Żołnierze austro-węgierscy w niewoli rosyjskiej w czasie I wojny światowej |
187986 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Muszyna%20%28gmina%29 | Muszyna (gmina) | Muszyna – gmina miejsko-wiejska w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim. W latach 1975–1998 gmina administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego. Siedzibą gminy jest Muszyna.
Sąsiaduje z gminami Krynica-Zdrój, Łabowa, gmina Piwniczna-Zdrój oraz ze Słowacją.
Geografia
Gmina położona jest na pograniczu polsko-słowackim, w dolinie Popradu i dwóch jej dopływów – potoków Szczawnik i Muszynka. Północną granicę gminy wyznacza pasmo Jaworzyny. Zajmuje obszar 141,99 km², w tym: użytki rolne 33%, użytki leśne 62%. Stanowi to 9,16% powierzchni powiatu.
Sołectwa
Andrzejówka, Dubne, Jastrzębik, Leluchów, Milik, Powroźnik, Szczawnik, Wojkowa, Złockie, Żegiestów oraz miasto Muszyna.
Historia
Pierwsza wzmianka o Muszynie pochodzi z 1209 roku, kiedy to król węgierski Andrzej II nadał jednemu ze swoich dworzan prawo pobierania ceł. W 1288 roku Muszyna wraz z okolicami przeszła we władanie biskupów krakowskich. Ziemie te zwane były odtąd „kluczem muszyńskim”, a w jego skład wchodziły dwa miasteczka i trzydzieści pięć wsi. Około roku 1364]Muszyna została lokowana na prawie magdeburskim przez Kazimierza Wielkiego. W roku 1772 zaborca austriacki dokonał kasacji klucza muszyńskiego. W latach 1768–1772 w okolicy Muszyny miały miejsce walki konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi. W XIX wieku odkryto lecznicze znaczenie źródeł wód mineralnych występujących w Muszynie i prowadzono badania ich składu. W 1928 roku Muszynę zaliczono do miejscowości o znaczeniu klimatycznym, a w 1930 roku nadano jej status uzdrowiska. W czasie II wojny światowej w gminie działały organizacje podziemne, siatka kurierska i prowadzone było tajne nauczanie.
Demografia
Piramida wieku mieszkańców gminy Muszyna w 2014 roku.
Zabytki
Zabytki Muszyny.
Dawne połemkowskie cerkwie grekokatatolickie w Andrzejówce, Miliku, Dubnem, Leluchowie, Jastrzębiku, Szczawniku, Złockiem, Żegiestowie, Wojkowej oraz najstarsza z XVII wieku w Powroźniku.
Turystyka
Najbardziej rozpowszechnioną dyscypliną sportów zimowych na terenie gminy jest narciarstwo. Wyciągi narciarskie funkcjonują w Powroźniku, Złockiem, Szczawniku i Jastrzębiku, narciarskie trasy biegowe w Złockiem.
Latem korzystać można z pieszych i rowerowych szlaków turystycznych, kąpielisk oraz przejażdżek konnych zarówno bryczkami jak i wierzchem oznakowanymi szlakami. Na terenie gminy znajdują się też korty tenisowe, boiska, kryte baseny oraz miasteczko wodne.
Uzdrowisko
Głównym bogactwem naturalnym Gminy Muszyna są zasoby leczniczych wód mineralnych, które wykorzystywane są do kuracji pitnej, kąpieli i aerozoterapii w ośrodkach sanatoryjnych. W skład gminy wchodzą trzy uzdrowiska; Muszyna, Złockie, Żegiestów. W Złockiem istnieje 10 naturalnych ujęć wody mineralnej. Miejscowe zdroje to szczawy wodorowęglanowo-sodowo-magnezowe, żelaziste z dużą ilością wolnego dwutlenku węgla.
Ochrona przyrody
Na terenie gminy istnieją rezerwaty przyrody:
Las Lipowy Obrożyska
Hajnik
Rezerwat „Żebracze”
Wspólnoty religijne
Kościół rzymskokatolicki: 6 parafii
Świadkowie Jehowy: zbór
Przypisy |
187988 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw%20Nizi%C5%84ski | Stanisław Niziński | Stanisław Niziński (ur. 16 kwietnia 1848 w Pleszewie, zm. 5 grudnia 1932 w Buku) – kanonik honorowy Kapituły Metropolitarnej w Poznaniu, dziekan dekanatu bukowskiego, radca duchowny, proboszcz dobrzycki w latach 1897–1903 i bukowski w latach 1906–1932, oficer rezerwy, działacz niepodległościowy i społeczny.
Życiorys
Urodził się w rodzinie rolnika Józafata i Józefy z Bielawskich. Ukończył szkołę elementarną, następnie podjął naukę w Królewskim Katolickim Gimnazjum w Ostrowie, z którego w 1863 r. został wydalony. Naukę kontynuował w Gimnazjum w Śremie. Następnie wstąpił do seminarium duchownego w Poznaniu, lecz z powodu Kulturkampfu zmuszony był przerwać studia w Poznaniu. Ukończył je w Pradze czeskiej i tam z rąk biskupa Karola F. Pruchy otrzymał święcenia kapłańskie 20 kwietnia 1875 r.
Po powrocie na ziemie polskie otrzymał skierowanie do pracy w parafii św. Marcina w Poznaniu jako wikariusz. Ścigany przez władze pruskie za działalność niepodległościową musiał ukrywać się w gościnnych dworach wielkopolskich, zwłaszcza u Niegolewskich i Trzcińskich, gdzie pełnił m.in. funkcję nauczyciela domowego.
Na krótko został kapelanem przy kościele Pana Jezusa w Poznaniu, po czym 1886 r. otrzymał probostwo w Gninie, w dekanacie grodziskim, skąd 1 października 1897 r. został przeniesiony do Dobrzycy gdzie objął probostwo w kościele św. Tekli
Zainicjował powstanie Żywego Różańca, Towarzystwa Robotników, Kółka Rolniczego oraz Towarzystwa Przemysłowego dla kupców i rzemieślników. W roku 1898 założył Bank Ludowy. Zorganizował nauczanie języka polskiego.
W kościele parafialnym przeprowadził drobne remonty. Naprawiono i pozłocono naczynia liturgiczne. Ogrodzono murem cmentarz katolicki oddzielając go od luterańskiego.
Już w 1897 r. czyli z chwilą objęcia parafii zainicjował zbiórkę pieniędzy na budowę, nowego murowanego kościoła w Dobrzycy. W ciągu 6 lat pracy w dobrzyckiej parafii zebrał fundusz na budowę, opuszczając parafię pozostawił w kasie fundusz budowlany w wysokości 5 800 mk.
W 1906 r. został proboszczem parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Buku, gdzie pracował kolejne 27 lat. Rozwinął tam szeroką działalność duszpasterską i społeczną. Odnowił Farę, kościółek św. Krzyża, rozbudował probostwo, wybudował nowe mieszkanie dla wikariuszy, odnowił stary szpital i sprowadził w 1917 r. siostry Szarytki. Był fundatorem Domu Katolickiego, współzałożycielem Banku Ludowego i „Rolnika”.
Władza kościelna w uznaniu zasług w 1913 r.u mianowała go radcą duchownym, a w roku 1918 dziekanem dekanatu bukowskiego. W 1925 r., z okazji złotego jubileuszu kapłaństwa, otrzymał tytuł Kanonika Honorowego Kapituły Metropolitarnej w Poznaniu z rąk ks. kardynała Edmunda Dalbora. W tym samym roku Rada Miejska nadała mu tytuł Honorowego Obywatela Miasta.
Zmarł w Buku, w 58. roku kapłaństwa. Pochowany został w rodzinnym grobowcu obok swojej matki na cmentarzu św. Rocha w Buku.
Ordery i odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)
Przypisy
Bibliografia
Balcer K., Organy Kościoła w Dobrzycy [w:] Notatki dobrzyckie nr 8, luty 1994, Dobrzyca 1994.
Śniatała S., Dobrzyca – monografija historyczna, [w:] Notatki dobrzyckie nr 25, grudzień 2002, Dobrzyca 2002.
Absolwenci Liceum Ogólnokształcącego im. gen. Józefa Wybickiego w Śremie
Honorowi obywatele Buku
Kanonicy poznańskiej kapituły katedralnej
Ludzie urodzeni w Pleszewie
Ludzie związani z Dobrzycą
Ludzie związani z Ostrowem Wielkopolskim
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
Urodzeni w 1848
Zmarli w 1932 |
187991 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Semtex | Semtex | Semtex – kruszący materiał wybuchowy ogólnego zastosowania o konsystencji plasteliny (plastyczny materiał wybuchowy), potocznie nazywany czeskim plastikiem. Stanowi mieszaninę na bazie pentrytu, zbliżoną do C4, ale jest bardziej podatny na inicjację ze względu na wrażliwość na uderzenie. Początkowo był produkowany przez zakłady Semtin (później VCHZ Synthesia, obecnie Explosia) w Czechosłowacji (obecnie Czechy) w Pardubicach.
Prędkość detonacji semteksu waha się pomiędzy 8020–8200 m/s.
Semtex jest często wykorzystywany przez terrorystów do produkcji trudno wykrywalnych ładunków wybuchowych. Od 1991 roku do semteksu dodawane są wysoko lotne substancje umożliwiające jego wykrycie za pomocą analizatora gazowego.
Linki zewnętrzne
Brief history of plastic explosive Semtex – explosia.cz
Kruszące materiały wybuchowe
Mieszaniny wybuchowe |
717 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20V%20Wstydliwy | Bolesław V Wstydliwy | Bolesław V Wstydliwy (ur. 21 czerwca 1226 w Starym Korczynie, zm. 7 grudnia 1279) – książę krakowski (od 1243) i sandomierski (od 1232), ostatni przedstawiciel małopolskiej linii Piastów.
Narodziny, filiacja, przydomek
Bolesław urodził się 21 czerwca 1226 jako syn Leszka Białego i księżniczki ruskiej Grzymisławy.
Imię otrzymał po swoim pradziadku Bolesławie III Krzywoustym. Liczebnik V został mu przypisany w Poczcie królów Polskich. Przydomek „wstydliwy” () pojawił się stosunkowo wcześnie, a wzmiankowany był już w Roczniku franciszkańskim krakowskim. Został on nadany księciu już przez jego poddanych z racji ślubów czystości, które książę złożył wspólnie z żoną Kingą. Z tego powodu ich małżeństwo nigdy nie zostało skonsumowane. Małżeńska czystość oraz brak pożycia małżeńskiego wynikać miały z wyjątkowej pobożności i umartwiania oraz szacunku, jakim książę darzył swoją matkę oraz kobiety z najbliższego otoczenia. Na ołtarze zostały wyniesione: jego żona Kinga, szwagierka Jolenta Helena oraz siostra Salomea.
Dzieciństwo
Śmierć Leszka i adopcja przez Laskonogiego
W 1227 podczas zjazdu w Gąsawie został zamordowany ojciec Bolesława, Leszek Biały. Bolesław Wstydliwy był kolejną osobą po ojcu i dziadku, która w młodym wieku została osierocona przez ojca. Po śmierci Leszka wiele osób chciało uzyskać prawo do opieki nad Bolesławem. Panowie krakowscy chcieli, aby tak jak po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego ustanowić regencję, którą sprawowałaby wdowa po Leszku, Grzymisława, razem z wojewodą i biskupem krakowskim. Jednak było to sprzeczne z układem o przeżycie zawartym między Leszkiem Białym a Władysławem Laskonogim, który zakładał, że w razie śmierci jednego z nich drugi obejmie rządy w jego dzielnicy i otoczy opieką jego małoletnie dzieci.
6 grudnia 1227 Kazimierz I kujawski, który prawdopodobnie reprezentował swojego ojca Konrada na pogrzebie księcia Leszka, zgłosił pretensje do opieki nad Bolesławem oraz jego księstwem jako jego najbliższy męski krewny. Z powodu braku odpowiedzi w pierwszej połowie marca 1228 Konrad mazowiecki przybył do Skaryszewa na negocjacje z Grzymisławą i możnowładcami w sprawie objęcia przez niego regencji na czas małoletności swojego bratanka. Możni krakowscy, a przede wszystkim ród Gryfitów, woleli, aby władzę nad Krakowem przejął Władysław Laskonogi, jednakże w tym czasie książę wielkopolski toczył wojnę domową z Władysławem Odonicem i nie mógł dochodzić swoich praw. Konrad pojawił się wtedy w północnej części ziemi krakowskiej, a po jego stronie opowiedzieli się tylko Starżowie-Toporczykowie. Mimo to próba zbrojnego przejęcia Krakowa nie powiodła się. Według Kazimierza Krotowskiego przyczyną opuszczenia Małopolski był najazd pruski na Mazowsze. 5 maja 1228 możni krakowscy na walnym wiecu poparli Władysława Laskonogiego na pana Krakowa. Delegacja możnych, w której byli Iwo Odrowąż, biskup krakowski, Marek Gryfita, wojewoda krakowski, Pakosław Starszy Awdaniec, wojewoda sandomierski, i Mściwój, kasztelan wiślicki spotkali się w Cieni, gdzie książęta uchwalili akt, na mocy którego Władysław Laskonogi zobowiązał się do adopcji małego Bolesława, czyniąc go sukcesorem ziemi krakowskiej oraz wielkopolskiej. Po wiecu w Cieni Władysław przybył do Krakowa, gdzie Grzymisława, wdowa po Leszku Białym, przekazała mu rządy nad Krakowem. Grzymisława wraz z synem otrzymała księstwo sandomierskie, gdzie sprawowała władzę jako regentka.
Władysław Odonic uciekł z więzienia i walka o Wielkopolskę rozgorzała na nowo. Władysław Laskonogi musiał opuścić Kraków. W porozumieniu z nim i za zgodą Grzymisławy oraz panów krakowskich do Krakowa wkroczył Henryk Brodaty, który sprawował rządy namiestnicze. Latem 1228 Konrad mazowiecki uderzył na Kraków, ale poniósł klęskę w bitwie pod Skałą w starciu z synem Brodatego, Henrykiem Pobożnym. Rok później Konrad mazowiecki pojmał Henryka Brodatego i zajął ziemię sieradzką i łęczycką oraz później Sandomierz, pozbawiając Grzymisławę władzy, co spotkało się z oporem możnych z tej dzielnicy. W 1230 Władysław Laskonogi wspomagany przez Henryka Brodatego bezskutecznie usiłował odzyskać swoją ziemię. Ostatecznie zmarł w następnym roku na wygnaniu w Raciborzu.
Testament Laskonogiego uczynił Henryka Brodatego sukcesorem w Krakowie oraz Wielkopolsce. W 1231 trzymający małopolskie zamki Gryfici oddali je Brodatemu. Po objęciu władzy w Krakowie Henryk Brodaty sprawował władzę opiekuńczą nad ziemią sandomierską oraz księżną Grzymisławą i księciem Bolesławem, którzy w tym okresie rezydowali w Sandomierzu. W latach 1231–1232 Brodaty toczył walki z Konradem mazowieckim o Małopolskę. Jesienią 1232 roku Brodaty wyparł księcia mazowieckiego z Małopolski. Konrad utrzymał jedynie ziemię łęczycko-sieradzką.
Uwięzienie przez Konrada mazowieckiego
W 1233 Konrad mazowiecki zwabił Grzymisławę z synem na spotkanie, na którym własnoręcznie ją ograbił i pobił. Bolesław z matką zostali uwięzieni wpierw w Czersku, a następnie w Sieciechowie. Podczas niewoli księżna Grzymisława znosiła wiele upokorzeń, w tym uderzenie w twarz przez Konrada mazowieckiego.
W obronie uwięzionych wystąpił Henryk Brodaty. W 1233 Bolesławowi udało się uciec wraz z matką z klasztoru w Sieciechowie przy pomocy Klemensa z Ruszczy oraz opata z Sieciechowa Mikołaja z Galli. Klemens i Mikołaj przekupili strażników, którzy zajęci piciem oraz zabawą, nie zwracali uwagi na więźniów. Ci zaś w przebraniu opuścili mury klasztorne.
Ze względów bezpieczeństwa Henryk Brodaty ukrył księcia Bolesława i jego matkę w podkrakowskim zamku w Skale, w dolinie Prądnika. Grzymisława i Bolesław musieli liczyć się z wolą opiekuna i zrzekli się na jego rzecz praw do Krakowa. W 1234 wybuchła wojna między Henrykiem Brodatym a Konradem mazowieckim o Małopolskę. W sierpniu 1234 za sprawą arcybiskupa Pełka doszło do ugody w Luchani nad Wartą, na mocy której Piastowie zawarli trwały pokój, natomiast Bolesław otrzymał część ziemi sandomierskiej i przekazał kilka grodów Henrykowi Brodatemu. W czerwcu 1235 papież Grzegorz IX zatwierdził układ luchański. Jednakże w tym samym roku Konrad mazowiecki najechał na Sandomierszczyznę, a Bolesław stracił w wyniku tego najazdu ziemię radomską.
W 1238 zmarł Henryk Brodaty, a władzę po nim przejął jego syn, Henryk Pobożny, który tak jak ojciec objął opieką księcia Bolesława i jego księstwo sandomierskie. W 1239 liczący trzynaście lat Bolesław spotkał się w Wojniczu z pięcioletnią królewną węgierską Kunegundą, córką króla Węgier Beli IV. Na zjeździe doszło do zawarcia umowy małżeńskiej. Ze względu na małoletność małżonków były to zrękowiny, po których za kilka lat miał nastąpić właściwy akt zaślubin. Pierwsze lata Kinga spędziła w Sandomierzu przy boku matki Bolesława, Grzymisławy. Zawarcie małżeństwa z Kingą nastąpiło dopiero około 1247. 9 lipca tego roku odbył się zjazd z Przedborzu, podczas którego Konrad mazowiecki zgodził się na oddanie ziemi sandomierskiej Bolesławowi.
Zajęcie Krakowa przez Konrada mazowieckiego
W 1241 doszło do pierwszego najazdu Mongołów na Polskę. W styczniu Mongołowie zajęli Lublin i Zawichost. Bolesław Wstydliwy wraz z żoną uciekł na Węgry do swojej siostry Salomei, żony króla halickiego Kolomana, pozostawiając swoje ziemie bez obrony. 13 lutego Mongołowie zdobyli i spalili Sandomierz. 9 kwietnia stoczono bitwę pod Legnicą, w której wojska dowodzone przez Henryka Pobożnego poniosły klęskę, a sam książę zginął. Po klęsce wojsk węgierskich w bitwie nad rzeką Sajó i śmierci Kolomana Bolesław wraz z Salomeą udał się na Morawy, a następnie powrócił do Polski.
Po śmierci Henryka Pobożnego panem Krakowa został jego najstarszy syn, Bolesław Rogatka. Bolesław Rogatka nie zdążył przybyć do Krakowa, a rządy w jego imieniu sprawował w tym czasie Klemens z Ruszczy. Konrad mazowiecki wypatrzył w tym swoją szansę i mimo oporu możnych i rycerstwa wkroczył do Krakowa 10 lipca 1241. Kilka miesięcy później skapitulowały w Skale wojska dowodzone przez Klemensa z Ruszczy. Konrad mazowiecki nie zyskał jednak poparcia możnych krakowskich, którzy w 1243 powołali na tron krakowski Bolesława Wstydliwego. 25 maja 1243 w wyniku bitwy pod Suchodołem między wojskami Małopolan, wspartymi posiłkami węgierskimi, pod dowództwem Klemensa z Ruszczy a wojskami Konrada mazowieckiego, Bolesław Wstydliwy odzyskał panowanie nad księstwem krakowskim. W wieku siedemnastu lat został księciem krakowskim, jednak aż do śmierci matki pozostawał pod jej silnym wpływem. Tego samego roku Konrad mazowiecki próbował odzyskać panowanie nad Krakowem i zaatakował Bolesława, lecz nie udało mu się go pokonać.
Panowanie
Walki z Konradem mazowieckim
Konrad mazowiecki do końca swoich dni próbował zrealizować swoją ambicję jaką była chęć zostania panem Krakowa. W 1246 wraz z synem Kazimierzem, wsparty posiłkami litewskimi i opolskimi ponownie zaatakował Małopolskę. W bitwie pod Zaryszowem wojska Bolesława Wstydliwego zostały pokonane. Książę małopolski stracił Lelów, jednakże Kraków i Sandomierz udało się obronić. Z powodu braku środków na prowadzenie wojny Bolesław zaciągnął pożyczkę u swojej żony Kingi, którą spłacił 2 marca 1257 podczas wiecu książęcego w Korczynie, oddając jej ziemię sądecką. Jesień przyniosła ostateczne rozwiązanie i wojska Bolesława odbiły Lelów. Konrad mazowiecki zmarł 31 sierpnia 1247, jednak przy życiu pozostał jego syn, Kazimierz, z którym Bolesław później toczył walkę.
W latach 1254–1255 Bolesław zabiegał o uwolnienie Siemowita mazowieckiego oraz jego żony, których przetrzymywał Kazimierz Konradowic. Zabiegi te zakończyły się sukcesem wiosną 1255. W 1258 Bolesław Pobożny rozpoczął wojnę z Kazimierzem kujawskim o kasztelanię lądzką, która została przekazana bezprawnie Kazimierzowi przez Henryka Pobożnego. Do koalicji antykujawskiej przyłączył się także książę Bolesław. W dniach 29 września – 6 października 1259 Bolesław Wstydliwy wspólnie z Bolesławem Pobożnym walczyli z Kazimierzem kujawskim i ostatecznie złupili Kujawy. Pokój został zawarty 29 listopada 1259. W 1260 Kazimierz I Konradowic przejął gród w Lelowie. 12 grudnia podczas zjazdu w Przedborzu książę Bolesław podjął się mediacji w sporze między Kazimierzem kujawskim a Siemowitem mazowieckim, co doprowadziło do zawarcia przez nich porozumienia pokojowego.
Współpraca z Węgrami
Bolesław Wstydliwy wraz z Bolesławem Pobożnym należeli do stronnictwa węgierskiego. Powiązanie z Węgrami wynikało prawdopodobnie z relacji rodzinnych – żony obydwóch książąt były córkami Beli IV. W 1245 książę Bolesław wsparł wyprawę Rościsława, który był kandydatem węgierskim na tron halicki. 17 lipca doszło do bitwy pod Jarosławiem, gdzie wojska polskie i węgierskie poniosły klęskę. Ostatecznie doszło do zawarcia pokoju w Łęczycy.
Na przełomie czerwca i lipca 1253 wojska polsko-ruskie, w tym wojska Bolesława, uderzyły na Morawy w celu poparcia węgierskiej wyprawy na Austrię, która była pod panowaniem czeskim. Wojna nie przyniosła żadnego rozstrzygnięcia, mimo to wojska polsko-ruskie zdobyły bardzo dużo łupów. Konflikt węgiersko-czeski zakończył się zawarciem pokoju. Przemysł Ottokar II przy pomocy biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa próbował nakłonić księcia Bolesława do przejścia do czeskiego obozu.
W 1260 doszło do kolejnego konfliktu Węgier z Czechami, kiedy królewicz węgierski Stefan zorganizował łupieżczą wyprawę na Karyntię. Od czerwca do lipca 1260 Bolesław Wstydliwy wraz z Leszkiem Czarnym pomagał zbrojnie Węgrom w walce z Czechami. 12 lipca doszło do bitwy pod Kressenbrunn, zakończonej klęską wojsk węgierskich.
29 stycznia 1262 podczas wiecu w Iwanowicach Bolesław Wstydliwy udzielił wsparcia militarnego księciu Bolesławowi Pobożnemu w konflikcie z Henrykiem III Białym, który był stronnikiem Czech. 7 czerwca odbył się wiec w Dankowie, na którym trwały negocjacje pokojowe z Henrykiem III. Władysław opolski podczas tego wiecu podjął nieudaną próbę przeciągnięcia księcia Bolesława Wstydliwego i Bolesława Pobożnego do obozu czeskiego.
Król Węgier Bela IV popadł w konflikt ze swoim synem Stefanem, co mogło zagrozić krajowi ze względu na powstanie wewnętrznego konfliktu. W marcu 1266 Bolesław Wstydliwy wraz ze swoją żoną Kingą udał się na zjazd pokojowy w Budzie, gdzie Stefan zobowiązał się do utrzymywania pokojowych stosunków z ojcem, Przemysłem Ottokarem, Bolesławem Wstydliwym, Leszkiem Czarnym oraz Bolesławem Pobożnym.
W 1270 nowy król Węgier Stefan V odwiedził Bolesława w Krakowie, z którym zawarł wieczysty pokój. W tym samym roku Stefan V ponowił wojnę z Czechami o ziemie po Babenbergach, która zakończyła się klęską Węgier. W 1271 książę Bolesław wraz z ruskimi książętami zorganizował wyprawę na księstwo wrocławskie, bowiem Henryk IV Prawy był stronnikiem Czech.
6 kwietnia 1272 zmarł Stefan V, a sojusz Bolesława z Węgrami uległ całkowitemu rozpadowi. W 1277 książę Bolesław zawarł pokój z Czechami w Opawie. Kiedy królem Węgier został Władysław IV książę Bolesław Wstydliwy stał się sojusznikiem Czech. W latach 1272–1278 trwała wojna Przemysła Ottokara II z królem niemieckim Rudolfem Habsburgiem, po stronie którego opowiedziały się także Węgry. 26 sierpnia 1278 rozegrała się decydująca bitwa pod Suchymi Krutami, w której Przemysł Ottokar poniósł klęskę.
Próba chrystianizacji Jaćwingów
Jednym z celów polityki zagranicznej księcia Bolesława była chrystianizacja Jaćwingów. W latach 1248–1249 Bolesław Wstydliwy wspierał wyprawę Siemowita mazowieckiego, syna Konrada mazowieckiego na Jaćwingów. Wyprawa ta zakończyła się jednak niepowodzeniem.
W latach 1256 oraz 1264 Jaćwingowie najechali i złupili Małopolskę. Wiosną 1264 książę Bolesław Wstydliwy zorganizował w odwecie wyprawę zbrojną na Jaćwież, zakończoną zwycięstwem wojsk krakowsko-sandomierskich i zabiciem księcia Jaćwingów Komata. Na północno-wschodnim pograniczu Małopolski książę Bolesław zorganizował biskupstwo w Łukowie w celu chrystianizacji tych ludów. W sprawę chrystianizacji żywo zaangażowała się siostra Bolesława, Salomea oraz papież Innocenty IV, który w 1254 wystawił specjalny dokument. Ostatecznie misja zakończyła się niepowodzeniem.
Najazd Mongołów i stosunki z Danielem halickim
Daniel Halicki był obok księcia Bolesława Wstydliwego sojusznikiem Węgier w konflikcie z Czechami. W 1253 po wojnie z Czechami stosunki Bolesława z księciem halickim Danielem układały się dobrze. Sam Daniel po skończonej wojnie wracał przez Kraków, gdzie spotkał legata papieskiego Opizona, który chciał go koronować. Koronacja ostatecznie odbyła się w Chełmie. W tym przedsięwzięciu swój udział mieli Bolesław i jego siostra Salomea, którzy chcieli Daniela i jego księstwo wciągnąć do obrządku łacińskiego. Jednakże najazd mongolski te plany przekreślił.
W listopadzie 1259 Mongołowie wraz Rusinami, którzy byli zobowiązani do służby na wezwanie chana, najechali Małopolskę i zniszczyli Sandomierz, Lublin i Kraków, a Bolesław uciekł na Węgry lub do Sieradza, rządzonego przez Leszka Czarnego. W lutym 1260 roku Mongołowie opuścili Małopolskę, a książę Bolesław powrócił na swoje ziemie. Stosunki księcia Bolesława z Danielem halickim były bardzo napięte. W 1262 doszło do zawarcia pokoju w Tarnawie.
Po śmierci Daniela w 1265 wojska litewsko-ruskie najechały na Małopolskę i spustoszyły okolice Skaryszewa, Tarczka i Wiślicy. W latach 1265–1266 książę Bolesław walczył z książętami ruskimi, synem Daniela halickiego, Szwarnem oraz jego bratem Wasylkiem, którzy pomogli Litwinom najechać Małopolskę. 19 czerwca 1266 w bitwie pod Wrotami Szwarno został pobity. Konflikt skończył się w 1266, a Bolesław zrezygnował z wypraw na Jaćwież.
W lipcu 1273 Litwini najechali na Lubelszczyznę, dokonując wielu zniszczeń. W odwecie za najazd na Lubelszczyznę Leszek Czarny zorganizował wyprawę na Jaćwież w grudniu 1273. W 1278 Litwini kolejny raz najechali na Lubelszczyznę, których pod Łukowem rozbił Leszek Czarny.
Adopcja Leszka Czarnego i konflikt z Władysławem opolskim
Wskutek zawarcia ślubów czystości przez księcia i jego żonę Kingę oraz braku męskiego potomka w 1265 Bolesław adoptował księcia sieradzkiego Leszka Czarnego, który stał się prawowitym dziedzicem księstwa krakowsko-sandomierskiego. Ten fakt był przyczyną buntu, który wybuchł osiem lat później.
W 1273 Władysław opolski zorganizował wyprawę zbrojną na Kraków. W Krakowie możni zorganizowali bunt przeciwko Bolesławowi, chcąc osadzić na tronie księcia Władysława, bowiem nie zgadzali się na to, aby spadkobiercą po Bolesławie został Leszek Czarny. 4 czerwca Bolesław Wstydliwy zwyciężył Władysława opolskiego i buntowników w bitwie pod Bogucinem. Pomimo tego stracił część ziemi krakowskiej, w tym kasztelanię chrzanowską. Na przełomie października i listopada książę Bolesław zorganizował wyprawę zbrojną przeciw Władysławowi. W 1274 książęta zawarli pokój, na mocy którego Władysław zrezygnował z pretensji do tronu krakowskiego oraz oddał kasztelanię chrzanowską, zatrzymał natomiast część ziemi krakowskiej między rzekami Skawą i Skawinką.
Polityka wewnętrzna
Bolesław Wstydliwy przywiązywał szczególną uwagę do rozwoju miast. 27 lutego 1253 nadał przywilej lokacyjny dla Bochni. 5 czerwca 1257 podczas wiecu na błoniach Koperni pod Pińczowem dokonał lokacji Krakowa na prawie magdeburskim, a rok później wydał przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim dla Nowego Korczyna. W 1264 książę wydał przywilej lokacyjny dla Skaryszewa na prawie magdeburskim, a w 1271 podczas wiecu książęcego w Krakowie wydał przywilej lokacyjny dla Jędrzejowa na prawie magdeburskim. Lokowanie miast na prawie niemieckim spowodowało szybki rozwój ekonomiczny tej dzielnicy.
Również na uwagę zasługuje wprowadzona przez niego reforma systemu zarządzania salinami bocheńskimi oraz wielickimi. W 1251 odkryto w Bochni złoża soli kamiennej. Przedtem wydobywano tam tylko solankę. Książę Bolesław włączył kopalnie soli do posiadłości książęcych, będących dla niego źródłem stałych dochodów.
Bolesław Wstydliwy podczas swojego panowania szczególną troską otaczał Kościół, a przede wszystkim biskupstwo krakowskie. 28 sierpnia 1252 podczas zjazdu w Oględowie wraz ze swoją matką Grzymisławą wydał przywilej immunitetowy na rzecz biskupstwa krakowskiego, który gwarantował duchownym dużą niezależność w kwestiach ekonomicznych oraz sądowniczych.
17 września 1253 w wyniku starań księcia Bolesława oraz biskupa krakowskiego papież Innocenty IV kanonizował Stanisława ze Szczepanowa. 8 maja 1254 odbyły się w Krakowie uroczystości ku czci Świętego Stanisława połączone ze zjazdem książąt piastowskich. 18 czerwca odbył się zjazd w Chrobrzu, na którym książę Bolesław zatwierdził przywilej immunitetowy na rzecz biskupstwa krakowskiego nadany w Oględowie.
W 1257 odbył się synod w Łęczycy, który ustanowił, że każdy władca, który porwie biskupa, będzie automatycznie podlegał ekskomunice, a jego państwo interdyktowi. W dniach 11–13 czerwca 1258 odbył się wiec w Sandomierzu, podczas którego książę Bolesław zatwierdził przywileje dla Kościoła w Małopolsce.
W 1245 za sprawą siostry Bolesława, Salomei w Zawichoście powstał klasztor klarysek. Około 1265 roku dokonał wielkiej przebudowy drewniano-ziemnych fortyfikacji grodu wawelskiego.
Śmierć
Bolesław Wstydliwy zmarł 7 grudnia 1279.
Jego pogrzeb miał miejsce 10 grudnia. Książę został pochowany w kościele franciszkanów w Krakowie. Znajduje się tam kamień grobowy z napisem:
W XIX wieku Kazimierz Stronczyński wykazał nieautentyczność tego kamienia grobowego, jednak fakt złożenia ciała księcia Bolesława w tym kościele nie budzi żadnych zastrzeżeń.
Małżeństwo z Kingą pozostało bezdzietne z powodu ślubów czystości jakie małżonkowie złożyli. Po śmierci Bolesława Kinga wstąpiła do klasztoru klarysek w Starym Sączu. Nowym księciem krakowskim i sandomierskim został Leszek Czarny.
Fundacje
Kościół św. Marka w Krakowie
Genealogia
Bolesław Wstydliwy w kulturze
Syn Jazdona: powieść historyczna z czasów Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego (1880) – powieść historyczna Józefa Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski.
Przypisy
Bibliografia
Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa
Literatura dodatkowa
Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, .
Linki zewnętrzne
Bolesław V Wstydliwy – dokumenty w bibliotece Polona
Piastowie małopolscy
Pochowani w bazylice św. Franciszka z Asyżu w Krakowie
Urodzeni w 1226
Władcy Polski
Książęta sandomierscy
Zmarli w 1279
Książęta mazowieccy
Książęta krakowscy
Ludzie związani z Czerskiem (średniowiecze) |
718 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Gorlicami | Bitwa pod Gorlicami | Bitwa pod Gorlicami – bitwa podczas I wojny światowej. Walki pozycyjne pod Gorlicami trwały prawie pół roku, ale decydujące starcie rozpoczął niespodziewany atak wojsk niemieckich i austro-węgierskich 2 maja 1915. W dniach 2–5 maja 1915 pod Gorlicami został przerwany front rosyjski.
W najnowszych opracowaniach popularyzatorskich bitwa ta jest określana także jako „małe Verdun”. Bitwa pod Verdun odbyła się później od bitwy pod Gorlicami i zakończyła się właściwie klęską Państw Centralnych, zaś bitwa pod Gorlicami zwycięstwem armii niemieckiej i austro-węgierskiej. Można uznać, że operacja gorlicka stanowiła wręcz zaprzeczenie koncepcji, która doprowadziła do niemiecko-francuskich zmagań pod Verdun, ponieważ – odmiennie od walk na froncie zachodnim w 1916 – zmierzała nie do wyczerpania zasobów ludzkich i materiałowych przeciwnika, a do rozstrzygnięcia kampanii w drodze głębokiego przełamania frontu. Bitwa gorlicka stanowi również jeden z nielicznych podczas tej wojny przykładów ofensywy, która doprowadziła do przełamania ustabilizowanej linii frontu i jednocześnie do wytworzenia zupełnie nowej sytuacji strategicznej, przenosząc w krótkim czasie działania wojenne na odległość kilkuset kilometrów. Podobny sukces udało się powtórzyć po ponad dwóch latach również siłom niemiecko-austriackim podczas bitwy pod Caporetto. Zadatki na równie skuteczne w skali strategicznej przełamanie miała również ofensywa Brusiłowa, jednakże w jej wypadku, dzięki ściągnięciu przez państwa centralne sił z innych frontów, sytuacja została opanowana i nie sposób traktować jej jako punktu zwrotnego w wojnie.
Sytuacja operacyjno-strategiczna
Wiosna 1915 miała decydujące znaczenie dla dalszego przebiegu I wojny światowej. Dowództwo niemieckie postanowiło w 1915 uderzyć na armię rosyjską z taką siłą, żeby zmusić Rosję do wycofania się z wojny. Początkiem operacji zaczepnych miały być uderzenia w Galicji, a w pierwszej kolejności przerwanie frontu pod Gorlicami. 11. Armii niemieckiej generała Mackensena (10 dywizji piechoty i 1 dywizja kawalerii) i 4. Armii austro-węgierskiej księcia Józefa Ferdynanda (6 dywizji piechoty i 1 dywizja kawalerii), pod naczelnym dowództwem generała Mackensena, postawiono zadanie przerwania rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego pod dowództwem generała Nikołaja Iwanowa na odcinku Gorlice – Gromnik, okrążenie i zniszczenie 3. Armii rosyjskiej generała D.P. Radko-Dmitriewa (ponad 18 dywizji piechoty i 6 dywizji kawalerii), a następnie rozwijanie natarcia w kierunku na Przemyśl i dalej na Lwów. Na 35-kilometrowym odcinku głównego uderzenia (przełamania) niemiecko-austriackie wojska liczyły 10 dywizji piechoty i 1 dywizję kawalerii (około 126 tysięcy żołnierzy), 457 lekkich i 157 dział ciężkich oraz 96 moździerzy. Rosjanie na tym odcinku posiadali ponad 5 dywizji piechoty (60 tysięcy żołnierzy), 141 lekkich i 4 ciężkie działa. Rosjanie posiadali niepełne stany osobowe w swoich dywizjach i brakowało im amunicji artyleryjskiej.
Wojna w Beskidzie Niskim i Bieszczadach
Monarchia austro-węgierska znajdowała się w krytycznym położeniu, jej armia została zepchnięta przez ofensywę rosyjską na linię Karpat. Galicja była stracona, z wyjątkiem jej zachodniego skrawka z Krakowem. Nacierające wojska rosyjskie próbowały oskrzydlić z obu stron krakowską twierdzę, jednakże zostały rozbite przez armię austro-węgierską w bitwach pod Krakowem (16–25 listopada 1914) i Limanową (2–11 grudnia 1914). Dowództwo rosyjskie porzuciło zamiar ofensywy na Kraków, a za swój główny cel przyjęło sforsowanie Karpat. Gdyby wojska carskie przedostały się przez doliny i przełęcze górskie na Równinę Węgierską, gdzie mogłyby w pełni wykorzystać swoją przewagę liczebną, los państwa Habsburgów byłby przesądzony. Z początkiem lutego 1915 armia rosyjska przełamała front we wschodniej części Beskidu Niskiego i była o krok od osiągnięcia celu. 3 Armia austriacka straciła blisko 80 tysięcy ludzi. W marcu Austriacy podjęli nieskuteczną próbę odblokowania twierdzy Przemyśl. Natarcie ugrzęzło pod Baligrodem wśród burzy śnieżnej. W walkach tych obie strony angażowały resztki sił i ponosiły ciężkie straty. Ostatnia ofensywa rosyjska w tej kampanii ruszyła 1 kwietnia, lecz i ona nie przyniosła rozstrzygnięcia. Wzmocnieni dywizjami zwolnionymi po upadku Przemyśla, kosztem kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy, Rosjanie zdołali wedrzeć się na głębokość ponad 30 km na terytorium Królestwa Węgier. W kampanii karpackiej zostało zabitych lub rannych przeszło 1,2 mln żołnierzy rosyjskich oraz 800 tysięcy żołnierzy wojsk austro-niemieckich.
Przed bitwą
Dowództwo austro-węgierskie dostrzegło możliwość kontruderzenia na skrzydle rosyjskim pomiędzy Wisłą a Karpatami, osłabionym wskutek odesłania części jednostek do walk w górach. Jednak brakowało rezerw, wojsko było zdziesiątkowane. Trzeba było zwrócić się o pomoc do sojusznika i wyrazić zgodę na objęcie dowództwa przez sztab niemiecki. Niemcy skierowali na front galicyjski siły dwukrotnie większe od tych, o które ubiegali się Austriacy: zamiast czterech dywizji – osiem, wśród nich elitarny korpus gwardii pruskiej. Już 13 kwietnia został zatwierdzony plan ofensywy, a 28 kwietnia wojska niemieckie zajęły wyznaczone pozycje. Główne uderzenie, pomiędzy Ropicą Ruską a Rzepiennikiem Strzyżewskim, miała wykonać 11 Armia, w skład której obok 8 dywizji niemieckich wchodził VI korpus austriacki. Jej dowódcy podporządkowano także 4 Armię austro-węgierską arcyksięcia Józefa Ferdynanda, która atakowała dalej na północy z rejonu Gromnika i Zakliczyna na Jodłówkę i Tuchów. Południowe skrzydło stanowił X korpus z 3 Armii austriackiej, którego cztery słabe liczebnie dywizje miały nacierać ze stoków Magury Małastowskiej na Przegoninę i Bartne. Łącznie do przełamania frontu wyznaczono 18 dywizji piechoty i jedną kawalerii, liczących w sumie około 217 tysięcy żołnierzy. Wspierać natarcie miała niespotykana dotąd na froncie wschodnim siła ogniowa: ponad 1100 dział i moździerzy.
Po stronie rosyjskiej broniła się 3 Armia, licząca wprawdzie aż 17 dywizji piechoty i 6 dywizji kawalerii, lecz rozciągnięta na długim froncie od Wisły na północ od Tarnowa po Przełęcz Łupkowską i wyczerpana zimowymi walkami. Łącznie w rejonie Gorlic Rosjanie w początkowym okresie walk mieli nie więcej niż 80 tysięcy żołnierzy i około 200 dział. Przeciwnik miał więc ponad dwukrotną przewagę w ludziach i pięciokrotną w broni ciężkiej. Pewnym atutem obrońców były jedynie rozbudowane umocnienia polowe.
Dowództwo
Na czele 3 Armii rosyjskiej stał Radko Dimitrijew, Bułgar, generał piechoty w armii rosyjskiej. W czasie I wojny światowej dowodził kolejno: 8 Korpusem Armijnym, 3 Armią, 12 Armią i Ryskim Rejonem Umocnionym.
Dowódcą 11 Armii niemiecko-austriackiej został generał August von Mackensen, jeden z najwybitniejszych niemieckich generałów I wojny światowej. W jego karierze także pojawia się motyw bułgarski: w kilkanaście miesięcy po bitwie gorlickiej dowodził wojskami niemiecko-bułgarskimi, zwycięsko atakującymi rumuńską Dobrudżę. Jego szefem sztabu był pułkownik Hans von Seeckt, w przyszłości jeden z głównych twórców Wehrmachtu i teoretyk wojny błyskawicznej.
Autorem pomysłu przełamania frontu w rejonie Gorlic był Franz Conrad von Hötzendorf – szef Sztabu Generalnego armii austro-węgierskiej, któremu August von Mackensen, jako dowódca 11 Armii, podlegał służbowo w czasie operacji gorlickiej. Franz Conrad von Hötzendorf już wcześniej próbował przekonać do swojego planu niemieckiego szefa Sztabu Generalnego Ericha von Falkenhayna, jednakże ten, wierząc w możliwość przełamania frontu na zachodzie, przez dłuższy czas odmawiał wsparcia sojusznika nowymi jednostkami.
W składzie 11 Armii nacierała austro-węgierska 12 Dywizja Piechoty, którą dowodził generał Paul Kestranek. Składała się ona w większości z żołnierzy narodowości polskiej – tworzące ją pułki piechoty liniowej rekrutowały żołnierzy z terenu Galicji (56 Pułk Piechoty z Krakowa i 57 Pułk Piechoty z Tarnowa). Z racji składu narodowościowego, a także siedziby sztabu jednostki przed wybuchem wojny, dywizja była nazywana „Krakowską”. Sukces 12 Dywizji, odniesiony w rejonie wzgórza Pustki, był w znacznej mierze zasługą dowodzącego artylerią dywizyjną pułkownika Ludwiga Riedla.
Bitwa
O godzinie 6:00 rano 2 maja ponad tysiąc dział niemieckich i austriackich otworzyło ogień, ostrzeliwując pozycje nieprzyjaciela przez blisko 4 godziny. Rosyjska artyleria w tym czasie prawie nie odpowiadała, nie chcąc przedwcześnie zdradzić swoich pozycji. O godzinie 10 ostrzał artylerii przeniósł się na tyły Rosjan i do szturmu ruszyła piechota. Wtedy też okazało się, że przygotowanie artyleryjskie nie wszędzie odniosło zamierzony skutek. Na prawym skrzydle 11 Dywizja bawarska, atakująca wzgórza nad doliną Sękówki, poniosła ciężkie straty i dopiero pod wieczór, po kilku szturmach, opanowała pierwszą pozycję rosyjską. Dalej na północ z podobnymi trudnościami borykała się 119 Dywizja.
Bezpośrednio na Gorlice nacierał XLI Korpus generała Hermanna von François. Niemiecka piechota wdarła się na gorlicki cmentarz, lecz następnie ugrzęzła w walkach ulicznych. Dopiero ponowny parogodzinny ostrzał artyleryjski zmusił obrońców do kapitulacji.
Szczególnie ciężką walkę stoczono o wzgórze Pustki w Łużnej na Pogórzu Ciężkowickim. Szturmowała je austriacka 12 Dywizja Piechoty. Pierwsze dwie linie okopów sforsowano wprawdzie bez strat, lecz w dalszych, ukrytych w lesie i niezniszczonych przez ogień artyleryjski, Rosjanie stawili zaciekły opór, który przełamano dopiero około godziny 11:00 po walce na bagnety. Polskie pułki straciły blisko 900 żołnierzy.
Bilans pierwszego dnia był dla Państw Centralnych pomyślny. Na całym odcinku opanowano pierwsze pozycje obrony przeciwnika, do niewoli dostało się około 17 tysięcy żołnierzy rosyjskich, a drugie tyle poległo lub zostało rannych. Straty atakujących też były poważne, z samych jednostek niemieckich ubyło ponad 8 tysięcy żołnierzy.
3 maja armia niemiecko-austriacka zajęła Zagórzany, Kobylankę, Libuszę i Lipinki, nawiązano walkę o Biecz. Następnego dnia generał Radko Dimitrijew podjął ostatnią próbę poprawy położenia. Na południe od Biecza kontratakował odwodowy III Korpus Kaukaski, szczególnie ciężką walkę stoczono w rejonie Cieklina, gdzie rozbiciu uległo kilka batalionów niemieckich. Ostatecznie jednak wojska austriacko-niemieckie niemal wszędzie sforsowały drugą oraz słabo przygotowaną trzecią pozycję obrony. Był to moment przełomowy. 3 Armia rosyjska poniosła klęskę, jej front został przełamany. Naczelne dowództwo rosyjskie początkowo nie dawało wiary doniesieniom z frontu i nakazywało za wszelką cenę utrzymać linię Wisłoki, lecz okazało się to niemożliwe. 5 maja Niemcy osiągnęli Żmigród, 6 maja przekroczyli Wisłokę także na północ od Jasła.
W następnych dniach rozpoczął się ogólny odwrót rozbitych wojsk rosyjskich z frontu karpackiego na linię Sanu i Dniestru. Padały kolejno Jasło, Tarnów, Krosno, Rzeszów. Do 12 maja wojska Państw Centralnych wzięły do niewoli 140 tysięcy żołnierzy rosyjskich, zdobyły 100 dział i 300 karabinów maszynowych. Wojska rosyjskie z wielkimi stratami wycofały się do 15 maja na linię: Nowe Miasto, Sandomierz, Przemyśl, Stryj. W następstwie operacja niemiecko-austriacka rozwijała się w formie kleszczy ściskających z północy (z Prus Wschodnich) i od południa (od Karpat) armię rosyjską w Galicji i Kongresówce.
Z końcem miesiąca wojska austriackie i niemieckie podeszły pod Przemyśl, który został zdobyty po krótkim oblężeniu 3 czerwca. Rosjanie desperacko próbowali powstrzymać natarcie Państw Centralnych, licząc na ich problemy z zaopatrzeniem, w szczególności z amunicją. Przysporzyło to jednak wyłącznie dodatkowych strat i doprowadziło do dalszej utraty zaufania carskich żołnierzy do swoich dowódców. Tym samym armia rosyjska została zmuszona do wycofania się z Galicji. 21 czerwca 1915 jednostki austro-węgierskiej 2 Armii, dowodzonej przez Eduarda Freiherr von Böhm-Ermolli wkroczyły do Lwowa. Dzień później Lwów został zdobyty. Moment ten można uznać za zakończenie nieomal rocznych zmagań o Galicję.
Dowództwo rosyjskie i dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego nie zorganizowały kontrofensywy, posiadane rezerwy wprowadzano do walki stopniowo, co nie dawało pożądanego efektu.
Straty rosyjskie w bitwie to oprócz strat bezpowrotnych około 500 tysięcy żołnierzy w niewoli i strata 344 dział.
Bitwa gorlicka była przełomowym wydarzeniem na froncie austriacko-rosyjskim i złamała w znacznej mierze rosyjską inicjatywę zaczepną. Armia carska nigdy już nie zagroziła centrum monarchii austro-węgierskiej i nigdy nie zbliżyła się nawet do terenów Beskidu Niskiego.
Inscenizacja bitwy
Począwszy od 2010 roku pod koniec kwietnia w Sękowej odbywa się rekonstrukcja bitwy pod Gorlicami. W inscenizacji uczestniczą grupy rekonstrukcyjne z kraju i zagranicy.
Zobacz też
konflikty zbrojne w historii Polski
Przypisy
Bibliografia
Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia tom 6, Moskwa 1971.
Juliusz Bator: Wojna galicyjska Działania armii austro-węgierskiej na froncie północnym (galicyjskim) w latach 1914-15, Kraków 2005 ; Kraków 2008 .
Leonhard graf v. Rothkirch: Gorlice-Tarnow, Oldenburg 1918.
Oskar Tile von Kalm: Gorlice, Oldenburg - Berlin 1930.
Ludwig Riedl: Die Gefechtstatigkeit des k. und k. VI Korps in der Durchbruchsschlacht bei Gorlice am 2. Mai 1915, Budapest 1928.
Linki zewnętrzne
Cmentarze wojskowe, artykuły o bitwie, mapy zdjęcia
Bitwa pod Gorlicami
Bitwy Armii Austro-Węgier
Bitwy w 1915
Bitwy w historii Austro-Węgier
Bitwy w historii Niemiec
Bitwy w historii Rosji
Bitwy z 1915 roku na ziemiach polskich
Cesarska i Królewska Armia w Galicji
Galicja podczas I wojny światowej
Bitwa pod Gorlicami |
719 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa | Bitwa | Bitwa – zbrojne starcie sił zbrojnych stron prowadzących wojnę, mające zwykle duży lub decydujący wpływ na przebieg lub wynik operacji, kampanii i wojny. We współczesnej terminologii wojskowej bitwa to kilka jednoczesnych lub kolejnych operacji prowadzonych siłami kilku współdziałających ze sobą frontów lub grup armii przy udziale lotnictwa i ewentualnie marynarki wojennej. Potocznie bitwą określa się każde większe starcie zbrojne.
Historia
Pierwszym starciem, którego strony, miejsce, domniemane siły oraz przebieg znane są historykom ze źródeł pisanych jest bitwa pod Megiddo w 1469 roku p. Ch. Wojska dowodzone przez faraona Tutmosisa III wychodząc z górzystego terenu rozwinęły się w poprzek doliny i ruszając do ataku wywołały samym wrażeniem potęgi pospieszny odwrót koalicji przeciwników Egiptu, kierowanej przez Hyksosów. W starciu zginęło 83 przeciwników Egiptu, 340 dostało się do niewoli, a wodzowie koalicyjnych sił uciekli do ufortyfikowanej Megiddo.
Koncepcja dążenia do stoczenia rozstrzygającej bitwy wywodzi się z antycznej Grecji w okresie miast-państw. Dążenie do walki było zupełnie nowym stylem toczenia wojen i zdaniem upowszechnione w europejskiej sztuce militarnej zapewniło zachodnim Europejczykom dominującą rolę w całym świecie. Ze względu na bardzo niewielką ilość ziemi nadającej się w Grecji pod uprawę greccy rolnicy, stanowiący trzon wojsk poszczególnych miast, nie mogli pozwolić sobie na ryzyko jej utraty w okresie poprzedzającym żniwa – szybkie odparcie nieprzyjaciela pozwalało zabezpieczyć bezpieczeństwo żywnościowe wspólnoty na kolejny rok. Konsekwencją była rezygnacja z typowych dla starożytnej wojskowości strategii długotrwałego ostrzału bronią miotającą i wstępnych manewrów celem zmęczenia nieprzyjaciela na rzecz krótkiego gwałtownego ataku wyposażonej w ustandaryzowane uzbrojenie ochronne i zaczepne piechoty. Po odprawieniu zwyczajowych rytuałów greccy wojownicy wznosili okrzyk wojenny i pod przewodnictwem wybranych dowódców ruszali w zorganizowanym szyku zdecydowanym atakiem, dążąc do jak najszybszego rozbicia szyku nieprzyjaciela i wyparcia go z pola bitwy.
Rodzaje bitew
Bitwa graniczna – specyficzna forma bitwy obronnej. Jej szczególny charakter wynika z faktu, że jest ona prowadzona w strefie przygranicznej, a jej treścią jest walka o uchwycenie inicjatywy strategicznej lub operacyjnej. Jest to więc starcie zbrojne sił głównych przeciwstawnych stron, w których jedna, prowadząc operację zaczepną dąży do przekroczenia granicy innego państwa, druga zaś prowadzi operację obronną.
Bitwa obronna – podstawowa część operacji obronnej, prowadzona w celu odparcia zgrupowań uderzeniowych przeciwnika. Stanowi ją skupione w czasie i przestrzeni starcie sił głównych związków operacyjnych (związków taktycznych). Polega też na wykorzystywaniu fortyfikacji, umocnień, barykad w celu zapewnienia ochrony żołnierzy. W bitwie obronnej wykorzystuje się innego rodzaju uzbrojenie, niż w ataku.
Bitwa spotkaniowa – starcie głównych sił przeciwstawnych związków operacyjnych lub kilku związków taktycznych, które jednocześnie w sposób zaczepny dążą do osi celów położonych poza rubieżą ich starcia. W zależności od jej wyniku, przekształca się ona w bitwę zaczepną, bitwę obronną lub odwrót. Polega też na tym, że armie przeciwne spotykają się na danym miejscu i na dany sygnał ruszają do zmasowanego ataku.
Bitwa zaczepna – podstawowa część operacji zaczepnej. Stanowi ją skupione w czasie i przestrzeni uderzenie sił głównych związków operacyjnych (związków taktycznych) w celu rozbicia zasadniczych sił przeciwnika i opanowania zajmowanego przez nie obszaru. W bitwie zaczepnej wykorzystuje się szybko przemieszczające wojska. Ich celem jest zaskoczenie wroga i zajęcie terytorium do czasu wsparcia silniejszych i wolniejszych jednostek..
Zobacz też
walka
bój
Przypisy
Bibliografia |
720 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Lenino | Bitwa pod Lenino | Bitwa pod Lenino – starcie zbrojne w dniach 12–13 października 1943 w pobliżu miasteczka Lenino nad rzeką Miereją na wschodniej Białorusi (8 km od granicy z Rosją) stoczone w ramach operacji orszańskiej przez Armię Czerwoną (33 Armia Frontu Zachodniego i walcząca w jej składzie 1 Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki) a Wehrmachtem (337 Dywizja Piechoty, wspierana przez odwody XXXIX Korpusu Pancernego). Była chrztem bojowym polskich jednostek podległych armii Związku Radzieckiego oraz początkiem szlaku bojowego tzw. Ludowego Wojska Polskiego. W okresie PRL bitwa urosła do rangi symbolu, a jej rocznica (12 października) była obchodzona jako Dzień Wojska Polskiego.
Przed bitwą
Po zwycięskiej bitwie na łuku kurskim (lipiec 1943) Armia Czerwona stanęła przed wyzwaniem przełamania oporu niemieckiego zaplanowanego na tzw. Panther-Wotan-Linie, która w dużej mierze opierała się na linii Dniepru, strategicznie ważnej i trudnej do zdobycia barierze naturalnej. Południowy, czyli ukraiński odcinek tej rzeki zdobywało aż pięć frontów armii radzieckiej w trakcie bitwy o Dniepr (24 sierpnia – 23 grudnia 1943), jednej z największych operacji II wojny światowej. Jednocześnie trzy inne fronty radzieckie otrzymały zadanie opanowania Bramy Smoleńskiej, czyli strategicznego obszaru pomiędzy górnymi odcinkami Dźwiny i Dniepru z głównymi miastami Smoleńskiem, Orszą i Witebskiem. Opanowanie Bramy Smoleńskiej miało uniemożliwić niemiecki kontratak na Moskwę i otwierało drogę na zachód przez Białoruś.
W wyniku zakończonej sukcesem operacji smoleńskiej (inaczej operacja Suworow, 7 sierpnia – 2 października 1943) Armia Czerwona zdołała opanować Smoleńsk zajmowany przez Niemców od 1941 roku i przerwała niemiecką linię obrony. Następnym działaniem w tamtym regionie była operacja orszańska (12 października– 2 grudnia 1943), która miała na celu kontynuację natarcia radzieckiego na zachód w kierunku Orszy, innego ważnego miasta Bramy Smoleńskiej nad górnym Dnieprem, i opanowanie go od drugiej, wschodniej strony tej rzeki.
Zadanie przeprowadzenia operacji orszańskiej otrzymał Front Zachodni Armii Czerwonej, dowodzony przez gen. armii Wasilija Sokołowskiego. Główne uderzenie w kierunku Orszy zaplanowano z linii miasteczka Lenino (do 1918 roku Romanowo, dawna posiadłość Radziwiłłów) i wsi Bajewo (była posiadłość Lubomirskich), miejscowości leżących nad rzeką Miereja, lewym dopływem Dniepru (przed rozbiorami Miereja była rzeką graniczną między Rzecząpospolitą a obszarem rdzennej Rosji), w odległości ok. 50 km od celu.
Termin rozpoczęcia operacji wyznaczono na 12 października, a głównego uderzenia na Lenino i Bajewo miały dokonać 21 Armia i 33 Armia. W skład tej ostatniej, dowodzonej przez gen. Wasilija Gordowa, włączona została przed operacją 1 Polska Dywizja Piechoty.
Przygotowania
Zadanie
Głównym celem natarcia 1 Dywizji Piechoty było, we współdziałaniu z 42 i 290 Dywizją Strzelecką Armii Czerwonej, przełamać obronę niemiecką na dwukilometrowym odcinku: Połzuchy – wzgórze 215,5, rozwijać natarcie w kierunku zachodnim i opanować rubież rzeki Pniewki na odcinku Bolszoj Diatieł i Sriednij Diatieł, a następnie nacierać w kierunku Łosiewa i Czuriłowa. W powstałą lukę miały wejść główne siły radzieckie z zadaniem dotarcia do linii Dniepru.
Dywizję wspierać miały pułki artylerii lekkiej 144 i 164 Dywizji Strzeleckich, 538 pułk moździerzy i 67 Brygada Haubic Armii Czerwonej.
Sąsiedzi: 42 Dywizja Strzelecka (II formowania) miała zająć wieś Sukino, 290 Dywizja Strzelecka – Lenino. Obie współdziałające dywizje radzieckie liczyły po około 4000 żołnierzy, czyli była to jedynie połowa stanu, jakim dysponowała dywizja polska.
Planowanie działań
9 października gen. bryg. Zygmunt Berling przeprowadził rekonesans. Wykonał jedynie częściowo swoje zadanie, gdyż przeciwnik wykrył ruch na pierwszej linii i otworzył ogień artyleryjski. Przede wszystkim nie rozpoznano dokładnie doliny Mierei.
10 października dowódca dywizji zameldował dowódcy armii swoją decyzję o rozpoczęciu natarcia. W dniu następnym, rano, w formie pisemnej do dowódców pułków, samodzielnych pododdziałów i jednostek wzmocnienia, trafił rozkaz bojowy. Całość działań wszystkich ogniw dywizji, została ponadto ujęta w formie tabeli walki, planu inżynieryjnego zabezpieczenia natarcia i tabeli sygnałów (dowodzenia).
Dywizja miała nacierać w dwóch rzutach. W pierwszym rzucie 1 i 2 pułk piechoty, a 3 pułk – w drugim. Główny wysiłek natarcia skoncentrowany został na prawym skrzydle. Tam za 2 pułkiem miał nacierać 3 pułk.
Przed atakiem planowano zmasowane przygotowanie artyleryjskie, mające trwać 100 minut. Z chwilą poderwania się piechoty, artyleria miała stworzyć przed piechotą podwójny wał ogniowy, który przesuwałby się przed nią w odległości ok. 200–300 m.
11 października o 20:00 gen. Berling otrzymał ze sztabu armii rozkaz przeprowadzenia 12 października, o 6:00 rozpoznania walką siłami batalionu. Nie będąc przekonany o słuszności takiego rozwiązania, prosił dowódcę armii o zmianę decyzji lub użycie mniejszych sił. Rozkazu nie zmieniono. Do rozpoznania wyznaczono I/1 pp. Powiadomiony wieczorem o zadaniu dowódca 1 pp nie poinformował natychmiast o nim dowódcy batalionu – mjr. Bronisława Lachowicza. Rozkaz do rozpoznania walką przekazał dopiero o 4:00, czyli dwie godziny przed natarciem.
Zaskoczony mjr Lachowicz miał powiedzieć: „No, to 50 procent mego batalionu już nie ma”. Udał się do pierwszorzutowych kompanii i przekazał zadania. Na sygnał czerwonej rakiety kompanie miały ruszyć do natarcia, podejść do Mierei, sforsować ją i zaatakować przedni skraj obrony nieprzyjaciela na kierunku wzgórza 215,5.
Przebieg bitwy
Rozpoczęcie walk
Punktualnie o godz. 5:55 artyleria polska otworzyła ogień. Pod jej osłoną ruszyły czołowe kompanie 1 bp. Żołnierze dość szybko pokonali rzekę, gdy podeszli na 200–300 m od niemieckich okopów spotkał ich ogień broni maszynowej i moździerzy. Część pododdziałów okopała się przed zaporami z drutu kolczastego, część wdarła się do pierwszej transzei niemieckiej. Natarcie załamało się.
Niemcy wyprowadzili kontratak, odrzucając batalion z zajętej pozycji. Kompanie zaległy 150 m przed przednim skrajem i okopały się. Kilku żołnierzy zostało wziętych do niewoli.
Niemcy byli silniejsi niż przypuszczano, posiadali duży potencjał ogniowy i zawczasu rozbudowaną obronę. Nierówna walka toczyła się od 6:00 do chwili rozpoczęcia przygotowania artyleryjskiego natarcia, a więc ponad trzy godziny.
Rozpoznanie walką za cenę olbrzymich strat (ponad 50 procent), potwierdziło opinię dowódcy dywizji, że Niemcy nie opuścili pozycji (co sugerował gen. Wasilij Gordow), a przeciwnie – wzmocnili swoje siły. Ujawniono dużą liczbę nowych środków ogniowych, większość na wzgórzu 215,5.
Taki sposób rozpoznania okazał się bardzo nieefektywny.
Natarcie
12 października 1943 1 Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki wzmocniona 1 pułkiem czołgów, 1 kompanią rusznic przeciwpancernych, 1 kompanią fizylierek i kompanią karną, licząca ok. 12 400 żołnierzy, pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga z radzieckimi 290. i 42. Dywizjami Strzeleckimi, wspierane przez oddziały pancerne i artylerię, przekroczyły rzekę Miereję.
O 8:20 miało rozpocząć się przygotowanie artyleryjskie. Ze względu na mgłę terminy przesunięto o godzinę. O 9:20 salwa katiusz zapoczątkowała ogień artylerii. Jednak na rozkaz dowódcy 33. Armii, gen. Wasilija Gordowa, skrócono czas artyleryjskiego przygotowania ataku, tym samym nie uzyskując założonego celu – zniszczenia większości potencjału ogniowego i ludzkiego sił niemieckich. Dowódca armii i dowódca artylerii uznali, że siła i skuteczność ognia jest tak wielka, iż można czas przygotowania ogniowego skrócić o 40 minut. Uznano, że Niemcy wycofują się. Było jednak inaczej. Wróg opuścił pierwszą linię i ukrył się w przygotowanych schronach. Chociaż poniósł straty, zachował jednak pełną zdolność bojową. Decyzja ta, jak również fakt, iż dowództwo radzieckie nie szyfrowało rozkazów przekazywanych drogą radiową (wiadomości przesyłano otwartym tekstem), była jedną z głównych przyczyn późniejszych polskich strat.
Według historyka Kamila Anduły, przygotowanie artyleryjskie było niewystarczające, z powodu braku odpowiedniej ilości amunicji, spowodowanej trudnościami z zaopatrzeniem.
Atak
Atak zaczął się o godz. 10:00. Wyrównana tyraliera z miejsca bez większego trudu zajęła pierwszą linię okopów. Ale atak ten wykazywał również nieznajomość zasad taktyki, nakazujących krycie się i natarcie skokami: „Nie trzeba być żołnierzem, nie trzeba być sztabowcem, wystarczy mieć tylko odrobinę wyobraźni: jedno wzgórze przed Trygubową, drugie przed Połzuchami, widoczność, nawet jak na jesienny dzień znakomita; na drodze z Lenino do Połzuch można policzyć pojedynczych ludzi”. Przyniósł również duże straty. Po chwilowym zaskoczeniu odezwał się niemiecki ogień. Bataliony szturmowały kolejną linię okopów, zapowiadał się pomyślny przebieg dalszego natarcia. Sąsiednie dywizje nie osiągnęły jednak takich efektów. Po chwilowym powodzeniu ich natarcie załamało się i nie ruszyło już z miejsca do końca bitwy. Poza tym artyleria sąsiednich dywizji nie zmieniła rubieży ogniowych i część polskich kompanii dostała się pod ich ogień. Powstało zamieszanie, natarcie chwilowo wstrzymano. Pułki tylko częściowo wykonały postawione zadania, ponosząc przy tym duże straty.
2 pułk piechoty atakował Połzuchy, skąd Niemcy prowadzili bardzo silny ogień. Natarcie pułku początkowo rozwijało się pomyślnie. Dość szybko wszystkie bataliony znalazły się w pierwszej linii. Udało się do 12:00 zdobyć miejscowość. Niemcy pozorowali poddanie się, a następnie uderzyli całą mocą. Jednak II. i III. bataliony nie dały się zaskoczyć. Wywiązała się dramatyczna walka ogniowa. Brakowało amunicji i pododdziały powoli zaczęły się wycofywać. Dowódca pułku postawił nowe zadania. Połzuchy zaatakowano ponownie z dwóch kierunków, a 3 bp dokonał obejścia. Zmasowany atak przyniósł efekty, miejscowość odzyskano.
1 pułk piechoty nacierał w lewo, wychodząc poza pas dywizji i atakował Trygubową. Miejscowość ta, zamieniona w silny punkt oporu, musiała być zdobyta, radziecka 290 Dywizja Strzelecka bowiem nie ruszyła do przodu, a pozostawienie jej w ręku niemieckim uniemożliwiało natarcie całej dywizji. Około południa opanowano Trygubową.
Zaczął się jednak kryzys bitwy, zabrakło amunicji, a czołgi nie podeszły jeszcze do rzeki i nie wsparły piechoty. Sąsiednie dywizje zostały zatrzymane na linii natarcia. 1 Dywizja wbiła się klinem na 2–3 km w ugrupowanie niemieckie, mając odsłonięte skrzydła.
Działanie czołgów
Dopiero około 12:00 rozpoczęła się przeprawa czołgów przez Miereję, nie przygotowano jednak podejść do mostów. W 2 kompanii czołgów na podejściach do przeprawy ugrzęzło pięć wozów, a dwa zostały uszkodzone. Pozostałe trzy nie mogły się przeprawić. 1 kcz miała przejść po moście w Lenino. Została jednak zbombardowana przez samoloty niemieckie. Dopiero po południu udało się przeprawić kilka czołgów. Część z nich podczas ataków na Trygubową i Połzuchy została zniszczona i uszkodzona, pozostałe wspierały piechotę z niewielkim skutkiem. Te same trudności spotkały na przeprawie artylerię. Moździerze i lekkie działa pułkowe przenoszono dosłownie na plecach, wyrywano z bagna, by przeprawić je na drugi brzeg.
Kontratak niemiecki
O godz. 14:00 niemiecka 337 Dywizja Piechoty, wspierana przez odwody XXXIX Korpusu rozpoczęła kontratak ze skrzydeł i od czoła. Mgła podniosła się wyżej i do akcji wkroczyło niemieckie lotnictwo szturmowe i bombowe. Pierwszy kontratak na Trygubową został odparty, ale drugi przy wsparciu czołgów i dział pancernych wyrzucił 2 bp z Trygubowej.
Polski kontratak 3 bp tylko częściowo zmienił sytuację. Artyleryjskie wsparcie zaczęło słabnąć. Kolejne niemieckie kontrataki odrzuciły Polaków na zachodnie stoki wzg. 215.5. Brakowało amunicji, czołgów i wsparcia artylerii. Dowódca pułku ppłk Derks utracił zdolność dowodzenia. W szeregi 1 pułku wkradł się chaos. Dowództwo przejął płk Kieniewicz, zastępca dowódcy 1 DP.
Na kierunku 2 pp Niemcy też kontratakowali wsparci czołgami i lotnictwem. Przed zniszczeniem 2 pułk uratował ogień zaporowy 67 Brygady Haubic. Około 14:00 pułk został ponownie odrzucony z rejonu Połzuch i zmuszony do przejścia do obrony.
Wprowadzenie drugiego rzutu
W późnych godzinach popołudniowych na kierunku działania 1 pp wszedł do walki II rzut dywizji – 3 pułk piechoty. Luzowanie następowało pod bezpośrednim ogniem nieprzyjacielskich oddziałów.
1 pułk piechoty w czasie wchodzenia do bitwy liczył ponad 2800 żołnierzy, a w chwili wycofania zaledwie 500.
O 19:20 pułki 2. i 3. wsparte 16 czołgami wznowiły natarcie. Nie udało się jednak złamać oporu Niemców. Nie zdobyto ponownie Trygubowej i Połzuch. W ciągu nocy walki nie ustawały. Mimo zaangażowania 3 pułkowi nie udało się rozwinąć natarcia. 2 pułk piechoty odparł w nocy pięć kontrataków i utrzymał linię obrony.
Drugi dzień bitwy
Wieczorem o 20:00 12 października gen. Berling otrzymał zadanie na dzień następny. Według planu o 7.45 miała rozpocząć się 15-minutowa nawała artyleryjska, a o 8:00 powinna ruszyć do natarcia piechota wsparta czołgami.
W nocy zebrano amunicję z trzech dywizji drugiego rzutu i dostarczono ją na pierwszą linię. Tyły dywizji wraz z zaopatrzeniem wciąż pozostawały daleko za linią frontu.
Nazajutrz 13 października, mimo nalotów niemieckich na polskie pozycje, 1 Dywizja Piechoty zaatakowała. Natarcie polskie wspierane było nieudanymi atakami polskich 1 i 2 kompanii czołgów. 3 kompania czołgów utknęła przed Miereją i nie wzięła udziału w ataku.
Niemcy natychmiast podjęli przeciwdziałanie. Mimo wysiłków Polaków, tylko 2 pułk piechoty wsparty sześcioma czołgami opanował Połzuchy. 3 pułk mimo wsparcia czołgów nie zdobył Trygubowej.
Piechota polska atakowana przez lotnictwo odpierała kolejne kontrataki. Pułki przeszły do obrony. 2 pułk utracił zdobyte w krwawej walce Połzuchy.
Gen. Berling został wezwany na stanowisko dowodzenia 33 Armii. Doszło do ostrej wymiany zdań między dowódcami. W efekcie o 17:00 Berling otrzymał rozkaz informujący, że w nocy z 13 na 14 października dywizja zostanie wycofana z walki, a jej miejsce zajmie radziecka 164 Dywizja Strzelecka.
Do 20:00 Polacy odzyskali Połzuchy. 14 października rano oddziały polskie i radzieckie wycofały się za Miereję.
Bilans
1 Dywizja Piechoty przełamała obronę nieprzyjaciela, ale nie w pełni wykonała swoje zadanie. Związała i wykrwawiła znaczne siły przeciwnika. W walkach Niemcy stracili 1500 żołnierzy, a 326 dostało się do niewoli. Zniszczono 72 karabiny maszynowe, 42 działa i moździerze, 2 czołgi oraz strącono 5 samolotów.
W czasie walk dywizja wraz z jednostkami wsparcia poniosła tak ciężkie straty (510 zabitych, 1776 rannych, a 776 dostało się do niewoli niemieckiej lub zostało uznanych za zaginionych bez wieści, tj. ok. 25% całego stanu osobowego), że po dwóch dniach walki musiała zostać wycofana z pierwszej linii.
„15 października dokonano oceny bitwy. 1 pułk piechoty stracił 1600 ludzi zabitych, rannych i zaginionych bez wieści. Z pierwszego batalionu pozostali nieliczni. 2 pułk stracił 900, 3 pułk 500”.
Za udział w tej bitwie przyznawane było odznaczenie – Krzyż Bitwy pod Lenino.
Ocenia się obecnie, że bitwa potwierdziła wysoką wartość bojową polskich żołnierzy, biorąc pod uwagę, że byli oni niedoświadczeni bojowo, słabo wyszkoleni i nie najlepiej dowodzeni. Ich przeciwnikiem były doświadczone niemieckie oddziały. Polscy żołnierze przedarli się przez pierwszą linię obrony w głąb ugrupowania przeciwnika i zajęli dwie kluczowe wsie w jego systemie obronnym. Dywizja częściowo wykonała powierzone zadanie, po czym otoczona musiała się wycofać. Przy tym, ocenia się obecnie, że gdyby dywizja zdołała się włamać w niemiecką obronę zgodnie z planem na głębokość 17 km, prawdopodobnie bez wsparcia zostałaby odcięta i rozbita. Duże straty osobowe nie były nadzwyczajnie wysokie jak na specyfikę walk na froncie wschodnim.
Istnieje wersja, że kilkuset żołnierzy 1. Dywizji Piechoty miało zdezerterować na stronę niemiecką, niemniej według niektórych autorów jest to mit, a niemieckie raporty podają jedynie 21 przejętych dezerterów.
Upamiętnienie
Walki żołnierzy polskich o Lenino zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic po 1945 i po 1990 „LENINO 12 – 13 X 1943” oraz napisem „LENINO” na zniczu Grobu Nieznanego Żołnierza w Krakowie.
Wieś Trygubowa pod Lenino na pamiątkę walk z 12 października 1943 została przemianowana na Kościuszkowo.
W 1961 w Warszawie nadano jednej z ulic w dzielnicy Wola (Ulrychów) nazwę Bitwy pod Lenino. Ulica Żołnierzy Lenino znajduje się też na Wilczym Młynie w Poznaniu.
W 1968 w Lenino odsłonięto pomnik-mauzoleum oraz otwarto Muzeum Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni. Wieś została także odznaczona Krzyżem Grunwaldu II klasy. W 1989 powstał w Lenino cmentarz poległych żołnierzy polskich. Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Wola, nosi nazwę ulicy Bitwy pod Lenino.
W 1983 został wybity medal upamiętniający bitwę pod Lenino, wydany przez Mennicę Państwową, a zaprojektowany przez Józefa Markiewicza.
Bitwa ta była pierwszym bojem zorganizowanych w ZSRR wojsk polskich i dlatego jej rocznica (12 października) była od 1950 do 1991 roku. obchodzona jako Dzień Wojska Polskiego.
W okresie PRL stała się symbolem wysiłku zbrojnego żołnierza polskiego podczas II wojny światowej i jednocześnie sojuszu z ZSRR, w przeciwieństwie do początkowo pomijanych, a później marginalizowanych walk Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W propagandzie przedstawiano ją jako istotne zwycięstwo oraz podkreślano wyłącznie bohaterstwo żołnierzy. Określana bywa jako jeden z „mitów założycielskich” PRL. Po transformacji ustrojowej, w związku z kontrowersyjnymi ocenami Ludowego Wojska Polskiego, bitwa została w dużym stopniu zapomniana i zmarginalizowana.
Przypisy
Bibliografia
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 1, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1965
Edward Kospath-Pawłowski: Wojsko Polskie na wschodzie 1943-1945, Pruszków 1993
Zygmunt Matuszak: Bitwa pod Lenino; zeszyt z cyklu „Historia Rzeczypospolitej – zwycięstwa oręża polskiego” nr 30/51. Rzeczpospolita z 17 lutego 2007.
Linki zewnętrzne
Jakub Zyska – Bitwa pod Lenino
Operacje i bitwy ludowego Wojska Polskiego
Front wschodni (II wojna światowa)
Bitwa pod Lenino |
188001 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Grupa%20Lotos | Grupa Lotos | Grupa Lotos S.A. – polskie przedsiębiorstwo działające w latach 1972–2022, stanowiące jednostkę dominującą grupy kapitałowej skupiającej kilkanaście spółek produkcyjnych, handlowych oraz usługowych, głównie z branży poszukiwań, wydobycia oraz przetwórstwa ropy naftowej i dystrybucji produktów ropopochodnych (paliw, olejów, asfaltów, smarów, parafin itp.). Najważniejszą jej częścią była rafineria ropy naftowej zlokalizowana w Gdańsku-Rudnikach, nad Martwą Wisłą – będąca największym przedsiębiorstwem na Pomorzu i drugą pod względem przerobu rafinerią w Polsce. W 2022 Grupa Lotos została przejęta przez PKN Orlen.
Charakterystyka
Spółką matką grupy kapitałowej była spółka Grupa Lotos S.A., co powoduje, że dla uniknięcia nieporozumień używa się czasem nazw Grupa Lotos S.A. (dla spółki) i Grupa Kapitałowa Lotos (dla grupy kapitałowej).
Od 2005 r. spółka publiczna notowana na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Głównym akcjonariuszem przedsiębiorstwa jest Skarb Państwa (53,19%). Od 2005 r. wchodzi w skład indeksu WIG20, a od 2009 r. – Respect Index.
W 2007 r. w światowym raporcie naftowym Solomona Grupa Lotos zajęła 2. pozycję pośród 106 rafinerii z Europy, Północnej Afryki i Bliskiego Wschodu pod względem wykorzystania mocy przerobowych. 6. miejsce w efektywności energetycznej i 9. pod względem stopy zwrotu z inwestycji, będąc jednocześnie pod tym względem liderem spośród 18 rafinerii regionu Europy Centralnej i Południowej. Zysk netto za 2006 r. dla akcjonariuszy jednostki dominującej w Grupie Lotos wyniósł niemal 680 mln zł.
W 2012 r. spółka zajęła drugie miejsca w rankingach: dziennika „Rzeczpospolita” i tygodnika „Polityka”, a także szóste miejsce w rankingu Coface wśród 500. największych firm Europy Środkowo-Wschodniej. Ogólne przychody przedsiębiorstwa w roku 2012 przekroczyły 33,5 mld złotych, przychody ze sprzedaży wyniosły ponad 33,1 mld złotych. W roku 2014 spółka zanotowała prawie 1,5 mld złotych straty, czego główną przyczyną był duży spadek cen ropy w IV kwartale tego roku.
Rafineria zmieniała kilkakrotnie nazwę. Została utworzona jako Rafineria Nafty Gdańsk (początkowo z dodatkiem w budowie), następnie zmieniła nazwę na Gdańskie Zakłady Rafineryjne. Do 2003 r. zakład działał pod nazwą Rafineria Gdańska S.A., a od czerwca 2003 Grupa Lotos S.A., do której zostały przyłączone rafinerie południowe: Czechowice, Jasło i Glimar (w Gorlicach) oraz Petrobaltic – spółka zajmująca się poszukiwaniem i wydobyciem ropy naftowej.
Wraz z powstaniem marki LOTOS, prywatyzacji Rafinerii Gdańskiej i zależnych od niej spółek, na początku XXI wieku pojawiła się idea połączenia rafinerii z koncernem PKN Orlen. Wówczas takiej propozycji sprzeciwiało się wiele osób związanych z Rafinerią Gdańską, a nawet politycy jak np. Bogdan Borusewicz czy ówczesny prezydent miasta Gdańska Paweł Adamowicz. Ostatecznie, ze względu na strategiczne znaczenie rafinerii dla gospodarki Gdańska oraz Pomorza, zdecydowano się na to, by nie włączać Rafinerii Gdańskiej do koncernu PKN Orlen. Od tamtego czasu Rafineria Gdańska rozwinęła się, stając się jedną z najnowocześniejszych rafinerii w Europie, jednocześnie poszerzając swoje portfolio o nowe rafinerie oraz spółki m.in. Petrobaltic. Po zmianie rządu w 2015 roku na nowo pojawiła się idea włączenia Grupy Lotos do PKN Orlen. Taką możliwość uzasadniano faktem, że po przejęciu przez PKN Orlen Lotosu oraz PGNiG można będzie stworzyć wielki koncern multi energetyczny, zdolny do konkurencji na rynkach światowych. Na początku 2018 roku rozpoczął się proces fuzji Grupy Lotos z PKN Orlen. 14 lipca 2020 roku Komisja Europejska udzieliła zgody na fuzję obu przedsiębiorstw pod warunkiem sprzedaży 30 proc. udziałów rafinerii Lotos (wraz z prawem do połowy jej produkcji w zakresie ropy naftowej i benzyny) i 80 proc. stacji tej sieci (389 stacji benzynowych) oraz dziewięć składów paliw. Oznacza to wyłączenie ze struktur grupy spółek Lotos Paliwa, Lotos Infrastruktura, Lotos Terminale, RCEkoenergia, Lotos Biopaliwa, Lotos-Air BP Polska, a także południowych oddziałów spółki Lotos Asfalt. Wobec braku realizacji tych warunków, Orlen wystąpił o możliwość ich realizacji do 14 listopada 2021, a następnie do 14 stycznia 2022, na co Komisja Europejska przystała. 10 stycznia 2022 zarząd Orlenu podjął decyzję o warunkowej sprzedaży między innymi 417 stacji paliw Lotosu koncernowi MOL za 610 mln USD (w zamian Orlen odkupił od MOL za 259 mln USD 144 stacje paliw na Węgrzech i 41 na Słowacji) oraz 30% udziałów w gdańskiej rafinerii wydzielonej do dedykowanej koncernowi spółki Saudi Aramco (bez ograniczeń w zakresie dalszej sprzedaży przez Aramco nabytych udziałów oraz bez prawa pierwokupu dla Orlenu). 1 sierpnia 2022 nastąpiło przejęcie Grupy Lotos przez PKN Orlen i połączenie obu spółek.
W 2015 r. wartość marki Lotos była szacowana na około 1,5 mld zł.
Wycena Solomona dokonana w 2020 r. opiewała na 4,9 mld dolarów, czyli ok. 21,7 mld zł.
Historia
Kalendarium
1971
5 maja – decyzja Prezydium Rady Ministrów (nr 47/71) o budowie rafinerii w Gdańsku
1972
1 marca – powołanie przedsiębiorstwa Rafineria Nafty „Gdańsk” w budowie
17 kwietnia – pierwszy wpis w dzienniku budowy, czyli początek budowy rafinerii
1975
22 lipca – pierwsza dostawa ropy Zakum z ZEA do Portu Północnego tankowcem Kasprowy Wierch
12 grudnia – pierwsze produkty rafinerii – najpierw benzyna, a kilka godzin później nafta i oleje napędowe
1976
1 lipca – zmiana nazwy zakładu na Gdańskie Zakłady Rafineryjne
1977
październik – ruszyła produkcja olejów silnikowych
1980
uruchomienie produkcji asfaltów przemysłowych
czerwiec – uruchomienie produkcji paliwa lotniczego
1988
uruchomienie produkcji paliwa lotniczego JET A1
1990
sierpień – uruchomienie produkcji oleju mineralnego Lotos, od którego powstała później nazwa całej Grupy Kapitałowej
1991
18 września – Gdańskie Zakłady Rafineryjne stały się spółką akcyjną o nazwie Rafineria Gdańska S.A.
1992
kwiecień – uruchomienie pierwszej własnej stacji paliw w Redzie
1996
wprowadzenie systemu zapewnienia jakości i otrzymanie certyfikatu ISO 9002
1997
zwiększenie mocy przerobowych rafinerii z 2,8 do 3,5 mln ton ropy rocznie
1999
zwiększenie zdolności przerobowych rafinerii z 3,5 do 4,5 mln ton ropy rocznie
16 grudnia – wdrożenie systemu zarządzania środowiskiem ISO 14001
2003
styczeń – rozpoczęcie działalności spółek Lotos Oil i Lotos Kolej
marzec – uzyskanie certyfikatu Zintegrowanego Systemu Zarządzania
3 maja – ugaszenie pożaru zbiornika benzyny. Spłonęło 19 tysięcy metrów sześciennych (19 mln l) benzyny bezołowiowej. Zginęły 3 osoby, a straty wyniosły ponad 12 mln zł. Akcja strażaków trwała kilkanaście godzin i wymagała tzw. ataku pianowego, czyli pokrycia płonącego zbiornika ogromną ilością piany
2 czerwca – zmiana firmy na Grupa Lotos S.A.
czerwiec – rozpoczęcie działalności spółki Lotos Serwis
lipiec – rozpoczęcie działalności spółki Lotos Lab
2004
marzec – rozpoczęcie działalności spółki Lotos Straż
kwiecień – rozpoczęcie działalności spółki Lotos Asfalt
czerwiec – otwarcie w gdańskiej marinie pierwszej pływającej stacji Lotos
2005
luty – Rząd RP zaakceptował zakup przez Grupę Lotos akcji trzech rafinerii południowych i Petrobalticu
maj – zwiększenie zdolności przerobowych rafinerii z 4,5 do 6 mln ton ropy rocznie
9 czerwca – debiut Grupy Lotos na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie
wrzesień – dołączenie Grupy Lotos do indeksu WIG20
grudzień – przejęcie stacji Esso i Slovnaftu w Polsce
2006
styczeń – powstanie spółek Lotos Czechowice i Lotos Jasło
2007
9 sierpnia – oficjalne rozpoczęcie rozbudowy rafinerii w ramach Programu 10+ (wcześniej nazywanego Program Kompleksowego Rozwoju Technicznego)
wrzesień – powstanie spółki poszukiwawczo-wydobywczej Lotos Exploration and Production Norge AS
październik – wprowadzenie na rynek paliw premium Lotos Dynamic
2008
luty – uruchomienie programu premiowego Lotos Navigator
maj – otwarcie fabryki biokomponentu FAME w Czechowicach-Dziedzicach
czerwiec – ogłoszenie Strategii Społecznej Odpowiedzialności Grupy Lotos i wydanie pierwszego Raportu CSR
2009
czerwiec – otwarcie przez Lotos Tank bazy paliwowej w gdańskim porcie lotniczym im. Lecha Wałęsy; otwarcie przez Lotos Asfalt fabryki pap w Jaśle
2010
luty – zwiększenie zdolności przerobowych rafinerii z 6 do 10,5 mln ton ropy rocznie
2011
styczeń – przejęcie litewskiej spółki wydobywczej AB Geonafta;
28 marca – zakończenie budowy Programu 10+
13 lipca – otwarcie pierwszych stacji paliw segmentu ekonomicznego Lotos Optima
2012
12 lipca – uruchomienie w gdańskiej rafinerii instalacji do produkcji ksylenów
wrzesień – całkowite przejście gdańskiej rafinerii na zasilanie gazem ziemnym
listopad – przejęcie pełnej kontroli nad litewską spółką wydobywczą Manifoldas
grudzień – wejście Lotos Tank na Lotnisko Chopina w Warszawie
2018
27 lutego – podpisanie listu intencyjnego, rozpoczynającego proces fuzji z PKN Orlen
2020
14 lipca – Komisja Europejska udzieliła zgody na fuzję z Orlenem pod warunkiem sprzedaży 30 proc. udziałów rafinerii Lotos (wraz z prawem do połowy jej produkcji w zakresie ropy naftowej innemu podmiotowi)
2022
19 lipca – Rada Ministrów wydała zgodę na połączenie Grupy Lotos i PKN Orlen
29 lipca – Notowania Grupy Lotos na GPW zostały zawieszone
1 sierpnia – rejestracja fuzji Grupy Lotos S.A. z PKN Orlen S.A. w rejestrze KRS w Sądzie Rejonowym dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi, przeniesienie majątku Grupy Lotos do Orlenu, ukończenie fuzji i tym samym przejęcie Grupy Lotos przez PKN Orlen
Nazwa
Od 1973 zakład nazywał się Rafineria Nafty „Gdańsk”. W 1976 nazwę zmieniono na Gdańskie Zakłady Rafineryjne. 1 października 1991 Gdańskie Zakłady Rafineryjne stały się spółką akcyjną o nazwie Rafineria Gdańska S.A. 2 czerwca 2003 nastąpiła zmiana nazwy na Grupa Lotos S.A. (marketingowo wyraz Lotos zazwyczaj zapisywany jest wielkimi literami). W latach 2021–2022 wydzielono aktywa rafineryjne z Grupy Lotos do spółki Lotos Asfalt, przekształconej następnie w nową spółkę Rafineria Gdańska Sp. z o.o.
Lokalizacja
Decyzja podjęta w latach 70. XX wieku o lokalizacji rafinerii w Gdańsku, czy szerzej w Trójmieście, opierała się na założeniu, że w tym regionie nastąpi wzrost zapotrzebowania na produkty naftowe. Uznano również, że z tego miejsca będzie można tanio transportować produkty naftowe po kraju. Brano pod uwagę także zalety związane z dostępem do morza. Analizy z końca lat 60. dotyczące lokalizacji zakładu wskazywały na pięć możliwych wariantów.
W czerwcu 1971 Wojewódzka Rada Narodowa w Gdańsku wskazała dwie lokalizacje rafinerii. Ministerstwo Przemysłu Chemicznego wspólnie z Komisją Planowania przy Radzie wybrały ostatecznie Płonię Małą – teren na wschód od Gdańska, między Martwą Wisłą a kanałem Rozwójki. Lokalizacja miała swoje zalety. Bliskość Martwej Wisły i Motławy zapewniała rafinerii odpowiednie zasoby wody. Zakład miał możliwość połączenia z Portem Północnym, z uwagi na stosunkowo niewielką odległość (około 7 km w linii prostej). Za atuty uznać można było także pobliską istniejącą infrastrukturę miejską, drogową i kolejową, oraz tutejsze wyższe uczelnie.
Tuż przed fuzją z Orlenem, główny zakład produkcyjny Grupy Lotos S.A. znajdował się w granicach administracyjnych miasta Gdańska. W międzyczasie doszło do przyłączenia zakładów w Jaśle, Czechowicach-Dziedzicach oraz Gargždai (Litwa).
Działalność
Struktura organizacyjna
W chwili przejęcia przez PKN Orlen w skład grupy kapitałowej Lotos wchodziły następujące spółki:
Grupa Lotos S.A. – koncern naftowy zajmujący się wydobyciem i przerobem ropy naftowej oraz sprzedażą hurtową i detaliczną produktów naftowych
Lotos Paliwa Sp. z o.o.- założona w 1996 roku spółka Lotos Paliwa zarządza siecią ponad 500 stacji paliw w całym kraju
Lotos Oil Sp. z o.o. – produkcja i dystrybucja środków smarnych: olejów samochodowych, przemysłowych i smarów, olejów bazowych, a także kosmetyków i chemii samochodowej
Rafineria Gdańska Sp. z o.o. – operator aktywów rafineryjnych w Gdańsku, spółka powstała w wyniku przekształcenia Lotos Asfalt, utworzonej w 2004 roku spółki specjalizującej się w produkcji i handlu asfaltami oraz emulsjami drogowymi
Lotos Terminale S.A. – spółka pełni funkcję ośrodka biznesowego zajmującego się profesjonalną działalnością związaną z magazynowaniem i dystrybucją paliw na terenie całego kraju
AB Lotos Geonafta – głównym przedmiotem działalności AB Lotos Geonafta są poszukiwania, wydobycie oraz produkcja ropy naftowej. Spółka jest obecnie liderem rynku produkcji ropy na Litwie
Lotos Petrobaltic S.A. – główną działalnością jest poszukiwanie oraz wydobycie węglowodorów
Lotos Infrastruktura S.A. – spółka została przekształcona z Rafinerii Jasło, od 1996 roku spółka akcyjna.
Lotos Exploration & Production Norge AS – działalność w dziedzinie poszukiwań i wydobycia węglowodorów na norweskim szelfie kontynentalnym
Lotos Kolej Sp. z o.o. – podstawowym jej zadaniem jest kompleksowa obsługa kolejowa spółek wchodzących w skład Grupy Lotos oraz wykonywanie usług transportowych, taborowych dla klientów zewnętrznych
Lotos Lab Sp. z o.o. – świadczy usługi w zakresie badań produktów naftowych, wód, ścieków oraz środowiska pracy
Lotos Ochrona Sp. z o.o. – spółka świadczy usługi w zakresie ochrony osób i mienia na rzecz Grupy Lotos i spółek zależnych w zakresie przestrzegania wymogów bezpieczeństwa na powierzonym terenie
Lotos Straż Sp. z o.o. – jednostka ochrony przeciwpożarowej, świadcząca usługi na terenie Grupy Lotos
Lotos Serwis Sp. z o.o. – realizowanie usług z zakresu utrzymania ruchu, obsługi urządzeń i instalacji, wykonawstwa remontów oraz diagnostyczno-pomiarowych
Lotos-Air BP Polska Sp. z o.o. – przedmiotem działalności Lotos-Air BP Polska jest sprzedaż paliwa lotniczego Jet-A1 oraz tankowanie paliwem lotniczym statków powietrznych w: Porcie Lotniczym im. Lecha Wałęsy w Gdańsku, Międzynarodowym Porcie Lotniczym im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Międzynarodowym Porcie Lotniczym Katowice w Pyrzowicach, Porcie Lotniczym w Lublinie oraz w Porcie Lotniczym Ławica im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu.
Bazy paliw
Gdańsk – autonalewak Grupy LOTOS S.A.
Łęgajny – Falco
Koszalin – Ki
Rejowiec – OLPP
Koluszki – OLPP
Piotrków
Skarżysko Kościelne – OLPP
Emilianów – OLPP
Kawice – OLPP
Radzionków – IVG
Czechowice – LOTOS Czechowice
Rypin
Jasło – LOTOS Jasło
Łętownia – MAANTE
Nowa Wieś Wielka – OLPP
Boronów – OLPP
Strzemieszyce – OLPP
Wola Rzędzińska – OLPP
Modlin – POL-OIL
Władysławowo – Energobaltic
Program 10+
Program 10+ to strategiczne zadanie inwestycyjne realizowane przez Grupę Lotos w ramach rozwoju należącej do koncernu rafinerii w Gdańsku. Program 10+ zakończono w marcu 2011 r., a związane z nim wydatki inwestycyjne zamknęły się w kwocie 1,428 mld euro. Pod względem skali i wartości było to największe przedsięwzięcie realizowane w polskiej gospodarce w latach 2000–2010.
W ramach Programu 10+ w rafinerii w Gdańsku powstał szereg nowych zaawansowanych technologicznie instalacji.
Wybrane korzyści Programu 10+:
zwiększenie nominalnych mocy przerobowych rafinerii w Gdańsku o 75% i pogłębienie przerobu surowca o 23%,
zwiększenie uzysku produktów wysokomarżowych – zwłaszcza oleju napędowego i paliwa lotniczego (wzrost z 2,5 do 5,5 mln t/r), dzięki czemu zwiększyła się konkurencyjność gdańskiej rafinerii w Europie,
możliwość przerobu różnorodnych gatunków ropy naftowej, dzięki budowie nowego zintegrowanego ciągu instalacji destylacji ropy naftowej, co przekłada się na zwiększenie konkurencyjności spółki,
wzrost przychodów koncernu jeszcze w okresie realizacji inwestycji, wzrost przychodów (2006: 12,8 mld zł, 2011: 29,2 mld zł),
wzmocnienie pozycji Grupy Lotos na hurtowym i detalicznym rynku paliw (2006: 26,5%, 2011: 33,5%),
w dobie kryzysu lat 2008–2009 był największym placem budowy w kraju i zapewniał pracę ok. 3500 zewnętrznych pracowników,
wprowadzone wysokie standardy BHP przełożyły się na znaczne zmniejszenie liczby wypadków, których wskaźnik był niższy nawet niż średnia dla placów budowy w Europie Zachodniej uważanej powszechnie za dość bezpieczne – wskaźnik LTIF (ang. Lost-Time Injury Frequency) 1,76, przy założeniu <2,6.
Zarząd
Rafineria Nafty „Gdańsk”
1 marca 1972–1 lipca 1976 – dyrektor naczelny Andrzej Woroniecki
Gdańskie Zakłady Rafineryjne
1 lipca 1976–wrzesień 1980 – dyrektor naczelny Andrzej Woroniecki
1980–grudzień 1981 – dyrektor naczelny Ferdynand Niśkiewicz
grudzień 1981–1983 – dyrektor naczelny Wiesław Kosut
1983–1989 – dyrektor naczelny Marek Pawełczyk
1989–18 września 1991 – dyrektor naczelny Włodzimierz Dyrka
Rafineria Gdańska S.A.
18 września 1991–2000 – prezes zarządu Włodzimierz Dyrka
2000–2002 – prezes zarządu Wojciech Żurawik
12 marca 2002–2 czerwca 2003 – prezes zarządu Paweł Olechnowicz
Grupa LOTOS S.A
2 czerwca 2003–13 kwietnia 2016 – prezes zarządu Paweł Olechnowicz
13 maja 2016–9 listopada 2016 – prezes zarządu Robert Pietryszyn (od 13 kwietnia 2016 jako p.o.)
12 stycznia 2017–19 marca 2018 – prezes zarządu Marcin Jastrzębski (od 9 listopada 2016 jako p.o.)
22 maja 2018–6 grudnia 2019 – prezes zarządu dr Mateusz Aleksander Bonca (od 19 marca 2018 jako p.o.)
6 grudnia 2019–30 stycznia 2020 – p.o. prezesa zarządu Jarosław Adam Wittstock
30 stycznia 2020–11 listopada 2020 – Paweł Jan Majewski
7 grudnia 2020–1 sierpnia 2022 – Zofia Paryła (od 12 listopada 2020 jako p.o.)
Rafineria Gdańska Sp. z o.o.
Adrian Szkudlarski
Struktura własnościowa
Ważną datą w historii rafinerii gdańskiej było przekształcenie przedsiębiorstwa w spółkę akcyjną. Po jej utworzeniu 1 października 1991 wszystkie akcje należały do polskiego Skarbu Państwa. W drugiej połowie lat 90., aby zarządzać procesem restrukturyzacji w przemyśle naftowym rząd powołał spółkę o nazwie Nafta Polska. Zdecydowano wówczas, że trafi do niej 75% akcji Rafinerii Gdańskiej. W wyniku transakcji rafineria w Gdańsku utraciła status jednoosobowej spółki Skarbu Państwa, ale pozostała w rękach rządu. W 1998 r. rząd zgodził się na bezpłatne przekazanie 14,98% akcji pracownikom i emerytom Rafinerii Gdańskiej S.A. Przekształcenie rafinerii w spółkę akcyjną i przekazanie części akcji pracownikom nie oznaczały pełnej prywatyzacji. Skarb Państwa – głównie przez państwową spółkę Nafta Polska – zachował większość akcji, co oznaczało, że rząd nadal ma decydujący wpływ na spółkę. W latach 90. kolejne rządy wracały do kwestii pełnej prywatyzacji. Bardzo zaawansowane działania podjęto w 1998 i 2003 r. Prywatyzacja tak dużej spółki, która dodatkowo stanowi znaczący element systemu bezpieczeństwa energetycznego Polski, nie była łatwym zadaniem.
Kluczowym wydarzeniem dla spółki było wejście na Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie. W marcu 2002 rząd zaaprobował sprzedaż akcji spółki i tym samym podwyższenie jej kapitału w drodze oferty publicznej. Skarb Państwa zachował jednak pełną kontrolę nad spółką. Dzień debiutu na warszawskim parkiecie nadszedł 9 czerwca 2005. Wejście na giełdę przyniosło znaczne korzyści. Grupa Lotos uzyskała z oferty ponad miliard złotych. Zdobyte pieniądze przeznaczyła między innymi na zakup akcji pakietów większościowych rafinerii południowych oraz Petrobalticu, choć większość środków przeznaczono na cele rozwojowe. Rosła kapitalizacja spółki. Do połowy 2011 r. zwiększyła się do niemal 6 mld zł.
Lata 2003–2010 to okres budowy nowej Grupy Kapitałowej Lotos wokół jej zakładu produkcyjnego w Gdańsku i jego konsolidacji z rafineriami na południu kraju oraz spółką poszukiwawczo-wydobywczą Petrobaltic. W lipcu 2009 Nafta Polska przekazała z powrotem akcje Grupy Lotos do Skarbu Państwa. Ostatnim etapem zmian własnościowych była sprzedaż kolejnych 10,8% wszystkich akcji spółki na giełdzie przez Skarb Państwa, który pozostawił sobie 53,19% akcji.
Sponsoring
Sportowy
Grand Prix Sopot - Gdynia - Górskie Samochodowe Mistrzostwa Polski
Kia Lotos Race – wyścigi samochodowe (hist.)
Lotos Rally Team – zespół rajdów samochodowych – na polskich trasach reprezentuje go mistrz Polski 2010, 2011, 2012 i 2013 oraz mistrz Europy 2015, 2016 i 2017 Kajetan Kajetanowicz pilotowany przez Jarosława Barana
Polski Związek Narciarski – w tym turniej dla najmłodszych skoczków Lotos Cup
Polski Związek Piłki Nożnej
Tour de Pologne – wieloetapowy szosowy wyścig kolarski
Agnieszka Radwańska – tenis
Lotos PKH Gdańsk – hokej na lodzie (od 2019)
Wieloletni sponsor klubu żużlowego Wybrzeże Gdańsk
Instytucje kultury
Muzeum Narodowe w Gdańsku
Teatr Atelier im. Agnieszki Osieckiej w Sopocie
Wydarzenia kulturalne
Lotos Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa – festiwal poświęcony muzyce jazzowej, uznawany za jeden z najlepszych krajowych festiwali poświęconych temu gatunkowi muzyki
Festiwal Polskiego Radia i Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” – otwarty dla publiczności i połączony z konkursem przegląd najlepszych słuchowisk radiowych oraz spektakli teatru telewizji
Siesta Festival – organizowany w Gdańsku, prezentuje twórczość wybitnych światowych muzyków z kręgu tzw. różnorodnej muzyki kultur świata
Bonifikaty
Od 2005 firma udzielała bonifikat na zakup paliwa oraz innych towarów i usług duchownym katolickim oraz działaczom związków zawodowych.
Zobacz też
Naftoport
Rurociąg „Przyjaźń”
Przypisy
Linki zewnętrzne
Grupa Lotos
Spółki grupy kapitałowej Grupy Lotos
Raport Roczny Grupy Lotos
Z Archiwum Telewizji Gdańsk, odc. 18: Historia gdańskiej rafinerii
Nieistniejące przedsiębiorstwa w Gdańsku
Lotos, Grupa
Polskie przedsiębiorstwa naftowe i gazowe
Przedsiębiorstwa chemiczne w Polsce
Rudniki (Gdańsk)
Byłe przedsiębiorstwa w Polsce |
721 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bison%20%28program%29 | Bison (program) | Bison – generator parserów utworzony w ramach projektu GNU. Jest w dużej mierze kompatybilny z programem Yacc, oferując w stosunku do niego kilka udoskonaleń. Zazwyczaj używany jest razem z programem flex, choć może korzystać z leksera napisanego ręcznie lub wygenerowanego przez inne narzędzie.
Program Bison przyjmuje jako wejście plik tekstowy zawierający gramatykę bezkontekstową LALR oraz fragmenty kodu w języku C, opisujące jak analizator składniowy ma przetwarzać dany język. Wynikiem działania programu jest plik źródłowy w języku C, zawierający podprogram parsera, którą można wykorzystać w tworzonej aplikacji.
Bison jest w stanie generować parsery GLR, radzące sobie z niejednoznacznymi gramatykami. Ponadto Bison może również współpracować z językami C++ i Java.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona domowa GNU Bison
Materiały na temat Analizy składniowej na przykładzie Bison
Generatory parserów
GNU |
188002 | https://pl.wikipedia.org/wiki/RenderWare | RenderWare | RenderWare (RW) – silnik graficzny stworzony przez Criterion Software dla gier komputerowych i konsolowych.
Opis
RenderWare jest silnikiem graficznym API renderującym grafikę 3D używanym w grach komputerowych, programach Active Worlds i niektórych edytorach VRML. RW jest rozwijany przez firmę Criterion Software (która niegdyś była całkowicie podległa firmie Canon, a teraz jej właścicielem jest Electronic Arts).
Języki programowania takie jak VRML korzystają z oprogramowania RW, Direct3D, OpenGL, etc., aby wyświetlać grafikę 3D.
RenderWare 2.x, z drugiej strony, miał swój własny renderujący język skryptów RWX. RenderWare 3+ odrzucił wsparcie dla RWX i zamiast niego skupił się na wzorcowym binarnym formacie plików (który wcześniejsze wersje RenderWare zawierały w różnym formacie), czyniąc skrypty RWX niekompatybilne z RW3+.
Wraz z nadejściem RW4, Criterion chce ponownie odrzucić wsparcie dla plików typu BSP oraz DFF, a zatem jeszcze raz zmienić wzorcowe ogólnoświatowe formaty.
RenderWare jest dostępny do użycia w aplikacjach na komputerach PC z systemem Windows oraz konsolach takich jak PlayStation 2, PlayStation Portable, GameCube i Xbox.
Koniec RenderWare
W roku 2004 firmę Criterion Software wykupiła firma EA. Początkowo zakładano rozwój i sprzedaż RenderWare, jednakże w roku 2006 zamknięto główny oddział zajmujący się tym silnikiem i wycofano RenderWare z rynku. W tej chwili firma Criterion Software została przemianowana na oddział EA tworzący gry pod nazwą Criterion Games i wydający serię gier Burnout.
Gry używające silnika RenderWare
Renderware jest powszechnie używany przez przemysł gier komputerowych. W skład gier używających RW wchodzą między innymi:
Black
Bleach: Erabareshi Tamashii
Broken Sword 3
Bully
Burnout 2: Point of Impact
Burnout 3: Takedown
Burnout Revenge
Burnout: Paradise
Crackdown
Ducati World Championship
Grand Theft Auto III
Grand Theft Auto: Vice City
Grand Theft Auto: San Andreas
Grand Theft Auto: Vice City Stories
Grand Theft Auto: Liberty City Stories
Kelly Slater's Pro Surfer
kill.switch
The Movies
Mall Tycoon 2
Manhunt
NBA Ballers
Need for Speed: Undercover
ObsCure
ObsCure II
Rayman Revolution
Skoki Narciarskie 2005
Sonic Heroes
Super-Bikes: Riding Challenge
Tony Hawk’s Pro Skater 3
Total Overdose: A Gunslinger's Tale in Mexico
Without Warning
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Criterion Software
Silniki graficzne |
722 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bronis%C5%82aw%20Malinowski%20%28antropolog%29 | Bronisław Malinowski (antropolog) | Bronisław Kasper Malinowski (ur. 7 kwietnia 1884 w Krakowie, zm. 16 maja 1942 w New Haven) – polski antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, a także filozof, etnolog, religioznawca i socjolog. Jego prace miały znaczący wpływ na dyscyplinę antropologii. Większość życia i kariery spędził w Wielkiej Brytanii i USA.
Życiorys
Był jedynym synem Lucjana Malinowskiego herbu Pobóg i Józefy Eleonory z Łąckich. Większość życia zawodowego spędził w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oraz na wyspach Melanezji, gdzie prowadził badania terenowe. W opublikowanej korespondencji podpisywał się: Bronisław Kasper z Kalnicy Pobóg-Malinowski.
Ukończył CK III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie. W latach 1902–1906 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i doktoryzował się tam w 1908 (O zasadzie ekonomii myślenia), a w latach 1910–1913 podjął studia i wykłady na London School of Economics przy Uniwersytecie Londyńskim. Studiował z Marią Czaplicką, był mentorem Hortense Powdermaker.
W latach 1914–1920 prowadził badania terenowe w Australii i Oceanii. W pierwszej fazie podróży na wschód w 1914 towarzyszył mu przyjaciel: Stanisław Ignacy Witkiewicz.
W 1916 doktoryzował się na Uniwersytecie Londyńskim. W 1919 poślubił Elisię Rosalinę Masson, córkę sir Davida Orme Massona, profesora chemii na uniwersytecie w Melbourne, z którą miał trzy córki: Józefę, Wandę i Helenę. W latach 1923–1938 dużo czasu spędzał w Bolzano we Włoszech, w domu który zakupił i który do dziś jest własnością córki badacza.
W 1927 objął profesurę i pierwszą Katedrę Antropologii na Uniwersytecie Londyńskim. Dwa lata później opublikował monografię The Sexual Life of Savages in North-Western Melanesia (Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji). W 1934 odbył podróż naukową do południowej i wschodniej Afryki.
W 1935 zmarła jego żona.
W 1936 otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda, a od 1939 był profesorem Uniwersytetu Yale. W 1940 poślubił malarkę Annę Valettę Hayman-Joyce.
Zmarł 16 maja 1942 na zawał serca w New Haven w Stanach Zjednoczonych.
Życie prywatne
Wraz z Witkacym miał romantyczny trójkąt z Zofią Romer. Miał reputację kobieciarza.
Po śmierci matki stał się agnostykiem.
Koncepcje i publikacje
Stworzył on podstawy teorii funkcjonalistycznej oraz tzw. brytyjskiej antropologii społecznej. Wprowadził nowy styl pracy terenowej, którym było długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością. W okresie od czerwca 1915 do maja 1916 i od października 1917 do października 1918 prowadził badania na Wyspach Trobriandzkich, które zaowocowały wieloma pracami teoretycznymi, m.in. Argonauci zachodniego Pacyfiku oraz Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji.
Jego praca Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich ma duże znaczenie dla socjologii i antropologii prawa.
Metoda obserwacji uczestniczącej
Do czasów Malinowskiego w antropologii dominował styl pracy oparty na lekturze i analizie tekstów (tak zwana antropologia gabinetowa). Antropolodzy rzadko prowadzili badania w terenie. Skupiali się na szokujących, „sensacyjnych” zagadnieniach, wybitnie odbiegających od norm świata zachodniego. Malinowski na podstawie własnego dwuletniego doświadczenia w badaniu społeczności Trobriandczyków sformułował postulaty i reguły, którymi powinien kierować się antropolog badacz w terenie.
Malinowski postulował, aby celem antropologa badacza uczynić:
uchwycenie poglądu tubylca na świat widziany jego oczyma, znalezienie typowych sposobów myślenia i odczuwania oraz zrozumienie, co się za nimi kryje
ustalenie, co jest normą, zwyczajem, powszechną regułą obowiązującą w badanej społeczności
Konkretne zalecenia metody Malinowskiego:
Badacz powinien zakładać stację badawczą w znacznej odległości od ośrodka kultury, z którą jest on związany (np. od misji, w której można by mieszkać). Pozwoli to uniknąć sytuacji, w której badacz będzie przychodził do wioski jak do pracy. Ważne jest przebywanie w badanej społeczności cały czas tak, by nic nie umykało uwadze i by można było wczuć się, żyć takim samym życiem jak badana społeczność. Jednak nie może to być zbyt duża odległość na wypadek zniechęcenia, rozczarowania, tęsknoty, które prędzej czy później przeżywa każdy antropolog w trakcie badań terenowych (tym sprawom Malinowski poświęcił bardzo dużo uwagi).
Badacz powinien mówić w języku tubylców – trzeba się go nauczyć, zazwyczaj dopiero na miejscu. Korzystanie z usług tłumacza stanowi filtr – tłumacz często sam określa to, co jego zdaniem może interesować badacza pomijając niektóre sprawy, dodając coś od siebie, nie dając badaczowi prawa wyboru. Posługiwanie się językami pidżynowymi także jest niepożądanym filtrem.
Badacz sam musi wypracować sobie osąd na temat badanej społeczności oraz metodologię badawczą, którą trzeba zastosować w danej sytuacji:
Nie może polegać na opiniach misjonarzy itp. Z reguły są one obarczone stereotypami i dotyczą jedynie spraw powierzchownych lub „sensacyjnych”.
Nie może mieć koncepcji badań przygotowanej zawczasu. Mogłoby to spowodować, że antropolog będzie widział tylko to co chce zobaczyć, tworząc skrajnie zafałszowany obraz badanej kultury.
Nie może projektować (w znaczeniu psychologicznym) swoich przekonań itp. na badaną kulturę.
Nie może podpowiadać rozwiązań nieobecnych w tej społeczności, a przyniesionych z kraju badacza, choćby to miało usprawnić, załatwić coś szybciej itp. Pozwala to uniknąć niepotrzebnej ingerencji w naturalny bieg życia tej społeczności i poznać metody jakimi ona sama sobie radzi z wynikłymi problemami.
Obowiązkiem badacza jest respektowanie praw, reguł, obyczajów, kanonów zachowania obecnych w badanej społeczności. Powinien on też odznaczać się umiejętnością wyczuwania co może należeć do złych lub dobrych manier w danej kulturze.
Antropolog-badacz musi stać się elementem, który nie zakłóca życia społeczności. Musi być przez nią zaakceptowany najpełniej jak tylko się da – w sytuacji gdy ktoś czuje, że jest obserwowany, nie zachowuje się w swój naturalny sposób. Okres przyzwyczajania się do osoby badacza zawsze jest obecny. W czasie badań tubylcy nie muszą i na ogół nie zrozumieją celu pobytu antropologa, choć oczywiście wytłumaczą to sobie na swój sposób.
Malinowski zalecał też postawę aktywnego łowcy, kogoś, kto przebywa wśród krajowców o różnych porach dnia i nocy, stara się jak najwięcej zobaczyć, jest najlepiej jak tylko się da zorientowany w tym co i gdzie będzie się dziać (obrzędy, uroczystości itp.). Uważał, że konieczne jest notowanie swoich spostrzeżeń na bieżąco, najlepiej w trakcie rozmów z tubylcami. Jeśli to „nie wypada”, tzn. jest sprzeczne z zasadami lokalnego savoir-vivre’u, wtedy należy zrobić to tuż po skończonej rozmowie. Badacz nie może mieć nigdy zbyt dobrego wyobrażenia o swojej pamięci. Sugeruje prowadzenie dzienniczka etnograficznego do zapisywania codziennych, często z pozoru błahych obserwacji. Po jakimś czasie można z ich pomocą zebrać spory materiał badawczy lub po analizie odkryć coś, czego nie zauważało się na pierwszy rzut oka.
Metoda została spisana przez Malinowskiego na Wyspach Kanaryjskich, jednak powstawała (notabene zgodnie ze swoimi regułami) na wyspach Trobriandzkich – do dzisiejszych czasów właściwie nie uległa zmianie.
Koncepcja kultury
Trzonem życia społecznego jest dla Malinowskiego kultura, rozumiana jako całokształt dziedzictwa społecznego: „urządzenia, dobra, procesy techniczne, idee, zwyczaje i wartości”, a także mit, magia i religia.
Kultura ma cztery właściwości:
stanowi całość
jest wewnętrznie zintegrowana
jej elementy pełnią swoiste funkcje
stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb.
Antropologia powinna skupiać się na analizie funkcji: jej celem jest wyjaśnienie faktów antropologicznych poprzez rolę, jaką odgrywają w integralnym systemie kultury, a także w zaspokajaniu potrzeb członków społeczeństwa.
Ludzie są w swoich działaniach motywowani przez potrzeby dwojakiego rodzaju: pierwotne, związane z ich naturą biologiczną, oraz wtórne, związane z ich naturą społeczną, faktem współżycia z innymi ludźmi w społeczeństwie. Ludzkie potrzeby są zaspokajane przez instytucje, czyli zbiorowości ludzi powiązanych wspólnym zadaniem, wspólnymi regułami i dysponujących wspólnymi urządzeniami technicznymi. Każda instytucja składa się z: zasady naczelnej (założonych celów, centralnych wartości), personelu, norm (technicznych lub powinnościowych), urządzeń materialnych, działań podejmowanych przez personel i funkcji, jaką realnie pełni. Na potrzeby pierwotne odpowiada pierwotna organizacja instytucjonalna:
instytucje zaopatrzenia w żywność
pokrewieństwa, małżeństwa i reprodukcji
ochrony i obrony przed zagrożeniami.
Na potrzeby wtórne odpowiadają instytucje prawne, ekonomiczne, wychowawcze i polityczne. Sens każdej instytucji jest zrozumiały tylko w kontekście całego swoistego systemu, w którym występuje.
Zmiany kulturowe mają charakter egzogenny, wynikają z kontaktu, zderzenia lub konfliktu z kulturami odmiennymi – kultury pierwotne są np. pod przemożnym wpływem cywilizacji europejskiej. Zaburzenie harmonii i equilibrium (tj. równowagi) kultury ma charakter przejściowy, kultura bowiem ma tendencję do odzyskiwania równowagi spójności.
Opis pracy naukowej
Malinowski był propagatorem metody intensywnych badań terenowych, czołowym teoretykiem funkcjonalizmu. W historii etnologii zapisał się jako autor dzieł wzorowo analizujących poszczególne zagadnienia kultury ludzkiej na podstawie wyników badań terenowych i wnikliwej znajomości faktów. Zgodnie z tradycją tej dyscypliny Malinowski pojmował antropologię jako naukę o kulturze. O odrębności antropologii społecznej zaczęły stanowić badania kultur społeczeństw tradycyjnych, w tym przede wszystkim społeczeństw pierwotnych. Jego badania terenowe stały się wzorcem tej działalności dla pokoleń antropologów. Metoda obserwacji uczestniczącej stanowiła rewolucyjny krok w myśleniu antropologicznym, a także w uznaniu odmienności kulturowej przez świat zachodni. Malinowski sformułował etnologiczne pojęcie prawa twierdząc, iż u podstaw zachowań prawnych leży tzw. zasada wzajemności.
W latach II wojny światowej pracował jako profesor na Uniwersytecie Yale. Zawsze był zdania, że antropologia wymaga poczucia przynależności do całego świata, do całej ludzkości, a wydarzenia wojenne głęboko go dotknęły i „rozbudziły w nim na nowo poczucie przynależności narodowej i pełnej solidarności z narodem polskim”. Dla uczczenia jego pamięci od 1959 odbywają się doroczne wykłady w London School of Economics pod nazwą „Malinowski Memorial Lecture”.
Stwierdził między innymi: „Zarówno współczesne wyrażenie angielskie nice day today, jak i melanezyjski zwrot skąd przybywasz? potrzebne są do przezwyciężenia dziwnego, nieprzyjemnego napięcia, jakie odczuwa człowiek w obliczu czyjegoś milczenia”.
Wybór publikacji
W latach 1980–2004 Wydawnictwo Naukowe PWN wydało trzynastotomową edycję Dzieł Bronisława Malinowskiego ()
T. 1 – Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego; O zasadzie ekonomii myślenia, 1980: , 1984: .
T. 2 – Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich; Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, 1980: , 1984: .
T. 3 – Argonauci zachodniego Pacyfiku 1986-1987: ; 2005: .
T. 4 – Ogrody koralowe i ich magia (1) Opis ogrodnictwa, 1986, .
T. 5 – Ogrody koralowe i ich magia (2) Język magii i ogrodnictwa, 1987, .
T. 6 – Seks i stłumienie w społeczności dzikich oraz inne studia o płci, rodzinie i stosunkach pokrewieństwa, 1987, .
T. 7 – Mit, magia i religia, 1990, .
T. 8 – Jednostka, społeczność, kultura, 2000, .
T. 9 – Kultura i jej przemiany, 2000, .
T. 10 – Wolność i cywilizacja, oraz studia z pogranicza antropologii społecznej, ideologii i polityki, 2001, .
T. 11 – Aborygeni australijscy. Socjologiczne studium rodziny i inne prace przedterenowe, 2003, .
T. 12 – Tubylcy Mailu oraz inne szkice o kulturze Australii i wysp Pacyfiku, 2003, .
T. 13 – Ekonomia meksykańskiego systemu targowego (razem z Julio de La Fuente), 2004, .
Inne publikacje:
Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, wstęp i oprac. Grażyna Kubica, Kraków 2002, Wydawnictwo Literackie, .
Problem znaczenia w językach pierwotnych. Formanty klasyfikujące w języku Kiriwiny, słownictwo Kiriwiny z dzieła Bronisława Malinowskiego ułożone jako leksykon kiriwińsko-polski i polsko-kirwiński według pomysłu Krystyny Pisarkowej; oprac. Tadeusz Szczerbowski, Kraków 2000 Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas” .
Prawo, zwyczaj, zbrodnia w społeczności dzikich, przedm. Czesław Znamierowski, tł. Józef Obrębski, Warszawa 2001, Wyd. „De Agostini” we współpr. z Ediciones Altaya Polska, , .
Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego. Pogląd na genezę religii ze szczególnem uwzględnieniem totemizmu, Wyd. Akademia Umiejętności, Kraków 1915.
Ważniejsze opracowania
Michael W. Young Bronisław Malinowski Odyseja antropologa (Malinowski Odyssey of an Anthropologist) 1884–1920, tł. Szymon Piotr 2008, Wyd. Twój Styl .
Upamiętnienie
W 2002 roku została wydana moneta kolekcjonerska przedstawiająca Bronisława Malinowskiego.
Zobacz też
kula (rytuał)
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Życie seksualne dzikich (artykuł w National Geographic)
Publikacje Bronisława Mlinowskiego w bibliotece Polona
Absolwenci i studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego (okres zaborów)
Absolwenci London School of Economics
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Ludzie urodzeni w Krakowie
Ludzie związani ze szkołą im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie
Bronisław
Metodolodzy nauk społecznych
Podróżnicy i odkrywcy XX wieku
Polacy w Wielkiej Brytanii 1795–1918
Polscy podróżnicy i odkrywcy
Polscy socjolodzy
Polscy religioznawcy
Urodzeni w 1884
Wykładowcy Uniwersytetu Yale
Zmarli w 1942
Polscy etnolodzy
Polscy etnografowie |
723 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Babaszka | Babaszka | Babaszka, babaszek, firet kwadratowy, firet kwadratu – rodzaj zecerskiego justunku średniego o stopniu jednego kwadratu i grubości 24, 36 oraz 48 punktów typograficznych; na początku XX wieku babaszką nazywano justunek wydrążony wzdłuż obu dłuższych boków szyny.
Przypisy
Zecerstwo |
188006 | https://pl.wikipedia.org/wiki/K%C4%85ty%20Bystrzyckie | Kąty Bystrzyckie | Kąty Bystrzyckie (niem. Winkeldorf) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój, w dolinie wśród pasma Krowiarek.
Położenie
Kąty Bystrzyckie to mała wieś leżąca we wschodniej części Krowiarek, na wysokości około 490-610 m n.p.m.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.
Historia
Wieś, wzmiankowana pod nazwą Winkeldorf, pojawia się po raz pierwszy w dokumencie króla Jana Luksemburskiego z roku 1346 jako należąca do feudalnego "państwa" karpieńskiego z siedzibą na zamku Karpień. Była to wtedy duża osada z własnym kościołem i parafią. W roku 1417 było tu wolne sędziostwo, należące w roku 1474 do rodziny Gottwald. Na przełomie XV i XVI wieku w okolicy funkcjonowała kopalnia, w której eksploatowano złoża rudy żelaza, przetapianej w prymitywnych kuźnicach w położonym 2,5 km na zachód Strachocinie (stąd wzięła się nazwa Kuźnicze Góry na określenie pasemka wzniesień rozdzielającego te dwie miejscowości). Po wybuchu wojny trzydziestoletniej we wsi, w której mieszkali w większości protestanci, wybuchły rozruchy związane z przymusowym wprowadzeniem katolicyzmu. Zamieszki te zostały krwawo stłumione przez armię cesarską. W XVI i XVII wieku Kąty Bystrzyckie były małą, rolniczą wsią liczącą od 11 do 21 kmieci. W drugiej połowie XVII wieku i w pierwszej połowie następnego stulecia wieś zachowała charakter rolniczy, a rzemiosło reprezentowane było bardzo skromnie. Przed rokiem 1789 utworzono tu szkołę katolicką. Do połowy XIX wieku wieś podzielona była na dwie części: większą, położoną wyżej, dominialną z kościołem filialnym i szkołą, oraz mniejszą, położoną u wylotu doliny, z sędziostwem, młynem i gorzelnią, zwaną Kłodno (niem. Neustift). W drugiej połowie XIX wieku obie części zostały scalone. Największą liczbę ludności, 350 osób, odnotowano w Kątach w 1857 roku.
Kultura i edukacja
Od 1997 roku we wsi działa Mała Akademia Sztuki „Kąty Siedem i Pół”, założona przez malarkę Ewę Konikowską. Jest to prywatna szkoła artystyczna dla dzieci, stawiająca sobie za cel uwrażliwienie młodych mieszkańców okolic na piękno i wartości kulturowe ziemi kłodzkiej.
Od 2003 roku w XIX-wiecznych zabudowaniach gospodarczych rozpoczął działalność skansen „Gottwaldówka”, w którym wyeksponowano kolekcję dawnych koronek, oraz grafiki niemieckiego malarza Ericha Fuchsa przedstawiające kulturę ludową i rzemiosło Sudetów.
W Kątach Bystrzyckich prowadzi też działalność „Kuźnia Alchemiczna”. Placówka zajmuje się działalnością edukacyjną i wystawienniczą z zakresu geologii, organizuje warsztaty (nauka płukania złota i samodzielnego poszukiwania minerałów). Można tam też kupić okazy minerałów obrabiane we własnej szlifierni.
Zabytki
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest:
kościół filialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1541 roku, przebudowany w XVIII wieku.
Szlaki turystyczne
Przez Kąty Bystrzyckie przechodzi czerwony Główny Szlak Sudecki z Lądka Zdroju na Przełęcz Puchaczówkę.
Przypisy
Bibliografia
Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 16: Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1993, .
Krowiarki
Kąty Bystrzyckie |
724 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bizmut | Bizmut | Bizmut (Bi, , ) – pierwiastek chemiczny, metal bloku p układu okresowego.
Nazwa pochodzi od zlatynizowanego niemieckiego słowa Wismut, pochodzącego od określenia weisse Masse, ‘biała masa’.
Właściwości
Czysty bizmut jest kruchym metalem o srebrnym połysku z różowymi refleksami. Jako jedna z nielicznych substancji wykazuje inwersję rozszerzalności termicznej – przy obniżaniu temperatury zmniejsza się jego gęstość, gęstość bizmutu w stanie stałym jest mniejsza niż w stanie ciekłym (podobne właściwości wykazuje woda poniżej ). Nie reaguje z tlenem i wodą w warunkach normalnych. Roztwarza się w stężonym kwasie azotowym.
Bizmut ogrzany do temperatury topnienia, a następnie wolno oziębiany spontanicznie tworzy kryształy lejkowate. Gdy oziębianie jest powolne, rozmiary kryształów mogą być bardzo duże.
Występowanie
Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,048 ppm (2 razy więcej niż złoto) w postaci trzech rud: bizmutynu , bizmutytu i ochry bizmutowej, które stanowią zwykle zanieczyszczenie rud ołowiu i miedzi. Rzadko występuje w postaci rodzimej (elementarnej).
Związki
W związkach bizmut jest zazwyczaj trójwartościowy (stopień utlenienia III) i wykazuje właściwości zasadowe. Tworzy tlenek bizmutu(III) , wodorotlenek bizmutu(III) oraz szereg soli zasadowych zawierających ugrupowanie bizmutylowe (np. chlorek bizmutylu, ). Jako jedyny pierwiastek 15 grupy tworzy trwałe sole z kwasami tlenowymi, np. siarczan bizmutu(III), . Ponadto znane są sole bizmutu i kwasów beztlenowych (halogenki , siarczek bizmutu(III) ). Wszystkie sole bizmutu łatwo ulegają hydrolizie do soli bizmutylowych.
Bizmutowodór (bizmutyna), , jest nietrwałym, trującym gazem (temp. wrz. ok. ) o właściwościach redukujących. Bizmut(III) tworzy też bezpośrednie połączenia z metalami, bizmutki typu , np. bizmutek sodu i bizmutek magnezu .
Znanych jest wiele związków kompleksowych bizmutu, np. zawierających anion , , , , i in. Z ligandami kleszczowymi tworzy chelaty, np. . Halogenki bizmutu są kwasami Lewisa i z donorami elektronów tworzą kompleksy typu Et2O→BiCl3.
Na stopniu utlenienia V bizmut wykazuje właściwości kwasowe i tworzy nietrwałe sole – bizmutany typu o silnych właściwościach utleniających (np. bizmutan potasowy, ).
Związki bizmutoorganiczne
Podobnie jak pozostałe pierwiastki grupy 15, bizmut(III) tworzy połączenia z resztami organicznymi typu oraz (R – reszta organiczna, Z – anion nieorganiczny), np. , , lub .
Izotopy
Bizmut ma 35 izotopów z przedziału mas 184–218. Żaden z nich nie jest trwały. W 2003 roku we francuskim Institut d’Astrophysique Spatiale w Orsay wyznaczono półokres rozpadu najtrwalszego izotopu bizmutu na ok. 1,9 lat (tj. ponad miliard razy więcej niż szacowany wiek Wszechświata), wcześniej szacowanego na 1018 lat. Ta śladowa radioaktywność nie stanowi zagrożenia biologicznego, ma jednak znaczenie naukowe, gdyż potwierdziła wcześniejsze obliczenia teoretyczne wskazujące na niestabilność wszystkich izotopów bizmutu. W naturalnym bizmucie występują też śladowe ilości radioizotopów, np. (ok. 50 ppm składu izotopowego).
Bizmut-210
Emituje promieniowanie beta o energii 1,162 MeV, przekształcając się w . Często występuje w równowadze promieniotwórczej ze swoim prekursorem, . Jest wysoce radiotoksyczny. Narząd krytyczny stanowią nerki, a dopuszczalne skażenie zostało ustalone na 1,5 kBq.
Zastosowanie
Bizmut jest znany od XV wieku. Głównymi producentami są Chiny, Wietnam i Meksyk. W XXI w. jego cena wzrosła od ok. 6 $/kg w 2000 r. do ok. 30 $/kg w 2007 r.
Dodatek do stopów niskotopliwych (np. stop Wooda), w Niemczech także do produkcji stopów, z których odlewano czcionki drukarskie.
Niektóre jego kompleksy karbonylkowe znalazły zastosowanie jako katalizatory metatezy węglowodorów.
Ochra bizmutowa o barwie różowo-brązowej jest czasami stosowana jako barwnik w przemyśle kosmetycznym.
Wykorzystuje się go do produkcji tworzyw sztucznych, farb. Tlenek bizmutu jest stosowany jako żółty pigment.
Stosuje się (np. w postaci zawiesiny) jako środek kontrastowy przy wykonywaniu zdjęć rentgenowskich (np. chlorek bizmutylu).
Związki bizmutu wykazują właściwości antybakteryjne i są lub były stosowane jako leki (np. chlorek bizmutylu, zasadowy azotan bizmutawy, zasadowy węglan bizmutawy, zasadowy salicylan bizmutawy, koloidalny cytrynian bizmutawy), jodek bizmutawo-chininowy lub środki antyseptyczne (np. dermatol, kseroform).
Katalizator w procesie polimeryzacji.
Włókno w bezpiecznikach elektrycznych.
Zastępuje ołów w procesach przemysłowych.
Znaczenie
Znaczenie biologiczne – brak lub nieznane. Występuje w kościach i krwi (ok. 0,2 ppm). Jego sole i tlenki są nietoksyczne, mimo że jest metalem ciężkim. Sole bizmutu stosowane są w leczeniu wrzodów żołądka spowodowanych zakażeniem Helicobacter pylori. Niewiele wiadomo o toksyczności bizmutu. Nie wykazano upośledzenia i odstępstw od normy w rozwoju szczurów, którym przez 28 dni podawano bizmut w dawkach 0, 40, 200, 1000 mg na kg masy ciała, dla obu płci; ustalono, iż LD50 > 2000 mg/kg masy ciała (vide: dawka śmiertelna).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Pierwiastki radioaktywne |
726 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bariatria | Bariatria | Bariatria – dziedzina medycyny zajmująca się diagnozowaniem, określaniem przyczyn, profilaktyką i leczeniem nadwagi, a zwłaszcza otyłości, w tym metodami chirurgicznymi.
Terminologia
Termin bariatria (ang. bariatrics) powstał w roku 1965 z języka greckiego (βάρος-ἰατρός, waga-medycyna). Dziedzina obejmuje metody leczenia odchudzającego, ćwiczeń fizycznych i behawioralnych w celu zmniejszenia masy ciała, a także farmakoterapię i chirurgię bariatryczną. Osoby otyłe mają więcej problemów medycznych i skłonności do chorób jak choroby serca, cukrzycę, wiele rodzajów nowotworów, astmę, obturacyjny bezdech senny, przewlekłe dolegliwości mięśniowo-szkieletowe i zwiększoną śmiertelność.
Rozwój bariatrii
Otyłość to jedna z największych epidemii w XXI wieku - tak uważa Światowa Organizacja Zdrowia. W Polsce ludzie otyli często spotykają się z bagatelizowaniem ich problemów. Należy jednak zrozumieć, że otyłość, jest taką samą chorobą jak inne. Otyłość sama w sobie to ogromny dyskomfort w życiu, lecz przede wszystkim choroba, która powoduje wiele innych powikłań jak nadciśnienie, choroby serca, bezdech senny, cukrzycę, nowotwory, choroby kręgosłupa oraz zwyrodnienie stawów. Osoby z otyłością żyją nawet o 20 lat krócej, niż osoby posiadające normalną wagę. Dlatego tak bardzo istotne są nowoczesne metody leczenia otyłości.
Istnieje wiele metod leczenia otyłości i jej powikłań. Osoby otyłe często są kierowanie do różnych specjalistów takich jak dietetyk, diabetolog, kardiolog itd, których zadaniem jest objawowe leczenie otyłości. Rozwiązanie to wykazuje małą skuteczność. Chirurgiczne leczenie otyłości, jest metodą, która przynosi trwałe i widoczne efekty w bardzo krótkim czasie. Pacjenci, po przejściu laparoskopowej operacji bariatrycznej, szybko wracają do normalnego funkcjonowania ponieważ operacja bariatryczna jest mało inwazyjnym zabiegiem. Kolejnym ważnym argumentem przemawiającym za operacją bariatryzną jest fakt, że zbędne kilogramy znikają w bardzo szybkim tempie, a choroby spowodowane przez otyłość cofają się, bądź ustępują całkowicie.
Zobacz też
chirurgia bariatryczna
Przypisy
Dietetyka
Specjalności lekarskie |
729 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiazdozbi%C3%B3r%20Barana | Gwiazdozbiór Barana | Baran (łac. Aries, dop. Arietis, skrót Ari) – 39. co do wielkości gwiazdozbiór znajdujący się pomiędzy Andromedą i Bykiem. Pomimo swej niewielkiej jasności odgrywał dużą rolę w astronomii, w Baranie bowiem znajdował się punkt przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego, tzw. punkt Barana. Przejście Słońca przez ten punkt (w momencie równonocy wiosennej) oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej. Obecnie na skutek precesji Ziemi punkt Barana przesunął się do sąsiedniego gwiazdozbioru Ryb (od 67 r.n.e., a za 600 lat będzie już w Wodniku. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 50. W Polsce widoczny jesienią i zimą. Obecnie Słońce przebywa w konstelacji Barana między końcem kwietnia a połową maja. Baran jest także znakiem Zodiaku (21.3 – 20.4 ).
Pochodzenie nazwy gwiazdozbioru
Gwiazdy Barana przedstawiały w starożytnych kulturach odrodzenie, bo łączyły się z wiosenną równonocą. Później zaczęły reprezentować słynnego barana ze Złotym Runem. Już Sumerowie widzieli w gwiazdach tego gwiazdozbioru obraz barana, a kolejne cywilizacje włączały go do własnych mitologii. Jego nazwa wywodzi się od mitologicznego skrzydlatego złotego barana Chrysomallosa. Hermes, posłaniec bogów, zobaczył, że dzieci króla Atamasa, bliźnięta Fryksos i Helle są źle traktowani przez ich macochę Ino, więc wysłał barana, by je uratować. Dzieci uczepiły się barana, i doleciały do Kolchidy u podnóża Kaukazu. Król Kolchidy Ajetes chętnie je przyjął i dał Fryksosowi swoją córkę za żonę. Baran został złożony w ofierze w świętym gaju, a jego runo zamieniło się w złoto i zostało powieszone na drzewie. Pilnował go smok, który nigdy nie zasypiał. W podzięce za ocalenie baran został ofiarowany Zeusowi i umieszczony wśród gwiazd. Złote runo zaś zostało podarowane królowi Kolchidy i stało się później celem wyprawy Argonautów, którzy płynęli na okręcie Argo (patrz też: Kil, Rufa i Żagiel) dowodzeni przez Jazona. Inna wersja mówi, że siostra Fryksosa szybująca wraz z nim nie zachowała ostrożności i w okolicach cieśniny oddzielającej Europę od Azji wpadła do morza. Od tej pory dla Greków cieśnina nosiła nazwę Hellespontu; obecnie znana pod nazwą Dardaneli.
Gwiazdy w gwiazdozbiorze Barana
W XVII wieku holenderski astronom Petrus Plancius zabrał trochę gwiazd z Barana i stworzył nową konstelację, znaną jako Pszczoła (Apis). Przeszła ona kilka transformacji, była muchą, osą i lilijką, aż w XX wieku astronomowie oddali te gwiazdy Baranowi.
Układ najjaśniejszych gwiazd w Baranie tworzy charakterystyczny łuk, na który składają się: Hamal (α Ari, arab. owca) o jasności 2,01, Sheratan (β Ari) o jasności 2,64m oraz Mesarthim (γ Ari) o jasności 3,88m.
Wokół najjaśniejszej gwiazdy Hamal, czerwonego olbrzyma, krąży odkryta w 2011 roku egzoplaneta wielkości Jowisza.
Pokazowym obiektem konstelacji jest Gamma Arietis, znana także jako Mesarthim, która była też nazywana pierwszą gwiazdą w Baranie. Jest to gwiazda podwójna, położona w odległości 204 lat świetlnych od Słońca, z niemal idealnie dopasowanymi gwiazdami typu spektralnego A i B, które – co dziwne – wydają się bladożółte. Już przez 10-centymetrowy teleskop są dobrze widoczne.
Inne jaśniejsze gwiazdy
Epsilon Arietis – to układ podwójny, oddalony od Słońca o 290 lat świetlnych, którego składniki można rozdzielić za pomocą teleskopu o aperturze 100 mm lub większej i dużym powiększeniu. Widać wówczas parę blisko siebie położonych gwiazd.
Lambda Arietis – leżąca w odległości 133 lat świetlnych biała gwiazda mająca żółtego towarzysza, którego można zobaczyć za pomocą małego teleskopu, a nawet przez dobrą lornetkę.
Bharani (41 Ari) – 3,61m
Botein (δ Ari) – 4,35m
R Arietis – miryda
U Arietis – miryda
Pi Arietis – gwiazda potrójna znajdująca się w odległości 600 lat świetlnych.
Obiekty niegwiazdowe
W Baranie znajduje się olbrzymia galaktyka spiralna NGC 772 bez poprzeczki o jasności około 10m. Leży w pobliżu Mesarthim (γ Ari). W 20-centymetrowym teleskopie ma jedno nadzwyczaj duże ramię, blade owalne halo i małe, dużo jaśniejsze jądro. W 2003 odkryto w niej w ciągu trzech tygodni dwie supernowe.
NGC 691 jest z trudem dostrzegalna za pomocą 15-centymetrowego teleskopu, ale już 20-centymetrowy pokaże małe blade halo okrągłego kształtu z niewiele jaśniejszym obszarem w środku.
Rój meteorów
Z gwiazdozbiorem związany jest dzienny rój meteorów zwanych Arietydami. Jest aktywny od końca maja do początku lipca z maksimum w pierwszym tygodniu czerwca. Ciałem macierzystym roju jest prawdopodobnie planetoida Ikar.
Zobacz też
lista gwiazd w gwiazdozbiorze Barana
lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach
punkt Barana
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Gwiazdozbiór Barana w serwisie Constellation Guide |
731 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bruksela | Bruksela | Bruksela (fr. Bruxelles, nider. Brussel, niem. Brüssel) – stolica Belgii, miasto położone w środkowej części kraju nad rzeką Zenne. Aglomeracja brukselska (w sensie geograficznym) prócz obszaru Regionu Stołecznego Brukseli obejmuje także pewną liczbę gmin flamandzkich.
Dane ogólne
Bruksela jest siedzibą króla i parlamentu belgijskiego, a ponadto jest siedzibą instytucji Unii Europejskiej, NATO i Euroatomu. Ważny ośrodek handlowy, bankowo-finansowy i kulturalno-naukowy kraju. Siedziba dwóch królewskich akademii umiejętności (walońskiej i flamandzkiej), Królewskiej Akademii Sztuki (zał. 1711), Biblioteki Królewskiej (zał. 1837); dwóch uniwersytetów (ULB i VUB), konserwatorium i instytutów naukowo-badawczych, teatrów, 30 muzeów.
Historia
Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 966, wtedy była to osada obronna. Później Bruksela była stolicą krainy historycznej Brabancji.
Od XIII w. miasto rozwijało się jako znaczący i prężny ośrodek tkactwa oraz ważny przystanek na szlaku handlowym z Brugii do Kolonii. Powstało wówczas dzisiejsze centrum miasta z rynkiem (Grand Place).
W 1695 miasto poważnie ucierpiało w wyniku najazdu króla Francji, Ludwika XIV.
Austriacki minister pełnomocny w 1769 założył w Brukseli Towarzystwo Literackie (Literarische Gesellschaft), które było zaczątkiem przyszłej Belgijskiej Akademii Nauk.
W 1830 Bruksela została stolicą niepodległej Belgii. Rok później król Leopold I nakazał wyburzenie murów obronnych i rozbudowę miasta. Rozwój ten kontynuował jego następca, Leopold II.
W latach 60. XIX w. burmistrz Jules Anspach zapoczątkował wielką „sanację” i przebudowę miasta. Dokonano wyburzeń zabudowy wzdłuż rzeki Zenne, jej kanalizacji; przebito (na wzór „bulwarów” Haussmanna) szeroką ulicę między dworcami Midi i Nord, zbudowano Giełdę, stworzono nową dzielnicę wokół Notre-Dame-aux-Neiges, przedłużono avenue Louise, rue de la Régence i rue Belliard, stworzono Parc du Cinquantenaire. Stworzono nowy system dystrybucji wody i gazu. Starania drugiego kolejnego burmistrza, Karela Bulsa, pozwoliły jednak na ocalenie znacznej części historycznych zabudowań.
W czasie II wojny światowej Bruksela ucierpiała w wyniku bombardowań z lat 1940 oraz 1943-1944.
Po wojnie miasto stało się centrum zjednoczonej Europy; od 1958 mieści się tutaj siedziba EWG, późniejszej Wspólnoty Europejskiej. W 1967 została tu również przeniesiona z Paryża kwatera główna NATO.
Do XIX wieku Bruksela była miastem, w którym dominującą rolę odgrywały dialekty języka flamandzkiego. Po uzyskaniu przez Belgię niepodległości, językiem urzędowym był język francuski, a napływ urzędników oraz klasy wyższej do nowej stolicy spowodował stopniową frankofonizację Brukseli. Dziś w Brukseli obowiązują dwa języki urzędowe: język francuski i język niderlandzki, jednak ludność stolicy posługuje się głównie językiem francuskim. Flamandzki jest używany tylko przez kilka procent populacji. W wyniku masowej imigracji po II wojnie światowej w stolicy Belgii mieszka również wiele osób posługujących się m.in. językami arabskim i tureckim oraz duża liczba pracowników instytucji międzynarodowych, tj. Unii Europejskiej, którzy używają na co dzień języka angielskiego.
W marcu 2016 w Brukseli miały miejsce zamachy bombowe przeprowadzone przez terrorystów z tzw. Państwa Islamskiego, w których zginęły 34 osoby.
Zabytki i turystyka
Wielki Plac (Grand-Place) będący historycznym centrum miasta z kamienicami z XVIII w.
Ratusz (Hôtel de Ville) w stylu gotyckim ukończony w 1459
Dom Króla (Maison du Roi) z XIX w., w którym obecnie znajduje się Muzeum Miejskie (między innymi z ceramiką i wyrobami ze srebra)
Pasaż św. Huberta (Galeries St-Hubert) z 1847 ze sklepami, galeriami, kafejkami i restauracjami. 8 kwietnia 2008 zgłoszony na listę światowego dziedzictwa UNESCO
Pałac Królewski z XIX w.
Pałac Narodów (Palais de la Nation) – siedziba parlamentu
Park Brukselski z XVIII w.
Katedra św. Michała i św. Guduli (fr. Cathédrale Saints-Michel-et-Gudule) z XIII-XVI w., słynie z witraży
Kościół Notre-Dame du Sablon, zbudowany w stylu gotyku brabanckiego; znajduje się na placu Grand Sablon
Czarna Wieża (Tour Noire), którą jest pozostałością średniowiecznych fortyfikacji miejskich
Porte de Hal, średniowieczna brama miejska
Manneken Pis, jeden z symboli miasta, czyli figurka siusiającego chłopca z 1619. Żeńskim odpowiednikiem chłopca jest Jeanneke Pis, figurka z 1987
Hotel Ravenstein z XV w. w stylu burgundzkim
Parc du Cinquantenaire z 1880 z łukiem triumfalnym, Królewskim Muzeum Sił Zbrojnych i Historii Militarnej, Muzeum Sztuki i Historii oraz Muzeum Motoryzacji
Muzeum Instrumentów Muzycznych w budynku z 1899 w stylu secesyjnym
Kościół św. Jana Baptysty zakonu beginek z 1676 w stylu baroku flamandzkiego
Dom Victora Horty z 1898 w stylu secesyjnym; przy Rue Américaine 25 w dzielnicy Saint-Gilles. Obecnie muzeum
Kościół Świętych Jana i Etienne aux Minimes (Église Saints-Jean-et-Étienne-aux-Minimes)
Kościół św. Jana Chrzciciela (Église Saint-Jean-Baptiste-au-Béguinage) z 1657
W Brukseli znajdują się liczne przykłady architektury secesyjnej.
Atomium
Zbudowany z okazji Expo 1958, 103-metrowej wysokości model kryształu żelaza (powiększonego 150 miliardów razy). Składa się z 9 stalowych sfer o średnicy 18 m i łączących je 20 korytarzy, każdy o długości ok. 40 m. Na szczyt budowli można wjechać windą. Z okien najwyższej sfery widać panoramę Brukseli, a także Mini Europę – kompozycję miniaturowych obiektów z niektórych miast w Europie, która znajduje się w pobliskim Bruparku. W innych znajdują się wystawy dotyczące mody, mebli i stylu życia lat 50. ubiegłego stulecia.
Konstruktorem budowli jest André Waterkeyn. Znajduje się ona w Laeken, będącym częścią miasta.
Muzea
Królewskie Muzea Sztuk Pięknych,
Musée Royale d’Art Ancien – Królewskie Muzeum Sztuki Dawnej, wystawia prace mistrzów malarstwa europejskiego: Cranacha Starszego, Bruegla, Rubensa, van Dycka, Boscha.
Musée d’Art Moderne – Muzeum Sztuki Nowoczesnej, ma w swych zbiorach malarstwo XIX- i XX-wieczne (np. Gauguina, Matisse’a, Degasa i Dalego).
The Royal Museums of Fine Arts of Belgium – największa kolekcja dzieł René Magritte’a,
Pałac Sztuk Pięknych (Paleis voor Schone Kunsten – Palais de Beaux-Arts),
Muzeum Filmu,
Muzeum Instrumentów Muzycznych (MiM),
Królewskie Muzeum Armii,
Królewskie Muzea Sztuki i Historii,
Muzeum Komiksu (Centre Belge de la Bande Dessinée – Belgian Comic Strip Center),
Muzeum Zabawek,
Muzeum Browarnictwa,
Les Musées Bellevue,
Muzeum Kakao i Czekolady.
Gospodarka
Duży ośrodek przemysłowy; m.in. włókiennictwa (wyrób koronek), montażu samochodów (Citroën,
Renault, Audi), piwowarstwa, hutnictwa metali nieżelaznych, elektroniki. Wielki ośrodek finansowo-handlowy (giełda, banki międzynarodowe).
Transport
Węzeł kolejowy i drogowy oraz port śródlądowy, połączony kanałem z Antwerpią, cztery linie metra oraz dwie linie premetra (podziemny tramwaj).
Na podstawie zbieranych od 2006 danych producent urządzeń nawigacyjnych, firma TomTom w 2010 opublikowała informację, że wśród 59 miast Europy Bruksela posiada największy udział głównych dróg (37,7%), na których prędkość poruszania bywa mniejsza niż 70% ograniczenia prędkości.
Sport
Na terenie miasta znajduje się Stadion Króla Baudouina I, wybudowany na miejscu wcześniejszego stadionu Heysel, na którym doszło do znanych zamieszek w 1985.
W latach 2011–2013 rozgrywany był na kortach Royal Primerose Tennis Club kobiecy turniej tenisowy Brussels Open.
Język
Miasto Bruksela wraz z całym regionem stołecznym posiada oficjalnie status obszaru dwujęzycznego, gdzie działają dwie wspólnoty językowe: flamandzka i francuska. Równoprawne języki urzędowe to francuski, którym posługuje się większość ludności (85-90%) oraz niderlandzki (10-15% ludności). Zasada dwujęzyczności jest ściśle przestrzegana m.in. w odniesieniu do nazw ulic, znaków drogowych, wszelkich oficjalnych obwieszczeń itp. Każda z grup językowych posiada odrębne szkoły, uczelnie, biblioteki, teatry.
Ludzie związani z Brukselą
Miasta partnerskie
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona internetowa miasta
Strona internetowa miasta
Stolice państw w Europie
Miasta w Belgii
Gminy w Regionie Stołecznym Brukseli |
733 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biopolimery | Biopolimery | Biopolimery – polimery występujące naturalnie w organizmach żywych, które są przez nie produkowane. Znaczna część związków organicznych występujących w tych organizmach to właśnie biopolimery. Wchodzą w skład komórek, są też budulcem w obszarach międzykomórkowych. Szczególnie ważną rolę pełnią biopolimery mające wiele grup funkcyjnych.
Trzy najważniejsze grupy biopolimerów to:
polisacharydy – celuloza, skrobia, pektyna, chityna, glikogen, inulina i inne
polinukleotydy – DNA i RNA
polipeptydy i białka (w tym białka enzymatyczne).
Biopolimerami nienależącymi do powyższych grup są na przykład lignina, kauczuk naturalny, melaniny.
Polimerami o kontrolowanej sekwencji są niektóre biopolimery, np. białka o zdefiniowanej sekwencji aminokwasów lub kwasy nukleinowe o zdefiniowanej sekwencji nukleotydów, a także ich syntetyczne analogi, np. oligonukleotydy.
Zobacz też
polimery modyfikowane
polimery biodegradowalne
Przypisy
Bibliografia
Małgorzata Wiśniewska (red.): Encyklopedia dla wszystkich. Chemia. Wydawnictwo Naukowe i Techniczne Warszawa, s. 53 |
735 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biotyna | Biotyna | Biotyna ( – życie), witamina H, witamina B7 – heterocykliczny organiczny związek chemiczny z grupy witamin B. Zawiera układ skondensowanych pierścieni – imidazolidynowego oraz tiolanowego z łańcuchem alkilowym zakończonym grupą karboksylową. Występuje w organizmach zwierzęcych (głównie w wątrobie i żółtku), roślinnych, a także w drożdżach. Stanowi koenzym kilku różnych enzymów. Jest niezbędnym składnikiem m.in. karboksylaz biotynozależnych, które uczestniczą w przenoszeniu grupy karboksylowej (–COO−) z anionu wodorowęglanu na różne związki organiczne, zależnie od rodzaju karboksylazy.
Antywitaminami biotyny są: destiobiotyna, dehydrobiotyna, homobiotyna i norbiotyna.
Rośliny i niektóre mikroorganizmy mają zdolność biosyntezy biotyny z kwasu pimelinowego (HOOC(CH2)5COOH) w kilku etapach przy udziale następujących enzymów:
CoA-ligaza 6-karboksyheksanianu,
syntaza 8-amino-7-ketopelargonianu,
aminotransferaza 8-amino-7-ketopelargonianowa,
syntaza detiobiotyny,
syntaza biotyny.
Rola w organizmie
Mechanizm biochemiczny działania biotyny jako koenzymu
Skutki niedoboru
Objawami niedoboru biotyny są zmiany skórne – wysypki, stany zapalne (głównie jelit), a także wypadanie włosów i podwyższony poziom cholesterolu. Ze względu na to, że biotyna może być syntetyzowana przez mikrobiom jelitowy, do jej niedoboru dochodzi bardzo rzadko, zwykle pod wpływem innych czynników niż niedobór pokarmowy (np. antybiotykoterapii szerokospektralnej).
Przypisy
ATC-A11
Imidazolidyny
Tiolany
Kwasy karboksylowe
Koenzymy
Witaminy
Związki policykliczne |
741 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Burrhus%20Frederic%20Skinner | Burrhus Frederic Skinner | Burrhus Frederic Skinner (ur. 20 marca 1904 w Susquehanna, zm. 18 sierpnia 1990 w Cambridge) – amerykański psycholog, jeden z twórców i najważniejszych przedstawicieli behawioryzmu, rozwijał teorię warunkowania instrumentalnego. Stworzył paradygmat badawczy znany jako eksperymentalna analiza zachowania.
Życiorys
Studia dyplomowe odbywał w Hamilton College, jako specjalizację wybrał anglistykę. Chciał zostać pisarzem. Po powrocie do domu i niepowodzeniach pisarskich zrezygnował z wcześniej obranego kierunku. Wstąpił wtedy na Harvard University, gdzie zajmował się psychologią. Na uniwersytecie miał możliwość spotkania wielu wpływowych w psychologii ludzi, jak m.in. E.G. Boring, Carroll Pratt, Henry A. Murray, za żadnym z nich jednak nie podążył. Bardzo ważne z kolei były dla niego kontakty z Fredem Kellerem oraz wybitnym biologiem eksperymentalnym W.J. Crozierem. W 1931 roku Skinner uzyskał tytuł doktora filozofii. Zaczął wtedy trwającą 5 lat pracę w laboratorium Croziera. Uzyskał tytuł „Młodszego Członka Kolegium” (Junior Fellow).
W 1936 roku objął stanowisko akademickie na Uniwersytecie Minnesota. Przebywał tam 9 lat, swoją pracą naukową zapewniając sobie miejsce wśród największych psychologów XX wieku. W międzyczasie napisał powieść Walden two.
Następnie przez krótki okres przebywał na Uniwersytecie Indiana, po czym na stałe powrócił do Harvardu. W tym czasie Skinner otrzymał wiele wyróżnień i nagród, m.in. specjalną nagrodę naukową Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (Distinguished Scientific Award), został członkiem Narodowej Akademii Nauk, pełnił funkcję wykładowcy w katedrze Williama Jamesa na Uniwersytecie Harvarda. Jest on jednym z trzech przedstawicieli nauk behawioralnych, którzy zostali wyróżnieni Prezydenckim Medalem Nauki (President’s Medal of Science).
Poglądy
Był zafascynowany fizyką. Nie negował istnienia stanów mentalnych; uważał jednak, że badanie ich nie jest epistemicznie użyteczne.
Zdaniem Skinnera przyczyn ludzkiego zachowania nie należy szukać w osobowości człowieka, lecz w środowisku zewnętrznym. Przekonanie to oparte było na przesłance mówiącej, iż nie sposób badać treści umysłu w sposób obiektywny, zgodny ze standardami metodologii naukowych. Warunek obiektywizmu może być spełniony w przypadku, gdy przedmiotem naszych badań będzie nie treść osobowości, lecz zachowanie.
Zgodnie z klasyczną definicją, psychologia jest dyscypliną naukową badającą psychikę i zachowanie. Skinner postulował zredukowanie definicji psychologii jedynie do badań nad zachowaniem, odrzucając jednocześnie wszystkie nurty psychologiczne, uznające za zasadne badania nad osobowością. Uważał, że zachowania zwierząt (również człowieka) są efektem ich warunkowania (w środowisku życia lub w warunkach laboratoryjnych; zob. eksperymentalna analiza zachowania, psychologia eksperymentalna, warunkowanie instrumentalne, klatka Skinnera). Stwierdził, że ludzka wolna wola nie istnieje – człowiek może być uważany za „operatora”, realizującego program przekazany mu w procesie warunkowania.
Konsekwencją tych założeń było stwierdzenie, że dobre społeczeństwo (dobre stosunki społeczne, silne więzi społeczne) jest oparte na różnego rodzaju nagrodach (wzmocnienie pozytywne), a nie karach. Najskuteczniejsze jego zdaniem okazało się nagradzanie w zmiennych proporcjach i w zmiennych odstępach czasowych. Za pomocą warunkowania instrumentalnego pragnął stworzyć idealne społeczeństwo.
Wybrane publikacje
1938: The behavior of organisms (polskie wyd. Zachowanie się organizmów, 1995)
1948: Walden two (powieść)
1953: Science and human behavior
1957: Verbal behavior
1961: Cumulative record (zbiór artykułów)
1968: The technology of teaching
1969: Contingencies of reinforcement
1971: Beyond freedom and dignity (polskie wyd. Poza wolnością i godnością, 1978)
1974: About behaviorism (polskie wyd. Behawioryzm, 2013)
1976: Particular of my life
Zobacz też
Klatka Skinnera
Twin Oaks (Wirginia)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Urodzeni w 1904
Zmarli w 1990
Amerykańscy psycholodzy
Amerykańscy filozofowie nauki
Filozofowie XX wieku
Amerykańscy filozofowie umysłu
Filozofowie i teoretycy społeczni
Amerykańscy myśliciele polityczni
Sceptycy naukowi
Etolodzy
Amerykańscy wynalazcy
Behawioryzm
Filozofia języka
Członkowie National Academy of Sciences
Absolwenci Uniwersytetu Harvarda
Wykładowcy Uniwersytetu Harvarda
Laureaci National Medal of Science |
742 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20na%20Psim%20Polu | Bitwa na Psim Polu | Bitwa na Psim Polu – jedna z bitew wojny polsko-niemieckiej 1109 r., do której dojść mogło (o ile miała ona w ogóle miejsce) latem tego roku na terenach Psiego Pola (obecnie osiedla, a wcześniej dzielnicy Wrocławia), pomiędzy wojskami księcia polskiego Bolesława III Krzywoustego i króla niemieckiego Henryka V. Wincenty Kadłubek w swej relacji (a w ślad za nim niektórzy inni kronikarze) przedstawił ją jako walną bitwę i wielki sukces polskiego oręża.
Kronika Galla Anonima
Żyjący współcześnie z Krzywoustym i Henrykiem V Gall Anonim opisuje w swojej kronice najazd w 1109 roku na ziemie polskie niemieckiego króla i późniejszego cesarza Henryka V (1081–1125), który uderzył na grody Bytom Odrzański i Głogów, ale nie potrafił ich zdobyć. Po niepowodzeniu pod Głogowem, cesarz odmaszerował w kierunku Wrocławia, gdzie spotkały go jedynie jakieś bliżej nieokreślone niepowodzenia. Według słów Galla Anonima ...cesarz podstąpił pod miasto Wrocław, gdzie jednak nic więcej nie zyskał, jak trupy na miejsce żywych. Swoją relację Gall Anonim spisał zaledwie kilka lat po tych wydarzeniach.
Relacja Wincentego Kadłubka
Wincenty Kadłubek tworzący swoją kronikę na dworze księcia Kazimierza Sprawiedliwego (1138–1194), syna Bolesława Krzywoustego, opisał kilka dziesięcioleci później, że na Psim Polu Polacy zastosowali w bitwie pozorowany odwrót, po czym wciągnęli Niemców w zasadzkę i doprowadzili ich do klęski.
Opis bitwy według Kadłubka (tłumaczenie z łaciny):
Współczesne kontrowersje
Istnieje także pogląd, powszechnie obecnie podzielany przez historyków, że bitwa na Psim Polu w ogóle nie odbyła się (albo że odbyła się tu jakaś mało znacząca potyczka, z której zwycięsko wyszły oddziały Krzywoustego). Twierdzą oni, że ukształtowana na wincentyńskiej relacji tradycja, powtarzana w następnych wiekach trafiała w świadomości Polaków na podatny grunt zwłaszcza w obliczu powtarzających się konfliktów polsko-niemieckich. Także po II wojnie światowej, konfrontacyjna wobec Niemiec polityka Polski Ludowej kultywowała liczne przekłamania z historii obu narodów, w tym również rzekomą bitwę na Psim Polu. Dopiero w latach 70. XX wieku rozpoczęto żmudne prace weryfikujące narosłe po obu stronach nieścisłości historii stosunków wzajemnych.
Historyków, którzy podważają prawdziwość relacji o bitwie na Psim Polu zainteresowało, że Gall Anonim, nadworny kronikarz Bolesława Krzywoustego, pisząc swoją kronikę zaledwie kilka lat po bitwie nie odnotował obszernie walnego zwycięstwa Krzywoustego nad ówczesną potęgą europejską jaką było Święte Cesarstwo Rzymskie. Bitwy tej nie odnotowano w żadnej innej kronice lub dokumencie polskim lub niemieckim z tej epoki, a pierwszy zapis o niej, który dotrwał do naszych czasów pojawił się dopiero wraz z kroniką Wincentego Kadłubka spisaną prawie 100 lat po bitwie. Niemieccy średniowieczni kronikarze nie mieli większych oporów, aby opisywać bitwy przegrane przez ich rodaków, choć tak jak większość kronikarzy z tego okresu koloryzowali relacje z tych zajść, opisując „podstępność” i „ogromną przewagę liczebną” przeciwników.
Dowodem na to, że bitwa odbyła się, miałby być fakt, że znajdująca się na jej polu osada nosiła nazwę Campus Caninus, a w języku niemieckim Hundsfeld, co w obu przypadkach oznacza właśnie Psie Pole i zgodne byłoby z relacją Kadłubka. Istnieje jednak pogląd, przytoczony przez profesora Stanisława Trawkowskiego, że nazwa Psie Pole nic z wałęsającymi się po pobojowisku sforami psów nie ma wspólnego, tylko odnosi się do terenu przeznaczonego dla książęcej psiarni. Inni twierdzą natomiast, że polska nazwa Psie Pole jako wcześniejsza ma charakter pierwotny i miałaby oznaczać tyle, co pole „liche”, „słabe” – a to z racji podmokłego jego charakteru i corocznych powodzi na tym terenie.
W kulturze współczesności
Wydarzeniom tym Karol Bunsch poświęcił powstałą w 1953 powieść Psie Pole, w przedstawieniu bitwy opierając się zasadniczo na relacji Wincentego Kadłubka.
Nazwa Psie Pole przetrwała dotychczas (do 1945 w formie niemieckiej: Hundsfeld) i nosi ją jedno z osiedli Wrocławia, a także jedna z pięciu dużych dzielnic miasta.
W Wałbrzychu jedna z ulic nosi nazwę Psie Pole.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Władysław Zieliński: Śląsk, 1887.
K. Nowiński: Śladami polskich bitew, 2004.
Spotkania z Zabytkami nr 2, 2005, s. 24-25.
Rościsław Żerelik: Historia Śląska (red. M.Czapliński), Wrocław 2002, s. 43 (...wyprawa Henryka V zakończyła się jego porażkami pod Głogowem i Wrocławiem.).
relacje H. Zielińskiego z prac Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej, 1972–1980.
Bitwy w historii Niemiec
Średniowieczne bitwy w historii Polski
Bitwa na Psim Polu
Bitwa na Psim Polu
Bitwa na Psim Polu
Bitwa na Psim Polu |
743 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bromowod%C3%B3r | Bromowodór | Bromowodór – nieorganiczny związek chemiczny, połączenie bromu i wodoru, bezbarwny gaz, mocno dymiący w powietrzu. Jest analogiem chlorowodoru. Ma właściwości redukujące.
Otrzymywanie
Skala przemysłowa
Bromowodór (a także kwas bromowodorowy) jest wytwarzany w znacznie mniejszych ilościach niż chlorowodór (oraz kwas chlorowodorowy). W podstawowej metodzie przemysłowej wodór i brom są używane do bezpośredniej syntezy HBr w temperaturze 200–400 °C. Reakcja ta jest na ogół katalizowana na platynie lub azbeście.
Skala laboratoryjna
HBr może być syntetyzowany na wiele sposobów w laboratoryjnej skali. Na przykład można go otrzymać przez destylację roztworu bromku sodu lub potasu z kwasem fosforowym lub rozcieńczonym kwasem siarkowym:
W reakcji powyższej stężony kwas siarkowy jest nieefektywny, gdyż powstający HBr będzie utleniany do gazowego bromu:
Kwas bromowodorowy może być przygotowany także na kilka sposobów, włączając reakcję bromu zarówno z fosforem i wodą, jak i z siarka i wodą:
Alternatywnie, może być także przygotowany przez bromowanie tetraliny:
Można również dokonać redukcji bromu kwasem fosfonowym:
Przygotowany w ten sposób bromowodór może być zanieczyszczony bromem, , który można usunąć przepuszczając gaz przez wiórki miedziane lub przez fenol.
Właściwości
Bromowodór łatwo rozpuszcza się w wodzie tworząc kwas bromowodorowy, który służy do otrzymywania soli – bromków. Jest również używany w syntezie organicznej.
Zastosowanie
Bromowodór jest wykorzystywany w wielu syntezach chemicznych. Na przykład jest używany w produkcji bromków alkilowych z alkoholi:
HBr ulega reakcji addycji do alkenów dając bromoalkany – ważną grupę związków bromoorganicznych:
HBr ulega także reakcji addycji do alkinów co daje w efekcie bromoalkeny:
Addycja HBr do haloalkenów tworzy dihaloalkany. Reakcje tego typu zachodzą zgodnie z regułą Markownikowa:
Ponadto bromowodór katalizuje wiele reakcji organicznych.
Uwagi
Przypisy
Fluorowcowodory
Związki bromu |
744 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Benzyna | Benzyna | Benzyna (od → nazwa żywicy jednego z drzew egzotycznych) – mieszanina ciekłych węglowodorów, jeden z głównych rodzajów paliwa stosowanego do napędu samochodów, samolotów i niektórych innych urządzeń posiadających silnik spalinowy. Stosowana także jako rozpuszczalnik.
Skład
To paliwo ciekłe produkuje się m.in. poprzez rektyfikację ropy naftowej. Składa się głównie z węglowodorów o liczbie atomów węgla od 5 do 12, a łączna liczba związków chemicznych w niej zawartych przekracza 150. Składy benzyn mogą różnić się znacząco, w zależności od pochodzenia wyjściowej ropy naftowej, procesu rektyfikacji i wymaganych właściwości produktu.
Typowy skład benzyny silnikowej (w % objętościowych):
węglowodory nasycone:
alkany rozgałęzione (izoalkany): 25–40%
alkany proste (n-alkany): 4–8%
cykloalkany: 3–7%
węglowodory nienasycone:
alkeny: 2–5%
cykloalkeny: 1–4%
węglowodory aromatyczne: 20–50% (w tym 0,5–2,5% benzenu)
Zastosowanie
Benzyna silnikowa
Benzyna dostarcza energii silnikowi poprzez spalanie się, czyli reakcję chemiczną z tlenem pochodzącym z atmosfery. Ze względu na to, że benzyna jest w silnikach spalana w bardzo krótkich cyklach, proces ten musi przebiegać maksymalnie szybko i równomiernie w całej objętości cylindrów silnika. Osiąga się to poprzez mieszanie benzyny z powietrzem, tworząc tzw. mieszaninę paliwowo-powietrzną, czyli zawiesinę (mgłę) bardzo drobnych kropelek benzyny w powietrzu. Bardzo istotny wpływ na przebieg tego spalania ma też skład chemiczny benzyny. Głównymi parametrami określającymi właściwości benzyny jako paliwa jest liczba oktanowa oraz wartość opałowa.
W celu poprawy właściwości benzyny jako paliwa, do silników dodaje się niewielkie ilości (poniżej 1%) wybranych związków chemicznych, nazywanych środkami przeciwstukowymi. Od lat 30 XX w. najczęściej dodawanym w tym celu związkiem był tetraetyloołów, a utworzone w ten sposób paliwo to etylina. Jej spalanie powoduje emisję do środowiska trującego, bardzo drobnego pyłu ołowiu. W związku z tym, w połowie lat 80 XX w. opracowano nowe rodzaje benzyn – benzyny bezołowiowe. Dodaje się do nich węglowodory aromatyczne, etery z grupami aromatycznymi oraz MMT. Dodatki podwyższają liczbę oktanową, ale takie paliwo nie spala się całkowicie (powstają obok dwutlenku węgla, niedopalone sadza i tlenek węgla) w komorze silnika spalinowego i dlatego muszą być dopalane na platynowych reaktorach katalitycznych (zwanych popularnie katalizatorami) umieszczanych w układzie wydechowym samochodów.
W 2021 r. Algieria, jako ostatnie państwo na świecie, zakończyła sprzedaż benzyny z dodatkiem tetraetyloołowiu.
Rozpuszczalnik
Benzynę stosuje się jako rozpuszczalnik, występuje handlowo w dwóch rodzajach:
benzyna ekstrakcyjna – benzyna lekka (zawierająca węglowodory o liczbie atomów węgla od 5 do 7), którą odrzuca się w procesie otrzymywania benzyny paliwowej, ze względu na zbyt niską temperaturę wrzenia. Oczyszcza się ją przez płukanie (ekstrakcję) z wodą i stąd pochodzi jej nazwa.
benzyna lakowa – benzyna ciężka (zawierająca węglowodory o liczbie atomów węgla od 10 do 15–16), którą odrzuca się w procesie otrzymywania benzyny paliwowej ze względu na zbyt wysoką temperaturę wrzenia. Nazwa ta pochodzi od tego, że jest stosowana jako rozcieńczalnik do lakierów (także farb i innych wyrobów ftalowych i olejnych, bitumicznych oraz pokostów); nazwa niezwiązana z produkcją laku do pieczęci.
Właściwości
Właściwości fizyczne benzyny różnią się w zależności od składu i zawierają się w przedziałach:
temperatura wrzenia: 35–230 °C
ciepło parowania: 315–350 kJ/kg
ciepło spalania: ok. 42 MJ/kg (10 kcal/g)
gęstość: 0,67–0,8 g/cm³ (ok. 0,67 g/cm³ – benzyna lekka, ok. 0,78 g/cm³ – benzyna ciężka)
wartość opałowa: 42,6-44 MJ/kg w stanie ciekłym, 3,70 MJ/m³ w przypadku mieszanki stechiometrycznej
stała stechiometryczna paliwa: 14,9 kgpowietrza/kgpaliwa
zawartość ołowiu: maksymalnie 5 mg/l
zawartość siarki: maksymalnie 50 mg/kg
indeks lotności (VLI): maksymalnie 1150
Zobacz też
benzyna syntetyczna
LPG
Przypisy
Bibliografia
Materiały ropopochodne
Mieszaniny węglowodorów
Paliwa
Rozpuszczalniki |
748 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chirurgia | Chirurgia | Chirurgia (z grec. cheir − ręka, ergon – czyn, działanie, cheirurgia – ręcznie wykonywana praca) – dziedzina medycyny zajmująca się leczeniem operacyjnym chorób i urazów. Osoba praktykująca chirurgię lub dziedzinę pochodną chirurgii nazywana jest chirurgiem. Jest ona nauką nadrzędną i zawiera wiele podspecjalności. Sama nazwa chirurgia jest zwykle identyfikowana ze specjalnością lekarską o nazwie chirurgia ogólna. Jest to kliniczna dziedzina medycyny. Oprócz chirurgii zabiegowej istnieje jednak szeroki zakres chirurgii zachowawczej.
Nowoczesna chirurgia rozwinęła się pod koniec XIX w. po rozwinięciu podstaw dzisiejszej aseptyki i antyseptyki w zapobieganiu zakażeniom ran i krwi, a także anestezjologii oraz dzięki głębszemu zrozumieniu fizjologii i patofizjologii.
Historia
Epoka kamienia
Zabiegi chirurgiczne, które przeżyli pacjenci, są udokumentowane od epoki kamienia. Ta sztuka nie ograniczała się tylko do Homo sapiens: znalezisko szkieletu samca neandertalczyka (Homo neanderthalensis) sprzed 50 000 lat w jaskini w Iraku dowodzi amputacji ręki. Przetrwane trepanacje są udokumentowane od 12 000 lat.
Starożytność i średniowiecze
W starożytności, zwłaszcza w starożytnym Egipcie, Starożytnej Grecji (wspomnianych już u Homera) i Rzymian, operacje przeprowadzano przy użyciu specjalnych (głównie metalowych) narzędzi. Niewiele wiadomo o sukcesach i uzdrowieniach. Zadania chirurgii zawsze obejmowały hemostazę w przypadku urazów i leczenie złamań kości, a także ropiejących ran i przewlekłych owrzodzeń. Konserwatywne metody leczenia chirurgicznego są również znane od starożytności. Około 1550 p.n.e. papirus Edwina Smitha (kopia starszego tekstu) z około 1000 p.n.e. opisywał nastawienie, a następnie unieruchomienie złamań żuchwy za pomocą szyn i bandaży. Starożytne dowody pism o treści chirurgicznej obejmują te z V w. p.n.e. Teksty o nastawieniu stawów i złamaniach kości w Corpus Hippocraticum. Pierwszym znanym z nazwiska opisującym zabiegi chirurgiczne był (Klaudios) Philoxenos działający w II lub I w. p.n.e. w Egipcie. Jest on określany jako cheirurgos w pismach Galena, a Aulus Cornelius Celsus postrzegał go jako jednego z najważniejszych autorów specjalizujących się w chirurgii.
Od średniowiecza do okresu wczesnonowożytnego chirurgię nazywano także medycyną ran . Od X w. chirurgicus lub chirurgus jest odróżniany od medicus). W 1163 Rada w Tours zabroniła wykształconym akademicko lekarzom, którzy często piastowali również urzędy urzędnicze, wykonywania zabiegów chirurgicznych, które uważano za ryzykowne i które w związku z tym były zarezerwowane dla chirurgów.
Ważnym przedstawicielem średniowiecznej chirurgii orientalnej w był Abulcasis (936-1013), który wynalazł wiele nowych metod chirurgicznych. Jest autorem pierwszego, bogato ilustrowanego, podręcznika medycyny – Kitab at-tasrif (Al-Tasrif), w którym trzy księgi były poświęcone medycynie operacyjnej i zawierały opisy oraz ryciny ponad 200 narzędzi chirurgicznych. .
W XII w. chirurg z Lombardii, Roger Frugardi, wykładał w Parma College. Spisane przez niego wykłady zostały opublikowane w 1170 przez Guido d'Arezzo. Wiedza chirurgiczna Rogera dotarła następnie na uniwersytety medyczne w Salerno i Montpellier, a oryginalny tekst Rogera („Rogerina”, później opublikowany jako tzw. „Rolandina” przez ucznia Rogera Rolanda von Parmy) był również podstawą działalności szkoleniowej chirurgii na innych wydziałach medycznych z Wezery przekazany Wilhelmowi Burgensisowi.
W 1215 IV Sobór Laterański zabronił klerykom, często szkolonym medycznie w ramach medycyny monastycznej, wykonywania chirurgicznych lub „rzemieślniczych” czynności medycznych (Ecclesia abhorret a sangwinik, Inhonetum magistrum in medicina manu operari). Wkrótce potem Wydział Lekarski Paryża zakazał nauczania i praktyki chirurgii na wydziale.
Współczesną chirurgię zapoczątkowali lekarze wojskowi, chirurdzy tacy jak Felix Würtz i włoscy anatomowie, tacy jak Girolamo Fabrizio (1537–1619). Od około XVI w. autopsje poszerzyły wiedzę z zakresu anatomii i stworzyły podstawy do rozwoju chirurgii.
Antyseptyka
Z powodu braku wiedzy o ryzyku infekcji instrumenty i ręce lekarza często nie były czyszczone. W tamtych czasach fartuchy były ciemne, więc trudniej było na nich dostrzec brud i krew i nie trzeba było ich często prać. Konsekwencją takich niehigienicznych zabiegów były infekcje ran, sepsa i śmierć.
W połowie XIX w. Ignaz Semmelweis odkrył przyczynę gorączki połogowej, od 1847 nakazał ścisłe środki higieny i wniósł pierwszy istotny wkład w zmniejszenie liczby zgonów. Joseph Lister eksperymentował z kwasem karbolowym, mył nim ręce i narzędzia, spryskał nim pole operacyjne i od około 1865 podczas operacji wytworzył atmosferę ubogą w drobnoustroje. Przełom w chirurgii nastąpił wraz z odkryciem patogennych zarazków przez Louisa Pasteura i Roberta Kocha oraz późniejszym rozwojem aseptyki. Czyszczenie, dezynfekcja i sterylizacja narzędzi i materiałów medycznych oraz wprowadzenie sterylnych rękawic chirurgicznych wykonanych z gumy umożliwiły stworzenie dzisiejszych standardów.
Anestezjologia
Zgony z powodu bólu (wstrząsu) nie były rzadkością. 16 października 1846 William Morton zastosował znieczulenie eterem podczas operacji w Massachusetts General Hospital w Bostonie. Dziś „Ether Day of Boston” jest uważany za narodziny nowoczesnego znieczulenia, a tym samym jest jednym z warunków współczesnej chirurgii. 21 grudnia 1846 Robert Liston był pierwszym lekarzem w Europie, który zastosował nową procedurę znieczulenia przy amputacji nogi w Londynie. W 1847 James Young Simpson wprowadził chloroform do znieczulenia.
Inicjatorem wprowadzenia znieczulenia eterowego w Polsce był Ludwik Bierkowski, zyskując tytuł „ojca anestezjologii polskiej”.
Wprowadzenie znieczulenia ogólnego, postępowania odkażającego, a później jałowego, również techniczne rozwiązania spowodowane koniecznością oszczędzania krwi w czasie operacji to główne czynniki które w drugiej połowie XIX w. spowodowały rozwój chirurgii.
Praca chirurga jest ciągłym wybieraniem mniejszego ryzyka. Niekiedy okazuje się, że mniejszym ryzykiem jest zaniechanie operacji, np. leczenie operacyjne małej przepukliny u pacjenta z ciężką niewydolnością oddechową stanowi większe ryzyko niż zaniechanie operacji.
Część ogólna (wstęp do chirurgii) dotyczy ogólnych zasad gojenia ran, zakażeń, przetaczania krwi, żywienia, regulacji gospodarki elektrolitowej organizmu, postępowania przed- i pooperacyjnego, zasad doraźnej pomocy w stanach zagrożenia życia, ogólnych zasad techniki operacyjnej (niektórzy autorzy do części ogólnej chirurgii zaliczają zagadnienia związane z leczeniem przepuklin).
Część szczegółowa obejmuje działy narządowe jak:
chirurgia klatki piersiowej
chirurgia naczyniowa
chirurgia sercowo-naczyniowa
chirurgia układu nerwowego
urologia
chirurgia szczękowo-twarzowa
chirurgia stomatologiczna
chirurgia podstawy czaszki
chirurgia głowy i szyi
oraz szczególne działy jak:
chirurgia onkologiczna
chirurgia urazowa
ortopedia
i
chirurgia małoinwazyjna (endoskopowa), np. laparoskopia
Do najmłodszych działów należy chirurgia przeszczepiania narządów (transplantologia).
Całkowicie odrębny dział chirurgii stanowi chirurgia dziecięca. Dziecko może być operowane wyłącznie przez chirurga dziecięcego, na oddziale chirurgicznym dla dzieci, ponieważ nie jest ono miniaturą dorosłego. Leczenie dziecka przez chirurga dla dorosłych dopuszczalne jest jedynie w stanach zagrażających życiu.
Przez długi czas chirurgia nie była uznawana za dziedzinę medycyny, a na uniwersytetach nie istniały specjalizacje chirurgiczne. Chirurdzy zdobywali wiedzę w cechach jako czeladnicy. Uznawano, że lekarze nie są od przecinania ani krojenia czegokolwiek (w tym ludzkiego ciała), i że tym zajmują się rzemieślnicy, a nie medycy. Dopiero w XIX w. chirurgia zaczęła być traktowana jako dział medycyny.
Zobacz też
narzędzia chirurgiczne
syndrom Munchhausena
leczenie chirurgiczne
Przypisy
Bibliografia
"Zarys dziejów chirurgii polskiej" praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Noszczyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989
Specjalności lekarskie
ky:Хирургия |
749 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20organiczna | Chemia organiczna | Chemia organiczna – dziedzina chemii zajmująca się badaniem budowy, właściwości oraz reakcji związków chemicznych zawierających węgiel, a także opracowywaniem różnorodnych metod syntezy tych połączeń. Ponadto związki organiczne zawierać mogą atomy innych pierwiastków, takich jak wodór, tlen, azot, fosfor, krzem oraz siarka.
Chemia organiczna i nieorganiczna
Termin chemia organiczna oznaczał pierwotnie dział chemii zajmujący się systematyką oraz badaniem własności związków organicznych, które, jak wierzono, nie mogą być otrzymane na drodze syntezy laboratoryjnej, a jedynie przez żywe organizmy.
Później okazało się jednak, że niemal wszystkie związki chemiczne produkowane przez organizmy żywe da się też sztucznie zsyntezować. Udało się następnie otrzymać wiele związków, które w naturze nie występują, ale których własności są zbliżone do tych produkowanych przez organizmy żywe. Ponadto samo życie zależy w znacznym stopniu od związków nieorganicznych. Bardzo wiele enzymów i innych białek takich jak hemoglobina wymaga do swojej aktywności obecności jonów metali przejściowych.
Obecnie nauką, która zajmuje się badaniem związków chemicznych występujących w żywych organizmach oraz ich przemianami jest biochemia, która jest powiązana zarówno z chemią organiczną jak i wieloma dyscyplinami biologii.
Z drugiej strony okazało się, że wszystkie związki organiczne zawierają węgiel czterowartościowy (pomijając dwutlenek węgla i cyjanki, będące zw. nieorganicznymi), stąd obecnie definicja chemii organicznej to chemia wszystkich tych związków węgla, którymi nie zajmowała się wcześniej tradycyjna chemia nieorganiczna. Z powodu ogromnej liczby możliwych do otrzymania związków zawierających złożony szkielet węglowy mogą one posiadać bardzo różnorodne właściwości oraz zastosowania. Przykładowo praktycznie wszystkie stosowane obecnie barwniki, tworzywa sztuczne oraz leki to związki organiczne.
Historia chemii organicznej
Na początku XIX wieku powszechnie uważano, że związki chemiczne występujące w żywych organizmach są zbyt złożone, by można było je otrzymać na drodze syntezy chemicznej wychodzącej od prostych związków nieorganicznych. Ponadto zgodnie z założeniami witalizmu wierzono, że wiele procesów zachodzących w żywych organizmach możliwych jest dzięki istnieniu "siły życiowej", a zatem niemożliwe jest ich przeprowadzenie poza organizmem.
Znaczące przyspieszenie rozwoju tej dyscypliny miało miejsce w czasie, gdy uświadomiono sobie, że związki organiczne mogą zostać otrzymane na drodze syntezy laboratoryjnej bez posługiwania się "siłą życiową". W 1816 Michel Eugène Chevreul prowadził badania nad składem mydła i właściwościami występujących tam soli kwasów tłuszczowych. Po wydzieleniu i oczyszczeniu z produktów naturalnych różnych kwasów tłuszczowych oraz przereagowaniu ich z silnymi zasadami nieorganicznymi otrzymał mydło, co stanowiło dowód, że poprzez prowadzenie reakcji chemicznych na tłuszczach możliwe jest otrzymanie nowych złożonych substancji bez wykorzystania "siły życiowej". Natomiast w 1828 Friedrich Wöhler przeprowadził syntezę mocznika, będącego składnikiem moczu z wykorzystaniem cyjanianu amonu NH4OCN. Reakcja ta stanowiła punkt zwrotny w historii chemii organicznej i zapoczątkowała dalsze syntezy coraz bardziej skomplikowanych związków występujących w naturze.
Kolejny znaczący przełom miał miejsce w 1856, gdy William Henry Perkin przypadkowo otrzymał barwnik organiczny, nazwany później purpurą Perkina. Z powodu dużego znaczenia praktycznego barwnik ten zapewnił Perkinowi bogactwo i wywołał znacznie większe zainteresowanie chemią organiczną. Podobny efekt wywołało odkrycie owadobójczych właściwości DDT, otrzymanego przez Othmera Zeidlera w 1874.
Teoretyczne podstawy struktury związków organicznych zostały sformułowane niezależnie przez dwóch naukowców: Friedricha Augusta Kekulego oraz Archibalda Scotta Coupera w 1858. Badacze ci zasugerowali, że czterowiązalne atomy węgla zdolne są do formowania trójwymiarowej siatki (struktura diamentu) a dokładny wzór chemiczny danego związku może zostać wydedukowany na podstawie dokładnej analizy reakcji chemicznych, którym on podlega. Ponadto Kekule jest odkrywcą poprawnej struktury benzenu. Przed jego interpretacją, zakładającą istnienie aromatycznego pierścienia sześcioczłonowego istniało kilka innych proponowanych wzorów strukturalnych dla tego węglowodoru, z których każdy charakteryzował się poprawną stechiometrią.
W drugiej połowie XIX wieku prowadzono wiele badań nad ropą naftową. Rozwój aparatury chemicznej pozwolił na przeprowadzenie destylacji frakcyjnej ropy i wyizolowanie podstawowych frakcji. Dokładniejsze badania nad każdą z frakcji doprowadziły do powstania przemysłu petrochemicznego i opracowania wielu nowych materiałów takich jak syntetyczna guma i tworzywa sztuczne.
Większa dostępność prostych węglowodorów i innych związków organicznych otrzymywanych z ropy naftowej gwałtownie przyśpieszyło rozwój syntezy organicznej, co doprowadziło do powstania syntetycznych chemioterapeutyków. Jednym z pierwszych masowo produkowanych leków był kwas acetylosalicylowy. Salwarsan, będący zawierającym arsen związkiem stosowanym w leczeniu kiły, był z kolei pierwszym systematycznie udoskonalanym lekiem. Paul Ehrlich syntetyzował wiele związków arsenoorganicznych o podobnym szkielecie węglowym, poszukując substancji o największej efektywności i najmniejszej szkodliwości.
Większość wcześnie odkrytych związków lub reakcji organicznych stanowiła dzieło przypadku, a nie zaplanowanych eksperymentów. Dopiero w XX wieku opracowanie nowych reakcji chemicznych pozwoliło na specyficzną syntezę wybranych związków organicznych, z których wiele cechowała się znacznie bardziej złożoną strukturą cząsteczek, niż wcześniej otrzymywane związki. Przeprowadzono również wiele syntez totalnych związków naturalnych takich jak penicylina, chlorofil czy kobalamina. Do otrzymania tych związków konieczne było wynalezienie wielu nowych reakcji chemicznych oraz metod pozwalających na syntezę określonych stereoizomerów. Ponadto synteza cząsteczek organicznych o dużej złożoności wymaga opracowania odpowiedniej strategii syntezy organicznej. Duże osiągnięcia na tym polu odniósł E.A. Corey. Jest on twórcą koncepcji retrosyntezy, która obecnie odgrywa podstawową rolę w projektowaniu syntez złożonych związków organicznych.
Od drugiej połowy XX wieku prawdopodobnie najważniejszym zagadnieniem w chemii jest kontrola stereochemii reakcji. Aktywność biologiczna praktycznie wszystkich związków chemicznych jest zależna od obecności centrów stereogenicznych o odpowiedniej konfiguracji absolutnej. Dlatego kwestia stereoselektywnej syntezy jednego z wielu możliwych stereoizomerów ma decydujące znaczenie w syntezie związków czynnych biologicznie.
Właściwości związków organicznych
W przeważającej większości przypadków wiązania występujące w związkach organicznych są wiązaniami kowalencyjnymi. Ponieważ węgiel wykazuje zdolność do tworzenia stabilnych wiązań pomiędzy swoimi atomami (proces ten nazywany jest katenacją), możliwe jest powstawanie długich łańcuchów oraz pierścieni zbudowanych z atomów węgla. Ponadto możliwe jest formowanie się wiązań podwójnych oraz potrójnych, których obecność prowadzi do zwiększenia stopnia nienasycenia związku.
W odróżnieniu od związków nieorganicznych znaczna część związków organicznych w temperaturach powyżej 300 °C ulega topnieniu, sublimacji lub rozkładowi. Obojętne związki organiczne wykazują z reguły niską rozpuszczalność w wodzie, a dużo lepiej rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych. Wyjątkami od tej reguły są związki organiczne o charakterze jonowym, takie jak sole kwasów karboksylowych, czwartorzędowe sole amoniowe lub aminokwasy oraz niektóre związki o małej masie molowej, takie jak kwas octowy czy formaldehyd
Inne związki organiczne rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, będących albo czystymi substancjami chemicznymi takimi jak metanol czy toluen lub ich mieszaninami. Rozpuszczalność danego związku w określonych rozpuszczalnikach zależy od występowania w cząsteczce tego związku różnych grup funkcyjnych, a także od budowy szkieletu węglowego. Badaniami procesów rozpuszczania się związków oraz zjawiskami zachodzącymi podczas tego procesu zajmuje się chemia fizyczna.
Podobnie jak wiele związków nieorganicznych dużo substancji organicznych może formować kryształy. Zazwyczaj są to kryształy molekularne o znacznie niższej stabilności niż kryształy jonowe lub kryształy atomowe.
Klasyfikacja związków organicznych
Nomenklatura
Dokonanie klasyfikacji nie jest możliwe bez posiadania pełnego opisu struktury związku. W przypadku prostych związków nieorganicznych charakterystyka związku może zostać dokonana przez podanie jego wzoru sumarycznego, zawierającego informacje o pierwiastkach występujących w związku oraz ich stechiometrii. Jednak zarówno nieorganiczne związki kompleksowe jak i substancje organiczne wymagają znajomości wzoru strukturalnego oddającego względne rozmieszczenie atomów w cząsteczce.
W chemii organicznej zwykle dokonuje się tego przez podanie wzoru strukturalnego. Z powodu znacznego stopnia złożoności cząsteczek organicznych konieczne było opracowanie uniwersalnej konwencji zapisu wzorów cząsteczek. Obecnie panuje tendencja do przedstawiania szkieletów węglowych pod postacią kresek, symbolami oznacza się jedynie atomy inne niż węgla i wodoru oraz grupy funkcyjne. W systemie tym każdy koniec linii oznacza ponadto grupę metylową.
Główną wadą systemu bazującego na strukturze są problemy ze słownym opisem tych wzorów. Dlatego też zaistniała potrzeba opracowania uniwersalnej nomenklatury, pozwalającej na nazwanie każdego hipotetycznego związku organicznego, niezależnie od stopnie skomplikowania jego cząsteczki. Historycznie pierwszym systemem nazewnictwa była Nomenklatura Genewska powstała po serii spotkań chemików organicznych w 1892 roku
Ponieważ w pierwszej połowie XX wieku znacznie wzrosła różnorodność otrzymywanych substancji to uświadomiono sobie, że konieczna jest modyfikacja systemu nazewnictwa. Zadania tego podjęła się Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej IUPAC. Z powodu różnorodności związków organicznych (zwłaszcza produktów naturalnych) w ramach IUPAC powołano specjalną jednostkę nazwaną Międzynarodową Unią Biochemii i Biologii Molekularnej, IUBMB w celu zajęcia się tym problemem. W połowie XX wieku IUPAC zaczęła rekomendować bardziej uproszczone nazewnictwo. W 1951 cykliczna struktura benzenu została zaklasyfikowana jako cyklofan. Następne zalecenia rozszerzyły ten trend w kierunku innych złożonych systemów cyklicznych (także dla związków heterocyklicznych by nazywać takie połączenia fanami
Węglowodory i grupy funkcyjne
Klasyfikacja związków organicznych zaczyna się od węglowodorów ponieważ są one najprostszymi związkami organicznymi. Inne związki organiczne charakteryzują się obecnością przynajmniej jednej grupy funkcyjnej, które determinują właściwości fizykochemiczne związku organicznego. Klasa związków posiadająca daną grupę funkcyjną charakteryzuje się podobnymi właściwościami takimi jak: rozpuszczalność w wodzie i innych rozpuszczalnikach, kwasowość, reaktywność chemiczna, odporność na utlenianie itp.
Niektóre pierwiastki stanowiące elementy grup funkcyjnych takie jak fluorowce, S czy O mogą same pełnić rolę grupy funkcyjnej ponieważ w znaczący sposób modyfikują właściwości związku, który je zawiera (w porównaniu do węglowodoru o analogicznym szkielecie węglowym) ponadto ich specyficzny efekt jest powtarzalny i umożliwia on zaklasyfikowanie związków posiadających taką grupę funkcyjną do określonej klasy.
Związki alifatyczne
W ogólności związek alifatyczny charakteryzuje się obecnością jedynie łańcuchów węglowych w swojej strukturze, a brakiem ugrupowań o charakterze pierścieni.
Węglowodory alifatyczne są podzielone na trzy podstawowe grupy szeregów homologicznych, nawiązujące do stopnia nasycenia wiązań pomiędzy atomami węgla:
alkany, nazywane także parafinami (jest to nazwa historyczna, obecnie rzadko stosowana), nie posiadają w swojej strukturze żadnych wiązań podwójnych ani potrójnych
alkeny posiadają przynajmniej jedno wiązanie podwójne
alkiny posiadają co najmniej jedno wiązanie potrójne
Zarówno alkeny jak i alkiny mogą posiadać kilka wiązań wielokrotnych, ponadto w jednej cząsteczce węglowodoru mogą znajdować się zarówno wiązanie podwójne jak i potrójne. Związki posiadające grupy funkcyjne są klasyfikowane raczej w oparciu o występowanie w nich grup funkcyjnych, niż obecność wiązań wielokrotnych.
Związki alicykliczne i aromatyczne
Związki cykliczne dzielą się na związki acykliczne oraz związki aromatyczne, węglowodory aromatyczne nazywane są arenami i z uwagi na obecność zdelokalizowanej chmury elektronów π posiadają inne właściwości. Układ aromatyczny jest znacznie bardziej stabilny, niż wynikałoby to z obecności w nim określonej ilości wiązań podwójnych. Wiązania te są jednak ze sobą skoniungowane, co prowadzi do dodatkowej stabilizacji układu, czego miernikiem jest mniejsza obserwowalna entalpia spalania niż obliczona teoretycznie dla niearomatycznego cyklicznego polialkenu.
Podobnie jak w przypadku związków alifatycznych, alicykliczne pierścienie węglowe mogą być nasycone lub nienasycone. Węglowodory alicykliczne posiadające jedynie pojedyncze wiązania C-C nazywane są cykloalkanami, których najprostszym przedstawicielem jest cyklopropan. Natomiast cykloalkeny i cykloalkiny posiadają odpowiednio wiązania podwójne i potrójne. Z powodów geometrycznych najbardziej stabilne są pierścienie zbudowane z sześciu atomów węgla (najmniejsze naprężenia dla wiązań w cząsteczce), układy złożone z pięciu atomów węgla także są stabilne. Pierścienie złożone z innej liczby atomów węgla są znacznie rzadziej spotykane.
Węglowodory aromatyczne posiadają układ zdelokalizowanych wiązań podwójnych w obrębie pierścienia węglowego. Najprostszym związkiem aromatycznym jest benzen, którego sześcioczłonowy pierścień aromatyczny stanowi element wielu cząsteczek organicznych. Dla "klasycznych" związków cyklicznych kryterium aromatyczności jest występowanie 4n + 2 zdelokalizowanych elektronów π, gdzie n jest liczbą naturalną. Z kolei obecność 4n elektronów π prowadzi do wzrostu niestabilności struktury. Takie układy nazywane są antyaromatycznymi.
Wprowadzenie heteroatomów do pierścienia węglowego prowadzi do znacznych zmian w jego własnościach. Związki posiadające tego rodzaju pierścienie nazywane są związkami heterocyklicznymi. Do prostych aromatycznych związków heterocyklicznych można zaliczyć piran, furan, tiofen oraz pirydynę natomiast piperydyna oraz tetrahydrofuran stanowią przykłady związków alicyklicznych. Najczęściej spotykanymi heteroatomami są azot, tlen oraz siarka, do rzadziej spotykanych można zaliczyć krzem oraz fosfor.
Pierścienie węglowe mogą się łączyć ze sobą, prowadząc do powstania związków policyklicznych. Układy takie często spotykane są w organizmach żywych. Do istotnych związków policyklicznych o znaczeniu biologicznym można zaliczyć oparte na szkielecie purynowym zasady azotowe budujące nukleotydy oraz wiele terpenoidów.
Pierścienie mogą też wiązać się ze sobą wspólnym atomem węgla, co prowadzi do formowania się spiranów.
Polimery
Z punktu widzenia chemii organicznej najważniejszą cechą atomów węgla jest zdolność do katenacji, czyli tworzenia połączeń pomiędzy atomami tego samego pierwiastka. Ponadto bardzo wiele związków organicznych może w odpowiednich warunkach łączyć się ze sobą, tworząc ogromne makromolekuły o prostym lub rozgałęzionym łańcuchu. Proces formowania się łańcucha polimeru nazywany jest polimeryzacją, natomiast mianem monomeru określana jest najmniejsza powtarzalna jednostka występująca w łańcuchu polimeru. Istnieją dwie główne klasy polimerów organicznych: plastiki, nazywane też polimerami przemysłowymi, oraz biopolimery, do których zaliczają się przede wszystkim białka, kwasy nukleinowe oraz polisacharydy
Od czasu wynalezienia bakelitu, który był pierwszym syntetycznym polimerem, otrzymano bardzo wiele tworzyw sztucznych o bardzo różnych właściwościach. Do odgrywających największą rolę polimerów można zaliczyć polietylen, polipropylen, nylon, teflon, polistyren, polichlorek winylu oraz syntetyczne gumy i silikony.
Poprzez dobór odpowiednich warunków polimeryzacji można otrzymać polimery tego samego związku charakteryzujące się różną budową łańcucha. Najczęściej modyfikowane parametry to długość łańcucha, stopień rozgałęzienia oraz taktyczność. Jeżeli do syntezy zostanie wykorzystany jeden związek, to powstały polimer będzie homopolimerem. Jeżeli zostaną użyte dwa związki, to produktem będzie kopolimer. Poprzez regulację ilości drugiego składnika można regulować istotne właściwości polimeru, takie jak twardość, gęstość oraz wytrzymałość mechaniczna.
Związki naturalne
Istnieje wiele klas związków naturalnych i biopolimerów, z których większość ma kluczowe znaczenie dla istnienia znanego nam życia opartego na związkach węgla. Jak wspomniano wyżej trzy podstawowe klasy biopolimerów to białka, kwasy nukleinowe oraz polisacharydy. Do podstawowych typów związków małocząsteczkowych występujących w żywych organizmach zalicza się:
Aminokwasy stanowiące bloki budulcowe dla białek. Poza 20 podstawowymi aminokwasami białkowymi istnieje ponad 100 aminokwasów nie występujących w białkach. Pełnią one różnorodną funkcję w organizmach – działają jako cząsteczki sygnałowe, stanowią intermediaty występujące w procesach metabolicznych lub biorą udział w procesach redoks.
Cukry, nazywane także węglowodanami pełniące głównie funkcje budulcowe (pod postacią takich polisacharydów jak celuloza i chityna oraz energetyczne (stanowią podstawowy substrat w procesie glikolizy).
Lipidy będące zróżnicowaną grupą związków stanowiących, w przypadku wielu organizmów materiał zapasowy. Ponadto fosfolipidy stanowią podstawowy budulec błony komórkowej.
Izoprenoidy stanowią grupę związków wywodzących się od wspólnego związku, fosforanu izopentylu. W organizmach zwierzęcych największą rolę spełniają pochodne cholesterol występujący w błonie komórkowej i jego pochodne odgrywające rolę hormonów. W organizmach roślinnych występuje bardzo wiele izoprenoidów o różnorodnych funkcjach
Poza tymi głównymi klasami związków naturalnych w przyrodzie występuje wiele innych związków organicznych, których rola często nie jest dobrze poznana. Do istotnej dla ludzi grupy należą alkaloidy, często wykorzystywane w medycynie oraz do produkcji używek i narkotyków.
Reakcje związków organicznych
Różnorodność reakcji chemicznych, jakim mogą podlegać związki organiczne, jest zależna od ilości grup funkcyjnych jakie one posiadają. Przykładowo alkany są znacznie mniej reaktywne niż związki zawierające grupę karbonylową. Z powodu różnorodnej struktury i obecności wielu grup funkcyjnych przebieg reakcji i stojący za tym mechanizm jest z reguły bardziej złożony niż w przypadku reakcji związków nieorganicznych.
Do wyjaśnienia mechanizmu dowolnej reakcji organicznej należy rozważyć kilka głównych czynników mających wpływ na reaktywność i stereochemię:
powinowactwo elektronowe
siłę wiązań
zawadę steryczną
efekty stereoelektronowe
wiązania wodorowe
efekty rozpuszczalnikowe
Ponadto kluczowe znaczenie ma wykrycie i ustalenie struktury reaktywnych intermediatów takich jak karbokationy, karboaniony czy karbeny. Z powodu krótkiego czasu życia badania nad tymi indywiduami są utrudnione. Dopiero wykorzystanie takich technik jak femtosekundowa spektroskopia laserowa pozwoliło na dokładniejsze zrozumienie procesów związanych z rozpadaniem i tworzeniem się nowych wiązań w czasie reakcji chemicznej.
Ponieważ reakcje organiczne mają złożony przebieg, to zwykle obok głównej reakcji zachodzi też jedna lub więcej reakcji ubocznych. W niektórych przypadkach zachodzenie tych reakcji może naprowadzić badaczy na trop mechanizmu danej reakcji, jednak w większości przypadków reakcje uboczne uznawane są za procesy szkodliwe, ponieważ obniżają one wydajność powstawania właściwego produktu.
Wyznaczanie struktury związków organicznych
Z reguły cząsteczki organiczne mają skomplikowaną budowę, której nie można wyznaczyć jedynie na podstawie wzoru sumarycznego danego związku. Mimo tego, posiadając znany wzór sumaryczny można, poprzez porównanie ilości atomów wodoru i węgla wyznaczyć sumaryczną ilość nienasyconych wiązań w cząsteczce. Opierając się o te informacje nie można jednak ustalić, czy są to wiązania podwójne czy potrójne, ani wyznaczyć ich położenia w cząsteczce. Ponadto im bardziej złożona jest substancja, która jest przedmiotem badań, tym większa jest liczba potencjalnych izomerów konstytucyjnych, a także stereoizomerów.
Związki organiczne często tworzą mieszaniny. Wykorzystując różne temperatury wrzenia składników mieszaniny oraz różnice w rozpuszczalności w różnych rozpuszczalnikach można przy użyciu prostych technik takich jak destylacja, ekstrakcja oraz krystalizacja, w łatwy sposób rozdzielić proste mieszaniny. Do rozdziału mieszanin związków o podobnych właściwościach fizykochemicznych należy wykorzystać bardziej skomplikowane metody, takie jak destylacja frakcyjna, chromatografia oraz techniki elektroforetyczne.
Po rozdziale mieszaniny można przystąpić do identyfikacji poszczególnych składników. W chwili obecnej istnieje wiele technik umożliwiających ustalenie struktury związku organicznego. Poniżej zostaną zaprezentowane metody o największym znaczeniu we współczesnej chemii organicznej.
Krystalografia rentgenowska stanowi obecnie najdokładniejszą metodę wyznaczania struktury przestrzennej związków organicznych. Jedynym ograniczeniem w jej zastosowaniu jest konieczność otrzymania dobrze wykształconego kryształu badanego związku. W przypadku niektórych związków, takich jak nukleotydy lub białka, otrzymanie kryształów jest bardzo trudne i czasochłonne, co ogranicza zastosowanie tej techniki. Jednak, mimo trudności z krystalizacją białek, krystalografia rentgenowska znajduje duże znaczenie w biologii strukturalnej do otrzymywania dokładnych struktur białek i kwasów nukleinowych. W chemii organicznej krystalografia ma decydujące znaczenie w badaniach strukturalnych związków metaloorganicznych.
Analiza elementarna to metoda badawcza, w której próbka związku jest precyzyjnie ważona, a następnie ulega spaleniu. Na podstawie analizy pozostałości po spaleniu można wyznaczyć jakie pierwiastki wchodzą w skład badanego związku oraz jakie są zależności stechiometryczne pomiędzy nimi. Obecnie metoda ma ta znaczenie marginalne, głównie z uwagi na bardzo szybki rozwój spektrometrii mas (patrz poniżej).
Spektrometria mas stanowi najdokładniejszą metodę wyznaczania mas związków chemicznych. Metoda ta polega na jonizacji próbki zawierającej pojedynczą substancję lub ich mieszaninę, a następnie pomiarze masy powstałych jonów. Poprzez bardzo precyzyjne wyznaczenie masy cząsteczki oraz wykorzystanie dodatkowych informacji możliwych do uzyskania za pomocą tej techniki (wzory fragmentacji jonów) można wyznaczyć wzór sumaryczny badanego związku, a także uzyskać pewne informacje na temat jego struktury.
Techniki spektroskopowe stanowią bardzo uniwersalne narzędzie do identyfikacji związków organicznych. Podstawową ideą spektroskopii jest wykorzystanie oddziaływań fal elektromagnetycznych z cząsteczkami związków chemicznych do uzyskania informacji na temat budowy tych molekuł. Obecnie mają one największe zastosowanie spośród wszystkich stosowanych w chemii organicznej metod fizykochemicznych. Istnieje wiele typów metod spektroskopowych, z których w chemii organicznej największe zastosowanie mają:
Spektroskopia NMR obecnie odgrywa ona dominującą rolę w identyfikacji związków organicznych. W ramach NMR istnieje bardzo wiele technik, których umiejętne użycie pozwala na wyznaczenie wzoru strukturalnego zasadniczo każdego związku małocząsteczkowego. Ponadto pozwala ona na badanie mechanizmów reakcji chemicznych, wyznaczanie składu mieszanin, a także ustalanie budowy przestrzennej białek i kwasów nukleinowych.
Spektroskopia w podczerwieni technika ta pozwala na wykrycie podstawowych grup funkcyjnych w cząsteczce, a także badanie wiązań wodorowych oraz ustalanie składu mieszanin organicznych.
Spektroskopia Ramana, podobnie jak spektroskopia w podczerwieni, pozwala na wykrywanie grup funkcyjnych w związkach organicznych, znajduje ona także liczne zastosowania w badaniach związków zaadsorbowanych na powierzchniach.
Spektroskopia UV-VIS stosowana jest głównie do ustalania stężeń związków w roztworach, a także badań przejść elektronowych. Ten rodzaj spektroskopii nie odgrywa dużego znaczenia w bezpośredniej identyfikacji związków organicznych.
Dichroizm kołowy to najczęściej stosowana obecnie metoda chiralooptyczna znajdująca zastosowanie w badaniach związków czynnych optycznie.
Syntetyczna chemia organiczna
Syntetyczna chemia organiczna, nazywana często po prostu syntezą organiczną, stanowi naukę stosowaną zajmującą się projektowaniem i prowadzeniem syntez złożonych cząsteczek organicznych.
W większości przypadków zaprojektowanie efektywnej syntezy nowego związku chemicznego stanowi duży problem z uwagi na ogromną liczbę możliwych dróg prowadzących od substratów do cząsteczki docelowej. Nie zawsze możliwe jest ustalenie jednej optymalnej strategii syntezy, ponadto w wielu przypadkach nie można przewidzieć czy w danych warunkach określona reakcja będzie zachodziła z dobrą wydajnością. Mimo tego istnieje kilka zasadniczych reguł, którymi należy się kierować przy projektowaniu syntezy, takich jak redukcja ilości kroków syntetycznych poprzez prowadzenie równoległej syntezy kilku bloków syntetycznych. W wielu przypadkach, zwłaszcza przy prowadzeniu syntez totalnych, istnieje konieczność zmodyfikowania lub opracowania nowych procedur syntetycznych.
Obecna metodologia projektowania syntez opiera się na koncepcji analizy retrosyntetycznej opracowania przez E. J. Coreya. Stanowi ona niejako odwrócenie klasycznej syntezy, ponieważ polega na rozbiciu cząsteczki docelowego związku na szereg mniejszych elementów nazywanych syntonami, które stanowią ekwiwalenty rzeczywistych produktów pośrednich występujących w danej syntezie. Poprzez stopniowe rozbijanie złożonych syntonów dochodzi się do etapu, w którym dalsze uproszczenie struktury nie jest już możliwe. Wtedy należy zamienić syntony na odpowiadające im rzeczywiste substraty. Dla cząsteczek o bardzo skomplikowanej budowie, takich jak taksol, ilość potencjalnych drzew retrosyntetycznych jest bardzo duża. W takim przypadku często wykorzystuje się odpowiednie programy komputerowe przyśpieszające wybór efektywnej drogi syntezy.
Podstawowe zagadnienia chemii organicznej
Organiczne grupy funkcyjne
Mechanizmy reakcji chemicznych
Stereochemia
Synteza organiczna a zwłaszcza synteza asymetryczna
Specjalistyczne działy chemii organicznej
Biochemia
Chemia bioorganiczna
Chemia polimerów
Chemia metaloorganiczna
Chemia supramolekularna
Przypisy
Linki zewnętrzne
Podręcznik "Organic Chemistry On Line"
"Vortal Młodego Chemika"
"Chemia Organiczna OnLine"
Wykłady z chemii organicznej
Journal of Organic Chemistry (wymagana subskrypcja) (Spis treści)
Organic Letters (Spis treści)
Organic Chemistry Portal
zbiór tekstów poświęconych chemii organicznej
Podręcznik chemii organicznej
Organic Chemistry Resources WorldWide – zbiór przydatnych linków
Roger Frost's Organic Chemistry - różnorodne pomoce multimedialne
Organic chemistry help
Organic Chemistry Tutor
Chemiczny Freeware na http://www.acdlabs.com
oferowany przez ChemAxon. |
750 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20fizyczna | Chemia fizyczna | Chemia fizyczna jest nauką zajmującą się badaniem zjawisk makroskopowych, atomowych, subatomowych i międzycząsteczkowych w układach chemicznych uwzględniając prawa i pojęcia fizyki. Stosuje się zasady i pojęcia fizyki, takie jak ruch, energia, siła, czas, termodynamika, chemię kwantową, mechanikę statystyczną, dynamikę i równowagę.Chemia fizyczna, w odróżnieniu od fizyki chemicznej, jest głównie (ale nie zawsze) nauką makroskopową lub struktur makrocząsteczkowych, jako że większość zasad chemii fizycznej ma swoje podłoże na założeniach związanych z masą, niż ze strukturami cząsteczkowymi lub subatomowymi. Przykładem jest równowaga chemiczna czy koloidy.
Zależnościami, na które chemia fizyczna stara się znaleźć odpowiedzi są między innymi:
Siły międzycząsteczkowe, które wpływają na właściwości fizyczne materiałów (plastyczność, wytrzymałość na rozciąganie, napięcie powierzchniowe w cieczach);
Kinetyka reakcji i szybkość reakcji,
Tożsamość jonów i przewodność elektryczna materiałów,
Chemia powierzchni i elektrochemia membran,
Oddziaływanie jednego ciała na drugie w zakresie ilości ciepła i pracy (termodynamika),
Transfer ciepła pomiędzy układem chemicznym a jego otoczeniem podczas zmiany fazy lub reakcji chemicznej mającej miejsce (termochemia),
Badanie własności koligatywnych rodzajów cząstek znajdujących się w roztworze,
Liczba faz, liczba składowych i stopni swobody (lub wariancji) może być związana z inną fazą (reguła faz),
Reakcje ogniw elektrochemicznych.
Uzyskane przez chemię fizyczną reguły, wzajemne powiązania oraz ich ilościowe przedstawienia stanowią bazę chemicznej analizy instrumentalnej (aparaturowej), metod laboratoryjnych oraz chemii stosowanej – technologii i inżynierii chemicznej.
Początki tego działu chemii sięgają XVIII wieku i są związane z niezależnym podaniem prawa zachowania masy przez Michała W. Łomonosowa (1748) i Antoniego L. de Lavoisiera (1777). Łomonosow jest też uważany za twórcę określenia chemia fizyczna.
Działy chemii fizycznej
Chemia budowy cząsteczek
Chemia przemian fazowych
Termodynamika chemiczna
Kinetyka chemiczna
Kataliza chemiczna
Elektrochemia
Fotochemia
Fonochemia
Magnetochemia
Chemia radiacyjna
Chemia koloidowa
Chemia kwantowa
Chemia teoretyczna
Przypisy |
751 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Czcionka | Czcionka | Czcionka (staropolskie nazwy: krotło, cćonka, trzcionka) – rodzaj nośnika pojedynczych znaków pisma drukarskiego (liter, cyfr, ornamentów, znaków), podstawowy materiał zecerski używany w technice druku wypukłego. Współcześnie czcionka drukarska została wyparta przez czcionkę komputerową, która jest obrazem pojedynczego znaku (glifu) zakodowanym w postaci bitmapowej lub wektorowej.
W języku niefachowym, w kontekście komputerowym, określenia „czcionka” używa się jako metonimii terminu „font”, odnosząc je do zestawu czcionek, zbioru zakodowanych postaci znaków. Rozróżnienie terminologiczne między czcionką a fontem zarzucono m.in. w polskojęzycznych wersjach pakietów aplikacji biurowych takich jak MS Office czy LibreOffice, gdzie jest tłumaczone na polski jako „czcionka”.
Historia
Czcionka została wynaleziona na Dalekim Wschodzie w XI w. przez Bi Shenga, jednak w Europie do powszechnego użytku zaczęła wchodzić dopiero od XV w. Stosowania czcionek zaprzestano na początku lat 90. XX w. po upowszechnieniu się systemów DTP. Obecnie czcionki używane są tylko w artystycznych technikach druku oraz w niektórych drukach akcydensowych, np. w wykonywanych celowo tradycyjnymi metodami dyplomach lub w wydawnictwach o charakterze pamiątkowym.
Charakterystyka czcionek
Czcionka ma postać metalowego (lub drewnianego, z tworzywa sztucznego) prostopadłościanu odlanego ze stopu drukarskiego. Główną część czcionki stanowi słupek. Na jego górnej (czołowej) powierzchni znajduje się wystająca główka o kształcie drukowanego znaku. Płaska powierzchnia główki stanowi tzw. oczko odbijające w trakcie drukowania znaki pisarskie. Oczko to powierzchnia samego znaku. Prostokąt opisany na obrysie główki nie wypełnia jednak całości powierzchni czołowej czcionki. Pomiędzy główką i krawędziami bocznymi czcionki znajdują się odległości zwane odsadkami. Odsadka umożliwia składanie samego tekstu bez justunku, zapewniając minimalny potrzebny odstęp między znakami w wierszu (w poziomie) i między wierszami (w pionie).
Jedna z powierzchni bocznych czcionki jest tzw. płaszczyzną sygnaturową. Zawiera ona wyżłobienia (sygnatury) mające ułatwić osobie składającej – zecerowi – zorientowanie się w poprawności składu. Z tego samego powodu powierzchnia dolna (stopkowa) zawiera wyżłobienie zwane żłóbkiem. Żłóbek jest położony asymetrycznie, aby zecer po odwróceniu całego składu do góry nogami również mógł się zorientować w poprawności pracy (czy niektóre litery nie zostały ułożone do góry nogami; np. O, H). Czcionki nie posiadają wypustek wchodzących w czcionki sąsiednie. Dla niektórych znaków istnieją jednak tzw. „czcionki z przewieszką”, czyli czcionki o oczku wystającym poza niektóre krawędzie powierzchni czołowej. Wszystkie czcionki mają tę samą wysokość, wynoszącą 66 i 2/3 punktu typograficznego.
Istnieją również „czcionki” pozbawione oczka, tzw. ślepy materiał zecerski, czyli justunek – są to wszelkie metalowe kostki, blaszki i sztabki wypełniające puste miejsce wokół czcionek tak, aby przy zwiększeniu odległości między znakami i wierszami, oraz po wypełnieniu pustych powierzchni łamanej kolumny stanowiła ona nadal jednolity masywny blok.
Czcionki większe, zwykle od wielkości 2 kwadratów, były często drewniane, tzw. „drewniaki”. Wykonywane były z twardego drewna, jednak wbrew pozorom nie dębowego. Najczęściej stosowano twarde drewno cienkowłókniste: buk, grusza, klon, śliwa lub wiśnia, nasycone olejem lub pokostem; używano również czcionek z tworzyw sztucznych. Czcionki te nazywane były czcionkami afiszowymi.
Wielkości czcionek i justunku określano wyłącznie w punktach typograficznych oraz nazwach zwyczajowych będących ich wielokrotnościami.
Odlewanie czcionek
Tradycyjne, ręczne odlewanie czcionek było powszechnie stosowane do pierwszej połowy XIX wieku, a jego technika nie ulegała znaczącym zmianom od czasów Gutenberga. Proces wykorzystywał różnice w twardości i temperaturze topienia różnych metali, a wywodził się prawdopodobnie z praktyki produkcji stempli jubilerskich lub mincerskich.
Najpierw w słupkach z odhartowanej (względnie miękkiej) stali grawerowano wypukłe, odwrócone (negatywowe, czyli w odbiciu lustrzanym) wzory liter, cyfr oraz innych znaków pisarskich. Po ponownym zahartowaniu mogły być one stosowane jako stemple (patryce) . W miększych od stali płytkach miedzianych wybijano tymi stemplami formy odlewnicze dla czcionek (matryce) – były one wklęsłe i pozytywowe (nie odwrócone). Czcionki (wypukłe, odwrócone) odlewano ze stopu drukarskiego w aparacie odlewniczym o regulowanej szerokości, na dnie którego umieszczano matrycę.
Od 1887 r. wprowadzono do stosowania czcionki monotypowe odlewane na miejscu w drukarni na maszynie zwanej monotypem. Na monotypie odlewano czcionki (monotypy) bezpośrednio (i w kolejności) do zadanego składu. Stosowany był przede wszystkim do drukowania książek, zwłaszcza publikacji specjalistycznych, wymagających zapisu matematycznego lub tabel. Oprócz tego w drukarniach stosowano także wynalezione w 1886 r. linotypy, służące do odlewania całych wierszy tekstu. Linotyp, jako urządzenie tańsze od monotypu, stosowano przede wszystkim do druku prasy codziennej.
Kolor czcionki
Kolor czcionki współdziała z typografią na wiele sposobów, odgrywając różne role, które zarówno pomagają w przekazie informacji, jak i stanowią element ogólnego efektu wizualnego projektu. Kolor można zastosować w celu wprowadzenia logicznej, wizualnej hierarchii w tekście, dla dodatkowego zdefiniowania i skontrastowania go oraz nadania mu innego znaczenia. Dotyczy to zarówno koloru drukowanego tekstu, jak i podłoża na które jest nanoszony. Ze względu na to, że różne kroje pisma mają zróżnicowaną szerokość znaków, różną wysokość x oraz różne style szeryfów, kroje pisma złożone w tym samym stopniu pisma z taką samą interlinią oraz innymi wymiarami dadzą odmienne stopnie pokrycia kolorem na stronie, a tym samym stworzą wrażenie różnych kolorów. Jest to przykład ekstremalny, jednak bardzo dobrze ilustruje to założenie. Krój z blokowymi szeryfami ma szerokie kreski i wydaje się bardziej czarny na stronie, ponieważ ta farba dominuje. Gill Sans ma delikatne cienkie kreski, które wyglądają znacznie lżej.
Znaczenia pojęcia
Termin „czcionka” używany jest w kilku znaczeniach:
Pojęcie dotyczące przedmiotu – element składu zecerskiego odbijający pojedynczy znak drukarski.
Pojęcie dotyczące zastosowania – komplet znaków, którymi można złożyć jednorodny fragment tekstu. Tak więc znaki w dwu różnych stopniach pisma, albo znaki normalne i pogrubione, to znaki z dwu różnych czcionek. Dokładnie rzecz ujmując – jedna czcionka to komplet znaków o tych samych trzech zasadniczych parametrach: krój pisma, stopień pisma i odmiana pisma.
Pojęcie dotyczące produktu – krój pisma. Na przykład znany szwajcarski typograf Adrian Frutiger zaprojektował swoją słynną czcionkę (czyli krój) Univers aż w 21 odmianach.
Kontrowersje
Powszechnie uważa się, że po raz pierwszy użył jej Johannes Gutenberg do druku Biblii, przeprowadzonego w latach 1452–1455, co jednak nie znajduje potwierdzenia w faktach, gdyż ruchoma czcionka była znana w Europie wcześniej, a ponadto sama Biblia nie jest pierwszym drukiem Gutenberga. Zasługi Gutenberga to ulepszenie zastanych technik drukarskich niezadowalającej jakości. Jeszcze przed Gutenbergiem ruchomej czcionki miał używać holenderski drukarz Laurens Janszoon Coster. Nie wiadomo, czy ruchoma czcionka została w Europie wynaleziona zupełnie niezależnie, czy też idea ta przywędrowała z Dalekiego Wschodu, gdzie pojawiła się już cztery wieki przed Gutenbergiem. Podobnie jak w przypadku kompasu czy prochu, taką wędrówkę trudno prześledzić ze względu na brak materiałów historycznych.
Uwagi
Przypisy
Artykuły piśmienne
Zecerstwo
Typografia |
752 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Czworok%C4%85t | Czworokąt | Czworokąt – wielokąt płaski o czterech bokach. Odcinek łączący dwa niesąsiednie wierzchołki czworokąta nazywamy przekątną czworokąta. Każdy czworokąt ma dwie przekątne.
Wśród czworokątów można wyróżnić m.in.:
trapezy,
równoległoboki,
prostokąty,
deltoidy,
romby,
kwadraty (czyli czworokąty foremne).
Suma miar kątów
Suma miar kątów wewnętrznych w każdym czworokącie wynosi 360°.
Okrąg wpisany i opisany
W czworokąt da się wpisać okrąg wtedy i tylko wtedy, gdy sumy długości przeciwległych boków czworokąta są równe. Na czworokącie da się opisać okrąg wtedy i tylko wtedy, gdy sumy miar przeciwległych kątów wewnętrznych wynoszą 180°.
Rozpoznawanie czworokątów
Zobacz też
Twierdzenie Ptolemeusza
Przypisy |
755 | https://pl.wikipedia.org/wiki/CD-ROM | CD-ROM | CD-ROM (akronim ang. Compact Disc Read Only Memory) – płyta kompaktowa zawierająca dane dostępne, ale nie modyfikowalne, w komputerze w formie pamięci masowej. Standard zapisu dowolnych danych binarnych został opracowany przez Sony i Philips w 1985 w tzw. Żółtej Księdze (ang. Yellow Book), będącej pierwszym rozszerzeniem standardu CD opisanego w Czerwonej Księdze (ang. Red Book).
Płyty CD-ROM są popularnym nośnikiem w dystrybucji oprogramowania, włączając w to gry komputerowe i aplikacje multimedialne, chociaż mogą zawierać dowolne dane (w ilości zależnej od pojemności nośnika). Istnieje możliwość umieszczenia na płycie łącznie danych komputerowych i dźwięku, który można odtwarzać w zwykłym odtwarzaczu CD, podczas gdy dane (np. oprogramowanie lub pliki filmowe) są osiągalne tylko na komputerze (np. ISO 9660 dla PC). Płyty takie określa się mianem CD-Extra.
W czasie wprowadzania technologii CD-ROM, nośniki te miały większą pojemność niż powszechnie stosowane ówczesne twarde dyski. Obecnie pojemność twardych dysków znacznie przewyższa pojemność CD, DVD czy Blu-ray, mimo to pewne eksperymentalne nośniki optyczne jak np. HVD mają większe pojemności i szybsze transfery danych niż dzisiejsze (2013) twarde dyski.
Nośnik
Płyty CD-ROM pod względem wyglądu są identyczne z płytami kompaktowymi, a zapisane dane są odczytywane w bardzo podobny sposób (jedyną różnicą są standardy używane przy przechowywaniu danych). Płyty są wykonane z poliwęglanowych plastikowych krążków o grubości 1,2 mm, z cienką warstwą aluminium tworzącą warstwę odbijającą światło. Najbardziej powszechnym rozmiarem płyt jest 120 mm średnicy oraz rzadziej spotykany 80 mm średnicy tzw. Mini CD. Możliwe są też inne wymiary i kształty (np. nośniki w kształcie i wymiarze wizytówki).
Dane są zapisywane jako ciąg mikroskopijnych wgłębień. Wzór wgłębień i pól jest odczytywany za pomocą lasera oświetlającego powierzchnię odblaskową („pola” to przerwy między „wgłębieniami”). Ponieważ głębokość wgłębień waha się w granicach od do długości fali światła laserowego stosowanego do odczytu informacji z płyty, faza fali światła odbitego ulega przesunięciu i, w wyniku interferencji, wygasza jasność promienia odbitego. Ten wzór zmieniającej się intensywności wiązki odbitej jest konwertowany na dane cyfrowe.
Standard
Istnieje wiele formatów przechowywania danych na płytach kompaktowych, są one zdefiniowane w tzw. (ang. Rainbow Books). Podstawowe informacje są zawarte w Czerwonej Księdze (ang. Red Book), Żółtej Księdze (ang. Yellow Book) i Białej Księdze (ang. ). Dokładną specyfikację standardu ISO/IEC 10149/ECMA-130, która zawiera dokładny opis zjawisk fizycznych i warstwy fizycznej CD-ROM, włączając w to zmodyfikowane kodowanie korekcyjne Reeda-Solomona (CIRC) i modulację danych EFM, można uzyskać w ISO lub ECMA
Standardowy system plików CD-ROM jest zdefiniowany przez ISO 9660, chociaż ma być zastąpiony przez ISO 13490 (który wspiera także CD-R i wielosesyjność). Natomiast UDF rozszerza ISO 13346 (który był zaprojektowany dla wsparcia zapisywania nieliniowego zarówno płyt jednokrotnego zapisu, jak i kasowalnych), aby wspierać nośniki tylko do odczytu oraz zapisywalne, początkowo zaadaptowany dla potrzeb DVD. Powstała także specyfikacja El Torito, dzięki której płyta kompaktowa emuluje dyskietki lub dysk startowy komputera.
Napędy CD-ROM są klasyfikowane współczynnikiem prędkości w stosunku do płyt muzycznych (1× oznacza prędkość transmisji rzędu 150 KiB/s). Napędy o współczynniku 12× stały się powszechne począwszy od 1997 roku. Przy prędkościach przekraczających 12× pojawiają się problemy z wibracjami i ciepłem. Napędy stosujące stałą prędkość kątową (CAV – ang. Constant Angular Velocity) pozwalają na prędkości transmisji do 30× na zewnętrznej krawędzi płyty. Jednakże niejako z natury, prędkość przy wewnętrznej krawędzi wynosi tylko 12×, i rośnie liniowo wraz ze zbliżaniem się do krawędzi zewnętrznej.
Dane
Sektor danych na płycie kompaktowej zawiera 2352 bajty podzielone na 98 ramek po 24 bajty każda. W odróżnieniu od płyt muzycznych, CD-ROM nie może polegać na ukrywaniu błędów metodą interpolacji, a w związku z tym wymaga większej wiarygodności pobieranych danych. W celu lepszego wykrywania błędów i ich korekcji na płytach CD-ROM zastosowano trzecią warstwę kodowania korekcyjnego Reeda-Solomona. CD-ROM w trybie 1, wyposażony w trzy warstwy korekcji błędów, zawiera 2048 bajtów danych netto z 2352 dostępnych na sektor. W trybie 2, najczęściej stosowany do zapisu materiału video (VCD), na dane przeznaczone jest 2336 bajtów na sektor. Prędkość transmisji danych netto w trybie 1 w porównaniu do płyt muzycznych wynosi is 44100 Hz × 16 bits/sample × 2 channels × 2048 / 2352 / 8 = 153,6 kB/s = 150 KiB/s. Czas odtwarzania to 74 minuty, czyli 4440 sekund, co daje pojemność netto w trybie 1 równą 682 MB = 650 MiB.
Przy prędkości 1× napęd CD odczytuje 75 kolejnych sektorów na sekundę.
Zawartość typowej płyty kompaktowej
Typowo 74 minuty = 333 000 bloków lub sektorów.
Każdy sektor to 2352 bajty zawierające:
2048 bajtów danych w trybie 1
2336 bajtów danych w trybie 2 (PSX/VCD)
2352 bajty danych dźwiękowych.
Różnice między rozmiarem sektora a ilością danych wynikają z wprowadzenia danych nagłówkowych i kodowania korekcyjnego, których jest więcej dla danych komputerowych, mniej dla materiału wideo i brak dla danych dźwiękowych. Należy jednak zauważyć, że wszystkie formy danych korzystają ponadto z korekcji błędów niższego poziomu.
Przygotowując obraz płyty kompaktowej stosowanym rozmiarem sektora są zawsze 2352 bajty
Całkowity rozmiar obrazu płyty jest wielokrotnością sektora.
Wzór dla nagłówka sektora płyty kompaktowej w trybie 1 to 0x00ffffffffffffffffffff00
Produkcja
Płyty CD-ROM są produkowane masowo metodą tłoczenia. W oparciu o oryginalną szklaną płytę są tworzone specjalne matryce do tłoczenia, które „odciskają” ostateczny wzór wgłębień i pól na ostatecznych płytach. Płyty „nagrywalne” są tworzone w zupełnie inny sposób, gdyż dane są zapisywane promieniem lasera, który zmienia właściwości barwnika lub przemiany fazowej materiału w procesie potocznie zwanym „wypalaniem”.
Pojemność
Pojemności płyt CD-ROM są zwyczajowo wyrażane z przedrostkiem dwójkowym po odjęciu obszaru, który jest zajęty przez dane niezbędne do korekcji błędów. Typowy nośnik 120 mm o pojemności 700 MB może właściwie przechować 737 MB (703 MiB) danych z korekcją błędów (lub 847 MB wszystkich). Dla porównania jednowarstwowa płyta DVD może pomieścić 4,7 GB danych chronionych sumami kontrolnymi, to więcej niż 6 płyt CD-ROM.
Napęd
Do odczytu płyt CD-ROM wymagany jest napęd CD-ROM. Napędy do odczytu płyt CD-ROM są połączone z komputerem przez IDE(ATA), SCSI, SATA, FireWire lub USB. Praktycznie wszystkie współczesne napędy CD-ROM są w stanie odczytywać płyty muzyczne (jak również Video CD i inne standardy danych), czasami jednak wymagane jest do tego odpowiednie oprogramowanie.
Laser i optyka
Napędy CD-ROM wykorzystują laser półprzewodnikowy emitujący światło w bliskiej podczerwieni o długości fali 780 nm. Promień lasera jest kierowany na płytę za pomocą optyczno-elektronicznego modułu śledzącego, który wykrywa odbicie lub rozproszenie promienia.
Prędkość transmisji
Jeśli napęd CD-ROM odczytuje dane, stosując tę samą prędkość obrotową co odtwarzacz płyt muzycznych, to prędkość transmisji danych wynosi 150 KiB/s, powszechnie określaną jako „1×”. Przy tej prędkości prędkość przesuwu sektorów względem promienia laserowego wynosi 1,2 m/s. Aby utrzymać tę liniową prędkość po zmianie pozycji głowicy, prędkość obrotowa płyty jest zmieniana od 500 obr./min przy wewnętrznej krawędzi płyty, do 200 obr./min przy zewnętrznej krawędzi.
Przez zwiększanie prędkości przy której dysk się obraca, dane mogą być odczytywane z większą prędkością. Na przykład napęd CD-ROM obracający płytą z prędkością 8×, tj. od 1600 do 4000 obr./min, osiąga prędkość przesuwu sektora 9,6 m/s i prędkość transmisji rzędu 1200 KiB/s. Przy prędkościach powyżej 12× większość napędów odczytuje płyty stosując stałą prędkość obrotową (CAV ang. Constant Angular Velocity), niezależnie od pozycji głowicy. W tym trybie współczynnik „×” należy rozumieć jako prędkość maksymalna osiągalna przy zewnętrznej krawędzi płyty. Współczynnik 20× wydawał się być nieprzekraczalną granicą z powodów mechanicznych do czasu aż Samsung Electronics wprowadził na rynek napęd SCR-3230 działający z prędkością 32×, którą osiągnął dzięki zastosowaniu systemu łożysk kulkowych do zrównoważenia wirującej płyty, zmniejszając wibracje i hałas. W 2004 najszybsze powszechnie spotykane prędkości transmisji osiągnęły wartość 52×, tj. 10 400 obr./min i 7,62 MiB/s. Dalsze zwiększanie prędkości obrotowej zostało ograniczone przez wytrzymałość plastiku poliwęglanowego, z którego płyty są wykonywane. Przy prędkości obrotowej 52×, prędkość liniowa sektorów względem głowicy przy zewnętrznej krawędzi płyty wynosi około 65 m/s. Mimo to dalsze zwiększanie prędkości odczytu jest wciąż możliwe, stosując wiele przetworników laserowych, co zademonstrował Kenwood TrueX 72×, w którym zastosowano siedem laserów przy prędkości obrotowej około 10×.
Napędy CD z opcją nagrywania są często opisywane trzema prędkościami transmisji:
prędkość zapisu płyty do jednokrotnego zapisu
prędkość zapisu płyty do wielokrotnego zapisu
prędkość odczytu.
Przykład: napęd 12×/10×/32× oznacza, że zapis na płytę CD-R odbywa się z prędkością 12× (1,76 MiB/s), zapis na płytę CD-RW z prędkością 10× (1,46 MiB/s), a odczyt z prędkością 32× (4,69 MiB/s), przy założeniu, że zarówno procesor, jak i nośnik nie narzucą swoich ograniczeń.
Należy odróżnić współczynnik prędkości 1× dla CD-ROM (150 KiB/s) od współczynnika 1× dla DVD (1,32 MiB/s).
Kwestie praw autorskich
Wystąpiły próby ze strony przemysłu muzycznego, aby uczynić płyty muzyczne (CDDA, Czerwona Księga) nieodtwarzalnymi na komputerach wyposażonych w napędy CD-ROM, aby zapobiec kopiowaniu nagrań muzycznych. Osiągano to przez zamierzone wprowadzanie błędów na płycie, które większość samodzielnych odtwarzaczy CD potrafiła skompensować, lecz mogły one dezorientować napędy CD-ROM. Od października 2001, z powodu nacisku ze strony praw konsumenta, płyty muzyczne muszą być opatrzone w tekst ostrzegawczy, jeśli płyta nie spełnia wszystkich standardów opisanych w oficjalnej specyfikacji dotyczącej muzycznych płyt kompaktowych, celem poinformowania nabywców, które płyty nie pozwalają w pełni na dozwolony użytek ich zawartości.
W 2005 Sony BMG Music Entertainment został skrytykowany, gdy okazało się, że mechanizm zabezpieczający przed kopiowaniem (XCP – ang. Extended Copy Protection) zastosowany na niektórych płytach muzycznych automatycznie i potajemnie instalował na komputerach oprogramowanie zapobiegające kopiowaniu. Takie płyty nie można prawnie uznać za CD czy też płyty kompaktowe, ponieważ nie spełniają one standardów opisanych w Czerwonej Księdze dotyczącej płyt muzycznych.
Dystrybutorzy oprogramowania, a w szczególności gier komputerowych, często korzystają z różnych metod zabezpieczających przed kopiowaniem, aby zapobiec uruchamianiu programów z nośników innych niż oryginalne. Te metody tym różnią się od zabezpieczeń stosowanych na płytach muzycznych, że zwykle są zaimplementowane z dwóch stron, tj. na nośniku i w oprogramowaniu. Płyta CD-ROM może zawierać „słaby” sektor, który powoduje trudności przy skopiowaniu, oraz dodatkowe dane, trudne lub niemożliwe do skopiowania na CD-R lub do obrazu płyty, natomiast oprogramowanie zawsze sprawdza ich istnienie, weryfikując jednocześnie oryginalność płyty w napędzie CD-ROM.
Przemysł muzyczny zachęca wytwórców nagrywarek CD, aby każdy napęd, który wyprodukują, miał swój unikatowy identyfikator, który będzie zakodowany na każdej płycie utworzonej przez ten napęd tzw. RID (ang. Recorder Identification Code.)
Przypisy
Zobacz też
DVD-Audio
PD
Płyty kompaktowe |
757 | https://pl.wikipedia.org/wiki/CPAN | CPAN | CPAN () – źródło dokumentacji oraz modułów do języka Perl. Zgromadzone moduły mają bardzo wiele zastosowań (np. umożliwiają dostęp do baz danych czy protokołów komunikacyjnych, tworzenie obrazków, wykonywanie skomplikowanych operacji matematycznych i in.). Na początku 2007 roku liczba modułów przekraczała 11 000, a ich łączny rozmiar 3 400 MB, na początku drugiej połowy roku 2010 było ich już ponad 18 000, co dało prawie 7 400 MB.
Wszystkie moduły są darmowe; większość z nich została udostępniona na Licencji Artystycznej lub GNU GPL.
Zobacz też
CRAN
CTAN
Linki zewnętrzne
www.cpan.org
search.cpan.org Wyszukiwarka modułów
mirror FTP na Uniwersytecie Warszawskim
Perl |
760 | https://pl.wikipedia.org/wiki/CP/M | CP/M | CP/M (ang. Control Program/Monitor lub Control Program/Microcomputer) – prosty system operacyjny, produkowany przez firmę Digital Research, dopuszczający działanie tylko jednego procesu (wykonywanego programu). Ta cecha – normalna we wczesnych latach osiemdziesiątych XX w. – upraszczała konstrukcję systemu, przede wszystkim zarządzanie pamięcią, która poza obszarem zarezerwowanym dla systemu, była dostępna tylko dla jednego procesu.
System CP/M miał ubogi zestaw poleceń wewnętrznych, interpreter poleceń był częścią jądra systemu i ładowany był do początkowego obszaru pamięci. Interpreter poleceń pozwalał na wyświetlenie w różnej postaci zawartości katalogu, zmianę katalogu, zmianę aktywnego użytkownika (polecenie user z parametrem w zakresie 0–15) i uruchomienie polecenia zewnętrznego lub programu. Struktura plików wykonywalnych przypominała format .COM stosowany w PC-DOS (była zresztą ich pierwowzorem).
Dla systemu CP/M dostępne były aplikacje takie jak: WordStar (edytor tekstu, pierwowzór późniejszego WordPerfect dla systemu DOS; obsługiwany kombinacjami klawiszy ), arkusz kalkulacyjny Multiplan oraz oprogramowanie specjalistyczne. Pozwalał on na korzystanie z języków programowania BASIC, Pascal, C, Fortran, COBOL, a także narzędzi wspomagających programowanie w asemblerze.
Wersje systemu CP/M
System CP/M napisany został pierwotnie dla procesora Intel 8080, jednak używany był przede wszystkim na bardzo popularnym wówczas procesorze Zilog Z80, który był z nim zgodny programowo. Wersja tego systemu operacyjnego powstała również dla procesorów Intel x86, ale nie zdobyła większej popularności, gdyż system MS-DOS miał już ugruntowaną pozycję wśród użytkowników komputerów osobistych. W popularyzacji nie pomogło nawet wydanie wielozadaniowej wersji systemu pod nazwą MP/M.
Wprowadzone na rynek wersje systemu CP/M:
CP/M – dla procesora Intel 8080 i z nim zgodnych,
CP/M-86 – dla procesora Intel 8086 i z nim zgodnych,
CP/M-68k – dla procesora Motorola 68000.
CP/M-8000 – dla procesora Zilog Z8000.
Do tego systemu firma Digital Research opracowała sieć CP/Net która umożliwiała współdzielenie zasobów dyskowych i drukarek poprzez serwer sieciowy pracujący pod kontrolą MP/M. Jako stacje klienckie używane były komputery pracujące pod CP/M oraz bezdyskowe terminale z systemem CP/NOS, który był odmianą CP/M 2.2 obsługującym wyłącznie dyski sieciowe.
Rozwinięciem systemu CP/M był Digital Research DOS (znany jako DR-DOS), przeznaczony dla komputerów klasy PC oraz GEMDOS, część systemu operacyjnego m.in. komputerów Atari ST odpowiedzialna za zarządzanie plikami.
Systemy CP/M dla x86 przegrały z MS-DOS z powodu ceny. CP/M kosztował $240 wobec $40 za MS-DOS.
CP/M na ZX Spectrum
W Polsce system CP/M stosowany był m.in. w komputerach Elwro 800 Junior, ComPAN-8 (produkowanych przez ówczesne zakłady Mera-Elzab) oraz w dość popularnych klonach ZX Spectrum produkcji Timex. Tak naprawdę system CP/M był uruchamiany wówczas na procesorze w stacji dysków FDD3000, a komputer pełnił tylko funkcję zaawansowanego terminala, z uwagi na fakt, że system operacyjny wymagał do działania pamięci RAM na początku przestrzeni adresowej, zaś w ZX Spectrum pierwsze 16 kB pamięci zajmował ROM. Stacja FDD3000 była zatem w pełni kompletnym komputerem, wyposażonym w procesor Z80A 4 MHz i 64 kB pamięci RAM. Uruchomienie CP/M nie było możliwe na uboższej wersji stacji FDD3, która miała jedynie 16 kB pamięci RAM, co wystarczało jednak do uruchomienia systemu TOS (z wyłączeniem wersji 4).
CP/M na Atari XL/XE
Na podobnej zasadzie użycie CP/M 2.2 jest możliwe na ośmiobitowym Atari. Potrzebna jest do tego stacja dysków Indus GT, LDW Super 2000 lub CA-2001 (te dwie ostatnie były sprzedawane przez Pewex i bardzo popularne w Polsce). Wszystkie te stacje zawierają procesor Z80 taktowany zegarem 4 MHz. Każda z nich ma wprawdzie tylko 2 kB pamięci RAM, ale do uruchomienia CP/M wystarczy rozbudowa tej pamięci do 64 kB, dość prosta, gdyż stacja jest specjalnie do tego zaprojektowana. Podobnie jak w przypadku ZX Spectrum, jednak z innych nieco względów (procesor MOS 6502 montowany w Atari jest niezgodny z Z80), komputer pełni wtedy funkcję inteligentnego terminala dla programów uruchamianych wewnątrz stacji dysków.
CP/M Plus (CP/M 3.0)
CP/M Plus został wprowadzony do sprzedaży przez Digital Research w roku 1982.
Później firma Locomotive Software Limited przygotowała natywne wersje tego systemu (CP/M Plus) dla komputerów Amstrad Schneider 6128 i ZX Spectrum +3.
Zobacz też
systemy operacyjne bazujące na systemie CP/M i z nim zgodne:
CP/J
CPM/R
EMOS
Mikros
FDD3000
Polecenia systemu operacyjnego CP/M
Przypisy
Linki zewnętrzne
Źródła systemu i historia powstania
Systemy operacyjne |
763 | https://pl.wikipedia.org/wiki/C%20%28ujednoznacznienie%29 | C (ujednoznacznienie) | C – trzecia litera alfabetu łacińskiego, czwarta litera alfabetu polskiego.
C
oznaczenie stopni w skali temperatury Celsjusza
cyfra rzymska oznaczająca liczbę 100 (od łac. centum – "sto")
cyfra w układzie szesnastkowym symbolizująca wartość dwanaście (także w każdym innym pozycyjnym systemie liczbowym o podstawie większej lub równej 13)
języki programowania:
C
C++
C--
C# (lub inaczej C Sharp)
cyan – kolor cyjanowy, symbol jednej z czterech podstawowych farb CMYK stosowanych w poligrafii
klasa modeli
kulomb – jednostka ładunku elektrycznego
węgiel – symbol chemiczny pierwiastka
nazwa dźwięku muzycznego
oznaczenie odcinka szyjnego kręgosłupa lub rdzenia kręgowego
broń chemiczna – grupa broni masowej zagłady z szeregu ABC (Atomowa, Biologiczna, Chemiczna)
pojemność cieplna
pojemność elektryczna
operator C – w mechanice kwantowej operator zamieniający cząstki na antycząstki
witamina C
C. – celownik – przypadek w językoznawstwie
c
prędkość światła w próżni (stała fizyczna)
centy – nazwa przedrostka w układzie SI, odpowiadającego mnożnikowi 10−2, np. centymetr
center (środkowy) – pozycja w koszykówce
kwark c
c lub cz (dosłownie czas) – w sporcie żużlowym zapis w programach meczowych określający spóźnienie się zawodnika na start
Inne
© – znak Copyright
Zobacz też
skrót jednoliterowy. |
188008 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Orlen | Orlen | Orlen Spółka Akcyjna (do 3 lipca 2023 Polski Koncern Naftowy Orlen Spółka Akcyjna) – polski koncern wielobranżowy, operujący na rynkach biopaliw, gazownictwa (poszukiwania i wydobycie, logistyka i dystrybucja oraz sprzedaż hurtowa i detaliczna gazu ziemnego), energii elektrycznej i cieplnej, petrochemii, prasowym, produkcji nawozów sztucznych, poszukiwań, wydobycia i przerobu ropy naftowej oraz sprzedaży detalicznej. W grupie kapitałowej w 2022 roku zatrudnionych było około 65 tysięcy pracowników. W roku 2022 w zakresie przychodów koncern sytuował się na 155. pozycji na świecie. W 2022 roku nastąpiło znaczące zwiększenie skali działalności koncernu w wyniku przejęcia przez połączenie ze spółkami Grupa Lotos oraz Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo. Zrealizowane przejęcia wpisują się w strategiczną politykę koncernu, dążącego do budowy dużej, zdywersyfikowanej w zakresie źródeł przychodów organizacji, rozwijającej w szczególności niskoemisyjne i zeroemisyjne źródła energii elektrycznej, podobnie jak inne duże podmioty europejskie i globalne, operujące pierwotnie głównie na rynku oil&gas. Spółka deklaruje osiągnięcie neutralności emisyjnej do 2050 roku.
Koncern posiada cztery rafinerie ropy naftowej: w Płocku, w Litvínovie i Kralupach nad Vltavou na terenie Czech oraz w Możejkach na Litwie. Zakłady produkcyjne w Płocku i Litvínovie są zintegrowane z kompleksami petrochemicznymi, w których z wsadów pochodzących z produkcji rafineryjnej m.in. w procesie krakingu parowego produkowane są produkty petrochemiczne, takie jak etylen i propylen (jak również powstałe w wyniku w procesie polimeryzacji polietylen i polipropylen), związki aromatyczne (benzen, toluen, paraksylen, ortoksylen), czy aceton, fenol, PTA i polichlorek winylu (PCW). Od 2022 spółka posiada także 70% udziałów w zarządzającej rafinerią ropy naftowej w Gdańsku spółce joint venture z Aramco Overseas Company B.V. Łączne moce przerobowe rafinerii w 2020 roku wyniosły 35,2 mln ton ropy naftowej rocznie (16,3 mln t w Polsce, 8,7 mln t w Czechach i 10,2 mln t na Litwie). W ramach spółki Orlen Południe realizowana jest działalność produkcyjna m.in. w zakresie biopaliw i różnych chemikaliów w zakładach produkcyjnych w Jedliczu i Trzebini, w których na niewielką skalę realizowany jest także przerób ropy naftowej (poniżej 0,3 mln ton surowca rocznie). W 2021 roku spółka posiadała ponad 2900 stacji paliw w Polsce, Niemczech, Czechach i Słowacji, a w ramach grupy kapitałowej 3,3 GW zainstalowanej mocy elektrycznej i 6,2 GW zainstalowanej mocy cieplnej.
Spółka jest notowana na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W październiku 2017 roku akcje spółki osiągnęły dotychczasową maksymalną wartość 128 złotych za sztukę. W 2021 roku spółka osiągnęła rekordowy zysk netto w wysokości 11,2 mld zł, natomiast w roku 2022 agencja ratingowa Moody’s Investors Service przyznała koncernowi najwyższą dotychczasową ocenę ratingu na poziomie A3 z perspektywą stabilną.
Historia
W lipcu 1944 r. utworzona została instytucja, której zadaniem było zabezpieczenie infrastruktury naftowej zniszczonej w wyniku długotrwałych działań wojennych oraz okupacyjnych i rozpoczęcie działalności dystrybucyjnej. W październiku tego samego roku utworzono organizację której nadano nazwę Polski Monopol Naftowy, po czym jeszcze tego samego miesiąca została ona zmieniona na Państwowe Biuro Sprzedaży Produktów Naftowych. 3 grudnia 1945 roku utworzone zostało przedsiębiorstwo pod nazwą „Centrala Produktów Przemysłowych” i od tamtej pory przedsiębiorstwo funkcjonowało pod tą nazwą. W roku 1945 nazwę zmieniono na Centralny Zarząd Obrotu Produktami Naftowymi „CPN”. W roku 1958 przedsiębiorstwo powróciło do wcześniejszej firmy, którą połączono ze skrótem „CPN” – Centrala Produktów Naftowych „CPN”, a w grudniu 1995 roku zostało przekształcone w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa.
1 lipca 1993 roku przedsiębiorstwo Mazowieckie Zakłady Rafineryjne i Petrochemiczne przekształcono w spółkę akcyjną Petrochemia Płock S.A.
W maju 1998 r. Rada Ministrów podjęła decyzję o utworzeniu koncernu naftowego. Miał on powstać w wyniku połączenia Centrali Produktów Naftowych CPN SA oraz Petrochemii Płock SA. Działania dotyczące utworzenia nowego podmiotu zostały sformalizowane 7 września 1999, kiedy to przyjął nazwę Polski Koncern Naftowy SA. 3 kwietnia 2000 Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy podjęło decyzję o nadaniu spółce nazwy handlowej Orlen.
Z początkiem 2018 roku podpisano list intencyjny rozpoczynający proces wchłonięcia Grupy Lotos przez PKN Orlen.
W styczniu 2019 Orlen poinformował, że wchodzi na rynek słowacki i otwiera stacje paliw pod marką Benzina.
14 lipca 2020 roku spółka PKN Orlen SA i skarb państwa reprezentowany przez Ministerstwo Aktywów Państwowych podpisały list intencyjny w sprawie przejęcia przez PKN Orlen grupy Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG).
3 listopada 2020 spółka poinformowała, że zgodnie z podpisaną w czerwcu umową do końca 2020 roku PKN Orlen ma stać się większościowym akcjonariuszem Ruchu, z pakietem 65 proc. udziałów. Celem inwestycji jest wzmocnienie segmentu detalicznego Grupy Orlen.
7 grudnia 2020 PKN Orlen ogłosił podpisanie umowy przedwstępnej na nabycie całości akcji spółki Polska Press, będącej m.in. wydawcą 20 dzienników regionalnych i serwisów internetowych od niemieckiego holdingu Verlagsgruppe Passau. 5 lutego 2021 nieostateczną zgodę na transakcję wydał Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKiK), jednak decyzją SOKiK z dnia 8 kwietnia 2021 r. przejęcie grupy Polska Press zostało wstrzymane. Pomimo tego 1 marca 2021 doszło do podpisania umowy kupna spółki Polska Press pomiędzy Verlagsgruppe Passau i PKN Orlen S.A. 15 września 2021 roku przejęcie Polska Press zostało wpisane do KRS.
W marcu 2021 roku PKN Orlen wykupił 100 proc. udziałów spółki transportowej OTP, jednego z największych przewoźników paliw w Polsce.
16 marca 2022 roku PKN Orlen uzyskał warunkową zgodę Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta (UOKiK) na fuzję z Polskim Górnictwem Naftowym i Gazownictwem (PGNiG). Warunkiem UOKiK-u jest oddanie przez PGNiG kontroli nad spółką Gas Storage Poland niezależnemu inwestorowi w ciągu 12 miesięcy od połączenia ze spółką PKN Orlenem. 26 września 2022 roku Rada Ministrów wydała zgodę na połączenie PGNiG i PKN Orlen SA. 10 października 2022 roku Walne Nadzwyczajne Zgromadzenie akcjonariuszy spółki PGNiG SA zdecydowało o fuzji PKN Orlen z PGNiG. 2 listopada 2022 roku nastąpiło przejęcie PGNiG przez PKN Orlen i połączenie obu spółek.
19 lipca 2022 Rada Ministrów wydała zgodę na połączenie Grupy Lotos i PKN Orlen. 1 sierpnia 2022 PKN Orlen sfinalizował formalne przejęcie Grupy Lotos.
Z dniem 3 lipca 2023 spółka zaczęła funkcjonować jako Orlen, usuwając z nazwy frazę „Polski Koncern Naftowy”.
Rozwój elektroenergetyki
W latach 2011–2018 PKN Orlen zwiększył istotnie potencjał produkcji energii elektrycznej przez budowę dwóch elektrociepłowni gazowo-parowych zlokalizowanych w Płocku oraz we Włocławku. Bloki te zwiększyły mocy wytwórcze koncernu do 1,5 GWe. Blok gazowo-parowy we Włocławku ma moc 463 MWe. Całkowity koszt inwestycji szacowany jest na około 1,4 mld zł. Wykonawcą projektu było konsorcjum General Electric i SNC Lavalin. Moc nowego bloku w Płocku to 596 MWe. Głównym wykonawcą przedsięwzięcia jest konsorcjum firm grupy Siemens. Koszt inwestycji to około 1,65 mld zł.
Od 2020 roku PKN Orlen posiada większościowy pakiet udziałów w spółce Energa (90,92% w 2022 roku) i dąży do wykupu pozostałych inwestorów mniejszościowych w akcjonariacie. Energa realizuje od 2022 roku projekty budowy elektrociepłowni gazowo-parowych w Grudziądzu (563 MWe) i Ostrołęce (745 MWe). Budowa bloku CCGT w Ostrołęce rozpoczęła się w marcu 2022, a szacunkowy koszt inwestycji wynosi 2,5 mld zł. Z kolei prace nad budową bloku CCGT w Grudziądzu zainicjowano w czerwcu 2022 (szacunkowy koszt inwestycji wynosi 2 mld zł). Analizowana jest także budowa elektrociepłowni gazowo-parowej w Gdańsku (ok. 450 MWe), jednak w trzecim kwartale 2022 PKN Orlen i Energa nie podjęły ostatecznej decyzji w sprawie realizacji projektu, która uzależniona jest od podpisania umowy o świadczenie usług w ramach rynku mocy.
Przejęcie przez połączenie PKN Orlen i PGNiG przewidywane w czwartym kwartale 2022 oznacza, że w skład grupy kapitałowej wejdzie także spółka PGNiG Termika, dysponująca aktywami wytwórczymi o 1,0 GWe mocy zainstalowanej. Spółka planuje budowę morskich elektrowni wiatrowych, w tym pierwszej w joint venture z kanadyjską spółką Northland Power w ramach projektu Baltic Power, a w przyszłości także małych i mikro reaktorów jądrowych (SMR, MMR).
Surowce i produkty procesów
Pozyskiwane surowce odnawialne to woda, powietrze, estry oraz bioetanol, zaś nieodnawialne to ropa naftowa, gaz ziemny oraz surowce pochodzące z grupy tzw. chemikaliów pomocniczych.
Produkty powstające w procesie rafinacji to:
produkty paliwowe: benzyny, oleje napędowe lekkie i ciężkie, oleje opałowe, paliwa lotnicze
produkty rafineryjne: benzyny lekkie, średnie i ciężkie
produkty petrochemiczne: etylen, propylen, paraksylen, kwas tereftalowy, fenol, aceton, benzen, butadien, tlenek etylenu i glikole
poliolefiny: polietylen, polipropylen, polichlorek winylu, nawozy i inne (woski, siarka, gips) oraz asfalty, bazy olejowe i nawozy.
W 2015 r. ze sprzedaży olejów napędowych koncern uzyskał przychody w wysokości 37 093 mln zł, a ze sprzedaży benzyn 21 674 mln zł. Te paliwa okazały się być najbardziej dochodowe. Dane dotyczące przychodów z poszczególnych typów paliw zestawiono w tabeli.
Segmenty działalności
Downstream
W tym segmencie koncern prowadzi działalność związaną z rafinacją i przerobem surowców oraz ze wszystkimi kwestiami towarzyszącymi wydobyciu. Podzielony jest na produkcję, sprzedaż, energetykę, logistykę, źródła zaopatrzenia.
Produkcja
Spółka posiada rafinerie w Polsce, Czechach oraz na Litwie. W 2020 roku zdolności w zakresie przerobu ropy naftowej wyniosły 35,2 mln ton surowca rocznie (Płock – 16,3 mln ton, Mažeikiai – 10,2 mln ton, Litvinov – 5,4 mln ton, Kralupy nad Vltavou – 3,3 mln ton).
Od 2022 roku Orlen posiada także 70% udziałów w spółce Rafineria Gdańska, dawniej Lotos Asfalt (joint venture z Aramco Overseas Company B.V.), zarządzającej rafinerią w Gdańsku o zdolności do przerobu 10,5 mln ton ropy naftowej rocznie, będącą wcześniej własnością Grupy Lotos, przejętej przez Orlen w wyniku połączenia obu spółek.
Rafineria w Płocku
Zakład produkcyjny Orlen w Płocku o mocach przerobowych 16,3 mln t/rok jest jednym z największych i najnowocześniejszych zakładów wydobywających surowce petrochemiczne na terenie Europy Środkowo-Wschodniej. Obiekt sklasyfikowany został jako Super-Site. Proces produkcyjny przebiega z wykorzystaniem Instalacji Olefin, o mocach wytwórczych około 700 tys. ton etylenu i około 380 tys. ton propylenu. Modernizacja obiektu rozpoczęła się w 2002 r. i jej wykonawcą była firma ABB Lummus. Koszt modernizacji wyniósł 245 mln euro.
Rafinerie w Trzebini oraz Jedliczu
Rafinerie w Trzebini oraz Jedliczu, zlokalizowane na południu Polski w 2015 r. zostały połączone i funkcjonują jako Orlen Południe. Głównym obszarem działania rafinerii są usługi związane z magazynowaniem i dystrybucją paliw, produkcją biokomponentów, baz olejowych, olejów opałowych, a także regeneracją olejów przepracowanych.
Sprzedaż
W dział sprzedaży wchodzi hurt rafineryjny i hurt petrochemiczny. Rynki polski, litewski oraz czeski są rynkami macierzystymi. W 2015 r. hurtowa sprzedaż produktów rafineryjnych prowadzona była, wyłączając tereny Polski, z państwami: Czechy, Niemcy, Słowacja, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia i Ukraina oraz drogą morską do terminali przeładunkowych Europy Zachodniej. W 2015 r. udziały rynkowe utrzymały się na poziomie 59,5% dzięki sprzedaży benzyny i oleju napędowego przez Grupę Orlen na rynku polskim. Swój sukces na rynku sprzedaży zawdzięcza też bogatemu portfolio produktów rafineryjnych, m.in. benzyny, oleju napędowego, paliwa lotniczego, olejów opałowych lekkich i ciężkich oraz szerokiej gamy produktów i półproduktów pozapaliwowych.
Logistyka
Orlen wykorzystuje sieć uzupełniających się elementów infrastruktury: terminali paliw, lądowych i morskich baz przeładunkowych, sieci rurociągów surowcowych. W roku 2015 logistyka produktów w Grupie Orlen była realizowana za pomocą rurociągów, transportem kolejowym oraz cysternami samochodowymi. W 2015 r. łączna długość wykorzystywanych sieci wyniosła 3753 km, z czego długość sieci w Polsce wyniosła 1880 km, w Czechach 1774 km, zaś na Litwie 91 km. Łączna długość wykorzystywanych rurociągów surowcowych wyniosła 1695 km, zaś rurociągów produkcyjnych 2058 km. W Polsce niemal 53% środków transportu stanowią rurociągi, 26% transportu odbywa się drogą kolejową, zaś 21% cysternami.
Koncern ma obecnie dostęp do dwóch terminali w Gdańsku i Butyndze.
Terminal naftowy PERN w Gdańsku
Prace przy budowie terminalu naftowego rozpoczęły się 21 lutego 2014 roku. Wartość inwestycji to około 412 mln zł, pojemność magazynowa obiektu 375 tys. m³. I etap budowy: budowa sześciu zbiorników na ropę naftową o pojemności 62,5 tys. m³ każdy (łącznie 375 tys. m³), wraz z infrastrukturą niezbędną do ich obsługi. Realizacja pozwoli na przeładunek, magazynowanie i inne usługi związane z ropą naftową.
II etap budowy: budowa zbiorników o pojemności 325 tys. m³, które będą służyły do magazynowania produktów ropopochodnych, chemikaliów, paliwa lotniczego JET oraz biokomponentów dodawanych do paliw.
Terminal naftowy SPM Buoy w Butyndze (Litwa)
Terminal w Butyndze oddany został do użytku w 1999 roku i jest połączony z rafinerią w Możejkach rurociągiem o długości 91,5 km.
Rocznie obiekt pozwala na przyjęcie do 12 mln ton ropy.
Bazy paliw
Orlen bezpośrednio i pośrednio jest właścicielem Podziemnego Magazynu Ropy i Paliw „Góra” oraz następujących terminali paliw:
Bolesławiec (woj. dolnośląskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos
Gdańsk (woj. pomorskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos
Gutkowo (woj. warmińsko-mazurskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos
Lublin (woj. lubelskie)
Małaszewicze (woj. lubelskie)
Mościska (woj. mazowieckie)
Nowa Sól (woj. lubuskie)
Olszanica [Kraków] (woj. małopolskie)
Ostrów Wielkopolski (woj. wielkopolskie)
Płock (woj. mazowieckie)
Sokółka (woj. podlaskie)
Szczecin (woj. zachodniopomorskie), planowany do zbycia wobec warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos
Świnoujście (woj. zachodniopomorskie)
Trzebinia (woj. małopolskie)
Widełka (woj. podkarpackie)
Wrocław (woj. dolnośląskie)
Żurawica (woj. podkarpackie)
W ramach systemu logistycznego Orlen w 2021 roku wykorzystywane były także wybrane bazy paliw należące do innych podmiotów: PERN (Boronów, Dębogórze, Emilianów, Koluszki, Nowa Wieś Wielka, Rejowiec), Grupy Lotos (Gdańsk) oraz TanQuid (Radzionków).
Nabywcą terminali paliw zbywanych w ramach warunków KE w zakresie przejęcia Grupy Lotos będzie spółka Unimot, która będzie także nabywcą zbywanych terminali paliw Grupy Lotos z wyłączeniem terminala paliw w Gdańsku (Czechowice-Dziedzice, Jasło, Piotrków Trybunalski, Poznań, Rypin). Tym samym Orlen po przekształceniach nadal będzie dysponować terminalem paliw w lokalizacji Gdańsk.
Źródła zaopatrzenia
Ropa naftowa
Dostawy surowca realizowane są głównie rurociągiem „Przyjaźń” z Rosji oraz drogą morską rurociągiem Pomorskim. Grupa Orlen Lietuva jest zaopatrywana w surowiec przez terminal w Butyndze. W grupie Unipetrol główne kierunki zaopatrzenia w surowiec stanowią południowy odcinek rurociągu „Przyjaźń” dla rafinerii w Litvínovie oraz rurociągi TAL i IKL dla rafinerii w Kralupach. Rafineria w Litvínovie jest też zaopatrywana przez rurociągi TAL i IKL.
Orlen zapewnia ropę naftową do rafinerii w Płocku oraz trzech rafinerii z Grupy Orlen zlokalizowanych odpowiednio w Litvínovie i Kralupach w Czechach oraz w Możejkach na Litwie. Zakupy gazu ziemnego opierają się na długoterminowym kontrakcie pomiędzy PKN Orlen i PGNiG oraz na umowach z dostawcami alternatywnymi. Ponadto Grupa Orlen realizuje szereg projektów poszukiwawczo-wydobywczych w celu pozyskania własnych źródeł gazu i ropy naftowej.
Gaz ziemny
Zakupy gazu ziemnego opierają się na długoterminowym kontrakcie pomiędzy PKN Orlen i PGNiG oraz na umowach z dostawcami alternatywnymi. Ponadto realizowany jest również szereg projektów poszukiwawczo-wydobywczych w celu pozyskania własnych źródeł gazu i ropy naftowej.
Działalność wydobywcza
Działalność w Polsce
Działania w zakresie rozpoznawania oraz eksploatacji gazu ziemnego oraz ropy naftowej są prowadzone na terenie 8 województw: pomorskiego, kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego, wielkopolskiego, łódzkiego, lubelskiego, podkarpackiego i małopolskiego. Wydobycie gazu ziemnego odbywa się we współpracy z PGNiG. Zasoby (potwierdzone lub prawdopodobne) 2P posiadane przez Grupę Orlen w Polsce wyniosły na koniec 2015 roku 8,2 mln baryłek ekwiwalentu ropy naftowej (MM BOE). Liczba koncesji wyniosła 15, zaś liczba odwiertów 14. W 2015 r. koncern prowadził prace, samodzielnie lub z partnerem, na obszarze 29 koncesji.
Działalność w Kanadzie
Działalność wydobywcza prowadzona jest w prowincji Alberta, przy zastosowaniu technik odwiertów horyzontalnych oraz szczelinowania hydraulicznego.
W 2015 roku rozpoczęto 16 takich operacji. W efekcie uzyskano średnią produkcję w 4 kwartale 2015 roku na poziomie ponad 7,3 tys. baryłek ekwiwalentu ropy dziennie (MBOE/D), z czego 45% stanowiły węglowodory ciekłe (ropa oraz kondensat).
Struktura grupy kapitałowej Orlen
Spółki zależne grupy kapitałowej Orlen:
Anwil S.A.
Baltic Power Sp. z o.o.
Basell Orlen Polyolefins Sp. z o.o. (50,00%)
Dewon PSA (36,38%)
Energa S.A. (90,92%)
Exalo Drilling S.A.
Gas-Trading S.A. (43,41% oraz udział pośredni 36,17%)
Gas Storage Poland Sp. z o.o.
Grupa Azoty Polyolefins (17,30%)
Geofizyka Kraków S.A. (w likwidacji w upadłości likwidacyjnej)
Geofizyka Toruń S.A.
IKS Solino S.A.
LLC „Karpatgazvydobuannya” (85,00%)
Kopalnia Soli Lubień Sp. z o.o.
Lotos Gaz S.A. (w likwidacji)
Lotos Green H2 Sp. z o.o.
Lotos Kolej Sp. z o.o.
Lotos Lab Sp. z o.o.
Lotos Ochrona Sp. z o.o.
Lotos Petrobaltic S.A. (99,99%)
Lotos Serwis Sp. z o.o.
Lotos Straż Sp. z o.o.
Lotos SPV 3 Sp. z o.o.
Lotos SPV 4 Sp. z o.o.
Lotos SPV 6 Sp. z o.o.
Lotos Upstream Sp. z o.o.
Orlen Administracja Sp. z o.o.
Orlen Asfalt Sp. z o.o.
Orlen Aviation Sp. z o.o.
AB Orlen Baltics Retail
Orlen Budonaft Sp. z o.o.
Orlen Capital AB
Orlen Centrum Serwisowe Sp. z o.o.
Orlen Centrum Usług Korporacyjnych Sp. z o.o.
Orlen Deutschland GmbH
Orlen Eko Sp. z o.o.
Orlen Energia Sp. z o.o.
Orlen Holding Malta Limited
Orlen International Trading (Suzhou) Co., Ltd.
Orlen Laboratorium S.A.
AB Orlen Lietuva
Orlen Neptun Sp. z o.o.
Orlen Nieruchomości Sp. z o.o.
Orlen Ochrona Sp. z o.o.
Orlen OIL Sp. z o.o.
Orlen Olefiny Sp. z o.o.
Orlen Paliwa Sp. z o.o.
Orlen Południe S.A.
Orlen Projekt S.A.
Orlen Serwis S.A.
Orlen Synthos Green Energy Sp. z o.o. (50,00%)
Orlen Trading Switzerland GmbH
Orlen Transport Sp. z o.o.
Orlen Unipetrol a.s.
Orlen Upstream Sp. z o.o.
Orlen Usługi Finansowe Sp. z o.o.
Orlen VC Sp. z o.o.
Orlen Wind 3 Sp. z o.o.
PFK Gaskon S.A. (45,94%)
PGNiG BioEvolution Sp. z o.o.
PGNiG Gazoprojekt S.A. (95,17%)
PGNiG Obrót Detaliczny Sp. z o.o.
PGNiG Serwis Sp. z o.o.
PGNiG SPV 6 Sp. z o.o.
PGNiG SPV 10 Sp. z o.o.
PGNiG Supply & Trading GmbH
PGNiG Technologie S.A.
PGNiG Termika S.A.
PGNiG Upstream North Africa B.V.
PGNiG Upstream Norway AS
PGNiG Upstream Polska Sp. z o.o.
PGNiG Ventures Sp. z o.o.
Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny Sp. z o.o. (50,00%)
Polska Press Sp. z o.o.
Polska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o.
Polski Gaz Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych
Rafineria Gdańska Sp. z o.o. (70,00%)
Ruch S.A. (65,00%)
Ship-Service S.A. (60,86%, w likwidacji)
System Gazociągów Tranzytowych „EuRoPol Gaz” (48,00% oraz udział pośredni 3,18%)
Sigma Bis S.A. (66,00%)
Solgen Sp. z o.o. (60,00%)
ZWUG Intergaz Sp. z o.o. (38,30%)
Dotychczasowi prezesi Zarządu
Andrzej Modrzejewski – od 16 kwietnia 1999 do 8 lutego 2002 (do 6 września 1999 jako prezes Zarządu Petrochemii Płock SA)
Zbigniew Wróbel – od 8 lutego 2002 do 28 lipca 2004
Jacek Walczykowski – od 28 lipca 2004 do 16 sierpnia 2004
Igor Chalupec – od 21 września 2004 do 18 stycznia 2007
Piotr Kownacki – od 18 stycznia 2007 do 28 lutego 2008
Wojciech Heydel – od 30 kwietnia 2008 do 18 września 2008
Jacek Krawiec – od 18 września 2008 do 16 grudnia 2015
Wojciech Jasiński – od 16 grudnia 2015 do 5 lutego 2018
Daniel Obajtek – od 5 lutego 2018
Władze spółki
Zarząd
Daniel Obajtek – Prezes Zarządu i Dyrektor Generalny od 5 lutego 2018
Józef Węgrecki – członek Zarządu ds. operacyjnych od 23 marca 2018 (od 5 lutego 2018 członek Rady Nadzorczej oddelegowany do czasowego wykonywania czynności członka Zarządu ds. inwestycji i zakupów)
Patrycja Klarecka – członek Zarządu ds. transformacji cyfrowej od 24 czerwca 2018 (do 2023 roku odpowiedzialna za sprzedaż detaliczną)
Armen Konrad Artwich – członek Zarządu ds. korporacyjnych od 1 września 2018
Michał Róg – członek Zarządu ds. handlu i logistyki od 1 września 2018 (do 2023 roku odpowiedzialny za handel hurtowy i międzynarodowy)
Janusz Szewczak – członek Zarządu ds. finansowych od 3 lutego 2020
Adam Burak – członek Zarządu ds. komunikacji i marketingu od 3 lutego 2020
Piotr Sabat – członek Zarządu ds. rozwoju od 1 marca 2022
Krzysztof Nowicki – członek Zarządu ds. produkcji i optymalizacji od 1 września 2022
Robert Perkowski – członek Zarządu ds. wydobycia od 3 listopada 2022
Iwona Waksmundzka-Olejniczak – członek Zarządu ds. strategii i zrównoważonego rozwoju od 3 listopada 2022
Rada Nadzorcza
Wojciech Jasiński – przewodniczący Rady Nadzorczej Spółki
Andrzej Szumański – wiceprzewodniczący Rady Nadzorczej Spółki (niezależny członek)
Anna Wójcik – sekretarz Rady Nadzorczej Spółki
Barbara Jarzembowska – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki
Andrzej Kapała – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki
Roman Kusz – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki
Jadwiga Lesisz – członek Rady Nadzorczej Spółki
Anna Sakowicz-Kacz – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki
Janina Goss – niezależny członek Rady Nadzorczej Spółki
Orlen Team
W 2002 spółka stworzyła specjalny zespół rajdowy pod nazwą Orlen Team. W skład ekipy weszli trzej motocykliści Jacek Czachor, Marek Dąbrowski i Jakub Przygoński oraz kierowca rajdowy Szymon Ruta i jego pilot.
Historia projektu:
przełom 1999 i 2000 – Jacek Czachor i Marek Dąbrowski – pierwszy start w Rajdzie Dakar 2000 (pierwsi polscy motocykliści, którzy go ukończyli).
czerwiec 2002 – powstanie zespołu w obecnej formule (2 motocyklistów + załoga samochodowa Komornicki/Marton) – starty w Mistrzostwach Świata FIM i Pucharze Świata FIA w rajdach terenowych oraz Rajdzie Dakar.
wrzesień 2004 – dotychczasową załogę samochodową zastąpili K. Hołowczyc i J.M. Fortin. Marek Dąbrowski był drugim wicemistrzem świata w 2004 oraz pierwszym Polakiem w historii Rajdu Dakar, który ukończył zawody w pierwszej dziesiątce. Jacek Czachor zdobył tytuł wicemistrza świata 2004 i 10. miejsce podczas Dakar 2007 (etapowe miejsca w pierwszej trójce).
Dakar 2009 – Krzysztof Hołowczyc 5. miejsce, debiutujący Jakub Przygoński 11. miejsce, Jacek Czachor 20. miejsce, Marek Dąbrowski wycofał się z powodu ciężkiej kontuzji.
Kontrowersje
Z PKN Orlen związana była tak zwana afera Orlenu (2004), a z nią prace poświęconej jej sejmowej komisji śledczej.
W 2002 należąca do PKN Orlen rafineria w Trzebini zamieszana była w aferę paliwową.
23 czerwca 2014 tygodnik „Wprost” opublikował w ramach badań afery podsłuchowej rozmowę ze stycznia 2014 ówczesnego prezesa PKN Orlen Dariusza Jacka Krawca z ówczesnymi politykami ministrem skarbu państwa Włodzimierzem Karpińskim i sekretarzem stanu w tym resorcie Zdzisławem Gawlikiem o cenach paliwa i manipulowaniu nimi przez koncern w celu wygrania wyborów parlamentarnych w 2011 roku przez Platformę Obywatelską. Według Dariusza Jacka Krawca ówczesny premier RP Donald Tusk po wygranych wyborach miał powiedzieć, że „Teraz to paliwo może być nawet i po 7 zł”.
7 grudnia 2020 grupa PKN Orlen poinformowała o podpisaniu umowy przedwstępnej na przejęcie grupy Polska Press. Decyzja ta spotkała się z uznaniem ze strony środowisk popierających partię Prawo i Sprawiedliwość, jednocześnie wywołując oburzenie i zdecydowaną krytykę ze strony części dziennikarzy, środowisk opozycyjnych i centrystycznych.
RPO Adam Bodnar wypowiedział się krytycznie, podkreślając zagrożenia dla wolności słowa poprzez fakt przejęcia Polska Press przez spółkę państwową, zaznaczając, że „Konstytucyjna zasada wolności prasy wyklucza zaś jej prawne podporządkowanie władzom politycznym – choćby pośrednie” oraz „Inaczej wolna prasa, której cechą jest krytycyzm wobec władzy, może się przekształcić w zależne od niej biuletyny informacyjne i propagandowe. A koncentracja w jednym koncernie druku prasy, jej wydawania i kolportażu to próba powrotu do niechlubnych tradycji RSW „Prasa-Książka-Ruch” z PRL”.
Na 11 czerwca 2022 zaplanowano ogólnopolską akcję Blokujemy Orlen w 130 miastach, ale odbyła się ona ostatecznie w 51 z nich.
Tuż przed wyborami parlamentarnymi w 2023 roku miały miejsce tzw. cuda na Orlenie. Pomimo tego, że na światowym rynku ceny ropy rosły, na stacjach Orlenu ceny paliw gwałtownie spadły. Spowodowało to oskarżenia o ręczne sterowanie gospodarką, działanie na szkodę spółki oraz działanie na rzecz partii rządzącej. Ponadto kontrowersje wywołał mail Orlenu do stacji paliw, w którym koncern zobowiązywał stacje do wywieszania informacji o awarii dystrybutorów w przypadku braku paliw.
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Przedsiębiorstwa chemiczne w Polsce
Polskie przedsiębiorstwa naftowe i gazowe
Przedsiębiorstwa w Płocku
Spółki notowane na GPW w Warszawie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii |
764 | https://pl.wikipedia.org/wiki/C%2B%2B | C++ | C++ – język programowania ogólnego przeznaczenia. Język został zaprojektowany przez Bjarne Stroustrupa jako rozszerzenie języka C o obiektowe mechanizmy abstrakcji danych i silną statyczną kontrolę typów. Zachowanie zgodności z językiem C na poziomie kodu źródłowego pozostaje jednym z podstawowych celów projektowych kolejnych standardów języka.
Umożliwia abstrakcję danych oraz stosowanie kilku paradygmatów programowania: proceduralnego, obiektowego i generycznego, a także funkcyjnego i modularnego. Charakteryzuje się wysoką wydajnością kodu wynikowego, bezpośrednim dostępem do zasobów sprzętowych i funkcji systemowych, łatwością tworzenia i korzystania z bibliotek (napisanych w C++, C lub innych językach), niezależnością od konkretnej platformy sprzętowej lub systemowej (co gwarantuje wysoką przenośność kodów źródłowych) oraz niewielkim środowiskiem uruchomieniowym. Podstawowym obszarem jego zastosowań są aplikacje i systemy operacyjne.
W latach 90. XX wieku język C++ zdobył pozycję jednego z najpopularniejszych języków programowania ogólnego przeznaczenia. Według ankiety z 2015 roku, liczba programistów C++ wynosi około 4,4 miliona.
Cechy standardów
Projekt języka C++ usiłuje zachować możliwie jak największą zgodność (na poziomie kodu źródłowego) z językiem C. Zgodność pomiędzy obydwoma językami nie zawsze była całkowita, ale jak dotąd ewentualne różnice były w praktyce nieistotne. Większym problemem związanym ze zgodnością była niekompatybilność kompilatorów języka C++ w zakresie obsługiwanej składni – przez wiele lat programy napisane pod jednym nie działały pod innym. Biblioteki C++ związane z interfejsami systemów nie są przenośne poza ich obręb, co wynika z faktu, że takie interfejsy są specyficzne dla danego systemu i nie dotyczy to wyłącznie C++.
Większość użytecznych programów w C++ wymaga stosowania bibliotek niestandardowych. Są one łatwo dostępne w Sieci zarówno jako produkty własnościowe, jak i jako FLOSS. Programy napisane w C++ mogą korzystać również z zasobów bibliotek języka C.
Język C++ jest standaryzowany przez ISO. Pierwszą wersję, C++98, opublikowano w 1998 jako ISO/IEC 14882:1998. Następnie kilkukrotnie standard aktualizowano: C++03, C++11 (opracowany już w 2009 jako C++0x, jednak opublikowany dopiero w 2011), C++14 oraz C++17. Ostatnia, najnowsza z wersji standardu, nazywana C++20, opublikowana została w grudniu 2020 jako ISO/IEC 14882:2020.
Język C++ nie jest własnością żadnej osoby, instytucji czy korporacji.
Właściwości języka
Język C++ jest językiem wieloparadygmatowym. Oznacza to, że można w nim stosować jednocześnie różne style programowania, w tym programowanie proceduralne, obiektowe, generyczne, jak również programować na poziomie asemblera.
Język C++ zakłada statyczną kontrolę typów; posiada też elementy dynamicznej kontroli typów.
Język C++ umożliwia bezpośrednie zarządzanie wolną pamięcią.
Projekt języka zakłada, że żadna nowa (względem języka C) cecha języka C++ nie może mieć negatywnego wpływu na szybkość działania programu lub zapotrzebowanie na pamięć operacyjną. Dzięki temu dobrze napisany program w C++ jest z reguły co najmniej równie szybki, jak jego odpowiednik napisany w C; co więcej, dzięki możliwości zastosowania algorytmów generycznych w wielu przypadkach C++ jest wyraźnie szybszy od C (np. podczas sortowania).
Język C++ ze względu na bardzo rozbudowaną składnię oraz surowe wymogi w zakresie wydajności kodu stanowi duże wyzwanie dla twórców kompilatorów.
Do dziś (2022) żaden popularny kompilator nie jest w pełni zgodny z obowiązującym standardem języka, aczkolwiek ewentualne niezgodności dotyczą już tylko drugorzędnych cech języka (np. implementacji słowa kluczowego export).
Historia
Język C++ został stworzony w latach osiemdziesiątych XX wieku (pierwsza wersja pojawiła się w 1979 r.) przez Bjarne Stroustrupa jako obiektowe rozszerzenie języka C. Poza językiem C, na kształt języka C++ miały wpływ takie języki, jak Simula (z której zaczerpnął właściwości obiektowe) oraz Algol, Ada, ML i CLU.
Początkowo język C++ był dostępny w takim standardzie, w jakim opracowano ostatnią wersję kompilatora Cfront (tłumaczący C++ na C), później opublikowano pierwszy nieformalny standard zwany ARM (Annotated Reference Manual), który sporządzili Bjarne Stroustrup i Margaret Ellis. Standard języka C++ powstał w 1998 roku (ISO/IEC 14882:1998 „Information Technology – Programming Languages – C++”). Standard ten zerwał częściowo wsteczną zgodność z ARM w swojej bibliotece standardowej; jedyne, co pozostało w stanie w miarę nienaruszonym to biblioteka iostream.
Początkowo najważniejszą zmianą wprowadzoną w C++ w stosunku do C było programowanie obiektowe, później jednak zaimplementowano wiele innych ulepszeń, mających uczynić ten język wygodniejszym i bardziej elastycznym od swojego pierwowzoru. Niektóre zmiany w standardzie języka C były zainspirowane językiem C++ (np. słowo inline w C99).
Nazwa języka została zaproponowana przez Ricka Mascitti w 1983 roku, kiedy to po raz pierwszy użyto tego języka poza laboratorium naukowym. Odzwierciedla ona fakt, że język ten jest rozszerzeniem języka C. Wcześniej używano nazwy „C z klasami”. Nazwa języka C++ nawiązuje do faktu bycia „następcą języka C”, przez użycie w niej operatora inkrementacji „++”. Inkrementacja to zwiększenie liczby o 1, w języku C++ do jej wykonania wykorzystywany jest ww. operator; dla przykładu:
zapis:
i = i + 1; // Zmiennej "i" przypisuje jej aktualną wartość, powiększoną o 1.
... jest równoważny
++i; // Również powiększa wartość zmiennej "i" o 1.
// Uwaga! instrukcja i++ także zwiększa wartość zmiennej, po jej użyciu.
Nazwa C++ jest więc symbolicznym stwierdzeniem, iż jest to język C, unowocześniony, o większych możliwościach.
Pierwsze kompilatory języka C++, podobnie jak Cfront, były wyłącznie translatorami na język C. Kompilatory takie dostępne są i dziś. Jednym z nich jest Comeau C++ – jeden z niewielu kompilatorów oferujących pełne wsparcie dla standardu języka. Pierwszym kompilatorem natywnym (produkującym od razu kod asemblerowy) dla języka C++ był g++ z pakietu GCC, którego pierwszym autorem był Michael Tiemann, założyciel Cygnus Solutions.
Przykładowy program
Poniżej zamieszczono program wyprowadzający na standardowy strumień wyjścia napis „Hello world” (w wersji przedstawianej na stronie internetowej Bjarne Stroustrupa):
#include <iostream>
using namespace std;
int main() {
cout << "Hello world!" << endl;
}
// zauważmy, że "return 0;" nie jest wymagane w ISO C++
Nowe cechy języka C++ względem języka ANSI C z 1989 roku
Uwaga: niektóre z poniższych elementów trafiły do standardu języka C z 1999 roku (tzw. C99).
Możliwość programowania obiektowego:
Mechanizmy hermetyzacji:
funkcje składowe
sekcje prywatne, chronione i publiczne
zaprzyjaźnianie funkcji i klas
Klasy, jako rozszerzenie struktury o funkcje składowe, enkapsulację, dziedziczenie i polimorfizm
Obiekty, będące instancjami klas
Dziedziczenie (w tym dziedziczenie wielobazowe)
Metody wirtualne dostarczające polimorfizm
Konstruktory (służące również do niejawnej konwersji; później dodano również możliwość zakazania niejawnej konwersji przez konstruktor za pomocą explicit)
Destruktory, czyli funkcja wywoływana niejawnie przed (ściśle ustalonym) usunięciem obiektu
Operatory new i delete
Dynamiczna kontrola typów (RTTI), czyli dynamiczne (sprawdzane w czasie wykonywania) rzutowanie pomiędzy typami spokrewnionych klas, oraz określanie typu w czasie wykonywania (operatory dynamic_cast i typeid)
Słowo kluczowe this (wskaźnik na obiekt, w kontekście którego wywoływana jest metoda)
Wskaźniki do składowych (pól i metod)
Metody i pola statyczne
Udogodnienia związane z programowaniem generycznym:
Szablony (wzorce) klas i funkcji
Włączenie do biblioteki standardowej generycznej biblioteki STL
Obsługa wyjątków:
Deklaracja wychwytywania wyjątków: try ... catch
Deklaracja wywoływania wyjątku: throw
Deklaracja ograniczania wyjątków: throw(...) (określanie, jakie wyjątki mogą być propagowane z danej funkcji/metody)
Zmiany natury ogólnej:
Przestrzenie nazw i operator zasięgu ::
Traktowanie definicji zmiennych i obiektów jak zwykłych instrukcji
Dynamiczna inicjalizacja zmiennych globalnych i lokalnych zmiennych statycznych (tzn. mogą być inicjalizowane wartością funkcji)
Możliwość uzyskania dostępu do przesłoniętej zmiennej globalnej za pomocą operatora ::
Referencje
Słowa kluczowe const, volatile (również C99) i mutable (usuwanie modyfikatora const z podanego pola, jeśli taki został nadany całemu obiektowi)
Przeciążanie funkcji
Przeciążanie operatorów
Funkcje rozwijalne (inline) (również C99)
Nowy typ logiczny bool i stałe true i false (również C99, z tym że w C++ są to słowa kluczowe)
„Szeroki” typ znakowy, wchar_t (również C99) wraz ze wszystkimi zależnościami (np. klasy strumieniowe, w tym wiostream, oraz dodatkowe pliki nagłówkowe, np. wstring)
Operatory precyzyjnego rzutowania: dynamic_cast (rzutowanie tylko pomiędzy typami, z uwzględnieniem hierarchii klas), reinterpret_cast (rzutowanie wymuszone tylko pomiędzy typami) i const_cast (rzutowanie zmieniające modyfikatory typu const i volatile)
Zobacz też
C++/CLI
STL
preprocesor języka C++
język C#
język D
Charm++
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona języka C++
Opis standardowych bibliotek C/C++
Komitet standaryzacyjny ISO C++
FAQ prowadzone przez Bjarne Stroustrupa
The C++ Resources Network |
765 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20analityczna | Chemia analityczna | Chemia analityczna zajmuje się analizą związków i mieszanin.
Analiza chemiczna może mieć trzy cele:
Chemiczna analiza ilościowa - jej celem jest ustalenie ilościowego składu substancji - np. udział procentowy poszczególnych składników w mieszaninie bądź stężenie wybranego składnika.
Chemiczna analiza jakościowa - jej celem jest ustalenie z jakich składników składa się dana substancja lub ustalenie czy dany związek chemiczny w ogóle występuje w analizowanej substancji.
Chemiczna analiza strukturalna - jej celem jest ustalenie struktury badanego związku chemicznego - składu atomów, które są składnikami związku, i następnie sposobu, w jaki te atomy są połączone.
Linki zewnętrzne |
766 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemiczna%20analiza%20strukturalna | Chemiczna analiza strukturalna | Chemiczna analiza strukturalna – zespół technik umożliwiających dokładne ustalenie
struktury chemicznej czystych związków.
Analizę tę przeprowadza się zwykle w przypadku syntezy nowych związków chemicznych, celem ustalenie ich budowy i udowodnienia że badana reakcja chemiczna doprowadziła do pożądanych skutków.
Znacznie rzadziej stosuje się te techniki aby analizować próbki substancji nieznanego pochodzenia, w tym przypadku techniki analizy strukturalnej są stosowane wspólnie z technikami analizy ilościowej i jakościowej.
Najdokładniejszym rodzajem analizy strukturalnej jest analiza widmowa, do której zalicza się m.in.:
NMR (spektroskopia magnetycznego rezonansu jądrowego)
Spektroskopia świetlna, Spektroskopia IR, Spektroskopia UV
Rentgenografia strukturalna
Spektrometria mas
Spektroskopia Ramana
Mikroanaliza
Chemia analityczna |
188009 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lutynia%20%28powiat%20k%C5%82odzki%29 | Lutynia (powiat kłodzki) | Lutynia (niem. Leuthen) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój.
Położenie
Zasadnicza część miejscowość rozciąga się jest wzdłuż doliny potoku Luta, nieliczne domy położone są wzdłuż przebiegającej południowym zboczem Granicznej Drogi Królewskiej prowadzącej do Przełęczy lądeckiej i Travnej w Czechach, na wysokości około 520–580 m n.p.m. Do Lutyni należy też dawna miejscowość Ułęże.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.
Historia
Pierwsze wzmianki o Lutyni pochodzą z 1346 roku, wieś miała wtedy nazwę Lutein i należała do państwa karpieńskiego. Miejscowość rozwijała się szybko ponieważ była położona na szlaku handlowym. Dwukrotnie (w XVI i na początku XIX wieku) rozpoczynano tutaj wydobycie rud ołowiu i srebra, lecz złoża okazały się zbyt małe do eksploatacji. W czasie trwania wojny trzydziestoletniej mieszkańcy Lutyni brali udział w krwawo stłumionych buntach na tle religijnym. W roku 1641 wieś została kupiona przez radcę cesarskiego Jana Zygmunta Hoffmana, ówczesnego właściciela uzdrowiska w Lądku. Od 1736 roku należała do miasta, a jej rozwój zapewniali kuracjusze, którzy podczas spacerów zatrzymywali się w miejscowej gospodzie. Przed 1786 rokiem miejscowość otrzymała kaplicę modlitewną, a w 1830 roku uruchomiono tu szkołę. Lutynia mimo sprzyjających warunków w XIX wieku nie rozwinęła się, ale stała się obok swego przysiółku Ułęże wsią turystyczną, związaną z Lądkiem. W 1908 roku zamieszkiwało Lutynię 248 osób, najwięcej w porównaniu z innymi latami. W 1978 roku były tu 22 gospodarstwa rolne, w 1988 roku ich liczba spadła do 14. Obecnie Lutynia to niewielka wieś rolnicza.
Demografia
Jest to najmniejsza miejscowość gminy Lądek-Zdrój. Według Narodowego Spisu Powszechnego w marcu 2011 roku posiadała 51 mieszkańców.
Zabytki i atrakcje
Kościół pw. św. Jana Nepomucena wzniesiony około 1784 r.
Ruiny kopalni ołowiu i srebra Nowy Filip
Bazaltowe Słupy
Czarne Urwisko
Szwedzkie Szańce
Studnia z 1906 roku, ulokowana w centrum wsi
Pensjonat Geo Vita z aleją drzew zasadzonych przez wybitnych naukowców związanych z gazownictwem (w tym dwóch laureatów nagrody Nobla), aktorów i sportowców
Ciekawostki
W Lutyni kręcono sceny do polsko-czechosłowackiego filmu o Werwolfie Zagłada Poziomkowego Dworu
W czasie okupacji, w jednej z nieistniejących już chałup mieściła się głęboko zakonspirowana placówka wywiadu Armii Krajowej. Zajmowała się ona zbieraniem wiadomości i przerzucaniem ludzi (głównie narodowości żydowskiej) na teren Czech. Placówkę prowadziło małżeństwo Józefa i Elżbiety Matejczyków – powstańców śląskich, którzy na te tereny przenieśli się jeszcze przed wojną.
W Lutyni znajdowało się przejście małego ruchu granicznego i na szlaku turystycznym Lutynia – Travná, które funkcjonowało do 21 grudnia 2007 roku.
Przypisy
Bibliografia
Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 17: Góry Złote. Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, . |
767 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chromatografia | Chromatografia | Chromatografia (z gr. chrōma – barwa i gráphō – piszę) – technika analityczna lub preparatywna służąca do rozdzielania lub badania składu mieszanin związków chemicznych.
W każdej technice chromatograficznej najpierw rozdziela się badaną mieszaninę, a następnie przeprowadza się detekcję poszczególnych składników. Rozdział substancji następuje w wyniku przepuszczenia roztworu badanej mieszaniny przez specjalnie spreparowaną fazę rozdzielczą (złoże), zwaną też fazą stacjonarną. Fazą rozdzielczą są substancje wykazujące zdolności sorpcyjne lub zdolne do innych oddziaływań na substancje przepływające. Podczas przepływu eluentu (fazy ruchomej) przez fazę rozdzielczą następuje proces wymywania zaadsorbowanych (lub związanych) substancji. Intensywność tego procesu jest różna dla poszczególnych składników mieszaniny. Jedne składniki są więc zatrzymywane w fazie dłużej, a inne krócej, dzięki czemu może następować ich separacja. Czas przebywania danego składnika w kolumnie określany jest mianem czasu retencji.
Klasyfikacja metod chromatograficznych
W zależności od rodzaju eluentu
chromatografia cieczowa – w której eluentem jest ciekły rozpuszczalnik lub mieszanina rozpuszczalników
chromatografia gazowa – w której eluentem jest gaz (zwykle hel, argon lub wodór, czasem azot).
chromatografia nadkrytyczna – w której eluentem jest substancja w stanie nadkrytycznym.
W zależności od rodzaju fazy stacjonarnej i sposobu jej przygotowania
Chromatografia planarna
chromatografia cienkowarstwowa TLC (ang. thin layer chromatography) – w której fazę rozdzielczą stanowi cienka warstwa fazy stałej naniesiona na sztywną płytkę. Na tak spreparowaną płytkę nanosi się próbkę roztworu, po czym na skutek działania sił kapilarnych, grawitacji lub pola elektrycznego następuje przepływ i rozdział mieszaniny;
chromatografia bibułowa – w której fazę rozdzielczą stanowi pasek lub arkusz bibuły filtracyjnej lub specjalnego typu bibuły chromatograficznej;
chromatografia kolumnowa – w której faza rozdzielcza jest umieszczona w specjalnej kolumnie, przez którą przepuszcza się następnie roztwór badanej mieszaniny. Przepływ roztworu przez kolumnę można wymuszać grawitacyjnie lub stosując różnicę ciśnień na wlocie i wylocie kolumny;
chromatografia powinowactwa – w której odpowiednio spreparowana faza rozdzielcza jest zdolna do oddziaływań chemicznych o zmiennym powinowactwie wobec rozdzielanych substancji;
chromatografia jonowymienna – w której substancje oddziałują ze złożem za pomocą oddziaływań jonowych.
W zależności od parametrów procesu
HPLC (ang. high performance/pressure liquid chromatography) wysokosprawna/wysokociśnieniowa chromatografia cieczowa – odmiana cieczowej chromatografii kolumnowej z użyciem eluentu pod wysokim ciśnieniem;
FPLC (ang. fast protein/performance liquid chromatography) szybka, białkowa/szybkosprawna chromatografia cieczowa – odmiana HPLC działająca na niższych ciśnieniach, stosująca prócz złóż sorpcyjnych, także zwykłe złoża typu sit molekularnych, służąca głównie do rozdziału białek i polipeptydów. Opatentowana i wyłączna nazwa dla firmy Pharmacia;
UPLC (ang. ultra performance liquid chromatography) ultrasprawna chromatografia cieczowa – odmiana cieczowej chromatografii kolumnowej. Działa na wyższych ciśnieniach i mniejszych przepływach, a kolumny mają mniejsze ziarno (1,7 – 1,8 μm). Pozwala uzyskiwać krótsze czasy retencji i wyższe rozdzielczości. Opatentowana i wyłączna nazwa dla firmy Waters.
GPC (ang. Gel Permeation Chromatography) chromatografia żelowa – odmiana kolumnowej chromatografii cieczowej. Polega na rozdziale składników mieszaniny na żelu lub sitach molekularnych w zależności od rozmiarów cząsteczek. Stosowana m.in. do określania średnich mas cząsteczkowych polimerów.
Aktywacja chromatogramu
Chromatografia może być łączona z technikami jądrowymi. Wykorzystanie różnych właściwości jądrowych, np. przekroju czynnego na neutrony, pozwala na aktywację chromatogramu (elektronową lub neutronową). Aktywacja chromatogramu umożliwia identyfikację składników chromatogramu za pomocą liczników promieniownania jonizującego.
Historia
Metody chromatograficzne zostały prawdopodobnie po raz pierwszy zastosowane przez Davida Talbota Daya pod koniec XIX w. do rozdziału węglowodorów z ropy naftowej. W tym samym czasie na Politechnice Warszawskiej lub Uniwersytecie Warszawskim rosyjski chemik i biolog Michaił Cwiet rozdzielał barwniki z zielonych liści na kolumnie wypełnionej kredą. Ponieważ Cwiet rozpoznał i prawidłowo zinterpretował proces rozdziału, jest on powszechnie uważany za wynalazcę tej techniki. Jest on także autorem nazwy „chromatografia”, którego to terminu użył ze względu na barwne strefy obserwowane na kredowej kolumnie podczas rozdziałów.
Przypisy |
769 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cutty%20Sark | Cutty Sark | SV Cutty Sark – XIX-wieczny kliper herbaciany, który pobił wiele rekordów prędkości. Jest to obecnie jedyny zachowany kliper herbaciany na świecie, stoi teraz w suchym doku przy nabrzeżu w dzielnicy Londynu, Greenwich jako statek-muzeum.
Historia i rejsy
„Cutty Sark” zbudowano w Szkocji w 1869 r. jako żaglowiec do przewozu herbaty z Chin. Był to w ówczesnych czasach najszybszy kliper, mogący w ciągu dnia przepłynąć 350 mil (ok. 650 km, średnia dobowa prędkość 15 w). Jak uważają niektórzy, był to też najpiękniejszy ze wszystkich żaglowców świata, ze swoim mocno wydłużonym bukszprytem i sześcioma piętrami żagli na grotmaszcie (prawie 3000 m² żagla, dł. całk. 85 m).
Drewniana, trzymasztowa fregata o stalowym szkielecie kadłuba, zwodowana w Wlk. Brytanii w 1869 r. nazwana Cutty Sark na cześć Nannie Dee – wiedźmy z poematu Roberta Burnsa (1759–1796) „Tam O’Shanter”. Poemat opowiada o farmerze Tamie, który późną porą, w czasie burzy, upity wraca na grzbiecie swojego konia o imieniu Meg do domu. Przejeżdżając koło nawiedzonego kościoła, Tam zauważa tańczące w nim wiedźmy. Na widok jednej z nich, Nannie Dee, odzianej w zbyt krótką koszulę, krzyczy „Weel done, Cutty-sark!” (cutty-sark oznacza w języku Scots właśnie krótką koszulę). Krzykiem zwraca na siebie uwagę. Wiedźmy puszczają się za Tamem w pogoń z Nannie Dee na czele. Tam pogania konia, ale wiedźmie udaje się złapać Meg za ogon, który zostaje w jej dłoni. Galion pod bukszprytem klipra przedstawia goniącą Tama Nannie z końskim ogonem w ręku.
Cutty Sark w 1896 r. przeszedł pod banderę portugalską i dwukrotnie zmieniał nazwę i właściciela. Po utracie masztów w 1916 r. był otaklowany jako brygantyna. W 1923 r. kpt. Wilfred Dowman uratował kliper dla Anglii, odkupując go od Portugalczyków – nazwa klipra była wtedy na ustach wszystkich i był to dogodny moment do nadania takiej samej nazwy nowemu gatunkowi whisky wchodzącemu właśnie na rynek. Do dziś logo tej whisky przedstawia ilustrację Cutty Sark na żółtym tle. Whisky ta stała się jedną z najlepiej sprzedających się na świecie, a jej producent wspierał jedną z najbardziej znanych imprez żeglarskich świata – Cutty Sark Tall Ships’ Races (Operacja Żagiel).
Pożar
Wczesnym rankiem 21 maja 2007 r. na żaglowcu wybuchł pożar. Statek uległ uszkodzeniu, ocalały jednak rufa i dziób. Część wyposażenia została na czas przeprowadzanego remontu zdemontowana (fragmenty poszycia, omasztowanie, wyposażenie ruchome) i podobnie jak galeria galionów eksponowana na pokładzie – ocalała z pożaru. Pożar został spowodowany przez przemysłowy odkurzacz, zostawiony włączony we wnętrzu historycznego statku.
Statek został odbudowany i otwarty dla publiczności w dniu 25 kwietnia 2012 r.
Inne
Plany Modelarskie żaglowca zostały opublikowane w zeszycie 4/1976 (nr 74).
Zbierane są fundusze na budowę drugiego identycznego, pływającego żaglowca.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Cutty Sark (ang.)
Cutty Sark im April 2014 Grossformatige Bilder
Klipry
Brytyjskie jachty i żaglowce
Statki-muzea
Muzea i galerie w Londynie
Atrakcje turystyczne w Londynie
Statki z XIX wieku |
188010 | https://pl.wikipedia.org/wiki/1%20Warszawska%20Samodzielna%20Brygada%20Kawalerii | 1 Warszawska Samodzielna Brygada Kawalerii | 1 Warszawska Samodzielna Brygada Kawalerii – jednostka kawalerii ludowego Wojska Polskiego.
Utworzona w ZSRR w 1944 roku jako 1 Samodzielna Brygada Kawalerii. Był to jedyny związek taktyczny kawalerii polskiej sformowany po kampanii wrześniowej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Brygadę formowano od marca do maja 1944 roku w Trościańcu na południowy wschód od Sum (Ukraińska SRR) według etatu 06/450 radzieckiej samodzielnej brygady kawalerii. Stan brygady wynosił 3025 żołnierzy, a po zmianach – 3500. Rozkazem nr 38 z 8 maja 1944 roku została włączona w skład 1 Armii Polskiej w ZSRR. Od 6 sierpnia 1944 do końca II wojny światowej działała w składzie 1 Armii Wojska Polskiego.
Żołnierze rekrutowali się przede wszystkim z kawalerzystów polskich – uczestników walk we wrześniu 1939 roku. Ok. 75% stanowili żołnierze 19 pułku Ułanów Wołyńskich i 21 pułku Ułanów Nadwiślańskich, a pozostali z 6 pułku Ułanów Kaniowskich, 9 pułku Ułanów Małopolskich, 12 pułku Ułanów Podolskich, 14 pułku Ułanów Jazłowieckich, 23 pułku Ułanów Grodzieńskich, 2 pułku strzelców konnych i 3 Pułku Strzelców Konnych im. Hetmana Stefana Czarnieckiego i inni, także spoza jednostek kawalerii.
Były jednak braki w kadrze oficerskiej. Stanowiska oficerów starszych obsadzono głównie kawalerzystami z Armii Czerwonej polskiego pochodzenia, natomiast na stanowiska oficerów młodszych promowano podoficerów. Po wkroczeniu do kraju brygada została uzupełniona poborowymi z terenów Wołynia i Podola głównie z okolic Tarnopola i Równego oraz grupą partyzantów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty.
Poszczególne pododdziały zaprzysiężono w Dobrzyńcu 4, 6 i 13 października 1944 roku.
Struktura organizacyjna
Dowództwo i sztab,
2 pułk ułanów,
3 pułk ułanów,
4 dywizjon artylerii konnej
dywizjon szkolny,
8 bateria przeciwlotnicza,
12 szwadron saperów,
służby:
4 park amunicyjny,
5 ambulans weterynaryjny,
6 szwadron medyczno-sanitarny,
7 kolumna taborowa,
9 szwadron zabezpieczenia technicznego,
10 szwadron łączności,
Wojskowa Stacja Pocztowa nr 2977.
Stan etatowy: 3025 ludzi (302 oficerów, 693 podoficerów, 2 030 szeregowych), następnie 3 500 ludzi; 3 004 konie, 7 motocykli, 109 samochodów, 25 radiostacji, 429 pistoletów maszynowych, 2 427 karabinków, 60 karabinów maszynowych, 6 wielkokalibrowych karabinów maszynowych (DSzK), 48 rusznic przeciwpancernych, 24 moździerze 82 mm, 20 armat 76 mm, 6 armat przeciwlotniczych 37 mm wz. 1939 (61-K).
Dowództwo brygady
Dowódca brygady:
płk Władimir Radziwanowicz (12 kwietnia 1944 – 12 lutego 1945),
p.o. ppłk Konstanty Gryżewski (15 lutego – 2 marca 1945),
płk Aleksander Dawidziuk (3 marca – 1 maja 1945).
Zastępca dowódcy brygady ds. polityczno-wychowawczych:
rtm. (mjr, ppłk) Stanisław Arkuszewski (1 maja 1944 – do końca wojny).
Zastępca dowódcy brygady ds. liniowych:
vakat – do 8 kwietnia 1945,
ppłk Andrzej Lisowski (8 kwietnia 1944 – do końca wojny).
Szef sztabu:
ppłk Mikołaj Pichowicz (1 maja 1944 – 5 lutego 1945),
p.o. mjr Leonid Maksimow (5 lutego – 3 marca 1945),
ppłk Mikołaj Pichowicz (3 marca 1945 – do końca wojny).
Działania bojowe
Po ukończeniu szkolenia i otrzymaniu wyposażenia kawaleryjskiego, 1 Brygada osiągnęła gotowość bojową. Na początku lipca 1944 roku transportem kolejowym przewieziono brygadę z rejonu Sum na Wołyń w okolicę Kiwerc, gdzie skoncentrowała się w lasach w rejonie Onewa i Suska. 23 lipca opuściła rejon wyczekiwania i po forsownym marszu doszła do Chełma, gdzie pełniła służbę garnizonową i ochraniała PKWN. 15 sierpnia 1944 roku wzięła udział w defiladzie w Lublinie. Defilowała przed przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej Bolesławem Bierutem.
Do walki brygada weszła po raz pierwszy we wrześniu 1944 roku na przyczółku warecko-magnuszewskim. Następnie wkroczyła na Pragę, gdzie w czasie forsowania Wisły prowadziła działania demonstracyjne w rejonie mostu Kierbedzia. Od października do grudnia Brygada znajdowała się na linii frontu w rejonie Glinianka - Kołbiel, a następnie Świdry Małe - Karczew.
Podczas radzieckiej ofensywy styczniowej 1945 roku jednostka wojskowa sforsowała Wisłę i wkroczyła do Warszawy od strony Służewca, po czym otrzymała rozkaz przejścia do Bydgoszczy. Następnie walczyła na Pomorzu wraz z oddziałami 1 Armii Wojska Polskiego, m.in. o Podgaje, Jastrowie, Wielboki, Sośnicę.
1 marca 1945 roku 1 Warszawska Samodzielna Brygada Kawalerii przeprowadziła ostatnią w historii jazdy polskiej szarżę kawaleryjską, na pozycje niemieckie we wsi Borujsko (Schönfeld), stanowiące część trzeciej linii umocnień Wału Pomorskiego. Wcześniejsze natarcia na Borujsko tego dnia – czołgi i oddziały 2 Warszawskiej Dywizji Piechoty – nie przynosiły powodzenia z uwagi na trudny podmokły teren i położenie wsi na wzniesieniu, na otwartym terenie. Do wsparcia kolejnego natarcia wyznaczono grupę bojową kawalerii w składzie dwóch szwadronów pod dowództwem podporucznika Zbigniewa Staraka. Grupa konna, po zaciętej walce, zdobyła Borujsko ze stratą w boju zaledwie 7 ułanów zabitych i 10 rannych.
Brygada wzięła następnie udział w walkach o Gryfice oraz dokonała uroczystych zaślubin Polski z morzem w Mrzeżynie. W kwietniu 1945 roku zajmowała pozycje obronne wzdłuż brzegów rzeki Dziwna i Zalewu Szczecińskiego. Po przekroczeniu Odry, warszawscy kawalerzyści rozpoczęli walki w Brandenburgii podchodząc do północnych przedmieść Berlina. W pierwszych dniach maja Warszawska Brygada przeszła w okolice Łaby, kończąc szlak bojowy w rejonie Wandlitz.
W dniu 15 maja 1945 rozkazem Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego przeformowano 1 Warszawską Samodzielną Brygadę Kawalerii na 1 Warszawską Dywizję Kawalerii, istniejącą do 1947 roku.
Symbole brygady
Sztandar
Sztandar został ufundowany przez społeczeństwo Lublina w lipcu 1944 roku i wręczony brygadzie na froncie. Wykonały go w Lublinie zakonnice wg wzoru sztandarów kawaleryjskich okresu międzywojennego z wizerunkiem krzyża Virtuti Militari. Po raz pierwszy na sztandar ten składało przysięgę uzupełnienie wcielone do brygady na Pradze.
Proporczyk na mundur
Proporczyki sztabu brygady i służb były czerwono-jasnoniebieskie.
Proporczyki na lance
Początkowo brygada lanc nie posiadała, jednakże rozkaz dowódcy 1 KPSZ w ZSRR nr 13 z 24 października 1943 roku przewidywał wyposażenie kawalerii w proporczyki na lance o barwach narodowych. Pierwsze lance sporządzono prowizorycznie. Po wkroczeniu na dawne tereny polskie uzyskano pewną liczbę lanc z okresu międzywojennego, które wożono jako oznaki poszczególnych szwadronów. Z czasem proporczyki o barwach narodowych zaczęto zastępować proporczykami o barwach pułków lub szwadronów specjalnych, na których zaznaczano numer szwadronu albo baterii. Proporce szwadronowe miały wygląd prostokąta z wycięciem, złożonego jakby z dwóch części: od strony wycięcia proporzec był dwukolorowy o barwach pułku.
Poszczególne szwadrony oznaczano barwami: 1 szwadron – czerwony, 2 szwadron – biały, 3 szwadron – żółty, 4 szwadron – niebieski, szwadron ckm – czarny. Dowództwo 1 SBK używało proporca w formie biało-czerwonego trójkąta, a po utworzeniu 1 WDK proporca złożonego od strony wycięcia z części biało-czerwonej, a od strony drzewca z kwadratu podzielonego na cztery pola oznaczające pułki. W górnym rzędzie: pole czerwone z cyfrą 1 oznaczało 1 puł, pole białe z cyfrą 2 – 2 puł; w dolnym rzędzie: pole żółte z cyfrą 3 – 3 puł, pole czarne bez cyfry – 57 pak.
Upamiętnienie
W 1967 przy ul. Wybrzeże Szczecińskie w Warszawie, w pobliżu mostu Poniatowskiego, odsłonięto głaz z wykutym napisem upamiętniający żołnierzy 1 Warszawskiej Brygady Kawalerii poległych w walkach o wyzwolenia Warszawy we wrześniu 1944 i styczniu 1945.
Nazwy wyróżniające i odznaczenia
Rozkazem dowódcy 1 Armii Wojska Polskiego nr 60 z 24 lutego 1945 roku i rozkazem Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej nr 011 z 19 lutego 1945 roku brygada otrzymała miano Warszawska.
Rozkazem Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego nr 127 z 8 maja 1946 roku została odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.
Przypisy
Bibliografia
Brygady kawalerii polskiej
Kawaleria ludowego Wojska Polskiego
Jednostki o nazwie wyróżniającej Warszawska
Jednostki odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu
Związki taktyczne 1 Armii Wojska Polskiego
Jednostki organizacyjne wojska utworzone w 1944
Jednostki organizacyjne wojska rozwiązane w 1945 |
770 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciek%C5%82y%20kryszta%C5%82 | Ciekły kryształ | Ciekłe kryształy – faza pośrednia między ciekłym i krystalicznym stanem skupienia materii, którą charakteryzuje zdolność do płynięcia, charakterystyczna dla cieczy i jednocześnie dalekozasięgowe uporządkowanie tworzących ją cząsteczek, podobnie jak to ma miejsce w kryształach.
W literaturze fachowej nazwa ciekły kryształ jest często zamieniana terminem mezofaza, który obejmuje jednak także kryształy plastyczne i kryształy condis.
Fizyczne podstawy tworzenia się ciekłych kryształów
W fazie krystalicznej wszystkie cząsteczki są ściśle uporządkowane i nie mają w ogóle swobody ruchu. W fazie ciekłej jest odwrotnie – cząsteczki mają pełną swobodę przemieszczania się w obrębie objętości cieczy i jednocześnie nie są w żaden sposób dalekozasięgowo uporządkowane. Natomiast w fazie ciekłokrystalicznej sytuacja jest pośrednia – cząsteczki mają częściową swobodę ruchu i jednocześnie są częściowo uporządkowane.
Znakomita większość substancji w procesie topnienia wykazuje jednoczesne uwolnienie translacyjnych (czyli dających możliwość przemieszczania się) i rotacyjnych stopni swobody. Dla niektórych cząsteczek (głównie o kształcie zbliżonym do kuli) uwolnienie rotacyjnych stopni swobody następuje jednak wcześniej (w niższej temperaturze), przy czym wykazują one w tej fazie dużą plastyczność, stąd nazwa – kryształ plastyczny. Z drugiej strony bardzo długie i giętkie cząsteczki (np. niektóre polimery) w pewnej temperaturze uzyskują zdolność dynamicznej zmiany swojej konformacji (czyli kształtu), z nadal zablokowanymi translacyjnymi stopniami swobody i są zdolne do generowania tzw. kryształów condis. Kryształy condis i kryształy plastyczne są zaliczane do mezofaz, jednak zwykle nie uznaje się ich za tradycyjne ciekłe kryształy, choć podział ten jest bardzo umowny i różnie interpretowany w różnych opracowaniach.
Fazę ciekłokrystaliczną sensu stricto mogą generować długie, sztywne cząsteczki podobne do prętów lub sztywne i płaskie cząsteczki podobne do dysków, czyli takie, które posiadają anizotropię kształtu. Cząsteczki takie wcześniej wykazują topnienie translacyjne, z zachowaniem zablokowania wszystkich lub części rotacyjnych stopni swobody. Powoduje to, że wszystkie ciekłe kryształy cechuje brak uporządkowań dalekiego zasięgu środków ciężkości molekuł (jak w cieczy), ale równocześnie dalekozasięgowe orientacyjne uporządkowanie molekuł (cecha kryształu).
Jest wiele rodzajów faz ciekłokrystalicznych. Aby zrozumieć mechanizm ich tworzenia najlepiej jest się przyjrzeć najprostszej z nich zwanej fazą nematyczną.
W fazie tej pręto- lub dyskopodobne cząsteczki mają zablokowaną możliwość zmieniania kąta ułożenia jednej ze swoich osi względem innych cząsteczek, co powoduje, że cząsteczki układają się samorzutnie osiami równolegle do siebie:
Mają one jednak nadal swobodę przemieszczania się w całej objętości cieczy.
Skłonność układania się cząsteczek w ten, a nie inny sposób, wynika ze złożonych oddziaływań termodynamicznych między nimi, dodatkowo wzmacnianych przez siły Van Der Waalsa. Takie ułożenie cząsteczek zmienia szereg własności cieczy powodując, że wykazuje ona np. dwójłomność optyczną podobnie jak typowe kryształy.
Systematyka ciekłych kryształów
Liotropowe i termotropowe
Faza ciekłokrystaliczna może być generowana na dwa sposoby:
poprzez ogrzewanie stałych kryształów – jest nazywana wtedy mezofazą termotropową. Kryształy, zamiast od razu topić się w zwykłą ciecz, przechodzą w pewnej określonej temperaturze w stan mezofazy, a dopiero w wyższej temperaturze następuje izotropizacja mezofazy, czyli zamiana ciekłych kryształów w ciecz izotropową. W zależności od rodzaju ciekłego kryształu może on przechodzić przez różne mezofazy, w miarę obniżania temperatury.
poprzez rozpuszczanie cząsteczek mających tendencję do tworzenia mezofazy w odpowiednim rozpuszczalniku – faza jest nazywana wtedy mezofazą liotropową. W układzie takim rozpuszczone pręto- lub dyskopodobne cząsteczki tworzą mezofazę „zmuszając” niejako cząsteczki rozpuszczalnika do uczestniczenia w tej fazie.
Fazy termotropowe
Mezofazy termotropowe dzieli się na trzy główne klasy:
fazę nematyczną – już wyżej opisaną – oznaczaną symbolem N,
fazę smektyczną, w której oprócz równoległego uporządkowania osi cząsteczek wzdłuż direktora, istnieje też dodatkowe uporządkowanie w warstwy, oznaczaną symbolem S,
fazę kolumnową, którą generują zwykle cząsteczki dyskopodobne – tutaj oprócz równoległego uporządkowania osi cząsteczek, cząsteczki układają się jeszcze w kolumny – tak jak np. monety w kasie. Fazy kolumnowe są oznaczane literą D,
fazę cholesterolową, w której uporządkowanie jest związane ze skręceniem o określony kąt przy przechodzeniu między warstwami, czyli ich direktor nie jest linią prostą, lecz układa się w kształt helisy. Faza cholesterolowa jest w istocie podtypem fazy nematycznej. Fazę cholesterolową nazywa się też często fazą nematyczną skręconą i oznacza symbolem N*.
Fazy smektyczne
Fazy smektyczne podzielić można dalej na dwa sposoby. Względem stopnia uporządkowania cząstek:
smektyki cieczopodobne – brak uporządkowania molekuł w warstwach (poza uporządkowaniem środków ciężkości) np.: SmA, SmC,
smektyki kryształopodobne – wykazujące pozycyjne ułożenie molekuł w warstwie np.: SmB (ułożenie heksagonalne), SmH, SmG, SmE.
Podział ten jednak jest nieco sztuczny, gdyż w istocie stopień uporządkowania molekuł w fazach smektycznych (których jest łącznie kilkadziesiąt) zmienia się płynnie od układów bardziej cieczopodobnych do bardziej kryształopodobnych.
Drugi podział, wynika z orientacji warstw smektycznych, względem direktora:
smektyki ortogonalne: direktor jest prostopadły do powierzchni warstw (SmA, SmB, SmE),
smektyki pochylone (nieortogonalne) direktor przecina powierzchnie warstw pod kątem innym niż 90° (SmC, SmG, SmH). Nazwa pochodzi od tego, że w fazach tych, prętopodobne cząsteczki są „pochylone” w warstwach, w stosunku do płaszczyzny warstw.
Fazy kolumnowe
Fazy kolumnowe tworzą się poprzez układanie się cząsteczek o kształcie dysków w długie kolumny, przypominające trochę stosy monet. Kolumny te mogą być dodatkowo zorganizowane w rodzaj siatki, której rodzaj jest podstawą podziału faz kolumnowych:
faza kolumnowa heksagonalna (Dh) występuje najczęściej; w fazie tej kolumny układają się w siatkę, w której komórka elementarna przyjmuje kształt sześciokąta foremnego,
faza kolumnowa rombowa (Drh), w której komórka elementarna siatki kolumn przybiera kształt rombu,
faza kolumnowa kwadratowa (Dsq), najrzadziej spotykana, w której komórka elementarna przybiera kształt kwadratu.
Oprócz tego cząsteczki dyskopodobne mogą też generować mezofazę nematyczną i niektóre mezofazy smektyczne.
Fazy skręcone (chiralne)
Smektyki pochylone mogą dodatkowo posiadać, podobnie jak to jest w przypadku fazy nematycznej, swoje wersje „skręcone”, w których direktor nie jest linią prostą, lecz helisą. Analogicznie do fazy nematycznej skręconej (cholesterolowej) – fazy smektyczne skręcone oznacza się symbolem wyjściowej fazy z dodaną gwiazdką (SmC*, SmH* itd). Smektyki ortogonalne z natury rzeczy nie posiadają swoich odpowiedników skręconych, gdyż łatwo można dowieść, że jest to niemożliwe geometrycznie. Z faz kolumnowych jedynie faza rombowa może występować w formie skręconej.
Fazy skręcone tworzą cząsteczki chiralne, zaś fazy nie skręcone tworzą cząsteczki niechiralne. Podobnie jak wszystkie cząsteczki chiralne, również chiralne fazy ciekłokrystaliczne skręcają światło spolaryzowane, przy czym kąt skręcenia jest tutaj dużo bardziej zależny od temperatury niż w przypadku związków nie generujących mezofaz.
Fazy liotropowe
Fazy liotropowe, są specyficznym rodzajem emulsji, w której cząsteczki rozpuszczalnika koordynują się względem wstępnie uporządkowanych cząsteczek mezogenu, albo na odwrót, siłą napędową tworzenia się fazy ciekłokrystalicznej jest wymuszanie przez rozpuszczalnik określonego uporządkowania rozpuszczonych w nim mezogenów.
Przyjmuje się, że przy wyższych stężeniach mezogenów zachodzi pierwsze zjawisko, a przy niższych drugie. Fazy tworzące się w drugim przypadku opatruje się często mianem faz „odwróconych”.
Przejścia od jednych faz do drugich można tu generować zarówno przez zmianę temperatury całego układu, jak i poprzez zmiany stężenia związku generującego.
Cząsteczki zdolne do tworzenia faz liotropowych mają zazwyczaj własności amfifilowe, tzn. posiadają długie łańcuchy, które na jednym końcu są hydrofilowe (a ogólniej liofilowe), a na drugim hydrofobowe (a ogólniej liofobowe). Powoduje to, że w roztworze cząsteczki takie mają skłonność do mikroseperacji i tworzenia złożonych, uporządkowanych układów micelarnych, która jest główną siłą napędową tworzenia się tych faz. Istnieją jednak też przypadki gdy fazy liotropowe są tworzone przez związki nie posiadające własności amfifilowych.
Ze względu na to, że tworzenie się faz liotropowych zależne jest od bardzo subtelnych oddziaływań międzycząsteczkowych, które niezwykle łatwo zaburzyć, badanie własności tych faz jest znacznie trudniejsze od faz termotropowych. Na przykład nawet delikatne wstrząśnięcie naczyniem z roztworem lub zmiana temperatury o 1 °C potrafi zaburzyć strukturę fazy liotropowej, a po ponownym osiągnięciu równowagi układ może przejść do innej fazy.
Fazy liotropowe występują powszechnie w układach biologicznych. Na przykład błona komórkowa jest w gruncie rzeczy bardzo cienką, lamelarną fazą liotropową, tworzoną przez lipidy, która powstaje w naturalny sposób na granicy cytoplazmy z otoczeniem.
Podział faz liotropowych
Podział faz liotropowych jest bardzo skomplikowany, ze względu na złożone, przestrzenne struktury, które tworzą się w roztworach.
Obecnie znanych jest kilkaset różnych faz liotropowych. Najczęściej występującymi i najbardziej stabilnymi są fazy heksagonalna i lamelarna. Najbardziej złożone struktury posiadają niestabilne fazy sześcienne – występujące w trakcie przechodzenia układu z jednej fazy stabilnej do drugiej
W wielkim uproszczeniu można je podzielić na:
fazy w roztworach rozcieńczonych: (gdy w układzie jest duży nadmiar cząsteczek rozpuszczalnika w stosunku do cząsteczek mezogenu),
wszystkie one mają charakter faz szcześciennych, nieciągłych – w części z nich występują uporządkowane względem siebie sferyczne micele, a w innych występują złożone układy ruropodobnych, rozgałęzionych struktur, których ścianki są zbudowane ze związków amfifilowych – oznaczane są łącznie symbolem Q1,
fazy w roztworach średnio stężonych:
liotropowe fazy nematyczne – tworzone przez rozseparowane micele posiadające inny, niż sferyczny kształt i zachowujące się jako całość trochę podobnie do tradycyjnych mezogenów prętopodobnych – oznaczane symbolem Nα,
fazy heksagonalne – w których występują długie, równoległe do siebie ruropodobne kolumny, które układają się względem siebie na wzór przypominający plaster miodu – oznaczane symbolem Hα,
pośrednie fazy sześcienne drugiej serii Q2,
fazy lamelarne – w których związki amififlowe układają się w podwójne warstwy, strukturą podobne do błony komórkowej, między którymi znajduje się cienka warstewka rozpuszczalnika – oznaczane symbolem Lα,
fazy „odwrócone” w roztworach stężonych (gdy w układzie jest duży nadmiar cząsteczek mezogenu w stosunku do cząsteczek rozpuszczalnika),
odwrócone fazy sześcienne serii trzeciej Q3,
odwrócona faza lamelarna Lβ,
odwrócone fazy sześcienne serii czwartej Q3,
odwrócona faza heksagonalna Hβ.
Niektóre rodzaje mezogenów są zdolne tworzyć kilka- kilkanaście mezofaz, zależnie od stężenia i rodzaju rozpuszczalnika. Z kolei inne są zdolne tworzyć tylko jeden rodzaj mezofazy przy ściśle określonych warunkach stężenia i temperatury.
Stopień uporządkowania
Dla cząsteczek w każdym rodzaju fazy ciekłokrystalicznej wyróżnić można jeden, główny kierunek orientacji opisywany przez direktor, względem którego molekuły są średnio równoległe. Oprócz tego mogą jednak też występować dodatkowe formy orientacji.
Średni stopień uporządkowania cząstek S, dany wzorem:
gdzie: α – kąt pomiędzy direktorem a długą osią molekuł jest różny w różnych typach mezofazy. Może on przyjmować wartości od 0 (dla cieczy doskonale izotropowej) do 1 (dla doskonałego kryształu).
Tekstury mikroskopowe
Materiały generujące fazy ciekłokrystaliczne posiadają unikalną cechę tworzenia bardzo charakterystycznych tekstur w świetle spolaryzowanym pod mikroskopem optycznym zaopatrzonym w analizator polaryzacji (mikroskop polaryzacyjny). Matematyczno-fizyczna teoria wyjaśniająca tworzenie tego rodzaju tekstur jest bardzo złożona i stale rozwijana (Patrz artykuł Fizyka ciekłych kryształów) Tekstury te, jakkolwiek tłumaczyć ich powstawanie, są bardzo charakterystyczne dla określonego typu mezofazy i może je na tej podstawie szybko rozpoznawać.
Przykłady tekstur:
Przejścia między mezofazami
Istnieją substancje, które mogą występować w różnych fazach ciekłokrystalicznych w zależności od zmian temperatury, a przy stałej temperaturze tworzyć różne mezofazy pod wpływem zmian proporcji składników mieszaniny. Niektóre mieszaniny związków, przy ściśle określonej ich proporcji posiadają cechy eutektyków, tzn. pozostają w jednej mezofazie w znacznie szerszym zakresie temperatur, niż każdy z nich z osobna. Właśnie tego rodzaju mieszaniny są powszechnie stosowane w wyświetlaczach.
Ponadto niektóre związki mogą wykazywać takie same mezofazy zarówno przy ogrzewaniu, jak i przy ochładzaniu (przemiany enantiotropowe), lub różne mezofazy w zależności od kierunku zmian temperatury (przemiany monotropowe). Zazwyczaj przy ochładzaniu uzyskuje się większą liczbę kolejnych rodzajów ciekłych kryształów, co jest związane ze stopniowym porządkowaniem się molekuł aż do uzyskania sieci krystalicznej.
Więcej na ten temat w artykule Fizyka ciekłych kryształów.
Zastosowania
Ciekłe kryształy termotropowe znajdują szereg zastosowań w różnych dziedzinach m.in.:
zastosowania własności elektrooptycznych:
w wyświetlaczach, w których wykorzystuje się eutektyczne mieszaniny związków prętopodobnych, które są zdolne do generowania fazy nematycznej lub SmC*. Mechanizm działania wyświetlaczy opiera się na zmianach kierunku uporządkowania mezofazy pod wpływem przyłożonego pola elektrycznego co powoduje zmianę kierunku dwójłomności światła przechodzącego przez te fazy. Wyświetlacze oparte na fazie nematycznej są monochromatyczne i nie mogą posiadać skali szarości. Wyświetlacze oparte na fazie SmC* mogą być w pełni kolorowe i posiadać szeroką skalę szarości.
w pamięciach masowych do komputerów, w których zapis informacji odbywa się przez generowanie zmian kierunku uporządkowania przez przyłożenie pola elektrycznego, a kasowanie poprzez proste ogrzanie nośnika powyżej temperatury izotropizacji – tego rodzaju pamięci masowe, ze względu na komplikacje sprzętowe, przegrały jednak z płytami CD w latach 80. XX w.
w optoelektronice wykorzystuje się tzw. zjawiska nieliniowe – ciekłe kryształy są wykorzystywane jako bramki logiczne oraz generatory i analizatory wyższych harmonicznych światła (SHG), które wielokrotnie zwiększają przepustowość informacyjną światłowodów.
zastosowania własności termooptycznych – które oparte są na zjawisku zmiany koloru odbijanego światła przez mezofazę N* (cholesterolową) w zależności od temperatury:
termometry bezrtęciowe – proste w użyciu, ale wciąż bardzo niedokładne termometry w kształcie paska folii.
indykatory temperatury (zmieniające kolor przy ściśle określonej temperaturze)
dodatki do farb i emulsji, zmieniających kolor pod wpływem temperatury – są one stosowane jako przyciemniacze szyb samochodowych, farby, którymi pokrywa się zabawki zmieniające barwę w trakcie kąpieli oraz do tworzenia termogramów ciał osób chorych. Chore organy zazwyczaj wykazują większe tempo metabolizmu, co objawia się wzrostem temperatury i uwidocznia poprzez zmianę barwy „pomalowanej” skóry.
Zobacz też
polimery ciekłokrystaliczne
Przypisy
Bibliografia
J.W. Goodby, G.W. Gray, Handbook of Liquid Crystals, Wiley-VCH, 1998.
S. Chandrasekhar, Liquid Crystals, wyd. 2, Cambridge Univ Pr Published, 1993.
P.G. de Gennes, J. Prost, The Physics of Liquid Crystals, Claredon Press, 1993.
Tomasz Ganicz, Podstawowe pojęcia, w: Ciekłokrystaliczne karbosilany, dysertacja doktorska, CBMiM PAN, 1995 (źródło większości zdjęć i grafik). |
188011 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Konrad%C3%B3w%20%28wojew%C3%B3dztwo%20dolno%C5%9Bl%C4%85skie%29 | Konradów (województwo dolnośląskie) | Konradów (niem. Konradswalde) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój.
W przeszłości do wsi należały przysiółki:
Leśniaki (niem. Wäldchen)
Wygon (niem. Kühberge)
Zagórnik (niem. Hinter dem Berge)
Obecnie nazwy niestandaryzowane w granicach wsi.
Położenie
Konradów to duża wieś łańcuchowa o długości około 3 km, leżąca w północnej części Krowiarek, rozciągnięta wzdłuż Konradki, na wysokości około 440–530 m n.p.m.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.
Historia
Pierwsze wzmianki o Konradowie pochodzą z roku 1346, z dokumentu wydanego przez króla Jana Luksemburskiego. Wieś wchodziła wtedy w skład państwa karpieńskiego i została przekazana w lenno braciom von Glubos. W tym czasie istniał już tam kościół, a w roku 1384 zanotowano istnienie parafii. W 1416 roku wzmiankowano tu sędziostwo, które niewątpliwie powstało znacznie wcześniej. Po upadku państwa karpieńskiego wieś stała się królewszczyzną. Działała tu szkoła katolicka, wzmiankowana po raz pierwszy w 1789 roku. W roku 1840 miejscowość należała do największych wsi w regionie, były tu wtedy: dwór, szkoła, tartak, dwie olejarnie, browar, gorzelnia i aż siedem młynów wodnych. Od średniowiecza z przerwami aż do połowy XIX wieku w okolicy wsi prowadzono wydobycie rud żelaza. W XIX wieku Konradów nadal pozostawał dużą miejscowością, w związku z czym po 1885 roku stał się siedzibą urzędu stanu cywilnego. Największą liczbę ludności wsi odnotowano w 1857 roku (900 osób).
Zabytki
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są:
Kościół Podwyższenia Krzyża w Konradowie, z XVII wieku, przebudowany w XIX wieku. Jest to budowla jednonawowa z półkolistym prezbiterium i wieżą zwieńczoną barokowym hełmem. Wewnątrz zachowało się wyposażenie z XVIII wieku, między innymi figury świętych autorstwa Michała Klahra. Poza tym jest tam też barokowa chrzcielnica, ambona i organy w tym samym stylu. Kościół jest otoczony murem, przy którym stoi kamienny krzyż ze sceną ukrzyżowania.
dwór, z końca XVIII wieku, przebudowany w XX wieku. Jest to trzynastoosiowa piętrowa budowla z portykiem i balkonem, wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta. Budynek nakryty jest dachem czterospadowym i ma zachowany pilastrowy podziałem elewacji. Po roku 1945 w obiekcie funkcjonował ośrodek wczasowy, następnie były w nim mieszkania pracowników PGR-u, obecnie jest częściowo zamieszkały.
Inne zabytki:
liczne domy z XVIII i XIX wieku,
dwa kamienne mosty z XIX wieku, położone przy domach nr 13 i 74.
Zobacz też
Inne miejscowości o podobnej nazwie:
Konradowo
Konradów
Konradówka
Przypisy
Bibliografia
Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 16: Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1993, .
Krowiarki
Konradów |
771 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cytochromy | Cytochromy | Cytochromy – grupa białek uczestniczących w transporcie elektronów w procesie fosforylacji oksydacyjnej. W mikrosomach cytochrom P450 uczestniczy w procesie metabolizmu ksenobiotyków.
W cytochromach funkcję grupy prostetycznej pełni hem lub jego analogi.
Cytochromy łańcucha oddechowego według wzrastającego potencjału oksydoredukcyjnego E0:
cytochrom b, E0 = 0,07 V
cytochrom c1, E0 = 0,23 V
cytochrom c, E0 = 0,25 V
Oksydaza cytochromu Oksydaza cytochromowa (cytochrom a + a3), zbudowana z 2 podjednostek cytochromu a (E0 = 0,29 V) i 4 podjednostek cytochromu a3 (E0 = 0,55 V).
Oksydaza cytochromowa jest końcowym elementem przenoszenia elektronów w łańcuchu oddechowym. Jako jedyny cytochrom jest ona podatna na zablokowanie w wyniku wiązania z inhibitorami, którymi są np. tlenek węgla, cyjanki i azydki. W pozostałych cytochromach wszystkie wiązania koordynacyjne atomu żelaza są wykorzystane i nie może on związać się z inhibitorem.
Zobacz też
mitochondrium
hemoglobina
Przypisy |
772 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cia%C5%82o%20sta%C5%82e | Ciało stałe | Ciało stałe – rodzaj fazy skondensowanej, każda substancja, która nie jest płynna, czyli zachowuje kształt. Ciało stałe jest pojęciem mało precyzyjnym i mogą w nim występować w rzeczywistości różne stany skupienia materii zwane bardziej precyzyjnie fazami fizycznymi. Właściwości ciał stałych są przedmiotem badań fizyki ciała stałego.
W ciałach stałych mogą występować różne fazy:
ciało krystaliczne
kryształy plastyczne
kryształy condis
kwazikryształy
Nie wszystkie ciała stałe mają budowę krystaliczną. Niektóre są w stanie "zamrożonego nieporządku", który z termodynamicznego punktu widzenia jest niestabilny (choć może istnieć bardzo długo). Taką fazę nazywa się:
fazą szklistą lub fazą amorficzną
Substancja stała w stanie szklistym, której przykładem jest szkło, może być traktowana jak ciecz o nieskończenie dużej lepkości.
W wielu substancjach, jak np. w tworzywach sztucznych lub w metalach często zdarza się, że w stanie stałym występują jednocześnie dwie fazy, np. krystaliczna i amorficzna, tworząc złożoną mikrostrukturę, decydującą o własnościach mechanicznych całego materiału.
Cząsteczki ciała stałego ułożone są stosunkowo blisko siebie. Siły przyciągania między nimi są bardzo duże, dlatego ciało w tym stanie trudno jest rozerwać lub pokruszyć. Cząsteczki i atomy w ciałach stałych nie przemieszczają się w większej skali, a tylko wykonują drgania wokół swoich położeń równowagi.
Przypisy |
188013 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Or%C5%82owiec | Orłowiec | Orłowiec (niem. Schönau bei Bad Landeck) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.
Historia
Pierwsze wzmianki o Orłowcu pochodzą z 1346 roku. W XV wieku wieś przeszła na własność rodziny von Pannvitzów i należała do nich do wojny trzydziestoletniej. Szkołę katolicką wzmiankowano po raz pierwszy w 1789 roku, a wolne sędziostwo w roku 1830. W 1840 roku w miejscowości istniały dwa młyny wodne, wytwórnia potażu, browar i tartak. W XIX wieku rozwinął się nieco w Orłowcu lokalny przemysł, rzemiosło i handel. Wieś pozostawała średniej wielkości miejscowością, w której największą liczbę ludności odnotowano w 1867 roku (588 osób). W drugiej połowie XIX wieku Orłowiec stał się wsią turystyczną, gdyż wiodły przezeń szlaki na Jawornik Wielki i na Przełęcz Różaniec. W okresie międzywojennym wzniesiono w Orłowcu budynek straży granicznej. Po 1945 roku początkowo był niewielką wsią rolniczą, w następnych latach zaczęła odradzać się funkcja letniskowa. W 1978 roku było tu 27 gospodarstw rolnych, w 1988 roku ich liczba spadła do 16.
Demografia
Miejscowość liczy 71 mieszkańców (31.03.2011 r.).
Zabytki
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty:
Kościół św. Sebastiana w Orłowcu, filialny z około 1600 roku. Jest to budowla jednonawowa z prostokątnym prezbiterium i niską wieża nakrytą hełmem z latarnią. Skromne wyposażenie kościoła pochodzące z lat 1770-1780 utrzymane jest w stylu późnego baroku, jego autorstwo przypisywane jest Michaelowi Ingnatzowi Klahrowi.
dwór, nr 4, z 1787 roku
oficyna, nr 5, z XVIII wieku.
Turystyka
Przez Orłowiec przechodzi szlak turystyczny:
& czerwony Główny Szlak Sudecki z Lądka Zdroju do Złotego Stoku.
Osoby związane z Orłowcem
W miejscowości urodził się Franz Volkmer (1846-1930), nauczyciel, historyk-regionalista, dyrektor seminarium nauczycielskiego w Bystrzycy Kłodzkiej
Zobacz też
Byłe przejście graniczne Orłowiec-Bílá Voda (Růženec)
Przypisy
Bibliografia
Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 17: Góry Złote. Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, .
Orłowiec |
773 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciecz | Ciecz | Ciecz – stan skupienia materii pośredni między ciałem stałym a gazem, w którym ciało fizyczne trudno zmienia objętość, ale łatwo zmienia kształt. Wskutek tego ciecz przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje, ale w przeciwieństwie do gazu nie rozszerza się, aby wypełnić je całe. Powierzchnia styku cieczy z gazem lub próżnią nazywa się powierzchnią swobodną cieczy.
Istnienie cieczy ogranicza od strony niskich temperatur temperatura krzepnięcia, a od wysokich temperatura wrzenia.
Czysta ciecz może istnieć w temperaturze niższej od temperatury krzepnięcia – nazywana jest wówczas cieczą przechłodzoną. Może ona także istnieć w temperaturze wyższej od temperatury wrzenia – jest wtedy nazywana cieczą przegrzaną. Ciecz przechłodzona lub przegrzana jest w nietrwałym stanie termodynamicznym i pod wpływem zanieczyszczenia lub zaburzenia odpowiednio krzepnie lub wrze. Niektóre substancje ciekłe o dużej lepkości nie krystalizują pozostając w stanie amorficznym, który wbrew często wyrażanej opinii nie jest cieczą przechłodzoną.
Własności cieczy wynikają z zachowania się jej cząsteczek:
mają one pełną swobodę przemieszczania się w objętości zajmowanej przez ciecz
występują między nimi oddziaływania międzycząsteczkowe, które w obrębie objętości cieczy znoszą się nawzajem
oddziaływania międzycząsteczkowe nie znoszą się na granicy międzyfazowej cieczy z inną fazą na skutek czego występuje zjawisko zwane napięciem powierzchniowym.
Ciecze kwantowe
W analogii do klasycznych cieczy wprowadza się pojęcie cieczy kwantowych, w których oddziaływanie ma istotny wpływ na właściwości układu i nie może zostać pominięte. Do cieczy kwantowych zaliczamy układy silnie oddziałujących fermionów lub bozonów.
Zobacz też
ciekły kryształ
płyn
Przypisy
Fizyka cieczy |
776 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cyfra | Cyfra | Cyfra – umowny znak pisarski służący do zapisywania liczb.
Już w trzecim tysiącleciu p.n.e. używano w Egipcie hieroglifów do oznaczania jednostek, dziesiątek i tak dalej, aż do 10.000.000. Innych cyfr używano w Babilonii (tzw. babiloński system liczbowy), jeszcze innych w starożytnych Grecji i Rzymie.
Rozpowszechnione obecnie tak zwane cyfry arabskie (układ dziesiętny) pochodzą naprawdę z Indii. Arabowie jedynie sprowadzili je stamtąd wraz z tablicą rachunkową zwaną abakus (zbliżoną do dzisiejszego liczydła) do Europy między X a XIII w. Dzieło Fibonacciego o abakusie podkreślające praktyczność arabskiego systemu zainteresowało kupców włoskich. W ten sposób w XIII wieku arabska notacja upowszechniła się we włoskich księgach handlowych, a w XIV wieku trafiła do epigrafiki kościelnej by w XVI wieku wyprzeć całkowicie cyfry rzymskie z potocznego użycia.
Wczesne średniowiecze używa wyłącznie cyfr rzymskich, na ogół nie zmienionych, tylko cyfry i liczby 4, 9, 40, 90 są pisane częściej IIII, VIIII, XXXX, LXXXX niż odpowiednio IV, IX, XL, XC. Natomiast wielokrotność setek oznaczano przez powtarzanie litery C, np. CCC = 300. Połowę oznaczano przez przekreślenie cyfry.
Liczba znaków służących do zapisu jest zależna od systemu liczbowego i przyjętego sposobu zapisu: 10 w systemie dziesiętnym, 16 w szesnastkowym, ale w rzymskim już tylko siedem (I, V, X, L, C, D, M).
W niektórych systemach do zapisu liczb służyły kolejne litery alfabetu, najpierw dla kolejnych wartości 1 do 9, potem dalej dla kolejnych wielokrotności 10 itd. – „1” i „10” zapisywano innymi znakami. Taki zapis stosowano np. w alfabetach: hebrajskim, starosłowiańskim (głagolica) i greckim.
Cyfry były składnikiem wielu pism. Wyróżnia się między innymi:
cyfry arabskie
oryginalne cyfry arabskie
cyfry ormiańskie
cyfry chińskie
cyfry cyrylickie (słowiańskie)
cyfry egipskie hieroglificzne
cyfry etruskie
cyfry greckie (starogreckie)
cyfry Majów
cyfry hebrajskie
cyfry rzymskie
cyfry sumeryjskie
cyfry tybetańskie
W pozycyjnych systemach liczbowych pozycja cyfry w obrębie liczby decyduje o jej wartości. Przykładowo jedynka w zapisie 100 oznacza inną wartość niż w zapisie 10. Wartość cyfry zależy też od przyjętej podstawy systemu liczbowego. W szczególności dla systemów liczbowych o podstawie większej niż 10 konieczne jest wprowadzenie dodatkowych cyfr, np. w systemie szesnastkowym są to cyfry: A, B, C, D, E, F.
Przypisy
Arytmetyka |
188015 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Skrzynka%20%28wojew%C3%B3dztwo%20dolno%C5%9Bl%C4%85skie%29 | Skrzynka (województwo dolnośląskie) | Skrzynka (niem. Heinzendorf) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój.
W przeszłości do wsi należał przysiółek Chszczonów (niem. Ziegeldorf). Obecnie nazwa niestandaryzowana. W granicach wsi.
Położenie
Skrzynka to długa wieś łańcuchowa leżąca w Górach Złotych, w dolinie Skrzynczany, na granicy z Doliny Białej Lądeckiej, na wysokości około 380-450 m n.p.m.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie wałbrzyskim.
Historia
Skrzynka powstała w XIV wieku, w roku 1360 przeszła na własność rodziny von Pannvitzów. W okresie tym istniał już we wsi kościół parafialny i wolne sędziostwo. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej okoliczni chłopi zbuntowali się przeciwko przymusowemu wprowadzeniu katolicyzmu i wywołali niewielkie powstanie, które zostało krwawo stłumione. Pod Skrzynką w 1622 roku miała miejsce jedna z potyczek, w której zginęło 129 chłopów. W 1840 roku we wsi było kilka młynów wodnych i wytwórni oleju, tartak, cegielnia, wapiennik oraz składy piwa z browarów w Trzebieszowicach i we Wrocławiu. W połowie XIX wieku zlikwidowano tutejszą parafię i włączono Skrzynkę w obręb parafii w Trzebieszowicach.
Po 1945 roku Skrzynka pozostała typową wsią rolniczą, w 1978 roku było tu 67 gospodarstw rolnych, w 1988 roku ich liczba spadła do 59.
Zabytki
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest:
kościół filialny pod wezwaniem św. Bartłomieja, wzniesiony w połowie XVIII wieku, z wykorzystaniem murów poprzedniej XVI-wiecznej świątyni. Jest to barokowa budowla jednonawowa z wielobocznym prezbiterium i masywną wieżą nakrytą cebulastym hełmem. We wnętrzu zachował się ołtarz z 1640 roku, pochodzący z poprzedniej świątyni, XVIII-wieczne rzeźby i ambona z początku XIX wieku.
Kultura
Od 1978 roku w miejscowości działa ludowy zespół folklorystyczny Skrzynczanki.
Osoby związane ze Skrzynką
W Skrzynce urodził się polski himalaista Wojciech Kurtyka.
Po 1945 roku w miejscowości osiedlił się pisarz Henryk Worcell.
Zobacz też
Skrzynka
Przypisy
Bibliografia
Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 17: Góry Złote. Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, .
*
Skrzynka (województwo dolnośląskie) |
188016 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Elida | Elida | Elida, również Eleia, Elea, (nowogr. a. , starogr. /dialekt attycki/ a. /dialekt dorycki/) inaczej Elis – dawny nomos i górzysta kraina historyczna w starożytnej Grecji położona w zachodniej części Półwyspu Peloponeskiego.
Do końca 2010 roku Elida była prefekturą w Republice Greckiej ze stolicą w Pirgos w regionie administracyjnym Grecja Zachodnia. Powierzchnia prefektury wynosiła 2618 km², zamieszkiwało ją ok. 198,8 tys. ludzi (stan z roku 2005).
Od północy Elida graniczy z dawną prefekturą Achaja (również region Grecja Zachodnia), od wschodu z Arkadią, od południa z Messenią (obydwie z regionu administracyjnego Peloponez), zaś od zachodu ogranicza ją Morze Jońskie. Przez Elidę płyną rzeki Penejos i Alfios, głównymi miastami krainy były w starożytności Elida, Pisa i Olimpia słynna z igrzysk panhelleńskich.
Elida zasłynęła w starożytności wprowadzając – by uhonorować swego syna Pyrrona – prawo zwalniające z podatków wszystkich filozofów.
Przypisy
Krainy historyczne Grecji
Elida, Nomos |
777 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cydr | Cydr | Cydr, inaczej jabłecznik – napój alkoholowy, przefermentowany sok z dojrzałych jabłek (niedoprawiany cukrem), o wyglądzie od mętnego po klarowny, o zawartości alkoholu 1,2–8,5%. Odznacza się świeżym aromatem i lekko słodkawym, kwaskowo-orzeźwiającym smakiem jabłek, dobrze gasi pragnienie. Wytwarzany przez fermentację moszczu jabłecznego w sposób zbliżony do produkcji piwa techniką górnej fermentacji. Jest fermentowanym napojem winiarskim, a jego produkcja na poziomie krajowym jest uregulowana w ustawie winiarskiej.
Produkcja
Cydr jest produkowany głównie w Wielkiej Brytanii (9.735.000 hl w 2013 r.), północnej Hiszpanii (950.000 hl), północnej Francji (821.000 hl), Niemczech (676.000 hl). Jest on szczególnie popularny w Europie, na którą przypada 69% światowego spożycia. W Polsce pierwsza wzmianka o cydrze pochodzi z książki z przepisami Krescencjusza z 1571 roku. Od XIX w. jest natomiast produkowany masowo.
Proces produkcji obejmuje mycie i sortowanie jabłek, z których po rozdrobnieniu wyciska się sok za pomocą pras taśmowych, hydraulicznych, pneumatycznych lub dekantera. W celu zwiększenia wydajności i zmniejszenia mętności soku, w procesie stosuje się enzymy pektolityczne. Wykorzystywane mogą być jabłka bezpośrednio zebrane lub także jabłka leżakujące i dojrzewające kilka tygodni w chłodniach. W celu uzyskania odpowiedniego aromatu stosuje się jabłka o różnej kwasowości i zawartości tianiny, w przeważającej mierze poprzez mieszanie różnych odmian jabłek w produkcji (blend). W nomenklaturze angielskiej wyróżnia się smaki gorzki, gorzkocierpki, gorzkocierpko-słodki i słodki.
Sok podlega klarowaniu, a następnie fermentowaniu, filtrowaniu i pakowaniu. Proces fermentacji prowadzony jest z wykorzystaniem suszonych drożdży Saccharomyces cerevisae i Saccharomyces bayanus. W procesie pierwotnego klarowania lub pasteryzacji soku wymagane jest natomiast usunięcie dzikich drożdży Hanseniaspora uvarum, które są główną przyczyną powstawania w procesie fermentacji kwasu octowego. Stabilizację mikrobiologicznej struktury kwasowej uzyskuje się przez degradację kwasu L-jabłkowego do kwasu L-mlekowego w procesie fermentacji mlekowej za pomocą bakterii Oenococcus oeni. Proces ten powoduje wzrost pH, łagodzi kwaśny posmak, a jednocześnie zachowuje smak cydru. Chroni to przed fermentacją spontaniczną, która może prowadzić do powstania kwasu octowego, podwyższonego poziomu kwasu L-mlekowego, kwasu D-mlekowego i amin, które psują smak wyrobu. Oddzielanie osadu następuje przez odwirowanie lub filtrację przez ziemię okrzemkową.
Podział
Dzieli się na cydry zwykłe (niemusujące), musujące (fr. cidre mousseux, ang. sparkling cider), oraz gazowane (saturowane dwutlenkiem węgla), sprzedawane w butelkach przypominających piwo lub wino musujące.
W Europie Zachodniej rosnąca popularnością cieszą się cydry aromatyzowane np. o smaku owoców leśnych, czy truskawek. W Wielkiej Brytanii stanowią one 27% rynku cydru.
W większości krajów świata, w których jest napojem popularnym, nazwa „cydr” odnosi się do trunku alkoholowego. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych taki sfermentowany napój określa się jako mocny cydr (ang. hard cider), zaś słowo „cydr” zarezerwowane jest niemal wyłącznie dla tzw. cydru jabłkowego, czyli bezalkoholowego, lekko przetworzonego soku z jabłek.
Cydru nie należy mylić z winem jabłkowym, które jest sporządzone z soków jabłkowych dosładzanych przed fermentacją cukrem, kupażowane, ewentualnie dodatkowo dosładzane, o mocy 9-18% alkoholu. Na wzór cydrów produkowane są też winne gruszeczniki m.in. w Bretanii we Francji i Anglii (fr. poire, ang. perry). W Polsce gruszkowy odpowiednik cydru nazywany jest perry.
Brandy jabłkowe
Cydr służy także do produkcji alkoholi destylowanych, tzw. brandy jabłkowych, z których najbardziej znane to calvados oraz applejack. Ten ostatni, w przeciwieństwie do większości brandy, uzyskuje się nie poprzez odparowywanie alkoholu, lecz w procesie wymrażania frakcjonowanego (ang. freeze distillation; jacking).
Serwowanie
Cydry serwuje się w temperaturze 10-12 °C w kieliszkach do białego wina (musujące w kieliszkach do szampana). Można podać je również w piwnych pokalach. Mocno słodkie cydry komponują się dobrze z serami pleśniowymi, wytrawne z serami kozimi, a wszystkie z camembertami i brie. Można je podawać do owoców morza, ryb, drobiu, sałatek, warzyw grillowanych, a także wraz z grillowaną, pieczoną, bądź duszoną wieprzowiną. Do deserów owocowych, czy szarlotki można serwować cydry słodkie.
W kulturze
Tytuł powieści The Cider House Rules amerykańskiego pisarza Johna Irvinga przetłumaczono niefortunnie na język polski jako „Regulamin tłoczni win”, chociaż z jej treści wynika jasno, że główny bohater najmuje się w młodości do pracy w sadach, które część zebranych jabłek przeznaczają na produkcję właśnie cydru, a nie wina jabłkowego.
W Anglii, w hrabstwie Kornwalia istnieje linia kolejowa Looe Valley Line, tzw. „szlak cydru” – specjalna linia turystyczna prowadząca z Liskeard do Looe. Wzdłuż trasy, malowniczo położonej w dolinie rzeki Looe usytuowane są przystanki, przy których znajdują się puby – tam turyści degustują ten charakterystyczny dla południowo-zachodniej Anglii napój. Informacji o kursach zasięgnąć można na każdym dworcu obsługiwanym przez linię First Great Western. Czas przejazdu (łącznie z konsumpcją) – ok. 7 godzin.
Przypisy
Linki zewnętrzne
UKCider
Napoje alkoholowe
Brytyjskie produkty regionalne chronione prawem Unii Europejskiej
Przetwory z owoców |
778 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Calvados%20%28nap%C3%B3j%20alkoholowy%29 | Calvados (napój alkoholowy) | Calvados (pol. kalwados) – napój alkoholowy (winiak francuski), odznaczający się wytrawnym smakiem owocowym (jabłkowym) i charakterystycznym jabłkowym bukietem. Wyrabiany jest głównie w departamencie Calvados w Normandii poprzez destylację cydru.
Istnieje 230 odmian jabłek oraz 139 odmian gruszek, z których można go wyprodukować. W procesie produkcji używa się techniki pojedynczej lub podwójnej destylacji. Destyluje się go dwukrotnie metodą alembikową lub kolumnową, a następnie przelewa do dębowych beczek. Aby alkohol mógł nazywać się calvadosem musi spędzić w beczce przynajmniej 2,5 roku. W niej dojrzewa, a jego smak i aromat nabierają głębi oraz złożoności. Starszy trunek odznacza się bardziej interesującym, wielopoziomowym smakiem. Napój jest butelkowany o mocy mieszczącej się w przedziale pomiędzy 40% a 50% alkoholu.
Calvadosy można dzielić ze względu na wiek (liczbę lat przeleżanych w beczce). Na tej podstawie na etykietach widnieją oznaczenia. Young oznacza calvados, który był starzony przez przynajmniej 2 lata, Reserve – minimum 3 lata, Vieille Reserve – co najmniej 4, natomiast Extra – powyżej 6 lat (przeważnie 10–15 lat).
Calvados uzyskał kontrolowane oznaczenie pochodzenia (AOC) w 1942 r. Po uproszczeniu nazw w 1984 r., według obszarów geograficznych produkcji ściśle określonych przez Narodowy Instytut Pochodzenia i Jakości (INAO), wyróżnia się trzy:
Calvados (74% całkowitej produkcji) – pochodzący z pojedynczej lub podwójnej destylacji z normandzkiego cydru z większości obszaru Dolnej Normandii (z wyłączeniem krainy Campagne de Saint-André) i z krainy Pays de Bray;
Calvados du pays d’Auge (25% całkowitej produkcji) – pochodzący z podwójnej destylacji normandzkiego cydru z Pays d'Auge (krainy, zlokalizowanej w departamentach Calvados i Orne oraz zachodniej części departamentu Eure);
Calvados domfrontais (1% całkowitej produkcji, AOC uzyskany w 1997 r.) – pochodzący z normandzkiego cydru i co najmniej w 30% z gruszecznika, z Domfrontais (krainy w południowo-zachodniej części departamentu Orne), przy czym pojedyncza lub podwójna destylacja jest przeprowadzana w destylatorze kolumnowym, a leżakowanie w dębowych beczkach trwa co najmniej 3 lata.
Nazwa
Etymologia nazwy tego alkoholu jest nadal przedmiotem dyskusji, najbardziej prawdopodobnym jest założenie, że pochodzi ona od nazwy skalistego i abrazyjnego normandzkiego wybrzeża – les Rochers du Calvados, od którego z czasem nazwano cały departament. Nazwa „calvados” – podobnie jak nazwy koniak i armagnac – jest prawnie zastrzeżona i dostępna tylko dla produktów z Normandii, dlatego też produkowane np. w Polsce wypalanki jabłkowe noszą nazwy wódek w typie calvadosu. , będące mieszankami destylatu jabłecznego ze spirytusem zbożowym lub ziemniaczanym.
Historia
Początków historii calvadosu upatrywać można na początku XVI wieku, gdy zaczął być wytwarzany przez normandzkich rolników. W 1553 r. lord Gilles Picot pisał o jego produkcji po pojawieniu się nowych odmian jabłek. Około pięćdziesięciu lat później założono pierwszy cech zrzeszający producentów tego trunku. Normandia słynęła z doskonałego cydru, zaś calvados uważano za trunek klasy robotniczej. Pod koniec XIX wieku nie sięgnęły go konsekwencje wybuchu filoksery, pustoszącej winnice Normandii, przez co stał się cenioną alternatywą dla innych alkoholi. Za jego rozsławienie w XX wieku odpowiadali również amerykańscy żołnierze stacjonujący we Francji, którzy otrzymywali od mieszkańców prezenty w postaci butelek tego alkoholu, w ramach wdzięczności za wyzwolenie kraju. W XXI w. eksportuje się ponad 50% produkcji calvadosu.
Spożywanie i właściwości
Odleżakowany calvados jest ceniony we Francji na równi z koniakiem i traktowany jako lekarstwo na trawienie lub pobudzenie apetytu. Jest spożywany zarówno jako aperitif, by zaostrzyć apetyt przed posiłkiem, jak i w trakcie lub po posiłku, aby wspomóc proces trawienia. Calvados powinien być podawany w temperaturze pokojowej, w niewielkim kieliszku w kształcie tulipana na lekko wydłużonej nóżce, by umożliwić trunkowi jak najlepsze skoncentrowanie aromatu.
Nawiązania w literaturze
Był to ulubiony napój alkoholowy głównych bohaterów (Joanny i Ravica) powieści Łuk Triumfalny autorstwa E.M. Remarque’a. Piosenka Wojciecha Młynarskiego Bohaterowie Remarque'a zawiera stwierdzenie:
Amatorem calvadosu był również bohater cyklu powieści G. Simenona – paryski komisarz Jules Maigret.
Przypisy
Winiaki
Kuchnia francuska
Departament Calvados |
188017 | https://pl.wikipedia.org/wiki/St%C3%B3jk%C3%B3w | Stójków | Stójków (niem. Olbersdorf) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój.
W przeszłości do wsi należał przysiółek Żywica (niem. Harzwald) . Obecnie nazwa niestandaryzowana.
Położenie
Stójków to niewielka wieś leżąca nad Białą Lądecką, na granicy Krowiarek i Gór Złotych, na wysokości około 440–460 m n.p.m.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.
Nazwa
Do 1 stycznia 2014 wieś nosiła urzędową nazwę Stojków.
Historia
Pierwsza wzmianka o Stójkowie pochodzi z 1346 roku. W 1423 było tu wolne sędziostwo. W roku 1840 w miejscowości były 23 domy, w tym: 2 młyny wodne, tartak, kuźnia i piekarnia.
W 1897 roku przez Stójków przeprowadzono linię kolejową do Stronia Śląskiego, lokując tu przystanek kolejowy Lądek Stójków. W jego okolicach od wiosny 1928 roku odbywały się pierwsze loty szybowcowe na ziemi kłodzkiej.
Po 1945 roku działał tu kamieniołom.
Zobacz też
Miejscowość o podobnej nazwie:
Stojkowo
Przypisy
Stójków |
779 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Czeski%20b%C5%82%C4%85d | Czeski błąd | Czeski błąd – popularna, potoczna nazwa błędu przestawienia znaków, powstałego w trakcie maszynowego przepisywania tekstu (np. na maszynie do pisania lub klawiaturze komputera), a niegdyś również w trakcie prac zecerskich. Jest to konkretny rodzaj błędu polegający na przestawieniu kolejności dwóch sąsiednich znaków w tekście. Czeskie błędy zalicza się do literówek.
Odpowiednikiem czeskiego błędu w mowie jest przestawienie głosek lub sylab zwane metatezą.
Przyczyny błędów
Błędy tego typu wynikają z nadmiernej szybkości pisania, a powstają najczęściej podczas naprzemiennego rytmicznego uderzania w klawisze palcami obu dłoni, gdy natrafi się w tekście na znaki, które trzeba obsłużyć kolejno palcami tej samej dłoni. Najczęściej powstają one przez zamienienie kolejności uderzeń w klawisze znajdujące się po przeciwnych stronach klawiatury. Rzadziej zdarza się, aby występowało to podczas pisania palcami obu dłoni w środkowej części klawiatury, gdzie pisze się najbardziej wygimnastykowanymi palcami wskazującymi, które w dodatku są dla obu dłoni w tym momencie obok siebie, niemal stykając się.
Drugą częstą sytuacją jest powstawanie czeskich błędów podczas stawiania znaków palcami jednej dłoni, gdy kolejność znaków jest odwrotna, niż wynikałoby to z układu dłoni lub długości palców. W czasach ręcznego składu czeskie błędy bywały popełniane przez zecera wstawiającego czcionki w normalnej kolejności zamiast odwrotnej, jaka wynika z lustrzanego obrazu składu.
Trzecią przyczyną czeskich błędów może być spowolnienie jednej z rąk po przebytym udarze mózgu.
Konsekwencje czeskich błędów
Czeskie błędy należą do najmniej dolegliwych błędów typograficznych, gdyż samo przestawienie znaków w tekście skutkuje tym, że po korekcie tekst jest dokładnie tej samej długości. Dodatkowo stosunkowo rzadko zdarza się, aby przełamywał się w odmienny sposób w miejscach przenoszenia wyrazów, więc czeskie błędy w żadnym lub co najwyżej małym stopniu wpływają na zmianę długości akapitów, jak również na powstawanie tzw. korytarzy w tekście.
Podczas pośpiesznego czytania tekstu często na tego typu literówki nie zwraca się uwagi, nadal poprawnie rozumiejąc treść, i to nie tylko wtedy, gdy występują one we wnętrzu wyrazów, ale nawet w końcówkach, o ile przestawione zostały znaki tej samej wysokości (zachowana jest wtedy tzw. bouma).
Etymologia
Pochodzenie określenia „czeski błąd” nie jest do końca jasne – niektórzy językoznawcy sugerują, że określenie wzięło się z tego, iż wiele słów w języku czeskim przypomina słowa z języka polskiego, w których ktoś poprzestawiał głoski, np. kapr – karp. Inni zwracają uwagę na wpływ języka niemieckiego na czeski w odwróconej kolejności pisania większych liczebników. Pojęcie to, choć popularne, niezbyt dobrze oddaje specyfikę języka czeskiego, bo prędzej można by nazywać w ten sposób opuszczenie w tekście samogłoski.
Zobacz też
błąd ortograficzny
chochlik drukarski
rym częstochowski
lapsus
DTP |
780 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Miejsce%20aktywne | Miejsce aktywne | Miejsce aktywne, centrum aktywne, centrum katalityczne – część cząsteczki, która jest bezpośrednio zaangażowana w reakcji chemicznej. W przypadku prostych cząsteczek, takich jak np. kwasy nieorganiczne w reakcję zaangażowana jest cała cząsteczka. W przypadku
dużych i złożonych cząsteczek, takich jak np. enzymy, polimery syntetyczne i niektóre rozbudowane związki metaloorganiczne, tylko niewielka część cząsteczki jest rzeczywiście zaangażowana w reakcję, a jej reszta pozostaje bierna.
Enzymy
W enzymach centrum aktywne zlokalizowane jest w kieszeni lub szczelinie apoenzymu. Stanowi je grupa aminokwasów, które leżą blisko siebie w trójwymiarowej cząsteczce, choć często są od siebie bardzo oddalone w sekwencji. Odpowiada za wiązanie substratów i grup prostetycznych z wytworzeniem kompleksu ES (enzym-substrat), w którym reagujące fragmenty cząsteczek znajdują się w pobliżu centrum katalitycznego. Może przy tym dochodzić do zmiany konformacji zarówno substratów, jak i enzymu.
Reszty aminokwasowe z niepolarnym łańcuchem bocznym uniemożliwiają dostęp wody oraz mają udział w prawidłowym wiązaniu substratu, natomiast łańcuchy polarne zarówno wiążą substrat, jak i wykazują właściwe działanie katalityczne.
Aminokwasy wchodzące w skład centrum aktywnego są zazwyczaj ewolucyjnie bardziej stabilne niż aminokwasy na innych pozycjach, ponieważ zmiana aminokwasu w tej pozycji mogłaby uniemożliwić enzymowi katalizowanie dotychczasowej reakcji.
W wielu enzymach niektóre z aminokwasów centrum aktywnego są identyczne nawet u bardzo słabo spokrewnionych organizmów.
Polimery
W przypadku polimerów syntetycznych centrum aktywne znajduje się zazwyczaj na końcu cząsteczek, choć w przypadku syntezy polimerów gwiazdowych i dendrymerów centrum aktywne znajduje się najpierw w samym środku cząsteczki, a potem ulega "rozmnożeniu" oddalając się jednocześnie od pierwotnego środka.
W przypadku polimerów szczepionych centra aktywne są natomiast inicjowane w przypadkowych miejscach na łańcuchu głównym polimeru i następnie przenoszą się stopniowo wzdłuż narastających odgałęzień bocznych.
Przypisy
Reakcje chemiczne
Enzymologia |
188021 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzmi%C4%85ca%20%28gmina%29 | Grzmiąca (gmina) | Grzmiąca – gmina wiejska w Polsce położona we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie szczecineckim. Siedzibą gminy jest wieś Grzmiąca. Leży na Równinie Białogardzkiej oraz pojezierzach: Bytowskim i Drawskim
Położenie
Gmina jest położona we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w północno-zachodniej części powiatu szczecineckiego. Gmina leży na Równinie Białogardzkiej oraz pojezierzach: Bytowskim i Drawskim.
Sąsiednie gminy:
Barwice i Szczecinek (powiat szczecinecki)
Tychowo (powiat białogardzki)
Bobolice (powiat koszaliński)
Do 31 grudnia 1998 r. wchodziła w skład województwa koszalińskiego.
Gmina stanowi 11,6% powierzchni powiatu.
Demografia
Gminę zamieszkuje 6,5% ludności powiatu.
Piramida wieku mieszkańców gminy Grzmiąca w 2014 roku.
Przyroda i turystyka
Niemal całą granicę z gminą Barwice wyznacza rzeka Parsęta, przy której rośnie większość lasów znajdujących się w gminie. Rzeka jest dostępna dla kajaków od skrzyżowania z torami w kierunku Barwic do jej ujścia do Bałtyku. Tereny leśne zajmują 34% powierzchni gminy, a użytki rolne 57%.
Komunikacja
Przez gminę prowadzi tylko jedna droga wojewódzka nr 171 łącząca Grzmiącą z Bobolicami (17 km) i z Barwicami (14 km). Odległość z Grzmiącej do stolicy powiatu, Szczecinka wynosi 29 km.
Grzmiąca uzyskała połączenie kolejowe po wybudowaniu w 1878 r. odcinka linii kolejowej z Białogardu do Szczecinka (wcześniej powstał odcinek do Kołobrzegu), w 1879 r. przedłużoną do Poznania. W 1897 r. otwarto drugą linię do Bobolic, w 1903 r. wydłużoną do Polanowa. Także w 1903 r. powstał odcinek Połczyn-Zdrój – Grzmiąca. 6 lat wcześniej wybudowano fragment do Świdwina. W 1921 r. wydłużono linię Grzmiąca – Polanów do Korzybia. Cała ta linia została rozebrana w 1945 r. W 1988 r. linia Kołobrzeg – Poznań została zelektryfikowana. W 1996 r. zamknięto linię Świdwin – Połczyn-Zdrój, a 3 lata później jej ostatni fragment przez Barwice do Grzmiącej. Obecnie czynne są 4 stacje: Wielanowo, Grzmiąca, Iwin i Przeradz.
W gminie czynny jest 1 urząd pocztowy: Grzmiąca (nr 78-450).
Zabytki
Wieża ciśnień z XIX wieku przy dworcu kolejowym w Grzmiącej, kościół pow. NMP Królowej Polski w Grzmiącej z 1600 r., przebudowany po pożarze, kaplica na cmentarzu komunalnym z 1917 r., zniszczona lodownia z 1711 roku, owczarnia z 1864 r. i zabudowa elewatora z XIX w., pałac rodu von Glasenapp, obecnie siedziba Urzędu Gminy.
Oświata
Na terenie gminy działają 2 szkoły podstawowe (Iwin, Grzmiąca) oraz jedno przedszkole w Grzmiącej.
Administracja
W 2016 r. wykonane wydatki budżetu gminy wynosiły 18,9 mln zł, a dochody budżetu 19,3 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 6,3 mln zł, co stanowiło 32,8% poziomu dochodów.
Samorząd jest członkiem Związku Miast i Gmin Dorzecza Parsęty.
Sołectwa gminy Grzmiąca: Czechy, Godzisław, Grzmiąca, Iwin, Krosino, Lubogoszcz, Mieszałki, Nosibądy, Przeradz, Przystawy, Radomyśl, Radusz, Storkowo, Wielanowo i Wielawino.
Miejscowości
Wsie Czechy, Godzisław, Grzmiąca, Iwin, Kamionka, Krosino, Lubogoszcz, Mieszałki, Nosibądy, Przeradz, Przystawy, Radomyśl, Radusz, Sławno, Storkowo, Sucha, Wielanowo, Wielawino.
Osady Boleszkowice, Gdaniec, Glewo, Grzmiączka, Klepary, Kłośno, Owczary, Pustkowie, Radostowo, Równe, Strzeszyn, Świętno, Ubocze, Zwartowo, Żarnowo
Grzmiąca i sąsiednie miejscowości w opisie Ludwiga Wilhelma Brüggemanna z 1784 roku
Dobra szlacheckie powiatu szczecineckiego;
28. Grzmiąca – pokaźna wioska. 1 milę na północny wschód od Barwic, 2 mile, albo według dokonanych w roku 1752 pomiarów 6428 prętów, na północny wschód od Szczecinka, 2 mile na wschód od Połczyna i podobnie daleko na południowy zachód od Bobolic, w dolinie, blisko Parsęty, przy drodze z Bobolic do Barwic, posiada 3 folwarki, 2 młyny wodne, kaznodzieję, kościelnego, który jest równocześnie organistą, 15 gospodarzy, 25 chałupników (przyp. w oryginale kossäthen, czyli gospodarzy mających działki poniżej 3 ha), 2 zajazdy, 2 kuźnie, 1 osadnictwo kaznodziejskie, 2 dzierżawy w lesie Grzmiącej i w Głodowej (przyp. koło Bobolic)zapisane w bobolickim Synodzie nazwane Zemkenkathen, 96 kominów (domostw), kościół należący do synodu szczecineckiego, do którego przynależą wioski Lubogoszcz, Storkowo, Wielawino, Sucha, Mieszałki, Czechy, Kusowo i Biningsche Mühle (przyp. były młyn wodny nad Parsętą – Storkowo Młyn, obecnie Stacja Geoekologiczna UAM), urodzajna ziemia, dobre pastwiska i drzewostany, rybactwo na Parsęcie składające się z 3 udziałów. Wójt Gerd Wedig z Glassenappów posiadał lenno Grzmiąca (część b) oraz udziały w Lubogoszczy, w Storkowie i Wielawinie oraz dawne lenno Kleistów Mieszałki i pozostawił je swojemu najbliższemu spadkobiercy marszałkowi Kaspar Otto z Glassenappów. Ten odstąpił je 7 lipca 1742 swoim następcom, braciom Adamowi Kazimierzowi, Henrykowi Krzysztofowi i Pawłowi Wedig z Glassenappów. Ostatni po ugodzie z pierwszymi w dniach 4 lutego i 14 sierpnia 1743 r. przejął wszystkie. Po śmierci ojca radnego i sędziego Białogardu Ottona Kazimierza z Glassenappów przypadło mu również stare lenno Glassenapów Białowąs i Sulikowo. Po śmierci swojego kuzyna marszałka Kaspra Ottona z Glassenappów 6 października 1747 r. otrzymał również dzięki losowi lenno Glassenappów Krągłe i Suchą (część c) wraz z należącą do tego majątku owczarnią Janikow i kilkoma gospodarzami z Wielawina. Stare lenno Grzmiąca (część a), część Wielawina, Kusowo (część a), Lubogoszcz (część a), Storkowo (część b), Wruckenhütten (przyp. folwark istniejący do około 1860 r. w miejscu obecnego Trzebiechowa), Czechy (część a) i Sucha (część c) po śmierci Joachima Reinholda Glassenapp przeszły na jego synów, którzy 31 lipca 1734 r. pogodzili się w ten sposób, że Lubogoszcz (część a) wraz z kilkoma gospodarzami ze Storkowa i folwark Wruckenhütten przypadły Ernstowi Joachimowi Glassenapp, pozostałe dobra jego bratu, kapitanowi Leopoldowi Kazimierzowi Glassenapp. Ten ostatni w dniu 8 lutego 1748 r. kupił dobra, które przypadły bratu. Ponieważ w 1758 r. poległ pod Świdnicą dobra jego przypadły bratankowi, najbliższemu dziedzicowi Ottonowi Reinholdowi Glassenapp. Po jego śmierci poniesionej pod Torgau w roku 1760 dobra przypadły kapitanowi Kasprowi Ottonowi Glassenapp. Z wdową po nim, Kunegundą Zofią Agnieszką, rozprawił się 12 sierpnia 1769 r. i przejął dobra porucznik Joachim Reinhold Glassenapp. Po porozumieniu z 11 maja 1771 r. sprzedał je Pawłowi Wedig z Glassenapów. Grzmiąca wraz z kilkoma gospodarzami z Wielawina, Lubogoszczy (część b) wraz z kilkoma gospodarzami ze Storkowa, Suchej (część a), folwark w Zwartowie i Czechy (część b) były kiedyś lennem rodziny Lodenów. Po wygaśnięciu rodu otrzymał je pułkownik Fryderyk Kazimierz Bolzheim, a po jego śmierci porucznik Joachim Ewald Massow. Ten ostatni sprzedał je 18 października 1746 r. dyrektorowi sądowemu i tajnemu radcy finansowemu Fryderykowi Dreger, którego dzieci Fryderyk i Karolina Filipina po mężu Menzel przejęli je 26 sierpnia 1750. Po ugodzie 20 stycznia 1760 sprzedali je Pawłowi Wedig z Glassenappów. Po jego śmierci jego syn i 3 córki pogodzili się 17 lutego 1777 następująco: Grzmiąca (części a, b i c), Białowąs, Sulikowo, cała wieś Wielwino, Krągłe, Mieszałki, Sławno, Kamionka, Opatówek i Łozice przypadły kapitanowi Joachimowi Kazimierzowi Glassenapp, a po jego śmierci po ugodzie 1 marca 1782 jego synom Jerzemu Wedig i Henrykowi Frydrykowi, dobra Kusowo, Storkowo, Wruckenhuetten i Czechy kapitanowej z Kleistów na Smęcinie, Zofii Luizie z Glassenappów, a po jej śmierci jej dzieciom, Pawłowi Berndowi Augustowi, Jerzemu Joachimowi Wilhelmowi, Barbarze Jadwidze Magdalenie, Katarzynie Amalii Fryderyce, Karolinie Henriecie Zofii, Auguście Ulryce Filipinie i Juliannie Antoninie Joannie z Kleistów. Reskryptem z dnia 24 kwietnia 1780 Lubogoszcz (część, a i b) przypadła żonie kapitana Karola Fryderyka Ingersleben, Helenie Amalii z Glassenappów, cały majątek Sucha i folwark Zwartowo Małgorzacie Wilhelminie z Glassenappów.
Miasta partnerskie
Ahrensbök
Przypisy
Linki zewnętrzne
Polska Baza Kolejowa (stacja Grzmiąca)
Zdjęcie satelitarne gminy (TerraServer) |
188022 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Borne%20Sulinowo%20%28gmina%29 | Borne Sulinowo (gmina) | Borne Sulinowo (do końca 1994 gmina Silnowo) – gmina miejsko-wiejska w Polsce we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie szczecineckim. Siedzibą gminy jest miasto Borne Sulinowo. Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 9840 mieszkańców.
Miejsce w województwie (na 114 gmin):
powierzchnia 3., ludność 40.
Położenie
Gmina znajduje się we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w południowej części powiatu szczecineckiego.
Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia gminy wynosiła 484,47 km². Gmina stanowi 27,4% powierzchni powiatu.
Sąsiednie gminy:
Barwice i Szczecinek (powiat szczecinecki)
Czaplinek (powiat drawski)
w województwie wielkopolskim:
Jastrowie i Okonek (powiat złotowski)
Do 31 grudnia 1998 r. wchodziła w skład województwa koszalińskiego.
Demografia
Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 9840 mieszkańców, co stanowiło 12,5% ludności powiatu. Gęstość zaludnienia wynosi 20,3 osoby na km².
Dane z 31 grudnia 2016 r.:
Piramida wieku mieszkańców gminy Borne Sulinowo w 2014 roku.
Miejscowości
Miasto Borne Sulinowo
Wsie Ciemino, Czochryń, Dąbrowica, Grzywnik, Jeleń, Jelonek, Jeziorna, Juchowo, Kiełpino, Komorze, Krągi, Kucharowo, Liszkowo, Łączno, Łubowo, Nobliny, Okole, Piława, Przyjezierze, Radacz, Rakowo, Silnowo, Starowice, Śmiadowo, Uniemino
Osady Ciemino Małe, Dąbie, Grabno, Kądzielna, Kłosówko, Kolanowo, Międzylesie, Obrąb, Osiczyn, Strzeszyn, Śmiadowo-Kolonia, Zamęcie
Osady leśne Brzeźno, Kłomino, Płytnica
Administracja
W 2016 r. wykonane wydatki budżetu gminy Borne Sulinowo wynosiły 39,8 mln zł, a dochody budżetu 39,5 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 18,3 mln zł, co stanowiło 46,2% poziomu dochodów.
Gmina Borne Sulinowo jest obszarem właściwości Sądu Rejonowego w Szczecinku. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i sprawy gospodarcze są rozpatrywane Sąd Rejonowy w Koszalinie. Gmina jest obszarem właściwości Sądu Okręgowego w Koszalinie. Gmina (właśc. powiat szczecinecki) jest obszarem właściwości miejscowej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Koszalinie.
Mieszkańcy gminy Borne Sulinowo wraz z mieszkańcami gmin: Barwice i Grzmiąca wybierają 6 z 19 radnych do Rady Powiatu Szczecineckiego, a radnych do Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego w okręgu nr 4. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 40, senatora z okręgu nr 100, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 13.
Gmina Borne Sulinowo utworzyła 21 jednostek pomocniczych gminy (19 sołectw i 2 osiedla):
Miasto należy do Związku Miast i Gmin Dorzecza Parsęty.
Osiedla
Osiedle Nr 1 w Bornem Sulinowie, Osiedle Nr 2 w Bornem Sulinowie
Sołectwa sołectwo Ciemino, sołectwo Dąbie, sołectwo Jeleń, sołectwo Juchowo, sołectwo Kiełpino, sołectwo Komorze, sołectwo Krągi, sołectwo Kucharowo, sołectwo Liszkowo, sołectwo Łączno, sołectwo Łubowo, sołectwo Nobliny, sołectwo Piława, sołectwo Radacz, sołectwo Rakowo, sołectwo Silnowo, sołectwo Starowice, sołectwo Śmiadowo, sołectwo Uniemino
Przyroda i turystyka
Gmina leży na styku pojezierzy: Szczecineckiego i Drawskiego oraz Równiny Wałeckiej. Położone w zachodniej części Jezioro Komorze znajduje się w granicach Drawskiego Parku Krajobrazowego. Przez gminę prowadzą dwa szlaki kajakowe: z jeziora Pile przez jezioro Komorze do jeziora Drawsko oraz z Wałcza przez rzekę Piławę, jezioro Pile (nad którym położone jest Borne Sulinowo), jeziora: Ciemino i Radacz oraz kanały do jeziora Trzesiecko. Nad jeziorem Ciemino znajduje się rezerwat „Bagno Ciemino”. Przez gminę prowadzi zielony szlak turystyczny „Wzniesień Moreny Czołowej”.
Władze gminy pobierają opłatę miejscową od turystów na terenie miejscowości: Borne Sulinowo, Łubowo, Jeziorna, Silnowo, Kiełpino, Piława, Międzylesie, Okole, Radacz, Jeleń, Jelonek, Przyjezierze, Ciemino, Komorze, Rakowo.
Komunikacja
Przez gminę Borne Sulinowo prowadzi droga krajowa nr 20 ze Stargardu do Gdyni, łącząca Silnowo ze Szczecinkiem (20 km) i Czaplinkiem (20 km). Odległość z Bornego Sulinowa do siedziby władz powiatu, Szczecinka wynosi 20 km.
Łubowo uzyskało połączenie kolejowe w 1878 r. po połączeniu Czaplinka przez Szczecinek z miastem Czarne. W 1935 r. Łubowo połączono linią kolejową z Bornem Sulinowem. W 1975 r. linia Łubowo- Borne Sulinowo została zamknięta. Obecnie czynne są 2 stacje: Łubowo i Silnowo.
W gminie czynne są 3 urzędy pocztowe: Łubowo k. Szczecinka (nr 78-445), Silnowo (nr 78-446) i Borne Sulinowo (nr 78-449).
Historia
Gmina została utworzona w 1993 r. z gminy Silnowo i terenu byłego poligonu radzieckiego, do dziś większość południowej części jest niezamieszkana. Na obszarze gminy znajdują się także schrony w linii jez. Ciemino – jez. Pile – Borne Sulinowo – rzeka Piława, są to pozostałości Wału Pomorskiego.
Na terenie gminy (ok. 10 km na południe od Bornego Sulinowa) znajduje się też opuszczone miasto Kłomino.
Przypisy |
781 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Celuloza | Celuloza | Celuloza ( ‘komórka’) – nierozgałęziony biopolimer, polisacharyd zbudowany liniowo z 3000–14 000 cząsteczek D-glukozy połączonych wiązaniami β-1,4-glikozydowymi (masa molowa 160–560 kg/mol). Łańcuchy te mają długość około siedmiu mikrometrów. Wiązanie β przyczynia się do utworzenia sztywnych, długich nitek, które układają się równolegle, tworząc micele połączone mostkami wodorowymi.
Właściwości
W czystej postaci celuloza jest białą, pozbawioną smaku i zapachu, nierozpuszczalną w wodzie substancją. W środowisku wodnym rozpuszcza się w odczynniku Schweizera. Ulega estryfikacji (podobnie jak alkohole), co wykorzystuje się do wytwarzania azotanu oraz octanu celulozy.
Jej trawienie przez przeżuwaczy umożliwia grupa enzymów zwanych celulazami.
Jest składnikiem budulcowym ściany komórkowej roślin wyższych (np. drewno zawiera zwykle 45–50% celulozy, zaś bawełna ok. 90%) oraz niektórych glonów, grzybów i bakterii. Występuje z innymi substancjami podporowymi (np. ligniną, pektyną, hemicelulozą). Najwięcej celulozy zawierają niektóre włókna, na przykład lnu lub juty, oraz włoski okrywające nasiona bawełny (nawet ponad 90%).
Na skalę przemysłową celulozę otrzymuje się z drewna metodą siarczynową lub natronową, polegającymi na oddzieleniu (chemicznym rozłożeniu) ligniny od celulozy.
Zastosowanie
Sproszkowana celuloza stanowi znany adsorbent stosowany w chromatografii cienkowarstwowej i kolumnowej, ma zastosowanie w produkcji tabletek i kapsułek jako substancja wypełniająca (do 50%), wiążąca (5–20%) i rozsadzająca (3–15%), a celuloza mikrokrystaliczna jako substancja pomocnicza w praktyce farmaceutycznej (FP VIII:Cellulosum microcrystallinum). Spełnia funkcję czynnika stabilizującego w zawiesinach oraz zmniejsza sedymentację substancji leczniczych w czopkach. Grupy hydroksylowe celulozy mogą być estryfikowane różnymi kwasami lub tworzyć połączenia eterowe. Tego typu pochodne są stosowane w preparatach farmaceutycznych i lecznictwie, na przykład metyloceluloza, sól sodowa karboksymetylocelulozy, koloksylina. Jest surowcem w przemyśle włókienniczym, papierniczym, a także w produkcji materiałów wybuchowych (nitroceluloza), lakierów oraz tworzyw sztucznych.
Zobacz też
alkaliceluloza
nitroceluloza
celofan
celuloid
Uwagi
Przypisy
Polisacharydy |
188023 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Budziboj | Budziboj | Budziboj – staropolskie imię męskie, złożone z członów Budzi- ("budzić") i -boj ("bicie, walka", a może pochodna od "bać się"). Mogło oznaczać "ten, który rozpoczyna bój" lub "ten, kto budzi strach".
Formy pochodne (zdrobniałe): Boj, Bojan, Bojank.
Budziboj imieniny obchodzi 5 września.
Męskie imiona słowiańskie |
188025 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82y%20B%C3%B3r%20%28gmina%29 | Biały Bór (gmina) | Biały Bór – gmina miejsko-wiejska w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w północno-wschodniej części powiatu szczecineckiego. Siedzibą gminy jest miasto Biały Bór. Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 5302 mieszkańców. Natomiast według danych z 31 grudnia 2019 roku gminę zamieszkiwało 5249 osób.
Miejsce w województwie (na 114 gmin):
powierzchnia 25., ludność 74.
Położenie
Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia gminy wynosi 269,93 km².
Gmina stanowi 15,3% powierzchni powiatu.
W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie koszalińskim.
Sąsiednie gminy:
Szczecinek (powiat szczecinecki)
Bobolice i Polanów (powiat koszaliński)
w województwie pomorskim:
Miastko (powiat bytowski)
Koczała i Rzeczenica (powiat człuchowski)
Demografia
Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 5302 mieszkańców, co stanowiło 6,8% ludności powiatu. Gęstość zaludnienia wynosi 19,6 osoby na km².
Dane z 31 grudnia 2016 r.:
W 2002 roku w powszechnym spisie ludności na 5280 mieszkańców gminy Biały Bór przeważająca większość zdeklarowała narodowość polską. Największą grupą obywateli polskich należącą do mniejszości narodowej lub etnicznej była mniejszość ukraińska, do której należało 560 osób, stanowiących 10,6% ogółu mieszkańców gminy.
Piramida wieku mieszkańców gminy Biały Bór w 2014 roku.
Przyroda i turystyka
Gmina leży na Pojezierzu Bytowskim oraz Równinie Charzykowskiej. Jest to najdalej na wschód położona gmina w województwie. Przez gminę przepływa rzeka Biała (dopływ Czernicy i Gwdy), która tworzy 3 duże jeziora: Cieszęcino, Łobez i Bielsko. W granicach gminy dwa rezerwaty przyrody wodno-florystyczne: „Jezioro Głębokie” i „Jezioro Iłowatka”, dwa pomnikowe głazy, w lesie, 3 km na zachód-północny zachód od Sępolna Wielkiego i 3 km na północny zachód od Sępolna Małego. W gminie znajduje się najwyżej położony obszar województwa. Przez gminę prowadzi znakowany zielony turystyczny Szlak Wzniesień Moreny Czołowej. Tereny leśne zajmują 49% powierzchni gminy, a użytki rolne 39%.
Na terenie gminy znajduje się najwyższy punkt województwa zachodniopomorskiego Góra Krajoznawców.
Komunikacja
Przez obszar gminy prowadzą drogi krajowe: droga krajowa nr 20 ze Stargardu do Gdyni, łącząca Biały Bór z Miastkiem (16 km) i ze Szczecinkiem (29 km) oraz droga krajowa nr 25 do Bobolic (18 km) i przez Rzeczenicę (25 km) do Człuchowa (45 km).
Biały Bór uzyskał połączenie kolejowe w 1878 r. po połączeniu Szczecinka ze Słupskiem przez Miastko oraz Korzybie. Linia ta jest niezelektryfikowana. Czynne są 2 stacje: Biały Bór i Drzonowo.
W gminie czynne są 2 urzędy pocztowe: Drzonowo (nr 78-421) i Biały Bór (nr 78-425).
Zabytki
neogotycki kościół św. Michała Archanioła z 1878 r. z zachowanym późnobarokowym ołtarzem głównym i amboną z 1731 r. (Biały Bór, Rynek)
kamień pamiątkowy poświęcony ofiarom I wojny światowej (plac Jana Pawła II, Biały Bór)
pomnik ofiar I wojny światowej (Biskupice, Kaliska, Sępolno Wielkie)
tablica pamiątkowa poświęcona porucznikowi Humelowi z IX Pułku Huzarii, który zginął w trakcie lotu balonem nad Morzem Północnym (cmentarz Sępolno Wielkie)
pomnik Tarasa Szewczenki – ukraińskiego poety i malarza, patrona szkoły ukraińskiej (Biały Bór, ul. Dworcowa)
pomnik poświęcony cesarzowi Fryderykowi III (park miejski w Białym Borze) – w tej chwili pozostał jedynie cokół
pomnik Bohaterów Armii Radzieckiej (park miejski Biały Bór)
rezerwat przyrody Jezioro Iłowatka – wodny, jezioro lobeliowe, oligotroficzne (Cybulin)
rezerwat przyrody Jezioro Głębokie (Linowo)
ścieżkę przyrodniczo – leśną wokół jeziora Łobez z pomnikiem K. Russa (niemiecki poeta i lekarz żyjący w Białym Borze), odcinek Wału Pomorskiego udostępniony do zwiedzania (Biały Bór)
dawny gmach sądu grodzkiego w stylu neogotyckim z 1878 r. (Biały Bór, ul. Sądowa)
plenerową wystawę rzeźb w drewnie – teren Białego Boru
cerkiew greckokatolicka (Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy) autorstwa prof. Jerzego Nowosielskiego – perła architektury sakralnej (Biały Bór, ul. ks. Bazylego Hrynyka)
nowy kościół wyznania rzymskokatolickiego (Biały Bór, ul. Słupska)
plenery wykorzystane do nakręcenia filmowych scen batalistycznych („Pan Wołodyjowski”, „Mazepa”, „Karino”)
kościół wyznania rzymskokatolickiego w Stepieniu
kościół pw. św. Mikołaja w Kazimierzu z 1617 r.
grodzisko nizinne tzw. "majdan wklęsły" VIII-IX w., 300 m na zachód od wsi Kazimierz
Administracja i samorząd
W 2016 r. wykonane wydatki budżetu gminy Biały Bór wynosiły 24,7 mln zł, a dochody budżetu 25,3 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 16,2 mln zł, co stanowiło 64,2% poziomu dochodów.
Gmina Biały Bór jest obszarem właściwości Sądu Rejonowego w Szczecinku. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i sprawy gospodarcze są rozpatrywane Sąd Rejonowy w Koszalinie. Gmina jest obszarem właściwości Sądu Okręgowego w Koszalinie. Gmina (właśc. powiat szczecinecki) jest obszarem właściwości miejscowej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Koszalinie.
Mieszkańcy gminy Biały Bór z mieszkańcami gminy wiejskiej Szczecinek wybierają 3 z 19 radnych do Rady Powiatu Szczecineckiego, a radnych do Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego w okręgu nr 4. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 40, senatora z okręgu nr 100, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 13.
Gmina Biały Bór utworzyła 17 sołectw (jednostek pomocniczych).
Sołectwa w gminie: Biała, Biały Dwór, Bielica, Biskupice, Brzeźnica, Dyminek, Drzonowo, Grabowo, Kaliska, Kazimierz, Kołtki, Przybrda, Sępolno Małe, Sępolno Wielkie, Stepień, Świerszczewo i Trzebiele.
Miejscowości
Wsie Biała, Bielica, Biskupice, Brzeźnica, Drzonowo, Dyminek, Grabowo, Kaliska, Kazimierz, Kołtki, Sępolno Małe, Sępolno Wielkie.
Osady Bagniewko, Białka, Biały Dwór, Borzęcino, Cybulin, Dalkowo, Dołgie, Donimierz, Gostkowo, Jawory, Kamienna, Kierzkowo, Koleśnik, Kosobudy, Linowo, Lubiesz, Łukowo, Miłkowo, Miłobądz, Pierzchowo, Ponikwa, Przybrda, Radzewo, Rosłonki, Rzyszczewko, Stepień, Stepno, Świerczewo, Świerszczewo, Trzebiele, Wodnik, Zduny.
Przypisy |
782 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20supramolekularna | Chemia supramolekularna | Chemia supramolekularna – dział chemii organicznej zajmującej się strukturami złożonymi z wielu podjednostek, które powstają samorzutnie na skutek słabych oddziaływań międzycząsteczkowych takich jak: siły van der Waalsa, słabe wiązania wodorowe, oddziaływania π-π (nazywanych także stackingiem) i oddziaływania elektrostatyczne lub poprzez wzajemne mechaniczne zaplecenie. Ponadto poszczególne elementy układów supramolekularnych mogą także być połączone za pomocą klasycznych wiązań kowalencyjnych, ale, w odróżnieniu od "klasycznej" chemii organicznej, chemia supramolekularna skupia się na słabych oddziaływaniach niekowalencyjnych.
Do ważnych koncepcji, które odgrywają duże znaczenie w tej dyscyplinie naukowej należy wymienić:
samoorganizację cząsteczek
zwijanie się układów biopolimerycznych
rozpoznanie molekularne
dynamiczną chemię kombinatoryczną
Badanie oddziaływań niekowalencyjnych jest kluczowe dla zrozumienia praktycznie wszystkich procesów zachodzących w żywych komórkach. Bardzo wiele makrocząsteczkowych układów biologicznych stanowiło inspirację dla podobnych układów stworzonych przez ludzi.
Wiele cząsteczek ma skłonność do spontanicznego łączenia się w regularne struktury, które często mają inne własności niż wolne, wyjściowe cząsteczki. Typowym przykładem struktury nadcząsteczkowej jest helisa DNA, która składa się z dwóch polimerycznych cząsteczek kwasów nukleinowych połączonych razem stosunkowo słabymi wiązaniami wodorowymi.
Chemia supramolekularna zajmuje się z jednej strony badaniem już istniejących, naturalnych struktur supramolekularnych, takich jak antybiotyki jonoforowe, błony komórkowe, kwasy nukleinowe, czy kompleksy enzymów z koenzymami, a z drugiej projektowaniem i syntezą zupełnie nowych, nie występujących w naturze struktur, takich jak suche kolumnowe elektrolity, nanorurki, ciekłe kryształy, dendrymery, związki makrocykliczne (np. etery koronowe) i wiele innych.
Historia
Występowanie oddziaływań międzycząsteczkowych było postulowane przez van der Waalsa w 1873, jednak pierwszą koncepcją zgodną z filozofią chemii supramolekularnej był mechanizm "zamka i klucza", zaproponowany w 1890 przez laureata Nagrody Nobla, Emila Fischera, do wyjaśnienie rozpoznawania substratu przez enzym. Dalszy rozwój badań nad oddziaływaniami międzycząsteczkowymi miał miejsce na początku XX wieku wraz z odkryciem wiązań wodorowych.
Wykorzystanie tych informacji umożliwiło znacznie lepsze zrozumienie budowy białek i kwasów nukleinowych, uwieńczone odkryciem struktury DNA przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka w 1953. W tym okresie rozpoczęto też badania oraz syntezę sztucznych układów opartych na oddziaływaniach niekowalencyjnych takich jak micele i mikroemulsje. Kolejnym przełomem była synteza eterów koronowych dokonana przez Charlesa J. Pedersena w latach 60. W oparciu o te badania kolejni chemicy, tacy jak Donald J. Cram, Jean-Marie Lehn i Fritz Vogtle, otrzymali różnego rodzaju sztuczne receptory jonów oraz układy mechanicznie splecione.
Znaczenie tej dyscypliny znacznie wzrosło po tym, jak w 1987 Donald J. Cram, Jean-Marie Lehn oraz Charles J. Pedersen otrzymali za swoje badania Nagrodę Nobla z chemii.
Obecnie chemia supramolekularna jest bardzo dynamicznie rozwijającą się dziedziną chemii. Współczesne układy supramolekularne są wyrafinowane i złożone, a niektóre z nich stanowią maszyny molekularne, wzorowane na takich biocząsteczkach jak białka motoryczne lub syntaza ATP. Ponadto obserwuje się coraz częstsze wykorzystanie zdobyczy elektrochemii i fotochemii do projektowania nowych układów supramolekularnych.
Termodynamika a układy supramolekularne
Stabilność złożonych układów supramolekularnych jest zależna od występowania dużej ilości słabych oddziaływań niekowalencyjnych, zarówno intramolekularnych (zachodzących w obrębie jednej cząsteczki) jak i intermolekularnych (zachodzących pomiędzy kilkoma cząsteczkami), utrzymujących daną konformację układu. Pomimo że takie oddziaływania mają niską energię, przez co struktury supramolekularne są stosunkowo łatwe do zniszczenia, to z uwagi na ich dużą liczbę geometria większości układów supramolekularnych jest stabilna w warunkach normalnych. Podobne zależności obserwuje się dla dużych cząsteczek biologicznych, takich jak białka, kwasy nukleinowe lub polisacharydy.
Z uwagi na niską energię wiązań niekowalencyjnych oraz fakt, że często nie posiadają one typowej energii aktywacji opisywanej przez równanie Arrheniusa, zwiększanie temperatury reakcji nie ma wpływu na szybkość reakcji. Ponadto w wyższej temperaturze ma miejsce znaczący zanik liczby słabych oddziaływań stabilizujących układy makromolekularne, przez co równowaga chemiczna przesuwa się raczej w stronę rozpadu takich układów na budujące je podjednostki.
Zbyt niskie temperatury jednak także utrudniają zachodzenie procesów supramolekularnych, ponieważ w trakcie ich zachodzenia często dochodzi do znacznych zmian konformacyjnych cząsteczek. Takie modyfikacje struktury zazwyczaj wymagają by przynajmniej przez krótki okres cząsteczka przyjęła konformację wysokoenergetyczną. W niskich temperaturach rozkład statystyczny wszystkich możliwych geometrii cząsteczki jest przesunięty silnie w stronę struktur o niskiej energii, ponadto dochodzi do zmniejszenia swobody konformacyjnej cząsteczki, co może uniemożliwić efektywne zachodzenie procesów wymagających znacznych zmian strukturalnych (związanych z wiązaniem ligandu lub odbiorem bodźców fizycznych).
Środowisko, w którym występują układy supramolekularne, odgrywa ogromną rolę w utrzymywaniu ich stabilności. Bardzo duża liczba rozpuszczalników (m.in. woda lub większość alkoholi) tworzy wiązania wodorowe z rozpuszczonymi w nich związkami chemicznymi. Ponadto cząsteczki rozpuszczalnika często zaangażowane są w tworzenie innych oddziaływań, takich jak oddziaływania elektrostatyczne, tworzenie kompleksów z przeniesieniem ładunku lub kompleksowanie przez cząsteczki substancji rozpuszczonej.
Z tych powodów wybór rozpuszczalnika może mieć decydujące znaczenie przy projektowaniu syntezy układu supramolekularnego lub doborze środowiska, w którym taki układ ma pełnić swoje funkcje.
Główne koncepcje
Samoorganizacja cząsteczek
Samoorganizacja cząsteczek polega na ich samorzutnej organizacji w bardziej złożone układy bez konieczności ingerencji z zewnątrz. Zazwyczaj tego rodzaju procesy odbywają się za pomocą oddziaływań niekowalencyjnych. Procesy samoorganizacji mogą także dotyczyć pojedynczych cząsteczek, które samoistnie przyjmują określona strukturę (klasycznym przykładem jest zwijanie się białek), związki wykazujące zdolność do takiego zachowania nazywa się foldamerami. Samoorganizacja na poziomie molekularnym jest kluczowa w tworzeniu się takich układów jak micele, błony biologiczne oraz ciekłe kryształy. Pełni ona też istotną rolę w inżynierii kryształów.
Rozpoznanie molekularne i kompleksowanie
Termin "rozpoznanie molekularne" oznacza specyficzne wiązanie związku koordynowanego przez większą strukturę - ligand, w wyniku którego dochodzi do powstania kompleksu typu "gość-gospodarz". Terminy "gość" i "gospodarz" są arbitralne, zwykle większa cząsteczka nazywana jest gospodarzem, a mniejsza gościem. Rozpoznanie obu cząsteczek zachodzi dzięki oddziaływaniom niekowalencyjnym i jest bardzo specyficzne. Pewną analogią do takich układów stanowią kompleksy tworzone przez receptory ze swoimi efektorami lub przeciwciała specyficznie rozpoznające antygeny.
Synteza ukierunkowana na wzorzec
Wykorzystanie samoorganizacji cząsteczek oraz rozpoznania molekularnego może być wykorzystane w specyficznym typie supramolekularnej katalizy. Niekowalencyjne wiązania pomiędzy reagującymi związkami prowadzą do zbliżenia się fragmentów podlegających reakcji chemicznej ułatwiając jej zajście. Ta metoda może być szczególnie użyteczna w sytuacji, gdy konformacja konieczna do zajścia danej reakcji jest termodynamicznie lub kinetycznie niestabilna, czego przykładem może być synteza dużych układów makrocyklicznych. Ponadto taka kataliza może zostać z powodzeniem wykorzystana w syntezie stereoselektywnej, prowadząc do uzyskania związków o określonej stereochemii.
Dynamiczna chemia kowalencyjna
Dynamiczna chemia kowalencyjna stanowi podejście, którego celem jest synteza dużych cząsteczek za pomocą reakcji odwracalnych, będących pod kontrolą termodynamiczną. Ponieważ wszystkie reagenty w układzie znajdują się w stanie równowagi chemicznej oraz ich potencjalna liczba może być bardzo duża, to możliwe jest prowadzenie selekcji cząsteczek o określonych właściwościach poprzez modyfikację warunków reakcji lub wprowadzenie dodatkowych substancji niebiorących bezpośrednio w niej udziału. Poprzez dodanie odpowiedniego wzorca, z którym oddziałują powstające związki, możliwe jest przesunięcie równowagi w stronę produktów, które tworzą stabilniejszy kompleks z dodaną substancją wzorcową (termodynamiczny efekt wzorca). Po osiągnięciu stanu równowagi, w którym ułamek molowy oczekiwanego produktu ma wysoką wartość, eksperymentator może zmienić warunki reakcji by zapobiec równowagowaniu i "zamrozić" istniejącą w danym momencie równowagę.
Układy zablokowane mechanicznie
Układy zablokowane mechanicznie to grupa związków chemicznych, których elementy składowe są ze sobą związane jedynie poprzez odpowiednią topologię całej cząsteczki. W układach taki ponadto możliwe jest występowanie słabych wiązań niekowalencyjnych (które często są pomocne podczas syntezowania takich układów), ale nie wiązań kowalencyjnych. Przykładami związków charakteryzujących się taką strukturą są rotaksany, katenany oraz węzły molekularne.
Biomimetyki
Biomimetyki stanowią układy supramolekularne mające na celu imitowanie struktury lub własności naturalnych układów biologicznych. Przykładami biomimetyków mogą być systemy sztucznej fotosyntezy, sztuczne receptory, peptydomimetyki lub modyfikowane chemicznie białka.
Maszyny molekularne
Maszyny molekularne to pojedyncze cząsteczki lub ich układy zdolne do wykonywania ruchu bądź znacznych zmian w ich geometrii pod wpływem bodźca zewnętrznego. Podobnie jak w przypadku biomimetyków, głównym źródłem inspiracji przy projektowaniu takich struktur stanowią układy biologiczne. Sztandarowymi przykładami mogą być białka motoryczne takie jak dyneiny, kinezyny lub kompleksy aktyny z miozyną, a także wici lub rzęski, będące przykładami bardziej złożonych maszyn molekularnych. Badania nad takimi układami stanowią domenę zarówno chemii supramolekularnej jak i nanotechnologii.
Bloki budulcowe w chemii supramolekularnej
W chemii supramolekularnej rzadko projektuje się nowe układy od zera. Powszechniejszą praktyką jest wykorzystywanie wcześniej uzyskanych związków chemicznych lub ich układów jako elementów budulcowych dla nowych struktur. Większość powszechnie stosowanych bloków budulcowych należy do kilku opisanych poniżej grup.
Związki makrocykliczne
Związki makrocykliczne, często nazywane po prostu makrocyklami, stanowią układy zawierające pierścienie zbudowane z co najmniej siedmiu atomów. Makrocykle są bardzo użyteczne w chemii supramolekularnej, ponieważ mogą tworzyć dogodne nisze, w których zachodzi kompleksowanie mniejszych cząsteczek. Ponadto większość związków makrocyklicznych może być modyfikowana przez dodanie różnych grup funkcyjnych, co pozwala na łatwą zmianę ich właściwości.
Do najczęściej stosowanych układów makrocyklicznych należą: cyklodekstryny, etery koronowe, kaliksareny i kukurbiturile. Do bardziej skomplikowanych układów makrocyklicznych o dużym znaczeniu zalicza się przede wszystkim cyklofany i kryptandy.
Układy aktywne foto- i elektrochemicznie
Do najlepiej zbadanych i często stosowanych podjednostek tego rodzaju zalicza się:
Układy bazujące na szkielecie porfiryny i związków pokrewnych. Związki te mają interesujące właściwości elektrochemiczne i fotochemiczne, które mogą być łatwo modyfikowane, wykazują one także zdolność do tworzenia bardzo stabilnych kompleksów chelatowych z metalami przejściowymi. Obecnie synteza tych związków nie jest trudna do przeprowadzenia, ponadto wiele porfiryn oraz ich syntetycznych pochodnych jest dostępnych komercyjnie.
Chinony oraz TTF mogą występować na kilka stabilnych stopniach utlenienia, przez co mogą pełnić rolę przełączników molekularnych, aktywowanych przez zmiany potencjału w układzie.
Do innych jednostek stosowanych w elektrochemicznych układach supramolekularnych należą fullereny i ich pochodne, pochodne benzydyny oraz liczne organiczne kompleksy metali przejściowych.
Motywy rozpoznania molekularnego
Obecnie istnieje wiele związków chemicznych oraz większych układów zdolnych do selektywnego rozpoznania całych cząsteczek (lub ich fragmentów), co może być wykorzystane do tworzenia układów supramolekularnych.
W inżynierii kryształów układami często stosowanymi do budowania układów zablokowanych mechanicznie wykorzystuje się oddziaływania elektronów π typu charge-transfer (przeniesienie ładunku) występujące pomiędzy układami bipirydyminowany a dioksoarenami lub diaminoarenami
Często stosowane są receptory jonów oparte na eterach koronowych lub kryptandach. Związki te są zdolne do selektywnego kompleksowania jonów metali lub kationów amonowych
Formowanie dimerów kwasów karboksylowych
Układy pochodzenia biologicznego
W chemii supramolekularnej wykorzystuje się bardzo wiele elementów występujących w układach biologicznych. Często stanowią one jedynie inspirację do tworzenia ich syntetycznych odpowiedników, jednak stosowane są też różnorodne biocząsteczki.
Tworzenie niezwykle stabilnych połączeń pomiędzy awidyną i biotyną znajduje zastosowanie w tworzeniu większych układów supramolekularnych. Przykładowo, jeżeli jedna podjednostka układu zawiera cząsteczkę biotyny, to może ona zostać z powodzeniem dołączona do innej molekuły lub fragmentu powierzchni z dołączoną kowalencyjnie cząsteczką awidyny
Mechanizm wiązanie się enzymów z ich kofaktorami posłużyło do projektowania zmodyfikowanych enzymów, które mogą być aktywowane na drodze fotochemicznej lub elektrochemicznej
Szerokie zastosowanie znajdują kwasy nukleinowe, a zwłaszcza DNA. Ich cząsteczki mogą być wykorzystywane zarówno jako rusztowanie, jak i do budowania elementów funkcjonalnych.
Inne struktury
Wiele układów supramolekularnych wymaga innych cząsteczek organicznych lub ich fragmentów służących do oddzielenia od siebie fragmentów układu pełniących odmienne role. Ponadto niektóre duże związki organiczne lub polimery mogą pełnić rolę "rusztowania", na którym budowany jest cały układ.
Często stosowanymi grupami separującymi od siebie poszczególne podjednostki układu są łańcuchy polieterowe, układy bifenylowe lub trifenylowe oraz łańcuchy alkilowe
Jako rusztowanie dla systemów supramolekularnych często wykorzystuje się dendrymery, nanorurki, fullereny i inne nanocząstki. Większość z wymienionych struktur może być też zastosowana do enkapsulacji mniejszych cząsteczek
Związki kompleksowe rutenu, srebra i innych metali szlachetnych zawierające jako ligandy bipirydynę albo tripirydynę
różnego rodzaju powierzchnie także są bardzo często stosowane w roli rusztowania dla układów supramolekularnych. Ponadto regularne powierzchnie mogą zostać zastosowane do tworzenia samoorganizujących się monowarstw.
Zastosowania
Tworzenie nowych materiałów
Procesy samoorganizacji materii zostały z powodzeniem wykorzystane do tworzenia nowych materiałów. Duże układy mogą zostać otrzymane z mniejszych podjednostek w kilku krokach syntetycznych. Przykładami takich materiałów mogą być różne polimery supramolekularne złożone z cząsteczek organicznych, połączonych ze sobą za pomocą oddziaływań niekowalencyjnych. Takie materiały wykazują pewną analogię do polimerycznych układów białkowych, takich jak mikrotubule, ponieważ podobnie jak one składają się z podjednostek, które nie tworzą między sobą wiązań kowalencyjnych i w dynamiczny sposób zmieniać swoją strukturę w zależności od różnych czynników zewnętrznych takich jak temperatura czy pH.
Katalizatory
Projektowanie nowych katalizatorów stanowi jeden z głównych celów chemii supramolekularnej, oddziaływania niekowalencyjne odgrywają bowiem kluczową rolę w mechanizmie działania większości katalizatorów. Dzięki nim zachodzi wiązanie substratu oraz nadanie mu takiej konformacji, która prowadzi do obniżenia energii powstającego stanu przejściowego. Przykładami katalizatorów supramolekularnych są dendrymery oraz micele, które poprzez enkapsulację substratu tworzą otoczenie chemiczne sprzyjające zajściu danej reakcji chemicznej.
Gromadzenie i przetwarzanie informacji
Jednym ze statutowych zadań chemii supramolekularnej (podobnie jak nanotechnologii) jest wykorzystanie materii do wykonywania obliczeń (w skali atomowej). Odbywa się to poprzez wykorzystanie grup funkcyjnych lub innych fragmentów cząsteczki, które są wrażliwe na działanie takich bodźców, jak kwanty promieniowania elektromagnetycznego lub zmiany potencjału elektrycznego. Po odebraniu bodźca, elementy te mogą z powodzeniem uczestniczyć w transdukcji sygnału, powodując np. zmianę konformacji innego fragmentu cząsteczki lub rearanżację układu wiązań podwójnych.
Przechowywanie informacji w układach supramolekularnych odbywa się zwykle poprzez wykorzystanie przełączników molekularnych, zawierających jednostki będące fotochromami lub elementami podlegającymi fotoizomeryzacji. Inne przełączniki mogą bazować na procesach redoks lub maszynach molekularnych.
Funkcjonalne bramki logiczne oparte na układach supramolekularnych są jeszcze układami istniejącymi jedynie w teorii, istnieje także wiele koncepcji komputerów bazujących na cząsteczkach DNA.
Medycyna
Chemia supramolekularna ma zastosowanie do badań oddziaływań drobnocząsteczkowych ligandów z biocząsteczkami, takimi jak białka i kwasy nukleinowe. Wiedza na temat tego rodzaju interakcji ma obecnie duże znaczenie w projektowaniu leków, a także tworzeniu nowych układów pozwalających na efektywne i selektywne dostarczanie leków do określonych komórek. Opracowanie tego rodzaju selektywnych metod dostarczania leków ma kluczowe znaczenie w rozwoju skutecznych terapii przeciwnowotworowych i genowych. Jest to obszar licznych powiązań między chemią supramolekularną a biofizyką, chemią medyczną oraz chemią bioorganiczną.
Zobacz też
Modelowanie molekularne
Chemia obliczeniowa
Przypisy
Bibliografia
Grzegorz Schroeder, Chemia supramolekularna, Broszura dostępna na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej
Linki zewnętrzne
Chemia supramolekularna – materiały dostępne na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej |
783 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chinina | Chinina | Chinina (), – organiczny związek chemiczny, alkaloid o gorzkim smaku, znajdujący się w korze drzewa chinowego rosnącego w Ameryce Południowej w Andach. Chinina była pierwszym skutecznym lekiem przeciw malarii. Została zastąpiona środkami o mniejszych działaniach ubocznych i stosuje się ją zazwyczaj w wypadku oporności na chlorochinę. Ponadto chinina posiada własności przeciwgorączkowe, przeciwzapalne i przeciwbólowe. Jest wykorzystywana do nadawania smaku tonikowi.
Właściwości fizykochemiczne
Chinina w temperaturze pokojowej jest białą, krystaliczną substancją o intensywnie gorzkim smaku. Temperatura topnienia: (bezwodny) lub (hydrat).
Jest trudno rozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w olejach, benzynie, etanolu, eterach, chloroformie, glicerynie i kwasach.
Chinina i chinidyna należą do pochodnych chinoliny. Oba te alkaloidy są w stosunku do siebie diastereoizomerami, które różnią się jedynie konfiguracją absolutną na atomie węgla łączącego ugrupowania chinolinowe i chinuklidynowe oraz na jeszcze jednym. Powoduje to, że charakteryzują się one odmiennymi właściwościami farmakokinetycznymi, jednak oba oprócz charakterystycznych dla siebie działań wykazują słabe właściwości farmakologiczne drugiego alkaloidu.
Widmo absorpcji chininy posiada wyraźne pasma w zakresie nadfioletu o maksimach przy długościach fali 250 i 350 nm. W rozcieńczonych roztworach kwasowych wykazuje silną fluorescencję o maksimum emisji przy długości fali ok. 450 nm.
Działanie lecznicze
Chinina zaliczana jest do leków przeciwmalarycznych. Malaria jest chorobą wywołaną przez pasożyta z rodzaju Plasmodium. Chinina działa poprzez tworzenie kompleksów z DNA zarodźca malarycznego, co uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie jego komórek.
Chinina działa słabiej na niektóre pierwotniaki i bakterie. Nie wykazuje działania na wewnątrzkomórkowe postacie zarodźca. Inne działania tego alkaloidu (przeciwbólowe, przeciwgorączkowe) są słabe i w zasadzie niewykorzystywane w lecznictwie, mają jednak znaczenie wspomagające przy leczeniu malarii.
Współcześnie chinina jest często zastępowana innymi syntetycznymi lekami przeciwpierwotniakowymi. Jest to związane z częstymi i poważnymi działaniami niepożądanymi tego alkaloidu. Zaliczyć do nich można takie objawy neurotoksyczne jak zaburzenia słuchu i wzroku (czasem nieodwracalne) i zapalenia wielonerwowe.
Zastosowanie pozalecznicze
Chinina jest powszechnie stosowana jako dodatek smakowy do napojów gazowanych o gorzkim smaku. Słodzony, gazowany roztwór chininy nazywany jest tonikiem i często jest składnikiem koktajli alkoholowych, szczególnie w kombinacji z ginem (gin z tonikiem).
Chinina jako dodatek smakowy może być legalnie stosowana w napojach w większości krajów świata pod warunkiem, że jej stężenie nie przekracza określonej wartości, np. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie nie może przekraczać 83 ppm (mg/kg).
Ze względu na swoją wyraźną fluorescencję, chinina znajduje zastosowanie w eksperymentach laboratoryjnych w nauczaniu nauk przyrodniczych.
Przypisy
Alkaloidy
ATC-P01
ATC-M09
Farmakologia
Leki przeciwmalaryczne
Chinoliny
Teratogeny
Chinuklidyny
Alkohole aromatyczne
Metoksybenzeny
Związki z grupą winylową
Alkohole drugorzędowe
Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia |
188027 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Szczecinek%20%28gmina%20wiejska%29 | Szczecinek (gmina wiejska) | Szczecinek – gmina wiejska w Polsce położona we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie szczecineckim. Siedzibą gminy jest miasto Szczecinek.
Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 9377 mieszkańców. Natomiast według danych z 31 grudnia 2019 roku gminę zamieszkiwało 9215 osób.
Zajmuje w województwie 2. miejsce pod względem powierzchni i 35. miejsce pod względem liczby ludności, na ogólną liczbę 114 gmin.
Gmina stanowi 28,9% powierzchni powiatu.
Położenie
Gmina jest położona we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w środkowo-wschodniej części powiatu szczecineckiego.
Sąsiednie gminy:
Szczecinek (miejska), Barwice, Biały Bór, Borne Sulinowo i Grzmiąca (powiat szczecinecki)
Bobolice (powiat koszaliński)
w województwie pomorskim:
Czarne i Rzeczenica (powiat człuchowski)
w województwie wielkopolskim:
Okonek (powiat złotowski)
Do 31 grudnia 1998 r. wchodziła w skład województwa koszalińskiego.
Demografia
Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 9377 mieszkańców, co stanowiło 12,0% ludności powiatu. Gęstość zaludnienia wynosiła 18,4 osoby na km².
Dane z 31 grudnia 2016 r.:
Piramida wieku mieszkańców gminy Szczecinek w 2014 roku.
Historia
1 stycznia 2010 część obszaru wsi Sitno, o powierzchni 1132,94 ha, weszła w skład miasta Szczecinek.
Przyroda i turystyka
Gmina leży na Pojezierzu Szczecineckim, w Dolinie Gwdy i na Równinie Charzykowskiej. W granicach gminy znajdują się 3 rezerwaty przyrody: Bagno Kusowo, Dęby Wilczkowskie i Jezioro Kiełpino. Na terenie tej czwartej co do wielkości gminy w Polsce znajdują się duże jeziora: Wielimie, Wierzchowo i Dołgie Jezioro, przez które przepływa rzeka Gwda i jej dopływ Dołga. Drugi duży szlak kajakowy stanowi jezioro Trzesiecko położone w granicach Szczecinka i kanałami łączące je z rzekami Piławą i Drawą. Przez gminę prowadzi wiele szlaków turystycznych pieszych i rowerowych. Tereny leśne zajmują 44% powierzchni gminy, a użytki rolne 38%.
Komunikacja
Przez gminę prowadzą dwie drogi krajowe: nr 11 z Kołobrzegu do Bytomia, łącząca siedzibę gminy, Szczecinek z Okonkiem (26 km) oraz przez Wierzchowo (19 km) z Bobolicami (31 km) i nr 20 ze Stargardu do Gdyni, przez Gwdę Małą (9 km) z Białym Borem (29 km) oraz przez Krągi (14 km, 6 km od Bornego Sulinowa) i Łubowo (29 km) z Czaplinkiem (40 km). Przez gminę prowadzą także drogi wojewódzkie nr 172 ze Szczecinka do Barwic (24 km) i nr 201 z Gwdy Małej do Czarnego (10 km).
Wszystkie linie kolejowe prowadzące przez Szczecinek zostały oddane do użytku w latach 1878–1879 i do dziś są czynne: w maju 1878 z Czarnego do Czaplinka (pozostała część Chojnice – Runowo Pomorskie od 1877 r.), w październiku 1878 przez Słupsk do Ustki, miesiąc później do Białogardu (dalsza część do Kołobrzegu w 1859 r.), a ostatnia linia do Poznania w maju 1879 r. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku zelektryfikowano linię Kołobrzeg-Szczecinek-Poznań. Obecnie w gminie czynnych jest 5 stacji: Dalęcino (w kier. Kołobrzegu), Turowo Pomorskie (w kier. Piły), Jelenino (w kier. Runowa Pom.), Żółtnica (w kier. Chojnic) i Gwda Mała (w kier. Słupska) oraz 3 stacje w granicach miasta Szczecinka.
W gminie czynne są 3 placówki Poczty Polskiej: Jelenino, Wierzchowo, Żółtnica. Gminę obsługują także placówki pocztowe w Szczecinku.
Administracja i samorząd
W 2016 r. wykonane wydatki budżetu gminy wiejskiej Szczecinek wynosiły 35 mln zł, a dochody budżetu 35,8 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 4,8 mln zł, co stanowiło 13,4% poziomu dochodów.
Gmina wiejska Szczecinek jest obszarem właściwości Sądu Rejonowego w Szczecinku. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i sprawy gospodarcze są rozpatrywane Sąd Rejonowy w Koszalinie. Gmina jest obszarem właściwości Sądu Okręgowego w Koszalinie. Gmina (właśc. powiat szczecinecki) jest obszarem właściwości miejscowej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Koszalinie.
Mieszkańcy gminy wiejskiej Szczecinek z mieszkańcami gminy Biały Bór wybierają 3 z 19 radnych do Rady Powiatu Szczecineckiego, a radnych do Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego w okręgu nr 4. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 40, senatora z okręgu nr 100, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 13.
Gmina wiejska Szczecinek utworzyła 26 sołectw (jednostek pomocniczych).
Sołectwa gminy: Brzeźno, Dalęcino, Drawień, Drężno, Dziki, Gałowo, Grąbczyn, Gwda Mała, Gwda Wielka, Jelenino, Krągłe, Kusowo, Kwakowo, Marcelin, Mosina, Omulna, Parsęcko, Sitno, Spore, Stare Wierzchowo, Trzesieka, Turowo, Wierzchowo, Wilcze Laski, Wojnowo i Żółtnica.
Miejscowości
Brzeźno, Dalęcino, Drawień, Drężno, Dziki, Gałowo, Grąbczyn, Gwda Mała, Gwda Wielka, Jelenino, Krągłe, Kusowo, Kwakowo, Marcelin, Mosina, Omulna, Parsęcko, Sitno, Spore, Stare Wierzchowo, Trzesieka, Turowo, Wierzchowo, Wilcze Laski, Wojnowo, Żółtnica –
Białe, Brodźce, Buczek, Dalęcinko, Dąbrowa, Dębowo, Dębrzyna, Dobrogoszcz, Godzimierz, Gołębiewo, Grąbczyński Młyn, Grochowiska, Jadwiżyn, Janowo, Krasnobrzeg, Lipnica, Łabędź, Łączka, Łozinka, Łysa Góra, Malechowo, Miękowo, Mosinka, Myślęcin, Niedźwiady, Nizinne, Nowe Gonne, Opoczyska, Orawka, Orłowce, Parnica, Pietrzykowo, Płużyny, Siedlice, Sierszeniska, Skalno, Skotniki, Sławęcice, Smolniki, Spotkanie, Strzeżysław, Tarnina, Trzcinno, Trzebiechowo, Trzebujewo, Turowo, Wągrodno, Węglewo, Wielisławice, Zamęcie, Zielonowo.
Gminy partnerskie
Gellersen, (Niemcy)
Przypisy
Linki zewnętrzne
Polska Baza Kolejowa (stacja Szczecinek) |
784 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cywilizacja | Cywilizacja | Cywilizacja – poziom rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, który charakteryzuje się określonym poziomem kultury materialnej, stopniem opanowania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji społecznych. Stanowi ona najwyższy poziom organizacji społeczeństw, z którymi jednostki identyfikują się. W skład cywilizacji wchodzą mniejsze jednostki, np.: narody, wspólnoty pierwotne czy inne zbiorowości.
Za przejawy cywilizacji uznaje się:
zorganizowane życie miejskie
monumentalne obiekty sakralne
pismo
rozwinięty handel
pewien rodzaj organizacji zajmowanego terytorium.
Definicja samej cywilizacji, czy też określenie liczby cywilizacji, które istniały, bądź istnieją obecnie na Ziemi, jest sporna i różni się pomiędzy autorami.
Cywilizacja to trzeci i ostatni etap rozwoju ludzkości według Lewisa Morgana.
W propagandzie i publicystyce istnieją też takie pojęcia jak:
cywilizacja życia
cywilizacja śmierci
cywilizacja medialna.
Teorie cywilizacji
Feliks Koneczny
Według Feliksa Konecznego cywilizacja jest to „metoda ustroju życia zbiorowego”. Nie łączy on jej zatem z poziomem rozwoju, ale z zasadami określającymi całokształt współżycia społecznego i pojęciami abstrakcyjnymi, do jakich odwołuje się społeczność, uzasadniając te zasady. W obrębie tak określonych cywilizacji mogą powstawać różne kultury, będące odmianami cywilizacji. Podobnie jak później Samuel P. Huntington uważa on, że naturalnym stanem między cywilizacjami jest walka lub rywalizacja, jednak jej przyczyny widzi nie tylko w różnicach religijnych, ale w innym podejściu do wszystkich dziedzin życia. Koneczny wyróżnia 22 cywilizacje historyczne; współcześnie (czyli w pierwszej połowie XX wieku, bo wtedy Koneczny pisał swoje dzieła) istnieje według niego siedem z nich:
cywilizacja bramińska
cywilizacja żydowska
cywilizacja chińska
cywilizacja turańska
cywilizacja bizantyńska
cywilizacja łacińska (odpowiednik cywilizacji zachodniej),
cywilizacja arabska.
Samuel Huntington
W ujęciu Samuela Huntingtona wyróżnić możemy współcześnie dziewięć cywilizacji:
cywilizacja zachodnia
cywilizacja latynoamerykańska
cywilizacja prawosławna lub bizantyjska
cywilizacja afrykańska
cywilizacja islamska
cywilizacja hinduistyczna
cywilizacja buddyjska
cywilizacja chińska
cywilizacja japońska.
Różnice kulturowe między nimi, wynikające głównie z odmiennych religii, powodują ciągłe konflikty w miejscu, w którym się ze sobą stykają.
Cywilizacje pozaziemskie
Niektórzy naukowcy prowadzą także rozważania nad cywilizacjami w szerszej niż ziemska skali. Rosyjski naukowiec Nikołaj Kardaszow zaproponował podział cywilizacji według stopnia ich zaawansowania technologicznego (skala Kardaszowa).
Niemiecki astrofizyk i radioastronom Sebastian von Hoerner sugerował (w 1961), że średni czas trwania cywilizacji wynosi 6500 lat. Po tym czasie zanika ona według niego z przyczyn zewnętrznych (zagłada życia na planecie, zagłada jedynie istot rozumnych) lub wewnętrznych (degeneracja psychiczna lub fizyczna). Według niego na nadającej się do zamieszkania planecie (jedna na 3 miliony gwiazd) występuje następstwo gatunków technologicznych w dystansie czasowym rzędu setek milionów lat, a każda z nich „produkuje” średnio 4 gatunki technologiczne. Przy takich założeniach średnia odległość między cywilizacjami w naszej Galaktyce wynosi 1000 lat świetlnych.
Badania nad równaniem Drake'a prowadzone w 2010 roku przez włoskiego astronoma wskazują na prawdopodobne istnienie w Drodze Mlecznej 4590 cywilizacji, a przeciętna odległość między nimi ma wynosić 2670 lat świetlnych.
Zobacz też
kultura
państwo uniwersalne
paradoks Fermiego
równanie Drake’a
Przypisy
Socjologia kultury
Teoria i metodologia archeologii
Teorie cywilizacji
Etnologia i antropologia kulturowa |
188028 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Piast | Piast | Piast Chościskowic (, Pazt filius Chosisconisu), także Piast Kołodziej, Piast Oracz – legendarny protoplasta dynastii Piastów; ojciec Siemowita, mąż Rzepichy.
Kronika Galla Anonima
Według Galla Anonima był synem Chościska i ubogim oraczem spod Gniezna. Miał żonę Rzepichę i syna Siemowita.
Podczas uczty z okazji postrzyżyn synów księcia Popiela, dwóch tajemniczych pielgrzymów stara się wejść do miejsca, gdzie odbywa się wydarzenie. Zostają odpędzeni w krzywdzący sposób i dlatego decydują się ruszyć na podgrodzie, gdzie trafiają na dom oracza Piasta. Piast jest w trakcie przygotowań do postrzyżyn jedynego syna, jednak pełny współczucia na los wędrowców, zaprasza ich do swojej chaty. W pewnym momencie wędrowcy pytają o coś do picia, a gościnny Piast, choć ma tylko jedną beczkę piwa, którą szykował na ucztę z okazji postrzyżyn syna, otwiera ją i polewa strudzonym. Okazuje się, że za sprawą cudu piwo w beczce nie kończy się, gdyż piwo nalane podczas uczty na stole książęcym znika. Dodatkowo wędrowcy kazali Piastowi zabić prosiaka, którym za sprawą cudu napełniono 10 naczyń zwanych cebry. Piast, z powodu cudownej atmosfery i przeczucia, że dzieje się coś wielkiego, pyta wędrowców, czy mógłby zaprosić księcia z uwagi na to, że krzywdząco ich wcześniej odpędził. Wędrowcy jednak pozwalają i książę zaproszony przez Piasta (gdyż nie uważano wtedy za ujmę księciu zachodzić do chaty poddanego) dołącza do uczty. Nieznajomi postrzygli syna Piasta i nadali mu imię Siemowit. Według kronikarza tenże Siemowit urósł w zacności do tego stopnia, iż „król królów i książę książąt za powszechną zgodą ustanowił go księciem Polski, a Popiela wraz z potomstwem doszczętnie usunął z królestwa.”
Uważa się, iż historia ta ma za zadanie legitymować boskie prawo do tronu dynastii Piastów, gdyż wspomnianych owych „dwóch gości” kronikarz uważa za przybyłych z „woli Boga.” Cuda wykonane za ich sprawą przypisuje także działaniom tegoż Boga i zaświadcza, iż to oni dokonali postrzyżyn Siemowita. Potem Siemowit zostaje władcą z ramienia „króla królów i księcia książąt,” która to zwierzchność może być interpretowana jako Jezus.
Późniejsze podania
Opowieść o Piaście została powtórzona bez znaczących zmian przez Wincentego Kadłubka. Pierwsze poważniejsze dodatki do legendy przyniosła dopiero Kronika Dzierzwy z początku XIV wieku, według której tajemniczy goście Piasta mieli być aniołami bądź świętymi Janem i Pawłem.
Kronika wielkopolska przeniosła akcję całej legendy z Gniezna do Kruszwicy, jednocześnie następcą Popiela czyniąc nie Siemowita, a samego Piasta. Siemowit miał zostać księciem dopiero po śmierci ojca, Piast miałby być wybrany na księcia przez wiec na skutek ponownego pojawienia się tajemniczych gości z postrzyżyn, którzy dopiero wówczas dokonują cudownego rozmnożenia jadła. Kronika wywodzi również imię Piasta od określenia człowieka niskiego wzrostu, za to silnego ciałem i pięknego wyglądu. Historię tę powtórzył Jan Długosz, dodając, że Piast został wybrany na księcia w obliczu najazdu sąsiadów po śmierci Popiela, wydatował także błędnie te wydarzenia na 954 lub 964 rok. Długosz podaje także historię o umieszczeniu przez Piasta chłopskich sandałów w pałacu dla świadectwa niskiego stanu, z jakiego pochodzi władca, o jego pomyślnych rządach i przeniesieniu stolicy z Kruszwicy do Gniezna. Piast miał według kronikarza umrzeć w wieku 120 lat, nie doprowadzając jednak do odzyskania zwierzchnictwa nad krajami, którymi dawniej rządzili synowie Leszka III.
Marcin Bielski powtórzył wersję Długosza, uczynił jednak z Piasta bartnika lub kołodzieja i dodał drugą oprócz wiecu możnych historię jego elekcji. Księciem według ustaleń możnych miał zostać ten, który się do nich „najpierwej przewiezie przez to jezioro”, a los sprawił, że był to wracający ze swojej pasieki po drugiej stronie jeziora Piast. Bielski skorygował również datację Długosza na 842 rok i dodał informację iż Piast został księciem w wieku 70 lat, a panował lat 50.
Genealogia
Piast jako symbol
W okresie rozkwitu sarmatyzmu i demokracji szlacheckiej w Polsce Piast stał się synonimem swojskości i ideałów szlacheckiego życia na wsi. Szlachta odwoływała się do symbolu Piasta szczególnie często podczas elekcji, kiedy to nawoływano do wyboru „króla-Piasta” (czyli Polaka), przeciwstawianego cudzoziemskim kandydatom do tronu.
Symbol Piasta uległ dalszemu rozwojowi w następnych epokach. W okresie oświecenia upatrywano w nim ideału „poczciwego przodka”, pracującego dla państwa nie orężem ale ciężką pracą; jako ideał Piasta przedstawiany był Kazimierz Wielki. W okresie romantyzmu uczyniono z Piasta symbol polskości, starosłowiańskiego ideału cnoty i uosobienie idei demokratycznych. Do postaci Piasta-szczęśliwego chłopa powrócono w okresie Młodej Polski.
Postać Piasta była często wykorzystywana przez partie prawicowe i ludowe. Znalazł się on także w nazwie Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Piast w literaturze
Postać Piasta opisana została w literaturze i pojawia się w wielu utworach takich jak:
Stara baśń (1876) – powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego
Król Piast (1888) – powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego
Za króla Piasta Polska wyrasta – wiersza Kornela Makuszyńskiego
Dagome iudex – Piast Kołodziej udziela pomocy głównemu bohaterowi (Dago-Piastunowi) luźno opartej na faktach historycznych powieści historycznej Zbigniewa Nienackiego (lub w innym wydaniu Historia Sekretna) przedstawiający życie Piastuna, podboje oraz zjednoczenie krain ówczesnych plemion.
Król-Duch – poemat Juliusza Słowackiego.
Piast w nauce historycznej
W XIX wieku przypuszczano, że Piast był majordomusem na dworze Popiela. Sądzono nawet za Tadeuszem Wojciechowskim, że imię „Piast” w rzeczywistości było określeniem pełnionej funkcji piastuna. Wskazywano tu na analogię do Pepina Krótkiego, majordoma, który w 751 roku przejął władzę w państwie Franków.
Późniejsi badacze, jak Kazimierz Ślaski i Henryk Łowmiański, dopatrywali się w podaniu o Piaście historii ilustrującej zrzucenie przez Polan zwierzchnictwa Goplan. Z kolei Jacek Banaszkiewicz w Podaniu o Piaście i Popielu (Warszawa 1986), tłumacząc całą historię w oparciu o system trójfunkcyjny Dumézila, uznał ją za przetworzenie mitu o zmianie rodu panującego, zaś Piast-oracz miałby być herosem symbolizującym trzecią funkcję społeczną.
Upamiętnienie
Piasta upamiętniono pomnikiem w Złotowie.
Piasta upamiętnia płaskorzeźba znajdująca się na fasadzie Zamku Piastów Śląskich w Brzegu opisana łacińskim podpisem „Piast. Crusvicen. Polo. Monarcha circa annum Do. DCCCXL., a quo reges Poloniae. et Silesia. duces orti.”
Przypisy
Bibliografia
Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu, Warszawa 1986.
Łowmiański H., Dynastia Piastów we wczesnym średniowieczu, [w:] Tymieniecki K. (pod red.), Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, T. 1, Poznań 1962.
Łowmiański H., Początki Polski, T. 5, Warszawa 1973.
Spórna M., Wierzbicki P., Słownik władców polskich i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003.
Strzelczyk J., Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 2007.
Trawkowski S., Jak powstawała Polska, Warszawa 1969.
Jan Zachwatowicz, Architektura polska do połowy XIX wieku, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1952, s. 17, 207.
Hermann Kunz, „Das schloss der Piasten zum Briege (...)”, Verlag von Adolf Bander, Brieg 1885.
Linki zewnętrzne
Materiały związane z Piastem w bibliotece Polona
Piastowie
Legendarni władcy Polski
Prasłowianie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii |
188031 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2036 | Sojuz 36 | Salut 6 EP-5 (kod wywoławczy «Орион» - Orion) – piąta krótkotrwała misja na stację kosmiczną Salut 6 i zarazem dziewiąty udany załogowy lot kosmiczny na tę stację. Kubasow i Farkas powrócili na Ziemię na pokładzie statku Sojuz 37.
Załoga
Start
Walerij Kubasow (3) - ZSRR
Bertalan Farkas (1) - Węgry
Rezerwowa
Władimir Dżanibekow (2) - ZSRR
Béla Magyari (1) - Węgry
Lądowanie
Wiktor Gorbatko (3) - ZSRR
Phạm Tuân (1) - Wietnam
Załoga Sojuza 37
Przebieg misji
Na pokładzie Sojuz 36 znajdowała się lecąca w ramach programu Interkosmos radziecko-węgierska załoga w składzie: dowódca - Walerij Kubasow i inżynier-badacz - Bertalan Farkas, który został pierwszym węgierskim kosmonautą.
Pierwotnie misja miała mieć miejsce w czerwcu 1979 roku. Została jednak przełożona po awarii głównego silnika kapsuły Sojuz 33. Kosmonauci powrócili na pokładzie kapsuły Sojuz 35.
Eksperymenty
Węgierskie eksperymenty skupiały się na materiałoznawstwie, obserwacjach Ziemi i biologii. W sumie przeprowadzono 31 eksperymentów, nie licząc 5 doświadczeń bułgarskich. W eksperymencie „Motyl” zastosowali układ dozymetrów termoluminescencyjnych, które rozmieszczono w różnych punktach Saluta i na odzieży kosmonautów. Dozymetry te umożliwiły dokładną kontrolę dawek promieniowania jonizującego w poszczególnych częściach stacji i padających na załogę. Przyrząd „Balaton” służył do określania zdolności do pracy mierzący szybkość i dokładność reakcji kosmonautów oraz ich stabilność w przypadku natrafienia na trudności. Aparat „Diagnostyk” był wykorzystywany do szybkiej kontroli pracy serca, układu naczyniowego i oddechowego, wykonując zapisy elektroencefalograficzne i inne badania.
Kubasow i Farkas przywieźli przyrząd bułgarski „Spiektr-15”, który posłużył do przeprowadzenia doświadczeń geofizycznych „Gorizont”, „Kontrast”, „Atmosfera”, „Pannonia” i „Iluminator”.
Przypisy
Zobacz też
Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
Program Salut
Program Sojuz
Linki zewnętrzne
Sojuz 36 na stronie Spacefacts
Loty do Saluta 6
Interkosmos
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1980 |
188032 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wisznice%20%28gmina%29 | Wisznice (gmina) | Wisznice (do 1928 gmina Horodyszcze) – gmina wiejska w województwie lubelskim, w powiecie bialskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie bialskopodlaskim.
Siedziba gminy to Wisznice.
Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwało 5249 osób.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002 gmina Wisznice ma obszar 173 km², w tym:
użytki rolne: 72%
użytki leśne: 21%
Gmina stanowi 6,28% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 30 czerwca 2004:
Piramida wieku mieszkańców gminy Wisznice w 2014 roku.
Sołectwa
Curyn, Dołholiska, Dubica Dolna, Dubica Górna, Horodyszcze, Łyniew, Małgorzacin, Marylin, Polubicze Dworskie, Polubicze Wiejskie Drugie, Polubicze Wiejskie Pierwsze, Ratajewicze, Rowiny, Wisznice, Wisznice-Kolonia, Wygoda.
Przynależność administracyjna
Od 1795 teren gminy Wisznice znajdował się pod zaborem austriackim w cyrkule bialskim. Od 1804 roku w okręgu włodawskim w cyrkule włodawskim. Od 1810 w powiecie włodawskim w departamencie siedleckim. Od roku 1816 do 1844 teren gminy należą; do powiatu włodawskiego, który był częścią obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (do 1837) guberni podlaskiej (1837–1844). W latach 1844–1866 teren gminy był częścią okręgu włodawskiego w powiecie radzyńskim w guberni lubelskiej. 1 stycznia 1867 teren gminy został wyłączony z reaktywowanego powiatu włodawskiego w guberni siedleckiej w tym stanie dotrwał do 1912 roku gdy znalazł się w guberni chełmskiej. Po w latach 1918–1939 i 1944–1975 gmina była częścią powiatu włodawskiego woj. lubelskiego. Do 1999 r. wchodziła w skład woj. bialskopodlaskiego a od 1999 r. jest częścią powiatu bialskiego woj. lubelskiego.
Sąsiednie gminy
Jabłoń, Komarówka Podlaska, Łomazy, Milanów, Podedwórze, Rossosz, Sosnówka
Przypisy |
188033 | https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82awatycze%20%28gmina%29 | Sławatycze (gmina) | Sławatycze – gmina wiejska w województwie lubelskim, w powiecie bialskim. Na terenie gminy znajduje się przejście graniczne z Białorusią w Sławatyczach.
Siedzibą gminy są Sławatycze, mające najbardziej peryferyjne położenie względem miasta powiatowego w całym województwie lubelskim. Do Białej Podlaskiej ze Sławatycz jest 50 km (do Włodawy 25 km).
Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwało 2608 osób.
Historia
Teren Gminy Sławatycze po III rozbiorze Polski w 1795 r. znalazł się w zaborze austriackim. Początkowo leżał on w cyrkule bialskim, a od 1804 r. w cyrkule włodawskim, który miał tymczasową siedzibę w Białej. Teren gminy wchodził w skład okręgu włodawskiego w cyrkule włodawskim. W 1809 r. teren gminy został przyłączany do Księstwa Warszawskiego i znalazł się w granicach departamentu siedleckiego i powiatu włodawskiego. Od roku 1816 do 1844 teren gminy należał do powiatu włodawskiego, który był częścią obwodu radzyńskiego województwa podlaskiego (do 1837, guberni podlaskiej (1837-1844). W latach 1844 -1866 teren gminy był częścią okręgu włodawskiego w powiecie radzyńskim w guberni lubelskiej. 1 stycznia 1867 teren gminy został wyłączony z reaktywowanego powiatu włodawskiego i włączony do powiatu bialskiego guberni siedleckiej.
do gminy przyłączono pozbawione praw miejskich Sławatycze, które przekształcono w osadę miejską. W 1912 roku gmina weszła w skład nowo utworzonej guberni chełmskiej.
W okresie międzywojennym gmina weszła w skład woj. lubelskiego. W 1921 roku liczyła 5813 mieszkańców (w tym 1868 w Sławatyczach) i składała się z 14 miejscowości: Boj, Dańce, Dołhobrody, Hanna, Holeszów folwark, Holeszów wieś, Janówka, Kużawka, Lack, Łydyny, Osięczuki, Patochy, Pawluki i Sławatycze. 1 stycznia 1923 gminę przyłączono do powiatu włodawskiego w tymże województwie. W 1933 roku siedzibę gminy przeniesiono do Hanny.
Po wojnie gmina zachowała przynależność administracyjną do powiatu włodawskiego aż do likwidacji powiatów w 1975 r. 1 lipca 1952 roku gmina składała się z 11 gromad: Dańce, Dołhobrody, Hanna, Holeszów, Holeszów kolonia, Janówka, Kuzawka, Lack, Pawluki, Sławatycze i Zaświatycze.
Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin. Gminę reaktywowano 1 stycznia 1973 roku powiecie włodawskim w związku z kolejną reformą administracyjną, o mniejszej powierzchni na korzyść nowo utworzonej gminy Hanna. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie bialskopodlaskim. Od 1999 gmina ponownie należy do powiatu bialskiego w woj. lubelskim.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002 gmina Sławatycze ma obszar 71,71 km², w tym:
użytki rolne: 83%
użytki leśne: 8%
Gmina stanowi 2,6% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 30 czerwca 2004:
Piramida wieku mieszkańców gminy Sławatycze w 2014 roku.
Sołectwa
Jabłeczna, Krzywowólka, Krzywowólka-Kolonia, Liszna, Mościce Dolne, Nowosiółki, Parośla-Pniski, Sajówka, Sławatycze, Sławatycze-Kolonia, Terebiski, Zańków.
Miejscowość bez statusu sołectwa: Kuzawka-Kolonia
Sąsiednie gminy
Hanna, Kodeń, gmina Tuczna. Gmina sąsiaduje na Bugu z Białorusią: rejon brzeski (sielsowiet Domaczewo i sielsowiet Znamienka).
Przypisy
Linki zewnętrzne
Gminne Centrum Informacji w Sławatyczach |
188034 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Jean%20Van%20Hamme | Jean Van Hamme | Jean Van Hamme (ur. 16 stycznia 1939 w Brukseli) – belgijski pisarz oraz scenarzysta komiksowy i filmowy.
Ukończył ekonomię, administrację, dziennikarstwo i nauki handlowe na Solvay Brussels School of Economics and Management. Zrobił błyskotliwą karierę w międzynarodowych koncernach. Porzucił pracę ekonomisty i w 1976 roku poświęcił się w całości pisarstwu i scenopisarstwu. Jako scenarzysta zadebiutował w 1968 roku scenariuszem do komiksu Epoxy, narysowanego przez Paula Cuveliera. Jest autorem powieści (m.in. Largo Winch, Le Telescope), scenariuszy do seriali telewizyjnych (m.in. Largo Winch według własnej powieści i komiksu, Piwny smak miłości według własnej powieści i komiksu Władców chmielu) i adaptacji kinowych (m.in. Diva, Meurtres á domicile, Largo Winch).
Van Hamme współpracował z wieloma rysownikami, takimi jak William Vance (XIII), Dany (Historia bez bohatera) czy Philippe Francq (Largo Winch). Polskiemu czytelnikowi znany jest także dzięki udanej współpracy z Grzegorzem Rosińskim, której efektem jest bardzo popularna w Polsce seria Thorgal oraz komiksy Szninkiel i Western. Przez całe lata kilka jego serii sprzedawały się w setkach tysięcy egzemplarzy (serie Thorgal, XIII, Largo Winch).
Van Hamme za swe dzieła otrzymał ponad 40 nagród, m.in. w Belgii, Francji, Szwajcarii, Kanadzie, Niemczech, Holandii i Hiszpanii. W latach 1986-1987 pełnił funkcję dyrektora wydawnictwa Dupuis. Pisał także sztuki teatralne. W latach 1992-2001 był przewodniczącym Belgijskiego Centrum Komiksowego w Brukseli. 31 maja 2005 roku został wyróżniony przez Ministra Kultury Francji odznaczeniem Zasłużonego dla Sztuki i Literatury.
Bibliografia komiksowa
Epoxy, wspólnie z Paulem Cuvelierem (1968)
Corentin, wspólnie z Paulem Cuvelierem (1970-1974)
Mr Magellan, wspólnie z Gérim (1970-1971)
Historia bez bohatera, wspólnie z Danym (1975)
Thorgal, wspólnie z Grzegorzem Rosińskim (1977-2006)
Arlequin, wspólnie z Danym (1978-1984)
Michel Logan, wspólnie z André Beautemps (1979-1981)
Domino, wspólnie z André Chéretem (1979-1982)
Tony Stark, wspólnie z Aidanem (1980-1984)
SOS dla szczęścia, wspólnie z Griffo (1984-1989)
XIII, wspólnie z Williamem Vance'em (1984-2007)
Szninkiel, wspólnie z Grzegorzem Rosińskim (1986)
Largo Winch, wspólnie z Philippe’em Francq'iem (od 1989)
Władcy chmielu, wspólnie z Francisem Vallèsem (1992-1999)
Przygody Blake’a i Mortimera, wspólnie z Tedem Benoît (od 1996)
Dwadzieścia lat później, wspólnie z Danym (1997)
Krwawe gody, wspólnie z Hermannem (2000)
Wayne Shelton, wspólnie z Christianem Denayerem (2001-2002, ponownie od 2010)
Western, wspólnie z Grzegorzem Rosińskim (2001)
Lady S, wspólnie z Philippem Aymondem (od 2004)
Rani, wspólnie z Francisem Vallèsem (od 2009)
Le Télescope, wspólnie z Paulem Tengiem (2009)
Zobacz też
Przypisy
Belgijscy autorzy komiksów
Belgijscy pisarze francuskojęzyczni
Belgijscy prozaicy
Belgijscy scenarzyści
Belgowie odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury
Komandorzy Orderu Sztuki i Literatury
Pisarze związani z Brukselą
Prozaicy XX wieku
Prozaicy XXI wieku
Scenarzyści komiksów
Scenarzyści XX wieku
Scenarzyści XXI wieku
Ludzie urodzeni w Brukseli
Urodzeni w 1939 |
188035 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Tuczna%20%28gmina%29 | Tuczna (gmina) | Tuczna (do 1927 gmina Międzyleś) – gmina wiejska w województwie lubelskim, w powiecie bialskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie bialskopodlaskim.
Siedziba gminy to Tuczna.
Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwały 3584 osoby.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002 gmina Tuczna ma obszar 170,37 km², w tym:
użytki rolne: 65%
użytki leśne: 28%
Gmina stanowi 6,19% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 30 czerwca 2004:
Piramida wieku mieszkańców gminy Tuczna w 2014 roku.
Sołectwa
Bokinka Królewska, Bokinka Pańska, Choroszczynka, Dąbrowica Duża, Kalichowszczyzna, Leniuszki, Matiaszówka, Mazanówka, Międzyleś, Międzyleś POM, Ogrodniki, Rozbitówka, Tuczna (sołectwa: Tuczna I i Tuczna II), Wiski, Wólka Zabłocka, Wólka Zabłocka-Kolonia, Władysławów, Żuki.
Sąsiednie gminy
Hanna, Kodeń, Łomazy, Piszczac, Sławatycze, Sosnówka
Przypisy |
188036 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Piast%20%28piwo%29 | Piast (piwo) | Piast – marka piwa wytwarzana przez browary wchodzące w skład koncernu Carlsberg Polska (m.in. browary Okocim oraz Bosman).
Piwo pierwotnie warzone było przez Browar Piastowski we Wrocławiu, przekształcony potem we Wrocławskie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze, a następnie w Browary Dolnośląskie PIAST SA. Po likwidacji Browaru Piastowskiego produkcję piwa przeniesiono do Okocimia.
Marka historycznie i kulturowo związana i kojarzona jest z Dolnym Śląskiem. Stanowi symbol lokalnego piwowarstwa, była głównym produktem Browaru Piastowskiego.
Nagrody i wyróżnienia
2000: Piast Beczkowe zdobyło złoty medal międzynarodowego konkursu World Beer Cup
2009: Piast Mocne zdobyło złoty medal w konkursie Monde Selection
Przypisy
Polskie piwa
Gospodarka we Wrocławiu |
188037 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%20T-2 | Sojuz T-2 | Salut 6 EP-6 (kod wywoławczy «Юпитер» - Jowisz) – szósta, krótkotrwała misja na Saluta 6. Była dziesiątą udaną załogową misją na tę stację.
Załoga
Start
Jurij Małyszew (1) dowódca – ZSRR
Władimir Aksionow (2) inżynier pokładowy – ZSRR
Dublerzy
Leonid Kizim (1) – ZSRR
Oleg Makarow (4) – ZSRR
Lądowanie
Jurij Małyszew (1) – ZSRR
Władimir Aksionow (2) – ZSRR
Przebieg misji
Podczas lotu Sojuza T-2 po raz pierwszy wykorzystano załogową wersję nowego statku kosmicznego typu Sojuz-T. Wersje bezzałogowe tego pojazdu były testowane w latach 1974-1979. Oficjalne były to satelity serii Kosmos o numerach 670, 772, 869, 1001 i 1074. Ostatnim testem był lot statku Sojuz T-1, który przycumował do stacji Salut 6 w grudniu 1979. Celem tej misji było przetestowanie możliwości nowej, zmodyfikowanej wersji Sojuza. Podczas podejścia do dokowania ze stacją system komputerowy Argon popełnił błąd i załoga musiała wykonać manewr ręcznie. Podczas krótkiego pobytu na pokładzie stacji orbitalnej kosmonauci pracowali wspólnie z członkami stałej załogi – Walerijem Riuminem oraz Leonidem Popowem. W ciągu 3 dni połączenia z kompleksem orbitalnym wykonali badania geofizyczne, technologiczne i medyczno-biologiczne oraz sprawdzili systemy pokładowe swego statku. W celu uzyskania danych potrzebnych do rozwiązania problemów meteorologii i optyki atmosfery kosmonauci przeprowadzili doświadczenie „Refrakcja”. Eksperyment polegał na obserwacji i fotografowaniu kształtu wschodzącego i zachodzącego Słońca na różnych jego wysokościach ponad widnokręgiem.
Zobacz też
Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
Program Salut
Program Sojuz
Przypisy
Linki zewnętrzne
Sojuz T-2 na stronie Spacefacts
Loty do Saluta 6
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1980 |
188038 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeczenica%20%28gmina%29 | Rzeczenica (gmina) | Rzeczenica – gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie człuchowskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie słupskim.
W skład gminy wchodzi 7 sołectw: Breńsk (obejmuje także miejscowości: Przyrzecze, Dzików, Łuszczyn, Gockowo, Zalesie), Brzezie (z miejscowościami Trzmielewo i Jeziernik), Gwieździn (z miejscowością Zbysławiec), Międzybórz (obejmuje także miejscowości: Przeręba, Sporysz, Cierniki, Iwie, Jelnia i Zadębie), Olszanowo (z miejscowościami Garsk i Grodzisko), Pieniężnica (z miejscowością Knieja), Rzeczenica (z miejscowościami Bagnica i Lestnica).
Siedziba gminy to Rzeczenica.
Według danych z 2017 gminę zamieszkiwały 3653 osoby. Natomiast według danych z 31 grudnia 2019 roku gminę zamieszkiwało 3607 osób.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002 gmina Rzeczenica ma obszar 274,92 km², w tym:
użytki rolne: 27%
użytki leśne: 66%
Gmina stanowi 17,46% powierzchni powiatu.
Demografia
Tab. 1. Dane demograficzne z 30 czerwca 2004:
Miejscowości
Piramida wieku mieszkańców gminy Rzeczenica w 2014 roku.
Rezerwat przyrody
Rezerwat przyrody Bocheńskie Błoto
Rezerwat przyrody Cisy w Czarnem
Rezerwat przyrody Międzybórz
Sąsiednie gminy
Biały Bór, Czarne, Człuchów, Koczała, Przechlewo, Szczecinek
Sołectwa
Przypisy |
188039 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Piast%20%28tygodnik%29 | Piast (tygodnik) | Piast – tygodnik wydawany w latach 1913–1939 i 1945–1949 w Krakowie. Organ PSL „Piast”, SL oraz PSL. W latach 1914-1924 redaktorem naczelnym tygodnika był Józef Rączkowski. Redaktorem naczelnym był też Jakub Bojko, zaś ostatnim, zarówno przed jak i po II Wojnie Światowej Eugeniusz Bielenin.
W latach 90. inny tygodnik „Piast” wydawany był we Wrocławiu pod redakcją Ryszarda Stokłosy, związanego z SLD.
Przypisy
Czasopisma w języku polskim
Czasopisma w Polsce (1918–1939)
Czasopisma wydawane od 1913
Czasopisma wydawane do 1949
Niewydawane tygodniki polskie
Prasa w Krakowie (1846–1918)
Prasa w Krakowie (II Rzeczpospolita)
Prasa w Krakowie (Polska Ludowa)
Ruch ludowy w II Rzeczypospolitej
Tygodniki wydawane w Krakowie |
188041 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gorham%20%28Maine%29 | Gorham (Maine) | Gorham – miasto w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w stanie Maine, ok. 16 km na zachód od Portland.
Powierzchnia: 132,8 km²
Liczba mieszkańców: ok. 14 tysięcy ludności (2000 r.)
Przypisy
Linki zewnętrzne
Town of Gorham, Maine Oficjalna strona miasta
University of Southern Maine
Miasta w stanie Maine |
188044 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2037 | Sojuz 37 | Salut 6 EP-7 (kod wywoławczy «Терек» - Terek) – siódma krótkotrwała misja na stację kosmiczną Salut 6. Jedenasty udany załogowy lot kosmiczny na tę stację.
Załoga
Start
Wiktor Gorbatko (3) - ZSRR
Phạm Tuân (1) - Wietnam
Dublerzy
Walerij Bykowski (4) - ZSRR
Bùi Thanh Liêm (1) - Wietnam
Lądowanie
Leonid Popow (1) - ZSRR
Walerij Riumin (3) - ZSRR
Przebieg misji
Sojuz 37 – radziecka międzynarodowa załogowa misja kosmiczna, szósta w ramach programu Interkosmos.
Phạm Tuân został pierwszym kosmonautą pochodzącym z Wietnamu i pierwszym pochodzącym z Dalekiego Wschodu. Eksperymenty przeprowadzane przez Tuâna obejmowały hodowlę paproci z myślą o zastosowaniu w przyszłych zamkniętych systemach podtrzymywania życia, obserwacje powierzchni Wietnamu z orbity i eksperymenty materiałoznawcze. Celem jednego z tych ostatnich, noszącego nazwę „Halong”, było uzyskanie monokryształów materiałów półprzewodnikowych, złożonych z bizmutu, antymonu i telluru, oraz z bizmutu, selenu i telluru. Na Ziemię powrócił na pokładzie statku Sojuz 36 razem z Wiktorem Gorbatko.
Na pokładzie kapsuły Sojuz 37 powróciła na Ziemię długoterminowa załoga stacji, która wystartowała na pokładzie Sojuza 35.
Zobacz też
lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
program Salut
program Sojuz
Linki zewnętrzne
Space Facts - Sojuz 37
Loty do Saluta 6
Interkosmos
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1980 |
188046 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2038 | Sojuz 38 | Sojuz 38 (lub Salut 6 EP-8, kod wywoławczy «Таймыр» – Tajmyr) – radziecki załogowy lot kosmiczny będąca siódmą wyprawą w ramach programu Interkosmos. Na pokładzie znajdował się Arnaldo Tamayo Méndez, pierwszy kosmonauta z Kuby. Była to ósma krótkotrwała misja na stację kosmiczną Salut 6 i dwunasta udana załogowa misja na tę stację.
Załoga
Start
Jurij Romanienko (2) – ZSRR
Arnaldo Tamayo Méndez (1) – Kuba
Dublerzy
Jewgienij Chrunow (2) – ZSRR
José A. López Falcón (1) – Kuba
Lądowanie
Jurij Romanienko (2) – ZSRR
Arnaldo Tamayo Méndez (1) – Kuba
Przebieg misji
Sojuz 38 wystartował 18 września 1980 o godz. 19:11:03 UTC z kosmodromu Bajkonur.
Dokowanie do stacji nastąpiło dzień później o 20:49 UTC w całkowitych ciemnościach, mimo to załoga nie miała problemu z połączeniem się ze stacją. Podczas lotu przebywający na Salucie 6 Walerij Riumin filmował zapłon i pracę silnika pojazdu w celu wyłapania wszelkich nieprawidłowości podobnych do tych, jakie miały miejsce podczas lotu Sojuza 33.
Eksperymenty
Spośród eksperymentów technologicznych praktyczne znaczenie dla przemysłu cukrowniczego Kuby miała seria badań nowych metod zapoczątkowania i przyspieszenia krystalizacji roztworu sacharozy. Naukowcy kubańscy opracowali specjalny krystalizator w którym przeprowadzono krystalizację w temperaturze 60 °C – eksperyment „Zona” i „Sachar”.
W piecu „Spław-01” natomiast realizowano doświadczenia mające na celu uzyskanie arsenku galu z domieszką glinu.
Inne doświadczenie przygotowane przez specjalistów „Sup-port” polegało na badaniu zmian struktury i funkcji łuku śródstopia człowieka przebywającego w warunkach nieważkości.
Sojuz 38 odcumował od stacji 26 września o 12:35 UTC, a wylądował o 15:54:27 UTC 175 km na południowy wschód od Żezkazganu.
Zobacz też
lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
program Salut
program Sojuz
Przypisy
Linki zewnętrzne
Space Facts – Sojuz 38
Loty do Saluta 6
Interkosmos
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1980 |
188048 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lutynia | Lutynia | W Polsce
Lutynia – wieś w woj. dolnośląskim, w pow. kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój
Lutynia – wieś w woj. dolnośląskim, w pow. średzkim, w gminie Miękinia
Lutynia – wieś w woj. wielkopolskim, w pow. pleszewskim, w gminie Dobrzyca
Lutynia – osada w woj. wielkopolskim, w pow. średzkim, w gminie Nowe Miasto nad Wartą
Lutynia – rzeka, lewy dopływ Warty
Lutynia – dawna gmina
Lutynia – gromada
Lutynia – przystanek kolejowy
W Czechach
Lutynia – część miasta Orłowa w kraju morawsko-śląskim, w Czechach
Lutynia Dolna – gmina w kraju morawsko-śląskim, w Czechach |
188049 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieci%20wiedz%C4%85%20lepiej | Dzieci wiedzą lepiej | Dzieci wiedzą lepiej – popularna, kilkuminutowa audycja radiowej Trójki, emitowana w godzinach przedpołudniowych (kiedyś codziennie od poniedziałku do piątku, obecnie tylko w niedzielę), w której dziennikarka Katarzyna Stoparczyk rozmawia z przedszkolakami na poważne tematy.
Latem 2005 Polskie Radio wydało album CD z wybranymi fragmentami audycji. Płyta sprzedawała się dobrze, co zaowocowało pojawieniem się na rynku części drugiej, późną jesienią 2006 roku.
Zobacz też
Duże dzieci
Polskie audycje i słuchowiska satyryczne
Audycje PR3
Dziecko |
188050 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%20T-3 | Sojuz T-3 | Sojuz T-3 – radziecka trzynasta załogowa misja kosmiczna na stację Salut 6. Kod wywoławczy «Маяк» – (Majak – Latarnia). Drugi załogowy lot i pierwszy z udziałem trzech kosmonautów trzymiejscowej kapsuły Sojuza T. Celem misji była renowacja stacji Salut 6 i testy pojazdu.
Załoga
Start
ppłk Leonid Kizim (1) dowódca – ZSRR
Oleg Makarow (4) inżynier pokładowy-lotnik kosmonauta – ZSRR
Giennadij Striekałow (1) kosmonauta badacz – ZSRR
Dublerzy
Wasilij Łazariew (3) – ZSRR
Wiktor Sawinych (1) – ZSRR
Walerij Polakow (1) – ZSRR
Lądowanie
Leonid Kizim (1) – ZSRR
Oleg Makarow (4) – ZSRR
Giennadij Striekałow (1) – ZSRR
Przebieg misji
Był to pierwszy lot trzyosobowej załoga od czasu katastrofy Sojuza 11 w 1971 r. Statek połączył się ze stacją Salut w półtora miesiąca po opuszczeniu jej przez Leonida Popowa i Walerego Riumina. Kosmonauci podczas krótkiego pobytu na stacji zrealizowali eksperymenty metalurgiczne i biologiczne. Program biologiczny, realizowany przez załogę Sojuza T-3, składał się z dwóch części: badania wszystkich stadiów rozwoju roślin wyższych w warunkach nieważkości oraz zagadnień realizacji uprawy roślin poza Ziemią. W ramach doświadczeń biologicznych umieścili na specjalnym podłożu, pod sztucznym słońcem, pewien gatunek trawy. Były to kolejne sadzonki. Poprzednie, po rozwinięciu się, zakwitły podczas ekspedycji Leonida Popowa i Walerija Riumina. Kontynuowali również eksperymenty technologiczne, korzystając z urządzeń Spław 01 i Kristałł. Rozpoczęli próbną produkcję materiałów półprzewodnikowych. Prócz tego Makarow i Striekałow wykonali zdjęcia holograficzne przebiegu procesu rozpuszczania kryształów soli w wodzie.
Większość ich pobytu upłynęła jednak na konserwacji i badaniu systemów stacji. 2 grudnia ocenili warunki życia na stacji i rozpoczęli prace nad jej systemem kontroli termicznej. Zainstalowali również nowy, czteropompowy system hydrauliczny. 4 grudnia wymienili elektronikę systemów telemetrycznych stacji. 5 grudnia dokonali napraw wadliwego systemu elektrycznego. Wykonano także naprawy systemu pomiaru czasu w pokładowym systemie sterowania i wymieniono jednostkę zasilającą sprężarkę w systemie pompowania paliwa. Do tych prac wykorzystali urządzenia i materiały dostarczone w statku Progress 11 połączonym z Salutem od 30 września 1980, a także we własnym Sojuzie. Czwarta stała załoga stacji doradzała kosmonautom z centrum kontroli lotów. 8 grudnia Progress 11 wyniósł stację na wyższą orbitę. 10 grudnia kapsuła z kosmonautami odłączyła się od stacji Salut 6 powróciła na Ziemię lądując w rejonie Dżezkazganu. Pobyt kosmonautów w kosmosie trwał 12 dni 19 godzin i 14 minut.
Zobacz też
Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
Program Salut
Program Sojuz
Przypisy
Linki zewnętrzne
Sojuz T-3 na stronie Spacefacts
Lot Sojuza T-3 do Saluta 6
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1980 |
188052 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%20T-4 | Sojuz T-4 | Sojuz T-4 – radziecka czternasta załogowa misja kosmiczna na stację Salut 6 a zarazem piąta i ostatnia stała wyprawa (Salut 6 EO-5). Kod wywoławczy «Фотон» - (Foton).
Załoga
Start
Władimir Kowalonok (3) – ZSRR
Wiktor Sawinych (1) – ZSRR
Dublerzy
Wiaczesław Zudow (2) – ZSRR
Borys Andriejew (1) – ZSRR
Lądowanie
Władimir Kowalonok (3) – ZSRR
Wiktor Sawinych (1) – ZSRR
Przebieg misji
Ostatnia załogowa misja na stacje orbitalną Salut 6 rozpoczęła się 12 marca 1981. Dzień później załoga połączyła Sojuza z kompleksem orbitalnym i przeszła na jego pokład. Dokowanie ze stacją opóźniono, gdy komputer pokładowy Argon ustalił, że nastąpiłoby poza zasięgiem radiowej łączności z kontrolą lotów. Kowalonok i Sawinych spędzili w kosmosie podczas tej wyprawy 2,5 miesiąca. W tym czasie kosmonauci przyjęli dwie międzynarodowe załogi programu Interkosmos. Pod koniec marca Sojuza 39 z załogą: Władimir Dżanibekow, Żugderdemidijn Gurragczaa (Mongolia). W maju byli to Leonid Popow i Dumitru Prunariu z Rumunii, którzy dotarli na statku kosmicznym Sojuz 40. Podczas lotu kosmonauci zrealizowali program badań zasobów naturalnych Ziemi, eksperymenty technologiczne i obserwacje astrofizyczne oraz badania medyczno-biologiczne. 26 maja 1981 załoga powróciła na Ziemię lądując w odległości około 120 km SE od Żezkazganu.
Zobacz też
Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
Program Salut
Program Sojuz
Linki zewnętrzne
Sojuz T-4 na stronie Spacefacts
Lot Sojuza T-4 do Saluta 6
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1981 |
188054 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Euclid%20%28system%29 | Euclid (system) | Euclid – jeden z najstarszych zintegrowanych systemów CAD/CAM/CAE.
Euclid został stworzony przez francuską firmę Matra Datavision (część koncernu Matra). Po powstaniu wersji Euclid Quantum (następcy Euclida 3) został wykupiony przez IBM oraz Dassault Systèmes i wykorzystany do stworzenia systemu CATIA v5 (następcy CATIA v4). Na początku swojego istnienia Euclid dostępny był wyłącznie na stacje graficzne m.in. Silicon Graphics z systemem operacyjnym UNIX. Następnie przeniesiono ten potężny system na komputery PC z systemem operacyjnym MS Windows NT 4.0. Euclid 3 był używany m.in. przy projektowaniu samochodu osobowego Renault Laguna.
Dystrybucją Euclida w Polsce zajmowała się firma PPW Koltech.
Komputerowe wspomaganie projektowania |