id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 31
198
| title
stringlengths 1
78
| text
stringlengths 0
130k
|
|---|---|---|---|
2243 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Sedsala%2020an | Sedsala 20an | Gelemperî
Bûyer / perisîn
1905 - Li Hindistanê erdhej çêbû: 20 hezar kes mirin.
1908 - Rojnameya Kürt Teavün ve Terakki (Alîkarî û Pêşketina Kurd) li Stenbolê dest bi weşanê kir.
1908 - Serhildana Şêx Ebdulselamê Berzanî
1914 - Komîteya ya Tirk ya bi navê Îtihad û Teraqî ji bo perçiqandina serhildanên Kurd li hev civiya.
1915 - Destpêkirina Nîjadkujiya hayan.
1919: Serhildana Batê destpêkir.
1925 - Şêx Seîd li hemberî Kemalîzmê serî ra kir.
1938 - Seyîd Riza li Dêrsimê serî ra kir.
1978 - PKK ava bû
Kesên navdar
Abdullah Öcalan li hemberî zilm û zordestiya li kurdan dibe serî ra kir.
Bram Stoker, nivîskarekî îrlendî
Cegerxwîn, helbestvanê kurd yê navdar
Dildar (Yunis Rauf), derhênanê sirûda neteweyî
Émile Zola, nivîskarê fransî
Emiliano Zapata, şoreşgerê Meksîkayî
Emily Pauline Johnson, helbestvaneke Kanadayî
Hecî Qadirê Koyî, helbestvanê kurd, li Stenbolê miriye.
Henry Fonda, lîstikvanekî amerîkî
Hesenê Metê, nivîskarekî kurd
Şêx Seîd
Reşîdê Kurd, helbestvanekî kurd
Nûvedan û keşf
Edwin Hubble ezman lêkolîn kir, Big Bang hate keşif kirin
20 |
2244 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Sedsala%2021%C3%AA | Sedsala 21ê | Gelemperî
Bûyer / perisîn
2001 – Êrîşên 11ê Îlonê li New York û Washingtonê
2001 – Rojnameya Dema Nû dest bi weşana xwe kir.
2002 – Di encama teqîneke li bajarê Lagos a Nîjeryayê de 1.100 kesan jiyana xwe ji dest da û nêzîkê 20.000 kes jî bê cih û war man.
2002 – Soundtrack'ê 8 Mile derket.
2002 – 12 kes ji ber xebatên li ser zimanê kurdî li Mêrdînê ji aliyê polisan ve hatin desteserkirin.
2003 – Albûmê Get Rich or Die Tryin' yê 50 Cent derket.
2003 – Enstîtuya Kelepora Kurdî li bajarê Silêmanî hata damezrandin.
2003 – Li Pilemorê erdhejeke bi mezinahiya 6,5 a li gorî pîvana richter qewimî.
2004 – Kîpros, Çekya, Estonya, Letonya, Lîtvanya, Mecaristan, Malta, Polonya, Slovakya, Slovenya ket nav Yekîtiya Ewropayê
2005 – Zagros TV dest bi weşanê kir.
2007 – Romanya, Bulgaristan ket nav Yekîtiya Ewropayê
2007 – Pêjimarên ISBN ji 10 bûne 13.
2007 – Dadgeha Dewletê ya Bilind a Tirkiyê bi sedema biryara Şaredariya Sûrê ya "Di kar û xebatên şaredariyê de pirzimanî" Şaredarê Sûrê ya Amedê Abdullah Demirbaş ji wezîfê girt û meclîsa Şaredariya Sûrê felişand.
2007 – Vîn TV, kanela muzîka kurdî dest bi weşanê kir.
2007 – Li başure Kurdistanê, lî bajarokê Qahtaniya ku girêdayî navçe Mûsilê Şengaleya , êrîşa reşekujî (terorîstî) kadîha. Encameda, nêzîkî 500 Kûrdên Êzidi jiyana xwê ji dêst dan. Hata kîpkirin ku di êrîşe dê 2 ton bomba hatiyê teqandin.
2007 – Kovara Çirûskê li Amedê dest bi weşanê kir.
2008 – Doza "deniz feneri" bi encam bû.
2009 – Sondxwarina serokê DYA'yê Barack Obama ku di 4'ê sermaweza 2008'a de hatibû hilbijartin.
2009 – Televîzyona dewletê TRT 6'ê dest bi weşana xwe ya asayî kir.
2009 – Televizyona kurdî Kurd 1'ê dest bi weşana xwe ya normal kir.
2009 – Rojnameya kurdî Hawar dest bi weşanê kir.
2009 – Rojnameya Rûdaw dest bi weşana xwe ya Ewropa kir.
2011 – Bajarên Tallinn a Estonya u Turku'ya Fînlenda'ye yek salekî dibe Paytexta Çandî ya Ewropayê.
2011 – Estonya çû ser Ewroyê.
2011 – Sûdan Referandûma Serbixwebûn pêk tîne.
2011 – Roja Fermana Kurdistane
2011 – Lîsteka The Sims Medieval derdikeve.
2011 – 2011 Berebaza Strana Eurovisionê, li Almanya Bajar [[Düsseldorf] ê pêk were.
2011 – Hilbijartin li Tirkiye.
2011 – EuroBasket 2011, li Lîtvanya'yê pêk were.
2011 – 2011 Badîna Cîhan Rugby, Nû Zelandayê pêk were.
2011 – Komkujiya Robozkê
2013 – Suîqesta kurdan a li Parîsê
Kesên navdar
Hemreş Reşo, siyasetmedar û nivîskarekî kurd (1939-2003)
Yasîr Arafat, serokî filistînî (1929-2004)
Hrant Dink, rojnamevanê Ermenî (1954-2007)
Nedim Dağdeviren, helbestvanekî kurd (1953-2007)
Mele Mihemedê Neyo, siyasetmedarê kurd (1930-2007)
Seydayê Keleş, helbestvanê kurd (1930-2007)
Luciano Pavarotti, tenorekî îtalî(1935-2007)
Mehmed Uzun, nivîskarê kurd (1953-2007)
Çerkezê Reş, nivîskarê kurd (1955-2008)
Nikos Kasdaglis, romannivîsekî yewnanî (1928-2009)
Aramê Dîkran, hunermendekî ermenî ye ku bi kurdî û ermenî distre (1934-2009)
Michael Jackson, yek ji mezintirîn stranbêjên muzîka pop ên amerîkî (1958-2009)
Elizabeth Taylor, aktrîseke îngilîzî-amerîkayî (1932-2011)
Neîl Armstrong, esmangerê DYA û ew yekemîn mirove ku çu heyvê (1930-2012)
Kobe Bryant basketbolvanekî amerîkî (1978-2020)
Nûvedan û keşf |
2245 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Sedsala%2018an | Sedsala 18an | Gelemperî
Bûyer / perisîn
Kesên navdar
Nûvedan û keşf
18 |
2246 | https://ku.wikipedia.org/wiki/1984 | 1984 | Bûyer
Cîhan
(Bûyerên ji dîrokê binivîse)
Kurdistan
15ê tebaxê - Bi êrîşên li Şemzînan û Eruh tekoşîna çekdarî a PKKê dest pê kir.
Jidayikbûn
2ê nîsanê - Breanne Benson, pornostêrka albanî-amerîkî
20ê kanûna pêşîn - Stanley Milgram hatiye dinê
22ê kanûna pêşîn - Basshunter stranbêj û DJê
Mirin
(Kesên ku di vê salê de mirî ne.) |
2247 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Zan%C3%AEngeha%20Sil%C3%AAmaniy%C3%AA | Zanîngeha Silêmaniyê | Zanîngeha Silêmaniyê, anku Zankoy Silêmanî, zanîngeha bajarê Silêmaniyê ye li Başûrê Kurdistanê (Herêma Kurdistanê, Iraq). Kampûsa pêşîn a zanîngehê di 1968an de hate vekirin.
Di sala akademîk 2016-2017an de li zanîngehê 10 925 xwendekarên tamrojî hebûn. 1 898 mamoste û endamên hîndekariyê jî lê hebûn.
Îro li zanîngehê de 19 kolej hene. Pirtûkxaneya zanîngehê Kitêbxaneya Navend a Zanîngeha Silêmaniyê ye.
Çavkanî
Girêdanên derve
Malpera Zanîngeha Silêmaniyê
Silêmanî |
2248 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Amed%20T%C3%AEgr%C3%AEs | Amed Tîgrîs | Amed Tîgrîs nivîskar û mamosteyê zimanê kurdî ye.
Amed Tîgrîs li Licê ya Amedê hatiye dinê, lê sala bûyîna wî ne dîyar e. Ew ji taxa Qerehesen ji goma Xicîgan e. Tîgrîs li Licê dibistana seretayî û li Erxaniyê jî dibistana mamostetiyê xwendiye. Piştî dibistana mamostetiyê, çend sal li gundên Cinezûr û Şêxana Licê mamostetî kiriye.
Licî, Amed Tîgrîs bi navê Mekî Xoce nas dikin. Tîgrîs di avakirina komela mamosteyan TÖB-DER'a Licê de cîh girtiye, demekê serokatî û nûnertiya wê kiriye. A. Tîgrîs di sala 1980î de derketiye derveyî welêt û li Stockholmê bi cîh bûye. Ew ji 1984an vir ve li Stockholmê di dibistanên swêdî de mamostetiya kurdî dike. Di xebatên xwe yên rêxistinî û ramyarî de bi awayekî aktîv pêşî bi Partiya Komunîst a Tirkiyeyê û piştre jî bi Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat re xebitiye. Dûvre dest ji karê rêxistinî û siyasî berdaye û bi kar û barê ziman û edebiyat re mijûl bûye. Heta niha 43 pirtûkên wî hatine çap kirin. Di warê çand û wêje de alîkariya bizava netewî, dem û dezgehên çandî kiriye. Demeke serokatiya Înstîtûya kurdî ya li Stockholmê kiriye.
Tîgrîs di Med û Medya TV de bi navên "Rojbaş mamoste", "Dibistana kurdî", Êvarbaş (ji bo temenmezinan) û "Xwendegeha kurdî" bernameyên hînkirin û perwerdeyî amade kiriye. Ji derî mamostetî û nivîsîna pirtûkên dersê, xebatên wî yên li ser ziman, wêje û çandê jî hene. Ji zimanê tirkî û swêdî çend berhem wergerandiye kurdî.
Di kovar û rojnameyên wek Berbang, Armanc, Hêviya Gel, Kurdistan Press, Avaşîn, Welat, Welatê me, Azadiya Welat, Hîwa, Bîrnebûn û Xwebûnê de meqalên wî hatine weşandin û redaksiyonên hinekan de cîh kirtiye. Di sala 2005an de ji Stockholmê vegeriye Amedê û niha li navenda Amedê dijî. Du lawên wî hene, navê yê mezin Evîndar û yê biçûk jî Rizgar e.
Berhem
Lîsteya berhemên Amed Tîgrîs
Em Bixwînin, Amed Tîgrîs (Jîr Rexnegir), Ahmed Cantekin, Reşît Batı, Nesrin Aydın (pirtûka dersê), Weşananên SİDA -1986
Em Binivîsin, Amed Tîgrîs (Jîr Rexnegir), Ahmed Cantekin, Reşît Batı, Nesrin Aydın (pirtûka dersê), Weşanên SİDA -1986
Ken û Girî, Amed Tîgrîs & Roman Motkî (pêkenî) Apec-1989
Dîroka Kurd û Kurdistanê, Amed Tîgrîs & Aso Germîyanî, (Pirtûka dersê, kurmancî-1990 û soranî- 1992), Apec
Navên kurdî çapa yekem Apec 1990 û çapa duyem Şaredarîya Amedê ya Bajarê Mezin-2006
Kurterastî, Amed Tîgrîs & B. Welatevîn (pirtûka dersê) Apec -1991
Çend Gotin Li Ser Ronekbîrên Kurd, (İsmail Beşikçi, wergera ji tirkî) Amed Tîgrîs & J. İhsan Espar, Apec-1991
Şerê Kendavê, Amed Tîgrîs, Xorto, Cemal Batum (dokument) Apec -1992
Cografiya Kurdistanê, Amed Tîgrîs, Ferhad Gardewan, Nasir Razazî, (pirtûka dersê bi kurmancî û Soranî) Apec –1993
PKK û Başûrê Biçûk, (geştname), Weşanên Rewşen -1994
Çelenga Jinan Hevala Zîlan, (wergera ji tirkî), weşanên Rewşen -1996
Perspektîv, (wergera ji tirkî), Weşanên Rewşen -1996
Gotinên Pêşiyan, (berhevok), Weşanên Rewşen -2001
Pêşkît û Parkît, (lêkolîn), Weşanên Medya -2001
Du Heval, (wergera ji swêdî, çîrok), Apec- 2002
Findo Ciyê Dibe, (wergera ji swêdî), Apec-2002
Ji Xelatgirên Nobelê Çîrokên Ciwanan, (Wergera ji swêdî), Apec-2002
Çêlepisîk bi tiştanokan dizane, (wergera ji swêdî), Apec -2003
Manga Sor Paqijîyê Dike, (wergera ji swêdî), Apec -2004
Şagird Diçin Dibistanê, Amed Tîgrîs, Sebiha Otlu, Husametîn Aslan û Haluk Özturk, (pirtûka dersê) SİDA- 2004
Ansîklopediya Zarokan, Amed Tîgrîs, Elî Çiftçî, Hesenê Metê, Seyîdxan Anter, Mahmûd Lewendî, (wergera ji swêdî), Weşanên Apecê-2004
Morîs li Mêrga Mezin, (wergera ji swêdî), Apec-2004
Zargotina Kurdî, Amed Tîgrîs, Reşo Zîlan û Husametin Aslan, Weşanên Weqfa Kurdî- 2005
Manga Sor Hildikişe Ser Darê, (wergera ji Swêdî), Apec -2005
Licê, (lêkolîn), Weşanên Apec -2008
Anadili Eğitimi ve Birden Fazla Resmi Dil, Apec -2009
Perwerdeya bi zimanê Zikmakî û Pirzimaniya Fermî, Apec -2009
Tûtê Bi Pişê re Dileyize, (wergera ji swêdî), Apec-2010
Tûtê û Malî, (wergera ji swêdî), Apec-2011
Amed dîrok, coğrafya û çand, Amed Tîgrîs & Yıldız Çakar, (lêkolîn), weşanên Şaredarîya Bajarê Mezin a Amedê - 2012
Nîşan û Dawet, (lêkolîn) bi kurmancî, Weşanên Apec -1991 û wergera farisî Ebas Ferhadî Tûpkanlû, Tahran -2012
Ji 20 welatan 20 çîrok, (wergera ji swêdî), Weşanên Sîtav -2013
AMED tarih, coğrafya ve kültür, Amed Tîgrîs & Yıldız Çakar (wergera ji kurdî), Weşanên Şaredarîya Bajarê Mezin a Amedê- 2013
Ma Tu Mam Mendo û Findo Nas dikî, wergera ji swêdî, Apec -2013
Di Prosesa Nivîsê de wêne, sembol û alfabe, Apec- 2014
Êzdîxan û 97 Ferman, Amed Tîgrîs & Rojîn Zarg, (lêkolîn), Weşanên Apec-2018
Qewl, beyt û duayên êzdiyan, Amed Tîgrîs & Rojîn Zarg, (berhevok), Weşanên Apec-2018
BERMEKÎ eşîr bav û kalên me, (lêkolîn),Weşanên Apec- 2018
Xurafeyên Me (bi komeke 14 kesî re), (berhevok), Weşanên Apec-2019
Katibê Şêx Seîd FEHMİYÊ BÎLAL, Amed Tîgrîs & Baki Kaymak, (lêkolîn û hevpeyvîn) Weşanên Apec-2019
Edebîyata Kurdî- pirtûka dersê, Amed Tîgrîs, Ali Çiftçi, J. Îhsan Espar, Mahmûd Lewendî û Hesenê Metê, Apec-2020
Dîcle û Ferat, (lêkolîn), Weşanên Apec-2020
Mala Zalê û Teyrê Sîmir (mîtolojî), Apec-2021
Bîranînên min (otobîyografî) Apec-2021
Berhemên ku ji bo çapê amade ne
1.Hevwateyên Kurdî (xebata 15 salan)
2. Biwêjên kurdî (xebta bi salan)
3. Çîrok û mîrok
4. Perwerdeya teokratîk û demokratik
5. Şîrfiroş (roman)
6. Şewqe (roman)
Parkit
Binêre
Lîsteya zimannasên kurdî
Girêdanên derve
Malpera Amed Tîgrîs
Nivîskarên kurd
Zimannasên kurd
Kesên ji Liceyê
Jidayikbûn 1948 |
2251 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Sosyal%20Demokrat%20a%20Gel | Partiya Sosyal Demokrat a Gel | Sosyal Demokrat Halk Partisi (Partiya Sosyal Demokrat a Gel) partiyeke siyasî ye ku di Tirkiyê de çalak e.
Di hilbijartinên heremî yên sala 2004an de SHP %5.10 ji dengan stand.
Serokê SHP: Murat Karayalçın
Nivîsevan: Cafer Yüksel
Mêjûya avakirina partiyê: 2002
Partiyên siyasî yên Tirkiyeyê |
2254 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hozan%20Can%C3%AA | Hozan Canê | Hozan Canê ( li Qereyaziyê), hunermedeke kurd e.
Jînenîgarî
Canê di sala 1969an de li bajarê Erzîrom navca Qereyazîyê hatiye dinê. Dibistana serete jî, li heman navçê xelaskiriye. Ew dibistana navendî li bajarê Edenê qedand. Piştî hîngê jiyana wê ya muzîkê destpêkir. Di dibistana ASM û Arîf Sağ de, bi alîkariya mamoste Ferqîn Şiyar û Kazim Bora, sê salan dersa deng û stranbêjiyê wergirt. Ji bo kaseta xwe ya yekem, di studyo ASM de xebitî. Mereq û heskirina muzîkê di dilê wê de, hê ji piçûkatiyê ve destpêkiribû. Hozan Canê di wan deman de guhdariya Radyoya Erîvanê dikir. Kêfa wê pir ji stranên Meryem Xan, Eyşe Şan û Şakiro re dihat. Ew bi hunermendên mezin re yên weke Eyşe Şan û Şakiro'ra dixebitî. Daxwaza wê ew bû ku bibê hunermendeke mezin wek Meryem Xan. Mîna wê stranên Kurdî bêje û rêya wan hunermendan bişopîne. Piştî xebata sê mehan li studyo ASM ê, li ser navê "Rê Waye, lê lê Dayê" bi rêya Fîrma Ataman kaseta wê ya yekemîn derket. Li dûv viya, kaseta "Hozanê Kurdî" derket. Di bin zor û zehmetên li Tirkiyê, ligel van xebatên kasetan wê, konsert jî çêdikirin. Ji ber van xebatan, polêsên Tirk her tim Hozan Canê dawetê qereqolan dikir, êşkence û zehmetî didan wê. Herwiha, di konsereke xwe hatî girtin û birîndarkirin. Ji bo ku derfetên xebata hunerî nemabû, mejbûr mam derket derveyî welêt.
Xebata wê ya muzîkê li Almanya, di bin banê Akademiya Çand û Hunera Kurdî de domkir. Piştî çend salan, bi rêya Kom Muzîkê, kaseteke bi navê "Esqa Welat" derxist. Kaseta wê ya pençemîn di studyo D&D Sound Production GbR de, bi navê "Wezîrê Min" derket.
Di de ji ber tawana "endamtiya rêxistina terorî" ji aliyê hêzên rejîma tirk ve hatiye girtin û heta di zindanê de maye.
Dîskografî
Rê Waye, lê lê Dayê
Hozanê Kurdî
Eşqa Welat
Wezîrê Min
Fîlmografî
Çavkanî
Girêdanên derve
Malpera Hozan Canê
Jidayikbûn 1969
Stranbêjên kurd
Kesên ji Qereyaziyê
Kesên ji Erzîromê
Êzîdî
Jidayikbûn 1971
Mirovên zindî |
2255 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kemal%20Pir | Kemal Pir | Kemal Pir (z. 1952, li Güzeloluk, Torul, Gümüşhaneyê − m. 7ê îlona 1982, li Amedê) yek ji damezirinerên Partiya Karkerên Kurdistanê bû.
Kemal Pir di sala 1952an de li gundê Güzeloluka Torulê yê navçeya Gümüşhaneyê hate dinê. Dibistana lîseyê li Samsunê qedand, paşê di sala 1970î de li Enqerê derbasî Fakûlteya Dîrok-Cografya û Ziman bû. Di yekemîn koma navendî ya PKKê cîh girt. Di sala 1977an de li Enqerê hate binçavkirin û paşê hate girtin. Li girtîgeha Ordu-Ulubeyê di payîza 1977an de firar kir û ji dîsa hate girtin. Lê belê li girtîgeha Rihayê dîsa firar kir. Di sala 1980î de dema ku dîsa hate girtin, di îşkenceyên mezin re hate derbaskirin û piştî lêpirsînê ew şandin girtîgeha leşkerî ya Amedê.
Kemal Pir, li girtîgeha leşkerî ya Amedê, ji bo protestokirina zext û zoriyan di rojiya mirinê de ku roja 14'ê tîrmeha 1982'an de destpêkiribû, di 52emîn roja rojiya mirinê, ango di 7ê îlona 1982an de jiyana xwe ji dest da.
Girêdanên derve
Em kîne?
Jidayikbûn 1952
Şoreşger
Endamên PKKê
Mirin 1982 |
2256 | https://ku.wikipedia.org/wiki/R%C3%AAzan%20Tovj%C3%AEn | Rêzan Tovjîn | Rêzan Tovjîn (jdb. 1978, Dêrika Çiyayê Mazî), nivîskar, bernamenivîs û wergêreke kurd e.
Jiyan û Zarokatî
Rêzan Tovjîn di 1993an de dest bi rojnamegeriyê kiriye. Di gelek rojname û kovaran de nivîsiye û edîtorî kiriye, ji Kovara PCKurd û Bername NET re gerînendetî kiriye. Di salên rojnamegeriyê de hatiye girtin û yek ji wan kesan e ku di temenê zaroktiyê de gelek salan girtî maye.
Xebat
Bi ciwanî dest bi nivîsê kir. Çîroka wî ya yekem "Pîra Zînê" di 1998an de li Swêdê di kovara Helwest de hate weşandin. Helbesta wî ya yekem jî di 1998'an de di Kovara Jiyana Rewşen de hate weşandin.
Di 2004an de bi 11 nivîskaran re beşdarî xebata Kovara W bû, di kovarê de li ser roman û çîrokên hatine weşandin gelek gotar nivîsî. Di avakirina Komeleya Nivîskarên Kurd a Amedê de cih girt. Demek kin serokatiya vê komeleyê jî kiriye.
Di avakirina Komeleya Lêkolîn û Pêşxistina Çand û Ziman (Karger) de cih girt û seroktiya wê kir. Di 2005an de tenê hejmarek Kovara teknolojiyê bi navê Kovara PCKurd derxist û piştre dîsa tenê hejmarek kovara teknolojiyê bi navê Bername NET derxist. Heta dawiya sala 2006an seroktiya Kargerê kir. Ji 2006an ve bi sedan gotarên wî di malpera Amîda Kurd de hatin weşandin.
Werger
Mirin di xewê de bû, Cuma Boynukara, lîstik, 2010, Weşanên Lîs, ji tirkî
Xebatên IT, Nivîsbarî û Bernamenûsî
Wî geroka Opera û Avant Browser, scriptên wekî PostNuke, Mambo, Joomla, Php-Fusion, Squirrel Mail û bernameyên wekî anti-spyware a Winpooch û Ad-aware, PSPad, FileZilla di navbera salên 2004-2006an de wergerand kurmancî. Di wergera Abiword Ubuntu û OpenOffice de gelek salan kar kir. Ji bo zimanê kurdî li Facebookê were zêdekirin kampanya da destpêkirin û piştî hate pejirandin jî wergera wê pêk anî.
Wî heta îro gelek bernameyên tîcarî yên pirzimanî (kurdî, tirkî, îngilîzî, erebî) afirandiye. Hin ji van bi navê Koberz, New-C, Karger, Baro CMS, BIYS, BBYS û Otopas A di bazarê de ne. Ev pergalên webê (scrîpt) ku hemû bi zimanên kurdî, tirkî û îngilîzî hatine afirandin ji aliyê gelek sazî û dezgeyên fermî û civakî ve hatin bikaranîn.
Çavkanî
Nivîskarên kurd
Wergêrên kurd
Bernamenivîsên kurd |
2259 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Anatomiya%20bedena%20mirovan | Anatomiya bedena mirovan | Anatomiya bedena mirovan pirtûkekê ku Doç. Dr. Hüseyin Bektaş ser anatomiyê nivîsandiye. Pirtûk di sala 2004an de ji Weşanên Deng derketiye.
Pirtûk bingehên ilmê anatomiyê bi 51 şikil û şanan dide naskirin. Ew pirtûk ne ji bo zanîngehên li ser ilmê bijişkiyê ye. Lê ji ber ku bi zimanekî zelal hatîye nivîsandin zarokên dibistana navberî, zarokên dibistanên jorîn, beşdarên kursên kurdî li welat û derveyî welat û hemû kesên ku zimanê kurdî dixwazin hîn bibin dikarin bi wê pirtûkê bixebitin.
Gotarên ji vê pirtûkê
Anatomî
Organên mirovan
ISBN
ISBN 975-7011-32-0
Pirtûkên kurdî
Zanist |
2260 | https://ku.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCseyin%20Bekta%C5%9F | Hüseyin Bektaş | Hüseyin Bektaş doktorekî kurd û nivîskarê pirtûkeke ser anatomiyê ye.
Prof. Dr. Hüseyin Bektaş li sala 1961ê li Kurdistana bakur li Lîçik (Kaynarpınar) hatiye dinê. Li Kanireşê li hêla bajarê Çewaxçurê lîse xwend. Piştî xwendina Lîsê, derket derveyî welêt û li Almanya federal da li ser îlmê bijîşkî xwend.
Di sala 1990î da fakûlte qedand û niha li nexweşxana zanîngeha Hannover da li ser bêrê cerahî û naqîlkirina organa wek Professor dixebite.
Bektaş nivîskarê pirtûka Anatomiya Bedena Mirovan e ku di sala 2004an de derket.
Çavkanî
Zanyar |
2263 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Qedr%C3%AEcan | Qedrîcan | Qedrîcan an jî Qedrî Can (jdb. 1911 – m. 1972), helbestvan û nivîskarekî kurd bû. Ew bi navê Abdulqadir Can li Dêrika Çiyayê Mazî (Mêrdîn) di sala 1911ê da hate cîhanê.
Di piçûkahiya xwe de Qedrîcan wek "Qedrî" dihat naskirin. Ji zarokahiya xwe de Qedrîcan pir xwedî şans bû ku bavê wî (ku bi kurtahî wek "Cano" tê naskirin) di zanîna hêjatiya xwendinê bû kurê şand xwendinê. Di dibistanê de ew xwendevanekî pir pêşketî û baş bû, bi taybetî di mijara hejmaran da (matematîk).
Piştî dibistana destpêkê, dibistana navîn û bilind "Cano" kurê xwe şand Zanîstana Mamosteyan ya Qonyeyê. Di wan salan de Qedrîcan welatparêziya xwe hîn xurtir kir û navê xwe xist îsteya dewleta Tirkan ya reş. Ji bo Qedrîcan tenê du çare ma bû: 1) yan mirin 2) yan revandin.
Qedrîcan ji Dewleta Tirk, bi riya Entakyayê, reviya çû Sûriyê. Piştî revînê, ew nema dikaribû vegere welatê xwe, cihê xwe yê zayînê Dêrika Çiyayê Mazî. Bavê xwe "Cano", ku pir girêdayî hev bubûn, nema didît.
Qedrîcan yek ji helbestvanên herî mezin ên gelê Kurd bû û wek bavê helbesta nûjen a Kurdî (helbesta torê ya nû) tê naskirin. Wî bi nivîsoka xwe di zaraveya kurdî ya kurmancî dinîvisand.
Yek ji helbest ên wî ya herî bi nav û deng Gula Sor bi destê hozanê gelê Kurd Ciwan Haco hat beste kirin.
Lê Qedrîcan ne tenê helbestvan bû, helbestvanî tenê yek ji xebatên wî yên pirhejmarî bû. Navê wî rewşenbîriya xwe tê bîranîn. Ew rewşenbîr, ronakbîr, zana, helbestvan, wergervan û polîtîkavan bû.
Qedrî Can li hember qedexe û zorî yên dewleta Sûriyê dersên kurdî dida xwendevanên xwe yên dibistanê.
Dema ku mirov li rûpel ên rojname yan kovarên "Hawar", "Ronahî" û "Roja Nû" binêre, xebat ên Qedrîcan tên dîtin.
Dema ku li Konyaye dixwend pir nakokî di nav mêjiyê wî de çêdibin. Jiyaneke bi xirecir li ber çavên wî ket. Xwest ku xwe binase, li binyada xwe, çand û dîroka xwe vekole. Kete nav lêkolîn û lêgerînên dû dirêj. Dema ku di betlaneya havînê de dihate gund, gelek xort li dora xwe vedihewandin. Ji wan re qala azadiyê û welêt dikir.
Keça Qedrî Can, Şêrîn Can ku li Sûriyê bijîşkiyê dikir ji bo bavê xwe dibêje: "Dema ku havinê ew dihate Dêrikê xort didan dûv xwe û li nav rezan diciviyan. Kêlik diçikandin û berik bera wê didan". Dema ku dewlet bi xesletê Qedrîcan dihese dikeve pey şopa wî. Qedrîcan dinêre ku tevgera Şêx Seîd têk çûye. Çi rewşenbîr û welatparêz hene an têne girtin an jî kuştin. Ew jî dev ji dibistanê berdide, tevî Reşoyê Dêrikî û çend hevalên din biryar didin ku binxet bibin. Li nêzî tixûb Qedrîcan û bavê xwe hev û dû dibînin. Qedrîcan rewşê dibêje û ji bavê xwe re dibêje ku ew dê rojekê welêt rizgar bikin wê çaxê welat dê pir xweş be û ew jî dê vegerin. Bavê wî nikare wî ji bo ku neçe îqna bike.
Qedrîcan berê xwe dide Şamê û di nav bilbilên Şadî yên ku her tim li dûrî gulistanê dixwînin û keserkûr in de cih digre.
Beriya ku wefat bike, gelek name ji lêzimên xwe re şandine. Gotiye min pir bêriya welêt kiriye û ez dê rojekê vegerim. Lê mixabin ev xwesteka wî bi cih ne hatiye.
Helbestvaniya wî
Em dikarin bibêjin ku Qedrîcan pêşengê helbestvani ya Kurdî ya pêşeroj a ku bê cêwî û bêbersiv hatiye nivîsin e. Li gorî wê heyamê şiîrên ku nivîsîne gelekî bedew, pêşketî û nûjen in. Em dikarin şiîrên wî bidine ber ên şaîrên wê heyamê yên hemden.
Lihevhatîbûn tor a helbest a nû ye. Hem drûv û hem jî naverok nû ye. Sor hem rengek ku Kurd jê hez dikin e, hem jî ala sosyalîzmê bi bîr tîne. Weke remzekê ye. Qedrîcan lewma ew bikar aniye. Di vê şîîrê de ramana înternasyonalîzmê heye. Helbestvan, di wê baweriyê de ye ku rojekê gula sor dê li hemû cîhanê were hejandin.
Weke ku dixuye bêhna lîvbaziyê ji şiîra wî difure. Hemdemê wî Mayakovskî û Nazim Hikmet jî şiîrê bi vî awayî nivîsîne.
Di helbestên xwe de hiciv bi kar aniye. Bîr û baweriyên batil bi şêweyeke zimanşêrîn rexne kirine.
Ku mirov li tevahiya vê şiîrê dinere bîr û baweriyeke ku bi hindik ronakbîr û nivîskarên wê demê re hebû li nik Qedrîcan tête dîtin. Kifşe ku wî hêj wê demê berhemên klasik ên sosyalîstan xwedine û rewa kirine. Li gorî min ji hêla bîr û baweriyê ve Qedrîcan di rêya kovarên wê demê de (Hewar, Ronahî, Roja nû) bi serê xwe ekolek e. Ew û Cegerxwîn nêzîkî hev in, lê ji aliyê kûrahiyê û ji aliyê şekl ve ji hev cihê ne. Di şiîra Cegerxwîn de hin caran bîhna tesewûfê tê.
Sala 1957an ji bo komcivîna xortên navneteweyî bi keştiyê diçe Moskowayê. Piştî vê çûyine dîtina wî ya civakî hîn xwurttir bû. Di vê demê de şiîra Ez Diçim Mosko nivîsiye.
Ev helbest a ku gelek dûvdirêj e dilîniyên helbestvanî û ûtopiya wî tîne zimên.
Qedrîcan çûyina xwe ya ber bi roniyê, ronibûna mêjiyê xwe, têgihiştina xwe weha vedibêje:
Pexşana wî
Nivîsarên wî yên pexşanî bêtir di derbarê rabirdûyê de ne. Hişê wî pir xwurt e. Zarokatî weke şerîda sînemê tê ber çavê wî.
Di pexşanên wî de dilînî û hestekî tenik heye. Ev nivîskar çîrok in lê bêhtirîn dikevin beşê bîranînê.
Pexşana ku bi ser navê "Sondî ê di hejmara Hawarê ya 35"an de hatiye weşandin, nivîskar rojên şagirtiyê bi bîr tîne. Di tevahiye nivîsarê de bêriya welêt û jiyana wir, toreyên berê hatine reşandin. Heçku bi ax û keser hatiye nivîsîn.
Pexşana ku navê wê Guneh e, jî di derbarê rojên şagirtiyê de ye. Hinek kevneşopên beradayî bi ziman û şeweyekî wêjeyî rexne dike.
Rojên Derbasbûyî di 52êmîn hejmara Hewarê de hatiye weşandin. Ev nivîsar jî yek ji wan ên ku Qedîrcan jiyana xwe ya li Başûrê biçûk û Şamê vegotiye ye. Di nivîsarên bi vî rengî de Qedîrcan xweşikayiyên vê deverê û yên welêt dide ber hev. Zozan, çem, bihar û heşinayên welêt qet ji bîra nivîskar dernakevin.
Ew dilê ku van nivîs û şiîran dinivîse her dem kelogirî, çav bi hêstir û kovan e. Mirovên ku wan dixwîne jî heman rewşê dijî.
Zimanê wî yê hunerê
Wek hemû ekola Hawarê zimanê Qedrîcan jî çi di şiîre de çi di pexşanê de be, zimanekî xwerû û gelêrî ye. Ji xwe wê demê pişavtina bi zorê û ya pir bi rêk û pêk tunebû. Hinek polîtîkayên A. Hamîd ê ku sultanê osmanî bû hebûn, lê nedikariya zaroyên kurdan weke îro ji giyanê wan dûr bikin.
Qedîrcan demekê di dibistanên osmanî û tirkan de xwendiye lê bandora vê rewşê di nivîsarên wî de naxuye. Bêhtirîn devokê Mêrdînê bi kar aniye. Belê ku hûrik hûrik nivîsarên wî bêne dahûrandin, dê bixuye ku wî zimanê tevahiya Kurdistanê vekoliye, guhdarî kiriye an jî bihîstiye. Mînak di cihekî de peyva “nola” bikar aniye. Ev peyv li hêrêma ku Qedîrcan zarokatiya xwe lê derbas kiriye tuneye. Bêhtir li Riha û deverine din tê bikaranîn peyva “wusa” her çiqas li herêma wî tune be jî di şiîra wî de heye.
Di şiîrê de ziman rast û rê bi kar aniye. Zêde cih nedaye remzeyan. Lê dirûvandinên wî xwurt in. Mînak:
Gelek peyvên ku îro li ber windabûnê ne, di pexşan û şiîrên wî de hene. Mînak:
“Hevalan, hetanî em ji hev wenda bûn destên xwe ji min re kil dikirin”. Di vê hevoka jêrîn a ku di çîroka wî ya bi navê “Rojên Derbasbûyî“ de cih digre de, peyva “kilkirin” dibuhure. Ev peyv îro jî heye. Lê bêhtir ji bo meşk hejandinê an jî zarok hejandinê tê bikaranîn. Di wateya jorîn de niha zêde naye bi kar anîn. Bêjeya “dest kilkirin” bikaranîneke ciwan e.
Girêdanên derve
Lînka rûpela Helbestvan Qedrîcan bi zimanê îngilîzî: :en:Qedrîcan
Çavkanî
Tarîxa edebiyata Kurdî, Q. Kurd
Hawar, kovar 1932
Şêrîn Can, keça Qedrî Can
Şêrko Can, neviyê Qedrî Can (kurê Şêrîn Can)
Nivîskar û amadekarê pêşî yê vê gotarê: Hasan Kaya
Rastkirin û guhartinên rêzmanî: Şêrko Can
Helbestvanên zimanê kurdî
Nivîskarên zimanê kurdî
Nivîskarên kurd
Helbestvanên kurd
Jidayikbûn 1911
Mirin 1971
Kurdên sedsala 20an
Mirin 1972 |
2266 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Alan%20Dilpak | Alan Dilpak | Alan Dilpak zimannas û nivîskarê kurd e.
Jiyan
Dilpak ji herema Gurgumê ji gundekî bajarê Albistanê ye. Malbata wî kurd û elewî ye. Ew zarokê 6em yê dawî û lawêk bi tenê ye. Li gor gotina bavê wî, dema ku ew hatibû dinyayê, wan ew wek zarokekî bi temena yeksalî dabûn tomar kirin. Lê li gor gotina dayîka vî jî; dema ku Alan Dilpak hatibû dinyayê çîçek li daran diketin û apê wî yê Elî ji leşkerê hatibû. Ji bo vê yekê Alan Dilpak nizane, ku ew kingê ji dayîka xwe bûye. Ew dibê, ku emrê wî nezikî 50 salan e.
Ji bo ku Alan Dilpak here dibistanê malbata wî bi wî re gund bi gund û bajer bi bajer bû koçber.
Ji zilm û destzoriya cûnte ya leşkerî ya tirk di sala 1972an de, du sal zindan jî ketin para Alan Dilpak. Pişt rê wî zanîngeha Hacettepe li Ankara qedand û bi hatine cûnteyeke nû, di sala 1980î de, ew derket dervayî welat.
Alan Dilpak ji sala 1981ê vir ve li Almanyayê wek mamostekî zimanê almanî ji bo ciwanên biyanî dixebite.
Alan Dilpak dixweze bi xebat û berhemên xwe yên ji bo perwerdehîkirina zarokên kurd ya zimanî, dijî komkujiya çendî li ser kurdên derkeve û li ser hildan.
Alan Dilpak zewicî ye û bavê keç û lawekî ye.
Berhem
Pirtûkê ABC bi Wêneyan 1 - 1998, Almanya
Pirtûkê ABC bi Wêneyan 2 - 1998, Almanya
Pirtûkê ABC bi Wêneyan 3 - 1998, Almanya
Xwendin Ronahî ye 1, 1998, Almanya (du çap, Istanbul 1998, Almianiya 1998)
Binêre, Binivîsîne, Birengîne - 1998, Almanya (du çap, Istanbul 1998, Almianiya 1998)
Gencîneya Peyvan 1 : Tebayên Kedî, Tebayên Kovî, Tebayên Dirinde - 1998, Almanya
Gencîneya Peyvan 2 : Tebayên Avî, Tebayên Binavî, Kurm û Kêz, Çûçik û Balinde - 1998, Almanya
Gencîneya Peyvan 3 : Mêwe û Sebze - 1999, Almanya
Gencîneya Peyvan 4 : Endamên Bedenê - 2000, Almanya
Xewna Shîlanê (Kurteçîrok) - 2000, Almanya
Kurmê Çavbirçî (Kurteçîrok) - 2000, Almanya
Beqokê Dilawêr Zoto 1 (Kurteçîrok) (resh/spî) - 2000, Almanya
Beqokê Dilawêr Zoto 2 (Kurteçîrok) (rengîn)- 2000, Almanya
Zimanê mine taybetî 1 û Kasetek - 1998, Holenda
Zimanê minê taybetî 2 û Kasetek - 2000, Holenda
Pirtûka Hîndariyan (Zimanê minê taybetî 2) - 2000, Holenda
Zimanê minê taybetî 3 - 2000, Holenda
Bi Younus Bahram
Shêr, mih û gur - 2000, Almanya
Ker û heft gur - 2000, Almanya
Roviyê terîqut - 2000, Almanya
Shêr û rovî - 2000, Almanya
Çûk û pîre - 2000, Almanya
Rovî û zembîl - 2000, Almanya
Bi Mustefa Reshîd
Çîroka Bizê - 2000, Almanya
Bi Lerzan Jandîl
Pirtûkê Wênan bi ABC 1 - 1998, Almanya
Pirtûkê Wênan bi ABC 2 - 1998, Almanya
Wendene Roshtî ya - 1998, Almanya
Niyade, Binivisne, Birengne - 1998, Almanya
Bi Aydin Bingöl (kirmanckî)
Shanika beqê ceresunî BOZO 1 (bêreng) - 2000, Almanya
Shanika beqê ceresunî BOZO 2 (rengin) - 2000, Almanya
Hewnê Shîlane - 2000, Almanya
Xezneya Çekûyan 1 - 2000, Almanya
Xezneya Çekûyan 2 - 2000, Almanya
Xezneya Çekûyan 3 - 2000, Almanya
Xezneya Çekûyan 4 - 2000, Almanya
Shanika Bize Kole - 2000, Almanya
Girêdanên derve
Malpera Alan Dilpak
Dilpak, Alan
Dilpak, Alan |
2267 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Alan%20Dilpak%20%28kirmanck%C3%AE%29 | Alan Dilpak (kirmanckî) | Ev gotar bi zazakî ye. Ji bo kurmancî biçe: Alan Dilpak
Alan Dilpak mintiqa Gurgimî ra, dewêda şarîstanê Elebîstanî ra yo. Keyeyê (çêyê) ey keyeyêde kurd û elewî yo. O domanê 6îne yo. Keye de domano pêyên o û `lew layek o.` Goreyê piyê ey, demo ke o ame dînya, înan, o sey domanêde yew serre do qeyd kerdene. Goreyê vatena dayika ey kî; demo ke Alan Dilpak amo dînya, daran çîçegî kerdîbî ra û apê ey Alî eskerîye ra amebî. Na sebeb ra kî Alan Dilpak nêzaneno ke key dayîka xo ra bîyo. O vano amrê ey, dormeyê 50 serre der o.
Seba ke Alan Dilpak şêrone mekteb, malbata ey dewe bi dewe, bajar bi bajar bi bî goçber.
Zulm û zordariya cuntaya leşkerî ye ver, 1972 de 2 serrî zîndan kewt para Alan Dilpakî. Bado, ey Anqara de Uiversîteya Hacettepeyî qedenê. Tawo ke cuntayêda newîye amê, 1980 de ey welat terk kerd.
Alan Dilpak 1981 ra nat sey mamostayê dersanê ziwanê Almankî seba ciwananê peşeyan xebetîno.
Xebat û eserê xo yê ke perwerdekerdişê domananê kurdan ser o yê, Alan Dilpak wazeno ke bi raya înan, katlîmo çandî yo ke kurdan ser o yo, dustê ey de sare wedarone.
Alan Dilpak zewejiya yo û pîye keynek û lajekê yo.
Xanepel
Alan Dilpak
Dilpak, Alan |
2269 | https://ku.wikipedia.org/wiki/M%C3%BBrad%20Ciwan | Mûrad Ciwan | Mûrad Ciwan nivîskar û siyasetmedarê kurd e.
Ciwan li sala 1956ê li Amedê hatiye dinyayê. Heta dawiya Xwandingeha Mamostetîyê li Amedê xwandiye, lê destûrnameya xwe ya dersgotinê ji Xwandingeha Mamostetiyê ya Akşehirê - Qonyayê wergirtiye. Salekê li Amedê dersên zimanê ingilîzî û salekê jî li Zanîngeha Stembolê dad xwandiye, lê ji ber xebata xwe ya siyasî xwandina xwe temam nekir. Piştî Darbeya 12ê îlonê ya sala 1980ê ya Tirkiyeyê, li nîsana 1980ê, derket derveyî welêt û li Swêdê bi cî bû. Heta dawiya sala 1992ê di xebata şoreşgeriya kurdewarî de çalak bû. Demekê sekreterê giştî yê Partiya Pêşeng a Karkerên Kurdistanê anko PPKK bû. Li sala 1992ê ji xebata siyasî ya çalak vekişiya û xwe da karûbarê lêkolîn û nivîsînê.
Ji 1981ê heta tîrmeha 1997ê berpirsiyariya redaksiyona rojnameya Armancê kiriye. Gelek nivîsarên wî yên bi tirkî û kurdî li ser pirsgirêkên siyasî, li ser ziman, dîrok û wêjeya kurdî di kovar û rojnameyên cûrbicûr de hatine weşandin.
Ew bi Mukkades Çılgın re zewicî ye û bi navê Rûken, Nûşîn, Rûgeş û Ariya çar zarokên wan hene.
Berhem
Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi - Kurmanc Lehçesi (Rêzimana Kurdî bi Şîrovekirina bi Tirkî-Lehceya Kurmancî)
Ahmedê Xanî - Jîyan, Berhem û Bîr û Baweriyên Wî
Girêdanên derve
Malpera Mûrad Ciwan
Siyasetmedarên kurd
Nivîskarên kurd
Mêr
Jidayikbûn 1956 |
2270 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gerd%C3%BBn | Gerdûn | Gerdûn an jî karîgeh car caran kaînat hemû cîh, dem û naveroka wê ne, gerstêrk, stêrk, galaksî û hemî cûda madeyên û enerjî, Ew wateya her tiştî, jiyan, hebûn û cihê ye, mezinahiya tevahiya gerdûn ne naskirî ye, lê mezinahiya gerdûnê ya berçav dikare were pîvandin mezinahiya gerdûnê niha 93 mîlyar salên ronahiyê tê texmîn kirin, di hîpoteza multiverse de, gerdûn yek ji gelek gerdûnên din e, ku her yekê xwedan dem, cih û materyalên xwe heye.
Gerdûn pêk hatiye ji hemî wan tiştan ku bi awayekî fîzîkî bûnê wan hene. Gerdûn gelek fireh e û tê de pir galaksî (anku, kakêşan yan kadizan) hene.
Şêweyên galaksiyan jî pir in. Rêya Kadizê yek ji wan e. Ew li dor xwe digerin, ji lewre, kurdan jê re gotiye: Çerxa Felekê. Roja me di rêya Kadizê de ye. Roja me ji stêrkan tê hejmartin. Zemîna me (ev erdê ku em li ser dijîn) ji exteran (gerstêrk) tê hejmartin.
Modelên gerdûnî yên gerdûnî yên gerdûnê ji hêla fîlozofên Yewnanistan ên kevnar ve hatine pêşve xistin û geocentric bûn, Erdê li navendê xistin.
Bi sedsalan, çavdêriyên astronomîkî yên berbiçav, Nicolaus Copernicus rê da ku modela heliocentric bi Sun re li navenda pergala rojê bigirin.
Di pêşxistina zagona gerdûnî ya gerdûnî de, Isaac Newton li ser karê Kopernîkus û her weha qanûnên Johannes Kepler-ê ji çavdêriyên tevgera gerdûnî ya ji hêla Tycho Brahe ve hatî çêkirin.
Pêşveçûnên berbiçav ên çavdêriyê hiştin ku rastiya rojê yek ji mîlyar mîlyon stêrkên di Rêya Qedrê de, ku yek ji kêm-mîlyaran galgalên li gerdûnê ye.
Piraniya stêrkan di galaya me de xwedî planet. Di dereceya herî mezin de, galgalî li hemî alîyan bi rengek yekgirtî û yekbûyî têne belav kirin, wateya ku Universe ne xwediyek an navendek heye.
Di pîvangên piçûktir de, galgalî di koma û superclusters de têne belav kirin ku ji nav fîlên berbiçav û hûrsên vala di cîhê de digirin, avahiyek berbiçav a mîna felq çêbikin.
Lêgerînên di destpêka sedsala 20-an de ev pêşniyar dikin ku gerdûn destpêkek heye û ew cih ji wê demê ve berfireh dibe, û niha jî hîn bi rêjeyek berbiçav ve diçe.
Teoriya Teqîna Mezin şiroveya gerdûnnasî ya pêşverû ya gerdûnê ye. Di bin vê teoriyê de, cih û dem 13.799 ± 0.021 mîlyar sal berê derketine û dema ku Universe berfireh kir, enerjî û materyal di destpêka heyî de kêmtir drav bûne.
Piştî pêşveçûnek bilez a bilez a ku jê re dibêjin serdema enflasyonê li dora 10−32second, û veqetandina çar hêzên bingehîn ên naskirî, gerdûn hêdî hêdî germ kirin û berfirehbûna xwe berdewam kirin, ku destûr didin parçeyên yekem-subatomîk û atomên hêsan ava bikin.
Mijara tarî hêdî hêdî berhev dibe, avakirina fonksiyonek fonksiyonê ya fonksiyonê û vîdyoyên di bin bandora zirav de.
Ewrên birûsk ên hîdrojen û heliumwere hêdî hêdî berbi cihên ku materyalê tarî pir hişk bûn, bûn yekem galaktî, stêr û her tiştê din, ku îro îro têne dîtin.
Gengaz e ku hûn tiştên ku nuha ji 13.799 mîlyar salên ronahiyê dûr in dûr bibînin ji ber ku cîh bixwe fireh bûye, û îro jî hîn berfireh e.
Ev tê vê wateyê ku hêmanên ku naha nêzî 46.5 mîlyar salên ronahiyê hene hîn jî dikarin di paşeroja xwe ya dûr de bibînin, ji ber ku di paşerojê de, dema ku ronahiya wan berdaye, ew pir nêzikî Erdê bûn.
Ji xwendina tevgera galaksiyan, hate kifş kirin ku gerdûn pir ji tiştê ku ji hêla hêmanên xuya têne hesibandin tê de heye; stêrk, galgalî, nebulas û gaza interstellar.
Ev mijara nedîtî wekî mijara tarî tê zanîn (tarî tê vê wateyê ku li wir gelek ceribandinek yekser a bihêz heye ku ew jî heye, lê me hîn jî ew yekser nas nekiriye).
Modela ΛCDM modela herî berbiçav a gerdûnê qebûl dike. Ew pêşniyar dike ku ji% 69,2% ± 1.2% [2015] ya girs û enerjiyê di gerdûnê de asayîbûnek kozmolojîk e (an jî, di nav dirêjkirinan de με ΛCDM, formên din ên enerjiya tarî, mîna qada scalar) ku berpirsiyarê niha ye.
berfirehbûna cîhê, û li dor 25,8% ± 1.1% [2015] mijara tarî ye. Mijara gelemperî ('baryonic') ji ber vê yekê tenê jîngeha laşî ya 4.84% ± 0.1% [2015] ye. Stêr, planet, û ewrên gazê yên berbiçav tenê% 6% ji madeya gelemperî, an jî% 0,29% ji tevahiya gerdûnê digirin.
Di derbarê çarenûsa dawî ya gerdûnê de û der barê tiştê ku, ger tiştek pêşiya Teqîna Mezin be, gelek felsefeyên pêşbaziyê hene, di heman demê de fîzîknas û fîlozofên din red dikin ku gumanbar bikin, û guman dikin ku agahdariya dewletên pêşîn dê her gav bigihîje.
Hinek fîzîknasan pirrjimar cihêrengiyê pêşniyar kirine, di nav de gerdûnê me dibe yek ji pir gerdûnên ku bi heman rengî hebin jî.
Çavkanî
Girêdanên derve
Gerdûnnasiya fizîkî
Gotarên mijarên sereke |
2272 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gerst%C3%AArk | Gerstêrk | Gerstêrk, gerestêr, hesare, rojger, rojgerk, rojgeran, rojgêran, seyare, exter cîsimên esmanî yên Rojbendê ne ku li dor Rojê dizivirin.
Li goreyî Yekîtiya Navneteweyî ya Stêrnasiyê, desteka fermî jibo navlênanên stêrnasî, gerstêrk ji bo dozena Rojêa me wiha dihêt pênaskirin: gerstêrk keristeyekê esmanî ye ko (a) têra giranhêza (gravity) xwe bariste hebit da bikaribit li rastî sertûyê req bin dest bikit û awayekê hevseng ji hevsengiya Hîdrostatîk anko nêzîkî groveriyê bi xwe ve bigrit, (b) li ser dewseka diyarkirî li dor rojê bizivrit û (c) derdora dewsa xwe pakij kir bit.
Dema mirov bi çavan li stêran dinihêre, li esmanan diçûrisin, ronahiya wan vêdikeve û vedimire. Ji ber ku ew gelekî dûr in û ronahiya wan lawaz e, ew ronahî di rê de dişikê. Ji ber vê jî mirov dibêje qey stêrk vêdikevin û vedimirin. Lê gerstêrk ne wisa ne. Ronahiya wan sabît e, ronîtir xuya dikin.
Li goreyî vê pênaskirinê, dozena Roja me 8 gerstêrk hene: Tîr, Gelawêj, Erd, Behram, Bercîs, Keywan, Uranûs û Neptûn.
Gewşînên Gerstêrkan
Vedîtina Gerstêrkek Ku Dibe Sedema Bileztir Zivirîna Stêrka Xwe!
Gerstêrkek mezin ku li derveyî menzûmeya Şemsî ye, hin nêzîkê stêrka xwe ye ku bi gera xwe ya li dora stêrka mak, leza zivirîna wê diguherîne.
Mişterî yan heman Jupiter ku mezintirîn gerstêrka menzûmeya Şemsî ye, bala gelek stêrknasan kişandîye ser xwe û di zanista stêrnasiyê da hin wê wek Gerstêrk*Stêrk bilêv dikin. Ya rast ew e ku Mişterî û gerstêrkên wek wê, hin mezin in ku xwediyê taybetmendiyên stêrkan in û tenê kelîna dendikî di nav wan da pêk naye.
Hin lêkolerên zanîngeha Prınceton’ê bi hevkariya çend navendên din yên lêkolînan, karîne gerstêrkek pir pir ecêb bibînin. Mezinahiya wê 1.34 qasî Mişterîyê ye û fasileya wê ji stêrka mak jî, pir nêzîktir e ji ya Etarud, Tîr yan heman Mercury, ji Tava me. Navê vê gerstêrka sosret HATS-18’e ye. Fasileya wê ji me, 2100 sala Ronahîyê ye û bi lezeke ecêb li dora stêrka xwe digere. Leza wê ya li dora stêrka wê, hin zêde û mezin e ku tenê rojeke 24 seetî ji wê gera li vedora stêrka xwe, pêwîst e.
Jiber çirî, bariste û leza wê ya ecêb, di her gera xwe ya li dora stêrka xwe da, li ser rûbera stêrkê, bandorên hilkişîn û daketina pêlan (Cezr û Med ) dayndide. Ev yek jî li ser navenda hêza stêrkê, bandorê dike. Ya rast di navbera stêrk û gerstêrkê da meydaneke kaşokî çêdibe ku dibe sedema kaşbûna Pêldaketina han ya li ser vedora ser rûbera gerstêrkê. Ev yek tam dişibe bandora megneta nêzîkê rûpelek ku perçeyên hesina li ser wê ne.
Leza vê gerstêrkê ecêb, hin zêde ye ku di her 28 saln da, deqeyek ji dema zivirîna wê ya li dora stêrka mak, kêm dibe û ev deqîqe jê re qeyd(save) dibe. Bandora dualî ya vê stêrk û gerstêrkê, dibe sedema guhartina leza zivirîna dicihêxwe û ya veguhestinê ku fenomeneke pir nû ye. Lêkoler, hêwîdar in ku lênêrînên ku li ser pergalên stêrk û gerstêrkên navbirî tên kirin, bibin sedema dîtina sirrên peydabûna pergalên gerstêrk û menzûmeyên Tavîn.
Jêder: bigbangpage.com
newscientist.com
popularmechanics.com
https://arxiv.org/abs/1606.00848
Vedîtina Mezintirîn Gerstêrk Di Menzûmeyeke Cotstêrkî Da
Eger hûn li Şekla Felekiya Teyredeyan yan heman Sûreta Felekiya Makiyan (Constellation of poultry) baş binêrin hûnê li mezintirîn gerstêrka keşfbûyî ya ku li dora du stêrkan da digere, rast werin. Helbet ronahiya vê gerstêrka ecêb pir pir kêm e loma jî bi çavê merivan naye dîtin.
Ev gerstêrk wekî gerstêrka Tatooine ya ku di fîlma Şerê Stêrkan da hatîye nîşandan e û du Tavên wê jî hene. William Welz ê stêrknas ji zanîngeha eyaleta San Diego di meqaleyek xwe da wiha dibêje: Dîtina gerstêrkên ku li dora du stêrkan digerin pir pir ji dîtina yên ku tenê li dora stêrkekê digerin dijwartir e. Dema geryana Gerstêrkên cotstêrkî, ya li dora Tavên wan, rêkopêk û tekûz nîne û di dema zivirîna xwe da jî, hereketên cihê û kûr di vedora xwe da, pêktînin.
Yekem car Lawrence Livermore, stêrknasê SETİ bû ku bi vê meselê hesya lê hingî jibo şirovekirina çawaniya gera han ya li dora du stêrkan re, qe ne çend sal pêwîst bûn. Lêmêzekirina hin ji stêrnasên amator yên li KELT ê(The Kilodegree Extremely Little Telescope) jî bû sebeba vedîtina gerstêrka KEPLER 1646b. Gerstêrka han di fasileya 3700 sala ronahî ji me da ye û temênê wê herî zêde 4.4 milyar sal e, temenê wê dişibe ya Goga Erdê lê bariste û mezinahiya wê dişibe ya Muşteriyê(Jupiter). Herd stêrkên wê jî dişibin Tavê, yek hinek jê mezintir e û ya din jî hin jê biçûktir e.
Dema Zivirîna gerstêrka navbirî ya li dora vedorên herd stêrkên wê, 1107 rojan e ku zêdetir e ji 3 salan. Ev dema zivirînê, zêdetirîn dema geryana gerstêrkeke derveyî menzûmeya Şemsî ya li dora Tavên xwe ye. Cihê ku ew lê ye, ciheke wisa ye ku jiyan dikare li wûr hebe lêbelê jiber ku gerstêrka gelek terikî, yanê KEPLER 1647b, ji gaze çêbûye, ew bixwe nikare bibe cihek wisa ku jiyan lê hebe lê ev gerstêrk xwediyê çend heyvên mezin in ku jibo jiyanê pir pir cihên misayîd in.
Hêjayê gotinê ye ku temenê Kakêşana Riya Kadizê, 13.21 Milyar sal e.
Jêder: dailygalaxy
bigbangpage.com
http://exoplanet.eu/catalog/kepler-1646_b/
Herwisa binêre
Stêr
Girêdanên derve
Stêrnasî
Planetolojî |
2273 | https://ku.wikipedia.org/wiki/St%C3%AAr | Stêr | Stêr (an stêrk) ew e, ku ji hêza xwe wek goyekî ja gazê ronahî dide, di hundirê wê de reaksiyona atomî pêk tê û tîrêj jê peyda dibin. Bi gelemperî di hundirê wê de hîdrogen di bin pestan û zora reaksiyona atomî de dibe hêliyûm.
Radeya germahî û ronahiya wan li gor mezinahiya wan e. Roja me jî stêrkek e û ji ber ku ji me ve pir nêzîk e, ji ber wê jî ewqas mezin û ronahî xuya dike. Ji bilî heyv û exteran, her çavkaniyeke ronahiyê li ezmanan stêrkeke rojîn e. Heya bi dûrbîn û têlêskopan jî mezin xuya nake, ji ber ku ew pir dûr in. Stêrka here ji me ve nêzîk piştî roja me, jêre Proxima Centawrî dibêjin. Ew ji me ve 270.000 car ji roja me dûrtir e (serinc: Roja me ji zemînê ve 149.600.000 km dûr e). Stêrk bi awakî giştî ji gazên hîdrogen û hêliyom û beşekî biçûk ji hin gazên din pêktên. Gaz ji hevdu direvin, lê belê bi hêza giranahiyê bi hev ve tên girtin. Bi vî awayî stêrk têkuz dimîne. Nava wê kana şiyanê (energiyê) ye: Di her bîstekê de bi milyonan ton ji hîdrogen vediguhêze û dibe hêliyom. Stêrkên mezin bi 100 carî ji roja me mestir in. Gava stêrk hên bêtir mezin be, hîngê nikare têkuz bimîne û dibe ku ji hev bişele. Ew stêrkên mezin ronahiya wan gelek xurt e û pir germ in. Ji lewre, rengê ronahiya wan şîn e. Stêrkên ku bi mezinahiya xwe mîna roja me ne, ji stêrkên navîn tên hejmartin û rengê ronahiya wan zer e. Stêrkên biçûktir rengê sorê dagerî didin. Stêrkên hên biçûktir, ku mezinahiya wan tenê 1/20 ji mezinahiya roja me, germahiya wan nizim e û nema dikarin rêksiyona atomî pêkbînin. Ji wan re biçûkên mor dibêjin. Piraniya stêrkan ne bitenê, lê belê bi cot yan jî bi kom pêktên. Ji lewre, şêweyên têvel yên stêrkan hene.
Stêrkên rêza sereke
Enjar Hertzsprung ji welatê Danîmark û Henry Norris Russell ji welatê Amerîka, di destpêka sedsala bîstan de, bêyî ku haya yekî ji yê din hebe, şêweyekî lidarxistina stêrkan, li gor germahiya û ronahiya wan, pêşkêş kirin, ku jêre diyagrama Hertzsprung-Russel tête gotin. Ev diyagram pêwediyekê di navbera stêrkan de pêktîne. Li gor vê diyagramê, piraniya stêrkan, ku roja me jî yek ji wan e, li ser diyagonala sereke tên rêzkirin. Li aliyê rastê û jêr di diyagramê de, stêrkên sar, ku ronahiya wan kêm e tên bi cih kirin. Li milê çepê û li jor stêrkên gewre, yên ronahiya wan pir û germahiya wan bilind tên bi cih kirin.
Biçûkên Sor
Ev şêweye ji hemiyan bêtir peyda dibe. Ev ji roja me biçûktir in. Şiyana (energiya) wan pir hêdî diqede û dikarin heya 10 milyar sal bimînin. Di diyagrama Hertzsprung-Russel de li aliyê rastê û jêr tên bi cih kirin. Ronahiya wan ewqas kêm e, ku tenê yên here nêzîk ji me ve tên xuyakirin. Gava ew hemû ji ve bihatana xuyakirin, hîngê wê ezman ji Biçûkên Sor tijî ba.
Biçûkên Spî
Ev hên ji Biçûkên Sor biçûktir in. Piraniya wan wek zemîna me mezin in. Lê belê giranahiya (masa) wan bi qaserî ya roja me ye. Yanê ew pir di xwe de dagirtî ne. Ronahiya wan pir kêm e, ji ber agirê wan yê nûklearî (atomî) êdî vemiriye. Lê germahiya ser rûyê wan hên bilind e. Perçeyek ji metêriya wan, ku qaserî goka fatbolê mezin be, wê giranahiya xwe 20.000 ton be. Li ser diagrama HR ew li aliyê çepê û jêr hatine bi cih kirin.
Girsên Sor
Germahiya ser rûyê Girsên Sor wek ya ser rûyê Biçûkên Sor e, lê belê bi pirî ji wan mestir û ronîtir in. Ev şêwe jî pir peyda dibe û bi piraniya xwe, piştî Biçûkên Sor, radeya duwem digire. Masa wan wek ya roja me ye, lê belê bi mezinahiya xwe wê bigihînin xeleka gelawêjê yan jî ya zemîna me. Bi gelemperî rengê ronahiya wan narincî(pirteqalî) ye, lê dikarin wek sorê dagerî jî xuya bikin. Di diyagrama HR de li ser rêza sereke ne.
Girsên here mezin
Ev şêweye stêrkan di gerdûnê de pir kêm peyda dibe; ev stêrkên here mezin in. Ev di diyagrama HR de li ser xêza jorîn tên rêzkirin. Stêrka Beitegeuze di komika Oriyon de yek ji van girsên here mezin e. Navbirka wê yek nilar kîlometir e û bi vî awayî 1000 carî ji roja me mezintir e. Ew stêrka yekemîn e, ji bilî roja me, ku mirov dikare arîkariya teknîkên radiyoastronomiyê wêneyekê ji ser rûyê wê pêkbîne.
Di Kurdî de Navên Stêran
Komika sêwiyan
Pewr û mêzîn
Tawût
Leyl û mecnûn
Stêrka sibê
Stêrka çilek
Zanistan stêran
Navê zanistan stêran stêrnasî ye.
Girêdanên derve
Zanist
Stêrnasî |
2275 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mustefa%20Re%C5%9F%C3%AEd | Mustefa Reşîd | Mistefa Reşîd nivîskarê kurd û cihgirê serekê Navenda PEN a Kurd e.
Reşîd roja 19.12.1945'an ji dayîka xwe bûye. Ew roja rojeke çarşemê bû, dem jî dema êvarê bû. Di wê şevê de heyv hate girtin. Ji ber vê bûyerê jî, piştî 50 salî, roja bûyîna wî ya rastîn hate derxistin. Gundê ku ew lê bûye jêre Kaxirê dibêjin. Ev gundê Kurdan li Çiyayê Xastiyan, li herêma Çiyayê Kurmênc, li başurê rojavayê Kurdistanê ye. Bavê wî bi pêşiyên xwe digihîne êla Dinan û dayîka wî ji aliyê bavê de digihîne Xerziyan û ji aliyê dayîkê de digihîne Şikakan.
Dayîka wî, di destpêkê de, ew bi çanda Kurdan perwerde kir. Stranên landikê jêre gotin, çîrok û efsane jêre hewaldan, awaz û stranên gelêrî jêre stran. Berî ku ew biçe xwendegeha destpêkî, stranên mîna Dewrêşê Evdî, Memê Alan, Cebelî Mîrê Hekariyan, Salihê Naso, Xezala Mendalan, Xezala Reşîd Begê, Husênê Zilî, Siyamend û Xecê ... û hwd bi dehan stranên giran û bi sedan stranên sivik, çîrok û efsaneyên Kurdan êdî bûbûn beşek ji jiyana wî. Siwarê xewnên wî Memê Alan, li ser pişta Bozê Rewan, li ser rêya Cizîrê bû. Çirûskên rêya wî ji bedewiya Zîna Zêdan, Binefşa Narîn û Keja Gulîsor bûn.
Tevî ku wî, li gor temenê xwe pir tişt dizanîn jî, lê belê gava ew çû xwendegehê dît ku mamoste bi zimanekî din diaxife û ew tê nagihîne. "Hey hawar ev çi bû!" wî ji xwe re got .... lê belê çare tune bû. Dîsa jî wî çare li wê pirsgirêkê dît û di wê salê de, di nav hevalên xwe de, bû yê herî jîr. Wî xwendina xwe bi zimanê erebî berdewam kir, paşve nema û di sala 1965an de, sala 12an bi standina bekeloriya (lîse) bi dawî kir.
Ji aliyê malbata wî de rêyek li pêşiya wî hatibû danîn. Ji ber ku birayê wî yê mezin bûbû doktor, diviyabû ev kurê din bibe muhendis. Bi wê armancê ew roja 19.04.1966'an li otobûsê siwar bû, sînorê Sûriyayê derbas kir û di Îskenderûnê re, di Edenê re, di Stenbolê re hat gihîşt bajarê Belgrad, paytextê Yûgoslavya. Dema pêşî li wî gelek giran hat û hin caran, ji ber awat û bîrkirina welat, di koşka xwe de bi tenê rûdinişt, li ber pencereyê, yan jî di nava nivînê de hêstir dibarandin. Lome û gazin ji xwe dikirin û digot: "Çima min ji ber gotinên xelkê bi ya xwe nekir û kêrsekek (axa hişk) ji axa welat nexist çenteyê xwe û bi xwe re neanî, daku min di demên xemgîniya xwe de, serê xwe daniya ser wê axê. Qeder û çarenûsa mirov kes nizane, gava ez li van deran mirim jî, hema bila serê min li ser wê axê be."
Piştî mehekê ew bû endamê Komela Xwendekarên Kurd li Ewropa û ji wî re bû destpêka jiyaneke dûr û dirêj di nav rêzên tevgera xwendekarên Kurdistanê de. Ew li Belgrad bêtirî çar salan ma û nema debara wî li wir bû. Bêyî ku ew xwendinê bi dawî bike, berê xwe da Almaniya û hat li bajarê Berlîna Rojava bi cih bû. Li zanîngeha Berlîn xwendina înformatîk (xwendina xêvjimêr) bi dawî kir. Di sala 1981'an de bi keçeke Kurd re zewicî û piştî çend salan du kurên wan çêbûn.
Di sala 1976'an de wî û hin hevalên xwe biryar girtin, ku ji niha û pêve, xwe bi zimanê kurdî perwerde bikin û her nivîsarên xwe bi zimanê dayîkê belav bikin. Lê belê, pêşî diviyabû kesek xwe pêşve bibe û di pey re hevalên din perwerde bike. Ev karê han bû barê wî. Çi pirtûkên kurdî yên wê demê hebûn, wî ji xwe re peyda kirin. Ji nivîsarên Bedirxaniyan heya bi Qenatê Kurdo û Reşîdê Kurd wî tev xwendin. Derketina Hawarê (çapa Ewropa) ji wî re bû mizgîniyeke mezin. Bi rojan, bi şevan, hin caran heya ber destê sibehê, wî Hawar dixwend; Hawar bû încîla rewşenbîriya wî, Celadet jêre bû mamostayê herî mezin. Ji sala 1977'an heya 1979'an wî li komela karkeran kursên zimanê kurdî pêşkêş kirin.
Wî di wan salan de gelek demên jiyana xwe di nav rêzên tevgera xwendekarî de derbas kirin. Bi hevalên xwe re di gelek komîteyan de cih girt, gelek sêmînar pêşkêş kirin, civîn û kongire pêkanîn, aksiyon organîze kirin, belavok û weşan nivîsandin û belav kirin.
Wî ji sala 1979'an heya 1985'an li xwendegeha gelêrî ya bilind li bajarê Berlîn mamostetiya zimanê kurdî kir. Gelek xort û keç di kursên wî de hînî xwendin û nivîsandina zimanê kurdî bûn. Lê belê yê ku ji tevan bêtir sûd girt û hînbû ew bi xwe bû. Beşdarên kursan ji her aliyên welat bûn û wisa jî, wî zaravayê her herêmekê dibihîst.
Hên ji dema Belgradê de, wî ji xwe re stran çêdikirin; stranên wî pir li xweşiya hevalan dihatin. Wî ev şêwe li Berlîn jî berdewam kir û di pey re li cihê stranan helbest hûnan. Bi vî awayî, wî gotina meta xwe ya dema zarotiyê anî cih. Gava ew hên biçûk bû û li ba meta xwe li ber rezan bû, gotinên wî gelek balkêş bûn. Hîngê meta wî digot: Ev lawê birayê min şaîr e. Wî piraniya helbestên xwe di rojname û kovaran de bi navê Xamevan dinivîsandin. Ji bona wê, dîwana helbestên wî, ya bi navê Serfirazî di sala 1994'an de, di bin navê Xamevan de hate belav kirin.
M. Reşîd ji sala 1966'an heya sala 1990'an bi navê Mistefa Alî dihat naskirin. Hên li welat paşnavê wî bi biryareke jorîn hatibû guhertin. Di sala 1990'an de wî paşnavê xwe sererast kir û mîna paşnavê birayên xwe yên din kir. Bi vî awayî, hûn dibînin ku Mistefa Reşîd, Mistefa Alî û Xamevan yek mirov e.
Di sala 1994'an de wî mala xwe ji Berlîn bar kir û hat bajarê Homburg, eyaleta Saarland, ya li ser sînorê Frensayê. Li înstîtûteke zanîngeha vî bajarî bûye delametkar. Lê dîsan jî, di ber karê xwe re, dest ji xebata rewşenbîrî bernade. Ew li bajarê Saarbrücken kursên zimanê kurdî dide û di MEDYA-TV de waneyên li ser folklora kurdî pêşkêş dike û di hin rojname û kovaran de dinivîsîne.
Girêdanên derve
Nivîsa Reşîd, Mistefa li ser zimanê kurdi (bi almanî)
Nivîskarên kurd
Mêr
Jidayikbûn 1945 |
2276 | https://ku.wikipedia.org/wiki/B%C3%AErneb%C3%BBn%20%28kovar%29 | Bîrnebûn (kovar) | Bîrnebûn kovareke hunerî, çandî û lêkolînî ya Kurdên Anatoliya Navîn e.
Hejmara Bîrnebûnê ya yekê di zivistana sala 1997'a li bajarê Almanyayê Wetzlarê hate weşandin. Ji hejmara 2an û virda li Swêdê, li bajarê Stockholmê tê weşandin.
Piraniya mijarên kovarê li ser Kurdên Anatoliya Navîn û ziman û çanda wan e. Kovar ji aliyê Weşanxaneya Apecê ve tê çap kirin û weşandin. Heta niha 41 hejmar derketiye. Berpirsê kovarê xwediyê weşanxane û çapxaneya APECê Alî Çiftçî ye. Kovar di sê mehan de carek derdikeve. Kovar du zimaniye: kurdî û tirkî. Piranî û giraniya nivîsan bi kurdî ye.
Girêdanên derve
Malpera kovara bîrnebûn
Çavkanî
Kovarên kurdî |
2278 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Cemal%20Ebdo | Cemal Ebdo | Cemal Ebdo, wekî Mîrê Hêkan jî tê nasîn, wênesazekî kurd e. Ebdo ku di sala 1961ê de ji dayîk bûye li Almanyayê dijî.
Jiyan
Hunermend Cemal Ebdo (Mîrê Hêkan) di de li gundê Til Kidiş (Tilgidiş) nêzîkî bajarê Dirbêsiyê li başûrê-rojavayî Kurdistanê ji dayik bûye.
Piştî bidawîkirina xwendina dibistanê di sala 1980î de, Mîrê Hêkan di sala 1981ê de berê xwe da Almanyayê. Li wê derê, wî di zankoya FH-Aachen de dest bi xwendina bilind kir. Di 1988an de, wî xwendina xwe bi dawî anî û dîplom wergirt.
Di ber xwendina xwe re, Mîrê Hêkan di warê şanogerî û derhêneriyê de xebitî. Herweha wî demek dirêj dîlana balet û ya caz dikir û di vî warî de gelekî serkevtî bû.
Piştî xwendina xwe, Mîrê Hêkan di gelek waran de kar kir û bi taybetî di amadekirina hovk û dîkorên kanalên televizyonê yên almanî WDR û ARD de.
Hunera nûjen û modern roleke bingehîn di jiyana Mîrê Hêkan de dilîze. Ew bi enerjiyeke mezin û fantaziyeke xurt ramanên xwe di tabloyan de pêk tîne û ew li gelek welatên ewropî pêşkêş kirine.
Bîbliyografî
Xemgînê Remo, Hevpeyvînek ligel Mîrê Hêka: Cemal Ebdo. Zanîn, 9 (1994).
Girêdanên derve
Malpera Cemal Ebdo (Mîr Hêk)
Hêka Jiyanê
Wênesazên kurd |
2280 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Salih%C3%AA%20Kevirbir%C3%AE | Salihê Kevirbirî | Salihê Kevirbirî nivîskar û rojnamevanekî kurd e.
Di sala 1973 de li Batmanê hate dinyayê. Bi eslê xwe ji Misricê (Kurtalan) ya Xerzan e. Xwendina xwe ya destpêkê, navîn û lîseyê li navçe û bajarên wekî Batman, Farqîn, Misirc û Edeneyê kir.
Di sala 1992 de bi derketina rojnameya Welat re, ji zimanê dayîka xwe haydar bû. Li herêma Çokurovayê di rojnameya Welatê Me de cara yekem dest bi karê rojnamegeriyê kir û heta rojname hate girtin, li herêmê berpirsiyariya rojnameyê kir. Piştî girtina Welatê Me, kar û barê rojnamegeriyê di rojnameya Azadiya Welat de berdewam kir.
Di destpêka sala 1997 de hate Stenbolê, di heman rojnameyê de bû berpirsiyarê Karê Nivîsaran û ji ber vê peywira xwe, bi dadgeh, girtîgeh û dozgeran re nasraw bû. Ji bilî Welat, Welatê Me û Azadiya Welat, nivîsar, hevpeyvîn û lêkolînên wî di kovar û rojnameyên weke Ozgur Politika, Demokrasî, Ozgur Bakiş, Yeni Gundem, Jiyana Rewşen, Avaşîn, Nûbihar û Nûdem de hatin weşandin. Her wiha di malpera Netkurdê de di qûncika xwe ya bi navê Hevîrtirş de nivîsaran dinivîse.
Beriya ku biçe ser dilovaniya xwe, bi nivîskar Mehmûd Baksî re li ser romana Serhildana Mala Eliyê Ûnis kar û xebat kir.
Salihê Kevirbirî, li ber qedandina Antolojiya Dengbêjan e û dest bi romana Koçero kiriye.
Salihê Kevirbirî, endamê PENa Kurd, endamê PENa Navneteweyî û endamê Senatoya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê ye.
Heta niha 5 (pênc) berhemên Salihê Kevirbirî hene:
Berhemên wî
Filîtê Quto - Weşanên Pêrî
Karabetê Xaço
Gera Pênûsê - Weşanên sî - 2003
Kürt Halk Türkülerinden Seçmeler (Ji Kurd bo Tirkî werger: Mazlûm Dogan) Evrensel Yayinlari- 2004
Bir Dunya Ozani: Sivan Perwer (Ozanekî Cîhanê: Sivan Perwer)(Wesanên Elma-Elma Yayinlari) Stenbol Serwamez (Kasim) 2004, Tirkî, 160 rûpel
Girêdanên derve
Nivîskarên kurd
Rojnamevanên kurd |
2286 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Dar%C3%AA | Darê | Çend cihên bi vî navî hene:
Dara, Mêrdîn
Darê, Gewer
Darê, Sêmêl |
2287 | https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AArika%20%C3%87iyay%C3%AA%20Maz%C3%AE | Dêrika Çiyayê Mazî | Dêrika Çiyayê Mazî an jî Dêrik () navçekî û bajarekî li Bakurê Kurdistanê ye. Dêrik ser bi Parezgeha Mêrdînê ye.
Dîrok
Di sala 1874an de dezgeha şaredarî li Dêrikê hatiye damezrandin û ji dest pêkê heta sala 1923an bi Amedê ve girêdayî bû. Ji sala 1923an û pê ve bi Mêrdînê ve hatiye girêdan. Li gora serjimara îniya di çiriya pêşîn a sala 1927an de, li navenda navçeyê 528 mal, 38 dikan, Mizgeftek û Dêrek hebû ye. Dîsa li gora vê serjimarê, serjimara bajêr li ser hev 6930 kes in û ji vana 1370 mêr û 1278 jî jin in. Tevî jimara gundên li ser hev serjimara bajêr 15 111 kes in û ji vana jî 8181 kes pîrek û 6930 kes jî mêr in.
Dêrik, sê aliyên wê bi çiyayên asê ve girtiye, pişta wê li Çiyayê Mazî û berê wê li Wêranşar û li beriya Serê Kaniyê ye. Beriya Dêrikê ji quntêna Çiyayê Mazî dest pê dike û her ku ber bi deştê ve dadikeve bilindahiya erdê wê nizim dibe. Li ser milê çepê sînorê erdê wê dighêje deşta Qoserê û îklima wê, zivistan û havînan bi dijwarî derbas dibin.
Pal û berwarên Çiyayê Mazî bi piranî dar û deviyên berrî û mazî nin. Di van salên dawî de, her ku diçe dar û devî zêdetir dibin. Li beriya Dêrikê her çiqas cihên qeraç hebin jî erdên bi bereket pirtir in û li van erdan weke genim, ceh, nîsk û nokan tên çandin. Piştî ku di van salên dawiyê de hin bendav û pengavên li mintîqeyê çêbûn û gelek bîr hatin kolên, çandiniyên weke pembû, garis, kuncî û bîstanên avî jî zêdetir bûn. Li erdên şehar û heta bi palên Qerejdaxê jî çiltûkeke bi xêr û bereket tê çandin. Ji xêndî van tiştên jî bi dehan perçeyên zeytûnên, rezên tirî û baxçeyên ji darên hinar, hijîr, mişmiş, gwîzan û ji her cûreyî fêkî pêk tên, henin.
Debara kesên ku li nava bajêr rûdinên, li ser deman û cenaniya rez, zeytûn û baxçeyan e û beşekî piçûk jî bi dikandarî û bazirganiyê re mijûl dibin. Debara gundiyên ku li hêla çiyê rûdinên, li ser xwedîkirina pez û hejik û êzingan e. Yên beriyê ji li ser çandinî û zîraetê ye. Ji xêndî zîraetê, tu tiştekî ku zêde bê kirin tune ye.
Di dîroka Mêrdînê de, kîjan dewletê û kîjan şaristaniyê li ser Mêrdînê hikum kiribe, Dêrik jî ji xwe re ketiya bin hikumdariya wan.
Heta demeke nêzîk jî qismekî mezin ji rûniştvanên Dêrikê, Ermenî bûn. Di van salên dawî de, ji ber sedemên aborî, civakî û siyasî, Ermeniyên Dêrikê ber bi Stembol, Sûrî, Ewropa û Amerîkayê koçber kirin. Vê gavê jî bi qandî du-sê malbatên wan li Dêrikê manin. Di dema xwe de, qismekî mezin yê pîşesaziyê (seneetkarî) di destê Ermeniyên de bûn. Yek ji wan avahiyên dîrokî, Dêra Sor e ku li ser navê Ermeniyan maye. Li gora rîwayetê tê texmîn kirin ku Dêrikê navê xwe ji vê dêrê wergirtiye.
Dêrik ji hêla av, kanî û çeman ve dewlemendiyeke herêmê ye. Piraniya çeman zivistanan der dibin û biharan heta bi serê havînan diherikîn. Lê piraniya wan, havînan dimiçiqin. Çemê Xabê, Çemê Şêbê, Çemê Zorava û Çemê Circibê hin ji wan çeman in. Ji xêndî van çeman jî, hin gol û barajên (bendav) ji bo avdanê û bi navê Kunreş, Sûbetan, Qurixî û Sêpnatê ku ji terefê dewletê ve hatinên çêkirin, henin.
Zeytûn, hinar û hejîrên Dêrikê gelek navdar in.
Dewletên ku li Dêrikê hikimdarî kirine
Beriya Zayînê
3000 Urartu
2350 Akkad û Sumer
2300 Akkad
2216 Sumer
1800 Babîl
1595 Kasî
1350 Asur
612 Med
585 Pers
330 Îskenderê Mezin
327 Selefkos
129 Part
83 Tigranê Mezin (Keyaniya Ermeniyan)
66 Romayî
Piştî Zayînê
200 Sasanî
600 Bi rê ve birina Arûsê Carîs
639 Feth kirina Artêşa İslamê ku di bin serokatiya Îyad B. Genam. (Dewra Hz.Emer)
639-739 Dewra Marîye ya Arsûs û lawê wê Amuda ku li Mêrdînê berî her kesî ola İslamê pejirandibun.
739-837 Di nav van salan de Dêrik û derdora wê xerabe man.
837-894 Dewra Milûkê Misûlê Al î Hamdan
894 Ji aliyê Xelîfe Mu'tadıt Bîllahê 16a Mêrdîn û derdora wê hat valakirin
930-977 Bi rê ve birina Nasiruddevle Hesen
977-1084 Merwanî
1105-1400 Dewleta Ertûqî
1394 Talan û dagira imparatorê Moxolan Tîmûr
1400-1468 Dewra dewleta Karakoyunlî.
1468-1507 Dewra dewleta Aq qoyunlû.
1507-1515 Dewra Sefewiyan.
1515-1923 Împaratoriya Osmanî
1923 Dewra Komarê
Erdnîgarî
Dêrik bi ser sînorê Şemrex, Qoser, Serê Kaniyê û Wêranşarê ve ye. Qasî ku tê zanin ew, di navbera salên 1390 û 1400î de, ji terefê du qebîlên eşîra Têrrikan ku bi navên Mala Dawidê Kalo û Mala Qeya ye, hatiye ava kirin. Ji ber wê, heta niha jî ew cihên ku di dest pêkê de bûne cîhê avahiyê, bi navê Rezê Mala Dawidê Kalo û bi navê Mêrga Qeya tên bilêv kirin. Li ser kuştina mîrekî zilimkar ku li mintîqeya Amedê bi navê Rût Heso (Hesoyê Rût) dihat bi nav kirin, ev herdu qebîlan mecbûr manin koçî cîhê ku îro navenda Dêrikê ye, bikin.
Rûpîvana Dêrikê 1397 km² ye û li gora serjimara di sala 1998an de hatiye tesbît kirin ku nifûsa navenda navçeyê 19 hezar û 750 kes in. Nufûsa navçê di serjimara di sala 2000an de jî bûye 20.700 kes.
Raqima Dêrikê 780 metre ye û bilindahiya çiyayên wê 1500 metreyê derbas nakin. Çiyayên wê bi navê Çiyayên Mazî tê bi nav kirin. Dêrik bi berriya xwe jî, li ser sînorên deşta Herana ku heta dighê erdên Nisêbînê ye. Berriya Dêrikê, bi kevirên şehar (volkanîk) yên ji girqîjotên ji beriya dîrokê de teqiyane û li wan derdoran belav bûne ve dagirtiye. Vê gavê jî ji wan girqîjotan, madeya ku bi navê "kilinker" e û di çêkirina çîmento de wek havên tê bikaranîn, derdikeve.
Cihên Navdar û Dîrokî yê Dêrikê
Xirbeyên Ofiyê
Xirbeyên Fitnê
Kela Rebetê
Kela Dêra Metînan
Tilbisim
Qesra Qenco
Navdarên Bajer
Eyyüp GÜVEN
Edîp Karahan
Qedrîcan
Reşîdê Kurd
Bûbê Eser
Enwer Karahan
Firat Cewerî
Hogir Berbir
Lokman Ayebe
Ronî War
H. Kovan Baqî
Erkan Özgen
Elîxan Loran
Rêzan Tovjîn
Fewzî Bîlge
Osman Özçelik
Rodi Zinar
Koma mûzîkê ya Koma Azad di sala 1987an de ji aliyê Bawer Can û Turhan Yapıştıran li Dêrîkê ava bû.
Girêdanên derve
Navên kurdî û tirkî
Malpera Dêrikê
Malpera Dêrikê (tirkî)
Malpera Qeymeqamtiya Dêrikê (tirkî)
Çavkanî
Orijînala vê gotarê ji malpera derikli.com hatiye stendin. |
2288 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Rojiya%20mirin%C3%AA%20ya%2014%C3%AA%20t%C3%AErmeha%201982an | Rojiya mirinê ya 14ê tîrmeha 1982an | Rojiya Mirinê ya 14ê tîrmeha sala 1982an destpêkirina berxwedaneke rojiya mirinê ya girtîyên PKKê bû. Bûyer di navbera rojên 14ê tîrmehê û 17ê îlona 1982an de çêbû.
Çar endamên PKKê Mehmet Hayri Durmuş, Kemal Pir, Ali Çiçek û Akif Yılmaz di 14ê tîrmeha 1982an de li girtîgeha Amedê dest bi rojiya mirinê kiriye.
Armanca Rojiya Mirinê
Girtîyên PKKê yên girtîgeha Amedê, li dijî êrîşên rejîma 12ê Îlonê û rêzaniye wê ya tunekirin û şemartinê ya li ser gelê kurd protesto kirine.
Piştî Durmuş, Kemal Pir, Akif Yılmaz û Ali Çiçek, girtîyên din wek Mustafa Karasu, Çavgun, Kılıç, Kavak û Kankılıç jî tevlî Rojiya Mirinê bûne.
Encama protestoyê
Di encamê de di 7ê îlonê de Kemal Pir jîyana xwe ji dest da, dû re di 13ê îlonê de Mehmet Hayri Durmuş, di 15ê îlonê de Akif Yılmaz, di 17ê îlonê de jî Ali Çiçek mirine.
Çavkanî
Dîroka Kurdistanê |
2294 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Eslam | Îslam | Îslam, îslamiyet an jî misilmanetî () navê dîn û ayîneke yekxwedayî ya Îbrahîmî ye, ku pirtûka wê ya pîroz Quran e. Li gorî baweriya îslamê Quran gotina Xwedê ye û ji ber vê hindê nehatiye guherandin. Li gorî îslamê pirtûkên Încîl, Tewrat û Zebûr jî ji hêla Xwedê ve hatine şandin, lê ew, bi destê mirovan hatine guherandin. Sunet yanê kirin û gotinên Muhemmed jî di jiyana bawermendên misilman de rolek girîng dilîzin. Piraniya hedîsan di pirtûkên Muslîm, Tîrmîzî û Sehîhî Buxarî de hatine komkirin.
Bi qasî 2 mîlyar şopînerên xwe ji sedî 25% nifûsa cîhanê ye, ku wekî misilman tê zanîn, duyem mezintirîn ola cîhanê ye. Misilman piraniya nifûsa 47 welatan pêk tînin.
Misilman bawer dikin ku îslam guhertoya bêkêmasî û gerdûnî ya baweriyeke pêşîn e, ku berê gelek caran bi pêxemberên wekî Adem, Îbrahîm, Mûsa û Îsa ve hatiye eşkere kirin.
Bajarên Meke, Medîne û Orşelîmê sê cihên herî pîroz ên îslamê ne. Îslam berî zayînê di destpêka sedsala 7an de li Nîvgirava Erebistanê ya bajarê Mekê, ji sedsala 8an de bi Xelîfeta Emewî ji rojavayê Nîvgirava Îberî heta rojhilatê Çemê îndusê dirêj bû.
Berfirehbûna cîhana misilmanî bi Xelîfetî û dewletên cihêreng yên wekî Împeratoriya Osmanî, bazirganî û misilmanbûna bi çalakiyên mîsyonerî ve girêdayî bu.
Piraniya misilmanan ji du mezheban e: Sunîtî (%85-90) an Şiîtî (%10-15). Cûdahiyên Sunî û Şiî ji nakokiyên li ser dewsa Mihemed derketin û girîngiya siyasî ya berfireh û hem jî aliyên teolojîkî û dadrêsî wergirtin.
Nêzîkî ji sedî 12% misilmanan li Îndonezyayê û herwiha welatekî bi piraniya misilmanên herî şênî dijîn; 31% li Başûrê Asyayê, rêjeya herî mezin a misilmanên li cîhanê dijîn; 20% li Rojhilata Navîn û Afrîkaya Bakur; û 15% li Afrîka heta bin Saharayê. Herwiha civakên misilmanên mezin wekî li Amerîka (parzemîn), Çîn û Ewropayê jî zêdetir heye.
Wateya bêjeya Îslam
Rehê bêjeya Îslam xwediyê du wateyan e;
1) Aştî û Tendirustî
2) Radestê Xweda bûn, gura wî kirin e
Destpêka îslamê
Muhemmed Pêxember di sala 570an de li bajarê Meke li Erebistana Siyûdî ya îro hatiye dinê. Di 40 saliya xwe ango di sala 610an de Cebraîl ayetên yekem yên Quranê ji wî re anî. Ji wê rojê şûn de di navbera 23 salan de ji Pêxember Muhemmed re hemû Quran ayet bi ayet tê. Îslam dînê Xwedê ya dawî û neguhertî ye û ji ber vê yekê misilman xwe mîna warîsên Mesihî û Mûseviyan dibînin. Muhemmed Pêxemberê dawî yê cîhanê ye û bi vî avayî muhira hemû pêxemberên li berî xwe ye. Misilman hemû pêxemberên ku di Încîl û Tewrat ê de tên navdan wekî pêxemberên Xwedê nas dikin û hurmetê nîşanê wan didin.
Bingehiyên dînê Îslamê
Pênc mercên Îslamê
Bêjeya şehadetê
Ez şehadetî dikim ku ji bilî Xwedê qet xuda/Îlahekî din tune û Muhemmed resûlê Xwedê ye.
Erebiya wî : لا اله الا الله محمد رسول الله
,
Di gora Îslamê, gava ku mirovek bixwezî bibe Misliman, bese tenê vî şehadetê ji dil û can yanê bi niyetekî rast li ba du Misilmanan bibêje. Herweha va hevoka şehadetê di guhên zarokên, ku yên nu hatine dinê, û di guhên mirovên ku êdî dimirin de jî tê gotin. Bêjeya şehadetê di jiyana Mislimanan de cîhekî bilind digirî. Her Misliman roj bi roj di nimêj û banga nimêj de şehadetê tinîn. Lêbelê divê rind bê zanîn, meriv hema devkî vê gotinê bêje, wateya wê nizanibe û jiyana xwe li gor emir û fermanê Xwedayê Mezin rêvenebe nabe misliman. Belkî xwe dixapîne.
Di serî deberya her tiştî seba merivek bibe misliman gotî birêk û pêk wateya La îlahe Îlahe Îllallahê baş hîn be. Peyre bi dil û can vê gotinê bêje û pêwîstiyê wê pêk bîne. Seba em vê rin hîn bin emê neçar vê mijarê hinekî dirêj bikin.
Nimêjkirin
Nimêj ji bona Misilmanan ferd e.
Misilman di rokî de pênc caran nimêja ferd dikin. Her nimêj demekî xwe heye û bangevan di wan deman de mirovan bangê nimêj dike: nimêja sibêh, nimêja nîvro, nimêja berê êvarê, nimêja êvarê û nimêja şevê. Li gori ve sise nimej bi şev u dido bi rone.
Di berê nimêjê de bi avê destnimêj tê girtin. Lê gava ku av nebe an newe dîtin, mirov dikare bi ax û xaliyê jî destnimêj bigirî. Mirovên rêwî yan jî nexweş dikanin wekî rehetiyekek çend nimêjên xwe bi hevra yan jî dûra dû tengasiyê an bi kurtî bikin. Li roja îniyan, nimêja îniyê di mizgeftan de bi cemaetê tê kirin û xutbe tê xwendin. Di cejnên dînî de jî, wekî cejna Remezanê û Qurbanê, nimêja cejnê tê kirin û piştî nimêjê mirov cejnên hevûdin bimbarek u pîroz dikin. Her weha wek mînak çend nimêjên din jî hene: nimêja li ser miriyan, nimeja diyariya mizgefte, nimêja terawiha, nimeja piştî rojhelat, nimeja tezbîha, sineten ratibe nimêjên ferd, sunnete nimêja witir û nimêja sinneta destnimêj.
Dayîna Zekatê
Zekat salê de carekî di hêla mirovên bawermend de ji bona belengazan, nexweşan, bêkesan û mirovên din yên hêwceyî tê dayin. Dayina zekatê girêdayiya dewlemendiya mirovan e.
Rojiya Remezanê
Li gora Îslamê rojî di meha Remezanê de tê girtin. Ji ber ku mehên erebî di gora hîvê tên hesaw kirin, dema meha Remezan ê her sal cuda ye. Di vî meha de mirov her roj ji berbangê hettanî roj çû ava yanê êvarê ne tiştekî dixun ne jî vedixun. Ji bona ku di rojanê birçî nebin, pirraniya mirovan şev re dibin paşîvê û zikê xwe têr dikin. Rojiya Remezan ê bi cejnekî mezin tê dawîkirin.
Çûyîna Hecê
Di gora Îslam ê gerê her Misilman di jiyana xwe de carekî here hec. Hec bi ziyaret kirina Kabe yê li bajarê Meke yê li welatê Erebistana Siyûdî ê tê şindê. Lêbelê hec girêdayiya dewlemendî û tenduristi ya mirovan e. Ji bona mirovên belengaz û nexweş hec ne mecbûr e. Ji mirovên ku çûne hec hecî tê gotin. Di hec de bawermend li dor Kabê digerin, rojekî li ser tipikê Erafatê disekinin, di navbera herdû tipikên bi nav Sefa û Merwe baz didin, qurbanan dikin û wekî sembolekî Şeytan kevir dikin.
Her şeş şertên baweriyê
Di Quran a pîroz de ji bona van şertan baweriyê re aha tê gotin:
"Gelê bawermend! Hûn bi Xwedê û Pêxemberê wî re û bi vê pirtûka re, ku wî ji Pêxemberê xwe re şandiye û bi wî pirtûka re ku wî hina berê şandî bû, bawer bikin. Û kîjan mirov bi Xwedê re û bi firîşteyên wî re û bi pirtûkên wî re û bi Pêxemberên wî re û bi roja dawiyê bawerî neke, ew di wundabûnekî dûr de wunda buye." Sûre ya Nîsa 4/136
Û di hadîsa Muhemmed de jî aha tê gotin:
"Bawerî ji van mercan pêk tê: Bi Xwedê û firîşteyên wî, bi pirtûk û Pêxemberên wî, bi roja dawî û qederê bawer bike."
Bawerî bi Xwedê re
Xwedê afirandêr, reb û xwediyê hemû tiştan e. Hemû tişt girêdayî wî ne, lê Ew girêdayî tu tiştî nînê.
Bawerî ji mezintiya Xwedê re. Tenê ji Wî re perestî tê kirin û tenê ji wî alîkarî tê xwestin.
Ji yêkbûna Xwedê re bawerî. Ji bilî Xwedê qet Xwedayên din tunin. Ew ne hatiye dinê ne jî yeki aniye dinê.
Bi firîşteyên wî re
Firîşte yek ji bendên Xwedê ne û ji nûrê hatine afirandin. Mirov wan nikarin bi çavan bibînin, lêbelê ew me dibînin. Vatiniya firîşteyan perestina û cîh anîna fermanên Xwedê ye. Wekî hemû dînên semîtîk di Îslamê de jî çar serfîrişte hene: Cibrayîl ji hêla Xwedê de wahiyê ji pêxemberan re tîne, Mîxayîl gerdûnê birêve dibe, Îsrafîl di roja heşir û meşirê pifê sûrê dike û firîştê mirinê bi nav Azraîl rihê mirovan digirî.
Bi pirtûkên wî re (Încîl, Tewrat, Zebûr, Quran)
Xweda yê Dilovan li her demê ji pêxemberên xwe re pirtûk û rûpelên pîroz şandiye. Bi van pirtûk û rûpelan Xwedê ji mirovan re fermanên xwe agahdar kiriye. Pirtûk û rûpelên ku em dizanin vana ne:
a) Tewrat, ji Mûsa re hatiye şandin û pirtûka pîroz yê Zarokên Îsraêlê.
b) Încîl, ji Îsa re hatiye wahiy kirin û pirtûka pîroz yê îsewîyan.
c) Zebûr a Dawid
d) Rûpelên Îbrahîm
e) û pirtûka pîroz yê herî dawî bi nav Qurana pîroz e ku ji pêxemberê dawî Muhemmed re hatiye şandin. Êdî li gora Îslam ê li hettanî roja qiyametê qet pêxember û pirtûk jî nayên şandin.
Bi hemû pêxemberên wî re
Xwedê li her demê ji mirovan re pêxember şandine. Pêxember ê yekem Adem e û yê herî dawî Muhemmed Pêxember e. Di Îslam ê de pêxember jî tenê mirovin, lê hinek pêxember bi destûra Xwedê ji bona mirovan re mucîze hene. Îsa Pêxember nexweş pak dikirin û mirî sax dikirin. Xwedê bi hezkirina xwe şiv/çoyê di destê Mûsa Pêxember kiriye mar û behra mirî kiriye du parçe. Li gora zanayên misilmanan Xwedê hemû bi hevra 120 hezar pêxember şandine û pirraniya van pêxemberan di hêla gellê xwe de hatine kuştin.
Bi roja dawiyê (Roja Axretê) re
Roja axretê roja dawî yê cîhanê ye. Di wî rojê Xwedê hemû mirovan ji gorê dîsa bi zindî derdixinî û wan li derekî kom dike. Ew Xwedê yê ku cara yêkemin mîrov ji tune bûne afirand, di cara duyem de jî dikanî wan zindî bike. Roja Exerê Xwedê li ser buyeroja mirovan biryar dide û bihuşt û dojeh tên eşkere kirin.
Herweha pejirandina ji roja dawiyê re yêk ji şeş şertên baweriyê yên Îslam ê ye.
Bi [qederê] re
Bawerî ji zanayina bêdawî û hîkmeta Xwedê re. Gerdûn bi daxwaza Xwedê hatiye afirandin û ji ber vê yekê Xwedê hemû tiştên di gerdûnê de dizane û hemû tişt li ba wî hatiye nivisîn. Bê daxwaz û ferman û afirandina wî qet tiştek çê nabe û nayê holê.
Çend aliyên dînê îslamê
Sunî
Di dirokê de dînê îslam ê di çend aliyan va ji hev cihê buye. Di roja îro de 90% ji hemû misilmanan sunî ne. Lêbelê sunî bi xwe ji di hêla çend mezheban de belav bûne. Navê mezhebên sunî henefî, malikî, henbelî û şafî ne. Di nav vana de jî mezheba henefî ya herî mezin e. Pirraniya kurdan xwe wekî şafî dihesibinin, lê yên henefî jî hene.
Wehabî bi xwe ji aliyekî henbeliyan re tê gotin, ji ber ku ewna mezheba henbelî hinekî cûda şîrove dikin.
Şiîtî
Şiî bi pirraniya piştvanên xwe di îslamê de yên duyem in. Mîna suniyan çend aliyên şiiyan jî hene: îmamî bi piranî li welatê Îran, Iraq, Behreyn û Libnan ê dijin. Dûra îsmaîlî jî hene û li dewleta Hindistan, Pakistan, Efxanistan û Tacîkistanê dijin. Zaîdî jî yek ji komala şiiyan in û tenê li welatê Yemenê tên ditin.
Xaricî
Xaricî di roja îro de komala yê herî piçûk ê dînê îslam ê ne. Tenê aliyekî xariciyan bi nav îbadî hetanî roja îro hatiye. Xaricî tenê li başûrê Cezayêr ê, Omanê û Cerbayê hene.
Elewîtî
Navê baweriyeke dînî li Kurdistan, Anatoliya û Rojhilata Navîn e. Ji navê pismamê pêxemberê dînê îslamê Muhemmed ji Elî navê xwe digire.
Wateya dînê Îslamê
Gerdûna ku em tê de dijîn bi sazûmaniyekî hatiye çêkirin. Di navbera hemû tiştên, ku di vê gerdûnê de cîh digrin de, nizamek heye. Hemû tişt bi avayekî bêkêmasî şinda xwe di vî pilana mezin de digirin. Roj, heyv, stêrk û tiştên ku em dibînin yan jî hina nabinin ji vî destûra Xwedê re teslîm bûne.
B-ism-llahî-r-Rehmanîr-Rehîm
"Me esman û zemîn û tiştên ku di nav wan herduyan de ne bi dadvanî û ji bo demekî navdayî afirandiye" (Qurana Pîroz, Sûreya Ehqaf: 46/3)
Ji xêncî mirovan, hemû gerdûn ji destûra Xwedê re bi dil an jî bê dil îte'et dikin. Bê şik ev bêkêmasiya gerdûnê ji radestiyê pêk tê. Bi vî avayî Îslam ji mirovê yekemin Adem heta pêxemberê dawî Muhemmed navê hemû dînên xwedayî ye.
B-ism-llahî-r-Rehmanîr-Rehîm
"Di roja îro de min ji we re, dînê we pêk aniye û min qenciyên xwe ji we re paşî anî û min ji bo we dînê bi navê Îslam hilbijartiye" (Quran a Pîroz, Sûreya Maîde: 5/3)
"Me ji her Pêxemberî berî te şandiye re herdem wiha wehiy kiriye: Qet Xudayekî din ji pêştirê min tunin, êdî hûn ji min re perestî bikin." (Sûreya Enbiya: 21/25)
Lêbelê di piştî derketina rastiyê, teslîm bûn dîsa di destê mirovan de ye. Di dirokê de gellek komal ji bo înkariya xwe hatine tunekirin.
B-ism-llahî-r-Rehmanîr-Rehîm
"Me qet welatek bê hişyardarekî tune nekiriye. Ew hatine hişyar kirin. Bi rastî em ne sîtemkar in." (Sûreya Şûera: 26:208-209)
Li gor dînê îslamê an mirov wekî ku Xwedê ji wan dixwaze radest dibin, bawer dikin an jî rik dikin, li dû hewesên xwe diçin û dijî Xwedê derkevin. Lê her çendî mirovahî teral û bedbîn be jî ev banga Yezdanî heya roja dawiyê wê berdewam bike. Wê hinek bawerbikin û hinek jî înkar bikin. Lewra Xwedê Teala jî azadiya bawerkirin û înkarkirinê daye eşrefê mexlûqan.
Cejn û rojên girîng yên Îslamê
Gelheya misilmanan ya li gorî Welatan
Kurd û îslamiyet
Hevnasbûna gelê kurd bi îslamê re digîhîje dema Muhemmed pêxember. Cabanê Kurdî û kurê wî Meymûnê Kurdî di dema Muhemmed de bûne misilman.
Li gorî hin çavkaniyan ji Cizîrê jî kurd çûne Erebistana Siûdî li wê derê bûne misilman. Lê piraniya kurdan di dema Omer de di navbera salên 637-642an de bûne misilman.
Çavkanî
Girêdanên derve
islamhouse
Civaka Îslamiya Kurdistan |
2298 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Gut%C3%AE | Gutî | Gutî an jî Kuti, Kurti, Qurti, Kurdu di dirokê de yek ji pêşiyê kurdan e li çiyayê Zagros û li kêlêka çemê Zapê jiyan e, 2700 sal beriya zayînê, dewleteke xurt û serbixwe sazdikin û tênê heta Mezopotamya, lewre axa wir gelek xweş û bijun bû. Di sala 2649'an a pêşiya zayînê de êrîş dibin ser sumer û akadiyan welatê akadiyan ji zevt dikin du qerna wan îdare dikin, peşe di sala 2400'î ya beriya zayînê de bi biraye xwe gele lolora yekbunê çêdikin dewleta wan bi vî rengî gelek xurt û pêşve diçe. Lê piştre li hember akadayî dîsa mexlûb dibin û diçin warê xwe yê kevn çiyayê Zagrosê. Piştre di sala 2270'î ya beriya zayînê de di dema padişahê asûriyan Salmanasarê yekem de bi wan re şereki giran datinin. Navê keyê dawî yê gutiyan Tîrîgan bû.
Guti dema wan de, serdestîya wan pirr mazin hebûya. Bi teybetî, Li dora Çîyayê Cudî û heta ku digihişt ber Zagrosan serdestîya wan mazin hebûya. Ku dikeve bakûrê Şrnaxa Roja me de û ji Şîrnaxa Roja me 35 kîlometre dûr a ji navendê Bajarê dema berê bi navê "finîkê ku Mîrên botan hertimî ji xwe re weke cihekî seyrangehê bihardihînin jî, kirmanên wir, tê gotin û bawer kirin ku ji dema wan in. Kirmanên bilind, peylekê mirovekê i ser hasp sûwar, û hwd, çend ji wan bermehîyên ku mana ji wê demê û hê jî li wir ku heyîna xwe diparêzên in.
Lîsteya keyên Gutî
Erridupizir li dora. 2141–2138 BZ Li Nîppûrê
Imta û ankû Nibia li dora. 2138–2135 BZ
Inkişuş li dora. 2135–2129 BZ (Navê wî li lîsteya keyên sûmerî de heya.)
Zarlagab li dora. 2129–2126 BZ
Şulme li dora. 2126–2120 BZ
Silulumeş û ankû Elulmeş li dora. 2120–2114 BZ
Inimabakeş li dora. 2114–2109 BZ
Igeşauş li dora. 2109–2103 BZ
Yarlagab li dora. 2103–2088 BZ
Ibate li dora. 2088–2085 BZ
Yarla û ankû Yarlangab li dora. 2085–2082 BZ
Kurum li dora. 2082–2081 BZ
Apilkin li dora. 2081–2078 BZ
La-erabum û ankû Lasirab li dora. 2078–2076 BZ
Irarum li dora. 2076–2074 BZ
Ibranum li dora. 2074–2073 BZ
Hablum li dora. 2073–2071 BZ
Puzur-Suen li dora. 2071–2064 BZ (kurê Hablûm a)
Yarlaganda li dora. 2064–2057 BZ (Li bajarê ´Umma´ ..)
Si'um û ankû Si'u li dora. 2057–2050 BZ (.. Umma)
Tirigan li dora. 2050–2050 BZ (bi navê Utu-hengal re li Uruk navê wî heya.)
Çavkanî
Tarîxa Kurd û Kurdistanê 1-90.
Dîrok
Keyaniyên berê |
2299 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Lolo | Lolo | Lolo an Lollo gelek ji civakên Zagrosa mezin ku ji zûda li herêma Silêmaniyê jiyane u kalên Kurdan e. Di gelek çaxên dîrokê de dewlet saz kirin, xwediyê serxwebûn û azadiyê bûne. Di ilm û karbend û çand û pisporiye da gelek pêşta çûne. Ji bo parastina ax û welate xwe bi gelê Asur û Aqadra pir cara ceng û şerr kirine. Bi gora lewha entika kevnara, ya çaxê qirale Lolo´wan ku di 2800 sal beriya buyina Îsa pêxember de ku li herema Zehawê hitye ditin, ji herema Halman (Hilwan) ê heya herema Zehaweyê hemû di bine destê Lolo´wandan buwe. Sinoren dewlete wan, di xweda bajarê Silemaniye, Sexan, Zehawe, Şehrezûr û Kerkûke ji digirt. Paytexta wan bajare Zimriye buwe.
Li Dersîme nave yek eşire Lolan
Dewleta Lolo
Gele Lollo dewletek xurt û heja saz kiribun. Ev dewleta hanê nêzikî hezar sali dom dike. Di sala 1800 beriya Miladê de Aqad´î êrisê tînîn ser wan û wan dixin bin desten xwe. Dema ku Goti welatê Aqad´iyan zeft dikin, gele Lollo ji li hember wan ser dikin û dibin xwediye serxwebun û azadiye û bi Gotiyan ra peyvendi û dostiye cediken.
Di sala 1000 beriya miladêda Asûrî erîsê tînin ser welatê wan. Kayayê wan Amixa, direve kela (Pîrmîgron) ê Asurî paytextê wan bajarÊ Zimriye zeft dikin. pistra Asûrî di nav xweda bi hev dikevin di welate Lollo´wandan gelek serhildan û nerihetê cêdibin, dewleta Asuriya dipelis e û Imperetoriya Mediya te sazkirin.
ji: Dîroka Kurdistanê Cild 1 /85
Çavkanî
Dewletên dîrokî |
2302 | https://ku.wikipedia.org/wiki/M%C3%AEtan%C3%AE | Mîtanî | Mîtanî, Dewleta Mîtanî yan jî Xanîgalbat, padîşahiyek bakur a rojhilata nêzîk a kevnar e ku navenda qeraliyê li Rojavayê Kurdistan a îro bû û li sêgoşeya Xabûrê ku bi qasî di navbera sedsalên 17 û 13e yê de hikûm kiriye. Mîtanî şaxeke ji gelên arî ne ku kurd jî yek ji vî şaxê ne. Ji ber ku di cihwarên wî yên kolandinê de hêj ti dîrok an salname/sernivîsên padîşahiyê nehatine dîtin, zanyariyên li ser Mîtanî li gorî hêzên din ên herêmê kêm in û agahiyên di derbarê wan de girêdayî cîranên wan e ku di nivîsên xwe de çi şîrove kirine, ew in.
Hûrî di dawiya hezarsala 3yemê berî zayînê de li herêmê bûn. Padîşahê Ukreş yê bi navê Hûrî, Tupkish, li ser mohra axê ya sedsalê 2300 de li Girê Mozan, hatiye dîtin. Yekem nivîsa tomarkirî ya zimanê wan a Tiş-atal (B.z. sedsala 21an) di derbarê şahê Girê Mozan de ye. Paşê Hûriyan nifûsa sereke ya padîşahiya Mîtaniyê pêk anîn ku pêşî bi navê Ḫabigalbat, li Babîlê, di du nivîsarên serdema dawîn a Babîliya Kevin de, di serdema Emmî-Sedûqa de, (dor 1646) –1626 BZ), di kronolojiya navîn de hatiye diyarkirin.
Navê welatê "Mîtanî"
Bi nivîsa kîtîtiyan KUR URUMî-ta-an-nî / Mî-ît-ta-nî. Li ser kevirên Asûriyan em dibînin peyvên Xanîgalbat / Hanigalbat, bi nivîsa mixan Ḫa-ni-gal-bat.
Dîrok
Di sedsala 16an a berî zayînê de, hikûmeteka pir xurt û capuk avakir. Paytexta wan bajarê Wassognê bûye. Suriye, Emûriye, welatên Aşûrî û Kurdistan, heta herêma Kerkûkê hemî di bin hukmê wan da bune. Dewleta wan yek ji dewletên mezin û rûmetdar yên wê demê (Misir, Haysi, Qasi, Mitani) bûye. zimanê wan xweser bûye. Ew hukumet li beranberî êrîşen Aşûriyan ducaran ma û hindek ji axa xwe winda kir. Keyê Aşûrî, Aşûr Nesir Pal, dûmahi bi desthilata wan anî.
Mîtaniyan gelek salan fermanrewatî kirine. Mîtaniyan ji bo cara yekê di dîrokê da, madena asinî vedîtîye û bi kar anîye. Aşûrî parçeyek biçûk ji împratoriya Mîtanî bûn, lê ji ber êrîşên ji hemî alîyan şikestin. Aşûriyan û Hittiyan dest li ser wan navçeyan dane. Heft êlên Mîtaniyan hebûn û ji êlên wan re digotin "MIL" an jî "MILAN".
Bikaranîna yekem a naskirî (heta niha) navên Hindo-Arî ji bo serwerên Mîtannî bi Shuttarna I dest pê dike ku li cihê bavê xwe Kirta li ser text bû. Padîşahê Mîtannî Barattarna padîşahiya rojava ber bi Helebê ve berfireh kir û padîşahê Amorî, Îdrîmî ya Alalakh xiste bindestê xwe û dixuye ku pênc nifş vî padîşahiyê (ku bi navê Parattarna jî tê zanîn) ji bilind bûna Padîşahiya Mîtannî vediqetînin. Dewleta Kizzuwatna ya li rojava jî bi mîtannîyan re girêdaye û Asûrya li rojhilat bi giranî di nîveka sedsala 15an a berî zayînê de bûye dewletekî mîtanîyan. Gelê Mîtanî, di serdema Şauştatar de bi hêztir bû, lê Hûriyan dixwest ku Hîtîtiyan di hundirê çiyayên Anatolyayê de bihêlin. Li dijî Hîtîtan, Kizzuwatna li rojava û Ishuwa li bakur hevalbendên hev ên girîng bûn.
Dawiya welatê Mîtaniyan
Împeratora Asûriyan şer û ceng kirr bi welatê Mîtaniyan; û piştî xirab kirina axan Mîtanî, Asûriyan çûn li bakurê Mezopotamya ji bo şer kirina bi Hîtîtên.
Erdnîgar
Paytexta Mîtanî Waşşûkanî bû, bi kurdiya îroyîn "Xweşik-kanî" e. Peyva Waşşûkanî dide navê bajarê kurd Sîkan. Cihê bajarê kevnar a Waşşûkanî bajarên kurd Serê Kaniyê, Hesîçe û Serê Kaniyê, Riha ne.
Çavkanî
Mijarên têkildar
Karduniaş
Xanîgalbat
Waşşûkanî
Dewletên dîrokî
Dîroka Kurdistanê
Arkeolojî |
2308 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Haki%20Karer | Haki Karer | Haki Karer (bixwîne wekî: Hakî Karer) (1950-1977) têkoşêrekî PKKê ye ku bi eslê xwe ne Kurd bû. Di 18'ê gulanê 1977an de hat kuştin. Kuştina wî bû sedema damezrandina PKKê.
Hakî Karer, di sala 1950an de li Ulubeya Orduyê hate dinê. Dibistana sereta, navîn û lîseyê li Orduyê xwend. Li fakûlteya zanînên pozîtîv a Zanîngeha Enqereyê dest bi zanîngehê kir.
Haki Karer, ji tevgera şoreşgerî ya piştî 1970an, bi tesîr bû û di demeke kin de dest bi nêrînên şoreşgerî kir. Di heman demê de Kemal Pir û Abdullah Öcalan jî nas kir. Di sala 1973an de li ADYÖDê di asta organizatorî de berpirsyarî girt ser xwe. Di sala 1976an de biryara vegera welêt a li taxa Enqereyê Dikmenê hate wergirtin, pêşî Batman û paşê jî çû Dîlokê Li Dîlokê pratîkeke serkeftî nîşan da.
Gorî gotinan rêxistina bi navê "Stêrka Sor" bi fermana MİTê bo kujtina wî peywirdarî werdigire. Li Dîlokê endamekî vê rêxistinê Alaattin Kaplan Haki Karer dawetî nîqaşekê kir. Civîn di 15'ê gulanê de li qehwexaneyeke Dîlokê pêkhat. Di encama vê komploya kirêt de Heqî Karer di 18'ê gulanê sala 1977an de tê kujtin. Şehadeta Heqî Karer, di dîroka Têkoşîna Azadiya Gelê Kurd de û di damezirandina Partiya Karkerên Kurdistanê de qonaxeke dîrokî ye.
Çavkanî
Karer, Hakî
Endamên PKKê
Jidayikbûn 1950
Mirin 1977 |
2310 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Peymana%20Zehab%C3%AA | Peymana Zehabê | Pisti cenga Çaldiranê (1514) di navbera Osmanî û Îraniyan de şer û cengê li ser Kurdistanê nêzîkî 130 salan dewam kir. Heta ku di sala 1639an de Osmanî û Sefewî li hev hatin û li bajarê Qesra Şîrîn civiyan Peymana Qesra Şîrînê (1639) çêkirin. Piştî vê peymanê, herêma Erdelanê ji Îranê re dima, herêma Mukrî û Şehrezûr (Silêmanî) jî ket destê Osmaniyan. Herêmên Kurdistanê yên din, weke mîrnîşîna Cizîrê, Umadiye, Soran û Baban jî, li ser rewşa xwe ya berê man. Lê ceng û şer ji Kurdistanê xilas nebûn. Ji aliyekî serê birakujiyê ji aliyek din de jî, îstîla û dagirkeriya Osmanî û Îraniyan. Heya sala 1831 peymana Qesra Şîrîn bi her rewş û bendên xwe cih girt û Kurdistan bi tevayî ket bin destê wan û di navbera wan de hate bêskirin û bû du parçe.
Bi vê encamê welatê kurdan ji aliyê du dewletan ve hate dorpêçkirin; Kurdistana Osmaniyan û Rojhilatê Kurdistanê
Çavkanî
Dîroka Kurdistanê
Peyman
1639 |
2311 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hozan%20Mistefa | Hozan Mistefa | Hozan Mistefa di sala 1966 de li bajarê Sêrtê di navçeya Dihê (Erûh) de hate Dinê. Zarokatiya xwe li ser axa bav û kalê xwe de derbas kir. Li ciwaniya xwe de dest bi muzîkê kir. Di sala 1981 de di kawirhana Cukurova’yê de (awaz) ku di nava muzîkvanên amator de, hate li darxistin, xelata yekemîn wergirt. Mîna gelek mirovên Kurd, zor û astengiyan ew jî bu penaberek û êdî li metrepolan jiyana xwe berdewam kir. Di sala 1991'an û vir de xebatên xwe di NÇM (Navenda Çanda Mezopotamya) yê de bi rengekî profesyonel dimeşîne. Di despêka xebata NÇM’ê de du salan bi navê «Koma Dilbirîn» pişt re qasî sê salan bi “Koma Gulên Xerzan”’re xebatên xwe meşand. Hozan Mistefa 1997 vir de xebatên xwe ê hunerî bi rengekî hozantî dimeşîne, ji despêka NÇM’ê vir de di welat û derveya welat de gelek qonser darxist û naha jî êş û daxwazên gelê xwe , xistiye dilê xwe û bi tîna agir û roja gelê xwe bi hunera xwe diafirîne.
Hunermend |
2313 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Par%C3%AAzgeh%C3%AAn%20%C3%8Eran%C3%AA | Parêzgehên Îranê | Parêzgehên Îranê (bi farisî: ostan), yekeyên îdarî yên herî mezin ên welatê Îranê ne. Îro Îran ji 31 parêzgehan pêk tê. Karûbarên îdarî yên parêzgehê ji aliyê karmendekî dewletê yê bi navê parêzgar (ostandar) ve tên kirin.
Li Rojhilatê Kurdistanê (Kurdistana Îranê) pênc parêzgeh hene:
Parêzgeha Azerbaycana Rojava
Parêzgeha Kurdistanê
Parêzgeha Kirmaşanê
Parêzgeha Îlamê
Parêzgeha Loristanê
Gelek rewşenbîr û lêkolîner parêzgeha Hemedanê jî wekî Parêzgeh ji Kurdistana parçekirî dihesibînin. Ger em wê jî bihesibînin, wê çaxê dibin şeş parêzgeh.
Çavkanî
Parêzgeh
Parêzgehên Îranê
Erdnîgariya Îranê |
2316 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kaxizman | Kaxizman | Kaxizman an jî Qaxizman girêdayê bajarê Qersê ye. Temamiya navçeya Kaxizmanê bax baxçe, gul û gulistan e, navçeyek bi heşinayî ye.
Di navçeyê de dibistanek mezin heye. Gundên herêma Kaxizmanê û gundên Îdir, Qulp, Selîm, Sarîqamîş, Dîxor, Erdehan ê bi temami tên vê dibistanê. Eva yêka jî bi destê dewleta tirk tê kirin. Bi taybetî, ji bo ku zarokan di biçûktiyê da asîmile bikin. Lêbelê zarok mezin dibin û xwe nas dikin, dizanin ku ew kî ne. Di vî dibistanê da gellek mirovên navdar derketine. Navê dibistanê Dibistana herêmî ya leylî ya Kaxizmanê (bi tirkî: Kağizman yatili bölge okulu) tê binav kirin.
Dema Rusa de di sala 1897 de nufusê Kurda li wî navçeyî de 17.773 buye.
Galerî
Çavkanî
Bîblîografî
Rohat Alakom, Kağızman – Kars'ın Tadı Tuzu (Qaxizman – tam û xwêya Qersê), Kağızman Belediyesi, 2012
Rohat Alakom, Kars Kürtleri, Avesta Yayınları, 2009.
Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
Köylerimizin adlari (1928).
Gredanên derve
Malpera navçeyê
Malpera şaredariya Kaxizmanê |
2319 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kaz%C4%B1m%20%C3%96z | Kazım Öz | Kazım Öz, yan jî Kazim Oz derhêner û fîlmçêkerê kurd e.
Oz di sala 1973an de li Dêrsimê hate dinê. Dîplomeya zanîngeha muhendîsiyê girt. Di sala 1998an de xwendegeha sînemeyê tewa kir û di nav koma teatra Jiyana Nû de wek lîstikvan û senograf çar salan cîh girt. Ji sala 1996an vir de li Stembolê di Navenda Çanda Mezopotamya şaxê sînemayê de kar dike. Wî gellek berhemên mîna belgefîlm, kurtefîlm û fîlmên dirêj derxistin holê û hindek ji van berheman di qada navnetewî te xelat jî girtine.
Fîlm
Ax (1999)
Fotograf (2000)
Dûr (2006)
Bahoz (2007)
Zer (2017)
Atê Elif (2021)
Derhênerên fîlman ên kurd
Kesên ji Dêrsimê
Jidayikbûn 1973
Mirovên zindî |
2324 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Tirk | Tirk | Tirk yan jî Rom (bi tirkî: Türkler) komekî etnikî ji gelên tirkî ne ku bi piranî li Anatolyayê, rojhilata Trakyayê û li Bakurê Kîprosê dijîn. Tirk bi eslê xwe ji Asyaya Navîn in û zimanê wan bi Zimanên tirkî wekî zimanê tirkên li Azerbaycanê, tirkmen, teterên Krîmê, ûzbêk, ûygûr, yaqût û hwd ve girêdayî ye.
Tirk ji Asyaya Navendî di sedsala 11an de, bi fethên Selcûqî li Anatolyayê bi cih bûne. Împeratoriya Osmanî di nav çend sedsalan de piraniya Balkanê, Başûrê Qefqasyayê, Rojhilata Navîn (ji bilî Îranê, tevî ku wan beşek ji wê kontrol dikir) û Afrîkaya Bakur de desthilatdar bû. Împeratorî heya dawiya Şerê Cîhanî yê Yekem desthildar kir, dema ku ji aliyê hevpeymanan ve hat hilwêşandin û parçekirin.
Etîmolojî
Kurd di nav xwe de wana bi navê rom û roma reş jî bi nav dikin. Tê gotin ku ev ji bêjeya Roma tê û ji ber ku li rojavayê kurdan bi hezaran salan romayî û dûvikên romayiyan jiyane, kurdên ku li rojava bijiya jê rê gotine rom. Herwiha heya 100 sal berê jî peyva tirk nedihate bikaranîn û ev jî bûye sedem ku kurd bêjin rom. Rêxistinên polîtîk ên kurdan ji ber ku di bin fîlozofiya "biratiya tirk û kurd" têdikoşiyan xwastin binavkirina rom ji holê rabe û di hemî xebatên xwe de hewla wê dan.
Jêderên pêşîn ên ku li ser "tirkan" disekinin, bi piranî çavkaniyên çînî yên di sedsala şeşan de ne. Di van çavkaniyan de "turk" wekî "tujue" (T'u-chüe) xuya dike. Di sedsala yekem a pistî zayînî de, Pomponius Mela behsa "turcae" dike xelkekî ku li daristanên bakurê Deryaya Azov dijî. Plinî yê Kal navê "tyrcae" lê dike." Arkeologê inglîz Ellis Minns dibêje ku '"tyrcae", Τῦρκαι ji bo Ἱύρκαι "Iyrcae" sererastkirineke derewîn e, ji ber ku li gorî Hêrodotos jî (| Dîrok], iv. 22) "Iyrkai" ev mirov in ku li derveyî "Thyssagetae" dijiyan.
Dîrok
Dema Selçûqî
Selcûqiyan navê xwe ji Selcûq Xan (dor 1000), yê ku ji Oxuzan mila Kinikan bû, di sedsala 9an de li rojhelata Gola Aral (îroj Qezexistan, Ûzbêkistan) dijî bû, girtî bû. Selcûq Xan ji pê bavê xwe Dukak Xan mir re bû kargerê Oxûzan. Di 985an de Selçûq Xan bi Xanêdana xwe ve derbaza ola Îslam bû. Selcûq Xan cara pêşin di bin kargeran Qaraxanan de bû. Çar lawên Selçûq Xan Mikaîl, Îsraîl, Mûsa û Yûnûs hê bûn.
Di bin serdariya lawên Mîkaîl, Tûxrûl Beg (1038–1063) û Çaxri (1038–1060) de, Selcûqî di 1030an de ji Xorasan derketin û di 1040an de Cenga Dandanakan de Gaznawiyan bin xistin. Ji pê Tûxrûl Beg û Çaxrî Beg re dewleta Selcûqiyan bû du paran. Tûxrûl Beg rojavaya Keyîtî ji Îsfehan de, Çaxrî Beg jî ji Merw de rojhelata Keyîtî karger kir. Tûxrûl beg keyîtiya xwe li îran û îraqê fireh kir. Ji pê Bûyîdan hilwaşiyan re wî bandora xwe li ser Ebasîyan ra kir. Tûxrûl beg li Bexdad ji Xelîfe unvana Siltan girt.
Di bin kargera Alp Arslan (1060–1072) de keyîtî yek bû û ji pê serfiraziya di Şerê Milazgirê de di 1071 hembera Bîzansê re dagir kirina Anatolya û Sûrî dest pê kir. Di dema Alp Arslan de wan Fatimî yên li Meke û Medîne bin xistin û xelîfetiya Ebasî li Bexdayê şun da saz kir. Di bin kargera Alp Arslan û paşwerê xwe Melik Şah I (1072–1092) û wezîrê xweyê Farsî Nizam Elmulk (1065–1092) de keyitîye dema xweya herî baş dîtî bû. Di wê demê de medreseyên Nizam Elmulk hatin sazandin. Di wê demê de selcûqiyên Kerman li Oman hat sazandin.
Ji pê wezîr Nizam Elmulk ji aliya xaşxaşiyan hat kuştin û mirina Siltan Melik-Şah (1092) re di keyîtîye de li ser textê ceng der ketin. Vê cengê heta 1118an dewam kir û keyîtî Xorasan û îraq de bû du paran.
Ji pê sedsala 11an li Anatoliya selcûqiya Anatoliya bi paytexta Qonye (demekî, Iconum) hat sazkirin re, li Sûrî jî selcûqî bûn çend paran mirnişiyan. Ew mirnişiyên li Sûrî ji pê re ji aliya zengiyan di sedsala 12'an de hat yekkirin û li şûnê eyûbiyan hat sazandin.
Wextê tirkên Anatolyayê
Li Xorasanê dema siltan Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di 1141an de li Semerqand hembera Kara Kitaiyan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di 1243an hembera Îlhanan re lawaz bûn û di 1307an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê Împeratoriya Osmaniyan ava bû.
Împeratoriya Osmanî
Piştî ku Tirkên oxizî bûn Misilman, nêzî alema Îslamê bûn û di sedsala 9an de li bakurê Deryaya Qezwînê û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, Selçûqiyan ji welatê bav û kalên xwe, Asyaya Navendî, bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û Dewleta Selçûqiyan ava kirin.
Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên rojhilatê Anatolyayê kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Milazgirê yê di navbera Tirkên Selçûqî û Împeratoriya Bîzansê de, tevgera Tirknasî û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê Xiristiyanî û Yewnanî ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin.
Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, Siltanên selcûqîyen ya Anatolyayê ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê Îznîk e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema Sefera xaçperestan a yekem de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê siltan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Qonyeyê û ji vê rojê û vir ve Qonye paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê.
Împeratoriya Mongolan ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anatolyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand.
Mîrektiya Osmanî ya ku Osman I. serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser Anatolya, Balkan, Afrîkaya Bakur û Şam serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împeratorî.
Di sala 1514an de Selîm I bi têkbirina Mîrê Safewî Şah Îsmaîl di Şerê Çaldiranê de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de Şam, Misir û Cezayir bi dest xist û li Misirê siltanatiya Memlûkan hilweşand û hişt ku xîlafeta Îslamê derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û Portûgalî de li ser Deryaya Sor, Deryaya Erebî û Kendava Besreyê hatin kirin da ku di Okyanûsa Hindî de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya portûgalî ya li ser Hindistanê ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û Amerîkî, bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera Asyaya Rojhilat û Ewropaya Rojava de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir.
Împeratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema Siltan Silêmanê Qanûnî de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropaya Navîn û başûrê Polonyayê bi dagirkirina erdên ber bi Împeratoriya Romê ya Pîroz a Alman a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li Deryaya Navîn zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi Dewleta Sefewiyan re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye.
Împeratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, Şoreşa Zanistî, Serdema Ronahîdariyê û Şoreşa pîşesaziyê ku li Ewropaya Rojava pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împeratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket.
Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikira mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema Şerê Krîmê de, Împeratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împeratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li Sumatra, Îndonezya. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî Okyanûsa Atlantîk û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û Spanya ku ji Amerîkaya Latînî derbas bûn û Manîla misilmanên berê li Filîpînê dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xelîfetiyê kirin.
Împeratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanî yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, Ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împeratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin.
Piştî şer, neteweyên girêdayî împeratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê cotmeha 1918an de Împeratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê.
Ziman
Zimanê tirkî ji zimanên tirknîjad yên ku herî zêde tê axaftin, li derdora 80 heya 90 mîlyonî diaxivin. Zimanê neteweyî yê Tirkiye û Bakurê Kîprosê e. Komên piçûktir ên girîng ên tirkîaxêv jî li Iraq, Sûrî, Almanya, Awistirya, Bulgaristan, Makedonyaya Bakur, Yewnanistan, Qefqasya û deverên din ên Ewropa û Asyaya Navendî hene. Kîpros daxwaz ji Yekîtiya Ewropayê ku zimanê tirkî wek zimanê fermî lê zêde bike, tevî ku Tirkiye ne endamê wê ye. Zimanê tirkî di cîhanê de di rêza 13emîn de ye.
Dîn
Piranîya gelên tirk misilman in an jî misilmanên ku li ser dersên ekola Henefî ya Îslama Sunnî dişopînin. Ew civaka herî mezin a misilman li Tirkiye û Kîprosê Bakur û her weha komên herî mezin ên misilman li Awistirya, Bulgaristan, Çekya, Danîmarka, Almanya, Liechtenstein, Holenda, ava dikin. Romanya û Swîsre. Ji bilî tirkên sunî, tirkên elewî jî hene ku kevneşopiyên wan ên îslamî yên herêmî li Anatolyayê bi cih bûne, herwiha Bektaşiyên ku bi kevneşopî navenda wan Anatolya û Balkanan in.
Belavbûna romî û tirkan
Li gorî çapa 2016 ya CIA World Factbook, 70-75% ji nifûsa Tirkiyê ji tirkên etnîkî pêk tê, ku Kurd %19 û hindikahiyên din jî di navbera 7 û %12 de ne. Li gorî Milliyet, di rapora 2008an de ku ji hêla akademîsyenên sê zanîngehên Tirkiyeyê yên li rojhilatê Anatolyayê ve ji bo Konseya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiyê hat amadekirin, tê pêşniyarkirin ku bi qasî 55 milyon tirkên etnîkî, 9,6 milyon kurd, 3 milyon zaza, 2,5 milyon çerkez, 2 milyon Bosnak, 500,000-1,3 milyon albanî, 1 milyon gurcî, 870.000 ereb, 600.000 pomak, 80.000 laz, 60.000 ermenî, 30.000 brîtanî, 25.000 asûrî / suryanî, 20.000 cihû û 15.000 yewnan û 500 êzdî li Tirkîyê dijîn.
Mijarên têkildar
Portalê Tirkiye
Zimanên Tirkiyeyê
Selcûqî
Rûm
Tirknasî
Tirkmen
Tirkiya paqij
Tirkomanên barak
Çavkanî
Gelên tirkî |
2325 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20pirt%C3%BBk%C3%AAn%20der%20bar%C3%AA%20w%C3%AAjeya%20kurd%C3%AE | Lîsteya pirtûkên der barê wêjeya kurdî | Antolojiya Edebiyata Kurdî - 2 cild, Mehmed Uzun, 1995
Destpêka Edebiyata Kurdî - Mehmed Uzun, 1992
Ziman û Roman - Mehmed Uzun, Weşanên Nûjen, 1996
Rewşa Edebiyata Kurdî - Lokman Polat. Cild, I. Weşanên Nûjen, 1996
Feqiyê Teyran (Jiyan, Helbest û Berhemên wî) - M. Xalid Sadînî, 2000, Weşanên Nûbihar
Ehmedê Xanî (Jiyan, Berhem û Baweriyên wî) - Mûrad Ciwan, 1997, Doz
Tarîxa edebiyata kurdî - Prof. Qanatê Kurdo, 1992, Özge
Dîroka Edebiyata Kurdî - F. Huseyn Sağnıç, 2003, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbol
Modern Öykü Sanatı - Ferhad Shakely, 1998, Weşanên Avesta
Antolojiya Çîrokên Kurdî - 2003, Amadekar: Firat Cewerî, 2003, Weşanên Nûdem
Hawar - Firat Cewerî, 1998, Weşanên Nûdem
Ulus ve Roman - Haşîm Ahmedzade, 2004 Weşanên Pêrî
Çend Dîmenên Xemgîn Ên Kurmanciya Nivîskî - Ehmedê Huseynî, 2004, Weşanên Aram
Pirtûk
Lîste |
2327 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20navdar%C3%AAn%20kurd%20%C3%AAn%20Qefqasyay%C3%AA | Lîsteya navdarên kurd ên Qefqasyayê | Arsênê Reşît Polatov
Ahmedê Mîrazî
Aslîka Qadir
Casimê Celîl
Cemîle Celîl
Celîlê Celîl
Cerdoyê Genco
Egîdê Cimo
Ehmedê Gogê
Emînê Evdal
Erebê Şemo
Fêrîkê Ûsiv
Heciyê Cindî
Karabetê Xaço
Keremê Seyad
Kinyazê Brahîm Mîrzoyêv
Mehmedê Siloyê Bava
Mîkaîlê Reşîd
Nûra Polatuv
Nûrê Cewarî
Qanatê Kurdo
Şehîd Ceow
Sehîdê Îbo
Sûsika Simo
Şerefê Eşirî
Şeroyê Biro
Tîtalê Efû
Ûsivê Evdile
Ûsiv Beg
V. Çetuyev
Ordîxanê Celîl
Zara
Kurdên Qefqasyayê
Lîste |
2328 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Zikula | Zikula | PostNuke li ser daxwaza malpersazê malpera www.malpersaz.com Serhad Ronahî, ji alî rexnegir Rêzan Tovjîn (edîtorê malpera rexnegirî www.nirxandin.com û edîtorê çand û hunerê yê rojnameya heftane Azadiya Welat) ve li kurdî hate wergerandin. Tovjîn berê jî Opera 7.23, Opera 5.51 û Opera 7.53 wergerandibû kurdî û versiyona Opera 7.53 di malpera www.opera.com de hatibû weşandin.
PostNuke nivîsbariya azad bin GPL e.
Binêre: Nivîsbariya kurdî
Nivîsbariya kurdî
Nivîsbariya azad |
2330 | https://ku.wikipedia.org/wiki/PSPad | PSPad | PSPad bernameyeke edîtorî ye. Bi alîkariya vê amûrê, mirov dikare script'an binivîse, an bernameyan saz bike, an jî wergera bernameyekê, an dosiyekê bi hêsanî, di demeke kin de pêk bîne. Her wiha cudahiyên di navbera gelek guhertoyan de jî bi hêsanî tê dîtin.
PSPad bernameyeke bi gelek zimanan hatiye weşan. Lê kurdiya wê tunebû. Ji bo hêsankirina nivîsandina script û bernameyan PSPad gelekî pêwist bû.
Binêre: Nivîsbariya kurdî
Girêdanên derve
Malpera PSPad
Nivîsbariya kurdî
Nivîsbarî |
2336 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kurd%C3%AAn%20Qefqaz%C3%AA | Kurdên Qefqazê | Kurdên Qefqazê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe Şedadîyan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navendî de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in.
Dîrok
Kurdên Azerbaycanê
Li hikûmeta sovyetan ya Azerbaycanê de di destpêka sala 1921ê de hinek reform ji bo kurdan hatin kirin ku jiyana kurdan baştir bike. Bi vê armancê hikûmeta Azerbaycanê bi qanûnekê ji bajarên Laçîn, Qûbadlî, Kelbajar, Zengilî herêmeke otonom ava dikin. Navenda herêmê Laçîn bû. Di herêmê de bi navê Kurdistana Sovyetê rojnameyek dihat derxistin. Li bajarê Şuşayê dibistana mamosteyan hate vekirin. Radyoyeke kurdî hate ava kirin. Perwerdahiya zarokên kurdan bi zimanê dayikê dihate kirin.
Di dawiya sala 1929ê de têkiliyên Sovyetan û Tirkiyeyê ber bi awayekê xweş birêve çû. Ev nêzikatiya van dewletan tesîr li ser polîtîkaya nava Sovyetan jî kir. Her wisa bi giştî li kurdan kir ku Tirkiyeyê nedixwast kurd li dewleteke din bibe xwedî statû. Xwedîbûna statû dibe sedem ku kurdên Tirkiyeyê jî rabin ser piya.
Li sala 1930ê de Kurdistana Sor hate rûxandin. Hemû destkeftiyên kurdan ji dest çûn.
Li sala 1938ê de hejmareke mezin ya kurdên Qefqazê ji ber sedema "kêrnehatinê" ji aliyê Sovyetan sirgûnî komarên Asyaya Navîn kirin.
Piştî êrîşa 9ê gulana 1992an a li Şûşayê, aloziya siyasî ya navxweyî li Azerbaycanê gihîşt lûtkeyê. Di 14ê Gulanê de, di rûniştina awarte ya Encûmena Niştimanî ya Sovyeta Bilind a Azerbaycanê de, Ayaz Mutallibov ragihand ku Şûşa û Xocely ji ber xeletiyên siyasî hatine dagîrkirin. Di heman rojê de dîsa tê hilbijartin Serokê Azerbaycanê, lê tenê rojekê dom dike. Eniya Gel a Azerbaycanê vegerandina Mutallîbov wek derbeyekê dihesibîne û bang li xelkê dike ku li dijî vê yekê rawestin. Mutallibov di 15ê Gulanê de ji desthilatê hatibû dûrxistin. Di 16ê Gulanê de rewşa Azerbaycanê dikeve bin kontrola Eniya Gel. Konseya Neteweyî ya Sovyeta Bilind a Azerbaycanê îstifakirina Yagub Mammadov (siyasetmedar) qebûl dike. Di 18ê gulanê de Îsa Gambar heta hilbijartinên serokomariyê erkên serokê dewletê digire ser xwe.
Kurdên Ermenistanê
Ermenistan ji bo kurdan navendeke çandî bû. Hejmarek hêja kurd li Ermenistanê hebûn. Li Ermenistanê gelek xebatên kurdî dihatin kirin. Di navbera salên 1921 û 1929ê de bi elfebaya kirîlî berhemên kurdî dihatin weşandin. Li sala 1929ê bi biryara hikûmeta Ermenistanê alfabeya latinî ya kurdî hate bikaranîn. Li sal 1921ê pirtûkên gramera kurdî hate weşndin. Li sala 1931ê de li Erîvanê ji bo perwerdehiya mamosteyên kurd, akademiyek hate vekirin. Li sala 1922yê hejmara pirtûkên kurdî 32 bûn ku hatine çap kirin. Li sala 1937ê ev gihîşt 70ê pirtûkan
Li sala 1930ê de bi navê Riya Teze (rojname) rojnamyeke hate weşandin.
Li sala 1934ê li Erîvanê yekemîn Konferansa Kurdolojiyê hate lidar xistin.
Li sala 1938ê li Elegezê şanoya kurdî hate ava kirin. Her wisa bi navê Zare (1926) û Kurdên Êzdî (1933) film hatin çêkirin.
Piştî salên 1938ê hejmareke mezin ya kurdan ji aliyê Sovyetan ve sirgûnî Asyaya Navîn kirin.
Li sala 1954ê radyoyay kurdî dîsa serbest bû. Her wisa li sala 1955ê rojnameya Riya Teze dîsa dets bi kar kir.
Kurdên Gurcistanê
Di 20emîn sedsalê de pirraniya wan ji ber sedemên olî (cûdakirina olî) ji Emperatoriya Osmanî koçî Emperatoriya Rûsî û xwe li erdên gurcî bi cih kirin. Îro kurdên Gurcistanê bi giranî li dora Tbilîsî (paytexta Gurcistanê) û Rustavi dijîn. Rewşa wan li gorî rewşa kurdên Tirkiye û yên Farisê baştir e, ji ber ku ew rastî cûdabûna civakî, olî, aborî an jî siyasî nayin. Lewra ew xwediyê dibistan, pirtûkên perwerdehiyê û çapemeniya serbixwe ne jî. Ji ber perwerdehiya zikmakî alfabetîzm pir zû pêşket û analfabetîzm di destpêka 1900'an de ji holê rabû. Di destpêka sedsala 20'mîn de paşnavên rûsî li hemû gelên federasyona sovyet hatibûn dayîn. Hin malbatên kurd ji ber vê yekê paşnavên xwe yên berê dixwezin û tenê di vê mijarê de rastî tengasiyan dibin.
Li sala 1944ê de jî kurdên Gurcistanê ji aliyê sovyetan sirgûnî komarên Asyaya Navendî kirin.
Çand
Ziman
Navdar
Binere: Lîsteya navdarên kurd ên Qefqasyayê
Mijarên têkildar
Dîroka Kurdistanê
Çavkanî
Qefqasya
Kurd
Kurdên Qefqasyayê |
2339 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ebdurehman%20Qasimlo | Ebdurehman Qasimlo | Ebdurehman Qasimlo (jdb. 22ê kanûna pêşîn 1930 li Ûrmiyeyê – m. 13ê tîrmehê 1989 li Viyanayê), siyasetmedar û rêberê Kurdistana Rojhilat bû. Qasimlo serokê PDK-Îran bû û li Viyanayê ji aliyê dewleta Îranê ve hate kuştin.
Jînenîgarî
Ebdurehman Qasimlo 22ê kanûna pêşîn sala 1930an li bajarê Ûrmiyê di malbateke dewlemend û navdar de ji dayik bû. Wî xwendina xwe ya serete û navendî li bajarê Ûrmiyê kir û pişt re ji bo dewamkirina xwendina xwe çû bajarê Tehranê. Ebdurehman Qasimlo ji zarokatiyê de, bi hûrbîniyên xwe yên kûr, zû pê hesiya ku gelê wî di rewşeke kambax û dijwar de dijî. Herçend bavê wî Mihemed Axayê Wisuq yek ji dewlemend û feodalên herî mezin bû li herêma Ûrmiyê, wî jiyana xwe qet ji derd û xemên jiyana xelkê reş û rût cuda nedidît. Ew ji wan jî dûr neket û ji bona standina mafê wan heta canê xwe bexşî. Çalakiyên wî yên siyasî sala 1945an, dema ku hê 15 salî bû, bi pêkanîna (Yekîtiya Ciwanên Demokratên Kurdistana Îranê) li bajarê Ûrmiyê dest pê kir. Piştî ku Komara Kurdistanê (Mehabad, 1946) bi hevkariya hêzên biyanî û xiyaneta Yekitiya Sovyeta (Sovyetistana berê) têk çû, Dr. Ebdurehman Qasimlo bi hevkariya gelek hevalên xwe yên din xebata xwe ya siyasî bi rengekî nihînî û berfireh dîsa da destpêkirin. Pişt re ew bû endamê fêrmî yê Hizbî Demokratî Kurdistan. Bi vî rengî wî arman û riya xwe ya dûr û dirêj hilbijart. Di kar û xebata siyasî de dayika kurd Mîna Qazî jî gelek hevkariya wan dikir û bi hemû îmkanên xwe yên maddî û manewî hevkariya HDK-I û ciwanên kurd dikir.(1)
Ebdurehman Qasimlo di temenê 18 saliya xwe de ji bo xwendina bilind çû welatê Fransayê. Piştî demekê ji wir çû Çekoslovakya û piştî ku li zanistgeha Pragê lîsansa xwe ya di warê siyasî - civakî de stand, sala 1952an di çaxê desthilatdariya Dr. Muhemmed Museddiq de vegeriya Îranê. Li wir di xebata dijî emperyalîzmê ya ji bo millîkirina petrola gelên Îranê de li rex hêzên opozîsyonên rijîma şahîtiya M. Reza Pehlewî cih girt. Qasimlo herçend bi temenê xwe ciwan bû, lê li wir ji bo siyasetvanên Îranî hat xuyanî kirin ku Qasimlo di kar û xebata siyasî de mirovekî jîr û jêhatî ye. Yanî wî bi prensîp û terza xebat û nirxandinên xwe yên siyasî-zanistî bala herkesî kişand ser xwe.
Emperyalîzma Amerîkayê wê demê Îran kiribû navenda xebata xwe ya dijî bizavên antî-emperyalîst û azadîxwaz li Rojhilata Navîn. Mihemed Riza şahê Pehlewî jî bi hevkariya Amerîka û welatên rojava bûbû cendirmê herêmê û mîna xûlamekê, fermanên wan ên qirkirin û serkûtkirina hêzên azadîxwaz cî bi cî dikirin. Ev ji aliyê şahê bê îrade ve bersivek bû ji bo wan xizmetên bêgane û emperyalîzma Amerîka ku bi jinavbirina Komara Demokratîka Kurdistan û têkçûna dewleta Dr. Mihemed Musediq bi hemû şêweyan hevkariya wî û vegera wî ya ser kursiya seltenetê kiribûn û berevajî xwesteka piraniya gelên Îranê, bi pîlanên çewt careke din ew vegerandibûn ser desthilatdariyê.
Piştî ku pênc salan li dijî emperyalîzmê xebitî, Dr. Qasimlo careke din vegerî Çekoslovakya û karî di sala 1962an de ji zanistgeha Pragê doktora xwe ya di para aborî de jî bistîne.
Dr. Qasimlo heya sala 1970an wek mamoste di zanistgeha Pragê de li ser aboriya kapîtalîstî, aboriyiya sosyalîstî û li ser teoriya pêşkeftina aboriyê ders da.
Karê herî girîng di jiyana Dr. Qasimlo de ew bû ku ji sala 1976an heya 1978an di para ziman û bajarvaniya Kurdan de di zanistgeha Serbonne li Parîsê, mijûlî dersgotinê bû. Wî bi nivîsandina çend babetên cur bi cur di rojname û kovarên ewropî de li ser jiyana civakî, dîrok û rewşa siyaseta kurdan di wê demê de karî heya radeyekê dîrok û pirsgirêka gelê kurd baştir bi raya gişti ya Ewropayê bide nasandin.
Dr. Qasimlo li Ewropayê mîna kesayetiyek siyasî û zana di mafê pirsgirêka gelê Kurdistanê de dihat nasîn û dewletên ewropî di vê xusûsê de dîtin û nirxandinên wî mîna serokaniyekê dihesibandin.
Li 11ê marsa sala 1970î dewleta Beesiya Îraqê neçar ma ku bi kurdên başûrê Kurdistanê re gotûbêjan bike. Dewleta navendî ya Îraqê bangek ji bo xweseriya başûrê Kurdistanê da xuyakirin. Wê demê para parastina Îranê anku SAWAKê li hemû Îranê û bi taybetî jî li rojhilata Kurdistanê bîr û rayên azadîxwaziyê di mejî û singê hemû gelên Îranê de berbest û zindanî kiribûn. Dr. Qasimlo vegeriya Îraqê da ku çalakiyên HDK ji berê baştir organîze bike û li wir bi hevkariya hevalên xwe karî di demek kêm de kar û barê xwe yê rêxistinî derbasî herêmên rojhilata Kurdistanê bikin.
Piştî ku Mihemed Riza şah Pehlewiyê sala 1979an gor bi gor ji Îranê reviya, Dr. Qasimlo vegeriya Rojhilata Kurdistanê û xebata xwe ya siyasî bi rengekî berfireh li hemû Kurdistana Rojhilat da destpêkirin. Piştî serhildana hemu gelên Îranê, Kurdistan ket destê şoreşgerên Kurd û xelkê welat xwe azad û serbest hîs kirin.
Rêberê Gel
Piştî ku sala 1979an bi têkoşîn û xebata hemû gelên Îranê dawî li desthilatdariya 2500 salî ya şahên Îranê hat, meleyekî paşvero yê bi navê (Ruhillah Xumêynî) ji paytexta Fransê (Parîs) vegeriya Iranê û bi damezrandina komara Islamî di hemû waran de bû serdestê çarenivîs û qedera hemû gelên Iranê. Wî bi navê îslamê hêdî-hêdî berevajî daxwazên gelên Iranê, ku li benda reform û azadiyên siyasî-cîvakî bûn, dîktatoriya xwe ya paşvero bi darê zorê di Îranê de damezrand. Wê demê piraniya xaka Rojhilatê Kurdistanê bi hêz û hevkariya her du rêxistinên Kurdan yên serekî (Komele û HDK-I) ji bin desthilatdariya dewleta Pehlewî hatibû azadkirin. Gel piştî bi dehan salan bi rihetî bêhna bayê azadiyê kişandibû û qedrê azadiyê li ba wan ji berê bêtir hatibû xuyakirin. Kar û barê welatê Kurdan ketibû destê her du rêxistinên navbirî.
Piştî serhildana Simkoyê Şikak (1920-1930) û pêkhatina komara Kurdistanê ya kêmtemen (Mehabad, 1946), ev sêyemîn car bû ku kurdan xwe azad didîtin.
Mixabin ev rewşa xweş jî zêde nedomî û rejîma paşvero ya Îranê nedixwest rastiya pirsgirêka gelê Kurd bipejirîne û çareseriyekê ji vê problema dîrokî re bibîne. HDK û KOMELÊ dixwestin bi gotûbêj û hevdîtinan bi hikûmeta merkezî ya Iranê re pirsgirêkê çareser bikin, lê artêş û pasdarên Komara Îslamî bi hevkariya cehşên welatfiroş û hinek aliyên xwefiroş dest bi hêrişên xwe yên dijwar kirin û Kurdistan dîsa bû qada şerên bixwîn û malwêranker. Pasdarên komara Xumêynî bi hemû hêza xwe nekarîn pêşmerge û hêzên gel li Rojhilatê Kurdistanê toşî şikestê bikin. Rejîma desthilatdara meleyan (Xumêynî, Refsencan, Xelxalî û hwd) dema zanîn ku bi şerê çekdarî nikarin li hemberî berxwedana gelê Kurdistanê şerê xwe yê gemar bidomînin, bi riyek din li dijî kurdan dest bi kar bû û ji sîleha dînî, paşverotiya civakî û cudahiya mezheba Kurd û Farisan mifa wergirt. (2)
Xumêynî, ku xwe wek rêberê cîhana îslamê bi raya giştî dida nasîn, di 19. Agusta (19. 08. 1979an) de li dijî gelê Kurdistanê CÎHAD (zibare) îlam kir. Dr. Qasimlo pir xebitî da ku bi rêya hevdîtin û danûstandinên siyasî pirsgirêka Kurdistanê bi rejîma îslamî re çareser bike, lê mentiqa karbidestên komara îslamî ne di wê pîvanê de bû ku perspektîvên Dr. Qasimlo, yên li ser çareserkirina pirsgirêka kêmnetewên Iranê, bipejrînin. Ew di cîhana siyasî de du dinyayên ji hev cuda bûn. Dr. Qasimlo mirovekî demokrasîxwaz û maqûl bû.
Piştî ku Xumêynî Kurd wek kafir û dijberên şoreşê bi alîgirên xwe dan nasîn, êrişên weke yên Mongolan li dijî Kurdan dest pê kirin. Berxwedana şervanên kurdî karekî dîrokî bû, lê şêweyên hov û xeddar ku ji aliyê pasdar û artêşa xwînxwara Komara Îslamî ya Îranê ve dihatin lidarxistin û kirin, HDK û KOMELE neçar kirin ji Rojhilatê Kurdistanê derkevin. Xuya ye ku di vê vekişîna hêzên siyasî yên Kurdan de tesîreke mezin ya xiyaneta caş û hinek Kurdên xwefiroş jî hebû. Piştî vê valabûnê bi hezaran Kurd ji aliyê beşa parastin(êtila'at)a dewleta Îranê ve hatin tîrbaran kirin û daleqandin. Girtîgehên hemû Îranê bûbûn mala Kurdên şoreşger. Hemû Kurdistan mîna zindaneke mezin di bin çekmeyên xwînmêjên komara Xumêynî de bûbû meydaneke tijî xwîna keç û xortên welatparêz yên Kurdistanê.
Şerê partîzanî yê hêzên Kurdistanî li dijî komara îslamî
Piştî ku komara îslamî bi hemû şêweyan şerê xwe yê dijî Kurdan dest pê kir, HDK û KOMELÊ şerê xwe yê çekdarî bi şêweyên partîzanî û bi berfirehî di hemû deverên Kurdistanê de berdewam kirin. Ev siyaseta şehîdê nemir Dr. E. Qasimlo bû û vê taktîka Kurdan dewleta Îranê xiste nava tengaviyên mezin û pirsgirêka Kurdistanê di qada navnetewî de dengek mezin veda. Şerên partîzanî ku bi piranî li her du wilayetên Ûrmiyê û Sinendecê diqewimîn, xisareke canî û aborî ya pir mezin dida rejîma Xumêynî. Beşa êtila'at (êstixbarat)a Komara Îslamî ji bo vemirandina vê bizava Kurdan dest avête hemû şêwe kiryarên terorîstî. Bi taybetî di Kurdistanê de diravekî bêhisab xerckirin ku sîxorên xwe di nava Kurdan de zêde û zêdetir bikin. Kurdistan mîna kawilxane(xirabe)kê, wêran bûbû û bi hezaran gund hatibûn şewitandin û wêrankirin. Rewşa aboriya gel bi şêweyek berçav hatibû xwarê ku heta roja îro jî şûnewarên vê siyaseta çewt li ber çavan in. Birsîtî(birçîbûn), zindan, daleqandin, kuştin û birrînên bê mehkeme, bêkarî û malwêranî di jiyana Kurdan de bûbû tiştekî rojane.
Ji bilî wê, îstixbarata Komara Îslamî ya Îranê bi rengekî nêhînî û veşartî di nava ciwanên Kurd de tiryak, eroîn(narkotîk) û vexwarinên elkolîk belav dikir. Mixabin niha jî ev siyaseta wan li hemû Kurdistanê didome û heya radeyekê jî ew di siyaseta xwe ya nemirovane de bi ser ketine. Ev karê wan ji bo tunekirina balê herî bitesîr ê şoreşê bû, yanî ji bo tunekirina hêza ciwanên Kurdistanê, da ku bîr û ramanên Kurdayetî û şoreşgeriyê ji mejiyê wan derxînin. Armanca wan ji navbirina mejiyê şoreşê bû. Ji bo ku ew bikarîbin îradeya berxwedana gelê Kurd bişkînin û pêşeroja hereketa millî ya Kurdistanê toşî şikesteke dîrokî bikin, hemû siyasetên bêexlaq bi kar anîn. Wan bihayê giran yê heroyînê di Kurdistanê de erzantir kirin da ku mejiyê ciwanên Kurd bi yekcarî felc bikin. Lê bihayê tiryakê ku mîna heroyînê ne giran(ne bi qîmet)bû, sal bi sal li hemberî bihayê heroyînê girantir kirin. Bi vî rengî wan bera her kesî dan kişandina heroyînê ku li ser sîstema mejî û di nava xwîna mirovan de cîgir dibe.
Dr. Qasimlo û hereketên siyasî di Kurdistanê de zû bi vê pîlana komara îslamî hesiyabûn. Ji ber wê jî bi riya radyo û weşanên xwe yên çapemenî dixebitîn ku rastiyan bi gel bidin famkirin.
Rojhilatê Kurdistanê bi nisbeta herêmên din yên Îranê xwediyê yek ji paqijtirîn civatên Îranê bû. Lê mixabin niha bi vê siyaseta çewt a Komara Islamî, rewşa civata Kurdan jî pir hatiye şêwandin û şepirzeyiyek xirab ketiye nava malbatên Kurdan.
Komara Îslamî ji bilî berdewamkirina vê siyaseta xwe ya gemar li Rojhilatê Kurdistanê, çalakiyên xwe yên terorîstî derbasî dervey sinorên Îranê jî kirin û hê jî li ser çalakiyên xwe yên bi vî rengî dixebite. Bi dehan kardo û alîgirên HDK û KOMELÊ li Îraq û Başûrê Kurdistanê (bi taybetî li herêma Silêmaniyê) bi destê xulamok û terorîstên îstixbarata komara Îslamî ya Iranê hatin şehîdkirin. Lê berevajî daxwaza komara îslamî şerê partîzanî li Kurdistanê didomî û hakimiyeta dewleta navendî li Kurdistanê hê jî lawaz bû. Ji bo wê jî Refsencanî, Xaminêyî û berpirsyarê giştiyê îstixbarata Îranê (Elî Felahyan) hatin ba hev û ketin wî fikrê ku bi navê diyalogê xwe nêzî serokê giştiyê HDK Dr. Qasimlo bikin û mejiyê hereketa kurdên Rojhilatê tune bikin.
Yekemîn car li kanûna pêşî a sala 1988an û cara duyemîn li kanûna paşî sala 1989an Dr.E. Qasimlo û nûnerên Komara Îslamî hatin ba hev. Ji destpêkê û di yekemîn dîtin de armanca berdevkên Komara Îslamî kuştina serokê Kurd Dr. Qasimlo bû, lê her du carên destpêkê derfet çênebû vê armanca xwe ya çewt cî bi cî bikin. Armanca wan ew bû ku serokê hêza herî mezin ya li Rojhilatê Kurdistanê razî bikin ku bikeve xizmeta wan û qet behsa xwestekên Kurdan yên dîrokî nekin. Lê Dr. Qasimlo berevajî vê xwesteka wan bi şêweyek maqûl û zanistî berevaniyê ji xwestekên Kurdan yên meşrû û dîrokî dike.
Şehadeta Qasimlo
Kurdan di seranserê tarîxê de her tim xwestine bi rengekî aştiyane û bi biratî bi cîranên xwe re bijîn, lê mixabin ew dewletên ku Kurdistan dagîr kirine ti caran nexwestine li daxwazên netewa Kurd binêrin û lêkolîneke kûr li ser vê pirsa girîng bikin. Dr. Qasimlo yek ji wan kesan bû ku ji bo cî bi cî kirina vê daxwaza dîrokî pir xebitî û bi hesreta gihiştina vê xwesteka mirovane heta canê xwe jî fîda kir.
Wek hat diyar kirin cara yekê li kanûna pêşî ya sala 1988an rûniştina bi nûnerên komara Îslamî ya Îranê û sekerterê giştî yê Hizbî Demokratî Kurdistan nemir Dr. Qasimlo dest pê kir. Di vê rûniştinê de terorîstên komara paşvero ya Îslamî nekarîn armanca xwe ya gemer pêkbînin.
Cara duyemîn li kanûna paşî ya sala 1989an dîsan peywendî hatin çêkirin, lê di vê peywendiya bi nav siyasî de jî, dîsan mirovkujên komara Îslamî ya Îranê nekarîn armanca xwe ya hovane cî bi cî bikin.
Roja 12 û 13ê Mai sala 1989an (12 û 13. 06. 1989) bo sêyemîn car dema ku berdevkên Komara Îslamî Hacî Mistefa Lacwerdî (serokê îstixbarata Îranê di hemû herêmên Rojhilatê Kurdistanê de), Ceefer Sehrarûdî (cîgirê beşa istixbarata hêzên pasdarên Îranê di Rojhilatê Kurdistanê de) û zilamek din bi navê Emîr Mensûr Borzorgyan ji bo gotûbêjê li Viyena paytexta Awistirya hatibûn dîtina Dr. Qasimlo, ji nişkê ve zimanê silahên wan xwînrijan peyivî û bi du guleyên ku ji demanceya yek ji nûnerên dewleta Îranê derket Dr. Qasilo hat şehîd kirin. Piştre her du hevalên wî Dr. Fazil Resûl(3) û Ebdullah Qadirî Azer nûnerê HDK.I li Ewropa jî hatin şehîd kirin.
Di vê bûyerê de herçend Ceefer Sehrarûdî jî birîndar bûbû û tiştekî eşkera bû ku destê wî û hevkarê wî Hacî Mistefa Lacwerdî di vê cinayeta hovane de heye, lê mixabin bi bêy ku îdareya asayiş û polîsên Awistirya di pratîkê de ji bo girtina wan karekî bikin, Cefer Sehrarûdî piştî tedawiyê (di nexweşxaneyeke paytextê Awistiryayê de) çû balyozxaneya Îranê û roja 22. 07. 1989an bi bê asteng ji vî welatî derket û çû Tehranê ku ji Refsencanî û Xaminêyî re bibêje: Me fermana we baş cî bi cî kir û her tişt li gor daxwaza me bi rê ve çû.
Emîr Mensûr Bozorgiyan jî çend rojan ji aliyê polîsê Awistiryayê ve hat girtin û hikmê girtina wî jî bi fêrmî hat dayîn, lê dewleta Awistiryayê hikmê girtina wî hilanî û ew jî ber bi Tehranê hat bi rêxistin.
Belê bi vî rengî serok û nûnerekî din ê şoreşa Kurdistanê di welatekî Ewropa de ku her roj zêdetir ji xwarina rojane navê mirovperwerî û demokrasiyê tînin ser ziman û li ser qanûnên wê diaxivin, bû fîdayê protokolên aborî. Xêzana Dr. E. Qasimlo û Hizbî Demokratî Kurdistan li dijî vê cinayetê şikayetnameya xwe teslîmî dewleta Awistiriya kirin û dadgeh heya niha hê jî bêsûd didome.
Berhem
Berhemê herî navdar û girîngê Dr. Qasimlo ku têza doktoraya wî ye, pirtûka wî ya bi navê Kurdistan û Kurd e ku bi şêweyek akademîk û zanistî lêkolînên wî di vê pirtûkê de hatine nivîsandin. Ev pirtûk yek ji çavkaniyên herî ilmî û baş e ji bo nasandina dîrok, aborî û xebata siyasiya Kurdan bi gelên cîhanê ku bi awayekî berfirehtir pirsgirêka gelê Kurdistanê nas bikin.
Kurdistan û Kurd heya niha bi çendîn zimanên zindî yên cîhanê (inglîzî, erebî û farisî) hatiye wergerandin.
Dr. Qasimlo bi hûrbîniyek temam hemû aliyên pirsgirêka Kurd di vî berhemê xwe yê pirbar de şirove kirine.
Binêre
Şoreşa Rojhilatê Kurdistanê
Çavkanî
Girêdanên derve
Pirtûk: Dr. Qasimlo banga aştî û azadiyê - online
Siyasetmedarên kurd
Kesên kuştî
Siyasetmedarên Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê
Kesên ji Ûrmiyeyê
Kurdên Rojhilata Kurdistanê |
2341 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Qanat%C3%AA%20Kurdo | Qanatê Kurdo | Qanatê Kurdo (; z. 1909 li Qersê − m. ) zimannas û nivîskarekî kurd bû.
Jiyana Qanatê Kurdo
Qanatê Kurdo li gundê Sûsizê, qeza Qersê ji dayika xwe bûye. Sala 1922an bi înisiyatîva nivîskarê êzîdî Ehmedê Mîrazî, ewledê gelê ermenî, dost û xêrxwazê gelê me Lazo (Hakob Xazaryan) û hinekên din, li bajarê Tilbîsê ji bo wan zarokên kurd dibistan vedibe. Di dibistanê de zaroka him dixwend, him hînî kar dibûn, him jî tê de radizan. Qanat dibe şagirtê wê dibistanê. Tev Qanat ji wê dibistanê xwendina xwe dest pê kirin usa jî zimannasê kurdî bi nav û deng, doktorê fîlologiyê Çerkez Bakayêv, nivîskar, berpirsyarê rojnama Riya Teze yê ewlin Cerdoyê Gênco, mêr xwesê Yekîtiya Sovyêtê Semendê Siyabendov û gelekên din.
Sala 1928an komerkeziya Partiya Komûnîstên Ermenistanê bi pêşniyaza Erebê Şemo heş xortên kurd dişînin Lenîngradê (Sankt Petersbûrg) ji bo xwendinê. Qanat di nav wan de bû. Berê ew di fakûltêta karkira ya Enstîtuya Zimanên Rojhilatê yên zêndî de dixûne, paşê xwendina xwe li Zanîngeha Lenîngradê beşê ziman, dîrok û edebiyatê tê de pêşda dibe. Saya xebathizî, zên û rind zanîbûna zimanê dê di demek kin de guhdar ya dersdaran, ya rojhilatzanên dinyayê yan N. Mar, H. Orbêlî, A. Frêyman dikşîne ser xwe. Hê xwendkar ew dersê zimanê kurdî dide xwedkarên zanîngehê û bi xebata zanyariyê ve mijûl dibe.
Ji pey xwendina zanîngehê re ew aspîrantûra zanîngehê tê de xwendina xwe berdewan dike. Sala 1941ê bi babeta "Çêkirina fêlêd bargiranî di zimanê kurdî da" têza doktorya xwe, ya ewlin xweyî dike. Piştî şer ew di înstîtût a rojhilatnasiyê de pirsên Kurd zaniyê yên cude cuda ve mijûl dibe, kûrsên zimanê kurdî de dersê dide.
H. Orbêlî sala 1959an para rojhilatnasiyê ya Enstîtûya Lenîngiradê ya zanyariyê de koma Kurdnasiyê başqe dike. Ji pey salekê re Qanat dibe serokê wê komê. Heta dawya jiyana xwe jî wî ew karê kurdewariya pîroz bi serbilindî û hiskirin pêş de bir, li dû xwe bi sedan xebatên Kurdnasiyê yên bingehîn û giranbiha hişt, navê xwe bi herfê zêrîn di dilê gelê xwe de nivîsî.
Qanatê Kurdo, ji sedî zêdetir monografiya, pirtûk û gotarên zaniyarî li ser ziman, zargotin, dîroka kurdî weşand, ji 20î zêdetir kurdnas hazir kirine.
Di de li Lenîngradê zaniyarê mezin di 76 saliya xwe de çû ser dilovaniya xwe.
Berhemên wî
Zimanê Kurdî: Rêziman (Kurmancî) (1957),
Ferhenga kurdî (Kurmancî)-Rûsî (1960),
Ferhenga Kurdî (soranî) – Rûsî tevî Zara Yûsûpovayê (1983),
Beranderkirina rêzmanên dîalêkta Kurdî (Kurmanciya jor û Kurmanciya jêr) (1973),
Tarîxa edebiyata Kurdî cilda 1 (1983), cild 11 (1985),
Gramêra zimanê Kurdî (1990),
Duwanzdeh varîant, Mem û Zîn (1996)
Zarokên kurd li welatê sovyêtê bi pirtûkên wî hînî zimanê dê dibûn. Heta salên 1990î deh pirtûkên wî yên dersa li Ermenistanê hatine weşandin.
Çavkanî
http://www.peyama-kurd.com/9/14.pdf
Nivîskarên kurd
Zimannas
Jidayikbûn 1909
Mirin 1985
Fîlozofên kurd
Wêjevanên kurd
Kesên sedsala 20an
Nivîskarên zimanê kurdî
Mirin 1986
Kurdnas |
2343 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Felsefe | Felsefe | Felsefe an fîlozofî an jî retkok, wekî zanisteke bingehîn a zanîna civak û xwezayê û zagonên hişmendiyê yên bingehîn û jêderka zanistê, tê zanîn. Di kurdî de "hiziratî" ye. Mirov bi xêrga zanistê dibe xwedî hiş, feraset û ramaneke gerdûnî. Pêkhatina ramanê bêyî zanînê, ya zanînê jî bêyî felsefeyê ne pêkan e. Bi awayekî din, mirov dikare bibêje felsefe, çavkaniya hemû beşên zanîn û zanyariyê ye. Ango felsefe, zanista zaninê bi xwe ye.
Koka felsefeyê, ji peyva hevedudanî ya ku ji philia, anku “hez”, hezkirin” û sophia, anku “pirzan”, “zanatî” pêk hatiye û li “philosophia” ango felsefeyê dageriyaye. Îcar ji kesê ku bi kurahî li ser felsefeyê hûr dibe re jî philosophos “feylesof” tê gotin. 'Philosophos' (feylesof), tê wateya kesê/a ku li ser bastûra heyberan lêkolîn û dahûrandinê dike. Li gora çavkaniyên dîrokî, kesê ku cara yekem ev gotin bikaranî ye feylesofê navdar Pîtagoras e.
Fîlozof an jî feylesof kesê ku bi felsefê re mijûl dibe û dixwaze ramanên felsefê pêşve bibe ye.
Felsefe, kartêkeriya ramanê ya pêkanîna derencamên rexeneyî, yên gelşên hebûn û wateyê ye. Ango lêgerîna nêzîkdayinên zanistî û zanyariyê ye. Felsefe, bi çanda Yewnanî ya kevnar re derketiye holê. Di dîroka mirovahiyê de ew her gav wekî destpêka zanîn û şarezahiyê hatiye dîtin û pejirandin.
Felsefe, wekî [zanist/zanisteke] bingehîn a zanîna civak û xwezayê û zagonên hişmendiyê yên bingehîn û jêderka zanistê, tê zanîn. Bi rastî jî wisa ye. Mirov bi saya zanistê dibe xwedî hiş, feraset û ramaneke gerdûnî. Pêkhatina ramanê bêyî zanînê, ya zanînê jî bêyî felsefeyê ne pêkan e. Bi awayekî din, mirov dikare bibêje felsefe, çavkaniya hemû beşên zanîn û zanyariyê ye. Ango felsefe, zanista zaninê bi xwe ye.
Wekî ku li jor jî hate diyarkirin, riknê hemû cureyên zanînê felsefe ye. Her çend ku zanîn û zanyariyên wekî fîzîk, kimya, aborî, dîrokê û hwd. yên civaknasiyê, wekî zanînên xweser bêne zanîn û qada wan ji ya felsefeyê cuda bê xuyakirin jî , dîsa peywendiya van zanyariyan rasterê bi felsefeyê re heye. Lewre hemû zanîn û zanyarî, bi pêşveçûna dîrokê û têkûzayiya mirovahiyê re diguherin û wate û têgînên wan ên hundirîn li şêweyeke din dadigerin. Belê zanîna komên felsefî gelekî zexm û tirûşdar e. Heta wate û têgihên felsefeyê zû bi zû nayên guhertin. Ango temendirêj û tîmî û mayîn de ne. Ji bo wê mirov dikare bibêje felsefe, wekî hemû şaxên zanînê; sparteka civaknasiyê ye jî. Belê dîsa çawa ku mirov nikare eynîbûna felsefeyê û şaxên zanînê yên din bipejirîne; mirov nikare jê cudabûna wan jî bipejirîne. Dibe ku her şaxên zanînê, ne felsefe bi xwe be, belê ji kûrahiya felsefeyê dinisilin û ji zanista felsefeyê sûdê werdigirin. Ango qurma hemû guliyên zanistê felsefe ye.
Kesê/a ku felsefeyê nexwîne an jî hayê wî/ê ji felsefeyê tune be, nikare wateya tu têgîn û rasteqîniyan dayne an jî bûyer û rûdanên gelemperî bi wateyeke rastîn şirove bike. Felsefe, hilika zanistê ye. Mirovê/a ku ji felsefeyê sûdê werbigire û li gora rêbaz û azîneyên zanistê tev bigere, dê bikaribe sedem û encama bûyeran bibîne araseyî rêya çareseriyê bibe. Dê bûyer û geşedaniyên gerdûnî li gora rêzana sedem û encamê şirove dbike û bigihîje encamekê.
Felsefe, teşegirtina hişmendiyên civakî ye. Ji zanîna hilberiyê bigir heta ya aboriyê, ji zanîna dîrokê bigir heta ya çand û civaknasiyê; ji zanîna perwerdehiyê bigir heta ya çand û wêjeyê... hemû şaxên zanînê û nêzîkdayinên zanistî li ser hîmê felsefeyê têne rûnandin û bicihkirin. Wekî din jî felsefeya zanistî, peresîna zagonên civakî û civaknasiya zanistî yên giştî derdixe holê. Bi rastî, civaknasiyê zanistî li ser hîmê felsefeya zanistî tê damezrandin. Belê ligel van hemûyan felsefe jî li gora hêz û pêwendiyên hilberiyê dirûv û teşe digire.
Ferhengnasên felsefeyê yên navdar P. Yudîn û M. Rosenthal girîngiya felsefeyê nîşan didin û wisa dibêjin: “Felsefe, navgîniyeke hêzdar ya zanîn, livbatî û çalakiyên mirov e. Felsefe, pêkereke çalak a ku her gav zandarî û kardariyê pêş ve dibe ye. Bi feraseteke felsefeyeke wisa re, beşên felefeyê; ango derûnnasî (psîkolojî), civaknasî (sosyolojî), sinc û gewzîn her diçin li zanînên xweser ên ku wekî kevneşopiyên felsefeyê tên zanîn, dadigerin. Rast e. Wekî berê jî hate diyarkirin ; hemû beşên zanînê xwe dispêrin felsefeyê. Lewre armanca hemû beşên zanîn û zanyariyê, dîtina pêwendiya navbera tişte û kirdeyê ye. Hin zanîn an jî zanyariya tişteyê wekî bingeh, hin jê jî kirdeyê wekî bingeh dipejirînin. Jixwe gengeşiya gelemşeya navbera hemû zanînan jî ji vir dest pê dike. Wekî ku tê zanîn, jêderka hemû zanînan felesfe ye û felsefe jî bi gelek cûre, çêşn û xalên girîn ji hev û din vediqete. Belê du herikînên felesefeyê yên bingehîn hene: Yek, Felsefeya mengîwer (îdealîst) du; Felsefeya pêzewar (materyalîst). Felsefeya mengîwer, ramanê (îdeyê) û ya pêzewar jî daringê wekî diyarker dibîne. Ji roja ku felsefeyê dest pê kiriye û heta îro, gengeşiya navbera herdu ferasetên felsefî bi hemû dijwariya xwe didome û dê bidome jî. Ji do heta îro, pêrêzkarên herdu ferasetên felsefeyê, yek jê Hegel, yê din jî Engels e. Hegel li gor demê ramanê, û Engels jî daringê wekî bingeh dibîne. Gengeşî jî bi gelemperî li ser van herdu hîman didome. Engels dibêje: “Ew mirovê ku hegel seberjêrkî daleqandibû me li ser piyên wî da rûnandin.” Marks jî dibêje:” Me tiştek li xwezayê zêde nekir. Tenê me ew, wekî ku dixuye hilda dest û şirove kir.” Parêzkarên felsefeya mengîwer, Calvin û Luther jî ramanên xwe yên perevajî felsefeya pîzewar ku li gora dogmayên olî teşe girtine, bi vî awayî tînin zimên û dibêjin: “ Divê hest, raman, hezkirin hilberîn, behre û hêzên veşartî yên mirov, yên civakê bêne pêpeskirin û dewisandin.” Lew ra ev herdu ramanwerên mengîwer, armanca hebûna mirov xwe gazîkirina xwedawendiyê dibînin. Dîsa Calvin dibêje “Karesata tirsnaktirîn tevger û biryardanîna mirov a bi serê xwe dide ye.” Li gora nêrîna Calvin, divê ku mirov hîçayiya (rebeniya) xwe dizanibe û ji bo kêmxistin û mirandina xwe çi ji destê wî/ê bê, wê, bike. Li gora Luthe jî, sparteka mezintirîn a mirov hêza xwedayî ye. Mirov ne xwemal e(aidê xweye). Ev feraseta ku mirov reben û serberjêr dike û wî/ê ber bi evdîtiyê(bi taybetî evdîtiya evd û serdestan) de didehfîne; hê ramana dêrê (kinîse) ya Serdema Navîn e.
Îcar, şirovekirina xwezayê, baweriyên olî, raman, nêzîkayîtêdan û têkilîdanînên civakî û mirovî hemû, an li ser hîmê felsefeya mengîwer an jî li ser hîmê felsefeya pêzewar bilind dibin. Çavkaniya civakên çînî, mêtingerî, kedxwarî, şer û pevçûna navbera mirovan, pirsgirêkên herêmî û gerdûnî hemû hêza hilberînê ya ku felsefe bixwe jî afirandiye, ye. Her çend ku herdu ferasetên felesefeyê ji hev û din wekî cihê bêne xuyakirin jî dîsa dozîneya teşeyên aborî yên civakî, dozîneya herdu felsefeyan ya hevpar nîşan dide.
Nemaze, di navbera felsefeya pêzewar a dîyalektîk û civaknasiyê de pêwendiyeke zexm û kûr heye. Lew re felsefeya diyalektîk, pêwendiya navbera mirov û xwezayê, ya navbera xwezayê û civakê û navbera civak û dîrokê hildide dest. Her wiha qewam û kirûyan li gora pêwendiya sedem û encamê dinirxîne. Wekî din jî, hebûn û hişmendî, komên pêzeyî û ramanî, geşedaniyên civakî û dîrokî û hwd. gelek kategoriyên zanînê yên din jî li gora têgînên felsefeya pêzewar û diyalektîk têne ravekirin. Wekî ku Luther û Calvin dibêjin, gelo bera mirov bi qasî ku bi fermandanan rabe û rûnê û fikirîn û ramîna wî/ê li serê wî/ê bibe bela û rebenekî/e ku nikare bi serê xwe tevbigere ye; an wekî feylesofên ku felsefeya pêzewar diparêzin; hebûneke ku xwezayê bi hêza xwe diguhere û di suxreya xwe de dixibitîne ye ? Felsefeya dîyalektîk; felsefe jî tê de, daringê (madeyê) wekî afirînerê her tiştî, dibîne. Mirov bixwe jî hebûneke daringî (madî) ye. Yanî felsefeya daringî, feraseteke wisa ye ku her tiştî ji bo mirov dihesibîne. Her wiha ramana ku her tişt dikare bi destê mirov û bi vîna mirov pêk bê, diparêze.
Felsefe, xweyîkirina ramanê ye. Hilberandina ramanê, taybetmendiyeke xwezayî ya di ku hişê mirov de bi cî bûye û mirov ji lawirên hov û har vediqetîne, ye. Wekî din jî felsefe, rêzkariya vegotin û daxwaza bikaranîna behreyên ramana takekes; a ragîhîna rasterê ya rasteqîniyê ye jî. Ango raman û ferseta felsefeyî û zanistî, tu car di bin çewsînerî û serdesthilatiyan de namîne. Mirovê/a ku bi felsefeyê mijûl dibe dikare her gav li hemberî bûyeran, mantiqa xwe bi serbestî bide xebitandin û azadane birame û tevbigere. Ji bo ku mirov dikaribe wekî kesekî/e azad bifikire an bijî, divê ku di bin bandora tu hêz û desthilatdariyan de nemîne û hêza xwe ya ramanî bi serbestî bikar bîne. Bi vê wateyê jî mirov dikare bibêje felsefe, mirov digihîne radeyeke azad û serbixwe û wî/ê li hêzdariyeke bêpayan dadigerîne. Rê li ber peresîna behreyên mirov vedike û bi navê mirovahiyê wî/ê bi nirx û hêjahiyên zexm dixemilîne. Felsefe, hemû behreyên mirov ên beşenî û bîrayî, di bin roniya hewn û zanistê de bêserûbin diperisîne û dikemilîne. Ji bo ku mirov bikaribe li hember zext û astengiyên ku li hember mirovahiyê hatine danîn, şer bike an jî wan têk bibe, divê pêşî mirov bikaribe ji felsefeya zanistî û diyalektîk sûdê werbigire. Lewre felsefe, rêya merc û derfetan û her wisa fersenda têkoşîn û hêzdariyê jî bi ber mirov dixe.
Derbarê felsefeyê û her wiha derbarê kesên ku bi felsefeyê eleqedar dibin, gelek tişt hatine/têne gotin. Di nava gel û civakên xeşîm de angaştên derî zanistê têne kirin Heta behsa pêşgeriyeke wisa kenoyî tê kirin, qaşo; “Ên ku felsefeyê dîxwînin û bi felsefeyê mijûl dibin, an dîn dibin an jî dev ji dîn (ol) berdidin.” Ev, ne tiştekî rast e. Carekê, mirovên ku dixwînin, biaqiltir û hişmentir dibin. Ango ne pêkan e ku ew dîn bibin. Berevajî wê, dibe yên ku qet naxwînin an jî dûrî xwendin û fikirînê bin dîn bibin. A din jî, dîn (ol) bixwe bi felsefeyê re derketiye holê. Derheqa felsefeyê de, ramanwerê navdar ê îslamî Îmamê Xezalî dibêjê “Kesên ku tenê li olê hûr dibin, dibine şêt (maniyak) û yên ku tenê li felsefeyê hûr dibin dibine bêol (Xwedê nenas).”
Felsefe, jêderk û çavkaniya zanîstê ye. Zanist, li ser hîmê şik û gûmanan hatiye damezrandin. Kesê/a ku nikaribe bikeve nava fikar û gûmanan, nikare bi zanînê mijûl bibe, rastiyê niqaş bike û rasteqîniyê binase. Felsefe, mirov ber bi zanîn û zanistiyê ve dihefîne. Kesên ku bi felsefeyê mijûl dibin, nêrîn û nêzîkdayinên wan rexneyî ne û dikarin bi zanistî tevbigerin. Kesên ku ji felsefeyê sûd werdigirin, dikarin bi çavekî rexneyî li cîhanê binerin û bi heman awayî dikarin bûyer û lêqewmînên dîrokî û rojane rexne bikin.
Gotina kin; ne civaknasî pêkan e ku bêyî felsefeyê û ne jî felsefe dikare bêyî civaknasiyê hebûna xwe bidomîne. Wekî ku li jor jî hate diyarkirin; civaknasî, cara yekem bi felsefeyê re li zanîstiyê dageriya ye û wekî zanîneke rastîn derketiye holê. Jixwe pirsgirêka felsefeyê û zanînê ya bingehîn jî pirsgirêka navbera pêze û giyanê ye. Pêşî ev pirsgirêk wekî ku li derveyê civaknasiyê tê dîtin, dixuye. Belê gava ku mirov angaştên civaknas û zanyarên mengîwer û derîsiruştî dibihîse; mirov tê digihîje ku ev pirsgirêk jî wekî pirsgirêkeke taybetmendiya derezanistê ya hemdem û îroyîn tête dîtin û raçavkirin.
Gotarên din li ser felsefeyê
Ji bo lîsteyeke fîlozofan, binêre: Lîsteya filozofan
Felsefeya dadê
Felsefeya medan
Mengîwerî
Felsefeya Yewnan
Felsefeya Îslamê
Çavkanî
Adar Jiyan, ji "Felsefe û hişmendî"
Girêdanên derve
Danasîna Felsefeyê
Destpêka Felsefeyê
Taybetmendiyên Felsefeyê
Rêbazên Felsefeyê
Çima Felsefe? Felsefe Bi Kêrî Çi Tê?
Pirsgirêka Felsefî
Erkên Felsefeyê
Felsefe
Lêkolînên mirovahiyê
Gotarên mijarên sereke |
2346 | https://ku.wikipedia.org/wiki/1982 | 1982 | Bûyer
Cîhan
10ê nîsanê - Komek cihû yên ji aliyê Kahana, xwestin ku bi darê zorê têkevin Mescîda Aqsayê.
Kurdistan
14ê tîrmehê - Li zîndana Amedê rojiya mirinê hat dan dest pê kirin. Tê de Kemal Pîr, Mehmet Xeyrî Durmuş, Elî Çîçek ve Akîf Yilmaz jiyana xwe winda kir.
Jidayikbûn
25ê kanûna paşîn - Noemi, stranbêjeke îtalî
15ê gulanê - Leyal Ebûd. stranbêjeke libnanî
Mirin
12ê tebaxê - Henry Fonda
24ê kanûna pêşîn - Helbestvanê mezin Louis Aragonê fransî jiyana xwe ji dest da. |
2348 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eeh%C3%AEd | Şehîd | Şehîd , pakrewan an jî cangorî, kesek e ku jiyana xwe ji bo riyeke pîroz a ayînî, siyasî û hwd dike gorî. Peyv di wan salên dawîn de gelekî polîtîze bûye, bi taybetî ji aliyê PKKê ve hatiye bikaranîn, wiha gelekî kuştiyên siyasî ji aliyên dewletan an rêxistinan ve wek şehîd tên danezan.
Çavkanî
Dîn |
2357 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Silo%20Qiz%20%28kirmanck%C3%AE%29 | Silo Qiz (kirmanckî) | Silo Qiz, Sılo Qıc, Zerê Dersimde hetê cand û hunerde cayê xo zof girso. Kam ke wazeno ser tarix û candê dersim de cî bumuso gerek ke weggê dey gos bido.
Silo Qiz 14.12.2019 de şiyo heqiya xo.
Hunermend |
2358 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ali%20Serhat%20Baran | Ali Serhat Baran | Ali Serhat Baran rojnamevan û hunermendekî kurd e. Baran yek ji endamên Koma Dengê Azadî bû.
Ew di sala 1974an de li Kurdistana Bakur li bajarê Amedê hate dinê. Heya 17 saliya xwe ew li Amedê jiya û li wir xwend.
Sala 1991an de çû Stenbolê û li wir dest bi Zanîngeha Stenbolê, beşa rojnamevaniyê kir.
Sala 1992an wî dest bi xebata rojnamevaniyê kiriye û heya sala 2000î di rojnameyên kurdî yên politik, wek Azadî, Dengê Azadî, Ronahî, Hêvi û Roja Teze de xebitiye.
Serhat Baran sala 1991î dest bi mûzîkê kir. Ew ji 1994 heya 2001î gitarîst û solîstê „Koma Dengê Azadî“ bû û bi vê komê re du kasetan dertîne.
Sala 2001î de ew diçe Almanyayê û niha bi malbata xwe li Almanyayê li bajarê Stuttgartê dijî. Ew niha li Stuttgartê li Zanîngeha Media, beşa dîzaynên agahdariyê de perwerdeyê dibîne.
Ali Serhat Baran xwedî û amadekarê malpera gotinên stranên kurdî www.ronibaran.de ye.
Girêdanên derve
Malpera Ali Serhat Baran: Mûzîka Kurdî
Baran, Ali Serhat
Jidayikbûn 1977
Rojnamevanên kurd
Muzîkvanên kurd
Mirovên zindî |
2359 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mihemed%20Arif%20Ciz%C3%AEr%C3%AE | Mihemed Arif Cizîrî | Mihemed Arif Cizîrî, hunermendê bi nav û deng û dengxoş di sala 1912ê zayînî li Cizîra Botan, cihê mêr maqûlên kurd hate dinê û çavê xwe vekir. Hatina Mihemmed Arif bo ser dinê hevçax bo tevî Împaratoriya Osmanî û şerê êke cîhanî û qir kirin û kuştina bi kome Ermeniyan bi destê dewleta Usmaî ku bêhna xwînê tevlî şîrê dayka Mihemmed Arif de bû.
Jiyan
Di zarokatiya xwe de vî jî mîna hemû zarokên Cizîrê guhdariya wan bas û mijaran dikir ku ev qesabxanên bo Ermeniyan danabûn. Her lewema wî bi çavên zarokiniyê pirsan ji xwe dikir, eva bo çi û ji ber çi û heta kengî? Lewaz bûna Împaratoriya Kevnare Usmaî û herifîna dergehê bilinde vê Împratoriyê û pêk hatina çendîn dewletan li ser vê axê û kuşt û kuştar û girtina xelek' û şerê yeke cîhanî bûye hegera têk çûna jîyana Giştî ya xelkê deverê.
Ev rojên reş û deravên teng û jarî û belengazî û bin pê kirina mirovanniya mirovan bandoreke zaf dana ser jiyan û hiş û mejiyê Mihemmed Arif û di kûratiya dilê wî da cih digirtin. Her vek xuyaye û tişteke eşekre bû ku cencera şerê yêke cîhanê zaf êş û elem tev xwe anîn û hindek jî afirandin û li deverê belav bûn, nemaze kolip û xela li hemû cihekê hebû û heta çendîn salan perê xwe bi ser dever û cîhanê da kêşa bû. Mihemmed Arif jî wek hemû kesên din ev saloxêt kirêt û ne rind ji bîra vê neçûn, rabihoriya wan xurtên li ser kelexê seyekê yan kitkekê li kulanêt Cizîrê hevdu di kuştin û çavan pirtikên keleş ji destê hev di revandin, heta zikê xwe beriyê zarokên xwe têr biken. Yan çîroka vê keça kiçke ku bi hegera hebûna palozeke nan di destê vê de dibin dest û pên çend kesan da hate pelçiqandin bo pare nan. Rojeke din ji van rojên tarî ku Mihemmed Arif bi çavê xwe mêze kiriye û qet ji bîr nekiriye, eva bû ku babê wî jî tevî sedan xurt û egîdên Cizîrê bo şerê êke cîhanê hatne şandin û îdî nezivirîn.
Mihemmed Arif ji sala 1925 hetanî 1929'ê de, jîyana xwe di girtîgeha Dîyarberkr' de bihorand, navbirî wê demê bi çavê xwe mêze kir ku çavan seyda û hevalên wî yek bi dîv yêkê bi bê dengê hatine Qenaredan. Îdî ji vê rojê ve hizrek kevte mejiyê wî, hizra Welatparêziyê û bîr û hizra wî di hemberî cîhanê da hatin guherîn û bi çaveke din mêzeyî çepeliyên cîhanê dikir. Dunyayeke bê bawer ku merofv têde çi bihagiraniyek nine.
Piştî serbest bûn ji hepsa Dîyarbekrê, Mihemmed Arif çend mehan li kulanêt Cizîrê avkêşî kir. Di hemen demê da jî dest bi sitirîna stirana kir, namze ev stiranên pesin û mehta gernasan dikin û hem jî neqencî û kirêtiya kesên xweînmij û sitemkar eşkere dikir. Em dikarin bêjin hemû stiranên vê ên bijare û demê lawîniya wî da li salên reş di wê çerxê da renge dervîşî' didan, nemaze li varê wan merovên bi destê dujminan hatne êşandin. Mîna Emê Gozê, Xelîlê Xazî, Salihê Norî, babê Norî, Nadir Beg û zaf ji mêrxasên dinêye Kurdan. Stiran gotin yek ji xasmaniyên xelkê Cizîrê ye. Dibêjin rojekê Mîrê Botanê biryarek der kir ku ev kesê Cizirê bit, stiranekê nezanît yan qesîdeyekê nexwînît bila li Cizîrê nemîne.
Dayka Mihemmed Arif (Edila) li Cizîra Botan dengbêjeke bi nav û deng bû. Li bin çavedêriya dayka seydayê stiranbejên Cizîriya "Edwê Noran" heftî nebû, ku Mihemmed Arifê zarok du sê caran tev dayka xwe û "Celîla Leelê" û dayka Remezan Cizîrî neçûbane şahî û dawetan û xelkêt Olî li hinek malên Cizîriyan, wek xwandina Mewlûda Pêxember û Medîhe û helbestan, nemaze li demên hecê û sinet kirina zarokan û xitim kirina Quranê. Lewma şagirdê dayka xwe, çeleng û zîrek bû û dizanî gihdarên wî çi terze stiran divên, lewma bi lez xwe berda nav dilê wan û karî bigehîje armancê. Xelk zû bi axîn û nalînên wê dihesiyan, ji ber ku ev axîn û nalînên ji devê Mihemmed Arif dibarîn, hemû ji kovan û keserên vwan dihatin. Ji ber wê yekê û hewcehiyên hizr û bîrê û dilê xwe li serê salên siyan qesta Duhoka dasînan kir, li Duhokê orteke nûv bo dengê xwe mêze kir û dest bi stiran gotinê kir. Lî wêderê xaringehek vekir heta nanê rojê peyda biket û rojê nan difirot û şevê jî tev heval û merovên mîna xwe belengaz dirûnişt û stiran digot.
Paşê ço eskeriyê û piştî eskeriyê li dûmahiya salên sêyan de xwe kire sinetçî û berê xwe da gundêt dûr, bo sinet kirina zarokên xelkê, ev şola nûv ya Mihemmed Arif bûye sedema vê ku Mihemmed Arif zêdetir ji berê têkeliya xelkê biket û tevî xelkê rencber û îzakêş û çave kirî bijît. Navbirî li bin sîbera vê sinetçiyêda karî têr ava edet û rewşên xekê û mîrata stirana Kurdî ji serekaniyê vexot. Sal bo salê nav û dengê Mihemmed Arif bilavtir diobû. Di geryanên xwe da çi li guvend û şahiyan û çî li kuçk û Divaxanêt şevên Kanona zaf tişt guhdarî dikir. Di sala 1946'an û 1947'an bû hegera bizvîna hizra derwêşatiyê di hundura Mihemmed Arif de tîpeke ayînî bi serokatiya xwe pêk anî. Endamên vê tîpê navbirî bûn ji:
Remezanê Cizîrî,
Hesenê Hemdanî,
Zawayê Hesenê Hemdanî Earo,
Ewdê eshedê Cizîrî, ku mewlûd dixwand û xelekêt ayînî li ser rêya mevleviyan pêşkêş dikirin.
Piştî salekê Mihemmed Arif qesta Bexdayê kir û xwe gihîande kompaniyên tomar kirina stiranan û tevî wan hinek ji stiranêt xwe tomar kirin. Bi firotina wan stiranan li Kurdistanê hinek rewşa Jîyana Mihemmed Arif baş bû û roj bo rojê Mihemmed Arif nav û deng peyda dikir û tevî hunermend û rewşenbîran pêwendî digirt. Mihemmed Arif her di vê qunaxê da tevî hunermendên bi nav û deng wek Elî Merdan, Resol Gerdî, Hesen Zîrek, Tahir Tofîq, Hesenê Cizîrî, Cemîl Beşîr, Meryem Xan, Fewzîye Mihemmed, Nesrîn Şêrwan nasyar bû.
Di sala 1949'an Mihemmed Arif xwe gehande radyo kurdî ya Bexdayê û ji aliyê berpirsên radyoyê ve bi germî hate pêşwazî kirin û Mihemmed Arif karî piraniya stiranên xwe ji rêya radyoê ve bigehîne guhê guhdaran. Stirana Mihemmed Arif ya Xezal – Xezal wek birişskê di nav xelkê da belav bû û cihê xwe di dil û hundura guhdaran da vekir. Îzgeha Kurdî bi belav kirina stirana Xirabû - Xirabû bi dengê Mihemmed Arif xweli ber dilê guhdaran şirîntir kir û Mihemmed Arif jî mîna stiranbêjeke mezintir dihate çav lêkirin. Distiranêt Mihemmed Arif de Eşq û Evîn kesayetiya jinê û keça Kurd û şerê egîd û mêrxasan hemûyan cihê nemazeye xwe hene.
Mihemmed Arifê dengxoş û hunermend û sazbend di roja 1986.12.17ê hevberî 26ê Sermaweza sala 1371ê li bajarê Duhokê ço ber dilovaniya xudê û ji hunera Kurdî mal avayî kir û li goristana Şaxkê teslîm axê hate kirin (hate veşartin).
Berhem
Mihemed Arif Cizîrî nizîkî 1200 stran tomar kirine 60 kasêt Xezal, Xirabû, Swaro, Pismamo, Yardilo, Ez Xezal im, Bêrîvanê, Befr barî, Babê Fexrê, hesenîko, Çiyayê Şengarê, Koçerê, Gulê Mehromê, Şevên Nîsana, Diyarbekir, Çiyayê Kurdistanê û hwd. Bo cara êkan tîra evîna dilê Mihemmed Arif ketiye tevgula Ertoşî, li devera şernexê ya ku dikeve Rojhilata Cizîra Botan, li destpêka salên siyan da piştî ku hatîye Duhokê hatiye bîravê û stirana Gulê Mehromê pê got û çendîn salan nigarê vê diberokê da bû. Li sala 1951ê bûye evîndarê jinekê li gundê kurê gavana ku navê wê Ilîzabêt bû, evîndariya wan çend salan dom kir.
Çavkanî
Siyamend Terbî, 28.03.2003 kurdistanmedia.com
Girêdanên derve
"Ji girtîgeh û avkêşiyê heya efsaneya Mihemed Arifê Cizîrî"
Hunermend
Stranbêj
Dengbêj
Kesên ji Cizîrê |
2360 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hejar%20-%20M%C3%AAr%C3%AA%20mezin%20ev%C3%AEna%20bi%C3%A7%C3%BBk%20%28f%C3%AElm%29 | Hejar - Mêrê mezin evîna biçûk (fîlm) | Hejar - Mêrê mezin evîna biçûk navê filmeke Handan Îpekçî ye. Film di sala 2001an di Tirkiyê de hat çêkirin. Mijarê filmê pirsgirêka qedexebûna zimanê kurdî ye.
Film, çîrokeke li ser têkiliyên mirovî û kûr e. Filmekî li ser du nifş û du kulturan e. Keçek Kurd biçûk dilê dadgerekî Tirk nerm dike. Ji aliyê derhênereke Tirk ve, ku nifşekî nû ye Turkiyê temsîl dike, hate kişandin.
Hejar, dê û bavê xwe li rojhilatê Turkiyê dema operasyoneke polîsan winda dike. Cîranek ji gund wê tîne Stenbolê, cihê ku dadgerê karkenarî Rıfat Bey rastî wê tê. Hejar dema hewceyî parastinê ye, di derbekê de xwe li cem Rifat Bey dibîne û divê cara duyem ji destê polîsan were xelas kirin. Ew wek xizmetkarê dewletê û dozger tenê bi Tirkî dipeyive, lê Hejar tenê bi Kurdî diaxive. Hejar bi rûyekî xemgîn û xeberên cuda hêdî hêdî bi serdikeve û dihêle ku zilamê kal dev ji helwesta xwe ya radîkal berde. Rifat bey fêrî Kurdî dibe û Hejar bi Tirkî gotinên pêşî dibêje. Û êdî herdu bê yî hevê nikarin bijîn.
“Hejar, mêrê mezin, evîna biçûk” li aliyekî bi xelatên navneteweyî baş hate naskirin, li aliyê din li Tirkiyê hate qedexekirin.
Çavkanî
Fîlmên tirkî
Fîlmên 2001ê
Fîlmên dramayê
Fîlmên yewnanî |
2363 | https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AEsteya%20f%C3%AElm%C3%AAn%20kurd%C3%AE | Lîsteya fîlmên kurdî | Ji ber pêşveçûnên siyasî û teknologiyê, di van salên dawî de hejmara fîlmên kurdî zêde dibin. Li jêr lîsta fîlmên kurdî:
Fîlmên dirêj
Ümit Elçi
Mem û Zîn (fîlm)
Mano Xelîl
Ax dinya, 16mm, 11dq.
Êsa min, hêviya min, 16 mm, 15 dq.
Qunsilxane, 16mm, 22 dq.
Ax bavo, 35mm, 21 dq. (Filmên Akadêmiyê)
Xweda, 16mm, 20 dq.TV Çêxo-Slovakia
Cihê xwedê lê razaye, 16mm, 30dq.
Sînema cav (Kino eye), 16mm, 20dq TV'ya Slovakyayê.
Serkeftina Hesin. Bêta SP, 31
Solo dans
Xewnên rengîn. 60 dq. 35 mm. pê-hilberîn TV'ya Swîsreyê
Al-Anfal, "bi navê Allah, Baesû Saddam" 52 dq.Dici-Bêta pê-hilberîn bi TV'ya Swîsreyê
Davîdê Tolhildan, 70 dq. û 70 dq. Dici-bêta. pê-hilberîn bi TV'ya Swîsreyê
Ravîn Asaf
Sitranên Welatê Dayka Min
Rojên Zer
Lissy Schmidt-Keça Kurdan
Behmen Qubadî
Dema Hespên Serxweş
Kûsî Jî Dikarin Bifirin
Huner Selîm
Vodka Lemon
Sifir kîlomîtr
Dol
Halîl Uysal
Tîrêj
Nepaniya Rûye Me
Eyna bejnê
Bêrîtan
Kazim Öz
Ax (1999)
Fotograf (2000)
Bahoz (Fırtına) (2008)
Nîzamettîn Arîç
Klamek ji bo Beko
Samira Makhmalbaf
Textê Reş
Handan İpekçi
Hejar - Mêrê mezin evîna biçûk Büyük Adam Küçük AşkYeşim UstaoğluRêwîtiya ber bi RojêŞahin GökSîyabend û Xecê Yüksel Yavuz Kleine Freiheit (Azadiya biçûk)
Ên din
Evîna min çîyêda ma
Apê Vizo
Nameya Reş
Xûn ket axê
Bavê Teyar
Demokrat Hecî
Dîkê Gund - Melle Huznî
AraratCrossing The Dust 74 dq. Şewket Emîn Kurkî narîn co''
Kurtefîlm
Miraz Bezar
Bêrîwan
Durî
Girêdanên derve
Malpera fîlmên kurdî (ji bo Sînemaya kurdî)
Çend fîlmên kurdî (ji bo RealPlayer)
Kurdî
Kurdî
Lîste
Çanda kurdî |
2364 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Eva%20Strittmatter | Eva Strittmatter | Eva Strittmatter (1930-2011) nivîskara elman bû.
Eva Strittmatter, di 8ê sibata 1930an de, li Neuruppinê hatiye dinê û di 4ê kanûna paşîna 2011an de li Berlînê miriye. Evayê germanistik xwend, û di xeleka nivîskarên elman de, li DDRê ta 1954an kar dikir û ji wê sal û bi vir de wek nivîskareke azad e. Evayê bêhtir ji hertiştî helbestan dinivîsîn, lê çîrokan ji zarokan û mezinan re jî dinivîse. Evayê di sala 1975an de xelata toreyî a Heinrich Heine wergirt. Eva bi nivîskarê elman Erwin Strittmatter re zewicî bû, lê jiyan bi hev re berdewam nekirin.
Berhem
Helbest
1973. Ez, stiranekê ji bêdengiyê çêdikim - Helbest.
1975. Berfeheyv li ser Mêrgê ye. Helbest
1977. Ew Gula serdestiyê li hemî gulan dike. Helbest
1983. Heliotrop. Helbest
1988. Henas. Helbest
1990. Ji xwarê roniya Guhêrbar. Helbest
1997. Bedewî. Helbest Der Schöne.
2002. Evîn û baxizî Liebe und Hass.
Helbestên razane. 1970 - 1990
Prosa
1977. Name ji Schulzenhof I.
1983. Helbestvanî û ti Schulzenhof Itên din.
1986. Gulan li Piestàny.
1990. Name ji Schulzenhof II.
1995. Name ji Schulzenhof III.
2000. Tu evîna kesk. Bexçeyek- û pirtûka demsalan.
Pirtûkên ji bo Zarokan
1958. Birayên çarling.
1959. Kitika xwestibû bibe mirovek.
1975. Min xwe di Hêlanê de hejandibû.
Strittmatter, Eva
Strittmatter, Eva
Jidayikbûn 1930
Mirin 2011 |
2365 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Roman%20%28w%C3%AAje%29 | Roman (wêje) | Roman, têgîneke wêjeyî ya ku koka wê ji peyva “Romanus” ya latînî, ku tê wateya “çîroka bûyera rastîn an jî nîgaşî ya pexşan” tê ye.
Wekî cureyeke wêjeyê, pênasa û watedayina romanê ne tiştekî hêsan e. Lew ra roman jî wekî hemû cureyên wêjeyê, wate û raveya wê li gora dem û rêbazên wêjeyî an jî hunermendên demê tê guhertin. Mirov dikare bi kurtayî an di di wateyeke teng de bibêje roman, nivîsên dûvdirêj yên ku bûyeran bi awayekî rastîn û bi zerengiyeke berfireh hildide dest û lêkolîna xislet, civak, nêrît, hest û dahûrandina azweriyên mirov vedibêje ye. Armanca romanê, nasandina xisletan û ragihandina sêwirandina bêsiûdî û hejaniyan ya ku bi alaviya bûyeran tê vegotin e. Romana xurt û sergewer dikare xwe bi her awayî bikirmişîne, bikeve her dirûvî û cihê cihê ji her mêjiyî, ji her bedewiyê û her mezinahiyê re bibe navgîn. Dikare bang li her nîgaşbaziyê û rastîbîniyê/ê bike û gelek deriyên nepenî yên gerdûnê li mirov veke.
Her romanek jiyanekê, cîhanekê heta mirov dikare bibêje xwezayekê şirove dike. Di tevê romanan de tukes nikare li du kes an jî du qewmînên ji hev rast bê. Heta di tevê wêjeyê de tu kes nikare li du romannivîsên ji hev rast were. Roman, digel şewqdana civakî, di bin daraza fermana fikr û ramana romannivîs de dimîne. Roman mirêka sinc û gerdîşên civakê ye. Roman camidî ye. Ew tiştekî veşartî nahêle û dîmena ku dibîne bi awayekî eşkere hildide dest. Tiştekî ku di jiyana rastîn de hebe û derbasî romanê nebe nîn e. Di romanê de sînor nayê danîn. Lewr ra di romanê de hêmanên ku ji rastiyê têne wergirtin hêza nigaş û dewlemendiya hundirî ya romannivîs xurtir dike û heta heyînên jiyana rastîn li pey xwe dixirikîne. Bo wê gelek caran tê gotin ku romannivîs mirovê ku ji xwe bi dûr ketî ye. Belê ne qure ye; dilnizm e. Ew her gav xwe li pey lehengên xwe diheşifîne. Ew kesêkî/e feşartî û winda ye. Tu kes nikare wî/ê di romanê de bibîne. Car caran wekî siyekê dide pey lehengên xwe, wî/ê dişopîne û bêdeng dimeşe. Romannivîs, lehengê xwe ber bi gêtiyeke nû de dixirikîne. Peyre hin bi hin mirov dikişîne nav rakêşarî, dilniwazî û veşarîtiya jiyana lehengên ku ew bixwe parçeyek ji jiyana me ya rasteqîn in. Jixwe romana rasteqîn jî ev e. Ango, divê ku romannivîs rêbayeke cawîdan efsaneyî bide çîrokê. Çendî ku çetîn be jî, ev çawanî bo roman û wêjeyê pêwistîbûneke girîng û jênager e.
Daraza ku em derbarê romannivîs de didin, girêdayî pirî an jî hindikiya tiştên nenasbar yên ku aşkerekirina kurahî, xweşikî û bedewiya şayesandinê dike ye. Digel hemû tiştî dîsa jî ne pêkan e ku mirov dikaribe bandora demê an jî mercên dîrokî, civakî û aborî yên li ser romanê mandele bike.
Cureyên romanê
Wekî têzanîn di derbarê romanê de di navbera romannivîs û vekolînerên wêjeyê de gelek nerînên cur be cur hene. Belê ne pêkan e ku mirov van hemû nêrînan pevgîhîne an pênaseke xuya û aşkere bo romanê dayne. Bi hîmî gava ku mirov di maweya mêjuyê de berhemên romannivîs û wêjevanan li ber çavan radixê, sê cureyên romanê yên bingehîn derdikevin pêşberî me :
Cureyên romanê yên bingehîn
Romana destanwarî (epîk) : Ev roman, serenc û serpêhatiyên lehengekî/e tek xislet yên westar vedibêje. Di vê romanê de lêqewmîn bê rawestan diguherin, belê leheng heman e. Qet naguhere.
Romana dilşewat (dramatîk) : Ev roman, guhertina leheng ya li hember lêqewmîn û jiyanê vedibêje. Di vê romanê de leheng bi demê re tê guhertin. Tevger zêde xwe nade pêş; bêtir derûniya leheng derbasî pêş dibe.
Romana coşdar (lîrîk) : Ev roman, ji jiyan û mirov bêtir, bi awayekî hunermendane xebitandina herka giyana mirov vedibêje. Di vê romanê de bêtir nîgaş, sawêr, dilwasî û hestên nehevgirtî xwe didine pêş; ango di romanê de her gav mirov wekî kesekî/e heliyayî dixuye. Mirov dikare romana Goethe ya bi bi navê Jana Werther wekî minak nîşan bide.
Digel van hersê cureyên bingehîn yê romanê, dîsa mirov dikare gelek caran taybetiyên van hersê şêwazan di heman romanê de li nik hev jî bibîne.
Roman li gora rêbazên wêjeyî
Romanên romantîk
Romanên rastîbîn (realîst)
Romanên siruştîparêz (naturalîst)
Roman li gora mijarên xwe
Romanên serpêhatiyan (Mînak; Romana Alexandre Dumas ya bi navê “Sê çekdar ”
Romanên dîrokî
Romanên derûnî
Romanên gerdîşî
Romanên rastîbîniyên civakî
Romanên qerfî-mîzahî (Mînak; Romanên Aziz Nesin)
Romanên dozeyê
Romanên herêmî
Romanên bêganeyî (egzotîk)
Romanên fenî (Minak; romanên Jules Verne)
Romanên polîsiye
Romanên sporê
Romanên jînenîgarîy (biyografîk) ( Mînak; romana Victor Hugo ya bi navê “Wekî Xewnê”
Romanên lewiran (Mînak; romana Jack London ya bi navê “Xwina Gur”)
Romanên zarokan (Mînak; “Poliyanna”)
Li gora şêwaza vegotinê
Bûyerên romanê bi awayên pircûre têne vegotin :
Romana ku ji aliyê kesê sêyemîn tê vegotin
Romana ku bi şêwaza serboriyê tê vegotin
Romana ku bi şêwaza nameyê tê vegotin
Romana ku bi şêwaza diyalogê tê vegotin
Romana ku bi şêwaza mirov xwe bixwe dikeve nava serboriyan tê vegotin
Romana ku bi riya wesîqeyan tê vegotin
Hêmanên romanê
Li gora rêbaz û qaîdeyên romanê an jî lîteratûra wêjeyî hinek hêmanên romanê hene :
Bûyer: Romannivîs, mijara romana xwe qasî ku ji jiyana rojane digire dikare ji dîrok, çîrok, çîrvanok û mîtolojiyê jî bigire. Bi rastî mijara romanê, ji navgîna derbirîna hest û raman û nêrîna romannivîs pêve ne tiştekî din e. Çi şayesandina jiyana rojane û çi jî rasterê vegotina gêtiya xwe ya hundirî, hest, nîgaş, xewn an jî nêrînên xwe yên derbarê jiyan û cîhanê; çi dibe bila bibe, her hunermendek di karê xwe de jiyaneke nipînû û cihêreng radixe ber çavan. Bi xwezayî ev jiyana ku di romanê de tê şayesandin ne jiyaneke rasteqîn e. Belê mirov dikare bibêje ew sentez an jî şirovekirina jiyana rastîn e. Heta jiyana romanê ji jiyana rastîn tîrtir û girantir e. Romannivîs hin beşên jiyana rojane yên yeknesak (monoton) dide alî û ji xwe re (bo romana xwe) beşên manîdar hiltîne. Peyre wan bi awayekî hunermendane digihîne hev û jiyaneke nû derdixe holê.
Kes (kesan): Bêşik kesên ku di romanê tê behsa wan tê kirin mirov bi xwe ne. Ji ber ku romannivîs bixwe jî mirov e, dinavbera wî/ê û lehengê/a romana wî/ê de pêwendiyeke zexm û cihê xwe dide pêş. Ev pêwendiya taybet di tu şaxên hunerê de jî xwe bi vî awayî nikare bide der. Bo mînak : Wênesaz an peykertraşek çendî ku nexwaze jî dîsa dibe ku di hunera xwe de ji bilî mirovan heyberekî din vebêje. Belê romannivîs kêm-zêde (pir-hindik) ji peyv û gotinên ku hest û raman, kêf û coş an xemgîniyên wî/wê tîne zimên kesayetiyekê pêk tîne û li gora dilê xwe zayend û navekî lê dike. Ango kes û leheng gelek caran ew bi xwe ye. Bi vî awayî kesên ku di romanê de cî digirin ew kesên ku di mêjiyê romannivîs cî digirin bi xwe ne.
Pêwendiya Navbera Kesan: Di navbera kes û lehengên romanê de gelek pêywendiyên cur be cur hene. Di romanê de kes û leheng, ji hev hez dikin, ji hev didexisin, dixwazin tola xwe ji hev bistînin, an jî alîkariya hev dikin. Di romanê de ev peywendî gelek caran di evîneke sêkuj (sêgoşe) de asê dibe. Du mêr ji jinekê, an berevajiyê wê, du jin ji mêrekî hez dikin. Pêwendiya navbera kesan li gora rewşa bûyerê teşe digire û têkoşîna navbera wan ya li hemberî hev jî bi wî awayî didome.
Belê di romana rastîbîn ya komalî de mijara bingeh, têkoşîna navbera çînan e. Di şêwaza romanên wisa de têkiliya navbera kesan, wekî lêkdana navbera karker û karsaz, axa û gundî, leşker û gerîla derdikeve holê.
Di romana gerdîşî de, têkoşana takekes ya li hemberî civakê û helwesta wî ya li dijî kevneşopiyan derdikeve pêş.
Di berhemên romannivîsê coşdar an jî di romana lîrîk de bingeh, lêkdana mirov ya bi xwe re ango hestên kes yên binakok û têkoşîna hundirî ye. Car caran jî ev têkoşînên hundirî û derveyî di romanê de li nik hev an di hundir hev de tê dîtin.
Dem: Yek ji hêmanên romanê yên bingehîn jî dem e. Lêqewmînên ku di romanê de cî digirin, an jî guhertina mirovan ya ku bingeha romanê digire, di hundirê demekê de pêk tê. Dixwaze bila romannivîs şayesandina eyama xwe bike û dixwaze bila heyneke dîrokî vebêje an jî dixwaze bila demeke demande hilde dest, di romana wî/ê teqez hêmana demê heye.
Cî: Di romanê de ji cihê ku bûyer lê diqewime re wargeh (mekan) tê gotin. Di navbera jiyana lehengê/a romanê û wargeh de pêwendiyeke jênager heye. Ji ber ku di navbera mirovê ku li gund û bajêr dijî de cudayî heye, her romannivîs, lehengê/a xwe, li gora rewşa civakî li wargehekî bihingam û guncaw bi cih dike. Bi vî awayî wargeh wekî dekorekê di her romanê de cihekî girîng digire. Ancax di hin romanan de wargeh ji dekoratiyê derdikeve; dibe pêkereke wisa girîng ku bandorê li ser jiyan û hestên lehengê romanê dike. Bo nimûne : Du wargehên ji hev cuda, an jî hevnasiya lehengê/a romanê ya bi du civak û şarezahiyên durî hev , dibe sedema şaşî û tewşbûna wî/ê
Hawirdora Komalî (civak) : Di her romanê de wekî her mirovî/ê hawirdoreke komalî ya lehengê romanê jî heye. Leheng, car heye xizan car heye zengîn e. Her wiha hin caran nezan û hin caran jî têr zana ye. Car heye nîjadperest e. Oldar e. Car heye, pêşverû û şoreşger e. Gelek caran jî xwedî pîşe û hokar e. Di romanê de hawirdora civakî bi du beşan derdikeve pêşberî mirov. Yek; civaka ku leheng pêgirê wê ye. Du; hawîrdora komalî ya ku leheng tê de dijî ye. Ev herdu hawîrdor hin caran heman e û hin caran jî cihê ye. Gava ku cihê be di navbera leheng û civakê de lêkdan, bêahengî an jî nebanektî û ne lihevî rû dide. Çendî ku banektiya mirovê/a gundî bi bajêr re çetîn be; ya mirovê/a bajarî jî bi gund re ew qa çetîn e.
Derûnî (psîkolojî): Mirov di jiyana fîzyolojîk, psîkolojîk û komelayetî de wekî tevayiyekê tê dîtin. Romannivîsê/a serketî, mirov bi vê tevayiyê hilde dest û bi awayekî hunermendane wê pirealiya wî/ê dinirxîne. Çendî ku girîngdayina dahûrandina derûnî, pêtir di romana psokolojîk de derdikeve pêş dîsa jî her romannivîs bêgavî dahûrandin û şayesandina gêtiya hundirî ya lehengê xwe dibe. An na romannivîs nikare bi temamî lehengê xwe bi xwendevan bide nasandin. Bo ku mirov dikaribe bizav û tevgerên lehengên romanê binirxîne bi qasî pêkerên ku bandorê li ser tevgerê dike, hewceyî bi têgihîştina sedemên derûnî jî heye.
Gelşên Felsefî: Di hin romanan de gelşên derî sirûştî (metafîzîk) jî wekî mijar têne neqandin. Romannivîs car caran di gêtiya ku tê dîtin re dibuhire, pêwendiyê bi gêtiya ku nayê dîtin re tatîne û hewl dide ku raz û nepeniya wê biferisîne.
Bastûr û Plana Romanê: Di hêmanên pircure yên romanê de pevgirêdayiya bûyeran li gora heyn, rêbazên wêjeyî û romanivîsan gelek caran diguhere. Îcar romannivîs, her gav hunerwerî şanpaziya xwe di bihevxistina hêmanên pircure yên ku di jiyana mirov de cî digirin de nîşan bide. Di vir de rêz kirina bûyeran û eyar kirina demê jî gelekî girîng e. Romannivîsê/a hêzdar û serketî, di jiyana mirovan de qewameke girîng hilde dest û hemû bûyerên din li dû wê rêz dike an li dora wê dicivîne. Veguhêziya bûyerên jiyanê yên lihevketî ne roman e. Çimkî di romanê de bijarte û sentez gelekî girîng in û heta mirov dikare bibêje du hêmanên bingehîn in.
Şêwaz: Di romanê de şêwaz gelekî muhîm e. Belê şêwaza romanê jî li gora romannivîs û rêbazên wêjeyê dihuhere. Wekî hemû berhemên wêjeyî yên din, roman jî zêdetir bi şêwaza xwe dijî û li ser piyan dimîne. Ji do heta îro navdarî û nirxdariya romannivîsên klasîk û nûjen hemû bi saya bikaranîna zimanê şêwaza wan hatiye parastin. Her nivîskarek xwediyê şêwazeke xwe ya taybet e. Şêwaza aîdî romanê nîn e; şêwaza aîdî romannivîs heye. Wekî mînak : Gava ku Balzac romanê jî binivîse dê wekî Balzac û ceribandinê jî binivîse dê wekî Balzac binivîse. Her wiha, şêwaza Proust ne wekî ya Stendhal e. Şêwaz, dirûvpêxistin û gencîneyeke peyvê ya her nivîskar an romannivîsî/ê ji hev cihê ye û xweser e.
Binihêre: Lîsteya romanên kurdî
Orijînala gotarê: Adar Jiyan
Wêje
Honak
Formatên medyayê
Roman |
2368 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Skype | Skype | Skype bernameyek ji bo telefonkirina li ser înternetê ye.
Skype bernameyeke sade û belaş e ji bo dan û standina telefon, civîn û peaman li ser xeta înternetê. Bernameya Skype ji aliyê berhemdarê bernameya P2P KaZaa hatiye weşandin. Bi alîkariya P2P mirov dikare pêwendiya navbera kompûtera ava bike.
Çend bikêrhatinên balkêş ên Skype:
Di Skype de mirov dikare heta 5 kesan civînekê çêke.
Axiftana bêsînor bi kesên din ên bikarhinêrên Skype re li her terefê cîhanê.
Zelaliya deng, dengê axaftina Skype ji telefona normal zelaltir e.
Lîsteya têkiliyan, Têkiliyên Skype wekî messenger, mirov, heval û nasên xwe bi navê wan an jî heke telefona wan tomarkirî (qeydkirî) hejmara telefona wan dixe nav têkiliyên xwe, û dema ew kes te li ser xeta înternetê zindî bibîne dikare li te bigere.
Hemû pêwendiyên Skype veşartî ne, tene di navbera "te û wî" de çêdibe.
Skype bi du zaravên zimanê kurdî kahet wergerandin, soranî û kurmancî. Skype belaş e, lê ne nivîsbariya azad e.
Girêdanên derve
Malpera Skype
Malpera Skype Help
Dosyaya ziman a kurmancî
Dosyaya ziman a soranî
Portable Skype (Windows)
Nivîsbarî
Nivîsbariya kurdî |
2373 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mambo | Mambo | Mambo bernameyek ji bo malpersazan (CMS) e.
Mambo ser bingehê PHP û MySQL dimêşe.
Mambo hat wergerandin bi kurdî. Mambo nivîsbariya azad bin lîsansa GPL e.
Binêre: Nivîsbariya kurdî
Girêdanên derve
Rûpela dakişandina dosyaya zimanê kurdî
Malpera Mambo
Nivîsbariya kurdî
Nivîsbariya azad |
2374 | https://ku.wikipedia.org/wiki/CMS | CMS | CMS kurtenivîs ji bo content management system, yanî sîstema îdarekirina naverokê ye. Bi CMS naveroka malpereke tê îdarekirin. Programên wek PHPNuke û Mambo û TYPO3® CMS in.
Teknolojî |
2386 | https://ku.wikipedia.org/wiki/C%C3%AEh%C3%AAn%20d%C3%AErok%C3%AE%20y%C3%AAn%20Amed%C3%AA | Cîhên dîrokî yên Amedê | Gelek cihên dîrokî yên Amedê hene:
Sûr
Bedena Bajêr
Bircên Bedena (sûr) Amedê (Birca Ben û Senê, Birca Heft Birayan, Birca Bizinê)
Kela Hundirîn
Mizgeft
Mizgefta Bilind Mizgefta Mezin
Mizgefta Nebî
Minareya Çarling
Mizgefta Safa
Mizgefta Behram Paşa
Mizgefta Hezretî Silêman
Mizgefta Îskender Paşa
Mizgefta Biyiqlî Mehmed Paşa
Mizgefta Melek Ehmed Paşa
Mizgefta Şedad
Mizgefta Hadim Elî Paşa
Dêr
Dêra Meryemê
Dêra Surp Gregos
Dêra Keldaniyan
Dêra Saint George
Dêra Surp Sarkîs
Dêra Protestanan
Muze
Muzeya Arkolojiyê
Muzeya Ziya Gökalp
Muzeya Cahît Sitki Tarancî
Wekî din
Piraya Dîcleyê (Piraya dehderî)
Koşka Ataturk
Xwendegeha Mesûdiyê
Xwendegeha Zincîriye
Xana Delîlan
Xana Hesen Paşa
Li Navçeyan
Mizgefta Ecem,Farqînê
Minara Qot, Farqînê
Pira Malabadê,Farqînê
Kela Farqînê,Farqînê
Şikeftên Hesûnê,Farqînê
Kela Boşatê,farqînê
Mizgefta Selahedînê Eyûbî
Kela Zembîlfiroş,Farqînê
Amed
Cihên dîrokî |
2391 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mahsum%20Korkmaz | Mahsum Korkmaz | Mahsum Korkmaz (bernavk Egîd) (z. 1956 li Farqînê − m. 28'ê adarê 1986 li çiyayê Gabarê, Şirnex), endamê Komîteya Navendî yê PKK'ê û fermandarê yekemîn ê HRKê bû.
Di sala 1986ê de Fermandarê Hêzên Rizgariya Kurdistanê (HRK)ê Mahsum Korkmaz (Egîd) li çiyayê Gabarê şehîd ket.
Ji fermandarên gerîlla yên navdar ên PKKê Mahsun Korkmaz ango bi navê xwe yê tê naskirin Egît, li navçeya Amed Farqînê ji dayik bû. Di temenê xwe yê biçûk de koçî Batmanê kir. Li Batmanê di salên lîseyê de bi rêya Mazlûm Dogan, di sala 1976an de tevgera apociyan nas kir. Li herêma Libnanê di nava kadroyên navendî yên PKKê de cîh girt. Mehsum Kormaz, mohra xwe li tevgera 15 tebaxa 1984an ya PKKê da. Ew di heman demê de fermandarê Hêza Rizgariya Kurdistan HRKê bû û fermandarê manewî yê Artêşa Rizgariya Gelê Kurdistan ARGKyê û Hêzên Parastina Gel HPGyê ye.
Di sala 1986an de akademiya PKKyê wekî "Akademiya Mahsum Korkmaz" hat binavkirin.
Çavkanî
Şoreşgerên kurd
Kesên ji Farqînê
Kuştiyên cengê (PKK)
ARGK
HPG
Endamên PKKê
Jidayikbûn 1956
Mirin 1986
Siyasetmedarên kurd ên Bakurê Kurdistanê |
2395 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Hec%C3%AE%20Ehmed%C3%AE | Hecî Ehmedî | Hecî Ehmedî serokê Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê ye. Berê endamê KNK'ê û berê endama PDK-Îran bû.
Siyasetmedarên kurd
Jidayikbûn 1941
Neteweperwerên kurd
Mirovên zindî
Kurdên Rojhilata Kurdistanê |
2397 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ars%C3%AAn%C3%AA%20Re%C5%9F%C3%AEt%20Polatov | Arsênê Reşît Polatov | Arsênê Reşît Polatov (Arsen Polatov) (jdb. 1942 - m. ) hunermendê pandomîmê yê kurd yê herî bi nav û deng bû.
Polatov, yek ji hunermendê şanoya bêdeng (pandomîmger) yê herî bi nav û deng li Sovyeta kevin û li cihanê bû û li dervayî sînorên Sovyetê jî dihate naskirin. Poladov, Zanîngehên Moskova û Sorgonê di serî de, li gelek zanîngehên cîhanê dersên şano (tiyatro) û pandomîmê dida. Her wiha gelek caran ji bo dersdayîn û semîneran ji bo zanîngehên Parîsê, Berlînê û Pragê dihate dawetkirin. Bi dehan pandomîm, şano û skêcên ku Poladov bi xwe nivîsandine û derhêneriya wan kiriye, li gelek bajarên cîhanê hatine lîstin û gelek hatine ecibandin.
Arsen Poladovê ku bav û kalên wî ji dorhêla Serhedê, ji warê Qers-Agiriyê piştî Qirkirina Xîristiyan û Êzîdiyan berê xwe dabûn Ermenistanê, ji malbeteke kurdên êzîdî bû.
Jînenîgarî
Di sala 1942’a de li paytexta Ermenistanê Êrîvanê çavên xwe ji jiyanê re vekir. Beşa Felsefeyê ya Zanîngeha St. Petersbûrgê di pola sêyemîn de terikand. Paşê Beşa Rejîsoriyê ya Zanîngeha Moskovayê kuta kir û li Parîsa Fransayê, ji Pîrê Pandomîmê Marseille Marso bi qasî du salan dersên pandomîmê dît. Di sala 1971ê de bi handan û piştgiriya Yekîtiya Sovyetê li Erîvanê Dibistana Pandomîmê ya Arsen Poladov hate vekirin û Poladov li vê dibistanê bi sedan şagirt perwerde kir, herweha ew hîmdar û rêvebirê şanoya pandomîmê ya Êrîvanê bû.
Piştre, bi destûra Wezareta Çandê ya Yekîtiya Sovyetê, Şanoya Dewletê ya Moskovayê hate avakirin û Poladov li wê derê wekî rêveber-derhêner hate ser kar. Di maweya salên 1975-1995, raserî 20 salan bi sedan şagirt û şanoger gihand. Poladov, ji sala 1995a heta roja ku mir li ‘Beşa Dîroka Pandomîmê ya Zanîngeha Dewletê ya li Yaroslavlê’ wekî hîndekar kar û xebata xwe berdewam dikir.
Xebatên Polatov li Elmanya
Polatov di sala 2001ê de li Akademiya Kurdî ku wê demê li bajarê Dürena Almanyayê bû û li di salên 2001 û 2002a li bajarê Wuppertalê di bin banê Mala Çanda Baran (navê fermî: Baran Kultur Haus e.v.) mamostetiya şanoyê dikir û komeke şanoyê bi navê TEATRA BARAN perwerde dikir.
Di sala 2004an de ji ber nexweşiya dil li bajarê Yaroslavlê ya Rûsyayê ku li nexweşxaneya vî bajarî dihate derman kirin, ji ber têkçûna dil jiyana xwe ji dest da. Arsên Polatov bavê du zarokan bû.
Çavkanî
Nivîsa Salihê Kevirbirî li ser Arsen Polatov
Mêr
Polatov, Arsên
Şanoger
Jidayikbûn 1942 |
2402 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Partiya%20Demokrat%20a%20Kurdistana%20%C3%8Eran%C3%AA | Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê | Partiya Demokratîk a Kurdistana Îranê (PDK-Î) yek ji partiyên serekî û neteweperwer ên kurd li Kurdistana rojhilat e.
Danasîn
Navê partiyê, Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê ye. Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê, partiya pêşeng û şoreşvan ya xelkê Kurdistana Îranê ye û hemû tex û qatên gelê Kurd bo gihîştina bi armancên partiyê, ku di bernameyê de hatine, di nav refên xwe de rêk dixe. Navê partiyê di astê navneteweyî de “Democratic Party Of Iraniyan Kurdistan” û kurtiya wê jî “PDKI” e. Arma Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê, pêk hatiye ji: Bazinek bi rengê şîn, ku li aliyê wê yê rastê gule genimek bi rengê zer heye, û li aliyê çepê jî çerxeke pîşesaziyê bi rengê sipî heye ku ji heft dendan pêk hatiye. Di naverasta baznê de rojek ku deh tîrêj lê ketine û çiyayek bi rengê kesk. Di bin armê de di navbera gule genim û çerxa pîşesaziyê de, zemîneyeke sor 32 heye ku pirtûkeke sipî li ser de ye û hejmara 1324 di bin pirtûkê de hatiye nivîsîn ku sala avabûna Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê ye.
Têdîtin: di çalakiyên PDKÎ li astê navneteweyî û derekî de di cihê sala 1324, 1945 tê bikar anîn, û li bin armê de jî “PDKI” tê nivîsandin.
Organa herî bilind ya partiyê kongire ye. Kongire her çar salan carekê ji endamên eslî, cîgir û şêvirmendên Komîteya Navendî û nûnerên endamên din ên partiyê, bi radeyekê ku Komîteya Navendî diyarî dike pêk tê, bi awayekê ku du ji sê endamên kongireyê li encama pirosya hilijartinê, beşdarî kongireyê bin. Kongireya awarte li ser daxwaza Komîteya Navendî, yan du li ser sê ya personêlên tewaw dem yên partiyê pêk tê.
Organa herî bilind ya di navbera du kongire da Komiteya Navendî ye. Sekreterê Giştî û Cîgirê Sekreterê giştî yê partiyê û endamên ku Deftera Siyasî hildibijêre li hember Komîteya Navendî de berpirs in.
Deftera Siyasî ji sekreterê giştî, cihgirê sekreterê giştî û hejmareke endamên Komîteya Navendî, ku ji aliyê Komîteya Navendî ve tên hilbijartin, pêk tê. Di dema navbera du civînên Komîteya Navendî de, Deftera Siyasî organa herî bilind a birêveberî û berpirsê cîbicîkirina biryarên Komîteya Navendî ye. Deftera Siyasî civînên xwe pêka hewcehiyê pêk tîne û rapora xebata xwe dide Komîteya Navendî.
(Ev danasin li gor kongireya 15emîn ya Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê hatiye nivîsîn)
Sekreterê Giştî yê vê partiyê Mistefa Hicrîye.
Di sala 2006ê de di nava vê partiyê de şer derket, lihevnebûn çêbûn û paşî grûbek ji vê partiyê veqetî û bi navê HDKÎ partiyek ava kir.
Dîrok
Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê (PDKÎ) di 15ê gelawêja 1945'an li Mehabadê wek PDK'a yekem ji aliyê 61 ticar, kargerên dewletê, mamostên ayînî, xwedan ax û serokeşîran ve hat damezİrandin. Serokê PDK-Î yê yekem Qazî Mihemed bû. Li rasti de ew parti cînişîna Komeleya Vejiyana Kurd an KJK bû ku sê sal berî hatibu damezirandin.
159 rojan piştî damezirandina PDK-Îyê, li 22yê çileya 1946an ew partî karî bi kelk girtin ji doxa lebara wê serdemê Îranê yekemîn komara kurdî li rojhilatî Kurdistanê bi navê Komara Kurdistan damezirîne ku dîroknivîsan dibêjinê Komara Kurdistanê li ber ku ew komar bajarê Mehabadê kiribû paytexta xwe.
Komara Mehabadê bi tenê 11 mehan jiya, ji ber ku hikûmeta Îranê peymanek dijî bi kurdan li gel Sovyetê çêkir û êriş kir ser Kurdistanê. Hejmareka mezin ji lîder, serok û endamên komarê ji aliya hikûmeta Îranê hatin girtin û 20 ji wan li bajarên Mehabad, Bokan û Seqizê hatin darve kirin.
Kêmtir ji dû salan piştî rûxana komarê, PDK-Î xebata xwe bi veşartî kir.
Piştî salên 1950an li Îranê bi rêberiya siyasetmedar û serokwezîr Mihemed Miseddiq li dijî Şah Mihemed Reza û emperyalîstan helwest hate nîşan dan ku dixwastin hem erkên şahê Îranê kêm bikin hem jî îstîsmara emperyalîstan xelas bikin. Kurdên Rojhilata Kurdistanê di vî wextî de li gel Mihemed Misediq bûn. Di hilbijartinên herêmî yên li sala 1952yê PDKÎ bi awayeke azad tevlî hilbijartinan bû û di hilbijartinan de dengekê biqîmet destxist. Lê ev demokratîzekirin û reformekirina Mihemed Misediq biserneket û bi derbeyeka bi alikariya CIAyê ji aliyê şah ve ji kar hate dûrxistin. Piştî ketina serokwezîr Mihemed Misediq, artêşa Îranê berê xwe da Rojhilata Kurdistanê û kurdên deverê aşt kirin.
Li sala 1964ê de rewşenbîrên PDKÎyê bang kir ku li dijî rêjima Îranê şerê çekdari bikin. Di encamê de ji 50 kesan bêhtir endamên PDKÎ, ku serokeşîr, mela, karker, rençber di nav de, jiyana xwe ji dest dan. Piştî van rûdanan PDKÎyê xebatên xwe nepenî kirin . Di van salan de PDKÎyê nekarî bi şerê çekdarî mafê xwe ji rejîma Îranê bistîne. Her wisa li Partiya Demokrat a Kurdistanê bi rêberiya Mistefa Barzanî, têkiliyên xwe li gel Îranê xurt dikirin ku li dijî Îraqê şer bike. Ji ber van sedeman di nava PDKÎ de dudilî derket ku li gel Îranê şer bike an na. Li sala 1967ê grûbek ji PDKÎ veqetî û li Îranê şer dijî Îranê dan destpê kirin lê biserneketin û gelek ji wan hatn kuştin.
Li sala 1975ê di navbera Îran û Iraqê de Hevpeymana Cezayîrê hate destnîşan kirin. Piştî vê destnîşanê Mistefa Barzanî nekarî alikariyê ji Îranê werbigire û hevsenga di navbera Îran-PDKÎ û Iraq-PDK xerabû. Dîsa PDKÎyê di nav gel karên çekdarî hêdî hêdî dan destpê kirin.
Piştî raperîna xelkê Îranê dijî desthilata şah, li sala 1979 û rûxana rejîma şah, li Rojhilata Kurdistanê û Îranê de valahiyeke leşkerî rûda. Di vê rewşê de PDKÎ û hindek rêxistinên din yên kurdî li Mahabad û derdora kontrol kirin. Xûmênî dema şoreşa Îslamî çêbû sozdabû kurdan ku Kurdistan bibe xweser û daxwaz û armancên rêxistinên kurdî jî ew bûn. Lê piştî serketina Şoreşa Îslamî ew soz hatin jibîr kirin û di navbera rêxistinên kurd û pasdarên Îranê de şer derket. Di vî şerî de PDKÎ, Komele û kesê bi navê Şêx Îzedîn Huseynî rêbertî ji bo kurdan kirin. Di gelawêja sala 1979ê de kurdan bajarê Pawe ji destê leşkerên Îranê derxist. Dest danîn ser çekên wan. Lê li sala 1984ê rêjima Îranê hemî herêmên kurdî dîsa dagir kirin. Li sala 1989ê de jî serokê PDKÎ Ebdulrehman Qasimlo di hevdîtîna wî li gel rêvebirên Îranê de hate kuştin. Li sala 1992yê de jî serokê piştî Qasimlo, Mihemed Şerefkendî bi suîkastekê jiyana xwe ji dest da.
Li sala 1997ê de Mihemed Xatemî yê namzedê reformxwazan bû serokkomar û dest bi reforman kir. Kuştinên li dijî serokên kurdan hat rawestin.
Kongre yên PDK-Î
PDK-Î heta nehe 13 kongreyan bestîye:
Kongra 1945
Kongra 1946
Kongra 1973
Kongra 1980
Kongra 1981
Kongra 1984
Kongra 1985
Kongra 1988
Kongra 1992
Kongra 1995
Kongra 1997
Kongra 2000
Kongra 2004
Liderayeti ya PDKÎ Komîta Nawendi ye ku ji 23 endamên sereki u 12 endamên laweki dêt berhev.
ji wan endaman 7 kesan wekî defterê siyasi dên helbijardin ku Sekretera giştî jî yek ji wan e.
Endamtî
Li kongra 20ema Enternasyonal Sosyalist ku li rojên 9-11 septambra 1996 li Netewên Yekgirtî hat li dar xistin PDK-Î wek endama wê rekxistiyê hat wergirtin.
Sekreterên Giştî yên PDK-Î
Qazî Mihemmed (22.01.1946-31.03.1947)
Ebdulrehman Qasimlo (1973-1989)
Mihemed Sadiq Şerefkendî (1989-1992)
Mistefa Hicrî (1992-...)
Binêre
Şoreşa Rojhilatê Kurdistanê
Rêxistina Gel û Neteweyên Bêtemsîl
Çavkanî
Girêdanên derve
Malpera PDK-Î
Malpera kurmancî
Komîsyona Weşana Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê (kurmancî)
Komîsyona Weşana Partiya Demokrat a Kurdistana Îranê (soranî)
Partiyên siyasî yên Kurdistanê
Partî (Îran)
Rêxistinên Rojhilatê Kurdistanê |
2406 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kak%C5%9Far%20Oremar | Kakşar Oremar | Kakşar Oremar nivîskarsekî Kurd e. Lêkolîn, belgefilm û biyografiyên Navdarên Kurd ên Kakşar Oremar bi nav û deng in.
Jiyana wî
Ji Urmiyê û di nava malbateke Kurdperwer û Kurdistanî de hate dinê. Dibistana destpêk û navîn li bajarên Tewrêz û Ûrmiyê bi dawî anîne. Ji ber pirsgirêkên siyasî û karê rojnamevaniyê nekarî xwendina xwe ya bilind li Îranê bidomîne. Ji ber helwesta malbatê ya ji bo doza Kurdistanê gelek caran ji hêla dewleta Îranê ve rastî girtin, zulm, sivkatî û zextên giran hatiye.
Ji salên 1990î û pê de dest bi karê lêkolînvaniyê li ser jiyana kesên navdar ên Kurd û mijarên dîrokî kiriye. Ji ber ku naveroka nivîsên wî siyasî bû, beşa sansorê a ragehandina dewleta Îranê destûra weşandina wan di kovarên weke Sirwe û Awêne de nedida. Oremar ji salên 1993an heya derketina xwe ya ji Îranê di 1997an de bi gelek yadigarên serdema Komara Kurdistanê re hevpeyvînên dîrokî û dûr-dirêj pêk anîne. Ji wan kesên weke nemiran: Mîna Qazî, Menaf Kerîmî, Mihemed Şapesendî, Dr. Seyîd Ezîz Şemzînî, Dr. Haşim Şîrazî, Tahirxan Simko, Celîl Gadanî û hwd ku wek proje ji bo çapê weke sê cild amade ne û cilda yekê di 17ê kanûna pêşîn a 2019an de ji hêla weşanxaneya Sîtav ve hate belavkirin ku bi germî ji çar aliyên Kurdistanê hate pêşwazîkirin. Ew hevpeyvîn heya niha gelek caran bi kurtî di malperên internet, kovar û rojnameyên Kurdî, Tirkî, Farsî û Almanî de hatine weşandin.
Ji sala 1998an li Ewropayê di MED TV, Mezopotamiya TV, Medya TV, Roj TV, Ronahî TV, Chira TV, Newroz TV, Aryen TV û Stêrk TV de dehan bername li ser jiyana kesayetiyên kurd dirust kirine. Her wiha di gelek rojname, kovar û malperên înternetê de nivîsên wî bi zimanên Kurdî, Tirkî, Erebî, Almanî û Farsî hatine wergerandin û weşandin.
Berhemên wî yên çapkirî
- Dengê Azadîyê, Sembola biratîye: ARAM TÎGRAN - 2012 Amed, Çapa Duyê 2015 Amed – Şaredariya Mezin a Amedê
- Pirensesa Bêtac û Text: Eyşe Şan - 2012 Amed, Çapa Duyê 2015 Amed - Şaredariya Mezin a Amedê
- Dîmane le gel Dayîkî Kurd Mîna Qazî (bi pîtên aramî û zaravayê Soranî)- Bi hevkariya Dêrsim Oremar - 2013 Silêmanî
- Mêjûy Komarî Kurdistan le Wêne da ( Pareke arşîva wêne û dukomentên serdema desthilatdariya Komara Kurdistanê ku nasnameya wêneyan hatiye nivîsandin û şîrove kirin). 2013 Silêmanî
- Yadîgarên Komara Kurdistan a sala 1946an-1- Hevpeyvîn, analîz, arşîv û belegeyên dîrokî(Cilda yekê hatiye belavkirin, cidên 2 û 3 jî amadeyî çapkirinê ne )
- 1946 YILI KÜRDİSTAN CUMHURİYETİ'NİN YADİGARLARI / Röportaj, Analiz, Resim, Arşiv, Görüş ve Değerlendirmeler ( Werger ji Kurdî bo ser zimanê Tirkî Mihemed Ronahî )
Berhemên wî yên din li ber çapê amadekirî
Proje û pirtûkên wî yên li ser du mijarên dîrokî û hunerî jî ji bo belavkirinê amade ne. Hinek ji wan:
- Heft Stêrkê Botanê - Jiyana heft hunermendên Kurd ji Botanê - Qumirîka Kurdistanê/ Gulistan Perwer, Jiyan û karên hunerî yên Gulistan Perwer+ Belge filîm - Serhildana Simkoyê Şikak ji tarîtiyê heya ronahiyê - Navdarên Kurd- Jiyana kesayetiyên ku di warê siyasî, hunerî û wêjeyî da xwedî nav û berhemên diyarin - Ji Xerareşka Jêrîn heya Efsaneya Şivan Perwer - Jiyan û berhemên hunermend Şivan Perwer - Gera Pênûsa min: Nivîs, Raport û Nêrîn. û ......
Kakşar Oremar niha li ser projên nû jî dixebite û di karê ragehandin (rojname, bernamên TV û kovar û malperên înternetê ) de kesekî pir aktîv e. Ew di PENa Kurdî de ji karê endametiyê bigire heya sekreterî û berpirsyartiya komîteya "Parastina mafê rojnamevan û nivîskarên di girtîgehê de" xwedî erk û çalakîyan bûye. Herwiha ew nivîskarê rojnameya rojane a E-Rojname û heftenameya Xwebûnê ye ku li ser rêbaza rojnameyên weke Welat, Azadiya Welat e û hwd ne ku li Amedê tê weşandin. Ew bi nivîs û dusyayên xwe bi awayê heftane ji wê rojnameyê re dinivîse. Ji xeynî belgefîlmên li ser jiyana hunermend, nivîskar û siyasetmedarên Kurd, bernameyên wî yên taybetî di hinek TVyan de li ser mijarên dîrokî hene. Kakşar Oremar niha li welatê Almanya dijî û di Stêrk TV da mijûlî dirustkirina bernameya Navdarên Kurd e.
Hinek ji nivîsên Kakşar Oremar di malperên internetê de
Hinek ji nivîsên Kakşar Oremar di malperên internetê de https://rewanbej.com/search?q=kaksar+Oremar https://e-rojname.com/author/kaksaroremar/ Girêdana arşîvê 2020-02-14 li ser Wayback Machine https://pen-kurd.com/ https://web.facebook.com/kakshar.oremar.7 https://web.facebook.com/kaksaroremar/ https://www.facebook.com/profile.php?id=100000473703949 https://xwebun.org/tag/kaksar-oremar/ Girêdana arşîvê 2021-05-21 li ser Wayback Machine https://destarekurdi.com/
Li ser Twitter û Facebook
https://twitter.com/OremarKakshar
https://www.facebook.com/profile.php?id=100000473703949
https://web.facebook.com/kakshar.oremar.7
https://web.facebook.com/kaksaroremar/
https://xwebun.org/tag/kaksar-oremar/
Çavkanî
Tûrên civakî di internetê de.....
Nivîskarên kurd
Rojnamevanên kurd |
2425 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ciwan%20Haco | Ciwan Haco | Ciwan Haco (jdb. Sala 17 Tebax 1957 li Qamişlo, Sûriye, Rojavaya Kurdistanê) hunermendekî kurd e. Haco ku berê li Almanyayê dima, niha li Swêdê dijî.
Jiyan
Ciwan Haco, Di 17ê Tebaxa 1957an de li Sûriyeyê li bajarê Qamişloyê hatiye dinyayê. Ew bi eslê xwe ji gundê Mizîzex bi ser navçeya Midyadê ya Mêrdînê ye ku li Bakurê Kurdistanê ye. Malbata wî di dema Serhildana Şêx Saît de ji Mêrdînê koçî Sûriyê dibin.
Piştî xwendina xwe ya dibistana amadehiyê çû Elmanyayê û li wir kevte Zanîngeha Bochumê. Ciwan li Bochumê sê salan muzîk xwînd. Piştre, bi şiklekê pîşekarane (profesyonel) dest bi derxistina kasêt û sêdêyan kir. Li Tirkiyeyê, Sî û Sê Gule, Dûrî, Bilûra Min, Gula Sor, Destana Egîdekî û Leyla derxistin. Pêşmerge, Serhildan, Diyarbekir, Girtiyên Azadiyê jî li Ewropayê derxistin.
Ciwan Hacoyî Muzîka otantîk a kurdî bi formên folk-rock ji nû ve serrast kiriye. Hunermend bi vî awayî stranên kurdî bi dinê dinasînit û stranên kevneşopî di nav gelek baskên muzîkê da bi cih dikit.
Destana Egîdekî, destane-şiîra romanivîsê kurd ê bi navûdeng Mehmed Uzunî ye. Nivîskar di wê dastanê da behsa çîroka pênç ciwanên kurd dikit. Ciwan Haco ew destana Mehmed Uzunî bi aranjeyeka nûjen û bi formên etno-caz strandiye.
Haco niha li Swêdê dijî.
Nêzîkî 200 heta 300 hezar kes beşdarî konsera Haco ya li bajarê Êlihê yê Bakurê Kurdistanê bûn.
Albûm
Emîna Emîna (1970)
Pêşmerge (1979)
Diyarbekir (1981)
Gula Sor (1983)
Leyla (1985)
Girtiyên Azadiyê (1987)
Çaw Bella (1989)
Sî û Sê Gule (1991)
Dûrî (1994)
Bilûra Min (1997)
Destana Egîdekî (1998)
Derya (2003)
Konsera Batmanê (2003) (VCD û DVD)
Na Na (2004)
Off (2006)
Veger (2012)
Girêdanên derve
Rûpela Ciwan Haco li ser Facebookê
Hesabê Twitterê yê Ciwan Haco
Çavkanî
Stranbêjên kurd
Kesên ji Qamişloyê
Jidayikbûn 1957
Mirovên zindî |
2435 | https://ku.wikipedia.org/wiki/W%C3%AAnesaz%C3%AE | Wênesazî | Wênesazî, huner û pîşeya çêkirina wêne û xebatên hunerî yên din e.
Wênesazên kurd
Lîsteya wênesazên kurd
Huner |
2436 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kar%C3%AEkatur | Karîkatur | Karîkatur (ji zimanê îtalî caricare bi wateya "werimîn" e) an jî xêzik, wêneyek e ku karîkatursaz bûyerek, mirovek yan tiştekî bi xêzikên hêsan û saf û bi awayekî estetîzekirî pêşkêş dike.
Ev, sereta bi berketin, rexnegirî û bi pêkenîn û bi mêldana rastiyê dilînîbûnek e. Carina ji bi pêkenîn rexne digirî û wêne ye ku nepixandiye.
Bi kurtî afirandinên xêzikan di jiyana civakî de di gel danustandina hunerî bi têkîliyên dema hilberînî ve têne tesbîtkirin. Xêzikvanên civatekî wek kevneperest û pêşverû bi du baskan ji hev cuda dibin û dikevin nava geşbûniyek dubare. Ew di dîrokê de wek qanuna geşbûniyê ne wek hevî tê binavkirin.
Şêweyên karîkaturan
Di qirnê navînde zanistî Xwedê bû! Hunerî jî berê xwe dabû Xwedê. Di dema me, va demê civakên çînî de huner û ramanî di hundurî hev de ne û huner jî bi taybetî ji bo çîna bindestan buye hacetekî axaftinê! Ji ber ku xêzik wek guliyên hunerê yên din ev jî pergalên berkêşanê ye. Rewşekî awarte jî heye, ew jî bo taybetî tu serate an nasnake. Nabe malê yek çînî û bi tenê ji bo berjewandiya çînekî jî nîne.
Ew di nav xeyal û zanyariyê de bi bandorek beranberîhev û bi têkîliya diyalektîka hunerê û daxweza mirovan ya hezkirinê derdikeve holê şiklê axafti î têgîhîştîneke tevlîhev e. Formîlî wî ewe: mêjû, têgîhîştin û zanyarî. Bi van her sisê xalan bûyeran ferisîne û ji kefgirê ve derbazdike û digihe rastiyê. Ew rastî zanyarî ye. Ji ber ku huner zanyarî ye. Zanyarî hunerê hilberînî û huner zanyariyê kuta dike, ji nû ve dibe. Bi kutakirina hemû heyiyên zanyarî. Huner pêvajoya tekamulî derbaz dibe dest bi pêvajoya şoreşgerî dike. Rêya ramankirinê heye; ew riya afirandinê û zayînê bi serata ye xwerû ye. Eve ne:
Çerxbuna guran ji bo wesif
Caw û cawkirin
Yekîtiya zidan ew bingehên dîalektıkê ne.
Xêzikvan ji ronakbîr e. Divê xêzikvan ne tenê bi raman bi çalakiyên hunerî bê hêja kirin. ji ber ku mîrovekî bê çalakî bê ehleqe. u wek kevir e. Karê xêzikan di tevgera netewî de wek xwê u îsotê xwedî cîhekî xweru ye. u hacetek ji hacetê têkoşîna netewî u civakî ye. Bi du şiklan tê karanîn. yek yek xebata axaftin u nivîsandinê ve girêdayî ye yê din jî hunera xêzikan e. u bi giranî xêzikan ve girêdayîye.
Karîkatur û xêzikên bi ramaniya siyasî
Karîkatur û xêzikên bê ramaniya siyasî
Neqş
Karîkatur û xêzikên pêyhev û dirêj (fîlm)
Karîkatur û xêzikên portre (li ser air u ruyên şexsan)
Di nav rojname u kovarên kurdî de karê xêzikvanî xebate ke hêsanî ye.bê qedr u qîmete u sivik tê girtinê. ji ber ku rexne girtin u rexne li xwe girtin bi rê yek demokratîk hê venebuye. tehamül jî jê nayê kirinê. tenê ji bo pesndanê hinek rêxistin di kovarên xwe de xêzikên bi ramaniya sîyasî u bi jêre not ên nivîsandî diwşînîn. ew jî xetere ke mezin e. ji ber ku karê xêzikvanî bi xêzikane,demê ku xêzikvanek xêzikek çêbike u di binde ramaniya xwe binîvîsîne ew tê vê manê; ta ku ev bi vekîrî dibêje,min ne kariya hunera xwe bi xêzikan karbînîm u bidim fahmkirinê, ji ber kêmasiya xwe bi nivisandinê dide fahmkirinê. u ew ne karê xêzikvanî yê ye.
Îro sedem şunde mayîna xêzikan ne tenê evin.ji ber ku welatên dagirker,ku Kurdistan di nav xwe de parve kirine ew hemu mislimanin. li gor hikmê mislimanî yê jî çêkirina Vêne u xêzikan qedexe ye.
Her xebatek li serzêde kirineke u her ser zêdebuyin fêde ye ke mezin e. mixabin neteweye kurd bi zorî hatîye nefîkirin.li ser axa xwe koçerbun îro rewaçêde yejîyana wan ya civakî hê wek berê eşîrîye.ma huner u çanda miletekî eşîr u koçer çî ye? lê xêzikvanî ya kurdan çî ye? behskirina xêzikvanî jî rast e an ne raste. Ew hemu pirsgirêk in.
Xebata xêzikvanên kurd îro bê pere "dirav" ye. u yên ku vî karî dikin wek sinc li ber çavên sîyasetvanan in.demê ku bi xêzikên xwe dilê hinekan xweş bikin,dê ew karê xwe bê pere dombikin.Dema ku karê xwe yê xêzikan li gor adet u seretayên dinê, raste rast êrîşî put u lat an, derewan, durütiyan u xirabiyan bikin dinya li wan deng dibe.
Bersîvê wan bi çalakî heye lê, warî çalakîde ne mumkîne. ji ber ku karê xêzikan girîng nehatîye girtin. Çend xêzikvan hene ew jî bi tiliyan tên hejmartin
Mamoste li Swed dijî u xêzikvanekî kurd e
Adil Duran xêziksazekî kurd î navneteweyî ye. Di sala 1979an de di festîvala xêzikan a navneteweyî de li Kubayê xelata xewînî yê sitandîye.
Karîkatursazên kurd
Dîko
Çavkanî
Karîkatur |
2444 | https://ku.wikipedia.org/wiki/We%C5%9Fan%C3%AAn%20Bajar | Weşanên Bajar | Berhemên ku ji Weşanxaneya Bajar derketin û nivîskarên wan:
"Pêşengno! Lo Pêşengno!", Walt Whitman
Vî helbestkarê emerîkan di çêbûna ruhiyet û nasnameya emerîkan de roleke gelekî girîng lîstiye. Qalib û tixûbên zimanê îngilîzî wekî lehiyekê daye ber xwe, şax û şovên helbesta xwe dirêjî hemû kar, bûyer, kêlî û ciyên jiyanê kiriye, bi riya pîrozkirin û berzkirina nasnameya welatê xwe, xwe gihandiye gerdûnîtiyê. (Wergera ji îngilizî: Kawa Nemir)
"Welatê Bejî û Deh Koroyên 'The Rock'ê", T. S. Eliot (Wergera ji îngilizî: Kawa Nemir)
"Qelareşk û Bîst Helbestên Din", Edgar Allan Poe
Poe bêtir bi çîroknivîsiya xwe ve tê naskirin. Tê zanîn û pejirandin ku wî di qonaxa seretayî ya çîroka nûjen de tevkariyeke gelekî xurt kiriye bo mîrata wêjeya cîhanê. Lê belê helbestkariya Poe jî, bi qasî çîroknivîsiya wî girîng e û wergêrê kurd Samî Hêzil xwestiye ji binê vî barê giran rabe. Xwendevanên kurd ên hişyar bibînin bê wî ev kar çendî bi ser xistiye. (Wergera ji îngilîzî: Samî Hêzil)
"Helbestên Evînê Li Ser Dergehê Heftan Ê Cîhanê", Ebdil Wehab Beyatî
Helbesta erebî ya nûjen xwe dispêre qonaxên dirêj ên rewanbêjiya zimanê erebî. Ji helbestên kevin ên bi navê "Muallaqatul Es-Seba" heya îro vê helbestê gelek qonax hilanîne. Di pêvajoyên nûjenbûna helbesta erebî de, çi qas ku Şakir El Seyab, Nazik El Melayîke û Adonîs her yek qonaxek in, Beyatî jî wisa ye. Di vê rêzê de, yekem wergera Bajar e, ku li dû wê dê çendên din jî werin weşandin! (Wergera ji erebî: Salih Bozan)
"Çîroka Çîrokan", H. Kovan Baqî
H. Kovan Baqî bi xwe mirovekî "mirovbûna wî girêdayî kurdbûna wî ye! bêsiûd e"; Baqî bi xwe yek ji wan çîroknûsan e ku ji gelek kesên me yên ku niha dinivîsin û xwedî çend pirtûkan in kevintir e, lê belê jiyanê rê nedayê ku heya niha çîrokên xwe di pirtûkekê de çapbûyî bibîne.
H. Kovan Baqî ku berê çîrokên wî di Azadiya Welat de jî dihatin çapkirin, di "Çîroka Çîrokan" de qala çi dike? Hema bi tenê qala pêvajoyên nivîskariya xwe û jiyana xwe ya birîndar dike. Per û baskên îronî û karesatê gelekî fireh vedike. Ev jî, bi têra xwe balkêş e.
"Ariya Giyanên Stewr", Sîdar Jîr
Çîrokên Sîdar Jîr nîşaneyên hewldanên nû yên civakî û mirinên ku gelek caran di nava welatiyên "çi min jê"yê de veşartî dimînin dide. Çîroknûsekî xort î bîst û çar salî, ku di temamê aheng û bastûra pirtûka xwe de bala xwe daye ser mirinên li derdora xwe.
"Pîrebok", Ridvan Karaaslan
Zimanê kurdî bi deqên cûr bi cûr xwe di gelek waran de diceribîne, dixwaze -bi devê nivîskêr- xwe li sembol û nîşaneyên kurdewarî biceribîne, yên ku bi navên cin û perî, pîrebok, mêrê şevê an jî reşê şevê di binê hişê her kurdekî de hatine neqişandin. Çîrokên Karaaslan xwendevanên kurd vedixwînin qonaxên wiha hişober.
"Monologên Evînên Kedîkirî", Mem Bawer
Mem Bawer bi dîwana xwe ya pêşîn dil heye -bi destpelinkî be jî- dema xwe û bajarê(n) xwe nas bike. Di dilê xwe de dibêje, ditewirîne, wekî hemû helbestkaran, ya mayîn ji xwendevanê xwe re dihêle; ji wî/ê xwendevanî/ê re, ku dê bikaribe bi van helbestan êvarên bajarê(n) xwe hembêz bike.
"Tav û Leylan", Cemîl Denlî
Cemîl Denlî heya niha -çapbûyî çapnebûyî- ji fransizî tiştin wergerandine kurmancî, lê -mixabin- di ber re jî carinan helbest nivîsandiye, helbestkarî ji xwe re nekiriye derdeserî. Lê bi vê dîwana xwe ya pêşîn Denlî bi me dide zanîn ku wî di maweya deh salan de, di hemû qonaxên xwe yên mişextiyê û derbederiyê de kêm nivîsandiye, lê derdê xwe parzûnandiye; ew derdê wî yê ku derdê me hemûyan e.
ji nirxandin.com
Bajar |
2446 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Beser%20%C5%9Eah%C3%AEn | Beser Şahîn | Beser Şahîn (jdb. 25ê adarê 1969) hunermendeke kurd e. Bi taybetî bi strana xwe "Rojbaş" bi nav û deng bû.
Beser Şahîn di sala 1969an de li gundê Şaxko (Körü Köprü) di nava malbateke nîv hal xweş de hat dinê. Şaxko gundekî xwes ji herêma Zara (girêdayî Koçgirî)ye ku li gor pergala komara Tirkiyê girêdayî wilayeta Sêwasê ye. Koçgirî di dîoka siyasiya Kurdistanê de xwedî cih û rûmeteke bilind e. Di nava deh zarokên malê (pênc xwesik û pên biran) de Beser keça herî biçûka malê ye. Di nava Kurdên Elewî û herêmên jiyana wan de huner li gor zagonên olî û civakî cihekî bilind digire ber xwe. Jin û mêr di helkevt(minasibet)ên olî, civakî û siyasî de bi hevre dixebitin û di ti waran de cudatî di navbera wan de nayê dîtin.
Ji bona wê jî li herêma Koçgirî, Dêrsim, Bîngol û herêmên din navê gelek jinên soresger jî di dîroka siyasiya Kurdistanê de tê dîtin. Beser heya temenê 12 saliyê û bi dawîanîna xwîndina xwe ya destpêkê di gundê Sahiko de bû. Pistre ji bo dewama xwîdina xwe ya navendî hat Istembolê. Ramanên Kurdperwerî yên Husênê bavê Besê, bandorek mezin li ser bîr û ramanên wê jî danî. Ji ber ku Husên Sahîn di warê naskirina pirsgirêka kurdî û zordariyên sîstema Kemalîsmê mirovekî gehstî bû û li ser dîroka siyasiya Kurdistanê jî gelek pirtûk xwendibûn. Hevalên wî yên herî bas pirtûkên wî bûn. Bîr û ramanên Kurdayetiyê mîna mîrasekê bandora xwe li ser mejiyê zarokên malê jî dihist.
Beser Sahîn bi gelek hevalên xwe re di bin mercên giran de ji sala 1989an heya sala 1991an dest bi xebatek berfireh kirin ku “ Navenda Çanda Mezopotamiya ” li bajarê Istembolê damezrînin. Bi damezrandina NÇM wan karîn di demeke kin de di nava dilê Tirkiyê de bi sedan ciwan hunermend, helbestvan û nivîskar li dora hev bicivînin û germiyek mezin di nava Kurdên koçber di nava meterepolên Tirkiyê de biafirînin. Berî wê Beser di nava du komên Koma Serhildan û Koma Çiya de bû ku têde him xebatên muzîkê û him jî xebatên folklorê pêskês dikirin.
Zivistana sala 1992an Beser ji bo besdarîkirina di festîvaleke çandî-hunerî de hat Almaniya, lê ji ber ku dewleta Tirkiyê biryara girtina wê derxistibû, êdî nekarî veger Tirkiyê. Ji wê salê heya niha ew li Almaniya di nava dijî. Di qada Ewropa de jî ew karê xwe yê hunerî-siyasî dimesîne.
Di kitêba "Hunerkom Akademî Mîr 1978-2006" de beşek li ser jiyan û xebatên Beser Şahîn e. Kitêbê ku Firaz Baran nivîsandiye ev agahî têne dayîn: "Beser Şahîn di sala 1989an de dest bi strîna stranên Kurdî kir. Di heman salê de berhemek bi navê ‘Bêrîvan’ derxist. Di Koma Serhildan a govendê de hem govend lîst hem jî stranên kurdî got. Ev kom di sala 1991ê de di kongra HEPê ya Stenbolê lîstikên xwe pêşkêş kir û stranên kurdî yên Beser Şahîn bandoreke mezin kir. Ew ji damezrenerên Koma Çiya ye. Di xebatên damezrandina Navenda Çanda Mezopotamyayê de jî cih girt. Bi Gulîstan Perwer û Merziye Rezazî re konser da. Ev konser ji aliyê rojnamevanê Kurd Duzgun Denîz ve weke ‘troykaya muzîka Kurd’ hat binavkirin." (Rûpel 44-45, Hunerkom Akademî Mîr 1978-2006: Firaz Baran, Weşanên Mezopotamya, Neuss)
Berhem
Rozerîn (Albûm) (bi Koma Çiya)
Berivane (Albûm)
Nûrheq (Albûm)
Roj (Albûm)
Girêdanên derve
Malpera Beser Şahîn
Firaz Baran: Hunerkom Akademî Mîr 1978-2006, Weşanên Mezopotamya, 2008/Neuss
Jinên kurd
Stranbêjên kurd |
2448 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Rojba%C5%9F%20%28stran%29 | Rojbaş (stran) | Rojbaş, straneke kurdî ye.
Vokal: Beser Şahîn
Gotin: Hekîm Sefkan
Muzîk: Hekîm Sefkan
Serrastkirin: Şehîd Serhad
Stran
Rojbaş
Bi tîrêjên rojê re
Bi aviya sibê re
Bune buna gulila
Ji nav çiyan der tên
Dilê me hemiyan pê re
Rojbaş
Gerîlla rojbaş....
Herdu destan rakin
Kesk, sor û zer li bakin
Keç û xortan silavkin
JI DIL U CAN PARASTIN
Wê kurdistan avakin
Rojbaş
Gerîlla rojbaş....
Li dû hev dû bi rêz in
Hemû huner û hêz in
Kurdistan duparezin
Kevokên aşitî ne
Bi zêrê zer xêzin
Rojbaş
Gerîlla rojbaş....
Stranên kurdî |
2456 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Google | Google | Google (bixwîne: Gûgil) xizmeteke lêgerinê di înternetê de ye.
Google hat wergerandin bi kurdî/soranî, lê şirketa Google heta îro versiyoneke bi kurmancî qebul nake.
Pagerank
Bi kurdî rêza malper e. Google hemû malperên cîhan digere û grêdanên sîtêyên dinere. Piştî biha dide lê ji bo malperên behtir girêdayî.
Google wusa hemû tor digere û kontrolên malper çêdike. Ji bo Pagerank (rêzamalper) hecmarêk ji deh dide, wek 4/10.
Yê servîseke Google, encamên lêgerînên li gorê têkîliya xwe tên. Hemû malperên cîhan li Google de bi encamên lêgerînê bi têkîliya xwe rêz dibin. Ev çax, qey kijan malper bilind e ev herdem li yêkem tê. Bi vî teklonojiya Google, dema lêgerîn ji hat guhartin. Ev teknolojiya analîtîk her dem bi malperên girêdayî dinere û dixebite.
Binêre
Nivîsbariya kurdî
Çavkanî
Girêdanên derve
Google bi soranî
Google bi inglîzî
PageRank
Google Ping Service
Malper
Motora lêgerînê
Alphabet Inc
Google
Servîsên Google |
2458 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Ad-Aware | Ad-Aware | Bi xebitandina Ad-aware mirov dikare objeyên ku bi riya bername û malperan dikevin kompûtera mirov û agahiyên mirov ji dereke din re dişînin, paqij bike. Heke we Adwaware ava kiribe, divê hûn dosya Kurdish.ini bixin hundir peldanka C:/Program Files/Ad Aware 6/Lang...
Dema we wisa kir, divê hûn bernameya Ad-aware vekin û vê riyê bişopînin.
Scan Now veke, Costumize veke, General bitikîne, li wir zimanê kurdî hilbijêre û OK bitikîne. Êdî hûn dikarin vê bernameyê jî bi kurdî bixebitînin.
"Kurd bi tenê dikarin bi kurdî kompûterê herî baş bixebitînin."
Ad-aware 6 di meha tebax 2004an de ji alî Rêzan Tovjîn ve li kurdî hatiye wergerandin. Bername li ser daxwaza Ridvan Bozkurt hatiye wergerandin.
Nivîsbarî
Nivîsbariya kurdî |
2463 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Kovara%20W%20%28kovar%29 | Kovara W (kovar) | Kovara W kovareke çandî, hunerî, wêjeyî û rexnegirî ye.
Ji sedema ku kovareke çandî, hunerî, wêjeyî û rexnegirî li bakurê Kurdistanê weşaneke bi rêk û pêk nake, komek nivîskarên ku li Amedê û bajarên dora wê rûdinin dest bi xebateke hevkarî kirin û di meha Gelawêja 2004an de biryara derxistina Kovara W girt. Di amadekirina kovarê de 11 nivîskaran cih girtin. Navê wan 11 nivîskaran ev in: Ayhan Meretowar, Dilawer Zeraq, Hîlmî Akyol , Îrfan Amîda, Lal Laleş, Mem Bawer, Mem Mîrxan, Merdan Newayî, Rêzan Tovjîn, Serkeft Botan , Sîdar Jîr. Nivîskaran xwedîtiya kovarê li ser navê Rojîn Zarg çêkirin û edîtoriya kovarê jî dan Dilawer Zeraq û Sîdar Jîr. Lê di dûmahîkê de Edîtoriya kovarê ji aliyê Dilawer Zeraq ve hate kirin. Piştî hejmara sêyemîn niviskar Çiya Mazî û helbestvan Berken Bereh jî beşdarî nav vê komê bûn û hejmara lijneya weşanê derket 13an.
Hejmara yekem a kovarê (îlon-çiriya pêşîn) di serê meha rezbera 2004an de derket. Di hejmara yekem de şanenava 22 nivîskaran di kovarê de cih girt. Ji ber ku yekemîn car li bakurê Kurdistanê bi înisiyatîfa nivîskarên kurd kovareke wêjeyî, çandî, nirxandinû û aktuel derket, hejmara yekem ji alî xwendevanên kurdî ve bi coşî hate pêşwazîkirin û germahiyek di warê wêjekariyê de ava kir. Kovar di aliyê rexne-nirxandinê ve jî teşeyekî nû da kovargeriya kurdî.
Kovar piştî hejmara 13an ji aliyê nivîskaran ve radestî Enstîtuya Kurdî ya Amedê bû. Enstîtuyê di meha gulana 2007an de hejmara 14'mîn derxist û weşana kovarê ji hejmara 14'mîn û pê ve ji aliyê Enstîtuyê ve hate birêvebirin. Enstîtuya Kurdî ya Amedê di naverok û beşên kovarê de dewlemendiyek çêkir û hejmara nivîskarên kovarê berfirehtir kir. Her wisa Hejmara 13'mîn ku wekî hejmara demsalî ya zivistana 2006-2006an derket, lê Enstîtuyê ji hejmara 13'mîn û pê ve kovar careke din bi rengê dumehane derxist.
Piştî ku Enstîtuya Kurdî ya Amedê kovar wergirt, xwediyê kovarê bû Semra Ozbey û Edîtorê Weşanê jî bû Azad Zal û Enîse Şîrîn.
Hejmarên Kovarê
Hejmara 1em îlon-çiriya pêşîn 2004
Hejmara 2em çiriya paşîn-kanûna pêşîn 2004
Hejmara 3em kanûna paşîn-sibat 2005
Hejmara 4em adar-nîsan 2005
Hejmara 5em gulan-hezîran 2005
Hejmara 6em tîrmeh-tebax 2005
Hejmara 7an îlon-çiriya pêşîn 2005
Hejmara 8an çiriya paşîn-kanûna pêşîn 2005
Hejmara 9an kanûna paşîn-sibat 2006
Hejmara 10an adar-nîsan 2006
Hejmara 11an gulan-hezîran 2006
Hejmara 12an tîrmeh-tebax 2006
Hejmara 13an Zivistan 2006-2007
Hejmara 14an gulan-hezîran 2007
Hejmara 15an tîrmeh-tebax 2007
Hejmara 16an îlon-çiriya pêşîn 2007
Hejmara 17an çiriya paşîn-kanûna pêşîn 2007
Hejmara 18an sibat-kanûna paşîn 2008
Hejmara 19an adar - nîsan 2008
Hejmara 20an gulan - hezîran 2008
Hejmara 21an tîrmeh - tebax 2008
Hejmara 22an îlon - çiriya pêşîn 2008
Hejmara 23an çiriya paşîn - kanûna pêşîn 2008
Hejmara 24an kanûna paşîn - sibat 2009
Hejmara 25an adar - nîsan 2009
Hejmara 26an gulan - hezîran 2009
Hejmara 27an tîrmeh - tebax 2009
Hejmara 28an îlon - çiriya pêşîn 2009
Girêdanên Derve
Malpera Kovara W
Çavkanî
Kovarên kurdî |
2464 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Tor%20%28komputer%29 | Tor (komputer) | Tor (bi îngilîzî: net, network) termeke ji bo binavkirina net an jî web e. Net, peyvêk îngilîzî ye. Navê Network bi kurdî tor e. Herkes bi telefon û kompûtera xwe gredanên giştî dikare û bi vî awayî li ser tor tevlihev bibe.
Tor rîyek helî hêsan û erzan belavkirina belgedanka, pêwendiya internet, çapger û serkaniya ye. Torek dikare bi dudo Kompûtera herveha bi Torek seda û hezaran çar alîye dinye we be girêdan, û ew jî bitûnî prensîpa bingeha Tora bi nav û deng internete. Rastî bitûniya [internet] jî tene torek lokalî mezin bi alîkariya routera û PTP bi hev hatîye gredane.
Îroj Tor bûye xwezayîyek hema hema vek kompûtera. Eger tor tûnebaya, we hemû kompûter daneye xwe tene bicûta, bêfersenda vegûhastina agahiyan navbera van de. Ez bawerdikim niha hinek ji ve mîsalekê dixwazin, kefa min gelekî ji mîna re te ji ber wilo her derfet hebe ez dixwazim wekî mînayekê zelaltir bikim.
De ka em bejin Kompûtera Azad û Kompûtera Baran li ser peşnûmeya (proje) Windowsa Kurdî dixebitin. Bêyî toreke kompûtera Azad û Kompûtera Baran wê ji hew û miroven din ku li ser eynî peşnûmeye dixebitin bi temamî bêagah ba, tene ew kesên ku wan nasdikirin dikarîbûn bi riya dîsketa, name an jî bi telefone agahdarbikirina.
Lê belê bi alîkariya toreke Azad û Baran heman bi hev re dikarin li ser eynî peşnûmaye û database beranber bixebitin û reşnivîsen xwe hev re belavbikin, da ku hêsanî herdû bighîşin, bi vî awayî dikare kompûtera Omerî, Ferhad û Diyar jî tevlî wan bibe û bibe alîkar, li şûna rîska eynî xebate dubare bikin niha dikarin bi hev re behrbikin.
Bi alîkariya tore îroj em dikarin ramanen xwe, xebat û zanyarîyen xwe bêsînor û serbixwe berhbikin
Mîmariya Torê
Di tore mezinde pêwistiya kompûtere sûxrekir (bi ingîlîzî server) heye. Kompûteren sûxrekir mekîneyên hêzdarin û rolekî navend di torekede dilêyîzin.
Peyasede gelek standarte-tore hene, lê a helî te pêkanîn Ethernete. Hejmara 2003 de xûyanîdike 85% bingeha Ethernet hatîye damezirandin. standarten din jî Token Ring, FDDI, ATM, WLAN û vekîdin. Di we reberîyede eme tene Ethernet bikarbînin.
Dengdan li ser Torê
Dengdana Omerya.com: Kîjan navê Network bi kurdî rast e?
Çavkanî
Teknolojî |
2466 | https://ku.wikipedia.org/wiki/E-Peyam | E-Peyam | e-Name, e-posta ye.
E-peyam yan e-Name peyameke yan nameyeke elektronîk e. Mirov dikare bi riya înternetê peyamên elektronîk bişîne û bistîne. Ji bo bikarhanîna nameyên elektronîk tarîfen belaş û yên bi pere hene.
E-mail = E-post = E-peyam = E-Name
Girêdanên derve
The History of Electronic Mail
Înternet
Komputer |
2469 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Rexnegir%C3%AE | Rexnegirî | Rexnegirî di wêjeyê de beşeke girîng e. Bi taybetî li ser hûnandin, mijar, teşe, rêziman, leheng, hêman û beşên din ên girîng ê helbest, roman, çîrok û pexşanan radiweste. Rexnegir berhema li ber xwe li gor zanîna wêjeyî digire dest û li aliyekî jîrîtiya nivîskar datîne holê, li aliyê din kêmasî û çewtiyên berhemê derdixe holê.
Rexnegiriya kurdî
Di warê rexnegiriya kurdî de pir hindik berhem hene. Bi taybetî ji bo kurmancî rewşa rexnegiriyê gelekî hindik bi pêş ve çûye. Ji bo pêşxistina rexnegiriya wêjeyê di 15'ê Gelawêja 2004'an de malpera Nirxandin.com hate vekirin û arşîva hemû nivîsên rexnegirî tê de hate bicihkirin. Ji ber ku rexnegirî bi taybetî di kurmancî de ji alî xwendevanan ve nehatibû asta ku pirtûkên rexnegirî werin weşandin, an jî kovareke rexnegirî were weşandin, pirtûkên rexnegiriyê û li ser zanistiya rexnegiriyê bi kurmancî heta sala 2004'an jî nehatin weşandin.
Binêre
Rexne
Rexnegir
Nirxandin
Nirxandina Wêjeyî
Girêdanên derve
Malpera Nirxandin.com
Wêje |
2470 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Rexnegir | Rexnegir | Rexnegir ew kesê ku berhemên wêjeyî digire dest û wan li gor zanista wêjeyî dinirxîne ye. Rexnegir berhema di destê xwe de ji alî rêziman, hêman, hûnandin, leheng, mijar, cure, teşe û hin wekî din ve bi berfirehî dinirxîne û eşkere dike. Ji aliyekî ve jêhatîbûna nivîskar derdixe holê û nîşan dide, ji aliyekî ve jî kêmasiyên berhemê derdixe holê.
Binihêre
Rexne
Rexnegirî
Nirxandin
Nirxandina Wêjeyî
Wêje |
2475 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Curey%C3%AAn%20w%C3%AAjey%C3%AE | Cureyên wêjeyî | Wêje bi giştî dibe du cure. pexşan û helbest . Helbest xwediyê qalib û pîvanê ye. Pexşan ne wisa ye. Serbest û bê pîvan e. Pexşan hemû awayên wêjeyî ên wekî roman , çîrok , şano , ceribandin û hwd dixe nav xwe.
Wêje |
2476 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Destan | Destan | Destan
gundekî Wanê ye, Destan (gund).
Awayekî berhemên wêjeyî ye, binêre ''Destan (wêje). |
2477 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Helbest | Helbest | Helbest an jî şiîr di wêjeyê de beşek girîng e; ku di wêjeya kurdî de beşa herî girîng e. Gor fikrên ekseriyetê li serê erdê destpêka wêjeyê bi helbestê bûye; ango berhema wêjeyê ya yekem helbest e.
Helbestnivîsîn
Helbest, hunera derbirîna tecrûbeya dilînî û hiş, bi lêhûrbûn û ji dervê awayên ji rêzê, wateyên ziman, deng û lêdanan bi pergaleke belî dixebitîne ye. Bi corekî din helbest şêweyek vegotina wêjeyî ye ku bi sembolên dewlemend, bi peyvên birîtm û bi dengên ahengdar tê hûnandin. Lê dîsa jî tarîfeka ku herkes li ser ittîfak bike tune ye.
Di helbestê de bibîrxistin, nîgaş, sehek, feraset cihên girîng digirin. Vegotin zêdetir porkirî ye, bilêvkirin zêdetir bi muzîkî û bi tesîr e, hest zêdetir li pêş û hêzdar e. Hesteyên derûnî, rindîyek bandorker, nagihaniyek bi sir heye. Pêwendîyên di navbera peyiv û deng de bi awazî e. Helbest heqîqetê bi tehayûlan bilêv dike û li ba her xwendevanekî curecur bandor, întîba û bibîrxistanan derdixe holê. Di helbestan de ruhek heye ku xwendewanên xwe curecur dorpeç dike. Di navbera helbest, stran, muzîk û govend de pêwendîyek zexm heye.
Di pêșketina ziman de helbest xwedî rolek girîng e. Di helbestê de peyîv dikare bi çend wateyan were fêmkirin. Bi vê șiklê her xwendewan û guhdar gor xwe ji helbestê maneyan hildigire, hestgerm dibe, ango helbestê di xeyala xwe de dineqșîne û ji nû ve watedar dike.
Helbestvanê Tirk (eslê xwe ereb e) Ahmet Hașîm helbestê lîsana di navbera peyîv û mûzîkê de, zêdetir nêzikî mûzîkê ye dihesibîne. Gor wî maneya helbestê ya herî baș, ê ku di xeyalên xwendewan û guhdar de tê neqișandin e.
Xweparastin, watedartirkirin û helbest
Nivisa kek Berken Bereh a di Kovara Nûbihar de bi navê “Helbest cihê sitarê ye". "hat weșandin di derheqê helbestê de zaf agahîyên balkêș dihewîne. Beșek nivisê erkên helbestê wisa tîne ziman:
„Her çi qasî jiyana me ji ber metirsiyên ewlehî û aboriyê bi xem û qesewetê hatibe dorpêçkirin jî jiyan bi awayekî didome. Di vê jiyana nîvço de em hewl didin ku xwe biparêzin û jiyana xwe watedartir bikin. Bêguman „gotin“ nikare rê li ber van neçêyiyan bigire. Lê qet nebe bi „gotin“eke jidil em hem xwe ji neçêyiyan dûr dixin him jî ruh û giyanê xwe ji gemariya her kêlîk dixwaze jiyana li me bike dojeh diparêzin, Ji roja roj ta îro ew hewldan bi avayekî didome.
Ger lu’luê mensûr ji nezmê dixwazî
Wer și’rê Mele bîn, te bi Șîrazî çi hacet / Meleyê Cizîrî
Ev beyta li jor bi me dide zanîn ku și’r ne tenê vegotineke ciwakariyê ye an belaxat e. Herwiha ne ragihandina fikr, hizr an ramanekê ye. Și’r di heman demê de sekneke li hember jiyanê ye. Hewldan û rêwitiya ber bi ruh û giyanî ye. Têgihîștin, nasîn û duristkirina têkiliya di navbera „heyîn“ û „hebûn“ê de ye. Ev çalakiya hiș û dilî li ser rastiya heqîqetê bilind dibe. Lê ne rastiyê, ji bo bidestxweveanîna rastiyê rê û rêçikên wê șanî me dide.
Helbest karê ponijîneke xwerî ye. Ew, hêlên me yên herî mirovane dipelîne û hebûna me ya li vê dinyayê watedartir dike. Bi saya wê em xwe û derûniya xwe dinasin û di atmosfereke aram da dijîn. Helbest, ew tișta ku em dihizirin, lê em nikarin vebêjin e. Ew cihê sitarê ye, me ji xir û cir û kul û belayan diparêze. Dengê bêdengiya me, bendergeha neçariya me ye.
Helbest neynikeke ku em bi wê pergî xwe tên. Vêca kesê bi avayek ciddî li xwe mêze bike û hay ji jiyana xwe hebe, dê hewqasî nirx û rûmetê bide helbestê jî. Rabûn û rûniștineke nelirê, herwiha nîșaneya jiyana me ya tevlihev û girîft e jî.“
Kesên ku helbestan dinivisînin re jî helbestvan an jî şaîr tê gotin.
Cureyên helbestê
Helbesta epîk
Helbestên ku mijara wan qehremanî û serborî, dikevin beşa helbesta epîk. Minaka helbesta epîk ya herî pêşî Destana Gilgamêş e. Der birina hesta xwe bi ziman an ku bi nivîs jê re dibêjin helbest. Her neteweyek ji xwe xwediyê helbestan e. Helbestên sê xişte anku sê qadeyên xasmaniu û taybei ye kurdan in.
Helbesta lîrîk
Helbestên ku hestên gel ên hevpar weke kêf û êşê yan jî hestên takekesî weke evîn, cudahî û bêrîkirinê digirin nava xwe, helbestên lîrîk in. Ji ber ku helbestên bi vî rengî dema Yewnana kevin bi sazamûreke bi navê lîr dihatin xwendin, navê vî cureyê helbestê bûye helbesta lîrîk.
Helbesta dîdaktîk
Ev cureyê helbestê bi armanca dersdayînekê tên nivîsandin. Herwiha ji hestyariyê dûr in. Di helbesta dîdaktîk de, armanc ew e ku ramanekî, an jî pend, şîret û zanînekê bidin mirov. Helbesta dîdaktîk hînker e.
Helbesta felsefî
Helbestên bi têgînên felsefî hatine hûnandin ku wateyeke xwe ya kûr hene, bi navê helbestên felsefî tên bi navkirin.
Helbesta dramatîk
Mijarên ku heyecan û xemgîniyê didin mirov bi şêweya şano ango bi şêweya dram, trajedî û komedî tên nivîsîn, ev jî bi navê helbestên dramatîk tên bi navkirin.
Lîsteya pirtûkên helbestan
Pirtûkên helbestan yên bi kurdî
Lîsteya helbestvanên kurd
Çavkanî
Nîşe |
2481 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Zerde%C5%9Ft | Zerdeşt | Zerdeşt pêxemberkî kevnarê arî û rêveberê baweriya Zerdeştiyê ye ku 600 sal B.Z'ê de derketiye holê. Ramana wî kevneşopiyên heyî yên dînê Hînd-Îranî berovajî kir û bawerîya wî di dawiyê de dînek serdest li axa arî ya kevnar da destpêkirin. Axaftina Zerdeşt ê xwemalî zimanê Avestaya Kevin bû. Zerdeşt li rojhilatê Deşta Îranê jiyan kiriye û cihê jidayikbûna wî hêj jî ne diyar e.
Zerdeştî
Piştvanên Zerdeşt gelek exlaq bilind û kûr û giranbuha ne. Li gor lêger û lêkolînên dîroknasan pirtûka wî ya bi navê "Avesta" di wê demê de, ji 21 beşan û ji hezar bendî pêk dihat. Ew jî sêsed û çil û pênç hezar û hefsed gotin bûn. Û bi awayekî helbestî hatiye nivisandin. Di ser bawerî û ramana Zerdeşt re pir demên dîrokî bihurine...
Ew ramana civakê, ya ku xwedan çandeke pêşketî û jiyaneke nûjen û bilnind bû, her çiqas wek maneyî dînî tê bi navkirin jî, ji bona diyarkirina regezeyên wî li ser elementên xweristiyê bûn. Ew çar elementên xwezayî, wek: ba, erd, roj û av yên bingehîn ji jiyanê re palda bûn. Tarî û ronahî, nexweşî û xweşî, xerabî û qencî û mîzana zaniyê û nezaniyê wekî fênomenên nakokî dihatin dîtin. Di baweriya Zerdeşt de fênomenek heye; ew ji pîrozkirina agir e.
Yên ku li ser rêç û şopên ramana Zerdeşt meşiyan, ewan ji xwe re du xwedan pesinandin. Ew bawerî bû bingeha jiyana gelan û ji wê demê hettanî îroj li ser du xetên nakokî bandurkêr bû. Ew çar pirtukên bi rûmet jî ji sedî çil hizrên Zerdeşt; ango di bin bandûra ramanên Zend-Avesta pêk hatine. Ew çar pirtûkên nemir ku rûmet tên girtin ji bilî ramana Xwedê dijî hevin û ji mêj ve şerê hev dikin. Her çiqas di naveroka wan pirtûkan de buhîşt û dojeh, xirabî û qencî û ayetên wek hev hebin jî li gor mîtolojiyê sembol in û ji hizrê Zerdeşt hatine girtin. Ji ber ku li gor regezên dîalektîk, hîç ti tişt ji tunebûnê ava nabe û ji ava buyînê jî tine nabe. Xwe guhêrîne..
Çavkaniyên van çar dînên mezin jî ji hizr û regezeyên Zerdeşt û Bûda tên. Li gor rêvebirê dînê Îsa, dînê Muhemmed pêxember, dînê cuhiyan civat bi desthilatiya regezeyên ewan hatiye îdarekirin. Ji aliyê din, di zanyarî û jiyana materyalîstî de felsefa zerdeşt li gor regezeyên dîalektîkê ku sed salan berê pisporên Marksîst bi lêger û lêkolînan derdixin ronahiyê. Ramana Zerdeşt ji bo wan bingeha livîna bingeha jiyanê ye.Divê di xurustê "xwezayî-natur" de her taxlîd di gel hinek sedemên dîalektîkê xwe bi xwe hatiye afirandin. Û ev avahî xwe di guhêrîne, pisporên matêryalîst wek Karl Marx û Friedrich Engels lêkolîn û lêgerên xwe berbipaş heya Hegel dajon. Çaxa ku mirov hizrên Hegel agahdar dibe û ji Hegel bihurî, dibîne ku hebuna cîhanê û huliqandina hemu texlîdan bi çar elementên /"av-hewa-xak û roj"/ Zerdeşt ve girêdeyî ye.ev jî diyare ku bê wan mirov nikare hebûn û tinebûnê ji hev derîne…
Li gor van hizrên nêrbar sazgehê jiyana pakbûn bi bergehê Zerdeşt hatiye vedanê. Her wek tarîxa gelên kevnare de adet û usilên jiyana civakî de jî ew hizrên bihnpakî Li Belxê heta Hind, Yewnan, Turkistan wek pirekê ji demê pirhejmarxwedê yan heya qebulkirina xwedê yeki bandur li ser gelek dînan dike û têkili jiyana duh,îro û sibê dibe.
Felsefa Zerdeşt ji bo herkesî û her demê derbaz dibe. ji mêjve muxalifên wê hene û ev zadê xwe ji hizrê Zerdeşt digirin. mixabin li ser rê ji êrişi her tişti vi dikin. ku navê wi ji holê rakin û ji xwere bikin mal. Dînê İsa, dînê mihemed û dînên din bi taybeti ji baweriya Zerdeşt gelek fêde ditine. Piştre êriş û çalakiyên xwe ji bo tunekirin û kavilkirina rêzaniya Zerdeşt dijwar kirine. Çawa ku diroknas ji mere didin fêrbuyinê ji mêjve heya qirnên nêzik jiyana mirovan a civaki di bin desthelatiya dîn de bu. Îro ji gelên dinê zêdetirin di bin bandur û zagonên dînî de ne û bi wehş û hovitiyê û bê dadi yê têne idarekirinê.
Di dema Zerdeşt de bingehê jiyanê bi regezeyên hevpar, bi dadi, azad û serbilind hatibûn danin. Demê ku ew dînên din ji hatin afirandinê ji xwere ew bingeh esas girtin û serketin. Piştre ji bo meslehatên xwe û yê wan desthelatan der û dor ê xwe, her tişt guhêrandin û nakokiye ke dijwar xistin bingehê jiyanê. Û jiyana civakê xistin taxê dubendiya belengaz ketiyê û dewlemend buyinê,u xirabi xistin nav jiyanê. Ev nakokî bû xwîn kete nav civakê, mirovan ji hevre tehemul nekir in, ked û mafê wan ji holê rabû. yên dewlemend bi heyiya zêr û diravan bandureke tadeyi li civatê kirin. qanunên wan tenê ji bo parastina dewlemendi û malbatên wan bu bu..
Hizrên Zerdeşt
Hizrên Zerdeşt, bi taybetî, li ser temenê qancî û neqanciyê ava na. Hizrên wî, bi navê Dûalîsmê tên ser ziman. Temenê vê hizrê bi felsefîk wî li gor demê çêkiriîya û hanîya ser ziman. Bandûra wan nivîsên wî, li hemû hiizirvanên demê bûya. Dûalîsm, hizrek ji wan hizrên wî yê navdar a. Pirtûka wî navê Avesta ya. Jê re heta îro jî, di nav kurdan de Zend-avesta jî tê gotin. Di avesta de, ji wî bixwe re jî zarastra jî hatîya bi karhanîn. Zarastra, berî wê deme wî, navê keyekî medî ê kurd jî bûya.
Bandora Hizrên Zerdeşt
bandûra hizrên Zerdeşt, bi taybetî, weke pêşketinna demê û piştre ku derketina li hemû dînên mazin ên yek-xwûdayî jî bûya. Têgihiştina qancî û xirabiyê li gor wê têgihiştina dûalîsma Zerdeşt, li wan bûya. Ji wê wirdetir jî, hizrên felsefîk ên ku hatina û pêşketina, li wan jî, bandûraka mazin ya van hizrên Zerdeşt bûya. Bi taybetî, Dûalîsma Zerdeşt, bandûra wê di hemûyan de heya. gelekan ji wan, weke felefeyên demî ku î ro jî bi bandûrî navê wan heya û bahse wan tê kirin, êdî weke Kartenyennismê û hwd heta ku tê û digihijê Kant û Hegel û hwd, li ser hemûyan bandûra hizrên wî heya. Ji ber wê bandûrê bûya ku Mirovên weke Niczhe rabûna û bi navî wî pirtûk nivîsandina.
Di roja me de, bandûra hizrên Zerdeşt, hem di dînan de bê û hem jî di hizir û têgihiştinên felsefîk de bê, hebûna xwe diparêzê. Zerdeşt ji ber ku bi tememî û saf felsefe çêkir û hanî ser ziman, ew bandûra wî mazin bû. Ji deme wî, heta ku were vê demê, dem bi dem mirov karê bandûra wî bêne ser ziman. Pêşketinên di demên berî zayinê de ku li girêkk û dora wê li Athîna û hwd bûn, dîsa bandûra hizrên Zerdeşt heya. Bi taybetî, şopa dûalîsma Zerdeşt, mirov karê ji gelek aliyan ve wê bibîne. Dûalîsm, di roja me de, weke xetaka têgihiştinê ku jê sûd hatiya girtin û pergalîya demokratik jî tê pêşxistin a.
Zend-avesta û Şawîtandina wê
Zend-avesta, li ser bi hezaran ayar(çerm)ên sawalan hatiya nivîsandin û hatiya parastin. Lê ew parastin, heta ku Îskenderê mezin ku di deme ku hata Kurdistanê û kurdan ji ber kirinên wî yên xadar paşnavê "Zerqerneyn"tiyê pêvekirin, wê bimêne. Îskenderê mezin, di deme ku tê Kurdistanê, talanaka mazin dike. Hingî, çi dikeve berî wî de di şawitêne û xira dike. Di wê demê de, zend-avesta ji aliyê wî ve tê şawitandin. Piştre, hinek beşên wê yên ku hin dînê piştî wî re ku di aqilê xwe de girtibûn, nivîsandibûn. Lê di wê demê de, Îskenderê Mezin, hemû nivîsên zend-avesta şawitand.
Zerdeşt û felsefa zerdeştî
Demek pir kevn berê li welatê Medan, nêzîkî gola Ormiyê gundekî piçûk hebû. Li vî gundî malbateke bi navê Spîtama dijiya. Ji vê malbatê re kurek çêbû. Dê û bavê wî navê Zerdeşt lê kirin. Dema Zerdeşt ji dayik dibe, nagirî, dikene. Yên ku vê bûyerê dibînin ecêb dimînin, lewra tu carî ne tiştek weha dîne û ne jî bihîstine. Li ser vê bûyerê gund dibe du ber. Hinek dibêjin; "Dê ev zarok bibe mirovekî mezin, û dê ji gelê me re bibe rêber” û ji kêfa dilerizin.
Li aliyê din jî hin kes hene ku xwedî ramanên xerab in. Metran û Karapana (Rahîbên olên Mithra û Daevayê ne) didibêjin; "Ev zarok dê mezin bibe, gel li pey wî biçe û dê ola me têk biçe; ji me re tu text û tac nemîne". Ji tirsa vê yekê dikevine nav hizran, xwe ji Zerdeşt dûr dixin û di nav gel de fesadî û gelaciyan dikin. Piştî çend rojan keşîş li hev dicivin û diçin mala bavê Zerdeşt Poruşaspa û jê re dibêjin; "Poruşaspa, em zanist û rêberên hemû xwedawendan û olan hatine ba te, da ku em te hişyar bikin! Dema kurê te ji dayîk bûye negiriyaye û wek hacûcan keniye. Ev ne nîşanên baş in. Li gor remlên (falên) me di pêşerojê de ev kurik dê ola me ji holê rake û em ê malwêran bibin. Divê tu kurê xwe bikujî!..."
Pourşaspa yek ji alîgirê ola Daeva ye. Li gor baweriya ola Daeva "Bingeha başî û xerabiyê yek e. Mirov çiqas rêz li başiyê bigre divê mirov hewqas rêz ji xerabiyê re jî bigre”. Dema ku qurbana ji Xwedayan re pêşkêş dikirin cudayî nedikirin navbera wedayê baş û yê xerab. Ji bo ku tofan û sosret neyên serê wan, ji Xwedayê xerab re bêtir rêz digirtin.
Pouruşaspa neçar mabû, nedixwest ku kurê xwe bikuje. Lê li aliyekî kurê wî û li aliyê din jî baweriya wî hebû. Zext û zora keşîşan û a gel jî serbarê ser bû.
Dotira rojê Pouruşaspa li meydana gund agirek mezin û geş dada. Gundî hemû hatibûn wir. Pouruşaspa bi bejna Zerdeştê piçûk girt û kurik avêt nav agir. Agirê pîroz Zerdeşt neşewitand û parast. Gundî û keşîş mat mabûn û ji vê ecêba giran bawer nedikirin.
Keşîş ji inta xwe nedihatine xwar: "Çi dibe bila bibe pêwîst e ku Zerdeşt were kuştin". Roja din Zerdeşt birin nav garana ga û gamêşan. Bi sedan ga û gamêş li meydaneke civandin. Zerdeşt danîn nav meydanê da ku ga û gamêş pê lê bikin û bikujin. Gamêşekî xurt hat li ser Zerdeşt sekinî û ew ji binpêkirinê parast. Dîsa tiştek bi Zerdeşt nehatibû. Li ser vê bûyerê keşîş û matran hîn bêtir tirsiyan.
Piştî çend mehên din, dîsa xwestin Zerdeşt bikujin. Li derveyê gund şikefteke tarî û kûr hebû. Dêlegurek har li wir dijiya. Zerdeşt birin li ber şikeftê danîn da ku dêlegur bê û Zerdeşt bixwe. Dêlegurê ew nexwar û hemand heta ku diya Zerdeşt Bêrîvan (Dughdova) hat û Zerdeşt bir malê.
Zerdeşt êdî bûbû xortek 15 salî. Di serê wî de gelek pirs hebûn, digot: ”Gelo, ez kî me? Çima he me? Jiyan çi ye? Çima mirov dimire? Piştî mirinê jiyanek din heye? Kê ev asîman çêkiriye û van stêrkan tê de bi cîh kiriye? Ax, hewa, av û agir! Kê ev ji bo çi çêkirine? Xerabî û başî çi ne û çima hene? Ev pirs tu tebat nedidane Zerdeşt. Keşîş û metranan jî êdî hew dikarîbûn bersiva pirsên Zerdest bidin. Ji xwe bersivên wan, ji pirsên Zerdeşt re nedibûne çare! Keşîş û metran êdî ji ber Zerdeşt ketibûne emanê û jê direviyan. Piştî Zerdeşt dît kesî ku bikaribe bersiva pirsên wî bide nîne, biryara xwe da û bi xwe ket nav lêkolînan. Lewra diviya bû ku bersivên van pirsan bidîta.
Rojên wî di nav daristanan de, li ser dar û beran, bi çûk û ajelên din re derbas dibûn. Bi şev jî li ser stêrkan lêkolin dikir. Herweha li ser suriştê, element, av, agir, hewa û axê jî lêkolîn dikirin.
Keşîş û matranan, li gor olên xwe, ji her tiştekî re Xwedayekî pejirandibû. Wek Xwedayê rojê Mîthra Xwedayê avê Anahîta, Xwedayê meyê û evînê Haoma(Homa), Xwedayê xêr û Şêr dihebandin. Ji Xwedayan re mirov û ajelan qurban dikirin. Ava Haoma vedixwarin, pê serxweş dibûn û xerabiyan dikirin. Zerdeşt bi awayekî eşkere li hember wan derdiket û digot: ”Mirov pîroz in, divê neyêne qurbankirin. Ajelên ku şîr didin, ajelên ku cot dikin, ajelên bar û siwariyê hwd. divê neyêne qurbankirin. Ji bilî seremoniyan divê ava Haoma neyê vexwarin. Ava Haoma di koka xwe de pîroz e, derman e, divê ji bo serxweşbûnê neyê vexwarin. Zerdeşt wan şermezar dikir û baweriyên wan ser û binê hev dikir. Loma jî rojekê keşîş û matran li hev kom bûn û biryar dan ku Zerdeşt ji gund derxin.
Zerdeşt di 20 saliya xwe de dikeve silûsê ango înziwayê. Diçe çiyayekî bi navê Sabalan, li wir di şikefteke de dijî û li ser pirs û lêkolînên xwe hûr û kûr dibe. Bi rêya medîtasiyonê (zikr û îbadetê) li hundirê xwe dinêre. Li dij nefsê têdikoşe. Paşê digihîje radeyek wisa ku êdî dikare analîza lêkolînên xwe bike.
”Di nav mirov de başî û xerabî heye. Başî û xerabî herdem bi hev re di nav şer de ne”. Zerdeşt mirovan dike sê beş: Laş, hiş, giyan (ruh). Laş: Laş ji elementan pêk tê. Goşt û hestî ji axê ne. Piştî mirinê, laş li rastiya xwe vedigere û car din dibe ax. Xwîn û ava di laş de jî herweha li rastiya xwe vedigerin û car din dibine av. Nefes ji hewayê ye. Piştî mirinê ew jî li xwe vedigere û dibe hewa. Tîn ango enerjiya di laşê mirovan de ku dibe sedema tevgera laş, xwîn û nefesê jî, herweha li rastiya xwe vedigere. Hiş: Hiş dibe sedema înkarnasîyonê û hesabê roja pasîn (qiyametê). Di jiyana piştî mirinê de, mirov çi kiribe, bi rêya hiş ew tişt derdikevin pêşiya mirov. Eger mêr başî kiribe, başiya wî dibe beden û dikeve şiklê keçikeke ciwan û rind û derdikeve hemberî wî. Eger xerabî kiribe, ew xerabî jî dibe beden û dikeve şiklê keçikeke gelek ne xweşik û derdikeve hemberî wî. Ji bo jinan jî heman tişt dibe. Başiya wan di bedena xortekî ciwan û rind de, xerabiya wan jî di bedena xortekî gemar, pîs û şindokê mêran de derdikeve hemberî wan. Bi laş re hiş jî dimire. Giyan: Ew ji bedenê cudatir e û ne element e. Giyan ji Ahura Mazda ye û nemir e. Roja dawî, ew jî li rastiya xwe vedigere û dibe Ahura Mazda. Piştî mirina Zerdeşt dê giyan bibe sedema bingeha feylozofiyê.
Li ser siruştê jî dibêje; ”Her tiştek (madde û antî madde) ku di siruştê de hene, wek ben bihev ve girêdayî ne.Lawazî an têkçûna tiştekî, bandorê li ser tiştên ji derveyê xwe ve jî dike. Belê Zerdeşt ekolojiyê di wê demê de kefş kiribû. Li ser stêrkan jî weha dibêje: ”Sîstemeke xwedawendî li asîman heye. Her tişt bi hev ve girêdayî ye û di nav ger û guherînê de ye. Mirina stêrkekî, destpêka stêrk an jî stêrkên din e.” Ji bo dinyayê jî weha dibêje: ”Dinya (telus) wek hêkê ye. Zerika hêkê ax(erd) e, sipîçka li dor zerikê jî hewa û tiştên din in. Qalikê hêkê jî wek zirx ji bo parastina Dinyayê ye.
Mîthraniyan digot ”Hor (Roj) Xweda ye û navê wî jî Mîthra ye. Her tişt wî afirandiye”. Zerdeşt ev bawerî jî ser û bin dikir û digot: Mîthra, Hor bingeha jiyana li dinyayê ye. Ji ber germî û rohniya xwe pîroz e lê ne Xweda ye. Yê ku Mithra, Horê jî afirandiye heye.
Di gerdûnê (kosmos) de sîstemek heye. Madde û antî madde di nav tevlihevî ango kaosekî de ne. Di nav vê tevliheviyê de jî sistemek heye. Ev tişt di mirov bi xwe de jî heye. Zerdeşt ji gerdûnê re dibêje Mazda (mezin û zanist). Zerdeşt, Mazda wek beden dibîne galaks, stêrk, siruşt(xweza), mirov, ajel, nebat û antî madde jî herweha. Her tiştek mîna perçeyek ji Mazd dibîne û weha dibêje; ”Mazd, makro kosmos e. Mirov jî mîkro kosmos in. Di kosmosê de çi hebe di mirov bi xwe de jî heman tişt heye. Bingeh yek e. Ahura Mazda jî, Ahrîman (bereveciyê Ahura Mazda ye, kana fesadî û xerabiyê ye) jî di mêjiyê mirov de ne”.
Çavkanî
Zerdeştî
Mêr
Mirovê olê |
2486 | https://ku.wikipedia.org/wiki/C%C3%AEhan%20Roj | Cîhan Roj | Cîhan Roj (jdb. 1965, Înaq, Gimgim, Bakurê Kurdistanê) helbestvan û nivîskar e. Di sala 1965 an de(qeyda fermî de 1964) li Gimgim li gundê Înaq hatîye dunyayê.
Cîhan Roj, di sala 1993 an de dest bi nivîsandina bi zimanê Kurdî dike. Di heman salê de helbest û çîrokên wî têne weşandin. Di salên du hezarî de ew hinek termên matematîgê diafirîne û ji Enstituya Kurdî re bi rê dike. Ew xebat di sala du hezar û şeşan de di Azadiya Welat de tê weşandin. Nivîskar ji sala 1993 yan heya sala 1997 an li Mêrdînê, li sendîkaya kedkarên qada perwerdehiyê, wekî sekreterê perwerdehiyê rêveberî dike. Di sala du hezar û yekî de, bi pêşniyara wî, li Îzmîrê, ‘Konferansa Nivîskaran’ tê lidarxisitin. Li dû konferansê, ew qerar digire û bi tenê bi edebiyatê re mijûl dibe.
Heta niha, 10 roman, 5 helbest, yek ji wan bi Tirkî û yek ji çîrokên bijare bi tevahî 5 kitêbên çîrokan bi tevahî 21 berhemên Cîhan Roj hatine weşandin. Romana bi navê "Perde" di Tirkî de bi navê "Mahrum" hatiye wergerandin.
Pirtûka wî ya yekem a helbestan di sala 2002 an de hatîye weşandin. Li gelek rojname, kovar û malperên bi Kurdî ji karwaniyên ceribînên xwe yên edebiyata sêwirînî û ji xwendinên xwe yên pêvajoyan, derheq edebiyata Kurd de gotar nivîsîne."Edebiyata Modern a Kurdî", ji bo çarçoveya 15 hefteyî, her hefte di Radyoya Rûdawê de, di bernama "Wêjevan"ê de bûye mijar.
Bi tevî pirtûkek di derheqê Cîgerxwîn de hatiye weşandin, di pirtûka bi navê “Kawayê Min” de û di pirtûka kurteçîrokan a ji hêla Şaredariya Amedê ve hatiye çapkirin de ew jî yek ji nivîskaran bû.
Di destpêka romana wî a bi navê "Perde" de, wisa hatîye nivîsîn: "Em bi zimanê xwe li xeyalên xwe digerin, bi xeyalên xwe li zimanê xwe digerin.”
Berhem
Ratîka (Helbest) - weşanên Sî sibat 2002
Meyman (Çîrok) - Weşanên Lis 2006
Aqil diçe sewda dimine (Helbest) - Weşanên Do 2008
Deriyê çirokê (Çîrok) - Weşanên Do 2008
Meşa Moriyan (Roman) - Weşanen Evrensel 2011
Perde (Roman) - Weşanên Na 2012
Sehne (Çîrok) - Weşanên YNKD 2013
Serkêş (Roman) - Weşanên J&J 2014
Gîtara Bê Têl (Çapa duyem a Gîtara Bê Têl-2009) - Weşanên J&J 2014
Hurcahil (Roman) - Weşanên J&J 2015
REŞ (Roman) - Weşanên J&J 2015
AV Û BERF(helbestên bijare)-Weşanên J&J 2018
MALA BAZ(Roman)-Weşanên J&J 2018
ŞEŞAQIL (Roman)-Weşanên Lîs 2021
ŞAYÎR Û DEFTER(helbest) Weşanên Peywend 2023
EDEBÎYATA MODERN A KURDÎ(wêje) Weşanên Peywend 2023
ARMONÎKAYA HÊŞÎN(roman) Weşanên Peywend 2023
DEMA KULÎLKAN (çîrokên bijare) Weşanên Peywend 2023
SOM MAVÎ(öykü) Peywend Yayınları 2023
ASÊ(helbest)- Weşanên Peywend 2023
7 AV 7 AGIR 7 DERÎ (roman) Weşanên Peywend 2023
BERHEMÊN HATINE WERGERANDIN:
MAHRUM(bi tirkî; wergera romana Perde ye)-Weşanên J&J, adar 2017
Di sala 2023 an de, bi minasebeta sî saliya nivîskar Cîhan Roj, hemî berhemên wî, ji alî Weşanên Peywendê ve hatine weşandin.
Çavkanî
http://www.pirtukakurdi.com/Cihan-Roj {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160702090630/http://www.pirtukakurdi.com/Cihan-Roj |date=2016-07-02
https://diyarname.com/news.php?Idx=56196
Helbestvanên kurd
Nivîskarên kurd
Kesên ji Gimgimê
Jidayikbûn 1965 |
2491 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Z%C3%BClk%C3%BCf%20K%C4%B1%C5%9Fanak | Zülküf Kışanak | Zülküf Kişanak di sala 1967'an de li gundê Kerteşê ku girêdayê Sêwrega Rihayê ye ji dayik bûye. Wî piştî ku dev ji xwendinê Fakûlteya Rehberî, Şêwirmendî û Psîkolojiyê ya Zanîngeha Marmarayê berda dest bi karê rojnamegeriyê kiriye. Kişanak di sala 1990'î de di rojnameya Yenî Ulke de dest bi rojnamegeriyê kir ku ew di rojnameyên wekî Ozgur Gundem, Ozgur Ulke, Yenî Polîtîka, Demokrasî, Ozgur Bakiş, 2000'de Yenîden Ozgur Gundemê de xebitî. Kişanak, demeke dirêj di rojnameya Azadiya Welat de edîtorî kir. Rojnameger Zulkuf Kişanak li ser gundên Kurdistanê yên ku ji aliyê dewletê ve hatine valakirin û şewitandin de lêkolînek jî kiriye û wê di Weşanxaneya Belge de derkeve.
Pirtûka Zulkuf Kişanak a bi navê 'Yitik Köyler - Bin Yılların Kültür Mirası Nasıl Yakıldı' ji aliyê weşanxaneya Belge ve di Gelaweja sala 2004'an de hate çapkirin.
Rojnamevan
...................
Bi kirmanckî (dimilkî) danasîn:
“Delala Çimrengîne rê Qesîdeyî” nameyê kitabê şîîran ê Zulkuf Kişanakî yo. Kitab hetê Weşanxaneyê Vateyî ra 2007 de Îstanbul de ginayo çape ro û 96 rîpelî yo.
Zulkuf Kişanak 1967 de dewa Kerteş a Sêwregi de ameyo dinya. Unîversîteyê Marmara de qismê Rayberî û Şêwirmendiya Psîkolojî (PDR) wendo. 1990 ra nata rojnamegerîye keno; hem bi tirkî û hem zî bi kurdkî (kirmankî û kurmanckî) nuseno. Yew kitabê ey ziwanê tirkî de bi nameyê Yitik Köyler 2004 de hetê Weşanxaneyê Belge ra vejîyayo.
Zulkuf Kişanakî bi na şîîra xo (Delala Çimrengîne rê Qesîdeyî) serra 2004 de Musabeqeya 12. ya Şîîran a Hüseyin Çelebi de xelata yewine girewta. |
2493 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Meh | Meh | Meh, heyv yan jî mang parçekî salê ye. 365 rojên salê wekî 12 mehan tê parvekirin. Her mehek ji 30, an jî 31 rojan pêk tê. Bi tenê meha 2em hin salan ji 28, hin salan jî ji 29 rojan pêk tê.
Pîvana mehan li gor hesabê salnameyan (mîladî, hîcrî, kurdî û hwd) diguhere.
Salnameya gregorî (mîladî) (Komxebata Kurmancî (2019) û Wîkîpediya kurdî)
Li ser navê mehan di navbera zimannas û weşanan de lihevhatinek tune. Îro li Kurdistanê û li dervê Kurdistanê hin lîsteyên cuda yên mehan hene ku tên bikaranîn. Wîkîpediya kurdî navên mehan li gorî Rêbera rastnivîsînê ya Komxebata Kurmancî qebûl kirine.
kanûna paşîn (çile)
sibat
adar
nîsan
gulan
hezîran
tîrmeh
tebax
îlon
çiriya pêşîn
çiriya paşîn (teşrîn)
kanûna pêşîn
Salnameya hicrî
muẖerem
sefer
rebîʿulewel
rebîʿulaxer
cemazîyelewel
cemazîyelaxer
receb
şeʿban
remezan
şewal
zîlqeʿde
zîlẖece
Salnameya rojê
nûrroj
gullan
baranbirran
germaciman
gelawêj
berewpayîz
mîran
gellarrêzan
agirdan
sehollbendan
nawzistan
polan
Salnameya Rojhilat
Zivistan
Berfanbar, befranbar
Rêbendan, rêbendan
Reşemî, reşeme
Bihar
Adar, xakelêwa
Avrêl, gulan
Gulan, cozerdan
Havîn
Pûşper, pûşper
Tîrmeh, gelawêj
Gelawêj, xermanan
Payîz
Rezber, rezber
Kewçêr, gellarêzan
Sermawez, sermawez
Pûxteyên Salnameyan
Salnameya baha'î
biha
celal
cemal
ʿezemet
nûr
reẖmet
kelimat
kemal
esma
ʿîzet
meşiyet
ʿîlim, ʿilm
qudret
qewl
mesail
şeref
siltan, sultan
mulk
ʿela
Çavkanî
Dîrok
Salname
Meh
Yekeyên zeman |
2495 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Dobelan | Dobelan | Dobelan, doberan, dûberan], dumbelan an dûmelan, xwarineke wekî kartolan e. Lê tevî ku di bin erdê de hêşîn dibe, dîsa jî ne rehên wê hene û ne jî li ser rûyê erdê pelên wê hene. Li Kurdistanê bi piranî li serê qelaç û girên ku tu carî nehatine ajotin jixweber hêşîn dibin.
Ji bo dîtina dobelanan li Kurdistanê bi taybetî mirov radihîjin xilç an jî kêran û derdikevin lêgerîna dobelanan. Dobelan dema wekî kartolan di bin axê de çêdibin, diwerimin û axa ser xwe diterikînin. Ji wê terikandin û werma axê tê fêmkirin ku tiştek di bin de heye. Kesên ku li dobelanan digerin, xilç an jî kêra xwe li bin dixin û dobelanê derdixin ser rûyê erdê.
Xwarina dobelanan
Dobelan xwarineke wekî kuvarkan xweş e û piştî ku di nav rûn de hate qelandin tê xwarin. Lê mirov dikare bêyî ku biqelîne jî bixwe, xwê bike û bixwe.
Herêmên ku dobelan lê hêşîn dibin
Çiyayê Qerejdax û herêma dora wî çiyayî. Dêrika Çiyayê Mazî û gundên dora wê. Qoser û gundên dora wê. Li Culemêrg û Qamişlokê jî çêdibe û jê re dibêjin dobelan.
Galerî
Girêdanên derve
Kuvark |
2496 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Xil%C3%A7 | Xilç | Xilç (an jî arode] darekî ku serê wî hatiye tûjkirin û bi qasî nîv metre, an hinekî zêdetir dirêj e, ku mirovan bi xwe re dibirin berhevkirina kereng û dobelanan. Dûvre xilçên ku hesinî hatin çêkirin ku serê wan bi qasî bihustokê dirêj û bi qasî 3 pêçiyan pahn bûn. Vê seriyê hesin dixistin serê darekî û pê diçûn berhevkirina kereng û dobelanan.
Jê re arode jî tê gotin.
Li derdora Bismil û stewrê jê re Hilç yan jî Ilç tê gotin.
Riwek |
2499 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Nirxandin | Nirxandin | Nirxandin ji gotina nirx a kurdî tê. Nirxandin derxistina kêmasî û hêjahiya mijar an jî tiştekî ye. Nirxandin bi pîvanên zanistî pêk tên. Li gor vê nirxandin li gor her beşa zanistê diguhere.
Binihêre
Nirxandina Siyasî
Nirxandina Civakî
Nirxandina Derûnî
Nirxandina Zayendî
Nirxandina Wêjeyî
Wêje |
2500 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Nirxandina%20w%C3%AAjey%C3%AE | Nirxandina wêjeyî | Ji nirxandina wêjeyî re rexnegirî jî tê gotin. Di nirxandina wêjeyî de rexnegir li ser nirxa rastî ya berhemê radiweste.
Rexnegir di nirxandina wêjeyî de nirxa rastî ya berhemê, navika wê, aliyên wê yên nirxdar û bê nirx datîne holê. Armanca nirxandina wêjeyî ne ew e ku nirxandêr tiştekî xweşik derxe holê. Nirxandina wêjeyî bi armanca ku darizandina berhemê pêk bîne û bi xwendevanan bide naskirin tê kirin.
Nirxandinên wêjeyî jî dibin çend beş:
rexneya li civakê
rexneya li xwendevan
rexneya li hunermend
rexneya li berhemê
Gotarên nirxandinên wêjeyî
Xelat a Sedat Yurtdaş
Fetûma ya Ridvan Karaaslan
Sobarto Ya Helîm Yûsiv
Wêje |
2502 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Xelat%20%28pirt%C3%BBk%29 | Xelat (pirtûk) | Xelat pirtûka pêşîn a kurteçîrokan a Sedat Yurtdaş e.
Rexne
Rexneya sereke weke hemû pirtûkan, encama lêkolîna li ser aliyê rêzimanê ye. Ev rexne hem ji weşanên SÎ re ye, hem ji nivîskar re.
a- Dema li dawiya her çîrokekê dîroka nivîsa çîrokê hatiye nivîsîn, navê mehan "êlûn", "hezîran" hatine nivîsîn. Ên din rast in. Divê hejmar, navê mehan, rojan û tiştên wiha qet ji bin destê redaqsiyonên nefilitin.
b- Kumika (ê, î, û) dema kêm dimînin, mirov difikire; gelo xwestine çi bêjin.
c- Nivîskar divê li gotinên erebî baş haydar bûna û di rêzimanê de serî biêşanda. Rêziman bingeha wêjeyê ye.
d- Di vê pirtûka çîrokan de "rengê dewrê" gotareke xweş û balkêş be jî, ne di cih de ye ku di nav kurteçîrokan de bê weşandin. Jixwe pirtûk bixwe bi teknîkên cuda tevlihev e, ev jî zêde ye.
Nirxandin
Li gor dîrokê rêzkirina çîrok û nivîsan ev e:
, , , 2 kanûna pêşîn 2001, , ,
Rêzkirina wan çima? Em ê çima wan li gor vê rêzê bixwînin û li gor rêza dîroka wan a nivîsandinê nexwînin? Weşanxane û nivîskar nivîs ligor xweşiya wan rêz kiriye, an li gor teknîka wan? Gelo li gor teşeyên wan, an jî li gor mijara wan kirine rêzê?
Di pirtûkên wisa de, heke wê çîrok ne li gor rêza dîroka afirandinê be, divê li gor nihêrîneke wêjeyî be.
Du çîrok; "Ez" û "Tu". Teşeyê vegotina "Ez"ê ji hemû çîrokên din çêtir, balkêştir nûtir e. Lê "Tu" ne wisa ye.
Pirtûk bi "Ez " dest pê dike û bi "Tu" diqede. Ev xaleke balkêş e. Lê hundirê wê nehatiye tijekirin. Mijara "Ez" û "Tu" bi ser hev de naçin, teşeyê wan jî bi ser hev de naçin. "Tu" kêmasiyeke wêjeyî ya "Ez"ê temam nekiriye, dereke vala danegirtiye û ji navê wan pê ve tu tiştek têkiliyê di nava herduyan de ava nake.
Çi tîne hişê mirov? Mirov dibêje qey "Ez" û "Tu" du aliyên bi hev re têkîldar û cuda hatine nivîsîn. Lê na. Ev valahiyek e.
Heke "Tu" bi teşeyê "Ez"ê bûna, qewareya wan nêzî hev bûna û meraqeke mayî temam kiribûna, an jî tiştekî nehatiye hişê mirov bikira, serkeftî bû û pirtûk digihaşte qadeke cuda.
EZ
Piştî xwendina vê nivîsê em pirsekê ji xwe, ji zanebûna xwe ya wêjeyî dipirsin. "Gelo ev nivîs çi ye, çîrok e? Heke na, ev çi ye? Çi nivîseke xweş e. We bihîstiye gelek caran tê gotin ku wêjevan ew e ku bikaribe ketina peleke payizê bike rûpelek, du rûpel, deh rûpel... ... Bi rastî ketina peleke payizê dibe çîrokek jî. Lê ma nabe romanek jî? Erê, dibe. Lê çend rûpel? Bi rastî çîrok û roman ne bi rûpelan in, bi ziman, mijar, teşe û hûnandinê ne. Me got çi nivîseke xweş e "Ez". Lê çîrok e , an na? Lehengek heye, ew jî "Ez" bixwe ye."Ez" ê çîrokê ye. Wekî din? Divê em bêjin ku wekî din navê pismamekî bibore jî, leheng di bîra xwe tîne. Wekî din kes tune. Mijar çi ye? Hinek hatine serîdana "wî". Wî jî bersiv daye wan. Encam ji alî "wan" ve tune. Ji alî "wî" ve diyar e. Qewirandina "wan" encama mijarê ye. Nexwe ew kesên qewirandî jî leheng in winda, nediyar in. "Ez" çîrokeke xweş e. Çîroka weşîna pela payizê bixwe ye. Sedat Yurtdaş zimanê kurdî xweş xebitandiye. Mirov li pey xwe kaş dike dibe heta dawiya çîrokê. Teşe jî xweş e. Ji alî teşeyê ev ev heye. Çîrok ne ji serî de dest pê dike. Ma ne bi qewirandinekê dest pê dike. Nexwe berî qewirandinê hatina hinekan jî heye. Berî wê jî heye. Qey destpêkeke mijarê jî heye. Nivîsandina van gişan ne pêwist e. Wî jî nenivîsiye û çîrok ji serî de dest pê nake. Çîrok bi bersivekê dest pê dike. Serê çîrokê winda ye û qet nayê vegotin. Li pey hev bersiv dubare dibe.
-- Hûn hatin ee!
-- Hûn hatin ee!
-- Hûn hatin ee!
Ma ev jî ne dubarekirina tiştekî ye. Erê. Lê nivîskar dubarekirina gotinê ne bi heman bêjeyan, bi bêje û hevokên cuda daye. Ma qey "wan" jî bersivek neda? Na. Ne pêwist e ku bidin. Lewre ev çîrok dirêj nebûye heta ku ew bersivê bidin. Ev çîroka 30 xulkeyî ye.
Weke ku me li jor gotiye. Leheng hew gotiye "Hûn hatin ee!." Ji vê pê ve tu tiştek ne gotiye. Çi tişt hebin giş di hindur vê gotinê de ne.
Çîroka hunerê ye ku nivîskar rê dide.
Kêmasiyeke çîrokê jî heye ku em ê li ser tiştekî bibêjin. Gelo em çima çîrokan dinivîsin. Armanc çi ye?
-- Nivîsandina mijarê.
-- Nivîsandina çîrokeke bi kurdî.
-- Nivîsandina çîrokekê.
Armanca nivîskar çi be çîrok jî ew e. Armanc nivîsandina çîrokekê be, ziman, mijar, teşe, hûnandin û teknîka wêjeyî derdikeve pêş. Heke na, çîrok jî bi armancên din re dimire, bi wan najî.
Dema ku di vê çîrokê de "Ez" çêlî pismamê xwe dike, çîrok dikeve awakî din. Zêde neşikê jî ev kêmasî nivîskar dixirîne û çîrok bi awayekî din diqede. Dîsa jî bi qasî ku em bêjin çîrok e an na, serkeftî ye.
QERO
Piştî çîroka balkêş, çîroka Qero heye. Dema hûn bixwînin, hin bi çîrokeke balkêş î din re rûbirû dimînin. Lê piştî 7 rûpelên çîrokê diqede, çîrok dibe du çîrok. Mijara yekê jin û mêr be, mijara ya din li ser Qero ye. Qero lawê malê ye. Mijara jin û mêr li ser çêkirina zarokan e. Mijara Qero li ser "qirixên" Amedê ye. Di çîrokê de du mijar. Lê ji ber ku mijara yekem nepediyar e û mijara duyem dest pê kiriye, çîroka Qero ne serbixwe ye. Ne ji vê kêmasiyê bûna ev çîrok jî dê bibûya sedema guftûgoyekê. Lewre berî ku mijara yekem biqede mijara duyem dest pê dike, mijara duyem serkeftî be jî ya yekem ne serkeftî ye.
Niha di vê çîrokê de hûn mijarê çawa dibînin. Hûn dikarin bêjin ev yekmijar e. Lê gelo wisa ye, dê, bav, mamoste û du bira, bi taybetî jî Qero. Na. Ev ne rast e. Ev hemû di hundir Qero de hatine nivîsin. Qero çîrokek e.
Lê ji serî û heta ku 7 rûpel diqedin mijareke din heye. Çi ye? Mamoste û jina malê guftûgoya çêkirina zarokan dikin. Jixwe 8 zarokên male jî hene. Di rûpela 8an de çîrok fireh dibe. Kesayetiya lawê mezin tê pesindan, lê hîn mijara çîroka yekem didome. Dema ku kesayetiya Qero tê ziman, evcar nivîskar careke din dixire û mijareke din hêdî hêdî derdikeve holê, çîrokê dagir dike û Qero bi serê xwe dibe çîrokek.
Serlehengê çîrokê heta rûpela 8an dayik e.
Dûvre serleheng Qero ye, mijar qirixên Amedê ne.
Divê em wiha şîrove nekin. "Çîrok li ser guftûgoyekê ye, li gor guftûgoyê zêdebûna zarokan bi mînaka Qero tê rexnekirin û yek çîrok e." Rast e. Armanc ev e. Lê çîrok ne ev e. Em li vir wêjeyê dinirxînin. Çîrok cureyekî derbirîna wêjeyê ye. Ew jî bi awayan tê nivîsîn. Hûn serbest in di warê avakirina awayekî nû de û armanca nirxandinên me jî jixwe ev e. Lê Qero çîrokeke şikestî ye. Guftûgo naqede, mamoste tiştekî naxe serê xwe û kesî din. Bûyera Qero jî dibe ku hin kesan îkna neke. Hingê wê bê gotin ku "çîrok ne mecbûr e ku guftûgoyê bigihîne encamê û xwendevan îkna bike". Ev rast in. Lê li dawiyê çi ma?
Di dawiyê de ev dimîne. Teşeyekî xweş zîl daye di vê çîrokê de ku divê bê dîtin.
Armancek û du çîrok,Qero.
Du çîrok û yek mijar Qero.
Du mijar û yek çîrok Qero.
Lê ne serkeftî. Lewre ji bo serkeftina vê teşeyê dîsa zanebûneke teknîkî divê.
NERÎMANKÊ
Ev çîrok ji alî mijara lehenga jin ve balkêş e. Çima? Wêje timî bi leheng û dilqên gundî û hwd.nabe. Divê leheng, mijar, teşe, avakarî, ziman û hêmanên çîrokan dewlemend bin. Kes ji me nikare her roj li pey hev çîrokên heman lehengan bixwîne. Ji vî alî ve çîroka kurmancî mîna heman çîrokê ye. Nerîmankê bi xebitandina jineke xwefiroş, dilînî û nêzîkatiya wê ya jiyanê û ramanên wê balkêş e. Hin kêmasiyên di vê lehengê de hatine avakirin ev in: Dema we lehengek anî ziman, rast be an jî nîgaşî be, divê danasîna we ya leheng û kirinên leheng hevûdin bigirin û mirov nebêje “ma ev leheng çawa vî karî dike, çawa van gotinan dibêje?”
Xala duyem jî dikeve nêzîkatiya mirov a wêjeyê. Li gor we wêje divê mijar û lehengan li ser kîjan teoriyan ava bike? Mirov heta ku derê dikare lehengekî nîgaşî ava bike? Lehengê ku mirov ava dike gelo çi dide xwendevên. Heke wêje bi giranî xweşî, xweşkirin, xweşikî û bi vî awayî terbiye be, nexwe divê lehengeke weke Nerîmankê ku xwe difiroşe, an jî li cihên araqvexwaran her roj bi yekî re dide û distîne, dikare kesayeteke çawa mînak bide xwendevan. Heke gotinên Nerîmankê rast bin divê her jin vî karî bike. Lê civaknasî vê napejirîne. Nirxên civakan vê napejirîne. Em dest ji tevan berdin, nêzîkatiya zanistî ya hezkirin û evînê jî vê napejirîne. Gelo ev teorî çiqasî nivîskar bi xwe ve girê dide. Heke na, ma qey nivîskar heta hetayê serbest e. Civak ji bo wêjeyê çi wateyê dinimîne.
Heke mirov li gor teoriyên wêjeyî binirxîne, mirov ê li gor kîjan teoriya wêjeyî binirxîne. Civak û hîn gelek teoriyên sedsala 20 an dibêjin “divê wêje kul, keser û pirsgirêkên civakê, kêf, zewq û şahiyên ku têne jiyandin bi kar bîne.” Ev xalên reel in. Heke wêje xwe bi reelê (di wateya rastî, bi tenê rastî) ve girêde û sînor bike, nexwe qey tu tiştekî ku surrealîzm (sererastî) bide civakê tune? Bi rastî hene. Lewre hin tiştên ku îro ji me re ji rastiyê wêdetir, sererastî tên, dûvre weke rastiyên gelek balkêş derdikevin holê.
Pirsgirêka Nerîmankê ev e. Pirsgirêka “Hey Gewrê Hey” a di Mistek Jiyan a Çiya Mazî de jî ev e. Ev her du leheng divê ji nivîskarên kurdî re, bi taybetî jî ji nirxandêr û nivîskarên ku serê xwe bi teoriyên wêjeyî diêşînin tiştekî bibêjin, “divê hin tişt ji alî me ve bê zelalkin”. Lewre her cikav li gor xwe teşeyekî jî dide wêjeya dinê. Aha ev e pirsgirêkeke wêjeya kurdî.
TERMÊN BÊXWEDÎ
Mijareke balkêş e. Çend xortên li pey keçikan , Şindoyê travestî xwe li pey ... xwe didin kuştin. Lê ji çîrokê wisa tê famkirin ku hizbil-qontra ev kuştin pêkaniye. Çîrok kêmasiyeke me jî diyar dike û vê pirsê dertîne holê: Di nava evqas bûyerên kiryar-nediyar de çima çîrokên polîsiye derneketin holê? Bersiva vê pirsê nirxandina çîrokên heyî ji derdixe holê. Nivîskarên me ji % 95 bi wêjeyê re hevnasiyek ava nekirine; bingeha wêjeyê jî bi hevnasiyê ye. Nivîskaran bêyî ku çîrokê baş binasin, romanê baş fam bikin dest bi nivîskariyê kirine. Xwendin kêm e. Nirxandin tune.
Ev çîrok jî nêzîkî sînorên xwe bûye, lê nehatiye nav sînorê çîrokeke din. Dîsa jî polîsiyeyê tîne bîra mirov.
DERIYÊ MÊRDÎN
"Deriyê Mêrdîn" bîranînek e. Bi rastî ev bûyerên zêrîn ên nivîskaran e. Lê hûnandin, teşe, teknîk, qeware, ziman, avakarî gelekî girîng e. Çîrok bi van hêmanên xwe radibe ser lingan. Dema ku di pirtûeke çîrokan de bîranîn, gotar û çîrok tevlihev dibin, çêfa xwe xera dike. Ev pirtûk jî wisa ye. Divê ku di van xalan de zêde baldarî hebe.
RENGÊ DEWRÊ
jixwe gotar e.
TU
Çîroka kesê yekem e ji alî teknîkê ve. Nivîskar xwe dinivîse. Lê nivîskar li vir jin e, an mêr? Aha ev xalên tevliheviyê ne. Dema di çîrokê de çêlî dewlemendiyê bû, ev nayê wateya tevliheviya xetên stûr. Xetên stûr çi ne?
-tiştên ku çîrok û romanê ji hev diqetînin.
-tiştên ku helbest û çîrokê ji hev diqetînin.
-tiştên ku çîrok û gotarên ramanî ji hev diqetînin.
-tiştên ku çîrokên rêbazeke wêjeyî ji rêbazeke din diqetînin.
-tiştên ku cureyan û awayan ji hev diqetînin.
Bi gelemperî;
Dema nivîskar serê xwe bi karê xwe re neêşîne û li pey nûbûn û mezinkirinekê neçe, klasîk bimîne û weke herkesî bike, wê li dawiya hevalên xwe bimîne û tiştekî nû li wêjeyê zêde nake. Pirtûkên wan jî zêde nayên firotin, xwendin û nirxandin. Dilê wan jî dişikê, sar dibin û gel tawanbar dikin.
Na. An nivîskar tawanbar e, an nirxandêr.
Çavkanî
Nivîsa Rêzan Tovjîn ji www.nirxandin.com hatiye standin.
Pirtûkên kurdî |
2503 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Sobarto | Sobarto | Sobarto Romana Helîm Yûsivî, Sobarto, ji şeş deriyan pêk têt. Her deriyek beşekî ji jiyana Silêmanê lehengê romanê vedike. Nivîskar xwendevanên xwe li ber deriyê heftan dihêle û bi vî awayî pêşniyarî wan dike ku ew bi xwe mijara deriyê heftan li gora herşeş deriyên din li cem xwe saz bikin.
Romana Sobartoyê bi giştî behsa evîna Silêmên ya ji bo Belqîsa xemsar û çîroka serboriya dînbûyina Silêmên teva hin agahiyên civakî û rexneya wan dike.
Ji bo awayê nivîsandinê û yê vegotinê, û bi giştî jî, ji bo têgihîştina tevna romana Sobartoyê, em ê jî mîna romannivîsî ji deriyê yekem dest pê bikin.
Deriyê yekem
Bi nifirên weha ku bi şêwazeke dîrekt û hişk ku dijminahî û tawanbariya Silêmên ya li hember welatê wî jê difûre hatiye nivîsandin. Lehengê romanê, Silêman, têkçûyina xwe ya şexsî û bêmiraziya xwe ya ku dê di romanê de behsa wê bibe dixe stuyê welatê xwe, ku navê wî Sobarto ye, û ji bo tolhildanê jî hewil dide ku wî bişewitîne. Têkîliya vê bûyera ku di rûpela romanê ya yekem de (r.13) hatiye behskirin û bi dû re du caran (r.16 û r.196) dubare bûye, Agirê Sînemaya Amûdê tîne bîra xelkê wî welatî, û herweha bi vî awayî, hişê lehengê romanê jî diçe wê demê. Bi dubarekirina ku di rûpelê 196an de hatiye kirin tê fahmkirin ku di romana Sobartoyê de heta niha çîroka dînbûyina Silêmên hatiye vegotin.
Çîroka dînbûyina Silêmên, an jî bîranînên wî, bi vegotina bûyera Agirê Sînemaya Amûdê dest pê dike. Lehengê romanê, Silêman, teva gelek zarokên din di nava sînemaya ku dişewite de asê maye û xelkê derve jî ji bo ku zarokan xelas bike hewil dide.
Di vegotina vê bûyerê yekem de, hin pirsgirêkên ravekirinê yên li pozîsyona vebêjêr xwe eşkere dikin. Sedema wê jî ew e ku nivîskar, ji romannivîsekî bêtir, mîna rojnamegerekî tev digere û her weha, ji awayên vegotina romanê gelekî bi dûr dikeve. Navkokiya herî mezin ku di romannivîsiya Helîm Yûsivî de rasterast ber bi çav dikeve ew e ku nivîskar ji derveyî sînemayê li bûyerên ku pêk tên dinihêre. Lê nivîskar ji bîr dike ku lehengê wî yê sereke, yê ku bûyer li dora wî digerin bi xwe jî teva zarokên din di nava wî agirî de, di hindurê sînemayê de asê maye û ew bîranînên ku têne ragihandin jî bîranînên wî lehengî bi xwe ne. Hingê divê berî hertiştî rewşa wî lehengî ya di nava wî agirî de bihataya vegotin. Avakirina romanekê vegotina bi awayê rojnamegeriyê qebûl nake. Lê mixabin Helîm Yûsivî guh nedaye vê yekê û ji barê avakirin û vegotina bûyerên romana xwe yên esasî reviyaye, û agahiyên ku herkes dikare bi rehetî bi dest bixe rave dike. Ev yek jî tê wê mahneyê ku romana Sobarto di warê tevna romanê, di pozîsyona vebêjêr ya li hember bûyeran û di têkîliya bûyer û lehengan de hê di serê romanê de derbên mezin dixwe. Ji ber ku ji bilî şibandina navbera herdu şewatan, bûyera Agirê Sînemayê di romanê de cîhekî ew qasî girîng nagire. Ji lewra mirov dikare bibêje ku Agirê Sînemaya Amûdê jî di vê romanê de ji pîneyekê bi wê de naçe.
Bûyer bi vî awayî bi dawî dibe.
« Her wiha zarokê duwazde hembêz kiribû û bi hev re şewitîbûn, laşên şewitî birin nexweşxaneya Qamişlo, zêdeyî sî zarokî şewata wan giran bû û zêdeyî sêdî jî birînên wan sivik bûn. » (r.15)
Mirov kîjan rojnameyê veke, ew ê li heman agahiyan rast were !
Dawiya vê bûyerê çawa di ser re hatibe dayin, serê wê û hemû hêlên wê yên din jî weha ne. Zarok di hindur de dişewitin, xwediyên wan hewil didin da ku wan xelas bikin. Lê belê ya balkêş ew e ku qêrîna zarokekî jî di vê romanê de nayê bihîstin. Hunerê romanê tucarî ev awayê vegotinê qebûl nekiriye.
Franz K. Stanzel di berhema xwe ya bi navê « Teşeyên Romanê » de dibêje « Ji retorîka antîk û vir ve tê zanîn ku şêwazên curbecur û teşeyên curbecur herweha bandorên curbecur li guhdar an jî xwendevanên xwe dikin. » (roman biçimleri, r.7, çizgikitabevi, 1997, Istanbul)
Di vê romanê de, di vegotina bûyera Agirê Sînemayê de, ku ji ber hewildana Silêmên ya şewitandina bajêr ve têt, ya ku vê bûyerê dide xwendin ew trajedî ye ku di wêneyê zarokên ku di nava wî agirî de derî li ser wan hatiye girtin re derdikeve der. Peyvên wek « agir bi perde û dîwarên axê ve hilperikî, saw û tirsê xwe berdabûn dilên piçûcik, zarokan berê xwe dan deriyê mezin û ji dêleva ku vekin ew girtin. » (r.14), ji xwe bûyerê bi qasî ku lazim be rave dikin. Ji vira û bi şûn de êdî avakirina hûrgiliyan û tercîha awayekî ravekirinê divê derkevin holê. Lê belê, ger em bala xwe bidin vê mînakê, em ê bi rehetî bibînin ku romannivîs bi du peyvên ku dikare bê bîra herkesî dixwaze xwe ji barê vegotina romanê xelas bike. Lê hin hûrgilî an jî detayên din jî tên bîra herkesî ku nivîskêr xwe ji wan bêpar hiştiye.
Di vira de ger em bi awayê ku Franz K. Stanzel jî ji bo nirxandina vegotinan pêşniyar dike tev bigerin em ê van pirsên jêrê ji xwe û bi dû re jî ji romanê bikin :
Ka dengê zarokan, ka giriyê wan, ka qêrînên wan ?
Ka lixwexistin, qêrîn û lawijên dêyên wan ku divê guh qul bikirana ?
Ka kesên ku bêhêvî, bêçare, xwe li derî û dîwaran dixin ?
Ka zarokên ku xwe di ber hev re radikin û hevdu dieciqînin ?
Ka banê ku bi ser wan de dikeve û zarokên ku di bin de dimînin?
Ka tirsên însanî?
Ev pirs hemû divê bên bîra her xwendevanê jîr, lê belê nayên bîra nivîskêr. Ê wî, ew, bi tenê dibêje:
“Gewdeyên zarokan ji agirê bê dil re bûbûn xwarineke sivik.” (r.14)
Ev hevok bi xwe, tu mehneya wê tuneye. Metafor û hêmaya ku di vê hevokê de ji bo şewitîna zarokan ya trajîk hatiye bikaranîn qet li bûyera ku tê vegotin nakin. Ev ziman ne zimanekî edebî ye. Mirov tê nagihêje bê ka nivîskêr xwastiye çi bibêje.
Piştî vê hevoka bêmahne, nivîskar dibêje:
“Banê ji text û qirşik hate xwarê.” (r.14)
Heger di vira de nivîskêr behsa zarokên ku ew banê ji text û qirşik bi ser wan de tê xwarê bikiraya û hema piçekî bûya jî hebûna wan zarokan ya dilêş li wira nîşanî me bikiraya, me ê ew qasî xem nexwaraya, ku ji xwe vegotina romane jî vê yekê pêwîst dike. Lê di vê mînakê de jî ji nûçeyeke rojnamegeriyê pê ve tişt tuneye.
Silêmanê ku lehengê romanê yê sereke ye bi xwe jî di nava wî agirî de ye, lê belê digel ku ew qas bîranînên wî hene jî û digel ku yek ji girîngtirîn bîranînên wî divê ew bûya, Silêman qet behsa wê rojê nake. Tenê di rûpelê 15an de dêya wî dibêje « Xweska tu ji dêleva birayê xwe yê mezin bişewitiya. » (r.15)
Ger mirov bala xwe bide vê hevokê, mirov dê tavilê pirseke dijwar ji xwe bike:
“Dêya wî ji bo çi weha dibêje?”
Û pirsa ji vê pirsê girîngtir jî ev e:
“Ev agahî di romanê de bi kêrî çi tê ?”
Cihê vê bûyera birayê wî û tercîha dêya wî ya ku ji hêrsa wê têt, di romanê de tuneye. Bersiva van pirsên ku me kirin, rehet e. Helîm Yûsiv dixwaze di romana xwe de behsa hin bûyerên weha bike ku ji rastiya miletê kurd tên. Bûyera Sînemaya Amûdê jî di dîroka bajarê Amûdê de cihekî giring digire. Ev taybetî bi serê xwe komplekseke mezin e ku bi hemû romannivîsên kurd re heye. Romannivîsên me tim dixwazin ji bûyerên rastiyê romanan ava bikin, lê ji ber ku ew bûyer di tevna romanên wan de baş nehatine bicîhkirin, an jî ger em bi awayekî din bibêjin, ji ber ku romannivîsên me hê pêvajoya afirandina romanan baş fahm nekiriye, ev bûyer pirsgirêkên estetîkî jî bi xwe re tînin.
Axaftina nivîskêr ya ji derveyî romanê (r.114) vê yekê ji xwe eşkere dike.
Di her nivîsa xwe ya li ser romanan de em vê peyveke Fethî Naciyê ku wek mezintirîn rexnegirê romana tirk tê qebûlkirin dubare dikin. Hemû romannivîs û hemû rexnegir divê bi vê yekê bizanin.
“Erê roman hebekî jî vegotina jiyana rastîn e û di jiyana rastîn de hezar bûyerên belasebeb û detayên bêqiymet hene. Roman nikare barê hûrgiliyên belasebeb rake.”
Lê weke ku hemû teorîsyenên romanê li ser li hevdu kiriye, di romanê de hertişt sebeba xwe heye ku ev yek jî romannivîsan mecbûrî tevneke têkûz dike. Yanî, her detaya ku di nava vegotina bûyeran û şayesandina lehengan de tên bikaranîn divê di nava romanê de xwedî fonksiyon bin. Ger em bibêjin ku lehengê me textor e, divê textoriya wî bi kêrî tiştekî were. Ger em bibêjin ku lehengê me dikuliya, divê ev jî di romanê de tiştinan bi xwe re bîne an jî biguherîne. Heke leheng bikule jî nekule jî wek hev be, hingê divê em behsa vê yekê nekin. Niha gava ku em bala xwe didin nivîsên xwe yên li ser romanên kurdî, em dibînin ku me ev peyv ji bo hemû romanên kurdî bi kar aniye.
Ev jî diyar dike ku qelsî û seqetiyên hemû romanên kurdî yek in.
Nivîskar di rûpelê 16an de dîsa vedigere ser Silêmanê ku dixwaze bajêr bişewitîne, û dibêje:
“Silêman, yê ku li ser tê gotin helbestvan e…” (r.16)
Silêman ji bo çi helbastvan e û ne tiştekî din e, nayê fahmkirin. Ji bo çi ne cotkar e, ne mamoste ye, an jî ne berber e? Ji bo çi ilhes helbestvan?
Di romanan de mirov nikare li gora kêfa xwe tiştan bi lehengên xwe bide kirin an jî mîsyonan bide wan. Weke ku me got “di romanan de hertişt sebeba xwe heye.” Ka em bala xwe bidinê, gelo helbestvaniya Silêmên tu guherînê di romanê de dike an na? Bersiva vê pirsê feraseta romannivîskariya Helîm Yûsivî ya di Sobartoyê de jî derdixe holê.
Dibe ku di rastiyê de yekî mîna Silêmên hebe û bi rastî jî helbestvan be, roman jî li gora bûyerên xwe vê yekê weke ku rast be dide hîskirin, lê em ne mecbûr in ku bi vê yekê bizanin. Roman bi bûyerên xwe ji xwe rastiyekê pêşberî me dike. Jêderka van bûyeran û rastiya wan me aleqadar nakin.
Ji ber ku Helîm Yûsiv fêrî nivîsandina çîrokan bûye, pênûsa wî jî ber bi çîroknivîsiyê ve diçe. Loma gelek bûyer di vê romanê de bê destûr an jî beyî ku tu haziriya wan bête kirin dest pê dikin. Mînaka vê yekê jî dîaloga yekem ku em di romanê de lê rast tên dide me.
Di r.17 de behsa êşa piştê dibe û tê gotin ku Pîra Felek, ku ew jî yek ji lehengan e, teşhîsa vê êşê datîne û dibêje ku sedema êşa piştê, hezkirin e. Weke ku tê fahmkirin, mijara vî beşê ku behsa wî dibe, êşa piştê ye. Lê ji ber ku navê Pîra Felek tê de derbas dibe, nivîskar dikeve nav vegotina xisûsiyetên vê jina ku bi hin hêlên xwe ve kopîkirina ji Doriyan Grayê Oscar Wilde tîne bîra mirov, û bi vî awayî êşa piştê ji bîr dike.
Pîra Felek pîrejineke weha ye ku tim ciwan dimîne, lê gopalê wê ji dêleva wê kal dibe(r.79). Di romana Oscar Wilde de jî heman têkîli di navbera Dorian Grayê lehengê romanê û wêneyê wî yê ku ji dêleva wî kal dibe de heye. Pîra Felek teva surrealîstbûna xwe bi hemû xisûsiyetên xwe ve wek çemekî ji nişka ve dibeje “xuş” û dikeve romanê. Di vî beşî de nivîskar bûyera xwe ya sereke ji bîr dike û heta behsa mêvaneke wê û cîranê wê yê ku çûye diziya jî wê dike. Hê du rûpel bi şûn de nivîskar bi hevokeke gelekî şikestî ku tişt jê nayê fahmkirin bûyera xwe girê dide:
“Ji ber vê dema ji Silêman re got ku hezkirin sedema êşa pişta wî ye dizanîbû ku rastî jî ev e.” (r.19)
Ji ber ku di vê hevokê de diviya du caran bîhnok bihataya bikaranîn û cînavkeke din jî piştî bîhnoka duyem hebûya, hevok bi awayekî weha xuya dike ku mirov nizane bê kî kirde ye û behsa çi dibe.
Rastiya vê hevokê, divê weha bûya:
“Ji ber wê, dema ku wê ji Silêmên re got ku hezkirin sedema êşa pişta wî bû, wî zanîbû ku rastî jî ev bû.”
Bûyera bi mêvana Pîra Felek re jî ku dîalogek jî tê de heye, ji nişka ve xuya dibe û wenda dibe ku mirov dibêje qey nivîskar bûyerekê nîvco dihêle û ji ber ku fahm dike ku ev bûyer ji wî re ne lazim e, di cih de derbasî yeka din dibe û mêvanê ji bîr dike. Lê belê mêvana wê bi awayekî weha hatiye dayin ku mirov dibêje qey dê hê behsa wê bibe. Destpêka vê bûyerê jî bê destûr e. Gava ku behsa xisûsiyetên giştî yên Pîra Felek dike, nivîskar atmosfereke weha aktîv dişayesîne û Pîra felek bi mêvana xwe re dide peyivandin. Lê gava ku di cih de dev ji vê bûyerê berdide û derbasî bûyereke din dibe, dişibe zarokekî ku bala wî di heman demê de bikeve ser gelek tiştan. Bi vî awayê xwe yê vegotina neorganîzekirî, nivîskêr, beyî xwe nêzîkî li teknîka romana Faulknerî ya bi navê Deng û Hêrs (The Sound and The Fury- bi frensî Le Bruit et La Fureur- bi tirkî Ses ve Öfke) kiriye. Di vê romana xwe de, Faulkner, bûyera romanê di beşê yekem de bi rêya mêjî û vegotina Benjyê bêhiş û kawik dide. Herçî Benjy e, ji ber gêjikbûn û kawikbûna xwe, tu carî li ser bûyerekê konsantre nabe û xwe ji detayekê diavêje detayeke din û bi vî awayî serê xwendevanê xwe jî gêj dike. Heman hîs bi xwendina Sobartoyê jî bi mirov re çê dibe. Bi tenê ferqek heye di navbera wan de ku ew jî ev e: Faulkner bi zanebûnî gêjikek an jî kawikek bi kar aniye, û yê ku bûyerê vedibêje jî ew gêjikê Benjy bi xwe ye, an jî desorganîzasyon di vê romanê de hewcedariyek e; lê di Sobartoya Helîm Yûsivî de beyî ku gêjikiyeke lehengan hebe bi nezanî heman awayê vegotinê hatiye bikaranîn.
Piştî vê derbasbûyina ecêb ya di nava bûyeran de, nivîskar ji nişka ve dibêje:
“Li ber derî, li ser kursî rûniştibû. Bi xweha xwe ya mezin re dipeyivî.“(r.20)
Lê weke bûyera mêvana Pîra Felek û êşa piştê, ev bûyer jî di cih de tê jibîrkirin û ji ber ku nivîskar nizane bê dê çawa xwe ji vê qutbûyinê xelas bike û dest bi bîraniyên lehengê xwe yên zarokatiyê bike, em ê nizanibin bê bi xweha xwe re ji bo çi û li ser çi dipeyive. Ji ber ku em ê nema wê xwehê bibînin. Ev jî dibe mînakeke din ji bo bêorganîzebûyina bûyerên vê romanê. (Di vê hevokê de peyva kursî diviya bihataya tewandin.)
Ev awayê vegotina romannivîsî, herweha di vegotina bîraniyên zarokatiyê de jî dewam dike. Di vî beşê ku di romanê de cihekî mezin digire de gelek bûyer weke yên pêşiyê, bê destûr dest pê dikin û beyî ku bi dawî bibin an jî em bizanin bê çi guherînê û çi bandorê di romanê de dikin tên jibîrkirin. Lê divê mirov bibêje ku bûyera sereke ya romanê û ev hûrgiliyên li ser têkiliyên cinsî yên ji derveyî exlaqê civatê (ji ber vê xisûsiyeta xwe behsa van bûyeran dibe) (exlaqê civatê rast e an ne rast e, ew pirseke din e.) di nav xwe de tu têkîliyê danînin. Em ê di vira de zêde li ser wan têkîliyên ku nayên fahmkirin nesekinin. Hemû lehengên zarokatiyê bi dû re dibin sî û wenda dibin. Wek bûyera ku Silêman ji bo ku çaydanan bifirîne dest bi limêjê bike û bi dû re dev ji vêya berde.
Lê bûyera romanê ya sereke kîjan e?
Bûyera romanê ya sereke, hezkirina Silêmên ya ji bo Belqîsê ye. Silêman hê di zarokatiya xwe de dil dide Belqîsê û digel ku Belqîs bi yekî din re dizewice jî wê ji bîr nake. Heta ku fêr dibe ku Pîra Felek wê di koxa xwe de dixebitîne gelek têkîliyên din jî li dora Silêmên digerin. Lê hezkirina Belqîsê li cem Silêmên bûye obsesyoneke xeternak û ji ber vê yekê, Silêman nikare debarî karê ku Belqîs di koxa Pîra Felek de dike bike. Ji lewra agir bi serê wî dikeve û ji dêleva ku bajêr bişewitîne, ew xwe bi xwe dişewite. Ji bo ku bide fahmkirin ku ev yek ne xema Belqîsê ye, Belqîsê cixareya xwe ji agirê canê wî vêdixe.
Lê li dora çîroka vê trajediya Silêmên em çi dibînin ?
1- Bûyerên ku ji hev belawela ku bi tevneke xerabe û seqet bi hevdu ve hatine girêdan. Ev yek jî ji çîroknivîskariya Helîm Yûsivî tê.
2- Zimanekî şikestî ku mirov dixe wê baweriyê ku ev roman bi zimanekî din hatibe nivîsandin û bi dû re wergeriyabe kurdî. Ji bo berhemekê kêmaniyeke mezin e ku vê hissê bide xwendavanê xwe. Bila nebe weke îddiayekê lê di xwendina romanê de mirov dikeve wê baweriyê ku ev roman bi kurdî nehatibe nivîsandin. (Agahiyeke piçûk: Erebiya vê romanê jî, wek kurdiya wê, di sala 1999an de çap bûye. Ji ber wê, em nizanin bê kîjan berî ya din çap bûye.)
3- Bêtêriya şexsiyetekî ya jinan û ji ber vê yekê jî êrîşkirin û tawanbarkirina wan. Ji ber ku balkêş e ku di vê romanê de qet nehatiye gotin ku Silêman yekî gelekî qeşeng e an jî bedew e, an jî kîjan xisûsiyetên wî yên din hene, lê jin giş xwe diavêjin ser wî. Jê balkêştir, jinên wî giş mîna hevdu tev digerin û ji wî bi dûr dikevin. Jinên wî giş ji nav livînan hez dikin û dixwazin bi serbestî têkiliyên cinsî bijîn. Lê fikirên wî yên li ser jinan ecêb in. Digel ku ew qas nêzikiyê li jinan dike û giş jî bi wî re dibin heval, ê wî, ew ji beşên erotîk û vegotina nav livînan pê ve behsa tiştekî din nake. Ji ber ku qet behsa parvekirina Silêmên ya bi jinan re nabe, mirov dikeve wê baweriyê ku di vê romanê de jin ji nav livînan pê ve ji tiştekî re nabin. Her çi qas peyva ku ji devê Sîlvaya (r.149) ku bekareta xwe daye û dixwaze çarşefa xwe diyarî bide bavê xwe, û Firyala ku Rojhilatê dişibîne axurekî (r.92) di warê têgihiştina azadiya têkîliyên cinsî de wek rexneyekê bê qebûlkirin jî, ji ber ku Belqîs, Selma, Hemîda, û Sîlva û Firyal jî di nav de giş weke jinên ku ji nav livînan têr nebûne hatine dayin, ev yek, bi tenê xizmetê fikira nivîskêr ya li ser jinan dike ku wek ku ew jî dibêje nêzîkiyê li ya Nietzche datîne. Têkîliya Mistoyê Qop ya bi hevala wî re jî dîsa her weha xizmeta vê fikira ku di romanê de baş nehatiye tehlîlkirin dike. Li gora nivîskêr civata me paşdemayî ye, lê ew vê paşdemayinê bi tenê di meseleya jinê de dibîne, lê dîsa li gora wî, mirov nikare baweriya xwe bi jinan bîne. Ev yek wek nakokiyeke romana Sobartoyê ya din derdikeve pêşberî me. Hevoka ku vê fikirê herî xweş temsîl dike jî di nava dîaloga nivîskêr ya bi lehengê wî re derdikeve. Gava ku Belqîs dizewice, nivîskar rasterast bi lehengê xwe re dipeyive.
“...ev tişt tev de îşev bibin Silêman, ma çima tu ji rastiyê zivêr dibî, gava xwe tazî dike? Wê herdu derbas bin oda razanê ya bêhnkirî, wê xwe dirêj bikin, wê li çavên wî binêre, piştî ku jê re gotiye (ez te wek mêrekî dipejirînim) û bi dilekî rehet xwe bide Savar. Bi wan tiliyên ku porê te pê şeh dikirin, biryara zewaca xwe îmze kir“. (r.113)
Ji ber ku nivîskar di rûpela 114 û 203an de jî bi xwe têkîli nava bûyerên romanê dibe, mirov baş fahm dike ku yê ku di vira de bi lehêng re dipeyive nivîskar bi xwe ye. Peyva “ew ê xwe bide Savar“ ku qet ne vegotineke edebî ye û “Bi wan tiliyên ku porê te pê şeh dikirin, biryara zewaca xwe îmze kir“ jî dijminahiya wî ya li hember jinan xweş deşîfre dike. Lê ev dijminahî ji ber têkçûyina wî têt û ji ber vê têkçûyina xwe ya şexsî jî dixwaze welatê xwe bişewitîne ku di romanê de nivîskêr xwe ji vêya re jî kerr dike û di vê dijminatiyê de jî û di daxwaza şewitandina Sobartoyê de jî lehengê xwe mafdar derdixe. Di navbera van hemû bûyeran de lehengê romanê yê sereke, Silêman, ji ber ku xwe bi awayê vegotinê gelekî nêzîkî qerektera vegotina nivîskêr dike, mirov nêzîktêdayina wî ya li hember bûyeran dîrekt dibîne. Awayê nivîskêr yê vegotinê û awayê lehengî yê vegotinê gelekî dişibin hevdu. Ji xwe êşa ku leheng dikişîne û şêwaza ku di dîaloga nivîskêr ya rasterast bi xwendevên re hatiye kirin de (r. 113-114-203) derdikeve pêş jî vê yekê tesdîq dikin.
Teorîsyenên romanê giş dibêjin ku di romanên yekleheng de ku vebêjeriya wan ji aliyê lehengên wan ve tê kirin, zehmet e ku mirov nivîskêr û lehengên wan ji hev derxîne. Di vê romanê de jî weha ye. Lê belê, di jiyana mirovî de hin demên giring hene ku karê romannivîsan hebekî giran dikin. Ew jî di nava wan bûyerên giring de eşkerekirina hîsên lehengan e. Ka em bala xwe bidin dîalogeke di navbera Silêmên û Belqîsê de. Di vî beşî de (r.50) Silêman dê ji Belqîsê re hezkirina xwe eşkere bike.
Nivîskar gava ku ew bi hevdu re dimeşin, vê bûyerê weha rave dike:
“Min jê xwest meşa xwe giran bike da ez karibim pê re bipeyivim.
-Tu çi dixwazî bibêjî bêje gidî, ma tu ditirsî?
Dixwest sorbûna ruyê xwe veşêre, lê nikarîbû.
-Berî hertiştî ez dixwazim bersiva te gotinek tenê be erê yan na !
Xemnake lê ka çi heye ?
-Ez ji te hez dikim.
Cara yekemîn, rû bi rû em rawestiyan û me li hev niherî.
Ezmano bilind bibe ! Erdê biqelişe ! Xelkno ref bi ref mîna pinpinîkan bifirin ! Dinya bê hezkirin soleke kevnik e, mêr bê jineke spehî qantir e û niha temenê min berî te toz û toz e û piştî te ez ê tune bim. Lê ev Belqîsa piçûk çi keçeke seyr e, ne veciniqî, ne xema wê bû…» (r.50)
Mirov fahm nake bê ji bo çi şayes (taswîr-description) di vê romanê de ew qasî kêm hatine bikaranîn. Gava ku leheng li derve dimeşin em nizanin bê derdora wan bi çi rengî ye. Lê ji bilî pirsgirêka şayesan, kesên ku serê xwe hema çenekî be jî bi psîkolojiyê re êşandibin dê li bende vegotineke derûniya lehêng ya esasî bin. Du kes li hember hevdu sekinî ne û yek ji wan li hêviya bersiveke giring e ; ew bersiv ji bo wî di ser hertiştî re ye û ew kes lehengê romanê yê sereke ye. Di vê derê de tahlîleke psîkolojîk divê, libendamayin, tirs, lerizîn û poşmaniya gotinan divê. Roman beyî van xisusiyetan nayên nivîsandin. Mirov nikare bûyerekê hema rasterast bide û derbas bibe. Mixabin di vê romanê de hemû hîsên Silêmên bi awayekî weha qels hatine vegotin ku mirov di romanan de ji vî awayî re dibêje « edebiyata erjeng » an jî « peyvên qlîşe ». Tu dev ji tirs û heyecanên wî yên wê demê ku diviya hebûna berde, mirov dibêje qey daweta wî ye. Lê di her eşkerekirina evînî de tirseke redbûyinê jî heye, ku divê mirov vêya tucarî ji bîr neke.
Seqetiyên tevna vê romanê
1- Di rûpel 33an de ji nişka ve, vebêjer bê destûr û bê amade, dev ji behskirina Dîno berdide û behsa Melê dike û ji wira xwe diavêje şex Musayê ku çaydanan difirîne û dike ku zilam hêkan bikin. Piştî ku Silêman dest bi limêjê dike û vê yekê ji bîr dike, nema behsa Melê û ne jî şex Mûsayî dibe. Ev bûyer ji bo qerfê hatine bikaranîn û têkîliya wan bi mijara romanê re tune ye. Ji ber ku Mele henekên xwe bi qata karker û proleteryayê dike bi vebêjêr balkêş tê û ji ber wê behsa wî dibe.
2- Mamosteya Silêmên jinek e û nivîskar navê wê Xanim datîne. Lê di r.41 de mamosteyê ku pirsa “serokê me kî ye“ ji Hemzo dike, mêr e. Ji ber ku Silêman dibêje ku wan bi hev re dixwend û du rêzik berî wê jî, di destpêka vê bîranînê de dibêje “rojekê em di dersxanê de bûn“ û ji ber ku em dizanin heta dawiyê jî Silêmên ji Xanimê pê ve tu mamosteyên din nas nekirine, em dikarin bibêjin nivîskêr di vira de xwe ji bîr kiriye.
3- Di serî de mamoste Xanim weke jineke biyanî tê naskirin (r.31) û temsîla zimanê dewletê dike û zarokên polîsan diparêze. Lê bi dû re ji nişka ve (r.44) ev Xanim dibe sobariyeke ji bavekî şoreşger û heta bi zewaca Belqîsê jî an jî hilweşîna sowyetê weha dimîne.
4- Carekê zewaca birayê wî tê bîra Silêmên ku em wî birayî qet nas nakin û ya esil mirov fahm nake bê çi têkiliya wê bi romanê re heye. Bi tenê wek mînakekê hatiye dayin lê zêde ye.
5- Sohbetek di navbera Xanim û Mêrê wê de derbas dibe (r.76.) ku em nizanin bê çawa hayê Silêmên jê çê dibe. Romanên ku ji devê kesê yekem têne vegotin nikarin vî barî hilgirin. Her çi qas di hin deveran de nivîskar dora vegotinê beyî ku em sebeba wê fahm bikin ji Silêmên distîne jî, nivîskar xwe ji Silêmên ve naqetîne. Ji xwe, di romanên weha de mirov dibêje qey leheng û nivîskar yek in. Wek agahî, mirov dikare bibêje: Silêman sê caran dipeyive û ev sê car temamê romanê digirin. Di r.13an de dest pê dike. Ji r.17 heta r.38 dewam dike û dorê ji bo du rûpelan heta r.40 dide nivîskêr. Bi dû re ji r.40 heta bi r.163 jî Silêmanê lehengê romanê bûyeran vedibêje. Ev jî diyar dike ku bersiva pirsa kî dê çi bibêje kî ji bo çi dorê digire baş nehatiye dayin. Ev teknîk di romana dinyayê de êdî baş ji hevdu hatiye veçirandin, lê di vê romanê de bersiva pirsên vê teknîkê nehatiye dayin. Ji bo mînaka vê teknîkê mirov dikare li romana James Joyce (Ullyses) û ya Faulkner (Gava ku ez di ber sikratê de bûm) û ya Orhan Pamûkî (Navê Min Sor e) binihere.
6- Lîse û universitê di vê romanê de gelekî tev li hev bûne. Di r.53an de dibêje “salek diduyê din tê herî zanîngehê“, di r.79an de lîseyê qezenc dike. Di r.80an de universitê dest pê dike. Sîstema perwerdehiya welatê ku Sobarto tê de cih digire ya di romanê de, li gora sîstema kîjan welatî hatiye danîn, ne zelal e. Ya di sîstemê de yan jî di hilbijartina peyvan de pirsgirêkek heye.
7- Gava ku universitê dest pê dike, di r. 81 de Biroyê hevalê Silêmên ji bo peydakirina xaniyekî berî wî diçe bajarê ku universitê li heye. Lê nivîskar vê yekê ji bîr dike. Di r.89 de dibêje « xaniyekî kirê bi destê min neket, min bi hinek xwendekarên kevn re xanî girt ». Lê bi dû re em dibînin ku ew û Biro di xaniyekî de ne. Di r.96an de dibêje « Biro xaniyekî piçûk ji min û xwe re kirê kiribû. »
8- Nivîskar bi ferqa çîrok û romanan nizane. Serboriya Şeroyê ku ji nişka ve dikeve romanê û xweha xwe û bavê xwe dikuje ; bûyera Mistoyê qop yê hevalê Silêmên ku serboriya xwe bi hin teşeyên nûjen vedibêje û ku ev çîrok bi serê xwe şaheserek e lê di nava vê romanê de hatiye pelçiqandin, bi serê xwe du çîrokên ji hev jî û ji romanê jî cuda ne. Herweha meseleya Bavê Emşayê û Bêtêriya Hemîdayê jî yek ji van mînakan e. Nivîskêr xwastiye bi van meseleyan atmosfera welatê ku navê wî Sobarto ye bi me bide zanîn, lê vê yekê romana wî ji romanekê bêhtir şibandiye mîhrîcana çîrokên balkêş. Nivîskar hê nizane bê roman çawa tên nivîsandin û hema çawa hatiye ber wî weha nivîsandiye.
9- Di r.128 de behsa birayekî Mistoyê Qop dibe û tê gotin ku ew li Parîsê dijî û mala wî li ber behreke bêdawî ye. Lê belê, li Parîsê tu behr tuneye ! Birêz Helîm Yûsiv ev agahî ji ku aniye nayê fahmkirin. Li Parîsê bi tenê çemekî mezin heye ku navê wî Sen e û ew jî ne bêdawî ye û firehbûna wî bi qasî çemê Firatê jî tuneye. Di heman mînakê de behsa çavşînbûyina jina wî birayî jî dibe ku mirov fahm nake bê ji bo çi ye. Ji bilî vê mînakê tucarî ne behsa wî birayê Misto û ne jî behsa jina wî dibe. Jina wî birayî frensiz e û çavşîn e û em wê di romanê de qet nabînin û ji bilî vê agahiyê jî nema behsa wê dibe. Divê mirov bizane ku di romanan de di hilbijartina tîp û lehengan de mirov nikare li gora kêfa xwe tev bigere. Çavşînbûyin ne xisûsiyeteke jinên frensî ye. Ger ew jin swêdî bûya an jî alman jî bûya serçavan, lê frensî bêtir esmer in. Ji ber ku behsa Ewropayê bûye, mirov divê behsa xisûsiyeteke vê romanê ya din jî bike. Di r. 109 de hevokeke weha ecêb heye ku dibêje : « ma gelo şewitandin çare ye ? » û weha dewam dike.
«Êş ew e ku tu li vir ji dayik bibî. Li ser vê erda jibîrbûyî û di nav xelkin jibîrbûyî de. Erdeke din bûye xewna her xortî. Ewrûpa xewna teva ye. Lê Zekiye Alkan serê hemûyan di nav heriya şermezariyê de çikand.”(r.109)
Leheng dipeyive an nivîskar, ev fikir aydî kê ne ne diyar e. Di r.117 de jî behsa kesên ku êgir ew gihandine hev dibe û navê “sînema-Zekiye Alkan-girtîgeh-ronahî” û teva wan jî navê Mezlûm Doxan dide ku heçî kesên ku bi dîroka tevgerên kurdî û ilhes jî bi dîroka PKKê dizanin, baş dizanin ku Mezlûm Doxan xwe neşewitandiye, lê di 21ê adara sala 1982an de piştî vêxistina çend darikên niftikê ya ji bo pîrozkirina Newrozê çûyê xwe daliqandiye. Em di wê baweriyê de ne ku birêz Helîm Yûsiv jî vê yekê ji me çêtir dizane û belkî wî jî xwastibe behsa vêxistina darikên niftikê bike lê belê di romanê de heke mirov rastiya bûyerê nizanibe weha tê fahmkirin. Kêmaniyeke din ku di hemû romanên kurdî de heye jî ev e ku nivîskar xwendevanên xwe jî mîna xwe dihesibînin. Lê em necbûr in ku berî xwendina vê romanê biçin û hin berhemên din jî bixwînin. Wek mînak, ger em vê romanê wergerînin zimanê milletekî ku kurdan nas nake, xelkê wê deverê dê fahm nekin bê ev roman behsa çi dike.
10- Di r.18 de dibêje « Kêfxweşî bû dema em herdu li yek bajarî bûn û di yek kolanê re dimeşiyan. Eynî baranê porê me şil dikir. Eynî ezman di ser me re bû. Aniha min nas kir ku şaşitiyeke mezin di hezkirinê de heye. » Ev ne ya wî ye û bêhtir, helbestên tirkî tînin bîra mirov.
11- Heta dawiya romanê jî şayeseke berbiçav ya dorhêlê û ya lehengan bi xwe jî tune ye. Hê di r. 94an de em fêr dibin ku Silêman bi berçavk e, lê bi dû re ev tê jibîrkirin.
12- « Nêrgiz, Xwedê ev gewde ji min re şandiye, te jî xwe li serê me kiriye Romyo. » (r.99) Romyo kî ye nayê fahmkirin.
13- Di 197 rûpelan de 20 caran behsa jina ku ranên xwe hil dide û petrol ji nav diherike dibe ku êdî ji adetê derxistiye. Tevî berga dawiyê dibe 21 car.
14- Li gora bûyerên ku di romanê de behsa wan dibe ger em kronolojiya romanê derxin :
Agirê Sînemaya amûdê (r.14-15): 13-11-1960
Mirina Mele Mistefa Berzanî (r.83): 1-3-1979
Mezlum Dogan (r.117): 21-adar-1982
Hilweşîna sowyetê (r.102): 1989
Zekiye Alkan (r.108): 22-adar-1990
Şerê birakujiyê (r.195) : Heta nîvê salên 90î (sala nivîsandina romanê-1999)
Li gora van bûyeran Silêman divê di sala 1960î de 6-7 salî be. Yanî Silêman divê di navbera 45-50sal kiribe. Lê di romanê de em vê yekê nabînin. Silêman heta dawiyê jî weke xortekî tev digere.
15- Weke ku me gotibû, di romanê de hertişt sebeba xwe heye. Hingê sebeba bikaranîna deriyan jî diviya zelal bûya. Lê di vê romanê de bikaranîna deriyan ji bilî vekirina beşan ku dikarîbû bi hejmaran jî bihataya kirin pê ve bi kêrî tiştekî din nayê. Ew jî bi awayekî din, belasebeb an jî bê mahne hatiye bikaranîn. Ji xwe di romanên kurdî de gelek awayên weha hene ku mirov nikare tu mahneyê bide wan.
16- Di r.105 de ji ber ku nivîskar dixwaze behsa hemû xisûsiyetên welatê xwe bike, behsa çend eşiretan dibe û tê gotin ku “berî mehekê yekî Bêrtî hat Belqîs xwast”. Wek fon, an jî ji bo çêkirina atmosfereke civakî bê dayin, mirov dikare di nav re heke pêwîst be û gava ku giring be behs bike. Lê di vira de ew xisûsiyetên civakî ku ji bo çêkirina fonê hatibûn bikaranîn, ji nişka ve ketine nava romanê, çûne lehenga romanê ya sereke xwastiye, lê lehenga sereke qebûl nekiriye. Ji ber ku berê qet behsa vê agahiyê nebûye û bi dû re jî bi temamî tê jibîrkirin, ji bo çi bûyereke weha xistiye nava romana xwe, nayê fahmkirin.
Çend mînak ji xeletiyên gramer û rastnivîsandinê
Beyî ku em têkevin nava detayên ku dê me ji mijara me bi dûr bixînin, em dikarin li vira çend mînakan ji xeletiyên gramera Sobarto û herweha ya weşanxaneya Avestayê bidin. Ji ber ku ev xeletî di gelek berhemên weşanxaneya Avestayê de hene, divê mirov behsa wê jî bike. (Ger ji me were xwastin, em dikarin mînakên hemû berhemên wan yên kurdî derxin.)
1- « Ew jî bi porê min lîst û bi ser min de giriya » (r.59)
Divê weha bûya : Wê jî bi porê min lîst û bi ser mind e giriya.
Ev hê baş nehatiye zelalkirin lê gava di dema borî de lêkereke gerguhêz û yeka negerguhêz bêne ba hevdu, cînavk divê tewandî yanî li gora lêkera gerguhêz bête bikaranîn.
2- « Carekê tenê pelekî piçûçik Hêvî jê re şand. » (r.59) Kê çi şandiye ne diyar e. Ji ber ku Hêvî divê bihataya tewandin. Li gora qaîdeya ergatîvê ev yek mecbûrî ye.
3- Yekî « xwediyê milyonan –li gor gotina wan- hat wê xwest. (r.60) neynûk vebûye lê nehatiye girtin. Kê kî xwestiye ne diyar e. Dîsa pirsgirêka tewang û ergatîvê.
4- « Hê carê min wî li zewacê germ dikir. » (r.159 : kî kê germ dike, ne diyar e? Dîsa pirsgirêka tewang û ergatîvê.
5- (r.61) parantêzek hatiye girtin, lê tu parantêz venebûbû.
6- (r.153.) Parantêzek vebûye lê nehatiye girtin.
7- (r.172) parantêzek vebûye nehatiye girtin.
8- Nivîskar bi wextan nizane. Nizane bê di kîjan formên ravekirin û vegotinan de kîjan demên lêkeran tên bikaranîn. Hayê wî qet ji gramera kurdî tuneye. Mirov bawer nake ku navê tewang û ergatîvê bihîstibe. Lê weşangerê wî yê ku xwedêgiravî weke zimannasekî tev digere, çawa ev xeletî nedîtine, mirov şaş dibe.
9- Hayê nivîskêr ji hevok û paragrafan tuneye. Nizane bê mirov di ku de hevokê xelas dike û bê di ku de paragrafeke din an jî beşekî din dide destpêkirin.
Mînak:
“Wê çaxê telefon li cem me, sê nimro bûn, ango di riya postê re jimara tu dixwazî wê didin te, ev yek jî bi evîndaran gelekî giran bû. Azmûn nêzîk bû. Belqîs ez li xwendinê germ dikirim. » r.55
Mînak:
“Piştî hildan û daketinê ez hinekî bi paş de vegeriyam û bêhna petrolê êş dixiste serê min”. R. 149
Mînak:
“Gava min jê xwest yekî ji me hilbijêre, awirek tûj ji min veda û bi hêrs rabû ser xwe. Selma ez û Nergizê li hev vegerandin, bi nermayî Nergizê gazinên xwe dikirin:
- Xuya ye tu zû tiştan ji bîr dikî Silo, ew kî bû, heta mirinê ji te hez dike?
Nergiz winda bû, diya wê digiriya, Selma digiriya, birayên wê mabûn bêçare:
- Tenê eger me cihê wê nas kiriba”. (r. 99-100)
10- Peyva Xwedê carinan mezin carinan piçûk hatiye nivîsandin. (Mînak r. 39 piçûk - 40 mezin hatiye nivîsandin.)
11- Hin hevokên nîvcohiştî hene.
Mînak:
« Dûpişkek, destpêka şevê, di bin balîfê de bi tiliya diya min vedide û di sola bavê min de dûpişk. » (r.45)
« Ligel bandora reşayiya çavên mêrkuj ku kabokên min dilerizandin. » (r. 49)
« Semiya ku min dixwest vê deftera ku xwîna min li ser rûpelê dawî zuwa bûbû, bigihînim destê wê. » (r.110)
12- Hin hevokên ku tişt ji wan nayên fahmkirin jî hene.
Kenê wê heta bin guhê wê dirêj bûbû.
Ez pir kêfxweş im ji nû ve çêdibim. R. 167
Lê bavê min jî kêleka diya min girt. R. 175
Serkevtinên vê romanê
1- Çîroka Mistoyê qop û teknîka ku di vegotina çîroka wî de hatiye bikaranîn, her çi qas di edebiyata cîhanê de ne nuh be jî, di ya kurdî de nuh e. Ev jî diyar dike ku nivîskar ji teknîk û awayên vegotinê baş fahm dike û ji bo berhemekê cihê serbilindiyê ye ku serê xwe bi wan re êşandiye.
2- Fantaziya Silêmên ya di şeva daweta Belqisê de gelekî xurt e ku dibêje «di daweta te de divê xwîn bê vexwarin. » Avakirina vê fantaziyê, herika wê û êşa Silêmên gelekî li hevdu dike û kêfa xwendevên tîne ku ev yek jî hejayî pesindayinê ye.
3- Nivîskar bi xwe mîna ku ew jî ji ber êşên lehengê xwe diêşe dixuye. Mînak: monolog an jî prologa di navbera nivîskêr û lehengê wî de (r.113) vê yekê diyar dike, û ji ber wê jî zimanê ku di romanê de hatiye bikaranîn wek zimanê êşê xwe rê dide.
4- Di hin deverên romanê de qerf bi awayekî hostehî hatiye bikaranîn ku bi rêya mînakan rexne li hin têgehên ku bi xwe dûrî civatê ne lê di nava civatê de hene û hêlên marjînal temsîl dikin hatiye girtin.
Çavkanî
Nivîsa Îbrahîm Seydo Aydogan di www.nirxandin.com de
Pirtûk |
2504 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Tirkiye | Tirkiye | Tirkiye an jî Komara Tirkiyeyê () dewletek li nîvgirava Anatolyayê ye ku li ser beşek erdnîgariya Kurdistanê û beşek biçûkê nîvgirava Balkanan ku li başûrê rojhilata Ewropayê ye hatiye ragihandin. Sînorên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: Bulgaristan li bakurê rojavayê, Yewnanistan li rojavayê, Gurcistan li bakurê rojhilatê, Ermenistan, Îran û Azerbaycanê li rojhilatê, Iraq û Sûrî li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi Deryaya Navîn li başûrê, Deryaya Egeyî li rojavayê û Deryaya Reş li bakurê tê dorpêçkirin. Deryaya Marmara jî li navbera axên Tirkiyeyê dikeve. Ev derya wekî sînorê parzemîna Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê dewletek du-parzemînî ye.
Deverên din ên Tirkiyeyê û Bakurê Kurdistanê yek ji wan herêmên herî pêşîn ên cîhanê ku bi domdarî bûye cihwarê mirovan, mal û warên girîng ên Neolîtîk ên mîna Girê Mirazan li Kurdistanê bû û şaristaniyên kevnar ên di nav de Hattît, Hîtît, gelên Anatolya, Yewnan, Suryanî, Faris, Kurd û yên din lê dijîn.
Piştî fethên Îskenderê Mezin ku serdema Helenîzmê dest pê kir, piraniya herêmên Anatolyayê yên kevnar ji aliyê çandî ve helenîze bûn û ev yek di serdema Bîzansiyan de jî berdewam kir. Tirkên selcûqî di sedsala 11an de dest bi koçkirina Anatolyayê kirin û bi vê yekê pêvajoya tirk kirina Anatolyayê dest pê dike. Siltanatiya Rûmê a selcûqî heta êrîşa Mongolan di sala 1243an de pirraniya Anatolyaya navînê desthilatdarî kir û piştî ku ew li ser mîrekiyên biçûk ên tirkan belav bû. Di destpêka sedsala 13an de, Osmaniyan bi mîrekiyên tirkî a din kirin yek û herêma Balkan zeft kirin, di dema Osmaniyan de tirkkirina Anatolyayê bêtir pêşve çû. Piştî ku Mehmed II di 1453 de Konstantînopolîs (niha Stembol) zeft kir, berfirehbûna Osmaniyan di bin Selîm I de berdewam kir. Di dema serdestiya Silêman I de, Împeratoriya Osmanî bû hêzekî cîhanî.
Piştî damezrandina dewleta Osmanî, Şerê Rizgariya Tirkiyeyê bi alîgerên xwe ji hinek eşîrên Kurd li dijî dewletên hevalbend ên dagirker di 1ê Mijdara 1922an de ji holê rakirina Siltanatê, di 24ê Tîrmeha 1923an de Peymana Lozanê (ku li şûna Peymana Sevrê bû, wekî bi mînak soza dewleta kurdî da, lê ji aliyê Mustafa Kemal Atatürk ve nehate cîbicîkirin) hat îmzekirin û di 29ê Çiriya Pêşîn 1923an de jî Komarê hat îlankirin. Bi reformên ku ji aliyê serokkomarê yekem ê welêt Mustafa Kemal Atatürk ve hat destpêkirin. Tirkiye di piraniya Şerê Cîhanî yê Duyem de bêalî ma, lê li aliyê Hevpeymanan kete qonaxên dawî yên şer.
Di salên destpêkê yên desthilatdariya Tirkiyê de di navbera salên 1923 - 1938an de bi giranî li rojhilatê Tirkiyê di nav kurdan de serhildanên cudaxwaz çêbûn, ku beşek ji nêrîna Îslamî an jî daxwazên Neteweperistî dihatin kirin, gelek caran bi awayekî hovane hatin tepisandin (binere: Komkujiya Zilanê an Komkujiya Dêrsimê). Herî kêm 100.000 kurd mirin di van "peywirên paqijkirinê" ku dewletên tirk bi nav kir de û nêzî 3-4 hezar gund hatin wêrankirin. Li gorî çavkaniyan, diviyabû di vê serdemê de herî kêm 1 milyon kurd sirgûnî bajarên tirkan bibûna, di encamê de jî divê ev kurd bileztir beşdarî siyaseta tirkkirinê bibin. Îro tê peşbîn kirin ku 7 heya 8 milyon kurd li bajarên ku bi pirranî tirk in dijîn wekî Stembol, Enqere, Îzmîr, Antalya, Qonye, Edene û hinek bajarên wiha ku wek beşekî mezin ji wan ne-kurdîaxiv e lê dijîn. Tê peşbînîkirin ku têne jî 3 heya 4 milyon kurd li Stembolê dijîn. Ev yek Stembol wek bajarê herî qelebalixê ku kurd lê dijîn destnîşan dike.
Tirkiye di Şerê Korêyê de roleke girîng lîst û di sala 1952 de endama NATOyê bû. Di salên Şerê Sar de, welat du derbeyên leşkerî di salên 1960 û 1980an de, û di salên 1970an de heyamek aloziya aborî û siyasî derbas kir. Aborî di salên 1980an de lîberalîze bû, bi sedema mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 2002an vir ve, pergala siyasî ya welêt ji hêla Partiya Dad û Geşedanê û serokê wê Recep Tayyip Erdoğan ve tê birêvebirin ku heya sala 2013an di bin desthilatdariya wî de heya sala 2013an aboriya Tirkiyê di astek normal de bû. Piştî sala 2013an aboriya Tirkiyê her ku diçe têk diçê û di navbera salên sala 2020an û 2023an aboriya Tirkiyê dadikeve asta herî xirab ku hêza aboriya welatiyan dadikeve û di sala 2023an de enflasyona Tirkiyê digihîje asta herî bilind a dîrokî. Destkeftiyên aborî yên destpêkê yên hikûmeta AKPê ku bi dahatên taybetmendî û deynan ve hatin fînanse kirin, di bin siya paşveçûna demokratîk û hilweşîna cihêbûna desthilatan û azadiyên sivîl de, ku piştî ku komara parlamenî bi referandûmê veguherî pergala serokatiyê ya îcrayî di sala 2017an de geş bû.
Navnasî
Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê Împeratoriya Goktirkan hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku îro tê bikaranîn cara yekem li ser nivîskeke di wextê Goktirkan de derbas dibe.
Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek Tūjué bi kar tînin. Dîroknas İlber Ortaylı li nivîseke xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12an de Tirkiye wek Turchia û Turkmenia şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivîskî de, di weqayînameya Seferên Xaçperestan derbas dibe.
Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19an navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên Devlet-i Âliyye, Devlet-i Osmaniye,Memalik-i Şahane, Diyar-ı Rum (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bikaranîn. Xerîteyên ku di wê heyamê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye navên mîna Türkistan, Türkeli, Türkili hatine pêşniyazkirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin.
Di destûra bingehîn a 1921ê de navê "Türkiye" hatiye nivîsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923an de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû.
Guhertina navê fermî li ser zimanên din
Di kanûna 2021ê de Serokkomar Erdogan bi giştînameyek belav kir û xwest îxracat bi etîketa "Made in Türkiye" bê danîn. Di belavokê de her wiha hate gotin ku têkildarî danûstandinên din ên hikûmetê de jî dê hesasiyeta pêwîst li ser bikaranîna hevoka Türkiye li şûna hevokên wek Turkey (bi Îngilîzî), Türkei (bi almanî), Turquie (bi fransî) û hwd. Sedema tercîhkirina Türkiye ev bû ku "çand, şaristanî û nirxên neteweya tirk bi awayekî herî baş temsîl û îfade dike."
Dewleta Tirk di gulana 2022an de Neteweyên Yekbûyî û rêxistinên navneteweyî yên din agahdar kir û xwest ku peyva Türkiye bi fermî li şûna Turkey bi înglîzî bi kar bînin, ku Neteweyên Yekbûyî yekser qebûl kir. Wezareta Karên Derve ya Dewletên Yekbûyî di Çileya 2023 de bi fermî dest bi karanîna bi peyva Türkiye kir.
Dîroka Anatolyayê
Îro nîvgirava Anatolyayê ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema Neolîtîkê û serketinên leşkerî yên Îskenderê Mezin jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Pirraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata zimanên hind û ewropî tê dîtin. Hin lêkolîner destnîşan kirine ku zimanên hind û ewropî ji zimanên hîtîtî û lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha Trakyaya Rojhilat ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna Ewropayê pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne.
Girê Mirazan, ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê Rihayê de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatolyaya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya UNESCO hate ragihandin 2012. Kampûsa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya Erxenî ya Amedê de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê Çanakkaleyê niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta Serdema hesinî dewam kirine.
Yekem niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka Hattî û Hurî ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatolyaya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn keyaniya mezin ava kirin. Asûrî jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên Suryaniyan dihate hînbûn ku Urartî di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê Medên ku ji Îranê hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin.
Piştî hilweşîna Împeratoriya Hîtît, ku li ser Anatolyaya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên hind-û-ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Kîmmeran ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatolyaya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê Împeratoriya Hexamenişî Kûruşê Mezin ve hatin tunekirin.
Antîk, Serdema helenîstî û Serdema Bîzansê
Di Şerê Issus de (333 BZ) ji aliyê Îskenderê Makedonî, şahê Faris III. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek Miletos, Efes, Simîrna û Bîzans ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a Rojhilate Tirkiye dewletek ji aliyê Xanedaniya Orontîd a Ermeniyan ve hatiye damezrandin.
Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya Împeratoriya Hexamenişî, dewleteke farisan, û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta Frîgya, Kapadokya û herî dawî jî Kîlîkya. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora Îskenderûnê (Entakya) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora Iraqê bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împeratoriya Hexamenişî bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî rojhilatê Firatê hate kirin û bi vî awayî serdestiya Persan a li Anatolyayê bi dawî bû.
Damezrênerê bajarê Konstantînopolisê û Împeratoriya Romaya Rojhilat, ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Mezin de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li Babîlê di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên Helenîstîk derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema Împeratoriya Romê de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin.
Di sala 324an de, Împeratorê Romayê Konstantînê Mezin paytexta împeratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên împerator Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împeratoriya Romê ya Rojava ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopolîs (Stembol) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împeratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên Împeratoriya Osmanî Stembol girtin, hebûn.
Serdema Selcûqî û Împeratoriya Osmanîyan
Piştî ku Tirkên oxizî bûn Misilman, nêzî alema Îslamê bûn û di sedsala 9an de li bakurê Deryaya Qezwînê û Gola Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, Selçûqiyan ji welatê bav û kalên xwe, Asyaya Navendî, bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û Dewleta Selçûqiyan ava kirin.
Di nîvê duyem ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên rojhilatê Anatolyayê kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Milazgirê yê di navbera Tirkên Selçûqî û Împeratoriya Bîzansê de, tevgera Tirknasî û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê Xiristiyanî û Yewnanî ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin.
Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, Siltanên selcûqîyen ya Anatolyayê ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê Îznîk e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema Sefera xaçperestan a yekem de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê siltan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Qonyeyê û ji vê rojê û vir ve paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema siltan Elaedîn Keyqubadê Selcûqî Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Elaeddîn ketiye dewra rawestanê.
Împeratoriya Mongolan ji mirina Elaedîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anatoliyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda li ser cihê mîrekiyên tirkan de. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand.
Mîrektiya Osmanî ya ku Osman I. serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser Anatolya, Balkan, Afrîkaya Bakur û Şam serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împeratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împeratorî.
Di sala 1514an de Selîm I bi têkbirina Mîrê Sefewî Şah Îsmaîl di Şerê Çaldiranê de sînorên împeratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de Şam, Misir û Cezayir bi dest xist û li Misirê siltanatiya Memlûkan hilweşand û hişt ku xelîfetiya Îslamê derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împeratoriyên Osmanî û Portûgalî de li ser Deryaya Sor, Deryaya Erebî û Kendava Farsê hatin kirin da ku di Okyanûsa Hindî de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portûgalî ya li ser Hindistanê ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û Amerîkî, bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera Asyaya Rojhilat û Ewropaya Rojava de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir.
Împeratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema Siltan Silêmanê Qanûnî de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropaya Navendî û başûrê Polonyayê bi dagirkirina erdên ber bi Împeratoriya Romayê ya Pîroz a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li Deryaya Navîn zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi Dewleta Sefewiyan re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye.
Împeratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, Şoreşa Zanistî, Serdema Ronahîdariyê û Şoreşa pîşesaziyê ku li Ewropaya Rojava pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împeratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tenzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket.
Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikira mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema Şerê Krîmê de, Împeratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împeratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împeratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Siltanatiya Aceh li Sumatra, Îndonezya. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî Okyanûsa Atlantîk û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û Spanya ku ji Amerîkaya Latînî derbas bûn û Manîla misilmanên berê li Filîpînê dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Erîşên ewropî li şerê cîhanê li dijî Xelîfetiyê kirin.
Împeratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanî yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, Ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anatolyayê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împeratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnan û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin.
Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împeratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê.
Komara Tirkiyeyê
Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanî yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, Îzmîr û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê gulana 1919an de bi çûna Mustafa Kemal Atatürk, yek ji navdarên Şerê Dardanellê, bo Samsûnê, Şerê Rizgariya Tirkiyeyê, bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. Ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de ye.
Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltanet betal kir û Împeratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. Peymana Lozanê ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû Enqereyê bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanistanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanistanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn.
Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye.
Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de siltanî û piştre jî xelîfetî hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, Alfabeya latînî hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên Kurd û Zaza bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. Ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin.
Di Şerê Cîhanî yê Duyem (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26ê hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanistanê de piştî Şerê Cîhanî yê Duyem û daxwaza Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanistanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD.
Tirkiye tevî hêzên Neteweyên Yekbûyî beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952an de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî NATO bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Kîprosê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanistanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Kîpros a Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin.
Di sala 1946an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve Partiya Karkerên Kurdistanê dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15ê tîrmehêa 2016an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat.
Tevlîbûna tirkî di şerê naxweyî yê Sûriyê
Tevlîbûna Tirkiyê di şerê navxweyî yê Sûriyê de ji aliyê dîplomatîk ve dest pê kir û piştre ji aliyê leşkerî ve zêde bû. Di destpêkê de, dewleta tirk hikûmeta Sûriyê bi derketina aloziyên sivîl li Sûriyê di bihara 2011an de şermezar kir; û destwerdanên leşkerî yên rasterast di 2016-17, di 2018 de, di 2019, 2020, û di 2022 de di encama operasyonên leşkerî de ji Tebaxa 2016an û vir ve dewleta tirk a dagirker li ser rojavaya Kurdistanê pêk hatiye. Di dagirina Efrînê û paşê jî dagirinên din ên Rojavayê Kurdistanê de Tirkiyê bi eşkere dixwaze ku demografiya kurdan biguherîne û etnîsîteyê din li van herêmen Rojavayê Kurdistanê bi cih bike ku jê re dibêjin qirkirina etnîkî ku pêkanîna van herêman divê piranîya Ereban hebe. Erdogan ditirse ku eger bi awayekî fermî rêveberiyeke xweser a kurdî bê avakirin, ev yek ji bo gelek kurdên Tirkiyê dibe nimûne, her wiha Erdogan tawanbar kir ku ew li Sûriyê paqijiya etnîkî dike, argumana wî rexne kir û got ku rojavayê Kurdistanê ne ji aliyê dîrokî ve ne jî îro xaka Kurdan e. Li gor hinek nivîskaran ev gotin pir rexnegir e, nezanîbûn û pir eşkere li dijî kurdan e.
Dabeşên îdarî
Tirkiye di warê rêveberiyê de xwediyê pêkhateyeke yekîtî e û ev aliyê yek ji faktorên herî girîng e ku rêveberiya giştî ya Tirkiyeyê ava dike. Dema ku sê desthilatdarî (îcrakar, qanûndanîn û dadwerî) wekî erkên sereke yên dewletê bêne hesibandin, rêveberiyên herêmî xwedî hêzek hindik in. Tirkiye sîstemeke yekîtî a pir navendî ye û parêzgeh jî di bin serweriya navendê de ne. Rêveberiyên herêmî ji bo xizmetên di cih de pêşkêş bikin hatin avakirin û hikûmet ji aliyê qeymeqam û qeymeqamên bajaran ve tê temsîlkirin. Ji xeynî walî û qeymeqamên bajaran, karbidestên din ên payebilind jî ji hêla hikûmeta navendî ve têne tayîn kirin ne ku ji hêla şaredaran ve an jî ji hêla pêkhateyan ve têne hilbijartin.
Di vê çarçeweya yekîtî de Tirkiye ji bo mebestên îdarî li ser 81 parêzgehan hatiye dabeşkirin. Di hemî parêzgehên tirkî de bi giştî 973 navçe hatin dabeşkirin. Tirkiye jî ji bo mebestên erdnîgarî, gelhenasî û aborî di nav 7 herêm û 21 herêman de hatiye dabeşkirin; ev nayê wateya dabeşkirina îdarî.
Reverberî û Siyaset
Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê 600 endamên dengdanê hene, ku her yek ji bo heyamek pênc salan nûneratiya navçeyekê dike. Kursiyên parlamenê li gorî serjimêrî li parêzgehan li gorî nifûsê têne dabeş kirin. Serok bi dengdana rasterast tê hilbijartin û heyama pênc salan kar dike.Serokkomar nikare piştî du dewreyên 5 salan careke din bibe namzedê hilbijartinan, heya ku parlamen di heyama duyem a serokkomariyê de hilbijartinên serokomariyê pêşwext neke. Hilbijartinên parlamenê û hilbijartinên serokkomariyê di heman rojê de tên kirin. Endamek ji bo heyama diwanzdeh salan tê hilbijartin û ji nû ve nayê hilbijartin. Endamên Dadgeha Destûra Bingehîn dema ku temenê wan di ser şêst û pêncê re derbas bibe, mecbûr in ku xanenişîn bibin.
Di sîstema yekkirin a Tirkiyeyê de welatî di bin sê asta desthilatdariyê de ne: neteweyî, parêzgehî û herêmî. Erkên hikûmeta xwecihî bi gelemperî di navbera şaredarî û navçeyan de têne dabeş kirin, ku tê de karbidestên cîbicîkar û yasadanîn bi dengdana pirjimar a welatiyan li gorî navçe têne hilbijartin. Tirkiye ji bo mebestên îdarî li ser 81 parêzgehan hatiye dabeşkirin. Her parêzgeh li ser navçeyan, bi giştî 973 navçeyan hatiye dabeşkirin.
Partî û hilbijartinan
Her hevwelatekî tirkî ku 18 saliya xwe derbas kiriye mafê dengdanê heye û di hilbijartinan de bibe namzet. Ji sala 1934an û vir ve û beriya pirraniya welatan ji bo her du zayendan mafê dengdana gerdûnî li tevahiya Tirkiyeyê tê sepandin. Li Tirkiyê rêjeya beşdarbûna hilbijartinên herêmî û giştî li gorî gelek welatên din bilind e, ku bi gelemperî ji sedî 80 bilindtir e. 600 endamên meclîsê hene ku ji bo heyama 5 salan ji 88 navçe û navçeyan bi sîstema nûnertiya rêjeyî ya bi lîsteyên partiyan têne hilbijartin. Dadgeha Destûra Bingehîn dikare fînansmana giştî ya partiyên siyasî yên ku li dijî laîk an jî têkiliyên wan bi terorîzmê re hene, ji holê rake, an jî hebûna wan bi tevahî qedexe bike. Wezareta Navxweyî dikare partiyên nû ji hilbijartinan re asteng bike jî, eger dadgeh ji bo partiyê biryara xwe bide. Baraja hilbijartinê ya partiyên siyasî li ser asta neteweyî ji sedî heftê dengan e. Partiyên biçûk dikarin ji benda hilbijartinê dûr bikevin, bi rêya pêkanîna tifaqekê bi partiyên din re, ku tê de dengên giştî yên hevpeymaniyê ji %7 derbas bibin, bes e. Namzedên serbixwe di bin benda hilbijartinê de ne.
Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, ji sala 1946an û pê de Tirkiye di bin sîstemeke pirpartî de xebitî. Li aliyê rastê yê aliyên siyasî yên Tirkiyê, partiyên wekî Partiya Demokratîk (DP), Partiya Dad (AP), Partiya dayîkê (ANAP) û Partiya Dad û Geşepêdanê (AKP) bûne partiyên siyasî yên herî navdar ên Tirkiyê û di gelek hilbijartinan de bi ser ketin. Partiyên rastgir ên tirk îhtîmal e ku prensîbên îdeolojiyên siyasî yên wekî kevneperestî, netewperestî an îslamparêziyê qebûl bikin. Li aliyê çepê yê spektrumê, partiyên wekî Partiya Gel a Komarî (CHP), Partiya Populîst a Sosyal Demokrat (SHP) û Partiya Çep a Demokratîk (DSP) carekê serkeftina herî mezin a hilbijartinê bi dest xistin. Partiyên çepgir zêdetir prensîbên sosyalîzm, kemalîzm an jî sekulerîzm dipejirînin.
Serokkomarê 12emîn Recep Tayyip Erdoğan (AKP) yê ku di hilbijartina serokomariyê ya 2023an da serketî bû û serokwezîrê berê ye, niha wek serokê dewletê û serokê hikûmetê dixebite. Kemal Kılıçdaroğlu (CHP) serokê Giştî yê Opozîsyona Tirkiyê ye. Devlet Bahçeli Serokê Demî yê Meclisa Mezin e.
Hêz
Hêzên Çekdar ên Tirkiyeyê ji serfermandariya Giştî, Hêzên Bejayî, Hêzên Deryayî û Hêzên Esmanî pêk tê. Serokê Sererkaniyê ji aliyê Serokkomar ve tê tayînkirin. Serok ji bo meselên ewlekariya netewî û amadehiya têr a hêzên çekdar ji bo parastina welat li ber parlamenê berpirsiyar e. Lê desthilata ragihandina şer û şandina Hêzên Çekdar ên Tirkiyê bo welatên derve yan jî hiştina hêzên çekdar ên biyanî li Tirkiyê bi cih bibin, tenê di destê parlamenê de ye.
Fermandariya Giştî ya cendirmeyan û fermandariya Ewlekariya Peravê saziyên înfazê yên bi organîzasyona leşkerî û di bin rayeya Wezareta Karên Hundir de ne. Di dema şer de, serokkomar dikare ferman bide hin yekîneyên Fermandariya giştî ya cendirmeyan û fermandariya Ewlekariya Peravê ku di bin Fermandariya Hêzên Bejahî û Hêzên Deryayî de tevbigerin. Cendirmeyan û Ewlekariya Peravê yên mayî yên di bin serweriya Wezareta Karên Hundir de wezîfeyên xwe yên hiqûqê didomînin.
Tirkiye di nav NATOyê de, piştî Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) duyem hêza leşkerî ya domdar e, ku ji Sibata 2022an vir ve 890,700 leşkerî hene.
Tirkiye ji Şerê Korêyê û vir ve beşdarî mîsyonên navneteweyî yên di bin banê Neteweyên Yekbûyî û NATOyê de bûye, di nav wan de mîsyonên aşitiyê yên li Somalya, Yûgoslavya û Kevana Afrîkayê. Di Şerê Kendavê yê Yekem de piştgirî da hêzên koalîsyonê, personelên leşkerî beşdarî Hêza alîkariya Ewlekariya Navneteweyî li Efxanistanê kir, û di Hêza Kosovayê, Eurocorps û Komên Şer ên Yekîtiya Ewropayê de çalak dimîne. Di van salên dawî de Tirkiyê di warê ewlehî û perwerdeyê de alîkariya hêzên Pêşmerge li başûrê Kurdistanê û Hêzên Çekdar ên Somaliyê kiriye.
Hêzên Çekdar ên Tirk li dervayê welat bi baregehên leşkerî wekî yên li Albanya, Iraq, Qeter, û Somalya hebûneke leşkerî ya nisbeten girîng heye. Hêzek ji 36,000 leşkeran li Bakurê Kîprosê ji sala 1974 ve digire.
Têkiliyên derve
Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkiyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir.
Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê
Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî statû. Jixwe piştî Serhildana Şêx Seîdê Pîranî li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir.
Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî Şoreşa Îlonê givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta Mongolya mijara kurdan bir Neteweyên Yekgirtî. Ev piştî Peymana Sevrê duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke navneteweyî . Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê Hereketa Piling li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn.
Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê
Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî Peymana Zehabê ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Zehabê welatê kurdan an ku Kurdistan ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne.
Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye.
Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze;
Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:
Têkiliyên Tirkiyeyê li gel DYA û Îsraêlê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraêlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraêlê nasnake
Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike.
Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide.
Polîtîkayên Tirkiyeyê li Asyaya Navendî û Qefqasyayê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, qirgiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Qefkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike.
Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav Başûrê Kurdistanê û Iraqê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin.
Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina PJAKê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn.Di 27ê tîrmehê 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin.
Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê
Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka Şetelereb hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin Peymana Seedabadê an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike
Li sala 1946ê van herdu dewletan Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946 destnîşan kir.
Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê
Piştî şerê cîhanî yê yekem dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana Sykes–Picot û Peymana Sevrê axa welatê Osmaniyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya Fransayê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî Xetay (parêzgeh) ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe.
Qanûn
Bi damezrandina Komarê re, Tirkiyê pergala hiqûqa medenî pejirand û li şûna qanûnên osmanî yên ku ji Şerîetê derketî de cih girt. Zagona Medenî, ku di sala 1926an de hatî pejirandin, li ser bingeha Qanûna Medenî ya Swîsre ya 1907an û Qanûna Swîsre ya Peywiran a 1911an bû. Her çend ew di sala 2002an de gelek guhertin derbas bû jî, ew pir ji bingeha Qanûna bingehîn diparêze. Qanûna Cezayê, ku bi eslê xwe li ser bingeha Qanûna Cezayê ya Îtalyayê ye, di sala 2005an de bi zagonek bi prensîbên mîna Qanûna Cezayê ya Alman û bi gelemperî qanûnên Alman ve hate guheztin. Hiqûqa îdarî li ser bingehê wekheviya fransî ye û qanûnên prosedurê bi gelemperî bandora pergalên hiqûqî yên Swîsre, alman û fransî nîşan dide. Prensîbên îslamî di pergala hiqûqî de cih nagirin.
Mafên mirovan
Rewşa mafên mirovan li Tirkiyeyê bû cihê nîqaş û şermezarkirina navneteweyî. Di navbera salên 1959 û 2011an de Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê zêdetirî 2400 biryar li dijî Tirkiyeyê ji ber binpêkirina mafên mirovan di mijarên wekî mafên kurdan, mafên jinan, mafên LGBT û azadiya medyayê de da. Rewşa mafên mirovan a Tirkiyeyê ji bo endambûna welat di Yekîtiya Ewropayê de dibe asteng.
Di nîvê paşîn ên salên 1970an de, Tirkiye rastî tundûtûjiya siyasî di navbera komên çekdar ên çepgir û rastgir ên tund de, ku di derbeya leşkerî ya 1980 de derket holê. Partiya Karkerên Kurdistanê (bi kurtasî PKK) di sala 1978an de ji aliyê komek çekdarên kurd ve bi serokatiya Abdullah Öcalan ve hatiye damezrandin û daxwaza avakirina dewleta kurdî ya serbixwe ku xwe dispêre îdeolojiya Marksîst û Lenînîst dike. Sedema destpêkê ya vê yekê ji aliyê PKKê ve, zext û zordariya li ser kurdan li Tirkiyeyê bû. Di sala 1984an de dema ku PKKê serhildana kurdan îlan kir, serhildaneke berfireh dest pê kir. Bi demê re PKK daxwazên xwe guhert û kir mafên wekhev ên etnîkî yên Kurdan û otonomiya parêzgehan ku bi pirranî kurd lê dijîn di nava Tirkiyê de bibe. Ji sala 1980an de, parlamenê Tirkiyeyê parêzbendiya endamên xwe ji dozgeriyê derxist, ku di nav wan de 44 parlementerên ku piraniya wan ji partiyên alîgirê kurdan bûn.
Di 20ê Gulan 2016an de, parlamenê Tirkiyeyê hema ji çaryeka endamên xwe ji dozgeriyê parêzbendî betal kir, di nav de 101 parlementerên partiya alîgirê kurdan Partiya Demokratîk a Gelan û partiya opozîsyona sereke Partiya Gel a Komarî. Di sala 2020an de, bi hinceta bersivdana hewldana derbeya têkçûyî ya 2016an, rayedaran zêdetirî 90,000 hemwelatiyên tirk girtin an jî avêtin girtîgehê. Li gorî Komîteya Parastina Rojnamegeran, hikûmeta Partiya Dad û Geşedanê li dijî azadiya medyayê zextan pêk aniye. Gelek rojnameger bi sûcdariya "terorîzm" û "çalakiyên dij-dewletê" hatin girtin. Di sala 2020an de, CPJ-ê 18 rojnamevanên girtî yên li Tirkiyeyê tespît kirin (di nav wan de karmendê edîtoriya Cumhuriyet, rojnameya herî kevn a Tirkiyeyê ku hîn jî aktîv e).
Mafên LGBT
Aborî
Tirkiye endamê damezrîner ê OECD û G20 e û di nav welatên E7 û EAGLE de cih digire. Ew welatek nû-pîşesazkirî ye ku xwedan aboriya dahata jorîn-navîn e, ku ji hêla GDPya binavkirî ve di cîhanê de 19emîn mezin e, û ji hêla PPP-ê ve ya 11emîn mezin e. Li gorî texmînên IMFê, di sala 2023an de serê mirovekî ji aliyê PPP'yê ve hilberîna hilberîna navokî ya Tirkiyeyê 41 hezar û 412 dolar e, serê şexsekî jî 11 hezar û 932 dolar e. Li gorî sala 2019an ji sedî 11,7ê tirkan di bin metirsiya xizanî û dûrketina civakî de ne. Di sala 2021ê de li Tirkiyê bêkarîbûn %12 ji xelkan bû. Li gorî daneyên Banka Cîhanê, di navbera salên 1993-2010an de nifûsa çîna navîn li Tirkiyeyê ji sedî 18 derketiye ji sedî 41ê nifûsa giştî.
Di cotmeha sala 2021an de, depoyên diravên biyanî yên hemwelatî û niştecîhan di bankên Tirkiyê de 234 milyar dolar bû, ku bi qasî nîvê hemî depoyan e. Ji adara 2023an vir ve rezerva diravê biyanî ya Bankaya Navendî ya Tirkiyeyê 62,6 milyar dolar bû (li gorî meha borî ji sedî 2,3 zêde bû), rezerva zêr jî 52,2 milyar dolar bû (li gorî meha berê ji sedî 7,2 zêde bû). Hebûnên rezervan 122,4 milyar dolar bû (ji sedî 4,3 zêdebûnek li gorî meha borî).
Pîşesaziya otomobîlyayê li Tirkiyê mezin e, û di sala 2022an de 1,352,648 wesayîtên motor hilberandine, ku di rêza 13emîn hilberînerê herî mezin de di cîhanê de ye (hilberîn di sala 2017 de bi 1,695,731 wesayîtên motorê bilind bû, dema ku Tirkiye jî di rêza 13emîn de bû). Şîrketên otomotîv ên Tirk ên mîna TEMSA, Otokar û BMC di nav mezintirîn hilberînerên van, otobus û kamyonan de ne. Togg, an jî Automobile Joint Venture Group Inc., yekem pargîdaniya wesayîtên hemî elektrîkî ya Tirkiyê ye. Kargehên keştiyê yên Tirkiyeyê hem ji bo hilberîna tankerên kîmyewî û neftê yên heya 10,000 dwt û hem jî ji bo mega yatên wan pir têne hesibandin. Marqeyên tirkî yên mîna Beko û Vestel di nav hilberînerên herî mezin ên elektronîkên xerîdar û alavên malê de li Ewropayê ne, û ji bo lêkolîn û pêşkeftinê di teknolojiyên nû yên têkildarî van qadan de gelek fonan veberhênan dikin.
Sektorên din ên sereke yên aboriya Tirkiyê ev in: banking, avahî, alavên malê, elektronîk, tekstîl, parzûnkirina neftê, berhemên petrokîmyayî, xurek, maden, hesin û pola û pîşesaziya makîneyê. Li gorî anketa Saziya Statîstîkê ya Tirkiyeyê ya sala 2021an ku daneyên berdest ên sala 2020'an bi kar anîne, tê texmînkirin ku ji sedî 46,7ê dahata giştî ya bidestxistî ji sedî 20'ê herî zêde yên dahatiyê werdigirin, ji sedî 20ê herî hindik jî ji sedî 6,1an werdigirin.
Geştyarî/Tûrîzmê
Geştyarî li Tirkiyeyê di sedsala 21an de hema her sal zêde bûye û beşeke girîng a aboriyê ye. Wezareta Çand û Tûrîzmê ya Tirkiyeyê niha di çarçoveya projeya "Turkey Home" de tûrîzma Tirkiyeyê pêş dixe. Tirkiye di cîhanê de yek ji deh welatên mebesta sereke ye, ku rêjeya herî zêde ya mêvanên biyanî ji Ewropayê tên; bi taybetî di salên dawî de Almanya û Rûsya. Di sala 2019an de Tirkiye di warê hejmara geştiyarên navneteweyî de li pişt Îtalyayê di rêza şeşem a cîhanê de cih girt û 51,2 milyon tûrîstên biyanî serdana wî welatî kirin. Tirkiye 19 Cihên Kelepora Cîhanê ya UNESCOyê û 84 Cihên Mîrateya Dinyayê di lîsteyê de hene. Li Tirkiyeyê 519 plajên Ala Şîn hene, ku ew di cîhanê de di rêza sêyemîn de ye. Stembol di sala 2018an de bi 13,433,000 ziyaretvan salane di rêza dehem de ye. Antalya di sala 2021ê de bi zêdeyî 9 milyon tûrîstên Tirkiyeyê duyem bajarê herî zêde tê ziyaretkirin e.
Binesaziyê
Di sala 2013 de li Tirkiyê 98 balafirgeh hebûn, ji wan 22 balafirgeh navneteweyî ne. Balafirgeha Stembolê tê plankirin ku bibe balafirgeha herî mezin a cîhanê, bi kapasîteya ku salê 150 mîlyon rêwî xizmet bike. Turkish Airlines Balafirgeha Stembolê, ku kapasîteya wê ya salane ya xizmetkirina 90 mîlyon rêwiyan heye, wekî navenda xwe ya sereke bikar tîne û çend xetên din ên hewayî li welêt kar dikin. Turkish Airlines seferên xwe ji bo 315 mebestan li Ewropa, Asya, Afrîka, û Amerîka destnîşan kiriye, ku ew dike mezintirîn keştiya sereke ya cîhanê ji hêla hejmara welatên ku têne xizmet kirin.
Tora otobanê li gorî sala 2020an 3,523 kîlometre (2,189 mîl) vedigire. Tê pêşbînîkirin ku tor di sala 2023an de bigihîje 4,773 kîlometre (2,966 mîl) û heya 2035-an 9,312 kîlometre (5,786 mîl).
Metroya Stembolê bi 495 mîlyon siwarî salane şebekeya metroya herî mezin a welêt e. 9 xetên metroyê di bin xizmetê de ne û 6 xetên din jî di bin çêkirinê de ne.
Tûnela Mermarayê ku di sala 2013an de hat vekirin, di bin Tengava Stembolê de xetên trenê û metroyê yên aliyên Ewropî û Asyayî yên Stembolê girêdide; dema ku Tumûnela Eurasia ya nêzîk (2016) ji bo wesayîtên motorê girêdanek rê ya binê behrê peyda dike.
Pira Bosforê (1973), Pira Fatîh Siltan Mehmet (1988) û Pira Yawiz Siltan Selîm (2016) sê pirên daleqandî ne ku peravên Ewropa û Asyayê yên Tengava Bosforê li Stembolê bi hev ve girê didin.
Pira Çanakkale 1915 (2022) li ser tengava Çanakkaleyê ye, ku Ewropa û Asyayê bi xwe re girêdide, û ew pir ji têr dirêjtirîn pira daleqandî ya cîhanê ye. Pira Osman Gazî (2016) peravên bakur û başûrê Kendava Îzmîtê bi hev ve girêdide.
Rêhesinên dewleta tirkî bi dirêjahiya 12.532 kîlometre trênên bi lez û bez bi rê ve dibe. Şîrketa rêyên hesinî ya milî ya hikûmetê di sala 2003an de dest bi çêkirina xetên hesinî yên bilez kir. Xeta Enqere-Qonye di sala 2011an de dest bi xebatê kir, xeta Enqere-Stembol di sala 2014an de ket xizmetê. Xeta Enqere-Sêwasê (252 mi) dirêj di 2023 de vebû.
Gelek boriyên gaza siruştî li ser xaka welêt dikevin. Herrokê hêşîn, xeta boriya gazê ya mezin a trans-Berya Reş, gaza xwezayî ji Rûsyayê digihîne Tirkiyê, wekî xeta boriya binê behrê bi Herrokê tirkî. Xeta boriya Bakû-Tiflîs-Ceyhanê ku duyem dirêjtirîn boriya petrolê ya cîhanê ye, di sala 2005an de hatibû vekirin. Di dawiya kanûna 2022an de, hêjmara giştî ya gaza xwezayî ya ku Tirkiyeyê li Deryaya Reş keşf kiribû, bû 710 milyar metrekup piştî ku zevîyek nû hat dîtin û vedîtina berê ji nû ve zêde bû.
Zanist û teknolojî
TÜBITAK ji bo pêşxistina polîtîkayên zanist, teknolojî û nûjeniyê li Tirkiyeyê saziya sereke ye. TÜBA civakeke zanistî ya xweser e ku ji bo pêşxistina xebatên zanistî li Tirkiyeyê tevdigere. TAEK saziya fermî ya enerjiya navokî ya welêt e, ku li ser lêkolînên akademîk, pêşkeftin û pêkanîna teknolojiya nukleerî ya aştiyane ye. Ew çavdêriya avakirina yekemîn tesîsa nukleerî ya Tirkiyeyê, Santrala Nukleerî ya Akkuyu ya Mêrsînê, bi bihayê 20 milyar dolarî dike; santrala di 27ê nîsana 2023an de dest bi xebatê kir û tê pêşbînîkirin ku dora 10% ji hewcedariya elektrîkê ya welat bicîh bîne.
Hikûmeta Tirkiyeyê di lêkolîn û pêşdebirina teknolojiyên leşkerî de, di nav de Pîşesaziya Hewayî ya Tirk, Aselsan, Havelsan, Roketsan û MKE, gelek veberhênan dike. Tirkiye di warê balafirên bêmirov (UAV) de pêşengek cîhanî ye; Bayraktar TB2 ku ji aliyê şîrketa berevaniya taybet Baykar ve tê çêkirin, ji zêdetirî dehan welatan re hatiye hinardekirin û di gelek pevçûnan de roleke diyarker lîstiye, di nav wan de şerê Qerebaxa 2020an û dagirkirina Rûsyayê ya sala 2022-an a Ûkraynayê.
Tirkiye di sedsala 21ê de di warê teknolojiya hewayî de gavên girîng avêtiye. Di sala 2013an de, wê bi roketa Roketsan Şimşek-1, Pergala Avêtina Fezayê ya Tirkî (UFS) dest pê kir ku kapasîteya avêtina satelaytê ya serbixwe heta bilindahiya 550 km (342 mi) bi pêş bixe. Heta sala 2027, û heta sala 2028an dirêjtir Şîmşek-2 di nav wan de avakirina fezayê pêşxistina wesayîtên avêtina satelaytan, û avakirina stasyonên Erdê yên dûr.
Türksat, tekane operatora peywendiyên peywendiyên welat, rêze satelaytan avêt orbitê; Bi heman awayî, Navenda Meclisa Satelîtan, Entegrasyon û Testê ya Tirk (UMET) - tesîseke hilberîn û ceribandina keştiyên fezayê ya ku xwediyê Wezareta Parastina Neteweyî ye û ji hêla TAI-yê ve tê xebitandin - ji bo keşfê rêzeya peykên çavdêriya Erdê ya Göktürk da destpêkirin; BILSAT-1 û RASAT satelaytên çavdêriya Erdê yên zanistî ne ku ji hêla Enstîtuya Lêkolînê ya Teknolojiyên Fezayê TÜBİTAK ve têne xebitandin.
Di sala 2015an de, Aziz Sancar, profesorekî tirk li Zanîngeha Karolînaya Bakur, Xelata Nobelê ya Kîmyayê wergirt ji ber xebata xwe ya li ser çawaniya tamîrkirina şaneyên DNA yên xisardar; ew yek ji du xelatgirên xelata Nobelê ya Tirk e, û di zanistan de yekem e. Zanyarên din ên navdar ên tirk bijîjk Hulusi Behçet ku nexweşiya Behçet keşf kiriye; matematîkzan Cahit Arg, ku Arf guherbar diyar kir; û pispor Uğur Şahin û Özlem Türeci, ku pargîdaniya wan a biyoteknolojiya Alman, BioNTech, yek ji yekem derziyên bi bandor li dijî Covid-19 çêkir.
Tirkiye di nav pêncî welatên herî nûjen ên cîhanê de cih digire, di sala 2021an de di Endeksa Nûjeniya Gerdûnî de di rêza 41emîn de ye; ev yek ji sala 2011an vir ve zêdebûnek berbiçav nîşan dide, ku ew di rêza 65emîn de bû.
Gelhenasî
Li gorî Sîstema Qeydkirina Nifûsê ya Navnîşan a Tirkiyê, nifûsa welêt di sala 2022an de 85,279,553 bû, 93,4% ji wan li navenda parêzgehan û navçeyan dijiyan, tenê 6,6% li bajarok û gundan dijiyan. Di sala 2022an de, nifûsa Tirkiyê di her km2 de 111 kes bû. Kesên di nav koma temenê 15-64 salî de ji sedî 68,1ê nifûsa giştî pêk tînin; koma temenê 0-14 ji sedî 22,0; dema ku hemwelatiyên bi temen 65 salî û mezintir ji sedî 9,9 bûn. Di navbera salên 1950-2020an de nifûsa Tirkiyeyê ji 20,9 milyonî çar qat zêde bûye û derketiye bi 83,6 milyonî.
Dîn
Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% misilmanên (80% suni û 16,1% elewî) ne; 0,6% jî xiristiyan û 3,2% ateîst û agnostîk in.
Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû.
Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye.
Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stembol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e.
Li Tirkiyeyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina cihûyên spanî û portûgalî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15an de, Împeratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye.
Komên gel
Li Tirkiyeyê tirk, kurd, çerkez, Gurcî, bosnî, ereb, alban, laz, û gelek gelên din wek ermenî (Hamşen), bulgar (pomak), suryanî, Çeçen, yewnan (pontî), tirkên cihû û roman.
Li gorî çapa 2016 ya CIA World Factbook, 70-75% ji nifûsa Tirkiyê ji tirkên etnîkî pêk tê, ku Kurd %19 û hindikahiyên din jî di navbera 7 û %12 de ne. Li gorî Milliyet, di rapora 2008an de ku ji hêla akademîsyenên sê zanîngehên Tirkiyeyê yên li rojhilatê Anatolyayê ve ji bo Konseya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiyê hat amadekirin, tê pêşniyarkirin ku bi qasî 55 milyon tirkên etnîkî, 9,6 milyon kurd, 3 milyon zaza, 2,5 milyon çerkez, 2 milyon bosnak, 500,000-1,3 milyon alban, 1 milyon gurcî, 870.000 ereb, 600.000 pomak, 80.000 laz, 60.000 ermenî, 30.000 brîtanî, 25.000 asûrî / suryanî, 20.000 cihû û 15.000 grek û 500 êzdî li Tirkîyê dijîn.
Kurd komê herî mezin a ne-tirk in ku ji sedî 17 heya 25ê nifûsê ne. Hêjmara rastîn mijara nîqaşê dimîne; Li gorî Servet Mutlu, "pir caran ev nirxandin, ne ji rastiyên zanistî û nezaniyê, sempatî û helwestên tirkparêz nîşan didin". Kurd li parêzgehên Agirî, Batman, Bîngol, Bidlîs, Diyarbekir, Hekarî, Îdir, Mêrdîn, Mûş, Sêrr, Şirnex, Dêrsim û Wanê piranîya xwe pêk tînin; li parêzgeha Riha (% 47); û hindikahiyek mezin li parêzgeha Qersê (45%). Herwiha, ji ber koçberiya navxweyî, civakên kurdên dîasporayê li hemû bajarên mezin ên navend û rojavayê Tirkiyê hene. Li Stembolê, bi texmînî sê heya çar milyon kurd hene, ku ew dike bajarê ku herî zêde nifûsa kurdan li dinyayê lê heye. Tê bawer kirin ku hindikahiyên ne kurd ji sedî 15 - 20 ê nifûsê pêk tînin.
Beriya destpêkirina şerê navxweyî yê Sûriyê di sala 2011an de, hejmara Ereban li Tirkiyê ji 1 milyon heya zêdetirî 2 milyon diguherî. Ji nîsana 2020an vir ve, 3.6 milyon penaberên Sûrî li Tirkiyê hene, ku piraniya wan Ereb in, lê di nav wan de Kurdên Sûriyê, Tirkmen û komên din ên etnîkî yên Sûriyê jî hene. Piraniya van bi destûra rûniştina demkî li Tirkiyeyê dijîn. Hikûmeta Tirkiyeyê mafê welatîbûna Tirkiyê da penaberên ku tevlî Artêşa Niştimanî ya Sûriyê bûne.
Herwiha:
Gelhenasiya Kurdistanê
Tirk
Kurdên Anatolyayê
Kurdên Stembolê
Çerkezên Tirkiye
Gurcîyen Tirkiyeyê
Bosnakên Tirkiyeyê
Serbên Tirkiyeyê
Erebên Tirkiye
Albanên Tirkiyeyê
Lazên Tirkiyeyê
Azeriyên Tirkiyeyê
Teterên Krîmê li Tirkiyeyê
Çeçenên Tirkiyeyê
Zimanên wêlet
Zimanê fermî yê Tirkiyê têne tirkî ye ku ji sedî 75ê nifûsê ku di nav wan de gelek kesên ne-tirk jî hene wek zimanê dayikê bi tirkî diaxivin. Piştî vê yekê duyemîn zimanê herî zêde li welêt tê axaftin, kurdiya bakur e, ku ji aliyê derdora %15ê nifûsê ve tê axaftin, lê hejmara kurdan derdora %24ê nifûsê ye. Ji destpêka şerê Sûriyê ve civakeke mezin a bi erebîaxiv jî di encama penaberên Tirkiyê de ava bûye, ku bi rêjeya %4-5ê zimanên neteweyî pêk tê. Her wiha derdora 70 zimanên din jî hene ku bi kêmanî bi dehan kes li welêt diaxivin, di nav de çerkezî, gurcî, albanî, bosnî, serbî, ermenî û gelekên din.
Perwerde
Wezareta Perwerdehiya Neteweyî berpirsiyariya perwerdeya pêşdibistanê ye. Ev mecbûrî ye û diwanzdeh salan dom dike: her yek çar sal ji bo dibistana seretayî, dibistana navîn û lîseyê. Hemî 12 sal perwerdehiya mecburî di dibistanên dewletê de bêpere ye. Tê gotin ku perwerdehiya bingehîn li Tirkiyeyê li paş welatên din ên OECD-ê ye û di navbera kesên xwedî performansa bilind û kêm de ferqên girîng hene. Gihîştina dibistanek bi kalîte bi giranî bi performansa azmûnên têketina dibistana navîn ve girêdayî ye, heya wê astê ku hin xwendekar dema ku deh salî dibin dest bi dersên hîndekariya taybet dikin.
Di sala 2023an de li Tirkiyeyê 207 zanîngeh hebûn.
Tirkiye di van salên dawî de bûye navendeke xwendekarên biyanî. Di sala 2016an de hejmara xwendekarên biyanî li Tirkiyeyê 795.962 bû. Hikûmetê planek ragihand ku bi pêşkêşkirina bûrsên balkêş, dora 500,000 xwendekarên biyanî li zanîngehên xwe bikişîne. Bûrsên Tirkiyeyê bernameyek navneteweyî ye ku ji hêla Hikûmeta Tirkiyê ve tê fînanse kirin. Di sala 2021 de, Bûrsên Tirkiyeyê li 178 welatan 165,000 serlêdan ji xwendekarên paşerojê wergirtin.
Parastina saxlemiyê
Wezareta Tenduristiyê ji sala 2003an vir ve pergala lênihêrîna giştî ya gerdûnî dimeşîne. Bi navê Bîmeya Tenduristiyê ya Gerdûnî (Genel Sağlık Sigortası) tê zanîn, ew bi lêzêdekirina bacê li ser kardêran tê fînanse kirin, ku niha %5 e. Fînansekirina sektora giştî bi qasî ji sedî 75,2 ji lêçûnên tenduristiyê digire. Tevî lênihêrîna tenduristî ya gerdûnî, lêçûnên giştî yên tenduristiyê wekî parê GDPê di sala 2018an de di nav welatên OECD de ji % 6,3 ê GDPyê herî hindik bû, li gorî navîna OECD 9,3% Xercên lênihêrîna tenduristiyê kêmtir dibe sedema kêmbûna temenê navîn li Tirkiyeyê ku 32,4 sal e, li gorî Îtalya ku 47,3 e. Pîrbûna nifûsê sedema sereke ya lêçûnên lênihêrîna tenduristî yên li cîhana pêşkeftî ye.
Hêviya jiyanê li Tirkiyeyê bi 78,6 sal e (75,9 ji bo mêran û 81,3 ji bo jinan), li gorî navîneya Yekîtiya Ewropayê 81 sal e. Li Tirkiyê rêjeyên qelewbûnê zêde ye, ji sedî 29,5 ê nifûsa wê ya mezin xwedî nirxek indeksa girseya laş (BMI) ya 30 an jî jortir e. Germbûna hewayê li Tirkiyeyê sedema sereke ya mirina zû ye.
Li welêt gelek nexweşxaneyên taybet hene. Di van salên dawî de Tirkiye ji tûrîzma bijîskiyan sûd werdigire ku di sala 2019an de zêdetirî 1 milyar dolar dahat bi dest xistiye. Ji sedî 60ê dahatê ji emeliyata plastîk hatiye bidestxistin û di sala 2019an de li welêt di çarçoveya tûrîzma tenduristiyê de bi giştî 662 hezar û 87 nexweşan xizmet kirine.
Erdnîgarî
Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê.
Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e.
Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe.
Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalayayê dirêj dibe.
Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Ewrasyayê re digihêje hev û Deşta Anatolyayayê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatolyayê ku sînorên pîta yên îroyîn ên Ewrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anatolyayê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîv ên erdhejê.
Trakyaya rojhilat, beşa Ewropayê ya Tirkiyeyê, li rojhilatê herî rojhilatê Balkan e. Ew sînorê di navbera Tirkiye û cîranên wê Yewnanistan û Bulgaristanê de pêk tîne. Parçeya Asyayê ya welêt bi piranî ji nîvgirava Anatolyayê pêk tê, ku ji deştek navendî ya bilind û deştên peravê yên teng, di navbera rêzeçiyayên çiyayên Köroğlu û pontî li bakur û Toros li başûr pêk tê.
Li Herêma Golan (bi tirkî : Göller Yöresi ) golên herî mezin ên Tirkiyeyê wek Gola Beyşehir, Gola Egirdir, Gola Burdur, Gola Akşehir, Gola Eber û Gola Işikli. Gola Tûz, Gola Nemrûdê, Gola Çildırê, Gola Îznikê, Gola Uluabat, Gola Manyas, Gola Sapanca, Gola Salda, Gola Meke û Gola Uzunggolê di nav golên din ên Tirkiyeyê de ne.
Piraniya Tirkiyeyê ji ber erdhejan metirsîdar e.
Cureyên jîyannasî
Helwesta Tirkiyê ya li xaçerêya rêyên bejayî, deryayî û hewayî yên di navbera her sê parzemînên Cîhana Kevin de û cihêrengiya jîngehên li seranserê herêmên wê yên erdnîgarî, cihêrengiya cureyên cûrbecûr û ekosîstemek jîndar çêkiriye. Anatolya welatê gelek riwekên ku ji destpêka çandiniyê û vir ve ji bo xwarinê têne çandin e û bav û kalên kovî yên gelek kulîlk û nebatên ku niha ji bo mirovatiyê keresteyên bingehîn peyda dikin, hêj li Tirkiyê şîn dibin. Pirrengiya faunaya Tirkiyeyê ji ya flora wê jî zêdetir e. Li tevahiya Ewropayê jimara heywanan derdora 60.000 e, li Tirkiyeyê jî zêdetirî 80.000 cureyên heywanan hene (ji 100.000î zêdetir cureyên binecure hene).
Li Tirkiyeyê 40 parkên neteweyî, 189 parkên xwezayê, 31 herêmên parastina cewherî, 80 herêmên parastina jîngeha kovî û 109 abîdeyên xwezayê yên wekî Parka Neteweyî ya Dîrokî ya Nîvgirava Gallipoli, Parka Neteweyî ya Çiyayê Nemrûdê, Parka Neteweyî ya Troya Antîk, Parka Xwezayê ya Ölüdeniz û Parka Xwezayê ya Polonezköy hene. Di sedsala 21. de ji ber guherîna avhewayê ya li Tirkiyeyê çolbûna çolbûnê jî di nav de ye.
Leopardê Anatolyayê hê jî li herêmên Bakurê Kurdistanê bi hejmareke pir kêm tê dîtin. Linxên Ewrasyayê, pisîka kovî ya Ewropayê û Caracal cureyên din ên mêş in ku niha li daristanên Tirkiyeyê têne dîtin. Pilinga Xezerê ku niha tune bûye, heta nîvê dawiya sedsala 20an li herêmên herî rojhilatê Anatolyayê jiyan dikir.
Avhewa
Deverên peravê yên Tirkiyê yên ku sînorên deryaya egeyî û deryaya navîn hene, avûhewaya xweya Behra Navîn a nerm, havînên germ û hişk û zivistanên nerm û hênik û şil hene. Herêmên peravê yên li ser sînorê deryaya reş xwedî avûhewaya okyanûsê ya nerm û havînên germ û şil û zivistanên hênik û sar û şil in. Beravên Tirkiyê yên Behra Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde dibare. Beşa rojhilatê peravên deryaya reş salane 2200 mîlîmetre (87 în) dibare ku di welêt de barîna herî zêde ye. Deverên peravê yên li ser sînorê deryaya mermerê, ku deryaya egeyî û deryaya reş bi hev ve girêdide, xwedan avhewayek veguhêz e di navbera avhewa nerm a deryaya navîn û avhewa nerm a okyanûsê de bi germ û germ, havînên bi nermî hişk û zivistanên sar û sar û şil. Berf hema hema her zivistan li deverên peravên deryaya marmara û Deryaya Reş dibare, lê bi gelemperî ji çend rojan zêdetir dihele. Lê belê berf li peravên deryaya egeyî kêm e û li peravên Deryaya Navîn jî pir kêm e. Zivistana li deşta Anatolyayê bi taybetî dijwar e. Germahiya li bakurê rojhilatê Anatolyayê di navbera -30 û -40 °C (-22-40 °F) de çêdibe û dibe ku salê herî kêm 120 rojên salê û di tevahiya salê de jî li ser lûtkeyan berf bibare. çiyayên herî bilind. Li Anatoliya navîn germahî dikare dakeve binê -20 °C (-4 °F) û çiya hê sartir in.
Çand
Tirkiye xwedî çandeke pir cihê ye ku ji hêmanên curbecur ên çandên tirkî, Anatolî, Bîzansî û Osmanî (ya dawîn ji gelek aliyan ve berdewamiya çandên Yewnan-Romen û Îslamî bû) bi çand û kevneşopiyên rojavayî re, pêvajoyek e, demê ku rojavabûna Împeratoriya Osmanî dest pê kir û îro jî berdewam dike. Ev tevlihevî di eslê xwe de ji encama rûbirûbûna tirkan û çanda wan bi gelên ku di dema koçberiya xwe ya ji Asyaya Navendî ber bi Rojava de rastî wan hatine dest pê kiriye. Çanda tirkî ya hemdem a di serdema komarê de berhema hewldanên afirandina civakeke rojavayî ya "nûjên" e û li gel parastina nirxên kevneşopî, olî û dîrokî e.
Hûnerên dîtbarî
Mînyatûra Osmanî bi kevneşopiya Mînyatûra farisî ve girêdayî ye û bi heman awayî ji şêwaz û teknîkên nîgarkêşana çînî jî bandor bûye. Peyva tasvir an jî nakış ji bo danasîna hunera wênesaziya mînyaturê ya di tirkiya osmanî de hatiye bikaranîn. Ji stûdyoyên ku hunermend tê de dixebitîn re digotin nakkaşhane. Minyatûr bi gelemperî nehatine îmzekirin, dibe ku ji ber redkirina ferdperestiyê, lê ji ber ku kar bi tevahî ji hêla yek kesî ve nehatine afirandin; wênesazê serî kompozîsyona sehneyê dîzayn kir, û şagirtên wî xêzên (ku jê re tahrîr dihatin gotin) bi mîhenga reş an rengîn xêz kirin û dûv re mînyatur xêz kirin bêyî ku xeyalek kûr çêbike. Serê resam û pir caran jî nivîskarê metnê di hin destnivîsan de bi rastî nav û teswîr bûne. Têgihîştina perspektîvê ji ya kevneşopiya nîgarkêşiya Ronesansê ya Ewropî ya nêzîk cûda bû, û dîmenê ku tê xêzkirin bi gelemperî dem û mekanên cihêreng di yek wêneyê de vedihewîne. Wan ji nêz ve çarçoweya pirtûka ku tê de cih girtibûn şopand, ji karên hunerî yên serbixwe bêtir nîgarkêşan. Nakkaş Osman û Matrakçı Nasuh (1480–1564) ji hunermendên herî navdar ên vê serdemê ne.
Wênesaziya tirkî, di wateya rojavayî de, ji nîveka sedsala 19an de bi awayekî zindî pêş ket. Yekem dersên resimê li Zanîngeha Teknîkî ya Stembolê (wê demê Dibistana Endezyariya Leşkerî ya Imperial) di sala 1793an de, bi piranî ji bo armancên teknîkî, hatine plansaz kirin. Di dawiya sedsala 19an de, bi taybetî bi Osman Hemdi Bey (1842-1910) re, mirovî bi maneya rojavayî di wênesaziya tirkî de ava dibe. Di nav meylên hemdem de paşê jî bi Halil Paşa (dora 1857-1939) derketê holê. Wênesazên din a girîng ên tirk di sedsala 19an de Ferik Ibrahim Paşa (1815-1891), Osman Nuri Paşa (z. 1839-1906), Şeker Ahmet Paşa (1841-1907), û Hoca Ali Riza Paşa (1864-1939) bûn.
Hunermendên ciwan ên tirk ên di sala 1926an de şandina Ewropayê, bi îlhama meylên nûjen ên wekî Fovîzm, Kubîzm û Ekspresyonîzmê ku hê jî li Ewropayê gelek bi bandor in, vegeriyan. Paşê "Koma D" ya hunermendan a bi pêşengiya Abidin Dino, Cemal Tollu, Fikret Mualla, Fahrunnisa Zeid, Bedri Eyüboğlu, Adnan Çoker û Burhan Doğançay hin meylên ku li Rojava ji sê deh salan zêdetir dom kiribûn destnîşan kirin. Tevgerên din ên girîng di wênesaziya tirkî de "Yeniler Grubu" (Koma Nûbiharê) ya dawiya salên 1930î bû; "On'lar Grubu" (Koma wan) ya salên 1940î; "Yeni Dal Grubu" (Koma Şaxa Nû) ya salên 1950î; û "Siyah Kalem Grubu" (Koma Pênûsa Reş) ya salên 1960î. Peykersazên tirk ên di sedsala 20an de di qada navneteweyî de navdar in Ali Hadi Bara, Zühtü Muridoğlu, Ilhan Koman, Kuzgun Acar û Ali Teomar Germaner in.
Mînakên pêşîn ên mermerkirina kaxizên tirkî, ku bi tirkî jê re ebru tê gotin, tê gotin ku nusxeya Hâlnâme ya helbestvan Arifî ye. Mamosteyekî destpêkê bi paşnavê Şebek piştî mirina xwe di nivîsa herî kevn a osmanî ya li ser hunera ku bi navê Tertib-i Risâle-i Ebrî tê zanîn, ku li ser bingeha delîlên hundurîn ji sala 1615an şûnde hatîye destnîşan kirin. Mamosteyekî din ê navdar ji sedsala 18an bi navê Hatip Mehmed Efendi (mir 1773) bi motîfên pêşkeftî û belkî sêwiranên kulîlkên pêşîn ve hatî pejirandin, her çend delîlên ji Hindistanê xuya dikin ku hin ji van raporan berevajî dikin. Tevî vê yekê, motîvên mermerî îro li Tirkiyeyê bi gelemperî wekî sêwirana hatip têne binav kirin.
Wêje û şano
Wêjeya tirkî ji bandorên çandî têkel e. Têkiliya di navbera Împeratoriya Osmanî û cîhana Îslamê de li gel Ewropayê di muzîk û hunera wêjeyî ya îroyîn de ya Tirkî, kevneşopiyên tirkî, Îslamî û Ewropî pêk anî. Wêjeya tirkî di piraniya serdema Osmaniyan de bi giranî di bin bandora wêjeya farisî û erebî de maye. Reformên Tenzîmatê yên sedsala 19an cureyên rojavayî yên ku berê nedihatin zanîn, di serî de roman û kurteçîrok destnîşan kirin. Gelek nivîskarên serdema Tenzîmatê bi hevdemî di çend cure cureyan de nivîsandine: wek nimûne, helbestvan Namık Kemal romana girîng a 1876an Întibah (Hişyarbûn) nivîsiye, lê rojnamevan Şinasî di sala 1860an de yekem şanoya tirkî ya nûjen nivîsiye. -Çalakiya komediya "Şair Evlenmesi" (Zewaca Helbestvan). Piraniya kokên wêjeya tirkî ya nûjen di navbera salên 1896 û 1923an de çêbûne.
Di helbesta tirkî ya sedsala 20an de gava yekem a radîkal a nûjeniyê ji aliyê Nâzım Hikmet Ran ve hat avêtin, ku şêwaza helbesta azad destnîşan kir. Di sala 1941ê de bi tevgera Garîp a bi pêşengiya Orhan Veli, Oktay Rıfat û Melih Cevdet, di helbesta tirkî de şoreşeke din pêk hat.
Tevliheviya bandorên çandî yên li Tirkiyeyê, wek nimûne, di şiklê "sembolên nû yên pevçûn û tevhevkirina çandan" de ku di romanên Orhan Pamuk de, ku di sala 2006 de Xelata Nobelê ya Wêjeyê wergirtiye, tê dramatîzekirin.
Di vê serdemê de yekem muzîkên tirkî jî hatin nivîsandin. Bi demê re, jinên tirk dest pê kir ku li ser sehnê derketin, ku di civaka Osmanî ya dawî de pêşveçûnek girîng bû. Heta wê demê, rolên jinan tenê ji aliyê şanogerên ku endamên hindikahiyên etnîkî yên Tirkiyeyê bûn, dilîstin. Îro li welêt gelek şanoyên taybet hene, yên ku ji aliyê dewletê ve tên destekkirin, wek Şanoyên dewleta tirk.
Muzîk û dans
Bi asîmîlekirina koçberên ji herêmên curbecur re cihêrengiya cureyên mûzîkê û amûrên muzîkê jî berfireh bû. Tirkiyê her weha muzîka folklorî ya belgekirî dîtiye û muzîka gelêrî tomar kiriye ku bi şêwazên etnîkî yên civakên kurd, yewnan, ermenî, alban, polon, cihû û yên din hatine çêkirin.
Li gelek bajar û bajarokên Tirkiyê sehneyên muzîka herêmî yên zindî hene ku, di encamê de, piştgirîya çend şêwazên muzîka herêmî dikin. Digel vê yekê, şêwazên muzîka rojavayî yên mîna muzîka pop û kanto di dawiya salên 1970an û 1980an de mevşûrbûna xwe ji Erebesk winda kirin. Di destpêka salên 1990an de, di encama vebûna aborî û civakê de, dîsa mevşûr bû. Ji nû ve mevşûrbûna muzîka pop bû sedem ku gelek stêrkên popa tirk ên navneteweyî yên wekî Ajda Pekkan, Sezen Aksu, Erol Evgin, MFÖ, Tarkan, Sertab Erener, Teoman, Kenan Doğulu, Levent Yüksel û Hande Yener derketin holê. Muzîkvan û bestekarên jazz û blues ên tirk ên navneteweyî Ahmet Ertegün (damezrîner û serokê Atlantic Records), Nukhet Ruacan û Kerem Görsev hene.
Avakarî
Sînanê Avahîsaz (z. 1489-1588) mîmarê herî girîng ê serdema klasîk a mîmariya Osmanî bû. Ew mîmarê sereke yê herî kêm 374 avahiyan bû ku di sedsala 16an de li parêzgehên cuda yên împeratoriya Osmanî hatibûn çêkirin. Sedefkar Mehmed Ağa, mîmarê Mizgefta şîn a Stembolê, şagirtê Sînanê Avahîsaz bû, paşê di dema nebûna wî de bû alîkarê wî yê yekem ku berpirsê ofîsa mîmarê sereke bû. Berhemên Sînanê Avahîsaz bandorek girîng li ser Sedefkar Mehmed Ağa kir.
Ji sedsala 18an vir ve mîmariya tirkan her ku diçe ketiye bin bandora şêwazên ewropî û ev yek bi taybetî di avahiyên Stembolê yên serdema Tenzîmatê yên wek Dolmabahçe, Çiragan, Baregehên Leşkerî yên Taksîmê (hilweşandin), Feriye, Beylerbeyi, Küçüksu, Ihlamur û Yıldız de tê dîtin. Qesrên ku hemû ji aliyê endamên malbata Balyan ên mîmarên dîwanxaneya ermeniyên Osmanî ve hatine çêkirin. Xaniyên li ber avê yên serdema Osmanî (yalı) yên li ser Bosforê di heman demê de yekbûna di navbera şêwazên mîmariya klasîk ên Osmanî û Ewropî de di serdema navborî de nîşan dide. Mîmarê îtalî Raimondo D'Aronco 16 salan mîmarê qesra Siltanê Osmanî Ebdulhemîd II li Stembolê kir. D'Aronco li Stembolê hejmareke mezin ji avahiyên cûrbecûr dîzayn kir û çêkir. Taybetmendiyên şêwekariyê yên berhemên wî di sê koman de têne dabeş kirin: Vejînparêzî, ji nû ve şîrovekirina formên Osmanî, Art Nouveau û Veqetandina Viyanayê. Art Nouveau yekem car ji hêla D'Aronco ve li Stembolê hate nasîn, û sêwirana wî eşkere dike ku wî bi serbestî li ser xemlên Bîzansî û Osmanî xêz kiriye. D'Aronco di xebata xwe de şêwazên rojavayî û rojhilatî jî tevlihev kir, ku bi heman rengî taybetmendiyek berbiçav a sêwiranên Alexander Vallaury di heman serdemê de bû.
Xwarin
Pêjgeha tirkî hêmanên pêjgehên yewnanî, Balkan, ermenî, gurcî, kurdî, erebî û farisî dihewîne. Ew dikare wekî tevlihevbûn û paqijkirina xwarinên Deryaya Navîn, Rojhilata Navîn, Asyaya Navîn, Balkan û Ewropaya Rojhilat were binav kirin. Helwesta welat di navbera Ewropa, Asya û Deryaya Navîn de alîkariya tirkan kir ku bi tevahî rêyên bazirganiyê yên sereke bi dest bixin û erdhejek îdeal û avhewa hişt ku nebat û heywan geş bibin. Pêjgeha tirkî di nîveka salên 1400an de, ku di dîroka 623-salî ya împeratoriya Osmanî de destpêka serdema klasîk bû, baş hate damezrandin. Saladên mastî; Meze; masî û xwarinên deryayê; cureyên goştê biraştî, şorkirî an bi buhar; sebze an jî sebzeyên dagirtî û pêçandî yên bi rûnê zeytûnê hatine pijandin; û vexwarinên wek Şerbet, Dew û Rakî bûne keresteyên tirkî. Împerator, ku di dawiyê de ji Awistirya û Ûkrayna li bakur heta Yemen û Sûdan li başûr, Cezayir û Mexrib li rojava heta Deryaya Qezwînê û Kendava Farsê li rojhilat, rêyên xwe yên bejahî û avê bikar anîn da ku malzemeyên biyanî ji hemûyan li ser cîhanê derxîne. Di dawiya sedsala 16an de, dadgeha Osmanî zêdetirî 1,400 aşpêjên zindî dihewand û qanûnên ku tazekirina xwarinê bi rê ve dibin derxistin. Ji hilweşîna împeratoriyê di Şerê Cîhanî yê Yekem (1914-1918) û damezrandina Komara Tirkiyê di 1923 de, xwarinên biyanî yên wekî sosa hollandaise ya fransî û xwarina bilez a rojavayî rê li ber xwarina nûjen a tirkan girtin.
Spor
Di nav hemû sporên li Tirkiyeyê de ya herî mevşûr futbol e. Tîmên sereke yên Tirkiyeyê Fenerbahçe SK, Galatasaray û Beşiktaş in. Di sala 2000 de Galatasarayê Kasa UEFAyê ewropa û Kasa Super a UEFAyê qezenc kir. Du sal şûnda, Tîma Neteweyî ya Tirkiyeyê di Fînala Kasa Cîhanê ya FIFAyê ya 2002an da li Japon û Koreya Başûr bû sêyem, di sala 2008an da jî tîma neteweyî di pêşbirka UEFA Euro 2008an da di nîvfînalê derket. Stadyûma Olîmpiyadê Atatürk a Stembolê mazûvaniya Fînala Lîga Şampiyonan a UEFAyê ya sala 2005an kir, li Stadyûma Şükrü Saraçoğlu ya Stembolê jî Fînala Kupaya UEFAyê ya sala 2009an bû mêvan.
Sporên din ên navdar basketbol û Voleybol in. Li Tirkiye fînalên EuroBasket 2001 û Kasa Cîhanê ya FIBA ya 2010an bûn û tîma neteweyî ya mêran di her du pêşbirkan de bû duyem. Tîma neteweyî di Kasa Cîhanê ya FIBA ya 2006an û Kasa Cîhanê ya FIBAyê ya 2014an de jî derket çaryek fînala. Di asta klûbê de, Anadolu Efes (wê demê wek Efes Pilsen dihat nasîn) di sala 1996an de Kasa FIBA Korać qezenç kir, di sala 1993an de di Kasa Saporta ya FIBAyê de bû duyem û di sala 2000 û 2001an de wekî tîma tirkî a yekem di dîrokê de derket Fînala Fourê ya EuroLeague.
Tîmên voleybolê yên jinan ên bi navê Fenerbahçe, Eczacibaşi û Vakıfbank gelek sernav û madalyayên şampiyoniya Ewropayê bi dest xistin. Vakıfbank niha yek ji baştirîn tîmên voleybolê yê cîhanê ye, 3 caran şampiyoniya cîhanê ya klûban û 4 caran jî şampiyoniya Ewropayê wergirtiye.
Werzişvanên tirk herî dawî di asta Ewropayê de serkeftin bi dest xistin; Di Şampiyoniya Ewropayê ya 2010an de di 10000 metreya jinan de Elvan Abeylegesse madalyaya zêr û di 5000 metreya jinan de zîv, Alemitu Bekele di 5000 metreya jinan de madalyaya zêr û Nevin Yanit jî di şampiyoniya Ewropayê ya 100 metre Hurdl de madalyaya zêr bi dest xistin. Di Şampiyoniya Atletîzma Navxweyî ya Ewropayê ya sala 2011an da Kemal Koyuncu di 1500 metreya mêran da maça zîv û di 3000 metreya mêran da jî Halil Akkaş maça tûnc qezenc kir.
Spora neteweyî ya tirkî û kevneşopî ji serdema osmanîyan vir ve gêmşa rûnê ("Yağlı güreş") e. Edirne ji sala 1361ê vir ve mazûvaniya gêmşa rûnê a Kırkpınar dike. Sporêkî din a sereke ya ku tirkan di qada navneteweyî da serketî bûn, spora Wrestling ye.
Medya
Bi sedan kanalên televizyonê, bi hezaran radyoyên herêmî û neteweyî, bi dehan rojname, sînemaya neteweyî ya berhemdar û bikêrhatî û mezinbûna bilez a bikaranîna Înternetê ya fireh, pîşesaziyek medyayê ya zindî li Tirkiyê pêk tîne. Pirraniya temaşevanên televîzyonê di nav weşanên giştî TRT û kanalên şebekeyê yên wekî Kanal D, Show TV, ATV û Star TV de tên parvekirin. Ji ber ku sêlên satelîtê û pergalên kabloyê bi berfirehî berdest in, medyaya weşanê xwedan ketina pir zêde ye. Lijneya Bilind a Radyo û Televîzyonê (RTÜK) saziya hikûmetê ye ku çavdêriya çapemeniya weşanê dike. Ji aliyê tîrajê ve rojnameyên herî navdar Posta, Hürriyet, Sözçü, Sabah û Habertürk in.
TRT 2 kanala giştî ya çand û hunerê ye û TRT Belgesel jî ji bo belgefîlman e. Di sedsala 21an de hin reform ji bo baştirkirina mafên çandî yên hindikayiyên etnîkî li Tirkiyê hatin kirin, wek avakirina TRT Kurdî, TRT Erebî û TRT Avaz ji aliyê TRT ve.
Medyaya Tirkî di bin rexneyên tund de ye, bi taybetî ku nûçeyên li ser karûbarên siyasî, bi piranî li ser mijara Kurdî, gelek caran sexte ne. Gelek nivîskar medyaya Tirkî wekî navgînek propagandaya gel bi nav dikin, her wiha di gelek xalan de medyaya Tirk îdeolojiya xwebawer a neteweyî ya Tirk xurt dike, her wiha ji gelek Kurdan re wêneyek xelet ji nakokiya heyî ya PKK'ê re tê dayîn, ku dibe sedema gelek Kurd dev ji cudaxwaziyê berdidin an jî rewşa herî xirab jî nasnameya xwe ya Kurdewarî didin. Her wiha di bin rexneyan de peyva Kurdistanê di cîhana medyaya Tirkiyê de tê sansûrkirin, li şûna wan peyva "Rojhilata Anatolyayê" an "Bakurê Iraqê" tê girtin.
Mücahit Bilici li ser axaftina Erdogan a derbarê kurdan de wiha dinivîse;
Galerî
Herwiha binêre
Portala Tirkiyeyê
Meclîsa Mezin a Neteweyî ya Tirkiyeyê
Zimanên Tirkiyeyê
Çavkanî
Giredanê Malper
Country Profile of Turkey (PDF, 28 S., August 2008), Library of Congress – Federal Research Division (162 kB)
Endamên Konseya Ewropayê |
2506 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Komeleya%20Niv%C3%AEskar%C3%AAn%20Kurd | Komeleya Nivîskarên Kurd | Komeleya Nivîskarên Kurd di sala 2004an de bi navê Kurd PEN - Komeleya Nivîskarên Kurd li Amedê bi awayekî fermî hatiye vekirin. Ji sala 2007an û pê ve gotina PENê ji ser navê xwe rakiriye û têkiliyeke wê bi PENa Navnetewî re nemaye.
Her wiha, kongreya 8an a PENa Kurd di 18-19ê gulana 2013an de li Amedê hatiye amadekirin û di encama vê kongreyê de komîteya nû ya birêveberan hate hilbijartin ku ji heft endamên sereke û du endamên yedek pêk tê. Di 2013an de serokê PENa Kurd Şêxmûs Sefer e, cîgira serok Bêrîvan Doskî û sekreter Kekşar Oremar in.
Dîroka Komeleya Nivîskarên Kurd û PENa Kurd
Avakirina Komeleya Nivîskarên Kurd a Amedê
Komeleya Nivîskarên Kurd a Amedê di sala 2004an de, li Amedê hatiye avakirin. Ji sedema nîqaşên li ser navê komeleyê û bi qasî 3 salan komeleyê bêhtir dema xwe daye ser nîqaşan jî gelek xebat di warê rewşenbîrî, nivîskarî û ramana azad de kiriye.
Dîroka Komeleya Nivîskarên Kurd a Amedê
Civîna yekê li Îzmîrê (2001)
Pêdiviya komeleyeke rewşenbîrî di heyva tîrmeha sala 2000î de, di "Civîna li Îzmîrê" de ji hêla Arjen Arî ve hatibû zimên. Di wê civînê de, (wê demê ev civîn wekî "Konferansa Îzmîrê" di çapemeniyê de cih girt) pêşniyaz bi yekdengî hatibû pejiradin û di heman rojê de Lijneya Amadekariya Damezrîner (Berken Bereh, Arjen Arî, Salihê Kevirbirî, Îrfan Amîda û nivîskarekî din ku niha navê wî nayê zanîn) hatine hilbijartin.
Nivîskarên Kurd ên bakur di wan salan de li malên nivîskaran civîn li dar dixistin û li ser pêwistiya avakirina Pena Kurd li Kurdistanê radiwestiyan. Di civîna 3ê tîrmeha 2004an de, li gor ku Roşan Lezgîn, Rênas Jiyan û Serkeft Botan dane xuyakirin, wan sê sal berî vê civînê li malan civîn li dar xistine û nîqaşa avakirina Pena Kurd li Kurdistanê kirine.
Civîna yekê li Amedê (2003)
Avakirina Pena Kurd li Amedê, bi daxwaza Pena Kurd a Elmanya (Dûvre navê xwe kir Navenda PEN a Kurd) ku li Bakurê Kurdistanê buroyek bête vekirin hate destpêkirin. Bi vê armancê civîna yekem li Demir Hotela Amedê, di sermaweza 2003an bi rêveberiya Yûnis Behram pêk hatiye. Civîn di demeke wisa de pêk hatiye ku nivîskarên Kurd ji çar aliyên dinyayê hatine Konferansa Rojhilata Navîn û Pirçandiyê û gelek ji wan li Demir Hotelê diman. Di vê civînê de nîqaş bi piranî li ser gelo dê Tirkiye destûr bide navê Pena Kurd an na pêş de çûye û hemû beşdarvan li ser vekirina buroyeke Pena Kurd ku li Amedê were vekirin biryar stendine. Piştî vê civînê, Navenda Pena Kurd bi peyamekê diyar kiriye ku wan Edîb Polat, Serkeft Botan û Arjen Arî bi armanca amadekariya avakirina buroya Kurd Penê li Amedê peywirdar kirine.
Civîna diduyan li Amedê (2004)
Bi heman armancê civîna duyemîn di 7ê reşemiya 2004an de li Sendîkaya Tes-Îş a Amedê bi rêveberiya Hêvî Berwarî ku li ser navê Navenda Pena Kurd çûbû Amedê pêk hat. Di vê civînê de hin nivîskar dîtinên wekî Ne pêwist e em navê PENê bi kar bînin, em dikarin Komeleya Nivîskarên Kurd vekin anîne zimên. Di civînê de her kesî bi zimanekî eşkere got armanc ew e ku rojekê derfet çêbibin û navenda Pena Kurd li Amedê bi cih bibe. Biryar û hilbijartina dawî di vê civînê de bi cih hat.
Di vê civînê de rêveberiyek ji 7 kesan hatin hilbijartin: Edîb Polat, Sedat Yurtdaş, Suzan Samanci, Serkeft Botan, Yildiz Çakar, Samî Tan û Arjen Arî. Piştî serîlêdana fermî ya vê birêveberiyê li Bakurê Kurdistanê bi rengekî fermî Pena Kurd bi navê Kürt Pen Yazarlar Derneği (Kurd-Pen Komeleya Nivîskarên Kurd) hate avakirin. Li gor rêbazên Komeleyê rêveberiyê di nava xwe de Edîb Polat heta kongreya yekem wekî serok hilbijart.
Kongreya yekê (2004)
Pena Kurd a Amedê di 21ê gelawêja 2004an de kongreya yekemîn pêk anî. Di vê kongreyê de birêveberiyeke ku ji 7 kesan pêk tibû hate hilbijartin: Sedat Yurtdaş, Serkeft Botan, Yildiz Çakar, Orhan Miroglu, Abdullah Kaya, Receb Dildar û Edîb Polat. Li gor rêbazên Komeleyê rêveberiyê di nava xwe de Sedat Yurtdaş wekî serok hilbijartiye.
Heta niha bi dorê kesên ku serokatiya Komeleyê kirine, ev in:
Edîb Polat
Sedat Yurtdaş
Serkeft Botan
Rêzan Tovjîn
Edîb Polat
İrfan Babaoğlu
Mehmet Deviren
Gengeşî
Di destpêkê de (sala 2004) komele bi navê Kurd PEN Yazarlar Dernegi ango Kurd PEN - Komeleya Nivîskarên Kurd hatibe vekirin jî, jgi sedemên berfireh ên hinek nîqaşan, di sala 2007'an de navê Kurd PEN'' hatiye rakirin û têkiliyeke wê bi PEN''' ê re nemaye.
Kongreya PENa Kurd a 18-19ê gulana 2013an
Nivîsên têkildar ji derve
http://www.diyarname.com/news.asp?Idx=7106
http://www.diyarname.com/news.asp?Idx=7203
Ziman
Wêje
Komele |
2507 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Inbox | Inbox | Mirov dikare lê ser Inboxê li e-posteya xwe binêre
Heger te ji bo vebijartina e-posteyên xwe fîlter çênekiribe, hingê e-posteyên nû dê bikevin kataloga Inboxê
(Mirov çawa e-posteyên tên û fîlter bi kar anîne vedibijêre).
Nêrîna li e-posteyan ji Inbox ê:
Ji navîgasyona sereke Inbox bitikîne.
Navê babeta mesaja ko tu dixwazî vekî bitikîne.
E-posta |
2508 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Carbon%20Copy | Carbon Copy | CC (Carbon Copy) Kopyaye Karbon
Ji bo serê e-posta; mesaj diçin bo kesên ko navnîşanên wan di malika Cc de hatine nivîsandin.
Hemî bigir (yanî kesên ko mesaj ji wan re tên verêkirin) dê navnîşanên di malika Cc de bibînin.
E-posta |
2509 | https://ku.wikipedia.org/wiki/CC | CC | Çend wateyên CC hene.
CC hejmara 200 bi hejmarên romî ye.
CC jî tê wateya Carbon Copy di e-peyaman de |
2512 | https://ku.wikipedia.org/wiki/POP3 | POP3 | POP3 (en: Post Office Protocol 3, protokola ofîsa postayê) protokolek ji bo girtina e-postayê ye.
Tu dê çawa karibî e-posteyan ji e-postkontoyên xwe yên dî (POP email) bigirî
Gav 1. Xwe piştrast bike ko ew kes yan şirketa ko xizmeta Interneta te dike, Post Office Protocol (POP3) bi kar tîne.
Gav 2. Sindoqnameya xwe tertîb bike, da tu e-posteyên xwe ji e-postkontoyên POP-ê bigirî.
1. Ji navîgasyona sereke Options bitikîne.
2. Lînka External POP Mail bitikîne.
3. Add Pop Account bitikîne.
4. Malikên Pop Server Hostname, POP Account Username, POP Account Password û POP Server Port dagire. Tu dikarî van agahdariyan ji xizmetkarê Interneta xwe bistînî. Bi giştî nimreya Pop Server Port 110 e. Tu mecbûr î ko herçar malikan dagirî.
5. Çarçika li pêşiya Leave mail on Pop Server bitikîne û nîşan bike, da tu kopyayek ya mesajên xwe li nik servera POP-ê bihêlî. Heger tu çarçikê nîşan nekî û vala bihêlî, hingê dê hemî mesajên te ji e-postkontoya te ya dî (POP-server) derkevin.
6. Çarçika li pêşiya Retrieve new messages only bitikîne û nîşan bike, da tu tenê mesajên nû ji e-postkontoya xwe ya dî bigirî. Heger tu çarçikê nîşan nekî û vala bihêlî, hingê ew dê hercar hemî mesajên di e-pstkontoya te ya dî de bîne.
7. Add Pop Account bitikîne. Lîsteyek ji e-postkontoyên (POP account) ko te di demê dawiyê de e-poste ji wan wergirtine dê diyar bibe.
8. Bendên 3–7 dubare bike, da tu ji bo her e-poskontoyeka (POP account) ko tu dixwazî e-posteyan jê wergirî eyar bikî.
E-posta |
2515 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Mem%20M%C3%AErxan | Mem Mîrxan | Mem Mîrxan nivîskarekî kurd e.
Mîrxan di sala 1968'an de li gundê Xidranîyê ku girêdayî navçeya Amedê ya Erxenîyê hatiye dinê. Dibistana seretayî li heman gundî xwendiye, dibistana navîn li gundê Gîsgîsê ku sê gund ji Xidraniyê wê de bû xwendiye. Dibistana amadehiyê li Erxeniyê xwendiye û piştre jî mafê xwendinê li Zanîngeha Dîcleyê beşa mamostetiya zarokan bi dest xistiye û xwendiye. Piştî 13 salên mamostetiyê ku li gundê Başkoy (Dîgor a Qersê), gundekî navçeya Karapinar a Konya, gundê Şukurlî ya navçeya Çinarê ya Amedê û hwd, ji ber ku rêveberê Sendîkaya Mamosteyan (Egitim Sen) surgûnî Osmanelî ya bajarê Bilecîkê bû.
Piştre derbasî Şaredariya Mezin a Amedê bû û bû serokê daîreya karker û karmendan. Piştre jî di sala 2004'an de jî bû serokê daîreya parastina hawirdorê. Niha Serokê Daireya Çand û Turizmê ye.
Mem Mîrxan di kovara qerfî Pîne, rojnameya heftane Welat, Welatê Me, Hîwa û gelek malperên kurdan de bi kurdî nivîsî. Di rojnameya Azadiya Welat de di sala 2003'an de dest bi qunciknîsiya beşa civak û jiyanê kir û piştre jî dest bi qunciknivîsiya aborî û piştre jî ya çand û hunerê kir. Di Gelawêja 2004'an de tevî 11 nivîskarên kurd beşdarî derxistina Kovara W bû û tê de nivîsî.
Her wiha bi tirkî jî di kovara mehane ya Emekçiler, Evrensel û Özgür Gündemê de rêzenivîs, nivîsên lêkolînî û çandî
Girêdanên derve
Rûpela Mem Mîrxan di PEN'ê de
Linka Rûpela Azadiya Welat
Nivîskarên kurd |
2516 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Qerejdax | Qerejdax | Qerejdax () çiyayekî li Kurdistanê ye. Qerejdax bi zîvirok, bilind û dirêj e û volkaneke vemirî ye. 1.957 m bilind e. Lavên ku ji çiyayê Qerejdax hatine avêtin, bi kilometreyan li dora çiyê belav bûye û wekî kevirê reş tê binavkirin. Li her derê dora çiyayê Qerejdax mirov dikare li van keviran rast bê ku li gund û bajaran jî kela û xanî bi piranî pê hatine lêkirin. Çiyayê Qerejdax ji Amedê her ku ber bi navçeya Wêranşarê diçe nizim dibe û dû re bi deşta Herranê re dibe yek.
Birinca xwe tê naskirin.
Di rîwayetan de tê gotin ku wexta ku Xweda dinya çêkir, çiya hemû belavkirin, Qerejdax giriyaye û gotiye: "Ey Rebb il-Alemin! Te hemû çiya ji min dûrxistin. Te ez tenê hiştim li vir!" Û Rebb il-Alemîn got ku: "Lê tu tenê li vir ma û ez ê navê te pir xweş û şêrin bikim".
Çiyayên Kurdistanê
Diyarbekir
Riha |
2520 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Eng%C3%AEn%20S%C3%AEncer | Engîn Sîncer | Engîn Sîncer (Erdal) Yek ji şehîdên tekoşîna azadî ye.
Sîncer ji aliyê Kurdistaniyên li Ewropa û Botanê, ji nêzîk ve dihat naskirin. Sîncer dema li Ewrûpayê dixwend tevlî xebatên rêxistiniyê yên ciwanan bû û di nav 10 salan de xwe gîhand gelek astên bilind. Seha xebatê ya herî dawî ya Sîncer dîsa Ewrûpa bû. Sîncer ku di rêxistinkirina gel û dîplomasiyê de xwediyê kedek mezin bû, ji bo têkoşîna azadiyê ya gelê Kurd 18ê tebaxê çavên xwe li jiyanê girt.
Engîn Sîncer bi navê kod Erdal di 2yê adara 1969an de li navçeya Seyrantepe ku girêdayî Maraşê ye, ji dayik bû. Engîn Sîncer heyanî 9 saliya xwe li wir xwend. Di despêka tekoşîna azadiya kurdan de şoreşgerên wek Mustafa Yondem, Şêxo Dîrlîk û Battal Efsan ku gelek xebatên mezin li Maraşê kiribûn, bandorek mezin li ser gel çêkirin. Herwiha malbata Engîn Sîncer jî, di destpêka salên 1970`yî de ket bin tesîra têkoşîna PKKê ya li herêmê. Dewletê asteng derdixist pêş malbata Sîncer. Lewma malbatê di sala 1978an de koçî Elmanyayê kir. Almanya ji bo wî welatek xerîb bû. Di demek kurt de Elmanî fêr bû û dest bi dibistanê kir. Di heman demê de, di koma futbolê ya zarokan a li navçeyê de cihê xwe girt. Dû şehadeta Erdal, mamosteyê wî yê ku ji bilî Engîn hemû şagirt jê ditirsiyan di roportajekê de wiha digot: Engîn zarokek gelek dilsoz û bi aqil bû. Min pir ji wî hezdikir. Têkiliya wî bi hevalên wî re jî gelek baş bû. Min li gorî derfetên xwe dixwest şagirtiyên xwe gelek bi disîplîn perwerde bikim. Di kesatiya Engîn de, keda min jî gihîşt xaka bereket. Keda min baş fêm dikir û di pratîka xwe de jî ew dijiya. Erdal ket bin tesîra xizmên xwe yên di nava PKKê de cih girtibûn. Ji aliyekî ve xwend û ji aliyê din ve di rêxistinkirina ciwanên Kurd de rol lîst.
Di sala 1986an de li komeleya Maînzê tevlî xebatên çandê bû û li Frankfurtê koma YCKê saz kir.Di vê demê de qezayeke trafîkê derbas kir. Di demekê de ku hindik mabû bijîşk ji jiyana wî hêviya xwe bibirin, ew bi ser xwe ve hat û piştî 8 mehan ji nû ve tevlî xebatê bû. Erdal di sala 1989an de bi awayekî profesyonel tevlî xebatê bû û bi yek ji pêşengên PKKê Huseyîn Çelebî re hevalî kir. Di sala 1992an de çû Akademiya Mahsûm Korkmaz û piştî perwerdeya li wir dît, derbasî herêma Botanê bû. Wî li qadên cûda yên Botanê tam 10 salan gerîlatî kir. Erdal di vê pêvajoyê de tevlî gelek xebatan bû û gelek caran birîndar bû. Sîncer bi fermandariya mangehê dest bi jiyana xwe ya leşkerî kir û bi rêzê fermandariya lek, tabûr, herêm û eyaletê kir. Erdal xwe di warê rêveberî û fermandariyê de xurt kir û di kongreya şeşan a PKKê de ji bo komîteya navendî hat hilbijartin. Piştî kongreya heftan a PKKê ji bo Ewrûpayê hatiye wezîfedarkirin. Erdal, li Ewrûpayê di rêxistinkirina gel de cih girt û paşê derbasî xebatên dîplomasiyê bû. Engîn Sîncer demekê endametiya Konseya Rêveber a KNKê jî kir. Dû kongreya çaremîn a YDKê amadekariya vegera welêt kir. Xatir ji malbat û hevalên xwe xwest û di 1ê hezîrana 2003yan de vegeriya welêt. Jiyan di 18 yê tebaxa 2003yan de sekinî. Ji ber ku Erdal di merasîma 15ê tebaxê de bi qezayê şehîd ket. Engîn Sîncer ku di hemû xebatên xwe de bi taybetiyên xwe yên têkoşer bandoreke mezin li her kesî dikir, bi koça xwe ya dawî, gelê Kurd û hemû hevalên xwe xemgîn kir. Malbata hevalê Erdal, cenazeyê wî anî Seyrantepeyê. Yekem carbû ku bi fermî cenazeyê fermandarekî PKKê dihat Bakûr.
Sîncer, Engîn
Jidayikbûn 1969
Mirin 2003 |
2522 | https://ku.wikipedia.org/wiki/Internet%20Explorer | Internet Explorer | Nivîsbariya gerok (en:browser), bi pergala Windows dixebite. Ji bo gerîna ser malperên (rûpel) înternetê. Nivîsbariya belaş e, lê ne azad e û hîn li kurdî nehatiye wergerandin.
Internet Explorer 1
Internet Explorer 2
Internet Explorer 3
Internet Explorer 4
Internet Explorer 5
Internet Explorer 6
Internet Explorer 7
Internet Explorer 8
Internet Explorer 9
Internet Explorer 10
Internet Explorer 11
Binêre herwiha
Microsoft Windows
Opera (bi kurdî)
Mozilla Firefox (azad)
Konqueror (azad)
Gerok |
2526 | https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%AAx%20Se%C3%AEd | Şêx Seîd | Şêx Seîd an jî Şêx Seîdê Pîranî (jdb. 1865 li Qollhêsara-Xinûsê, Erzîrom − m. li Amedê), şêxê neqşîbendî, pêşawa û şoreşgerê Kurd bû. Di sala 1925an de li bakurê Kurdistanê Serhildana Şêx Seîd da dest pê kirin.
Li hemberî zorbetî û îxanetên kemalîstan kalê Şêx Seîd di de serî bilind kir. Kurdistanê bajar bi bajar ji destên dewleta romiyan (navê niha Tirkiye) derxistin. Êrişê ser Amedê kirin û bi mehan bajar dorpêç kirin. Berhingariyeke dirêj da nîşan ku Amed nakeve. Dagirkirin bi qerera şûrayê hat rakirin. Têkoşer pêl bi pêl derbasî başûr û rojavayê Kurdistanê bûn. Rêberê bizavê Şêx Seîd û 49 hevalên wî ji bo derbasî Başûr bibin, bi rojê xwe diveşartin û bi şev dimeşiyan. Armanc berdewam kirina cenga awarte û xeyrî nîzamî bû. Bi xiyaneta bacenaxê Şêx Seîd ê serdar Qasim (Qaso), serokên serhildanê, Şêx Seîd û hevalên wî hatin dîlgirtin.
Di 10ê gulana 1925an de wan derxistin Dadgeha Serxwebûnê ya Rojhilatê (Şark İstiklal Mahkemesi) ya Diyarbekirê. Nêzîkî pêncî rojan darizandina wan dewam kir. Di de, derbarê Şêx Seîd û 47 hevalên wî de dadgehê biryara darvekirinê (îdam) da. Du kes bi çend salan ceza xwarin. 28 kes di heman rojê de û yên din û Şêx Seîd di 29ê hezîrana 1925an de li taxa Deriyê Çiyê ya Amedê hatin darvekirin.
Mijarên têkildar
Serhildana Şêx Seîdê Pîranî
Çavkanî
Girêdanên derve
Jidayikbûn 1865
Mirin 1925
Kesên sedsala 19an
Kesên sedsala 20an
Kesên ji Erzîromê
Kesên ji Xinûsê
Neqşîbendî
Şoreşgerên kurd
Pêşengên kurd
Alimên kurd
Serhildêrên kurd
Kurdên hatine dardekirin
Kesên hatine dardekirin
Neteweperwerên kurd
Serhildana Şêx Seîd |