input_text
stringlengths
3
184
target_text
stringlengths
3
201
¿Waqtanakunaychu?
¿Debo vacunarme?
¿Hayk'aqkaman hampinata ushani?
¿Cuándo me curaré?
¿Ima rurananchik tiyan, pipas wañuy patapi kaptin, mana samayta atiptin?
¿Qué debemos hacer si alguien está muriendo y no puede respirar?
Phaway, puriy, t'ipay utaq imaymana actividad físicata.
Correr, caminar, nadar o cualquier actividad física.
¿Nina rupay kaptin, imatataq ruwana?
¿Qué debemos hacer si hay una quemadura?
¿Imatan mik'unki?
¿Qué comes?
Ruphaytaqa, friguaman q'upi, yakuwan llamk'achiy.
Para la quemadura, pon la zona quemada en agua fría y usa agua limpia.
¿Unaymi kashanki onqosqa?
¿Llevas mucho tiempo enfermo?
Allinllam sientekuni, gracias.
Me siento bien, gracias.
¿Yaku ukyayta munankichu?
¿Quieres beber agua?
¿Imaynam allin unu upyana?
¿Cómo es bueno beber agua?
Manan imatapas ruwanichu.
No hago nada.
Mana, mana q'aymanichu.
No, no estoy vomitando.
¿Kay unquyqa allinyakullanqachu?
¿Esta enfermedad se curará?
¿Imatan pampamisayuq ruwan?
¿Qué hace un pampamisayoq?
Unqusqa runakunataqa karupi qhawarinanchis, hinaspa p'achankunata mana llamk'ananchischu.
Debemos cuidar a las personas enfermas desde una distancia, y no tocar su ropa.
¿Imaynatataq kichkiwan k'irisqa kaspata hampichwan?
¿Cómo curamos una herida causada por una espina?
¿Imaynataq sipasqa warmita hampinki?
¿Cómo curas a una mujer embarazada?
Sunqun saykuptinqa, pampapi sirichispa, sunqunpi makita churaykuspa kallpawan tanqana, chaymantataq p'uyrunchisninta paypa siminman churaykuspa p'uyrunchanata.
En caso de paro cardíaco, se le debe recostar en el suelo, colocar las manos sobre su pecho y presionar con fuerza. Luego, colocar nuestra boca sobre la suya y darle respiración boca a boca.
Yuraq p'achata churana, nanayta hark'anapaq.
Aplicar paño blanco, para aliviar el dolor.
¿Maymantam kanki?
¿De dónde eres?
¿Imaynatan unquykunamanta qamta hap'ikunayki?
¿Cómo puedes controlar tus enfermedades?
¿Hayk'aqmi wasiykiman ripusaq?
¿Cuándo me voy a mi casa?
P'akisqa tulluta hampinapaqqa quraq quratata utilizan.
Para curar un hueso roto utilizan la cola de caballo.
¿Imaynatan allin rimanakuykunata waqaychanki?
¿Cómo mantienes relaciones saludables?
¿Nanayniyqa hark'ay atikunmanchu?
¿Se puede prevenir mi enfermedad?
Ch'aki ch'aki uqulluwan kashaspaqa, mielta limonwan upiani utaq hampi apurani.
Cuando tengo tos seca, bebo miel con limón o tomo una medicina.
Manan allinchu gaseosakunata upyayqa, askha misk'i kasqanrayku.
No es bueno beber gaseosas, porque tienen mucha azúcar.
Ichapas mana allin mikuyta mikhurqanki.
Quizás comiste comida en mal estado.
¿Imataq diarrrea nisqa?
¿Qué es la diarrea?
¿Imaynatataq preparasun kinua?
¿Cómo preparamos la quinua?
Nina rupachiptinqa, chay rupaypi chiri unuta churana, mana chayqa hampiyuq q'illayta.
Cuando hay quemaduras por fuego, se debe colocar agua fría sobre la quemadura o, si no, una crema para quemaduras.
Mayupi uqururuptinqa, p'akisqa kasqanta qaway, hinaspataq k'aspikunawan allinta watay.
Si hay una fractura, revisa que esté alineada, luego inmoviliza con palos y vendas.
¿Imatataq ruwanki nanayta pisiyachinaykipaq?
¿Qué hace para aliviar el dolor?
¿Imaynatam yawar sikita hampiyta atichwan?
¿Cómo podemos tratar la presión arterial alta?
¿Allinchu fast food mikuykuna?
¿Son buenos los alimentos de comida rápida?
¿Uman nanasunkichu?
¿Te duele la cabeza?
Mana cigarro pitayta, allin mikhuyta, ejerciciota ruwaspam.
No fumando cigarrillos, comiendo bien, haciendo ejercicio.
¿Uyayki pukararichuw?
¿Tienes la cara roja?
¿Ima unquytaq kunan pacha mast'arikuchkan?
¿Qué enfermedad se está propagando actualmente?
¿Imaynatataq yarqaymanta runata yanapachwan?
¿Cómo debemos ayudar a alguien que se desmaya?
¿Imaynatan yanapakusun hatun altura unquqman?
¿Cómo podemos ayudar a alguien con mal de altura?
¿Unuta upyarankichu?
¿Ha bebido agua?
¿Imapaqtaq muña qura allin?
¿Para qué es buena la muña?
Iskay simanakamallataq hampikunki.
Tomarás la medicina por dos semanas.
¿Q'ichaypaqchu kanki?
¿Tienes diarrea?
Puñurqospa icha pacha mamata qhawarispa samarikuni.
Descanso durmiendo o mirando la naturaleza.
¿Qichaykuchu?
¿Estás tosiendo?
Phisqa p'unchawkama upyanki.
Debes tomarlo hasta cinco días.
¿Ima nanaytaq qanta hap'ishasunki?
¿Qué dolor te aqueja?
Hampikunataqa urqukunamanta, pampakunamanta, sach'akunamantam tarinchik.
Obtenemos las medicinas de las montañas, de las llanuras, y de los árboles.
¿Imaynan llakikuyta atipanki?
¿Cómo superas la tristeza?
¿Hayk'aqmi allin kashaq?
¿Cuándo estaré bien?
Manan, manan qayllachu kachkani.
No, no tengo náuseas.
¿Imaynatan sunquyki kusisqa kashanman?
¿Qué haría feliz a tu corazón?
Paqoqa unqusqa runakunata hampin, haylliytapas ruwan.
El paqo cura a las personas enfermas y también realiza ofrendas.
Manan ima medicinatapas tomashanichu.
No estoy tomando ninguna medicina.
Mama quchamanqa graciasta qunanchispaq, allin purisqata mañakunanchispaq ima haywarikunchis.
Hacemos ofrendas a la madre mar para dar gracias y pedir un buen viaje.
¿Ima unquytaq kan, runaq sunqun usqhaylla t'iktin?
¿Qué enfermedad puede ser, cuando el corazón de una persona late muy rápido?
¿Sunquyki phataspa waqanchu?
¿Te duele el pecho?
¿Imaynatataq coca raphita utilizanki?
¿Cómo se utiliza la hoja de coca?
Arí, kay unquyqa hayllanmanmi, cuidakuychik.
Sí, esta enfermedad es contagiosa, tengan cuidado.
Manan, manan ruruychu nanawan.
No, no me duele la garganta.
¿Ima hinatan yanapachikuyta maskhasunman necesitasqaqtinchis?
¿Cómo podemos buscar ayuda cuando la necesitamos?
¿Imaraykun allinta puñuna?
¿Por qué es importante dormir bien?
¿Yakuta uqyarqankichu askhata?
¿Has tomado mucha agua?
¿Yaku ukyashankichu?
¿Estás bebiendo agua?
Imaynatataq yawarta sayachwan, p'akisqa kaqtin?
¿Cómo debemos detener el sangrado, si alguien está herido?
¿Imaynatataq kusisqalla kanaypaq?
¿Cómo puedo estar feliz?
¿Imaraykun qura hampikuy allin?
¿Por qué es bueno la medicina tradicional?
Manan, manaraq wawa wachakuqchu kanki.
No, todavía no está embarazada.
¿Ruphaykuqtaq imawanmi hampichwan?
¿Cómo debemos tratar una quemadura?
Wawasan k'irisqa kaqtinqa, wasan mana kuyurichispa, usqhaylla hampiq wasiman apananchis.
Si se ha roto un hueso, debemos evitar moverlo y llevarlo rápidamente al centro de salud.
Millay mikhuy, qhelli yakupiwan.
Por mala alimentación y agua contaminada.
¿Imaraykun maquita mayllaqanchis?
¿Por qué nos lavamos las manos?
Arí, ejercicio ruwayqa allinmi, unquykunata hark'an, hinallataq kallpayuq kanapaq.
Sí, hacer ejercicio es bueno, previene enfermedades y también para estar fuertes.
¿Q'apayta atinkichu?
¿Puedes oler?
Sunqu nanaypaqqa coca hinaspa toronjil allinmi.
Para el dolor del corazón (emocional), la coca y el toronjil son buenos.
Arí, mana allinyaptiyqa kutimusqaku.
Sí, si no mejoro, regresaré.
¿Jayk'aqmantataq medicinata ukyasaq?
¿Cada cuánto tiempo debo tomar la medicina?
Manaraqchu llank'ayman kutiyqa allinchu kanqa, astawan samarikuy.
Todavía no estará bien regresar al trabajo, descansa más.
¿Mayqin mikuykunataq cuerpota kallpachin?
¿Qué alimentos dan energía al cuerpo?
Wasillaypa qayllanpi hampiq tarini.
Encuentro al médico cerca de mi casa.
Mana mayu yakuta upyasunchu, chaypi unquykuna kasqanrayku.
No debemos beber agua del río porque puede contener enfermedades.
¿Imakunatan mikhunay sinchi kanaypaq?
¿Qué debo comer para estar fuerte?
Hatun runakunaqa qanchis ukhu punchawmanta pusaq ukhu punchawkama puñunanku tiyan.
Los adultos deben dormir de siete a ocho horas cada día.
Arí, mikhunayki kay hamp'ita sapa p'unchay.
Sí, debes tomar esta medicina todos los días.
Puka wayq'uta utaq llimphu p'achata nanaypi churay hinaspa sinchita ñit'iy.
Colocar un paño limpio o trapo rojo sobre la herida y presionar firmemente.
Makiykita mayllayqa bacterias hinaspa viruskunata wañuchin, chaymi unquykunata hark'an.
Lavarse las manos mata bacterias y virus, lo cual previene enfermedades.
Qarakunataqa sábila, llanténwan hampikun.
Las heridas se curan con sábila y llantén.
Takiytan uyariyku, pachamamawanmi tinkuni.
Escucho música, me conecto con la Pachamama.
Arí, qichwa hampiqa allinmi.
Sí, la medicina tradicional es buena.
¿Yachachinkichu runasimita?
¿Enseñas quechua?
Verdurakunaqa vitaminkunayuqmi, cuerponchispaq allinmi, unquykunamanta hark'an.
Las verduras tienen vitaminas, son buenas para nuestro cuerpo y previenen enfermedades.
Kuchi wiraqa waqlliruta utaq k'irita hampinanpaq allinmi.
La grasa de cerdo es buena para curar la tos o heridas.
¿Wawa apaykuq warmiman kay hampikuna allinchu?
¿Son buenas estas medicinas para una mujer embarazada?
¿Qanpa familiaykipi pipas onqosqachu kashan?
¿Hay alguien en su familia que esté enfermo?
Eucaliptoqa samay unquykunata hampinapaq allinmi.
El eucalipto es bueno para curar enfermedades respiratorias.
Arí, anchata nanachikun.
Sí, duele mucho.
Yakunawan hinaspa jabunwan limpiananchis, chaymanta anti-séptico churana.
Debemos limpiar con agua y jabón, luego aplicar un antiséptico.