input_text
stringlengths 3
184
| target_text
stringlengths 3
201
|
---|---|
¿Waqtanakunaychu? | ¿Debo vacunarme? |
¿Hayk'aqkaman hampinata ushani? | ¿Cuándo me curaré? |
¿Ima rurananchik tiyan, pipas wañuy patapi kaptin, mana samayta atiptin? | ¿Qué debemos hacer si alguien está muriendo y no puede respirar? |
Phaway, puriy, t'ipay utaq imaymana actividad físicata. | Correr, caminar, nadar o cualquier actividad física. |
¿Nina rupay kaptin, imatataq ruwana? | ¿Qué debemos hacer si hay una quemadura? |
¿Imatan mik'unki? | ¿Qué comes? |
Ruphaytaqa, friguaman q'upi, yakuwan llamk'achiy. | Para la quemadura, pon la zona quemada en agua fría y usa agua limpia. |
¿Unaymi kashanki onqosqa? | ¿Llevas mucho tiempo enfermo? |
Allinllam sientekuni, gracias. | Me siento bien, gracias. |
¿Yaku ukyayta munankichu? | ¿Quieres beber agua? |
¿Imaynam allin unu upyana? | ¿Cómo es bueno beber agua? |
Manan imatapas ruwanichu. | No hago nada. |
Mana, mana q'aymanichu. | No, no estoy vomitando. |
¿Kay unquyqa allinyakullanqachu? | ¿Esta enfermedad se curará? |
¿Imatan pampamisayuq ruwan? | ¿Qué hace un pampamisayoq? |
Unqusqa runakunataqa karupi qhawarinanchis, hinaspa p'achankunata mana llamk'ananchischu. | Debemos cuidar a las personas enfermas desde una distancia, y no tocar su ropa. |
¿Imaynatataq kichkiwan k'irisqa kaspata hampichwan? | ¿Cómo curamos una herida causada por una espina? |
¿Imaynataq sipasqa warmita hampinki? | ¿Cómo curas a una mujer embarazada? |
Sunqun saykuptinqa, pampapi sirichispa, sunqunpi makita churaykuspa kallpawan tanqana, chaymantataq p'uyrunchisninta paypa siminman churaykuspa p'uyrunchanata. | En caso de paro cardíaco, se le debe recostar en el suelo, colocar las manos sobre su pecho y presionar con fuerza. Luego, colocar nuestra boca sobre la suya y darle respiración boca a boca. |
Yuraq p'achata churana, nanayta hark'anapaq. | Aplicar paño blanco, para aliviar el dolor. |
¿Maymantam kanki? | ¿De dónde eres? |
¿Imaynatan unquykunamanta qamta hap'ikunayki? | ¿Cómo puedes controlar tus enfermedades? |
¿Hayk'aqmi wasiykiman ripusaq? | ¿Cuándo me voy a mi casa? |
P'akisqa tulluta hampinapaqqa quraq quratata utilizan. | Para curar un hueso roto utilizan la cola de caballo. |
¿Imaynatan allin rimanakuykunata waqaychanki? | ¿Cómo mantienes relaciones saludables? |
¿Nanayniyqa hark'ay atikunmanchu? | ¿Se puede prevenir mi enfermedad? |
Ch'aki ch'aki uqulluwan kashaspaqa, mielta limonwan upiani utaq hampi apurani. | Cuando tengo tos seca, bebo miel con limón o tomo una medicina. |
Manan allinchu gaseosakunata upyayqa, askha misk'i kasqanrayku. | No es bueno beber gaseosas, porque tienen mucha azúcar. |
Ichapas mana allin mikuyta mikhurqanki. | Quizás comiste comida en mal estado. |
¿Imataq diarrrea nisqa? | ¿Qué es la diarrea? |
¿Imaynatataq preparasun kinua? | ¿Cómo preparamos la quinua? |
Nina rupachiptinqa, chay rupaypi chiri unuta churana, mana chayqa hampiyuq q'illayta. | Cuando hay quemaduras por fuego, se debe colocar agua fría sobre la quemadura o, si no, una crema para quemaduras. |
Mayupi uqururuptinqa, p'akisqa kasqanta qaway, hinaspataq k'aspikunawan allinta watay. | Si hay una fractura, revisa que esté alineada, luego inmoviliza con palos y vendas. |
¿Imatataq ruwanki nanayta pisiyachinaykipaq? | ¿Qué hace para aliviar el dolor? |
¿Imaynatam yawar sikita hampiyta atichwan? | ¿Cómo podemos tratar la presión arterial alta? |
¿Allinchu fast food mikuykuna? | ¿Son buenos los alimentos de comida rápida? |
¿Uman nanasunkichu? | ¿Te duele la cabeza? |
Mana cigarro pitayta, allin mikhuyta, ejerciciota ruwaspam. | No fumando cigarrillos, comiendo bien, haciendo ejercicio. |
¿Uyayki pukararichuw? | ¿Tienes la cara roja? |
¿Ima unquytaq kunan pacha mast'arikuchkan? | ¿Qué enfermedad se está propagando actualmente? |
¿Imaynatataq yarqaymanta runata yanapachwan? | ¿Cómo debemos ayudar a alguien que se desmaya? |
¿Imaynatan yanapakusun hatun altura unquqman? | ¿Cómo podemos ayudar a alguien con mal de altura? |
¿Unuta upyarankichu? | ¿Ha bebido agua? |
¿Imapaqtaq muña qura allin? | ¿Para qué es buena la muña? |
Iskay simanakamallataq hampikunki. | Tomarás la medicina por dos semanas. |
¿Q'ichaypaqchu kanki? | ¿Tienes diarrea? |
Puñurqospa icha pacha mamata qhawarispa samarikuni. | Descanso durmiendo o mirando la naturaleza. |
¿Qichaykuchu? | ¿Estás tosiendo? |
Phisqa p'unchawkama upyanki. | Debes tomarlo hasta cinco días. |
¿Ima nanaytaq qanta hap'ishasunki? | ¿Qué dolor te aqueja? |
Hampikunataqa urqukunamanta, pampakunamanta, sach'akunamantam tarinchik. | Obtenemos las medicinas de las montañas, de las llanuras, y de los árboles. |
¿Imaynan llakikuyta atipanki? | ¿Cómo superas la tristeza? |
¿Hayk'aqmi allin kashaq? | ¿Cuándo estaré bien? |
Manan, manan qayllachu kachkani. | No, no tengo náuseas. |
¿Imaynatan sunquyki kusisqa kashanman? | ¿Qué haría feliz a tu corazón? |
Paqoqa unqusqa runakunata hampin, haylliytapas ruwan. | El paqo cura a las personas enfermas y también realiza ofrendas. |
Manan ima medicinatapas tomashanichu. | No estoy tomando ninguna medicina. |
Mama quchamanqa graciasta qunanchispaq, allin purisqata mañakunanchispaq ima haywarikunchis. | Hacemos ofrendas a la madre mar para dar gracias y pedir un buen viaje. |
¿Ima unquytaq kan, runaq sunqun usqhaylla t'iktin? | ¿Qué enfermedad puede ser, cuando el corazón de una persona late muy rápido? |
¿Sunquyki phataspa waqanchu? | ¿Te duele el pecho? |
¿Imaynatataq coca raphita utilizanki? | ¿Cómo se utiliza la hoja de coca? |
Arí, kay unquyqa hayllanmanmi, cuidakuychik. | Sí, esta enfermedad es contagiosa, tengan cuidado. |
Manan, manan ruruychu nanawan. | No, no me duele la garganta. |
¿Ima hinatan yanapachikuyta maskhasunman necesitasqaqtinchis? | ¿Cómo podemos buscar ayuda cuando la necesitamos? |
¿Imaraykun allinta puñuna? | ¿Por qué es importante dormir bien? |
¿Yakuta uqyarqankichu askhata? | ¿Has tomado mucha agua? |
¿Yaku ukyashankichu? | ¿Estás bebiendo agua? |
Imaynatataq yawarta sayachwan, p'akisqa kaqtin? | ¿Cómo debemos detener el sangrado, si alguien está herido? |
¿Imaynatataq kusisqalla kanaypaq? | ¿Cómo puedo estar feliz? |
¿Imaraykun qura hampikuy allin? | ¿Por qué es bueno la medicina tradicional? |
Manan, manaraq wawa wachakuqchu kanki. | No, todavía no está embarazada. |
¿Ruphaykuqtaq imawanmi hampichwan? | ¿Cómo debemos tratar una quemadura? |
Wawasan k'irisqa kaqtinqa, wasan mana kuyurichispa, usqhaylla hampiq wasiman apananchis. | Si se ha roto un hueso, debemos evitar moverlo y llevarlo rápidamente al centro de salud. |
Millay mikhuy, qhelli yakupiwan. | Por mala alimentación y agua contaminada. |
¿Imaraykun maquita mayllaqanchis? | ¿Por qué nos lavamos las manos? |
Arí, ejercicio ruwayqa allinmi, unquykunata hark'an, hinallataq kallpayuq kanapaq. | Sí, hacer ejercicio es bueno, previene enfermedades y también para estar fuertes. |
¿Q'apayta atinkichu? | ¿Puedes oler? |
Sunqu nanaypaqqa coca hinaspa toronjil allinmi. | Para el dolor del corazón (emocional), la coca y el toronjil son buenos. |
Arí, mana allinyaptiyqa kutimusqaku. | Sí, si no mejoro, regresaré. |
¿Jayk'aqmantataq medicinata ukyasaq? | ¿Cada cuánto tiempo debo tomar la medicina? |
Manaraqchu llank'ayman kutiyqa allinchu kanqa, astawan samarikuy. | Todavía no estará bien regresar al trabajo, descansa más. |
¿Mayqin mikuykunataq cuerpota kallpachin? | ¿Qué alimentos dan energía al cuerpo? |
Wasillaypa qayllanpi hampiq tarini. | Encuentro al médico cerca de mi casa. |
Mana mayu yakuta upyasunchu, chaypi unquykuna kasqanrayku. | No debemos beber agua del río porque puede contener enfermedades. |
¿Imakunatan mikhunay sinchi kanaypaq? | ¿Qué debo comer para estar fuerte? |
Hatun runakunaqa qanchis ukhu punchawmanta pusaq ukhu punchawkama puñunanku tiyan. | Los adultos deben dormir de siete a ocho horas cada día. |
Arí, mikhunayki kay hamp'ita sapa p'unchay. | Sí, debes tomar esta medicina todos los días. |
Puka wayq'uta utaq llimphu p'achata nanaypi churay hinaspa sinchita ñit'iy. | Colocar un paño limpio o trapo rojo sobre la herida y presionar firmemente. |
Makiykita mayllayqa bacterias hinaspa viruskunata wañuchin, chaymi unquykunata hark'an. | Lavarse las manos mata bacterias y virus, lo cual previene enfermedades. |
Qarakunataqa sábila, llanténwan hampikun. | Las heridas se curan con sábila y llantén. |
Takiytan uyariyku, pachamamawanmi tinkuni. | Escucho música, me conecto con la Pachamama. |
Arí, qichwa hampiqa allinmi. | Sí, la medicina tradicional es buena. |
¿Yachachinkichu runasimita? | ¿Enseñas quechua? |
Verdurakunaqa vitaminkunayuqmi, cuerponchispaq allinmi, unquykunamanta hark'an. | Las verduras tienen vitaminas, son buenas para nuestro cuerpo y previenen enfermedades. |
Kuchi wiraqa waqlliruta utaq k'irita hampinanpaq allinmi. | La grasa de cerdo es buena para curar la tos o heridas. |
¿Wawa apaykuq warmiman kay hampikuna allinchu? | ¿Son buenas estas medicinas para una mujer embarazada? |
¿Qanpa familiaykipi pipas onqosqachu kashan? | ¿Hay alguien en su familia que esté enfermo? |
Eucaliptoqa samay unquykunata hampinapaq allinmi. | El eucalipto es bueno para curar enfermedades respiratorias. |
Arí, anchata nanachikun. | Sí, duele mucho. |
Yakunawan hinaspa jabunwan limpiananchis, chaymanta anti-séptico churana. | Debemos limpiar con agua y jabón, luego aplicar un antiséptico. |
Subsets and Splits