input_text
stringlengths
3
184
target_text
stringlengths
3
201
¿Imaynatataq machaywan yanapachwan karu llaqtapi?
¿Cómo debemos ayudar a alguien con intoxicación en una zona rural?
Q'arachayuq runata tarispaqa, ñawpaqtaqa payta separananchis, hinaspataq unquq wasita willana.
Cuando encontramos a una persona con sarna, primero debemos aislarla y luego notificar al centro de salud.
¿Imamantataq sunquy nanawan?
¿Por qué me duele el corazón?
Qullqiwan qunqurispaqa, Pachamama, Apukuna, Supay ima mañakunchik.
Con ofrendas de plata se pide permiso a la Pachamama, a los Apus y al Diablo.
¿Imatataq mikuna mana unqunapaq?
¿Qué debemos comer para no enfermarnos?
Deporte ruwayqa cuerponchista kallpachan, allinta puñunapaqtaq.
Hacer deporte fortalece nuestro cuerpo y ayuda a dormir bien.
¿Ima unquykunatan waqra umayuq runakuna hampiyta atinku?
¿Qué enfermedades pueden curar los chamanes?
¿Maypitaq jampina wasi kashan?
¿Dónde está el hospital?
Yachanchik unqusqa kasqanmanta nanaykunawan, fiebrewan ima.
Sabemos que está enfermo por los dolores, la fiebre, etc.
Arí, hukmanyaymi kashani.
Sí, estoy cansado.
Arí, q'uñuymi.
Sí, tengo fiebre.
Imaynatan qullawaq wiksa nanayta?
¿Cómo puedes aliviar el dolor de estómago?
¿Wakinkunamanmi unquyqa aphan?
¿Esta enfermedad se contagia?
¿Chakisqa kashankichu?
¿Estás cansado?
Mana allinchu, achka asukarayuqmi.
No es bueno, tiene mucha azúcar.
Sunkhayuq runata imaynatataq yanapachwan?
¿Cómo podemos ayudar a una persona que se está atragantando?
Limpia t'anta qillqawanmi hark'achwan, hinaspa fuerte llamiy.
Podemos detenerlo presionando fuertemente con un paño limpio.
¿Hayk'a horataq puñunanchik tiyan?
¿Cuántas horas debemos dormir?
Kay hampitaqa... p'unchawkaman ukyanki.
Debes tomar esta medicina hasta... días.
¿Mikhuqchu munanki?
¿Quieres comer?
Paykunata watukuspa, yanapaspa.
Visitándolos, ayudándolos.
¿Ima medicinataq ñawpaqpi tomankiri?
¿Qué medicina has tomado antes?
Allinta rimayta, allinta uyarita, allinta mikhuyta yachachisayku.
Les enseñamos a hablar bien, a escuchar bien y a comer bien.
Yachaqani sapa p'unchawmi huk yachay qowanchis.
Aprendo que cada día nos da una enseñanza.
¿Imaraykutaq yuyu mikhuna allin?
¿Por qué es bueno comer verduras?
¿Imatan ruranki allin kanaykipaq?
¿Qué haces para sentirte mejor?
Puriy, phaway, hinallataq imaymana pukllaykuna.
Caminar, correr y también diferentes juegos.
Qura hampikunawanqa unquyta qhaliyarichwan allin qurakunata akllaspawan, chaymanta allinta wakichispa.
Podemos curar una enfermedad con la medicina herbolaria seleccionando las hierbas adecuadas y luego preparándolas correctamente.
¿Imataq ruwana machasqa runawan?
¿Qué se debe hacer con una persona ebria?
¿Imaynatataq pitikunata allichasunman?
¿Cómo curamos las heridas pequeñas?
¿Hayk'aqllam allinyasaq?
¿Cuándo me recuperaré?
¿Ima ruwaykunawanmi sunquyki allinyan?
¿Qué actividades te ayudan a sentirte mejor emocionalmente?
Mikuykunataqa yakuhuan hinaspa jabonhuanmi limpiachkaq.
Los alimentos se limpian con agua y jabón.
Hampikuyta atispaqa, allin mikuywanmi.
Puedes curarte con una buena alimentación.
¿Imaynata mikunay tiyan?
¿Qué debo comer?
Arí, umasapam nanawan.
Sí, me duele la cabeza.
Yaku ukhupi urmasqa runataqa, utqaylla hurqhuspa, yakuta wijsanmanta hurqhuspa, samayninta kutichinanchis.
A una persona que se ha caído al agua, la sacamos rápidamente, le extraemos el agua del estómago y restablecemos su respiración.
Chakratan llamk'ani, uywakunatan qhawani.
Trabajo en la chacra y cuido los animales.
Sunquyqa mayta nanawan.
Me duele mucho el corazón.
¿Imayna qamkama sunquypi allin kawsanapaq?
¿Cómo puedes promover el bienestar emocional en ti mismo?
¿Jayk'a yakutan tomarina sapa p'unchaw?
¿Cuánta agua debemos tomar cada día?
¿Ima unquytaq k'itaq unquykunaman chayan?
¿Qué enfermedad llega a los huesos?
¿Jayk'aqtan mikhunanchis?
¿Cuándo debemos comer?
Imaynatan yarqhayta hark'asunman karu llaqtakunapi?
¿Cómo prevenimos la diarrea en zonas rurales?
Yawar apay nanaytaqa, samachinawan, yakuhuan, chaymanta hampiqman apanawan hampichwan.
La insolación la tratamos con descanso, agua y llevando al enfermo al centro de salud.
Sank'ayta apaykuni k'iri hampinapaq.
Uso sank'ay para curar heridas.
Mana, manam sunquykuypi nanayta sintinichu.
No, no siento dolor en el corazón.
¿Kiru nanaywan kachkankichu?
¿Tienes dolor de muelas?
¿Ima hampi kallpayuqtaq kachkan?
¿Qué cosas tienen poder curativo?
¿Imaynatan hark'ayman kay unquyta?
¿Cómo puedo prevenir esta enfermedad?
Ari, q'apichanmi kashani.
Sí, tengo fiebre.
¿Ima ruwana wañuywan phutiy kaptin?
¿Qué se debe hacer en caso de dificultad para respirar?
¿Kay hampitaqa hayk'aqta tomanay tiyan?
¿Cuándo debo tomar esta medicina?
Arí, sinchi q'aparisqan kani.
Sí, tengo mucha tos.
Chiripimi hap'iruwanki.
Me ha dado un resfriado.
¿Mikhuy pisi kachiyuq allinchu?
¿Es buena la comida baja en sal?
Ari, unquy wasichani.
Sí, tengo tos.
Papa t'antawan hampiyta atinkiman.
Se puede curar con la papa asada.
Q'iwaqa hampi quram.
La q'iwa es una planta medicinal.
¿Imaraykutaq allinta mikhuq kananchis unquykunata hark'anapaq?
¿Por qué debemos comer bien para prevenir enfermedades?
Nanasqa kaqman chirillaqta churay hinaspa hampina wasiman apay.
Aplicar frío en la zona afectada y trasladar al hospital.
Basen uraykuni.
Bajo en bus.
¿Imaynataq makikunata allinta mayllakunanchis?
¿Cómo debemos lavarnos las manos correctamente?
K'irisqa kaqtaqa yakuwan hinaspa jabunwan limpiana.
Se debe limpiar la herida con agua y jabón.
Mama t'antaqa qanpaqa, cuerponchista allinta wiñachinapaqqa.
La leche materna tiene anticuerpos que ayudan al desarrollo del cuerpo.
Tulluta mana kuyuchispalla, hampikamayuqta mask'ana.
Inmovilizar el hueso y buscar ayuda médica.
¿Ima yurakunataq qullanan hampikuna?
¿Cuáles son las plantas medicinales más importantes?
¿Yawar panpachaykiqa allinchu kashan?
¿Su presión arterial está bien?
Wiqsaypim nanawan.
Me duele el estómago.
Rupaytaqa, chiriyarachispa, ñit'isqa p'achawan qataspapas hampisunman.
Una quemadura se puede tratar enfriando la zona afectada y cubriendo con una tela limpia y suelta.
¿Ima ruwaykunataq sunquyta thasnun?
¿Qué actividades te relajan?
K'irisqa kaqtaqa, yakuwan chayri llampu jabonwan pichasunman.
Una herida, podemos limpiarla con agua o con jabón suave.
Kay hanpitan upyana sapa p'unchawpi.
Debes tomar esta medicina todos los días.
¿Q'apaykuqchu kanki?
¿Tienes tos?
Tullu p'akisqa kaptinqa, mana kuyuchinanchischu, hinaspa apananchis hampiq wasiman.
Si hay una fractura de hueso, no debemos mover a la persona y debemos llevarla al hospital.
Qichwa suyupi hampiq runaqa paqu nisqam.
En la región quechua, el médico tradicional se llama paqo.
¿Imaraykutaq wiks'ayki nanan?
¿Por qué te duele el estómago?
¿Imaynatataq qanqa qawachinki kuyakuyta?
¿Cómo demuestras tú el cariño?
¿Imanirqan wayrata hampinapaq?
¿Cómo se usa la coca para curar el mal viento?
Yurakunata, wayukuna, aycha, challwa, rup'i mikhunakunata.
Verduras, frutas, carne, pescado, granos.
Aswan kallpayuq kananchispaq, piwanpas rimayta yachananchispaq.
A ser más fuertes, a aprender a hablar con alguien.
Mate de coca tomanayki usuy nanaypaq allinmi.
Tomar mate de coca es bueno para el dolor de estómago.
¿Ima qullqichiytaq kan ninawan ruphaypaq?
¿Cuál es el tratamiento para una quemadura?
¿Maykunapi tarinki hawkay sunquykipaq?
¿Dónde encuentras paz interior?
¿Allinchu puñuykunki sapa tuta?
¿Duermes bien cada noche?
Allin mikhuytaqa, waqyaspa, aswapa uwanpi ima preparananchis.
Debemos preparar la comida saludable hirviendo o al vapor.
¿Imaraykun chukukuyniyuq kanki?
¿Por qué tienes escalofríos?
Kichka seq'esqa kaptinqa, chayta mayllananchis, hinaspataq llimp'i t'ulawan hark'ananchis yawarta.
Si nos hemos cortado con una espina, debemos lavarlo y luego detener el sangrado con un paño limpio.
Yachay wasiman riyta, qillqayta, chaymanta wayk'uyta.
Ir a la escuela, escribir y cocinar.
Kunan punchawmantapachan kay nanay kashawan.
Tengo este dolor desde hoy.
¿Ima mana allin mikhuykunatataq hark'akunanchis?
¿Qué alimentos no saludables debemos evitar?
¿Imaynatataq ch'akisqa hich'aykunata hark'asunman?
¿Cómo podemos prevenir la diarrea?
¿Ima hinatan miski mana allinchu?
¿Por qué es malo el exceso de azúcar?
¿Unqusqa kaspayki imatan ruwanki?
¿Qué haces cuando estás enfermo?
¿Imaynatataq unuta limp'ichwan tomanapaq?
¿Cómo podemos limpiar el agua para beber?
Millay mikhuyqa wirata mirachin, unquykunatapas paqarichin.
La comida chatarra aumenta la grasa y también produce enfermedades.
Frío unkuwan pichakuy hinaspa paracetamol tomay.
Báñate con un paño frío y toma paracetamol.
Yawar p'aqayqa yawarta horqoymi, chaymantataqmi unquykunata hark'an.
La sangría es sacar sangre, y eso previene enfermedades.
Kiru nanaytaqa hampisun coca yaprata mast'aspa.
El dolor de dientes lo curamos masticando hoja de coca.
¿Ima hampitataq qunki p'akisqa tulluyki kaptin?
¿Qué tratamiento te dan si tienes un hueso roto?