id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
408
| title
stringlengths 1
239
| text
stringlengths 1
474k
|
|---|---|---|---|
187520 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojnowice%20%28powiat%20nowotomyski%29 | Wojnowice (powiat nowotomyski) | Wojnowice – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie nowotomyskim, największa wieś gminy Opalenica. Jest położona 5 km na północny wschód od Opalenicy, przy szosie i linii kolejowej do Poznania. Znajduje się tam rolnicza spółdzielnia produkcyjna.
Wieś szlachecka położona była w 1580 roku w powiecie poznańskim województwa poznańskiego. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa poznańskiego.
Historia
Udokumentowana historia Wojnowic sięga 1352 roku, kiedy wymieniany był Sandivogius (Sędziwój) de Woynowicze. Od 1392 roku w dokumentach występuje rycerz pasowany Jodokus (Jost) Suczka de Woynowice. W latach 1415-1611 dobra rycerskie były własnością Ostrorogów, natomiast w latach 1611-1698 - Opalińskich (wojewoda poznański, Krzysztof, miał tam jedną z siedzib, a jego żona zmarła w Wojnowicach). Następnie na ponad półtora wieku (1698-1869) majątek wojnowicki przeszedł w ręce Raczyńskich (na początku XVIII wieku mieli w Wojnowicach główną siedzibę, o czym świadczą liczne dokumenty dotyczące urodzin, chrzcin, ślubów, pogrzebów). Po długim posiadaniu przez Raczyńskich Wojnowice weszły w skład majątku Potockich z Będlewa (okres 1869-1912). Od 1913 do momentu wybuchu II wojny światowej w 1939 roku Wojnowice były własnością Mielżyńskich.
Od końca XVIII wieku dobra były wielokrotnie dzierżawione lub zarządzane w imieniu właścicieli. Między innymi w XIX wieku przez Żółtowskich, Chrzanowskich i nie stanowiły siedziby właścicieli. W "wojnowickim domu" za czasów Chrzanowskich częstym gościem był społecznik August Cieszkowski, mecenas sztuki Jan Kanty Działyński oraz Władysław Niegolewski, ceniony patriota i społecznik, poseł na sejm pruski.
W okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815-1848) Wojnowice należały do wsi większych w ówczesnym powiecie bukowskim, który dzielił się na cztery okręgi (bukowski, grodziski, lutomyślski oraz lwowkowski). Wojnowice należały do okręgu bukowskiego i stanowiły osobną majętność, której właścicielem był wówczas Edward Raczyński. Według spisu urzędowego z 1837 roku wieś liczyła 559 mieszkańców i 55 dymów (domostw).
W okresie II wojny światowej dobra ziemskie były zarządzane przez Niemców. Po 1945 znajdowała się tam siedziba PGR.
Właściciele dóbr Wojnowice od XIV wieku
Źródła
ok. 1352 Sandivogius (Sędziwój) de Woynowicze
ok. 1393, 1394 Tomasz Suczka (wspominane jego dzieci) x Krystyna
ok. 1392, 1398, 1399, 1407, 1408 (a przed 1412) Jodok (Jost) z Wojnowic (Judocus Suczka de Woynowice, rycerz pasowany - strenuus miles, prawdopodobnie potomek Gniewomira Trzebiesławowica) x Dzierżka Jostowa
ok. 1411-12 Hanka, ż. Piotra Rudnickiego (prawo dziedziczenia po zmarłym Jost z Wojnowic, prawdopodobnie siostra Barbary)
ok. 1411-12 Barbara z Wojnowic, siostra Josta, żona wojewody poznańskiego Sędziwoja Ostroroga (ugoda z Hanką 1412 - prawo do dziedziczenia Wojnowic)
Dzierżawca - ok. 1462, 1463, 1469, 1470 Gotard Wojnowski (prawa do części wsi przed 1493)
Dzierżawca - Wawrzyniec Wojnowski, syn Gotarda (prawa do części wsi przed 1493)
ok. 1493 Jadwiga córka N. Andrzeja Wilkowskiego (prawa do 1/4 wsi)
ok. 1493 N. Dobka, ż. Stefana Gnuszyńskiego, a siostra Wawrzyńca z Woynowic (prawa do 1/5 wsi, po procesie z Ostrorogami prawa przechodzą na Ostrorogów)
Ostrorogowie:
1415-1441 Sędziwój Ostroróg, mąż Barbary z Wojnowic
1441-1477, Stanisław Ostroróg (syn Sędziwoja z Ostroroga, wojewody poznańskiego i Barbary z Wojnowic)
1477-1498 Jan Ostroróg (klan pozn., de Wojnowice) syn Stanisława i Barbary
1498-1540 Poliksena Ostroróg x Przecław Potulicki i Wacław Ostroróg, dzieci Jana
1540-1568 Stanisław Ostroróg syn Wacława x Zofia Tęczyńska
1568-1589 Zofia z Tęczyńskich Ostroróg
1589-1611 Jan Ostroróg
1611 Jerzy hr. Ostroróg z Lwówka
Opalińscy:
1611-1624 Piotr Opaliński syn Jana i Ostrożanki Lwowskiej
1624-1639 Zofia z Kostków Opalińska żona Piotra
1639-1655 Krzysztof Opaliński syn Piotra, wojewoda poznański (o Wojnowicach jako siedzibie wspomina w swoich listach do Łukasza "Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653")
1655-1660 Teresa, żona Krzysztofa z Czarnkowskich (zmarła w Wojnowicach)
1660-1667 Jan i Piotr Adam Opalińscy
1667-1695 Jan Karol Opaliński, syn Krzysztofa
1696-1698 Katarzyna Opalińska
Raczyńscy:
1698-1737 Michał Kazimierz Raczyński (zakupił od Katarzyny Opalińskiej, Wojnowice były główną siedzibą Raczyńskich w tym okresie, 26 VIII 1724 roku w Wojnowicach zmarła Krystyna z Krasuskich Raczyńska, żona Michała Kazimierza, 12.12.1737 Michał Kazimierz umiera w Wojnowicach)
1737-1764 Wiktor Raczyński (Wojnowice były przez pewien okres również główną siedzibą Raczyńskich)
1764-1787 Kazimierz Raczyński (urodzony w Wojnowicach)
1787-1804 Filip Raczyński
1804-1845 Edward Raczyński
1845-1864 Roger Maurycy Raczyński
1864-1869 Edward Aleksander Raczyński
Potoccy:
1869-1898 Bolesław Eulogiusz Potocki
1898-1911 Bolesław Potocki syn Bolesława
1911-1912 Józef Potocki Syn Bolesława
Mielżyńscy:
1912-1913 Felicja Mielżyńska z Potockich, córka Bolesława Eulogiusza
1913-1932 Karol Mielżyński, syn Macieja i Felicji
1932-1939 Aniela z Mielżyńskich Ostrowska, córka Macieja i Felicji
Dzierżawcy wsi w XIX i XX wieku:
Żółtowscy:
Kazimierz(1795 -1801) h. Ogończyk, 1721-7.2.1801
wspominana Helena (umiera 1797)
Piotr Paweł, syn Kazimierza, (żonaty z Joanna Chłapowską podczaszyną dobrzyńską)
Justyna z domu Sczaniecka (?-1804), żona Kazimierza, (1742 - 25 maja 1804)
rotmistrz, dowódca sił zbrojnych powiatu obornickiego - 1809 .... (Gazeta Poznańska 1809.06.28 Nr51)
Adam Matecki, ok. (1849-1853)
Zarządcy majątku:
Kazimierz Chrzanowski (1854-24.2.1864) (ojciec Bernarda Chrzanowskiego, urodzonego w Wojnowicach)
Jaraczewski (?1864-1869)
Jan Bąkowski (?1869-?1884 15 lat - źr. Dziennik Poznanski 1884)
Aleksander Karnowski (? -1896) (zginął podczas pożaru w Dakowach Mokrych)
Aleksy Sokołowski (1896-1913) (m.in uczeń gimnazjum św. Marii Magdaleny, działacz polityczny i społeczno-gospodarczy)
Józef Wikliński
Wielkość dóbr rycerskich
W 1580 roku Zofia Ostrorogowa posiadała 11 łanów, 7 zagród, Karczmarz miał 1/4 łana i 40 owiec.
Dwór w Wojnowicach
Źródła
Siedziba właścicieli majątku w Wojnowicach istniała już w połowie XVII wieku, za czasów Krzysztofa Opalińskiego, który często przebywał w Wojnowicach. W 1660 roku w Wojnowicach umarła żona Krzysztofa. Na mapie z 1662 roku ("Palatinatus Posnaniensis in Maiori Polonia primarii nova delineatio") Wojnowice są oznaczone jako miejscowość ze znaczą twierdzą (arx praecipua) (mapa opatrzona dedykacją "Ill.mo et Exc.mo Heroi ac Domino d. Christophoro Comiti de Bnin Opalinski, Palatino Posnaniensi, Regniq. Poloniae primi Ordinis Senatori").
W Wojnowicach w XVIII wieku znajdował się dwór istniejący na mapie z 1771 roku z 2 kwadrarowymi alkierzami od północy i dwoma przybudówkami po bokach ze strony południowej na kształt alkierzy ("Tabula exhibens ductus seu tractus terminorum quibus fines Bonorum Woynowice et Opalenica designari intenduntur") oraz mapie z 1813 roku (taki samy kształt i położenie). Dwór wybudowany prawdopodobnie pomiędzy 1700-1720 rokiem, przebudowany prawdopodobnie po 1776 roku, gdyż w tym roku flisy ze "starego wojnowickiego dworu" darowano kościołowi. Na początku XIX wieku posiadał dwa alkierze. Po bokach budynku, pod kątem około 50 stopni do niego znajdowały się dwie oficyny, widoczne na mapach z 1771, 1813 i 1936 roku. Od 1795 majątek był dzierżawiony. Istniejący obecnie budynek szachulcowo-murowany był przebudowywany na przełomie XIX i XX wieku. Można to określić po pokryciu dachowym w formie charakterystycznej szachownicy (dachówka Siegersdorfer Werke, vorm. Fried. Hoffmann produkowana w tym okresie). Zachował się jeden z dwóch alkierzy (zachodni). Na początku XX wieku budynek pełnił funkcję rządcówki. W budynkach które były częścią całego większego podwórza gospodarczego składowano owoce i niektóre płody rolne. Znajdowały się tutaj też biura, piec chlebowy, nie były one jednak siedzibą właścicieli. Budynek pod koniec XX wieku był w stanie ruiny.
Wojnowice były siedzibą również Michała Kazimierza i Wiktora Raczyńskiego w wieku XVIII. Dwór w tym okresie posiadał kaplicę, w metrykaliach zostało odnotowanych kilka ważnych wydarzeń, które odbyły się w Wojnowicach za czasów Raczyńskich:
26 maja 1724 roku w Wojnowicach odbył się ślub Seweryn Żychlińskiego i Konkordji Raczyńskiej, córki Michała Kazimierza.
26 sierpnia 1724 roku w Wojnowicach zmarła żona Michała Kazimierza, Krystyna, została pochowana w Woźnikach.
21 stycznia 1726 roku w Wojnowicach odbył się ślub Józefa Piotra Czapskiego z Kazimierą Boną Raczyńską, córką Michała Kazimierza Raczyńskiego.
12 grudnia 1737 roku w Wojnowicach umiera wojewoda poznański, Michał Kazimierz Raczyński, zostaje pochowany w Woźnikach.
2 marca 1739 roku w Wojnowicach odbył się chrzest Kazimierza Jan Nep., syna Wiktora Raczyńskiego i Magdaleny z Działyńskich.
31 lipca 1740 roku w Wojnowicach odbył się chrzest Weroniki Barbary córki Wiktora Raczyńskiego i Magdaleny z Działyńskich.
9 października 1741 roku w Wojnowicach odbył się chrzest Antoniego syna Wiktora Raczyńskiego i Magdaleny z Działyńskich.
17.6.1743 w Wojnowicach umarła Weronika córki Wiktora Raczyńskiego i Magdaleny z Działyńskich.
W 8.7.1743 w dworze odbył się chrzest Marjanny Peronelli z Raczyńskich, córki Wiktora Raczyńskiego i Magdaleny z Działyńskich Raczyńskiej.
W 10.8.1768 w kaplicy dworskiej w Wojnowicach odbył się chrzest dwóch córek Kazimierza Raczyńskiego i Teresy z Moszczyńskich Raczyńskiej, Michaliny (urodzonej 1768 w Wojnowicach) i Magdaleny (urodzonej w 1765 roku w Wojnowicach)
W 1776 roku w metrykaliach (Dakowy Mokre) wspomniano o dworze, za czasów Kazimierza Raczyńskiego, w czasie remontu kościoła w Dakowach: "Flisy także stare z dworu starego Woynowickiego sprowadzone darował i kościołowi Doko posadzkę uczynił"
20 grudnia 1797 roku w dworze Wojnowickim umiera Helena Żółtowska, pochowana w Woźnikach.
W 1799 roku wspomniana jest Justyna Żółtowska z Wojnowic.
7 lutego 1801 roku w dworze Wojnowickim umarł Kazimierz Żółtowski, dzierżawca Wojnowic(chory od 6 lat), pochowany w Woźnikach
14 czerwca 1802 roku w Wojnowicach odbył się ślub Tadeusza Swinarskiego(dzierżawca Sierosławia) i Marcjanny Żółtowskiej
6 lutego 1804 roku wspomniany jest Piotr Żółtowski, dzierżawca Wojnowic, który w Wydzierzewicach bierze ślub z Józefą Woropańską z domu Grudzielską, wdową.
25 maja 1804 roku w Wojnowicach umiera Justyna Żółtowska, pochowana w Woźnikach w wieku 62 lat.
28 czerwca 1809 roku Żółtowski z Wojnowic (Rotmistrz i organizator zbrojny powiatu obornickiego) bierze udział w gaszeniu pożaru w Grodzisku (Gazeta Poznańska 1809.06.28 Nr51) "przybywszy w nocy osobiście z ludźmi swoimi i bardzo dobrą sikawką "
29 listopada 1812 roku w Wojnowicach odbył się chrzest Konstancja Emilii, córki Ignacego Skrzyckiego ekonoma z Wojnowic i Rozalii Engler - był to chrzest nieszlachecki
W Wojnowicach 27 lipca 1861 roku urodził się między innymi Bernard Chrzanowski, syn dzierżawcy majątku Kazimierza Chrzanowskiego. W książce o Bernardzie Chrzanowskim Grzegorz Łukomski wspomina Wojnowice w następujący sposób: "W wojnowickim domu Chrzanowskich częstym gościem był filozof i społecznik August Cieszkowski, mecenas sztuki, działacz społeczny i polityczny Jan Działyński oraz Władysław Niegolewski, ceniony patriota i społecznik, poseł na sejm pruski."
Inne informacje
Zabudowania folwarczne, składają się z dwóch części (dwa podwórza). Pochodzą z XIX wieku. Częściowo zachowany jest budynek dawnej gorzelni.
W Wojnowicach przy ul. Poznańskiej, obok przystanku autobusowego znajduje się lipa drobnolistna o obwodzie 430 cm. Jest ona wpisana jako pomnik przyrody nr 44/545.
Od 10 czerwca 1919 przez kilka miesięcy stacjonowała w tutejszym majątku 1. Eskadra Wielkopolska licząca 7 samolotów zwiadowczych - jedna z pierwszych jednostek lotnictwa polskiego, utworzonych po powstaniu wielkopolskim.
Cytaty i materiały do dziejów Wojnowic
(Źródło: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1893) (Źródło: Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653" pod redakcją Romana Pollaka, ZN im. Ossolińskich 1957)
"W 1396 roku Jost z Wojnowic, Wojnowicki prawuje się z Andrzejem na ulicy Wrocławskiej, r. 1398 z Mikołajem sędzią kaliskim. W r. 1399 zapłacił 2 kary, ponieważ nie stanął Januszowi Łagiewnickiemu. Żona jego Jostowa r. 1392 naganiła Janowi Wiłkowskiemu herbu Czasza al. Korczak. Prawije się także z Wacławem z Latalic i Janem z Kuropatnic."
"Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653" pod redakcją Romana Pollaka, ZN im. Ossolińskich 1957"
"Z Wojnowic, 19 VIII 1641
Wielmożny mnie wielce Mci Panie i kochany Bracie. Właśnie pod przyniesienie listów WMm-o M-o Pana do mnie zajechali mie PP. Starostowie Miedzyrzecki, Inowrocławski i siła inszych gości, zaczym odprawa kozaka musiała być późniejsza, któremu eo nomine nie łaj MmMPan, proszę. (...)
Dat(um) w Wojnowicach, 19 Aug(usti) 1641.
WM. mego M-o Pana miłujący i powolny brat i sługa Kr(zysztof) Opaleński Wojewoda Poznański (...)
Data: Wojnowice - wieś leżąca między Opalenicą a Bukiem "
" Z Wojnowic, 19 XI 1643
Wielmożny mnie wielce Mci Panie i kochany Bracie (...) Da(tum) w Wojnowicach, 19 Nove(mbris) 164(3). "
" Z Wojnowic, 12 VII 1646
Wielmożny mnie wielce Mci Panie i kochany Bracie (...) Ita me Deus, śem z Wojnowic i z Włoszakowic P. Pigłowskiemu defalkował 5000 fl., bom musiał mieć respekt na wyciągnienie a taniość przy tym (...) Kr Opaleński Wda Poznań (..) Dat z Wojnowic, 12 Iolii 1646 "
Witold Molik „Edward Raczyński”, WBP, Poznań 1999
Strona 14: „Na stare lata Wiktor ustatkował się jednak, popadł w dewocję i osiadł w klasztorze Bernardynów w Łowiczu.”
Strona 102: „Edward przejął następujące dobra o łącznej wartości 3150 tys. zł : Rogalin w powiecie średzkim warty 100 tys. złotych, z intratą (dochodem ) 8 tys. zł, Wojnowice i Dakowy w powiecie poznańskim (później bukowskim warte 2 mln złotych z intratą 100 tys. złotych)”
Strona 108: „W latach 1810-1830 sprawy związane z administrowaniem odziedziczonymi majątkami pochłaniały zapewne dużo jego czasu. (…) Po wprowadzeniu w życie w 1823 r., przez rząd pruski ustawy uwłaszczeniowej był wszakże jednym z tych właścicieli ziemskich którzy najszybciej przystąpili do jej wykonania. W ciągu następnych czterech lat uwłaszczył chłopów w czterech swoich wsiach. (…) W 1830 roku rolnictwem i sprawami administracyjnymi swych majątków hrabia niewiele się już zajmował. Dochody z Wojnowic, Daków i Śląskowa oraz z lasów przeznaczał na swoje osobiste wydatki i działalność mecenasowską. Dobra te wydzierżawiał nie chcąc tracić czasu na ich utrzymanie. (…) Wszyscy jego dzierżawcy byli zobowiązani do odnowienia co roku w powierzonych im dobrach jednej siódmej dachów krytych słomą. Folwarki i duże majątki wydzierżawiał doświadczonym i rzetelnym rolnikom, przeważnie Niemcom.”
Edward Raczyński „Rogalin i jego mieszkańcy”
strona 76: „Oddając Filipowi za żonę swoją Michalinę, Kazimierz oddał mu równocześnie wszystkie dobra, które posiadał w Wielkopolsce, obciążając je tylko dożywociem. Filip więc, łącząc w swojej osobie obie schedy, był nie lada obszarnikiem. Posiadał trzy miasteczka: Szamocin, Obrzycko i Stopnicę, oraz 5o wsi. Jego dochód roczny wynosił około 300 tysięcy złotych polskich. Z tej sumy 100 tysięcy przynosiły same dobra wojnowickie wydzierżawione Żółtowskiemu.”
Strona 168: „Wielkim ewenementem w życiu nie tylko ojca, ale całej okolicy były jednak manewry młodzieżowe, ściśle powiedziawszy, regularne bitwy organizowane od czasu do czasu przez dziada Rogera na obszarze Rogalina. Zapaśników, poza miejscowymi zwożono z dalekich okolic, z Daków, Wojnowic i Mechlina. Zbierało się tym sposobem chłopaków i dwie setki. Rozdzielano ich na dwie armie. Amunicję stanowiły ‘pyrki’, które podwożono za wojskiem ‘helami’”
Strona 180: „Ojciec opuszczając rodzinną Wielkopolskę, wziął tak zwany paszport emigracyjny.(…) Zarząd majątkiem powierzył nijakiemu Jaraczewskiemu, dając mu nieopatrznie nieograniczone niczym pełnomocnictwo. Jaraczewski mógł zaciągać pożyczki, a nawet sprzedawać co chciał. Pochodził ze znanej rodziny ziemiańskiej i odgrywać musiał przy ojcu rolę zaufanego przyjaciela. (…) W przeciągu dwóch lat sprzedał większą część majątku swego mocodawcy, a resztę zadłużył. Wspólnikiem Jaraczewskiego w tych transakcjach był nijaki Potocki, właściciel majątku Będlewo. Operowali sprawnie unikając wszelkiego rozgłosu. Potocki kupował za bezcen, Jaraczewski inkasował. W ten sposób przeszedł w posiadanie Potockiego piękny majątek Dakowy i Wojnowice. "
Zobacz też
Wojnowice - strona ujednoznaczniająca
Przypisy
Wojnowice (powiat nowotomyski)
Wsie szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo poznańskie) |
187521 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Roskilde%20Festival | Roskilde Festival | Roskilde Festival – muzyczna impreza cykliczna. Jeden z największych festiwali muzyki rockowej o charakterze międzynarodowym. Odbywający się w pobliżu duńskiej miejscowości Roskilde. Jest festiwalem niezależnym i niekomercyjnym organizowanym przez The Roskilde Festival Charity Society. Pierwszy festiwal odbył się w 1971 i wystąpiły w nim 32 zespoły głównie z Danii. W 2005 liczba zespołów przekroczyła 150, a wśród nich można znaleźć wielkie gwiazdy światowego rocka.
Roskilde Festival to impreza plenerowa, kilkudniowa, gdzie poza koncertami można obejrzeć występy grup parateatralnych, kabaretów, nieustannie działa kino festiwalowe, można wziąć udział w warsztatach plastycznych i ceramicznych, można skorzystać ze sztucznych ścianek do wspinaczki, boisk do koszykówki oraz trampoliny.
Na imprezie aktywne są organizacje praw człowieka. Można wziąć udział w happeningu uświadamiającym widzom, czym jest współczesne niewolnictwo. Promowana jest ekologia i recykling śmieci. Podczas festiwalu w roku 2000 po raz pierwszy odbyła się Żywa Biblioteka.
Linki zewnętrzne
Oficjalna Strona Festiwalu
Festiwale rockowe
Muzyka w Danii
Roskilde |
187522 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan%20Kupeck%C3%BD | Jan Kupecký | Jan Kupecký (ur. 3 kwietnia 1667 w Pezinku, zm. 16 lipca 1740 w Norymberdze) – słowacki malarz, reprezentant realistycznego nurtu malarstwa późnobarokowego.
Życie i twórczość
Pochodził z prostej rodziny tkaczy, którzy z powodów religijnych, jako protestanci, musieli opuścić Czechy i osiedlili się w Pezinku koło Bratysławy, wówczas należącym do Węgier. W wieku lat piętnastu, wbrew woli ojca, rozpoczął naukę malarstwa, początkowo na Morawach na zamku Holič, gdzie jego pierwszym nauczycielem został szwajcarski malarz Benedikt Clauss (1636-1707). Następnie, w 1684, wraz ze swoim nauczycielem wyjechał do Wiednia.
Po trzech latach przeniósł się do Włoch, gdzie przez Wenecję dotarł i osiadł w Rzymie. W 1700 otworzył w Rzymie własne atelier, podejmując pracę jako portrecista, jednocześnie zapoznając się z osiągnięciami malarstwa włoskiego, niemieckiego i holenderskiego oraz poszukując własnego sposobu wyrazu artystycznego. Pobyt we Włoszech ostatecznie ukształtował osobowość artystyczną Kupeckiego.
Po 20 latach opuścił Włochy i w 1707 zamieszkał w Wiedniu, stając się znanym i modnym portrecistą oraz nawiązując ściślejsze kontakty ze środowiskiem czeskich artystów. W tym okresie ożenił się z córką swego dawnego nauczyciela Benedykta Clausa – Zuzanną, z którą miał dwoje dzieci (córkę i syna), które jednak nie dożyły pełnoletniości. W 1711 portretował w Karlowym Warach cara Piotra I. W 1716 spotkał się w Pradze z Piotrem Brandlem.
Rywalizacja pomiędzy wiedeńskimi malarzami oraz strach przed prześladowaniami religijnymi spowodowały, że w 1723 Kupecký wraz z żoną i synem wyjechał z Wiednia do Norymbergi, gdzie również osiągnął sukces. Przez następne dziesięć lat odbył kilka podróży, podczas których wykonywał liczne portrety na zamówienie dostojników świeckich i kościelnych.
W listopadzie 1733 zmarł w wieku siedemnastu lat syn Kupeckiego – Christoph Johann Friedrich. Ta nagła śmierć załamała artystę. Przez ostatnie siedem lat swojego życia nie opuszczał już Norymbergi, odmawiając zleceń poza miastem. Z wiekiem zaczął chorować na podagrę, co w znacznym stopniu utrudniało mu malowanie. Jan Kupecký zmarł w Norymberdze i został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Jana.
Chociaż w swoim dorosłym życiu tylko krótkie okresy spędzał w Czechach, to do końca życia podkreślał swój związek z ojczyzną - w dokumentach z epoki pojawiają się takie jego określenia jak Mahler aus Böhmen czy Pictor boemus (Malarz czeski).
Kupecký uważany jest obecnie za największego środkowoeuropejskiego mistrza portretu barokowego. W jego twórczości przeplatają się wpływy portretu francuskiego, pełne barokowego patosu i dopełniane gloryfikującą alegoryką, z odmienną w swym wyrazie, pogłębioną psychologicznie, intymną tradycją portretu holenderskiego, przy czym ta druga konwencja wydaje się bliższa sercu artysty.
Galeria
Przypisy
Bibliografia
Urodzeni w 1667
Zmarli w 1740
Czescy malarze barokowi |
187529 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Ska%C5%82ki%20Piek%C5%82o%20pod%20Niek%C5%82aniem | Rezerwat przyrody Skałki Piekło pod Niekłaniem | Rezerwat przyrody Skałki Piekło pod Niekłaniem – rezerwat przyrody nieożywionej na terenie Konecko-Łopuszniańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu w gminie Stąporków, w powiecie koneckim, w północnej części województwa świętokrzyskiego, w pobliżu miejscowości Niekłań Wielki.
Skałki ciągną się na długość około 1 kilometra, ich wysokość dochodzi do 8 metrów.
Powierzchnia: 6,18 ha (akt powołujący podawał 5,90 ha)
Rok utworzenia: 1959
Dokument powołujący: Zarządz. MLiPD z 1.04.1959, ; zm.
Numer ewidencyjny WKP: 016
Charakter rezerwatu: częściowy
Przedmiot ochrony: osobliwe formy skalne powstałe w wyniku erozji eolicznej oraz zachowanie rosnącej w szczelinach skalnych zanokcicy północnej (Asplenium septentrionale)
Rezerwat przyrody Skałki Piekło pod Niekłaniem jest punktem początkowym czarnego szlaku turystycznego prowadzącego do miejscowości Wólka Plebańska. Przez rezerwat przechodzi niebieski szlak turystyczny ze Skarżyska-Kamiennej (Pogorzałe) do Kuźniaków. Jest także punktem na Piekielnym Szlaku.
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Rezerwat przyrody Skałki Piekło pod Niekłaniem
Ochrona przyrody w powiecie koneckim |
187531 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Ska%C5%82y%20pod%20Adamowem | Rezerwat przyrody Skały pod Adamowem | Rezerwat przyrody Skały pod Adamowem – rezerwat przyrody nieożywionej w gminie Brody, w powiecie starachowickim, w województwie świętokrzyskim.
Powierzchnia: 8,82 ha (akt powołujący podawał 8,98 ha)
Rok utworzenia: 1995
Dokument powołujący: Zarządz. MOŚZNiL z 27.06.1995; MP. 33/1995, poz. 407
Numer ewidencyjny WKP: 059
Charakter rezerwatu: częściowy
Przedmiot ochrony: skałki zbudowane z piaskowców dolnotriasowych; interesujące kształty w formie ambon, nisz, okapów
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Ruda (powiat starachowicki) |
187533 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3r%20sosnowy | Bór sosnowy | Dicrano-Pinion – syntakson w randze związku należący do klasy borów szpilkowych Vaccinio-Piceetea. W zasadzie pokrywa się z tradycyjnym pojęciem borów sosnowych (choć zaliczane do niego są występujące na podobnych siedliskach lasy mieszane, a nawet liściaste).
Charakterystyka
Widny, wysokopienny las z dominacją sosen, zwykle z domieszką brzóz. Warstwa krzewów jest luźna i złożona z podrostów brzóz i jałowca. Runo jest ubogie i w zależności od warunków siedliskowych tworzą je głównie borówki i wrzos. W miejscach suchych warstwę tę tworzą mchy i porosty, niekiedy dość obficie występują trawy i orlica pospolita.
Gleba
Bory sosnowe występują na glebach ubogich i skrajnie ubogich (oligotroficznych i mezotroficznych), kwaśnych, wytworzonych z piasków luźnych lub słabo gliniastych, ale także torfowiskowych. Poziom zalegania wody gruntowej jest zróżnicowany – od siedlisk suchych po bagienne, bardzo mała mineralizacja wód.
Światło
Dopływ energii promienistej do dna lasu jest w borach sosnowych duży od 40 do 90% w borach chrobotkowych. Specyficzną cechą oświetlenia borów sosnowych jest jego względna jednorodność przestrzenna, wynikająca z wielokrotnego rozproszenia światła na igłach w koronach sosen. Sosny są światłolubne, więc często na otwartych terenach tworzy się nalot sosnowy. Ich naturalne odnowienia są jednak możliwe tylko przy zachowanych warunkach świetlnych. W warunkach naturalnych nierzadko zacienienie wzrasta na tyle, że odnawiać się mogą tylko bardziej cienioznośne gatunki, np. świerk, co ma wpływ na kilkusetletnie cykle drzewostanu.
Powietrze
Wilgotność powietrza jest różna. Nierzadko jest mała bądź bardzo mała. Duże przewietrzanie spowodowane znaczną ruchliwością powietrza, wymiana mas powietrza między warstwą koron a dnem jest znaczna. W borach sosnowych jest niska czasami średnia produkcja tlenu to znaczy, że w drzewostanach dojrzałych wytwarzane jest w ciągu roku 5 ton tlenu na obszarze 1 ha. W młodnikach produkcja ta jest wyższa i wynosi 10-12 ton. Powietrze szczególnie w porannych godzinach zawiera ozon (średnio 0,015 mg/m³). Fitoaerozole w borach sosnowych zawierają głównie monoterpeny z niewielką domieszką seskwiterpenów, terpenoidów i innych substancji chemicznych. Zawartość aeroplanktonu jest nieduża dzięki bakteriobójczym i grzybobójczym własnościom monoterpenów i ozonu.
Własności terapeutyczne
Bory sosnowe są typem środowiska oddziałującym leczniczo na choroby układu oddechowego. Substancje lotne, poza silnym działaniem dezynfekcyjnym, obniżają ciśnienie krwi i wpływają tonizująco na układ nerwowy.
Występowanie
Borealno-kontynentalny obszar niżowy Europy (jej północno-wschodnia część) w tym niemal cały obszar Polski, z wyjątkiem gór. Drzewostan sosnowy bywa nasadzany także w miejscach, niebędących naturalnym siedliskiem borów sosnowych.
Charakterystyczna kombinacja gatunków
ChCl. : widłoząb miotlasty (Dicranum scoparium), rokietnik pospolity (Pleurozium schreberi), gajnik lśniący (Hylocomium splendens), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense), piórosz pierzasty (Ptilium crista-castrensis), gruszyczka mniejsza (Pyrola minor), gruszyczka okrągłolistna (Pyrola rotundifolia), pawężnica brodawkowata (Peltigera aphthosa), siódmaczek leśny (Trientalis europaea), borówka czarna (Vaccinium myrtillus), borówka bagienna (Vaccinium uliginosum), borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea).
ChO. : sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferina), chrobotek leśny (Cladonia arbuscula), widłoząb ciemny (Dicranum fuscescens), widłoząb kędzierzawy (Dicranum polysetum).
ChAll. : pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata), widlicz spłaszczony (Diphasiastrum complanatum), korzeniówka pospolita (Monotropa hypopitys), gruszyczka zielonawa (Pyrola chlorantha), jemioła pospolita rozpierzchła (Viscum album ssp. austriacum).
Podział
Dzielony jest na dwa podzwiązki:
Dicrano-Pinenion Seibert in Oberd. (ed.) 1992 em. – bory sosnowe na glebach mineralnych i bory mieszane
DSAll. : kosmatka owłosiona (Luzula pilosa), Pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia).
Piceo-Vaccinienion uliginosi Seibert in Oberd. (ed.) 1992 em. – bagienne bory sosnowe i brzeziny
DSAll. : borówka bagienna (Vaccinium uliginosum), kruszyna pospolita (Frangula alnus) (obficie), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense ssp. paludosum), trzęślica modra (Molinia caerulea) (obficie), wierzba uszata (Salix aurita), torfowiec błotny (Sphagnum palustre) oraz gatunki z klasy Oxycocco-Sphagnetea.
Zespoły leśne należące do związku borów sosnowych Dicrano-Pinion
Grupa borów sosnowych na glebach mineralnych
kontynentalny bór sosnowy świeży (Peucedano-Pinetum)
subatlantycki bór sosnowy świeży (Leucobryo-Pinetum)
śródlądowy bór sosnowy suchy (Cladonio-Pinetum)
bór sosnowy wilgotny (Molinio caeruleae-Pinetum)
nadmorski bór sosnowy (Empetro nigri-Pinetum)
Grupa borów mieszanych
kontynentalny bór mieszany (Querco roboris-Pinetum)
subborealny bór mieszany (Serratulo-Pinetum)
Grupa borów bagiennych
bór sosnowy bagienny (Vaccinio uliginosi-Pinetum)
brzezina bagienna (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis)
bagienny bór trzcinnikowy (Calamgrostio villosae-Pinetum)
Dyskusyjne jest wyróżnianie w Polsce kolejnych zespołów z tego związku będących formami przejściowymi między typowymi borami a torfowiskami:
Vaccinio uliginosum-Pinetum rotundatae
Ledo-Pinetum sylvestris
Vaccinio-Piceetea |
187535 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Ska%C5%82y%20w%20Krynkach | Rezerwat przyrody Skały w Krynkach | Rezerwat przyrody Skały w Krynkach – rezerwat przyrody nieożywionej na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Kamiennej w gminie Brody, w powiecie starachowickim, w województwie świętokrzyskim.
Powierzchnia: 25,26 ha (akt powołujący podawał 25,10 ha)
Rok utworzenia: 1997
Dokument powołujący: Zarządz. MOŚZNiL z 25.07.1997;
Numer ewidencyjny WKP: 065
Charakter rezerwatu: częściowy
Przedmiot ochrony: naturalne odsłonięcia piaskowców dolnotriasowych
Rezerwat obejmuje fragment lasu na wzgórzu nad Jeziorem Brodzkim. Znajdują się w nim skały piaskowcowe w formie bloków, progów, urwisk, gzymsów, okapów oraz grzybów skalnych i kazalnic. Największa skała o formie grzyba ma wysokość 2,5 m i szerokość 5 m. Górna powierzchnia skał jest niemal pozioma. Uwarstwienie i ziarnowanie skał wskazuje, że powstawały one na dnie rzeki. W obrębie rezerwatu znajduje się także wąwóz o pionowych skalnych skałach wysokości do 10 m i długości około 150 m. Jego dnem płynie niewielki strumyk.
W rezerwacie znajduje się też pięć jaskiń, z których największa jest Jaskinia Świętej Barbary.
Przez rezerwat przechodzi czerwony Szlak Milenijny ze Skarżyska-Kamiennej do Kałkowa.
W Krynkach, w niedużej odległości od rezerwatu znajduje się jeszcze inne odsłonięcie skał zwane Ścianą w Krynkach. Powstało w podobnym okresie, lecz w środowisku morskim. Po przeciwnej stronie Jeziora Brodzkiego znajduje się pomnik przyrody Skały w Rudzie.
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Krynki (województwo świętokrzyskie)
Formacje skalne Wyżyn Polskich |
187537 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Skorocice | Rezerwat przyrody Skorocice | Rezerwat przyrody Skorocice – rezerwat stepowy na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego w gminie Wiślica, w powiecie buskim, w województwie świętokrzyskim.
Powierzchnia: 7,15 ha (akt powołujący podawał 7,70 ha)
Rok utworzenia: 1960
Dokument powołujący: Zarządz. MLiPD z 21.01.1960; MP. 17/1960, poz. 85
Numer ewidencyjny WKP: 024
Charakter rezerwatu: częściowy (podlega ochronie czynnej)
Przedmiot ochrony: wąwóz wyerodowany w gipsach trzeciorzędowych z urwistymi, malowniczymi ścianami oraz bardzo interesujące formy krasowe w postaci jaskiń, naturalnych korytarzy, mostów skalnych, lejów i zapadlisk; ponadto naturalne stanowiska roślinności stepowej (step ostnicowy oraz step łąkowy) i entomofauny
W rezerwacie znajduje się 26 jaskiń, m.in. Jaskinia Skorocicka, Jaskinia w Skorocicach u Ujścia Doliny, Jaskinia Dzwonów, Jaskinia Ucho Olki, Jaskinia Stara, Jaskinia Górna, Jaskinia z Potokiem i Tunel w Skorocicach.
Na dnie wąwozu występują łąki i pastwiska. Z roślin rzadkich zasługują na uwagę: ostnica włosowata, miłek wiosenny, sesleria błotna, sierpik różnolistny (jedyne stanowisko w Polsce) oraz jaskier iliryjski.
Przez rezerwat przechodzi niebieski szlak turystyczny z Pińczowa do Wiślicy.
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Skorocice |
187538 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Skotniki%20G%C3%B3rne | Rezerwat przyrody Skotniki Górne | Rezerwat przyrody Skotniki Górne – rezerwat stepowy na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego, w gminie Pińczów w powiecie pińczowskim, w województwie świętokrzyskim.
Powierzchnia: 1,90 ha
Rok utworzenia: 1962
Dokument powołujący: Rozp. MLiPD z 28 lipca 1962; MP. 68/1962, poz. 319
Numer ewidencyjny WKP: 032
Charakter rezerwatu: częściowy (podlega ochronie czynnej)
Przedmiot ochrony: fragment zbocza kuesty gipsowej z ciekawymi roślinami (murawy kserotermiczne) i owadami stepowymi
Na wschód od rezerwatu znajduje się pomnik przyrody – Jaskinia Lisia, a w jej pobliżu Jaskinia w Skotnikach Górnych.
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Stara Zagość |
187539 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Unity%20Tower | Unity Tower | Unity Tower, dawniej biurowiec NOT, potocznie Szkieletor – wieżowiec w krakowskiej dzielnicy Grzegórzki, przy ul. Lubomirskiego 20, obok ronda Mogilskiego. Najwyższy budynek budowanego kompleksu biurowego Unity Centre. Rozpoczętej w 1975 budowy wysokościowca nie ukończono przez wiele lat i wznowiono 30 marca 2016 roku. Przez ten czas nie był użytkowany (w XXI w. stanowił jedynie czasowe miejsce wywieszania banerów reklamowych). W końcu kwietnia 2020 zakończono prace elewacyjne, oddano budynek w stanie surowym zamkniętym, a do użytku przekazano w październiku 2020.
Historia
W 1968 roku ogłoszono projekt na budynek NOT-u, w którym zwyciężyła propozycja przygotowana przez zespół Zdzisława Arcta (w jego skład wchodzili Ewa Dworzak, Ludwik Konior i Krzysztof Leśnodorski). Budowa mierzącego 92 metry wieżowca rozpoczęła się w 1975 r., wykonawcą inwestycji była firma Mostostal. 24-piętrowy szkielet powstał w ciągu czterech lat. Na pierwszych dwóch piętrach budynku miała znajdować się sala kongresowa mieszcząca 500 osób, część gastronomiczna i usługowa. Kondygnacje 3–14 przeznaczono na pomieszczenia administracyjne i szkoleniowe połączone systemem audiowizualnym z salą konferencyjną; kondygnacje 15 i 16 planowano wykorzystać jako kawiarnię z tarasem widokowym a pozostałe piętra jako hotel. Przy budynku miał mieścić się też parking podziemny na 154 samochody.
W 1979 roku budowa została jednak wstrzymana ze względów ekonomicznych. Przez wiele lat, pomimo wielu pomysłów i projektów, ten jeden z najwyższych w Krakowie budynków stał niedokończony.
Budynek stanowił inspirację dla licznych opowiadań krakowskiego pisarza Łukasza Orbitowskiego. W 2008 kręcono tu zdjęcia do filmu Deklaracja nieśmiertelności (o wspinaczu Piotrze Korczaku).
Próby ukończenia budowy
W latach 80. XX wieku pojawił się pomysł, aby niedokończoną konstrukcję zaadaptować na potrzeby mieszkaniowe pracowników nowohuckiego kombinatu. W latach 90. obiektem interesowała się duża sieć hoteli, która chciała dokończyć wieżowiec, jednak z powodu niejasnej sytuacji prawnej gruntu do sprzedaży nie doszło. W roku 2004 brytyjska firma Medinbrand Limited planowała zburzyć szkielet i postawić na jego miejscu dwa niższe apartamentowce. Również i ta próba zakończyła się fiaskiem.
W sierpniu 2005 budynek wraz z gruntem został ponownie wystawiony na sprzedaż. Po kilku nieudanych przetargach Węglozbyt, dotychczasowy właściciel, sprzedał nieruchomość za 30 milionów złotych powstałej na potrzeby tego przedsięwzięcia spółce celowej Treimorfa Project sp. z o.o., której właścicielem większościowym jest Verity Development sp. z o.o. a mniejszość udziałów w projekcie posiada partner lokalny – GD&K Group. Na dzień 1 kwietnia 2007 wiadomo było, że właściciel budynku zamierza zachować istniejący 24-kondygnacyjny wieżowiec, a także powiększyć go, tworząc wielofunkcyjny kompleks o powierzchni około 65 000 m². Planowano poddać istniejącą konstrukcję gruntownej rewitalizacji i przywrócić ten fragment miasta do życia.
W listopadzie 2007 pojawił się pomysł obudowania szkieletora kamienną elewacją i podwyższenia obiektu – z 92 metrów do nawet 130. W przebudowie udział miał wziąć zaproszony do współpracy niemiecki architekt Hans Kollhof. Całość miała być gotowa na Euro 2012. Dnia 1 lutego 2008 r. Wojewódzka Rada Konserwatorska wydała ostateczną decyzję braku zgody na podwyższenie budynku, motywując to faktem, że znajduje się on w zabytkowym układzie urbanistycznym.
13 stycznia 2009 wojewódzki konserwator zabytków Jan Janczykowski zgodził się na podwyższenie budynku do wysokości 102,5 metra. W zamierzeniu przebudowa Szkieletora miała się rozpocząć w 2010. W budynku miały powstać apartamenty, hotel i lokale biurowe. Na szczycie miała znaleźć się galeria albo kawiarnia, miejsce dostępne dla wszystkich, którzy będą chcieli z wysokości ponad 100 metrów zobaczyć Kraków i Tatry. W pobliżu Szkieletora miały powstać niższe budynki – do 25 metrów wysokości, w których miałyby się znaleźć mieszkania, hotel, biura, centrum wystawiennicze, miejsce na usługi oraz sklepy – na dużym placu dostępnym dla wszystkich.
Kolejny projekt, przygotowany przez pracownię DDJM, zaprezentowano pod koniec 2011. Zakładał on podwyższenie budynku do 102,5 m (zgodnie z uzyskanym już od wojewódzkiego konserwatora zabytków pozwoleniem) i wzniesienie wokół niego kilku niższych wieżowców. Przebudowany obiekt miałby mieścić biura i hotel, restaurację (na dwóch ostatnich kondygnacjach) i powierzchnię wystawienniczo-koncertową. Początek budowy zaplanowano na początek 2012 r.
12 grudnia 2011 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie uchylił decyzję o warunkach zabudowy dla Szkieletora. Powodem były uchybienia w analizie urbanistycznej – powodowały niezgodność decyzji z zapisami ustawy o planowaniu przestrzennym. Uchylenie skutkowało rozpoczęciem kontroli w Wydziale Architektury UM Krakowa, który wystawił decyzje zawierające elementarne błędy prawne. Kolejnym pomysłem władz miasta było sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania, który będzie dopuszczał wnioskowaną wysokość zabudowy.
10 lipca 2013 krakowscy radni uchwalili plan zagospodarowania przestrzennego dla terenu, na którym stoi budynek, co dało szansę na dokończenie budowli. Rozpoczęcie budowy planowano na 2014, a prace miały potrwać ok. 1,5 roku. Wieżowiec miał nazywać się TreiMorfa Tower. W lipcu 2014 budowa wieżowca została wstrzymana przez osoby, których miejsca zamieszkania graniczą z działką niedokończonego budynku, doszło jednak do porozumienia między nimi a inwestorem. Kontynuacja budowy obiektu, ostatecznie nazwanego Unity Centre, rozpoczęła się 30 marca 2016.
W sierpniu 2017 po wykonaniu niezbędnych prac rozbiórkowych zniszczonych żelbetowych stropów z zachowaniem stalowej konstrukcji na generalnego wykonawcę całego kompleksu wybrano firmę Strabag. Kontrakt zawarty został na kwotę 380 mln zł, a przewidywany termin ukończenia budowy ustalono na czerwiec 2019 . W maju 2019 pojawiły się jednak informacje, że nastąpiło opóźnienie w przebudowie wieży i nie będzie gotowa w zakładanym terminie. Budynek oddano do użytku w październiku 2020. Budowę zakończono po 45 latach.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wieżowce pomiędzy 100 a 149 metrów
Wieżowce w Krakowie
Biurowce w Krakowie
Wieżowce w Polsce powyżej 100 metrów wysokości |
187540 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Skowronno | Rezerwat przyrody Skowronno | Rezerwat przyrody Skowronno – rezerwat stepowy na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego w gminie Pińczów, w powiecie pińczowskim, w województwie świętokrzyskim.
Powierzchnia: 2,06 ha (akt powołujący podawał 1,93 ha)
Rok utworzenia: 1960
Dokument powołujący: Zarządz. MLiPD z 28 marca 1960; MP. 34/1960, poz. 170
Numer ewidencyjny WKP: 027
Charakter rezerwatu: częściowy (podlega ochronie czynnej)
Przedmiot ochrony: naturalne stanowiska reliktowej roślinności kserotermicznej; panującym gatunkiem jest kłosownica pierzasta (Brachypodium pinnatum)
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Skowronno Dolne |
187541 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20S%C5%82opiec | Rezerwat przyrody Słopiec | Rezerwat przyrody Słopiec – rezerwat torfowiskowy w gminie Daleszyce, w powiecie kieleckim, w województwie świętokrzyskim w miejscowości Słopiec. Znajduje się w obrębie otuliny Cisowsko-Orłowińskiego Parku Krajobrazowego.
Powierzchnia: 8,24 ha (akt powołujący podawał 8,18 ha)
Rok utworzenia: 1995
Dokument powołujący: Zarządz. MOŚZNiL z 27.06 1995; MP. 33/1995, poz. 406
Numer ewidencyjny WKP: 058
Przedmiot ochrony: naturalne torfowiska, cenne zbiorowiska roślin (zespół wełnianki i torfowca z turzycą dzióbkowatą [Carex rostrata]) oraz stanowiska wielu rzadkich roślin prawnie chronionych
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Słopiec
Ochrona przyrody w powiecie kieleckim |
187542 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Sufraganiec | Rezerwat przyrody Sufraganiec | Rezerwat przyrody Sufraganiec – rezerwat leśny na terenie Podkieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu w gminie Miedziana Góra, w powiecie kieleckim, w województwie świętokrzyskim.
Powierzchnia: 16,90 ha (akt powołujący podawał 17,31 ha)
Rok utworzenia: 1961
Dokument powołujący: Zarządz. MLiPD z 12.12.1961; MP. 12/1962, poz. 45
Numer ewidencyjny WKP: 031
Charakter rezerwatu: częściowy (podlega ochronie czynnej i krajobrazowej)
Przedmiot ochrony: las mieszany z jodłą oraz roślinami charakterystycznymi dla Gór Świętokrzyskich
Przez teren rezerwatu przepływa potok Sufragańczyk, dopływ Sufragańca.
Przez rezerwat przechodzi żółty szlak spacerowy wokół Kielc.
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Kostomłoty Pierwsze
Ochrona przyrody w powiecie kieleckim |
187543 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Szczytniak | Rezerwat przyrody Szczytniak | Rezerwat przyrody Szczytniak – rezerwat leśny na terenie Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego, położony w gminie Waśniów, w powiecie ostrowieckim, w województwie świętokrzyskim. Znajduje się na północ od wierzchołka Szczytniaka, najwyższego szczytu Pasma Jeleniowskiego.
Powierzchnia: 6,16 ha (akt powołujący podawał 6,03 ha)
Rok utworzenia: 1994
Dokument powołujący: Zarządzenie MOŚZNiL z 31.12.1993;
Numer ewidencyjny WKP: 050
Charakter rezerwatu: częściowy
Przedmiot ochrony: odsłonięcie kwarcytów górnokambryjskich, gołoborze, fragment pierwotnej puszczy bukowo-jodłowej.
W drzewostanie rezerwatu dominuje buk, a domieszkę stanowią jodła i jawor.
Przez rezerwat przechodzi Główny Szlak Świętokrzyski im. Edmunda Massalskiego z Gołoszyc do Kuźniaków oraz czarny szlak turystyczny z Nowej Słupi do Piórkowa.
Zobacz też
rezerwat przyrody Małe Gołoborze
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Góry Świętokrzyskie
Nowy Skoszyn |
187545 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Obw%C3%B3d%20twerski | Obwód twerski | Obwód twerski (); do 1990 obwód kaliniński (ros. Калининская область) – jednostka administracyjna Federacji Rosyjskiej.
Geografia
Położenie
Obwód twerski leży w zachodniej Rosji, w pobliżu granicy z Białorusią, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej. Region graniczy z następującymi obwodami: moskiewskim, jarosławskim, wołogodzkim, smoleńskim, pskowskim i nowogrodzkim.
Na jego terenie znajduje się część Parku Narodowego „Zawidowo”.
Powierzchnia
Obwód twerski ma powierzchnię 84,2 tys. km².
Rozciągłość regionu w kierunku północ-południe wynosi 260 km, zaś ze wschodu na zachód – 450 km.
Rzeźba terenu
Teren obwodu w większości stanowi równina o charakterze nizinnym, będąca częścią Niziny Wschodnioeuropejskiej, zaś w zachodniej części obwodu znajduje się niewysoka wyżyna Wałdaj, także wchodząca w skład Niziny Wschodnioeuropejskiej. Także w centrum regionu znajduje się niewysoki obszar wyżynny tzw. Twerska grzęda morenowa.
Najwyższy punkt obwodu wznosi się na wysokość 346 m n.p.m., zaś najniżej położonym obszarem jest brzeg rzeki Kunia, znajdujący się 61 m n.p.m.
Strefa czasowa
Obwód twerski należy do moskiewskiej strefy czasowej (MSK). UTC +4:00 przez cały rok. Wcześniej, przed 27 marca 2011 roku, obowiązywał czas standardowy (zimowy) strefy UTC+3:00, a czas letni – UTC+4:00.
Roślinność
Powierzchnię obwodu stanowią głównie lasy, stanowiące ponad 53% całego obszaru regionu. Lasy te należą do typu południowo-tajgowego, a w miarę posuwania się na południe przechodzą w lasy mieszane. Złożone są one przede wszystkim z drzew iglastych, najczęściej świerku i sosny. Ten ostatni gatunek dominuje na północy i południowym zachodzie obwodu.
Spośród gatunków liściastych występują tutaj głównie osiki, brzozy i olchy z domieszką innych gatunków.
Na terenie obwodu, na zajmujących sporą część powierzchni regionu (ok. 7%) obszarach podmokłych występują także skupiska roślinności bagiennej. Na obszarze tym znajdują się ponadto torfowiska.
Dużą część powierzchni stanowią grunty orne i pastwiska.
Fauna
W stanowiących większość powierzchni regionu lasach tych żyją liczne gatunki leśnych zwierząt, typowych zarówno dla strefy tajgi, jak i lasów mieszanych. Spotkać tu można – ze ssaków m.in.: łoś, zając-bielak, rosomak, kuna leśna, borsuk, wilk szary, dzik, lis, ryś, liczne gatunki gryzoni itd. Z ptaków występują: np. kuropatwy, cietrzewie, jarząbki, kukułki, drozdy, dzięcioły, sikory, wrony, gile oraz liczne ptaki wodne – głównie różne gęsi i kaczki.
W licznych w regionie zbiornikach wodnych żyje wiele gatunków ryb, spośród których najważniejszymi (pod względem gospodarczym) są: łososie, leszcze, sandacze, okonie, szczupaki, nelmy, jazie i in.
Bogactwo zbiorników wodnych oraz liczne bagna sprzyjają rozwojowi owadów, których liczne gatunki w okresie wiosenno-letnim są uciążliwe dla mieszkańców i zwierząt gospodarczych.
Hydrologia
Rzeki
Przez obszar obwodu przepływają liczne większe i mniejsze rzeki i strumienie, stanowiące dopływy głównej rzeki regionu – Wołgi. W sumie płynie tutaj ponad 800 rzek o łącznej długości ponad 17 tys. km.Rzeki te należą do zlewisk mórz Bałtyckiego i Kaspijskiego, gdyż przez teren obwodu przebiega ich wododział.
Największe rzeki obwodu (podana długość dotyczy tylko rzeki w granicach obwodu):
Wołga (ros. Волга) – 685 km
Dźwina (ros. Западная Двина) – 262 km
Twerca (ros. Тверца) – 188 km
Miedwiedica (ros. Медведица) – 269 km
Mołoga (ros. Молога) – 280 km
Mieża (ros. Межа) – 259 km
Jeziora
W obwodzie znajduje się duża liczba jezior – najczęściej wymienia się tutaj liczbę 1769, głównie pochodzenia polodowcowego. Zajmują one ok. 1,4% całej powierzchni regionu. Największym jeziorem obwodu jest Seliger.
Największe jeziora obwodu:
Seliger (ros. Селигер) – 259,7 km²
Wołgo (ros. Волго) – 61 km²
Szlino (ros. Шлино) – 34 km²
Wielikoje (ros. Великое) – 32 km²
Piros (ros. Пирос) – 31 km²
Wsieług (ros. Вселуг) – 30 km²
Wieriestowo (ros. Верестово) – 23 km²
Stierż (ros. Стерж) – 17 km²
Pieno (ros. Пено) – 17 km²
Najgłębszym jeziorami są Brosno (41,5 m) i Dołosiec (41 m).
Oprócz jezior pochodzenia naturalnego na terenie obwodu znajdują się zbiorniki sztucznego pochodzenia. Największe z nich to powstałe na Wołdze:
Zbiornik Rybiński (ros. Рыбинское водохранилище) – 4580 km²
Zbiornik iwańkowski (ros. Иваньковское водохранилище) – 327 km²
Zbiornik uglicki (ros. Угличское водохранилище) – 249 km²
Zbiornik górnowołżański (ros. Верхневолжское водохранилище)Także na innych rzekach regionu znajdują się sztuczne jeziora, np.
Zbiornik wazuski (ros. Вазузское водохранилище) – 97 km²
Klimat
W obwodzie panuje klimat umiarkowany ciepły, o charakterze kontynentalnym.
Zima jest dość chłodna – średnia temperatura stycznia to ok. −9 do −17 °C, lecz niezbyt długa, zaś lato – długie i ciepłe; średnia temperatura lipca to +17 do +18,5 °C. W stolicy regionu – Twerze – temperatury te mają wielkości odpowiednio: −9,6 °C i +18,2 °C.
W obwodzie notuje się dość wysoki poziom opadów (ok. 650 mm), głównie w postaci deszczu, którego największe nasilenie przypada na przełom lipca i sierpnia. W Twerze spada średnio 593 mm/rok.
Historia
Badania archeologiczne wykazały, że w miejscu dzisiejszej stolicy regionu już w IX-X w. istniała niewielka osada. Twierdza w Twerze została wzniesiona najprawdopodobniej w latach 1130–1140, w trakcie wojny Rusi rostowsko-suzdalskiej z Księstwem Nowogrodzkim. Z kolei inne źródła jako datę powstania Tweru podają 1181. Niezależnie od daty powstania pod koniec XII w. Twer był niewielką twierdzą na zachodniej rubieży Rusi Suzdalskiej, a okoliczne ziemie podlegały temu właśnie państwu. Około 1220 region twerski wchodził w skład udzielnego księstwa perejasławskiego. Po zniszczeniu miasta przez Tatarów w 1238 gród odbudowano na przeciwnym brzegu rzeki.
Podział dzielnicowy Rusi spowodował, iż region twerski stał się niezależnym państwem (Księstwo twerskie). Stało się tak za panowania brata Aleksandra Newskiego – Jarosława Jarosławicza.
Księstwo twerskie przez pewien czas było jednym z ważniejszych na Rusi. Sprzyjało temu korzystne położenie samego miasta – na szlaku łączącym Nowogród Wielki z północno-wschodnimi terenami Rusi. Drugim ważnym czynnikiem powodującym wzrost znaczenia kraju była polityka władców Złotej Ordy (której podlegało Księstwo twerskie); polityka ta polegała m.in. na dbaniu o równowagę wśród zależnych od Tatarów ruskich księstw, co sprzyjało rozwojowi księstw słabszych i nie pozwalało na ich podbój w ramach ekspansji księstw silniejszych.
Zachodnią część dzisiejszego obwodu twerskiego z miastem Toropiec w późnym średniowieczu obejmowały granice Litwy.
W 1485 Księstwo twerskie zostało zaatakowane i podbite przez Ruś Moskiewską. Ówczesny twerski władca – Michał Borysowicz został zupełnie zaskoczony tym atakiem, wcześniej bowiem był sojusznikiem księcia moskiewskiego i wspierał go zbrojnie w walce z Tatarami i Księstwem Nowogrodu. Po upadku swej stolicy ostatni niezależny książę Tweru uciekł na Litwę. Po podboju moskiewskim księstwo twerskie zostało zlikwidowane, jednak za czasów Iwana Groźnego w mieście żył i nosił tytuł „księcia twerskiego” syn jednego z chanów; „władca” ten był jednak całkowicie zależny od Moskwy nie posiadał żadnej realnej władzy.
W 1580 w bitwie pod Toropcem Polacy dowodzeni przez Janusza Zbaraskiego odnieśli zwycięstwo nad liczniejszymi siłami rosyjskimi, a w 1609 pod Kalazinem została stoczona nierozstrzygnięta bitwa pomiędzy Rzecząpospolitą a siłami rosyjsko-szwedzkimi.
Ziemia twerska w składzie Rosji i ZSRR
W 1796 utworzona została gubernia twerska, istniała do 1929. W 1931 stolica regionu została przemianowana na Kalinin (na cześć radzieckiego działacza państwowego i partyjnego Michaiła Kalinina). Obwód twerski został utworzony 29 stycznia 1935 jako obwód kaliniński (ros. Калининская область). W latach 1937–1939 na terenie obwodu znajdował się Karelski Okręg Narodowościowy.
Na terenie obwodu twerskiego leży miasto Ostaszków, gdzie znajdował się obóz NKWD dla jeńców polskich, zamordowanych następnie w Twerze w ramach zbrodni katyńskiej.
W czasie ataku III Rzeszy na ZSRR w 1941 teren obwodu kalinińskiego został zajęty przez Wehrmacht. Nastąpiło to w październiku 1941, jednak już w 2 miesiące później większość obszarów regionu (wraz z Twerem) została odbita przez Armię Czerwoną, zaś Twer stał się pierwszym dużym miastem ZSRR wyzwolonym spod okupacji niemieckiej.
W 1990, po zastąpieniu nazwy stolicy obwodu – miasta Kalinin historyczną nazwą Twer zmieniono nazwę obwodu na twerski.
Ludność
W obwodzie mieszka 1 245 619 ludzi, 950 071 żyje w miastach, 295 548 na terenach wiejskich (2021).
Liczba ta w ostatnich latach spada w wyniku niskiego przyrostu naturalnego i emigracji zarobkowej do innych regionów Rosji, najczęściej dużych miast, zwłaszcza Moskwy.
Ponieważ wyjeżdżają głównie ludzie młodzi, średnia wieku mieszkańców obwodu jest dość wysoka.
Zmiany liczby mieszkańców obwodu
Ludność miejska stanowi 73,5% populacji (2005).
Gęstość zaludnienia
Średnia gęstość zaludnienia w obwodzie wynosi 17 os./km². W rzeczywistości istnieją duże różnice pod tym względem pomiędzy poszczególnymi częściami obwodu. W rejonie dużych miast gęstość zaludnienia przekracza tysiąc os./km² (Twer – 2767 os./km².), zaś pewne części rejonów wiejskich mają zaludnienie rzędu 2 – 3 os./km².
Wyznania
Większość ludności wyznaje prawosławie, istnieje także spora liczba niewierzących, pozostała po okresie przymusowej ateizacji za czasów Związku Radzieckiego. Niektóre grupy mniejszości narodowych (np. Tatarzy, Tadżycy i Czeczeni) wyznają islam. Muzułmanie zamieszkują głównie na południu obwodu.
Narodowości
Niemal całą populację obwodu stanowią Rosjanie. Na zachodzie obwodu istnieje oddzielna grupa etnograficzna tudovlyany. Według naukowców pochodzą od polskich osadników lub zasymilowanych Białorusinów.
Poza tym na terenie obwodu żyją niewielkie grupy mniejszości narodowych, jednak ich przedstawiciele żyją rozproszeniu na terenie całego obszaru obwodu, głównie w większych miastach, zaś jedyną mniejszością zamieszkującą w sposób zwarty są żyjący w jednym z północno-wschodnich rejonów Karelowie.
Liczebność poszczególnych narodów:
wymieniono tylko narody liczące ponad 1000 osób
Miasta i osiedla typu miejskiego
Na terenie obwodu znajdują się 23 miasta i 30 osiedli typu miejskiego.
Największe miasta i osiedla typu miejskiego (stan na 1 stycznia 2005):
Gospodarka
Gospodarka obwodu, po rozpadzie ZSRR pogrążona jest w kryzysie.
Produkt krajowy brutto regionu wynosi 94,9 mld rubli (2005), co daje 67 tys. rubli/os.
Podstawowymi źródłami utrzymania dla mieszkańców obwodu jest praca w szeroko pojmowanych usługach, przemyśle i rolnictwie.
Produkt krajowy brutto regionu wynosi 94,9 mld rubli (2005). Jego struktura wygląda następująco:
przemysł przetwórczy – 22,4%
przemysł elektroenergetyczny – 7,5%
handel – 16,8%
transport i komunikacja – 13,9%
budownictwo – 9,0%
rolnictwo – 8,1%
Przemysł
Głównym centrum gospodarczym i ośrodkiem przemysłowym na terenie obwodu jest jego stolica – Twer.
Znajdują się tam m.in. zakłady przemysłu maszynowego, lekkiego, chemicznego, poligraficznego, spożywczego i budowlanego.
Także inne większe miasta na terenie obwodu (Rżew, Wysznij Wołoczok, Kimry, Torżok i inne) stanowią ośrodki przemysłowe, w których znajduje się m.in. przemysł lekki, spożywczy, elektromaszynowy, budowlany, celulozowo-papierniczy, meblowy oraz budowlany.
Około 30% wartości produkcji przemysłowej przypada na przemysł maszynowy i elektromaszynowy, a 7% – na przemysł lekki.
30% wartości produkcji przemysłowej wytwarza elektroenergetyka.
Rolnictwo
Duże znaczenie w gospodarce obwodu odgrywa rolnictwo, któremu sprzyjają dość korzystne warunki klimatyczne i glebowe. Najczęściej uprawiane są rośliny pastewne, a także zboża, głównie pszenica i żyto, w mniejszym stopniu owies, a poza tym len, ziemniaki oraz warzywa, a także, na niewielką skalę – owoce.
Łączna powierzchnia terenów rolniczych w regionie to 2434,6 tys. ha. Ponad 60% tej liczby to grunty orne. Powierzchnia zasiewów w 2001 wynosiła 898,9 tys. ha., z czego zboża zajmowały 200,3 tys. ha, len – 22,1 tys. ha., ziemniaki – 49,2 tys. ha., a warzywa – 10,6 tys. ha. W 2001 z zasiewów tych uzyskano m.in. 206,4 tys. ton ziarna, 604,5 tys. ton ziemniaków i 10,2 tys. ton. włókna lnianego. Łączna wartość produkcji rolnej (bez hodowli) to ok. 11.331 mln rubli (dane za 2004).
Hodowla
Chów i hodowla zwierząt ukierunkowana na produkcję mięsno-mleczną jest podstawą gospodarki rolnej regionu. Chów obejmuje głównie bydło domowe, a także trzodę chlewną i drób. W 2002 г. na terenie obwodu żyło m.in. 348,2 tys. sztuk bydła (z czego 174,3 tys. krów mlecznych), 127,8 świń i 3374,5 tys. drobiu różnych gatunków.
Zwierzęta te w 2001 dostarczyły 74,8 tys. ton mięsa, 476,5 tys. ton mleka i 484,5 mln szt. jaj.
Transport
Przez obszar obwodu przechodzi bardzo ważna linia kolejowa Moskwa – Petersburg, łącząca byłą i obecną stolicę Rosji. Odchodzące od tej trasy odnogi prowadzą do innych dużych miast kraju, przechodząc przez ośrodki miejskie obwodu.
Na terenie obwodu znajduje się 16.032 dróg o utwardzonej nawierzchni, w tym bardzo ważne z gospodarczego punktu widzenia trasy M-9 M-10.
Pod Twerem znajdują się dwa duże cywilne porty lotnicze: międzynarodowy Migaczowo oraz lokalny Zmiejewo.
Ważne znaczenie w transporcie towarów odgrywa transport wodny, którego głównym szlakiem jest Wołga; najważniejszym portem jest port „Twer”.
Przez teren obwodu biegną liczne rurociągi, w tym strategiczne dwa ropociągi. Jeden z nich łączy port w Primorsku z Jarosławiem; przepustowość tego rurociągu to 25 mln t./rok. Drugi z nich łączy Jarosław z Połockiem, zaś jego nominalna przepustowość to ponad 20 mln t./rok; w rzeczywistości możliwości tego rurociągu nie są w pełni wykorzystywane (w 2006 przesłano nim tylko 3 mln ton ropy).
Istnieje tutaj także kilka ważnych nitek gazociągów, prowadzących z zachodniej Syberii do zachodnich rejonów Rosji i dalej do Europy.
Energetyka
Energetyka stanowi 30% wartości produkcji przemysłowej regionu.
Na terenie obwodu znajdują się m.in. mające status „federalnych”: elektrownia atomowa (Калининская АЭС) o mocy 3 GW (21,1 mld kW/h w 2006) oraz elektrownia wodna (Конаковская ГРЭС) o mocy 2,4 GW (8,1 mld kW/h w 2006). Prócz nich istnieje kilka regionalnych elektrociepłowni, zasilanych węglem i torfem z lokalnych złóż.
Bogactwa naturalne
Głównymi bogactwami naturalnymi regionu są surowce energetyczne: węgiel i torf.
Na terenie obwodu znajdują się duże pokłady węgla brunatnego, stanowiące cześć tzw. zagłębia podmoskiewskiego zagłębia węglowego.
W równinnej części obwodu szeroko rozpowszechnione są złoża torfu, szacowane na ok. 15,4 mld m³ (ok. 2051 mln ton), co stanowi 7% torfu znajdującego się w europejskiej części Rosji. Dla potrzeb przemysłu eksploatacja tego surowca prowadzona jest w 43 miejscach, na obszarze ok. 300 tys. ha.
Ponadto znajdują się tutaj złoża wapieni, glin ogniotrwałych i budowlanych, piasków kwarcowych, sapropelu, oraz źródła wód mineralnych.
Symbole obwodu
Herb obwodu twerskiego jest praktycznie kopią herbu guberni twerskiej, który z kolei semantycznie nawiązuje do herbu Tweru.
Flaga obwodu twerskiego ma postać herbu regionu umieszczonego na płótnie w kolorach tegoż herbu.
Władza i administracja
Obwód, podobnie jak inne części Rosji, posiada dość szeroki zakres autonomii. Władzę prawodawczą sprawuje Obwodowe Zgromadzenie Prawodawcze, złożone z 33 posłów, spośród których 17 wybieranych jest z list partyjnych, a 16 – w jednomandatowych okręgach.
Skład aktualnie urzędującego zgromadzenia ustaliły wybory z 18 grudnia 2005. Najwięcej mandatów (150 uzyskała w nich partia Jedna Rosja).
Na czele lokalnej administracji stoi gubernator. Obecnie funkcję tę sprawuje Igor Rudenia.
Podział administracyjny
12 największych miast rejonu stanowi okręgi miejskie i są to:
Bieżeck (ros. Бежецк)
Bołogoje (ros. Бологое)
Kaszyn (ros. Кашин)
Kimry (ros. Кимры)
Konakowo (ros. Конаково)
Nielidowo (ros. Нелидово)
Ostaszków (ros. Осташков)
Rżew (ros. Ржев)
Torżok (ros. Торжок)
Twer (ros. Тверь)
Udomla (ros. Удомля)
Wysznij Wołoczok (ros. Вышний Волочёк)
Pozostała powierzchnia obwodu podzielona jest na 36 rejonów.
Rejon andrieapolski (ros. Андреапольский район)
Rejon bielski (ros. Бельский район)
Rejon bieżecki (ros. Бежецкий район)
Rejon bołogowski (ros. Бологовский район)
Rejon firowski (ros. Фировский район)
Rejon kalaziński (ros. Калязинский район)
Rejon kaliniński (ros. Калининский район)
Rejon kaszyński (ros. Кашинский район)
Rejon kiesowogorski (ros. Кесовогорский район)
Rejon kimrski (ros. Кимрский район)
Rejon konakowski (ros. Конаковский район)
Rejon krasnochołmski (ros. Краснохолмский район)
Rejon kuwszynowski (ros. Кувшиновский район)
Rejon leśnojski (ros. Лесной район)
Rejon lichosławlski (ros. Лихославльский район)
Rejon maksatichiński (ros. Максатихинский район)
Rejon mołokowski (ros. Молоковский район)
Rejon nielidowski (ros. Нелидовский район)
Rejon oleniński (ros. Оленинский район)
Rejon ostaszkowski (ros. Осташковский район)
Rejon pienowski (ros. Пеновский район)
Rejon ramieszkowski (ros. Рамешковский район)
Rejon rżewski (ros. Ржевский район)
Rejon sandowski (ros. Сандовский район)
Rejon sieliżarowski (ros. Селижаровский район)
Rejon sonkowski (ros. Сонковский район)
Rejon spirowski (ros. Спировский район)
Rejon staricki (ros. Старицкий район)
Rejon torżokski (ros. Торжокский район)
Rejon toropiecki (ros. Торопецкий район)
Rejon udomielski (ros. Удомельский район)
Rejon wiesiegoński (ros. Весьегонский район)
Rejon wyszniewołocki (ros. Вышневолоцкий район)
Rejon zapadnodwiński (ros. Западнодвинский район)
Rejon zubcowski (ros. Зубцовский район)
Rejon żarkowski (ros. Жарковский район)
Tablice rejestracyjne
Tablice pojazdów zarejestrowanych w obwodzie twerskim mają oznaczenie 69 w prawym górnym rogu nad flagą Rosji i literami RUS.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona obwodu |
187547 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20%C5%9Awinia%20G%C3%B3ra | Rezerwat przyrody Świnia Góra | Rezerwat przyrody Świnia Góra im. Stanisława Barańskiego – rezerwat leśny na terenie Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego w gminie Bliżyn, w powiecie skarżyskim, w województwie świętokrzyskim. W 2008 obszar chroniony otrzymał imię Stanisława Barańskiego (1913–2005), leśnika, nadleśniczego leśnictwa Bliżyn. Do rezerwatu należy środkowa część płaskiego wzniesienia o nazwie Świnia Góra (330 m n.p.m.) w zachodniej części Wzgórz Suchedniowskich.
Powierzchnia: 50,57 ha (akt powołujący podawał 50,78 ha)
Rok utworzenia: 1953
Dokument powołujący: Zarządzenie Ministra Leśnictwa z 28.10.1953;
Numer ewidencyjny WKP: 005
Charakter rezerwatu: ścisły, obowiązuje plan ochrony z 2002 r.
Przedmiot ochrony: fragment lasu z naturalnymi i charakterystycznymi dla regionu świętokrzyskiego drzewostanami mieszanymi
Bogata flora, liczne drzewa pomnikowe i rośliny rzadkie i prawnie chronione, m.in. goryczka wąskolistna, pełnik alpejski, kostrzewa czerwona i kosaciec syberyjski. Występują tu prawie wszystkie typy siedliskowe lasu. W części zachodniej ślady historycznego górnictwa rud żelaza, trwającego od XVII w. do lat 20. XX w.
Przez rezerwat przechodzi zielony szlak turystyczny z Bliżyna do Zagnańska.
Zobacz też
Świnia Góra
Rezerwat przyrody Bliżyn – Kopalnia Ludwik
Rezerwat przyrody Ciechostowice
Rezerwat przyrody Dalejów
Przypisy
Linki zewnętrzne
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Bliżyn (gmina)
Ochrona przyrody w powiecie skarżyskim |
187548 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Ul%C3%B3w | Rezerwat przyrody Ulów | Rezerwat przyrody Ulów – rezerwat leśny na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Kamiennej w gminie Bałtów, w powiecie ostrowieckim, w województwie świętokrzyskim. Leży na terenie Nadleśnictwa Ostrowiec Świętokrzyski w miejscowościach Rudka Bałtowska i Bałtów, po obu stronach rzeki Kamiennej; składa się z dwóch części (południowej – położonej w kompleksie Zamoście i północnej – w kompleksie Stróżniak).
Powierzchnia: 22,54 ha (akt powołujący podawał 23,50 ha)
Rok utworzenia: 1995
Dokument powołujący: Zarządz. MOŚZNiL z 27.09.1995; MP. 33/1995, poz. 409
Numer ewidencyjny WKP: 060
Charakter rezerwatu: częściowy
Przedmiot ochrony: rzadkie i chronione gatunki roślin; fragmenty lasu grądowego z udziałem m.in. tojadu mołdawskiego (Aconitum moldavicum)
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Rudka Bałtowska
Bałtów (województwo świętokrzyskie) |
187549 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20W%C4%85w%C3%B3z%20w%20Ska%C5%82ach | Rezerwat przyrody Wąwóz w Skałach | Rezerwat przyrody Wąwóz w Skałach (do 2017 roku Wąwóz w Skałkach) – rezerwat przyrody nieożywionej w gminie Waśniów w powiecie ostrowieckim oraz w gminie Nowa Słupia w powiecie kieleckim (województwo świętokrzyskie). Znajduje się w otulinie Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego.
Powierzchnia: 3,01 ha (akt powołujący podawał 3,18 ha)
Rok utworzenia: 1994
Dokument powołujący: Zarządz. MOŚ ZNiL z 19.10.1994, MP. 56/1994, poz. 484
Numer ewidencyjny WKP: 052
Charakter rezerwatu: częściowy (podlega ochronie czynnej)
Przedmiot ochrony: odsłonięcie dolomitów środkowodewońskich, morfologia i roślinność wąwozu
Rezerwat ulokowany jest w głębokim na 30 m wąwozie o stromych zboczach. Znajdują się tu wychodnie dolomitów i wapieni dewońskich. Występują tu unikatowe skamieniałości koralowców, stromatoporoidów, ślimaków oraz brachopodów.
Północne zbocza wąwozu porastają murawy naskalne i kserotermiczne. Bezpośrednio na skałach rosną m.in. rojnik pospolity, czosnek skalny, kostrzewa blada, zanokcica murowa, pajęcznica gałęziasta, oman szerokolistny, ciemiężyk pospolity oraz czyściec prosty. Ponadto u podnóża skał występują: szałwia łąkowa, jastrzębiec kosmaczek oraz wilczomlecz sosnka.
Południowa część wąwozu częściowo porośnięta jest lasem liściastym. Rosną tu leszczyna, lipa, grab oraz osika. Występują tu także m.in. bluszcz pospolity, groszek wiosenny i konwalia majowa. Murawy kserotermiczne zamieszkiwane są przez wiele gatunków pająków, owadów i ślimaków.
Rezerwat od strony północnej sąsiaduje z czynnym kamieniołomem w Skałach.
Przypisy
Rezerwaty przyrody w województwie świętokrzyskim
Wąwozy w Polsce
Skały (województwo świętokrzyskie)
Czajęcice (województwo świętokrzyskie) |
187550 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Austriacka%20S%C5%82u%C5%BCba%20Pami%C4%99ci | Austriacka Służba Pamięci | Austriacka Służba Pamięci () – alternatywa dla obowiązkowej służby w wojsku austriackim. Można w niej odbywać służbę zastępczą pracując w instytucjach upamiętniających Holocaust.
Służba Pamięci Gedenkdienst została założona przez Andreasa Maislingera, politologa z Innsbrucku (Tyrol, Austria), którego zainspirował pomysł niemieckiej Akcji Znak Pojednania (niem. Aktion Suehnezeichen). Sam dr Maislinger pracował w ramach tej akcji w Muzeum Auschwitz-Birkenau.
W 1991 r. przez rząd austriacki zostały przyjęte odpowiednie uregulowania prawne i Andreas Maislinger zaczął organizować Gedenkdienst – niezależną, założoną przez rząd fundację. Zamiarem Służby Pamięci jest „ujawnienie oraz podkreślenie austriackiej części zbiorowej odpowiedzialności za Holocaust i odpowiedzialności każdego z nas, aby nie zapomnieć i walczyć aby nigdy więcej” (z przemówienia byłego kanclerza austriackiego, Franza Vranitzkiego, Jerozolima, czerwiec 1993 r.).
Austriacka Służba Pamięci jest międzynarodową organizacją pomagającą fundacjom upamiętniającym Holocaust, wspierającą archiwa i muzea poprzez przydzielanie tymczasowych współpracowników. Od 1992 roku około 100 ochotników (niem. Gedenkdiener) uczestniczyło w programie „Służba Pamięci”; były to przeważnie osoby, które ukończyły dwudziesty rok życia. Pracowały one dla organizacji badających i utrwalających historię Holocaustu, odbywając zastępczą służbę wojskową.
Stowarzyszenie Służby za Granicą (niem. Österreichischer Auslandsdienst) to organizacja autoryzowana przez rząd austriacki, która wysyła ochotników odbywających Służbę Pamięci do organizacji partnerskich na całym świecie.
Miejsca pracy
Londyn – The National Yad Vashem Charitable Trust
Londyn – Institute of Contempory History and Wiener Library
Sofia – Schalom – Organization of the Jews in Bulgaria
Szanghaj – Centrum Studiów Żydowskich
Praga – Gmina żydowska
Oradour – Centre de la Mémoire d’Oradour
Paryż – La Fondation pour la Mémoire de la Déportation
Jerozolima – Jad Waszem
Montreal – Holocaust Memorial Centre
Montreal – Kleinmann Family Foundation
Berlin – Muzeum Żydowskie w Berlinie
Marburg – Terra Tech
Moringen – dawny obóz koncentracyjny Moringen
Oslo – Jodisk Aldersbolig
Kraków – Żydowskie Muzeum Galicja w Krakowie
Lublin - Państwowe Muzeum na Majdanku
Oświęcim – Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
Oświęcim – Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu
Warszawa - Muzeum Historii Żydów Polskich Polin
Detroit – Holocaust Memorial Center
Houston – Holocaust Museum Houston
Los Angeles – Simon Wiesenthal Center
Los Angeles – Survivors of the Shoah Visual History Foundation
Nowy Jork – Museum of Jewish Heritage
Reno – Center for Holocaust, Genocide & Peace Studies
Richmond – Virginia Holocaust Museum
San Francisco – Holocaust Center of Northern California
St. Petersburg – The Florida Holocaust Museum
Budapeszt – European Roma Rights Centre (ERRC)
Como – Istituto di Storia Contemporanea "Pier Amato Perretta" (ISC)
Mediolan – Centro Di Documentazione Ebraica Contemporanea
Kultura w Austrii
Organizacje w Austrii
Organizacje non-profit
Upamiętnienie Zagłady Żydów
Austria |
187553 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gloria | Gloria | Gloria (z łac.) – rel. poet. chwała:
Gloria in excelsis Deo (z łac. Chwała na wysokości Bogu) – początek jednego ze śpiewów mszalnych
Gloria Patri (z łac. Chwała Ojcu) – tzw. westchnienie modlitewne
Gloria – imię żeńskie
gloria – zjawisko optyczne
gloria – tkanina
Film
Gloria – film z 1980 r.
Gloria – film z 1999 r.
Gloria − film z 2013 r.
Muzyka
„Gloria” – piosenka zespołu Them
„Gloria” – piosenka U2
Gloria – album zespołu Ziyo
Gloria – album Sama Smitha
gloria! – album Glorii Estefan
Nazwy własne
Gloria – kino w Bytomiu
Gloria – chorwacki tygodnik
Gloria – szczyt górski w Wenezueli
Gloria – trylobit
Gloria Bistriţa – rumuński klub piłkarski
Gloria Buzău – rumuński klub piłkarski
Zobacz też
Gloria Victis |
187555 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rezerwat%20przyrody%20Wietrznia%20im.%20Zbigniewa%20Rubinowskiego | Rezerwat przyrody Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego | Rezerwat przyrody Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego – rezerwat przyrody nieożywionej na terenie dawnego kamieniołomu Wietrznia w Kielcach, w województwie świętokrzyskim. Obejmuje wzniesienia Wietrzni (312 m n.p.m.) i sąsiedniego Międzygórza będących przedłużeniem ciągnącego się przez Kielce Pasma Kadzielniańskiego. Zbudowane są z wapienno-dolomitowych skał należących do górnego dewonu. W skład rezerwatu wchodzą trzy połączone ze sobą kamieniołomy wielopoziomowe (Wietrznia, Międzygórz, Międzygórz Wschodni) powstałe w wyniku eksploatacji złoża w latach 1893–1974. Całkowita długość wyrobiska wynosi około 900 m.
Na terenie rezerwatu znajdują się cenne odsłonięcia geologiczne:
zjawiska i procesy tektoniczne
mineralizacja żyłowa (ołowiowo-barytowo-kalcytowa)
kras podziemny i powierzchniowy (kotły, misy, żłobki, leje, szczeliny, kominy, jaskinie, m.in. Jaskinia na Wietrzni)
fauna kopalna (koralowce czteropromienne, gąbki krzemionkowe, stromatoporoidy, denkowce, ramienionogi, małżoraczki, liliowce, konodonty, ryby kopalne (ponad 30 taksonów))
Przez rezerwat przechodzi zielony szlak spacerowy prowadzący z ulicy Zamkowej na Bukówkę.
Rezerwat wchodzi w skład Geoparku Kielce. W jego granicach zlokalizowane jest Centrum Geoedukacji.
Nazwa rezerwatu upamiętnia Zbigniewa Rubinowskiego – geologa, zasłużonego badacza Gór Świętokrzyskich.
Dane szczegółowe
Powierzchnia: 17,59 ha
Rok utworzenia: 1999
Dokument powołujący: Rozporz. Woj. Święt. 45/1999 z 4.11.1999; Dz. Urz. 75/1999, poz. 1078
Numer ewidencyjny WKP: 066
Charakter rezerwatu: częściowy
Przedmiot ochrony: resztki wzgórza w Paśmie Kadzielniańskim z wyrobiskiem wapieni dewońskich
Inne formy ochrony przyrody
Rezerwat leży w granicach Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W niewielkiej odległości od rezerwatu w kierunku północnym znajduje się oczko wodne, powstałe w miejscu dawnego wyrobiska kamieniołomu; jest ono chronione jako użytek ekologiczny.
Przypisy
Nieczynne kamieniołomy w województwie świętokrzyskim
Rezerwaty przyrody w Kielcach |
187556 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Olimpiada%20Letnia%201906 | Olimpiada Letnia 1906 | Olimpiada Letnia 1906 – zawody międzynarodowe rozegrane dla uświetnienia 10-lecia nowożytnych igrzysk olimpijskich. Ze względu na swoją nazwę czasami mylona z igrzyskami olimpijskimi, jednak jako zwykłe zawody międzynarodowe, nie jest wliczana ona ani do numeracji igrzysk olimpijskich (znajduje się pomiędzy III Igrzyskami Olimpijskimi z 1904 a IV Igrzyskami Olimpijskimi z 1908), ani medale z tych zawodów nie liczą się do klasyfikacji medalowej igrzysk.
Tło
Po zakończeniu II i III igrzysk olimpijskich ery nowożytnej, nastroje w Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim były pesymistyczne. Zarówno igrzyska w Paryżu w 1900, jak i igrzyska w Saint Louis w 1904 okazały się organizacyjnie nieudane. Rzym, któremu MKOl powierzył organizację kolejnych igrzysk w roku 1908, nie był przygotowany ekonomicznie do organizacji tak dużej imprezy. Po erupcji Wezuwiusza w 1906 Włosi zrzekli się organizacji igrzysk (na rzecz Londynu). Pierre de Coubertin, twórca idei odnowienia nowożytnych igrzysk, rozważał również możliwość organizacji igrzysk olimpijskich wyłącznie w Atenach (pomysł ten ostatecznie upadł). Grecy wysunęli propozycje organizacji „między-igrzysk” w Atenach, które miałyby się odbywać w 1906, a kolejno w 1910, 1914, 1918 itd. Pomysł został pozytywnie rozpatrzony, jednak po pierwszej tego typu imprezie w 1906, kolejne już się nie odbyły. Przyczynami były głównie wybuchające tam konflikty wojenne i problemy ekonomiczne Grecji.
Państwa uczestniczące
Wyniki zawodów
Klasyfikacja medalowa
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Artykuł dotyczący przygotowań do Olimpiady Letniej 1906 w Atenach, library.la84.org, [dostęp: 2017-5-02]. |
187558 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rawa%20Blues%20Festival | Rawa Blues Festival | Rawa Blues Festival – największy i jeden z najstarszych w Polsce, jeden z największych na świecie, festiwal muzyki bluesowej. Od początku organizowany w Katowicach w hali widowiskowo-sportowej – Spodek. Nazwa festiwalu pochodzi od katowickiej rzeki Rawy. Twórcą i organizatorem festiwalu jest Ireneusz Dudek – polski muzyk bluesowy.
Historia
Pierwsza edycja festiwalu odbyła się na przełomie kwietnia i maja 1981. Podczas I Ogólnopolskich Spotkań z Bluesem Rawa Blues, bo taką wtedy nosił nazwę ten festiwal, organizowano imprezy w śląskich klubach: Akant, Kwadraty, Medyk, Puls i Wahadło, a na scenie znaleźli się m.in. Elżbieta Mielczarek, Paweł Ostafil, Dżem i Easy Rider. Organizatorami festiwalu było Zrzeszenie Studentów Polskich, Śląski Jazz Club oraz Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Przez kolejne lata, również w stanie wojennym, na scenach pojawiali się wszyscy najważniejsi polscy wykonawcy bluesa.
Do 1991 lokalny festiwal bluesowej muzyki głównie krajowych zespołów. Od 1992 festiwal zyskał miano międzynarodowego dzięki staraniom twórcy festiwalu prezentując liczących się wykonawców zagranicznych. Koncerty w hali Spodka w 1992 roku zgromadziły około 10 000 słuchaczy, a od tego czasu na festiwalu regularnie można spotkać gwiazdy światowego bluesa.
Nagroda „Keeping the Blues Alive”
Rawa Blues Festival został laureatem nagrody „Keeping the Blues Alive 2012” przyznawanej przez amerykańską organizację Blues Foundation. Listę laureatów ogłoszono 1 listopada 2011, a statuetka została odebrana przez Ireneusza Dudka w Memphis 4 lutego 2012.
Formuła festiwalu
Tradycyjnie festiwal rozpoczyna się występami na tzw. „małej scenie” odbywającymi się w hallu Spodka. Ta część festiwalu ma charakter konkursowy i biorą w niej udział wykonawcy wyłonieni wcześniej przez Radę Artystyczną festiwalu w drodze rekrutacji. Konkurs na małej scenie prowadzony jest przez Marka Jakubowskiego. Po jego zakończeniu publiczność wybiera najlepszego spośród wykonawców. Nagrodą jest występ na „dużej scenie”, wśród gwiazd festiwalu. Koncert na głównej scenie prowadzony jest najczęściej przez Jana Chojnackiego, w przeszłości festiwal prowadził również Janusz Kosiński.
Podczas każdej edycji festiwalu na scenie pojawia się również jego twórca i organizator, Irek Dudek, który z tej okazji przygotowuje każdorazowo specjalny koncert, występując z różnymi muzykami. W ostatnich latach zagrał m.in. z gitarzystą Jamesem Blood Ulmerem (2013), z big-bandem (2012), a także zaprezentował materiał ze swoich płyt: solowej Dudek Bluesy (2010) i nagranej razem z grupą Shakin’ Dudi ...bo ładnym zawsze lżej... (2011).
Począwszy od 27. edycji festiwalu, równolegle do występów na dużej scenie, w hallu Spodka odbywają się imprezy określane ogólnym mianem „Tygla Kulturalnego”, w ramach których ma miejsce m.in. happening malarski i wystawa prac studentów katowickiej Akademii Sztuk Pięknych oraz „Kawiarenka poetycka”.
Również po zakończeniu koncertu w Spodku, na terenie Katowic odbywają się imprezy towarzyszące festiwalowi, takie jak jam sessions w klubach muzycznych, czy pokazy filmów o tematyce bluesowej przygotowane we współpracy z Ambasadą Stanów Zjednoczonych i Centrum Sztuki Filmowej.
Od 36 edycji Rawa Blues Festival trwa dwa dni – festiwal rozpoczyna koncert w sali NOSPR w Katowicach.
Edycje festiwalu
40. Rawa Blues Festival – 8 października 2022
Macy Gray, Chris Cain, Kris Barras Band, Mike Zito, Irek Dudek Big Band, Sławek Wierzcholski i Nocna Zmiana Bluesa, Magda Magic Piskorczyk, Free Blues Band, Familok, Lublin Street Band, Tony Big Mouth Pearson
39. Rawa Blues Festival – 11-12 października 2019
Rick Estrin & The Nightcats, Irek Dudek, Hannah Wicklund and the Steppin' Stones, James Blood Ulmer Memphis Blood Band & Vernon Reid, Victor Wainwright & The Train, The Daniel Castro Band, Lindsay Beaver
38. Rawa Blues Festival – 28-29 września 2018
Marcia Ball, Martin Harley & Daniel Kimbro, The Robert Cray Band, Dudek Big Band, Tinsley Ellis, Laura Cox Band, Wild Meg & The Mellow Cats, Cotton Wing, Makar & Children of the Corn, Kraków Street Band, Wicked Heads, Blackberry Brothers, Black Pin, Blues Drawers, Blueshift, Herkonen, KSW 4 BLUES, My z Delty, Teksasy
37. Rawa Blues Festival – 28-30 września 2017
Irek Dudek Big Band, Eden Brent, Marcus King Band, Sonny Landreth, Tim Woodson & The Heirs of Harmon, Kris Barras, Band, Sobo Blues Band, Grzegorz Kapołka Trio, Pola Chobot & Adam Baran, Wes Gałczyński & Power Train, Two Timer, Rockomotive, Blackberry Brothers, Hubert Szczęsny i Nie Strzelać do Pianisty, Adam Bartoś, Tandeta Blues Band, HoldBlues, Forsal
36. Rawa Blues Festival – 30 września-1 października 2016
Keb' Mo' & Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia, Corey Harris Solo, JJ Grey & Mofro, Shemekia Copeland, Albert Lee, Toronzo Cannon, Shakin' Dudi, Dżem, Krzysztof Głuch Oscillate, Janusz Hryniewicz, Joe Colombo feat. Kasia Skoczek, Cheap Tobacco, Hot Tamales, F*ck The People, Pokój Numer 3, Levi, Black Job, Black Bee, Blues Drawers, Elephant's Escape, Forsal, Jurajski Oddział Bluesowy
35. Rawa Blues Festival – 3 października 2015
Elvin Bishop, Bettye LaVette, Irek Dudek, Jarekus Singleton, Selwyn Birchwood, Sławek Wierzcholski & Nocna Zmiana, Boogie Boys, Romek Puchowski, Wielka Łódź, Blues Junkers, Wes Gałczyński & Power Train, Acustic, Droga Ewakuacyjna, Joanna Knitter Blues & Folk Connection, Manfredi & Johnson, Sex Machine Band
34. Rawa Blues Festival – 10 października 2014
Cotton Wing, Cree, Eric Bibb, Fingerstyle Bob & The Blues Society, Fox Street All Stars, Grzegorz Kapołka Trio, Instant Blues, Irek Dudek Symphonic Blues, Jaw Raw, Jerry's Fingers, Paweł Szymański, NOSPR w Katowicach, Robert Randolph & The Family Band, Shawn Holt And The Teardrops, SKL Blues, The Blind Boys Of Alabama, The Plants
33. Rawa Blues Festival – 5 października 2013
Keb’ Mo’ Band, Otis Taylor Band, James Blood Ulmer & Irek Dudek Duo, Heritage Blues Orchestra, Ruthie Foster, The Stone Foxes, The Jan Gałach Band, HooDoo Band, 2 Late, Marek Tymkoff Trio
32. Rawa Blues Festival – 6 października 2012
Tha Robert Cray Band, Eric Sardinas & The Big Motor, Irek Dudek Big Band, The Reverend Peyton's Big Damn Band, Davina & The Vagabonds, Roomful of Blues, Union of Blues, Dr. Blues & Soul Re Vision, Harmonijkowy Atak, Heron Band, Around The Blues
31. Rawa Blues Festival – 8 października 2011
Marcia Ball, C.J. Chenier & Red Hot Louisiana, Corey Harris, Lil' Ed Williams, Shakin’ Dudi, Johnny Coyote, Hilary Thavis, Romek Puchowski, The Moongang, Bartek Przytuła & Silesian Little Band, RawaBluesBand
30. Rawa Blues Festival – 10 października 2010
James Blood Ulmer & Vernon Reid, Nora Jean Bruso, Rick Estrin & The Nightcats with Charlie Baty, Shakin’ Dudi, Jazz Sphere, Zgredybillies, Why Ducky?, The Plants, The River, Break Maszyna, Przytuła & Kruk, Jaw Raw, St. James Hotel, Marek Makaron Trio feat. Minix, Bogdan Szweda & Easy Rider, Boogie Chilli
29. Rawa Blues Festival – 10 października 2009
Rod Piazza & The Mighty Flyers, Eric Sardinas, Eden Brent, Shakin’ Dudi, HooDoo Band, The Moongang, J.J. Band, Paweł Szymański, Grzegorz Kapołka, Karolina Cygonek, L.R.Phoenix and Mr. Mo’Hell z Finlandii, BandaBand, Śląskie Ministerstwo Blues’a, Przytuła & Kruk, Gosia Werbińska i Błażej Pawlina, Droga Ewakuacyjna, Old Wave, Southern Cross i Doktor Blues.
28. Rawa Blues Festival – 4 października 2008
Duża scena: Debbie Davies, Seth Walker, Samuel James, Shakin’ Dudi, The California Honeydrops, Schau Pau Acoustic Blues, 3 Ptaszki, Kulisz Trio, Marek „Makaron” Trio, Puste Biuro i Teksasy.
Mała scena: Band Bong! Blues, Blues Maszyna, Jazz Sphere, Jąkpa Blues Band, Joanna Pilarska, The Jet-Sons i Wielebny Blues Band.
27. Rawa Blues Festival – 6 października 2007
Janiva Magness, Asylum Street Spankers, Storm Warning, Big Fat Mama, Boogie Chilli, Clezmer's, Limbo, Sławomir Wierzcholski, Terraplane, Wojtek Klich (DS) oraz Clezmer's, Krakowska Grupa Bluesowa, Marek Motyka, Mizia & Mizia Blues Band, Puste Biuro, Zbig-Band i 2 Late (MS).
26. Rawa Blues Festival – 11 października 2006
Roy Rogers & The Delta Rhythm Kings, Nora Jean Bruso, Paul Geremia, Irek Dudek, Blues Doctors, Teenage Beat, Ości, Ścigani, Karolina Cygonek & ToMi Blues Kapela, Devil Blues, Teksasy, Styropian Blues, Pink Elephant, Mizia & Mizia Blues Band, Easy Street i Adam Coolish & Michał Kielak, Break Maszyna.
25. Rawa Blues Festival – 8 października 2005
James Blood Ulmer & Vernon Reid, Guitar Shorty, Irek Dudek Big Band, Sławomir Wierzcholski, Sebastian Riedel & Cree, Arek Korolik, Riders, Blues Flowers, Magda Piskorczyk i Easy Rider.
24. Rawa Blues Festival
Little Charlie & the Nightcats, Deborah Coleman, Eddie Clearwater, Shakin’ Dudi, Lester Kidson, Coolish Blues Session, Tipsy Drivers, Terraplane, J.J. Band, Free Blues Band i Paweł Szymański.
23. Rawa Blues Festival
Michael Burks, Jody Williams, Rory Block, Irek Dudek, Tadeusz Nalepa, J.J. Band, Formacja Fru, Kłusem z Blusem, Seven B, Riders, Magda Piskorczyk i Patchwork.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalny serwis Rawa Blues Festival
Koncert zespołu Shakin' Dudi podczas 29. edycji festiwalu
Festiwale bluesowe w Polsce
Festiwale w Katowicach
Muzyka w Katowicach |
187564 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Tomasz%20Padura | Tomasz Padura | Tomasz Padura, także Tymko Padura (rzadziej Padurra) herbu Sas (ukr. Тимко Падура, ur. 21 grudnia 1801 w Ilińcach w guberni kijowskiej, zm. 20 września 1871 w Koziatynie w powiecie berdyczowskim guberni kijowskiej) – polsko-ukraiński poeta, kompozytor i pieśniarz.
Życiorys
Pochodził ze szlacheckiej rodziny herbu Sas. Ojciec był komornikiem bracławskim. Absolwent Liceum Krzemienieckiego. Zwolennik wspólnej walki o niepodległość Polaków i Rusinów. Wbrew legendzie, nie uczestniczył w powstaniu listopadowym, walcząc w oddziale Wacława Rzewuskiego. Choć oddział ten, śpiewał pieśni Tomasza, sam poeta przebywał już wówczas w więzieniu, aresztowany w Skwirze jako emisariusz powstańczy pod koniec 1830. Przetrwał i uzyskał nie uwolnienie lecz długotrwały areszt domowy dzięki symulowaniu szaleństwa. Przez co najmniej dwa lata mieszkał pod stałą kontrolą policji carskiej we własnym majątku w Machnówce.
Był „śpiewakiem kozaczyzny”, popularyzującym ukraiński folklor poprzez muzykę. Tworzył wiersze liryczne, dumki, pieśni (komponował również muzykę do nich). Tłumaczył poezję Adama Mickiewicza (np. jest autorem przekładu na język ukraiński poematu Konrad Wallenrod).
Autor licznych pieśni (ok. 200 zarówno w języku polskim, jak i ukraińskim) i bardzo popularnych, śpiewanych po wsiach dumek ukraińskich (do których komponował także muzykę) takich jak: Zołotaja Boroda, Roman z Korzyry, Kozak, popularyzowanych przez samego Padurę, który w latach 1828–1829 wędrował po Ukrainie w przebraniu dida (dziada proszalnego) i śpiewał własne pieśni. Mówił sam o sobie: „Mickiewicz wielki poeta, ale kto go zna, a mnie śpiewa cała Polska i Ukraina”.
Pisał w języku polskim i ukraińskim. Jego polskojęzyczne prace zalicza się do tzw. szkoły ukraińskiej literatury polskiej.
Prawdopodobnie nie był autorem tekstu pieśni Hej, sokoły, jak niegdyś sądzono, gdyż w żadnym ze zbiorów z utworami Padury ta pieśń nie występuje. Również żaden znawca twórczości Padury nie potwierdza jego autorstwa.
Pochowany w Machnówce.
Twórczość
Kozak, Lwów 1830
Pienia Tomasza Padury, Lwów 1842 (w serwisie Książki Google)
Ukrainky z nutoju Tymka Padurry, Warszawa 1844 (w serwisie Polona)
Hetmancy. Piosenki ze szlaku Czilde Harolda przez Słowian, 1854
Pyśma Tymka Padurry. Wydanie posmertne z awtohrafiw, Lwów 1874, wydał Karol Wild
Ocena twórczości
Mimo swojego zaangażowania w miejscową twórczość nie był doceniany przez narodowych działaczy ukraińskich młodszego pokolenia. Zarzucano mu brak „ruskiego ducha”, za co był ostro krytykowany. Ukraiński uczony Jakiw Hołowacki pisał, że Padura nie tworzył w „czystym” języku ukraińskim, jego poematy tworzone na Ukrainie miały być mieszaniną języka ukraińskiego z rosyjskim, polskim, cerkiewnosłowiańskim (por. surżyk), choć literacki język ukraiński dopiero kształtował się za jego pokolenia.
Podobnie wypowiadał się Franciszek Rawita-Gawroński w pracy „Tomasz Padurra (Monografia krytyczna)” (1889). Napisał tam:
Pomimo tych słów krytyki utwory Padury cieszyły się na Ukrainie dużą popularnością. Wiele z nich weszło do folkloru i jest traktowanych przez samych Ukraińców jako ich pieśni ludowe.
Przypisy
Bibliografia
Inglot M. Padurra Tomasz. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXV. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk : Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1980, s. 13–15.
Inglot M., Tymko Padurra, czyli ziemiański romans z Ukrainą, Ukrajinśkyj Kałendar, 1979, s. 198–202.
Енциклопедія українознавства. Словникова частина. Перевидання в Україні. НТШ, Lwów 1996, tom 5, s. 1922 (w języku ukraińskim)
[М. Л. Гончарук. Коментарі] // Українські поети-романтики. Наукова думка, 1987, s. 546–548 (w języku ukraińskim)
Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005.
Bulzacki K., Polacy i Ukraińcy – trudny rozwód, Wrocław 1997.
Hrycak J., Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 47–48.
Kozik J., Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848, Kraków 1973.
Niedziela Z., Słowiańskie zainteresowania pisarzy lwowskich w latach 1830–1848, Kraków 1966.
Linki zewnętrzne
Hasło Tomasz Padurra WIEM, darmowa encyklopedia
Krzysztof Masłoń Padura – Hezjod z Ukrainy na rp.pl
Kimże jest ten sokół! Historia Tymko Padury na wschodnik.pl
Igor Hrywna Tomasz Padura: Polak z ukraińskim sercem na kresy.wm.pl
Tymko Padura. Autor piosenki „Hej, sokoły” – Polak z ukraińskim sercem? na naszwybir.pl
Dzieła Tomasza Padury w bibliotece Polona
Absolwenci i studenci Liceum Krzemienieckiego (1805–1831)
Ludzie związani z Koziatynem
Poeci romantyzmu
Polscy lutniści
Polscy pisarze romantyzmu
Polscy poeci XIX wieku
Polska szlachta
Ukraińscy poeci XIX wieku
Urodzeni w 1801
Zmarli w 1871
Żołnierze powstania listopadowego |
187565 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Fan | Fan | Fan – osoba podziwiająca człowieka, grupę ludzi, dzieło sztuki bądź ideę. Nazwa wywodzi się od zapisu skróconej formy słowa fanatyk. Nie posiada jednak pejoratywnego znaczenia, a nawet ma pozytywny wydźwięk. Fani określonego zjawiska często organizują się, tworząc tzw. fankluby lub organizują imprezy z tym związane.
Zobacz też
fandom
groupie
kibic
Socjologia kultury
Fandom |
187566 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wydzia%C5%82%20Informatyki%20i%20Nauki%20o%20Materia%C5%82ach%20Uniwersytetu%20%C5%9Al%C4%85skiego | Wydział Informatyki i Nauki o Materiałach Uniwersytetu Śląskiego | Wydział Informatyki i Nauki o Materiałach Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (do 2003 roku Wydział Techniki) – jednostka naukowo-dydaktyczna (jeden z 12 wydziałów) Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Od 2019 jako Wydział Nauk Ścisłych i Technicznych Uniwersytetu Śląskiego.
W ramach wydziału rozwijane są dwa obszary działalności naukowej: informatyka oraz nauka o materiałach, w ramach których prowadzona jest edukacja na następujących kierunkach:
informatyka,
informatyka inżynierska,
inżynieria biomedyczna,
inżynieria materiałowa,
edukacja techniczno-informatyczna,
Mechatronika (od roku 2011)
Studia prowadzone są w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym, na poziomach: studia licencjackie lub inżynierskie, magisterskie, doktoranckie oraz studia podyplomowe i kursy.
Wydział ma prawo nadawania stopnia naukowego doktora nauk technicznych w zakresie informatyki oraz doktora i doktora habilitowanego w zakresie inżynierii materiałowej.
Wydział prowadzi badania w zakresie nauk informatycznych oraz nauki o materiałach.
Instytut Informatyki zajmuje się m.in. badaniami z zakresu: metod sztucznej inteligencji w systemach informatycznych i decyzyjnych, systemów i algorytmów ewolucyjnych, zastosowania zbiorów przybliżonych w bazach wiedzy oraz procesach wnioskowania, zabezpieczenia systemów sieciowych, budowy systemów biometrycznych, projektowania i wizualizacji, komputerowego wspomagania diagnostyki medycznej czy systemów informacji przestrzennej.
W Instytucie Nauki o Materiałach realizowane są interdyscyplinarne badania naukowe z zakresu m.in. fizyki ciała stałego, materiałoznawstwa, fizykochemii materiałów, chemii polimerów. Dotyczą one m.in. struktury i właściwości materiałów (np. stopy z pamięcią kształtu, biomateriały), elektrochemicznych metod otrzymywania i badania materiałów, właściwości materiałów, metod badania struktury atomowej, elektronowej jak również komputerowego modelowania materiałów.
Fizyka i technologia materiałów piezoceramicznych, technologia wytwarzania, morfologia, właściwości i zastosowania warstwy wierzchniej to główne obszary zainteresowań badawczych naukowców z Katedry Materiałoznawstwa.
Wydział współpracuje z licznymi zakładami przemysłowymi i podmiotami gospodarczymi.
Od 1 października 2019 roku, zarządzeniem Rektora UŚ, Wydział będzie funkcjonował jako Wydział Nauk Ścisłych i Technicznych Uniwersytetu Śląskiego, wskutek połączenia z Wydziałem Matematyki, Fizyki i Chemii.
Lokalizacja
Wydział mieści się w Sosnowcu oraz Chorzowie. Siedziba dziekanatu WIiNoM znajduje się w budynku przy ulicy Żytniej 12 w Sosnowcu, gdzie znajduje się również Instytut Technologii i Mechatroniki. Natomiast przy ulicy Będzińskiej 39 zlokalizowany jest Instytut Informatyki (wyremontowany gmach dawnego Domu Studenta nr 1). W Chorzowie usytuowany jest Instytut Nauki o Materiałach (ul. 75 Pułku Piechoty 1A).
Kalendarium
Struktura
Wydział podzielony jest na 2 instytuty, jedną katedrę, które razem podzielone są na 15 zakładów.
W ramach wydziału wyszczególnione są instytuty, katedry i zakłady o określonych specjalizacjach:
Instytut Informatyki
Zakład Algorytmiki i Inteligencji Obliczeniowej
Zakład Systemów Informatycznych
Zakład Systemów Komputerowych
Zakład Modelowania i Grafiki Komputerowej
Zakład Komputerowych Systemów Biomedycznych
Instytutu Nauki o Materiałach
Zakład Badań Strukturalnych
Zakład Krystalografii
Zakład Materiałów Amorficznych i Nanokrystalicznych
Zakład Modelowania Materiałów
Zakład Polimerów i Technologii Materiałów
Zakład Elektrochemii Materiałów
Katedra Materiałoznawstwa
Zakład Dydaktyki Przedmiotów Technicznych
Zakład Badań Warstwy Wierzchniej
Zakład Elektroceramiki Funkcjonalnej
Zakład Technologii Warstw Powierzchniowych
Przypisy
Linki zewnętrzne
Artykuł: Technika w Uniwersytecie
Oficjalna strona kierunku Mechatronika na WIiNoM UŚ
Śląski Uniwersytet
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Uczelnie w Sosnowcu |
187567 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Indeks%20ksi%C4%85g%20nienapisanych | Indeks ksiąg nienapisanych | Indeksy ksiąg nienapisanych – spisy bibliograficzne ksiąg, które nie zostały napisane. Indeksy ksiąg nienapisanych powstawały i cieszyły się sporą popularnością w Europie w końcu XVII wieku. Powstały w odpowiedzi na składane przez barokowych uczonych obietnice i deklaracje, które dotyczyły wielkich i wspaniałych dzieł, nad jakimi rzekomo pracują i zamierzają wydać. Ponieważ podobnych obietnic było wiele, uznano, że przydałoby się je usystematyzować.
Prototypem indeksu ksiąg nienapisanych było dzieło Johannesa Stephanusa Stollbergerusa, który w 1626 r. wydał w Norymberdze katalog książek, które zamierza w przyszłości napisać (najprawdopodobniej zrobił to dla żartu; większość z owych dzieł nigdy nie powstała).
W końcu XVII w. Niemiec Georg Hieronim Welschius stworzył pierwszą syntetyczną bibliografię wszystkich dzieł obiecanych i wydał ją jako Catalogus Librorum Ineditorum (Katalog Ksiąg Niewydanych).
Naśladowcą Welschiusa był Holender Theodor Jansson van Almeloveen, który w 1692 r. wydał dzieło Bibliotheca Promissa (Biblioteka Przyrzeczona), spis alfabetyczny i uzupełniony względem bibliografii Welschiusa.
W 1699 r. Rudolf Martin Meelfuhrer wydał Accessiones, tom uzupełnień do spisu Almeloveena. Równocześnie obiecał, że wkrótce opracuje od podstaw wielki katalog uwzględniający całość dostępnego materiału. Katalog nigdy się nie ukazał, przez co sam stał się kolejną księgą nienapisaną.
Bibliografia
Istvan Ráth-Végh, Komedia książki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo, Wrocław 1994, ISBN 83-04-04143-X
Historia literatury |
187570 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brzeczka | Brzeczka | Brzeczka (w miodosytnictwie zwana też syta) − półprodukt stosowany przy produkcji piwa lub miodu pitnego.
Brzeczka w piwowarstwie
Brzeczka piwna przygotowywana jest ze słodu, chmielu, wody oraz ewentualnie innych surowców niesłodowanych, takich jak cukier, glukoza, miód, syropy owocowe. Brzeczka jest cieczą klarowną, która jest efektem filtracji zacieru. W warzelni brzeczka gotowana jest z dodatkiem chmielu, następnie schładzana, filtrowana i zadawana drożdżami w celu przeprowadzenia fermentacji.
Wyróżnia się brzeczkę przednią i brzeczkę nastawną:
brzeczka przednia to wodny roztwór ekstraktu słodowego czyli zacieru, powstałego z ziarna w wyniku procesu zacierania w kadzi zaciernej, a następnie poddanego filtracji w kadzi filtracyjnej w celu uzyskania klarownej cieczy;
brzeczka nastawna (podstawowa) to brzeczka po gotowaniu zacieru słodowego z chmielem, poddana filtracji i schłodzona do temperatury nastawnej, czyli odpowiedniej do zadania drożdży w celu poddania jej fermentacji.
Brzeczka w miodosytnictwie
W miodosytnictwie brzeczką nazywa się roztwór wodny miodu (z dodatkiem ziół lub bez) poddany syceniu (warzeniu, gotowaniu) w celu uzyskania półproduktu do produkcji miodów pitnych.
Zobacz też
ekstrakt brzeczki podstawowej
liczba Kolbacha
Przypisy
Literatura
Ziemowit Fałat: Wszystko o piwie. Ad Oculos 2005
Grzegorz Sieczkowski (opr.): Piwo klasztorne i domowe. Baobab & Rhetos 2005
Piwowarstwo |
187571 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Parafia%20%C5%9Bw.%20Tekli%20w%20Dobrzycy | Parafia św. Tekli w Dobrzycy | Parafia św. Tekli – parafia rzymskokatolicka w Dobrzycy.
Parafia została erygowana prawdopodobnie w XIII w. Od powstania do 1992 w archidiecezji poznańskiej, od 25 marca w diecezji kaliskiej, wchodzącej w skład Metropolii Poznańskiej. Siedziba dekanatu dobrzyckiego.
Liczba wiernych – 3360.
Odpust 23 września w uroczystość św. Tekli – dziewicy i męczennicy.
Historia
Pierwszy kościół
Przypuszcza się, że pierwszy kościół powstał w Dobrzycy w XIV w. W przywileju biskupa poznańskiego Jana V z Lutogniewa herbu Doliwa z 1364 wymieniony jest Hancone de Dobrzicze, rządca kościoła dobrzyckiego i kanonik poznański. W związku z tym zapewne w XIV w. kościół w Dobrzycy nie tylko egzystował, ale co ważniejsze, posiadał duże znaczenie w diecezji, skoro rządca posiadał tytuł kanonika. Jeden z protokołów wizytacyjnych podaje: ad hanc Ecclesiam parochiae sunt limitrophae Lutynensis et Valcoviensensis haec Ecclesia est matrix (do tego tj. dobrzyckiego kościoła należą jako parafie filialne Lutynia i Wałków, a on jest ich kościołem macierzystym). Pierwszy kościół nosił prawdopodobnie wezwanie św. Krzyża i św. Katarzyny. Był zbudowany z drewna i znajdował się po zachodniej stronie rynku miasta. Zorientowany był na wschód, to znaczy ołtarz główny skierowany był ku rynkowi.
Kościół z 1547
Pożar w 1545 r. strawił pierwszą świątynię dobrzycką. Na koszt Macieja Dobrzyckiego w 1547 postawiony został nowy kościół. Jak podają protokoły z wizytacji pasterskich (m.in. bp Wojciecha Tolibowskiego, biskupa poznańskiego z 30 stycznia 1660, ks. Gnińskiego, archidiakona śremskiego z 4 grudnia 1683, ks. Franciszka Lubowicza, kanonika poznańskiego z 7 stycznia 1726 oraz ks. Franciszka Wolińskiego, archidiakona śremskiego z 12 lutego 1742), kościół zbudowany był z drzewa, posiadał wieżę większą nad bramą główną oraz wieżyczkę ponad dachem. Zarówno kościół jak i wieża pokryte były gontem. Dobrzycka świątynia była konsekrowana, posiadała trzy ołtarze, ambonę, chrzcielnicę, chór z organami i ławy. Sufit był podzielony na pola. Posadzka w nawie była z cegieł, natomiast w prezbiterium z dębowych desek. Kościół posiadał również 3 krypty, w których chowani byli fundatorzy i kapłani. Wokół kościoła znajdował się cmentarz grzebalny, na którym stała dzwonnica z dwoma dzwonami oraz kostnica. Teren kościoła ogrodzony był drewnianym płotem.
W ołtarzu głównym zamiast obrazu umieszczony był dużych rozmiarów krzyż, na którym Chrystus pomalowany był w naturalnych kolorach, ze srebrną cierniową koroną oraz ze srebrną przepaską na biodrach. Ołtarz pomalowany był na biało, detale snycerskie były częściowo złocone.
Dwa boczne ołtarze ozdobione były drewnianymi rzeźbami pomalowanymi na biało. Pierwszy, ku czci Matki Boskiej z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus. Na szyi NMP zawieszony był sznur pereł – dar wotywny Dobrzyckiego. Drugi, ku czci św. Anny. W 1730 ówczesny właściciel Dobrzycy, Aleksander Gorzeński, który był także proboszczem tutejszej parafii, wyremontował kościół i wzbogacił go o dwa nowe ołtarze. Pomiędzy ołtarzem głównym a ołtarzem św. Anny wzniesiono ołtarz na cześć św. Katarzyny, a pomiędzy ołtarzem głównym a ołtarzem Najświętszej Marii Panny ołtarz poświęcono św. Józefowi.
Protokoły mówią także o posiadaniu przez parafię 1 monstrancji srebrnej, 2 kielichów srebrnych z patenami, wewnątrz pozłacanych, 3 kielichów srebrnych wewnątrz i na zewnątrz pozłacanych, 1 kielicha pożyczonego kościołowi w Witaszycach, 2 dzbaneczków do wina i wody z tacą, 1 pateny zamykanej dla chorych, trybularza, lampy wiecznej, pacyfikału z relikwiami.
Kościół z 1778
29 października 1777 podczas wielkiego pożaru Dobrzycy spłonął budynek kościoła wraz z dzwonnicą. Z pożaru ówczesny proboszcz ks. Stanisław Łukomski uratował akta i księgi metrykalne oraz niewielką część wyposażenia kościoła: paramenta, obrazy – św. Józefa, św. Katarzyny, większą część wotów, lichtarze, krzyże i figury z ołtarza głównego: św. Jana Chrzciciela i św. Stanisława oraz Zmartwychwstałego Chrystusa.
Nowy Kościół został wzniesiony dzięki staraniom ks. Stanisława Łukomskiego przy dużym wsparciu finansowym Augustyna Gorzeńskiego. Prace nad nim zlecono cieśli Antoniemu Wilczerowiczowi. Zakończono je prawdopodobnie 19 sierpnia 1778. Data ta, wraz z tekstem: Krzak Mojżesza nie zgorzał dla boskiej w nim mowy: Tu kościół, choć dał się spalić, lecz wystawił nowy. Z Opatrzności najwyższej pod której promieniem, Ta świątynia powstała – jak Fenix – zgorzeniem. Roku pań. 1778 19 sierpnia., znajduje się na belce spinającej ściany kościoła.
Dekoracja wnętrza nastąpiła później. Pracę tę zlecono Franciszkowi Eytnerowi z Kalisza. Została ona ukończona w 1780 (ołtarz główny) i 1781 dwa ołtarze boczne. Obrazy ołtarzowe malował Augustyn Kierblewski: św. Tekli – w ołtarzu głównym i Matki Boskiej Różańcowej oraz św. Anny w ołtarzach bocznych.
W 1823 z inicjatywy właścicielki Dobrzycy, Heleny Turno, wyremontowana została wieża oraz dach i elewacja zewnętrzna kościoła. Budynek został obity tarcicami.
W 1840 ówczesny proboszcz ks. Franciszek Kociński rozpoczął starania celem postawienia świątyni murowanej. Zamówił w 1845 w Ostrowie Wlkp. plan i kosztorys nowego kościoła z cegły, pod dachówką. Do realizacji tego planu nigdy jednak nie doszło, po pierwsze: w tym czasie Dobrzyca należała już do Arthura Banddelowa, który twierdził, że budowla jest niepotrzebna, gdyż kościół jest stosunkowo nowy i na potrzeby parafii w zupełności wystarcza, po drugie: ks. Kociński został przeniesiony do Koźmina, a jego następca, ks. Ruszczyński, który nie zabiegał o postawienie kościoła murowanego.
Kiedy kościół pochylił się niebezpiecznie ku południowi podparto go belką dębową. W takim stanie zastał go 1882 r., ówczesny proboszcz ks. Karol Bobrowski, który wyłącznie z dochodów plebańskich podjął się przeprowadzenia remontu. Położono wtedy nowe szkudły na dachu, a wieżę pokryto blachą.
Powrót do koncepcji budowy kościoła murowanego nastąpił w roku 1897, kiedy probostwo objął ks. Stanisław Niziński. W ciągu 6 lat pracy w dobrzyckiej parafii zebrał fundusz na budowę, opuszczając parafię pozostawił w kasie fundusz budowlany w wysokości 5 800 mk.
Kolejny proboszcz, ks. Stanisław Śniatała, z chwilą nastania na probostwie w Dobrzycy kontynuował starania o budowę świątyni murowanej. Odstąpiono od realizacji projektu z powodu dużych kosztów i zdecydowano się jedynie na naprawę mocno już zniszczonego kościoła. Pod kościół podłożono kamienny fundament na zaprawie cementowo-kamiennej, przegniłe części konstrukcji zastąpiono zdrowym drzewem i zaimpregnowano gonty oraz położono nowy dach. Prace trwały do 1923 r.
W latach 1931–1938 przeprowadzono odnowienie wnętrza świątyni. Obito wewnątrz ściany heblowanymi deskami, przykrywając w ten sposób farbę olejną położoną jeszcze w 1872 r., pokasetonowano sufit.
Odnowiono też wszystkie ołtarze. Zadanie to zlecono rzeźbiarzowi Antoniemu Gładychowi z Chodzieży. Zamontowano szyby witrażowe i odnowiono wszystkie obrazy.
W czasie II wojny światowej budynek świątyni nie ucierpiał, choć całkowicie został ograbiony przez okupanta z paramentów. Dzięki staraniom Anny Molskiej i ks. Stanisława Śniatały, parafia otrzymała dar od ks. Jana Karmolickiego, proboszcza z Holdingford w stanie Minnesota w USA. Dzięki Polonii kościół wzbogacił się o: kapę białą, czarną, zieloną, fioletową; ornaty – dwa białe, dwa czerwone, zielony, fioletowy i czarny; zasłonę przed monstrancję; welon procesyjny; pięć białych stuł do kazań; sukienkę na puszkę; bursę dla chorych bogato haftowaną jedwabiem i złotą nitką; cztery alby; dwie komże; trzy obrusy, wielkie, ołtarzowe; obrusiki na balaski, korporały; puryfikaterze; lawaterze, palki i cingula.
Kolejny remont kościoła miał miejsce za ks. Zygmunta Mikołajczyka. Pokryto dach nowymi szkudłami, zbudowano podcień w głównym wejściu, zrekonstruowano organy. Ks. Mikołajczyk, ogrodnik hobbysta, urządził otoczenie kościoła i pobudował figurę Matki Boskiej w grocie za kościołem (dziś obok groty ustawiony jest dzwon ufundowany przez Teresę Rydzyńską).
Poważny remont, wraz z powiększeniem kubatury kościoła, rozpoczął ks. Henryk Buchalski w maju 1982 r. Zaczęto od ściany zachodniej. Przybudowano nową zakrystię, dzięki czemu bryła kościoła wydłużyła się o 3,70 m. Usunięto ścianę starej zakrystii. Rozbierano ściany, podłogę, chór i dano nowe drewno. Przesunięto wieżę, a bryłę kościoła przecięto i na rolkach przeciągnięto na nowe fundamenty o 6 m ku Rynkowi.
3 września 1983 r. odbyło się poświęcenie kościoła. Dokonał tego biskup Tadeusz Etter.
W dniach 19 – 22 września 1991 r. odbywał się Parafialny Kongres Eucharystyczny, któremu przewodniczył ks. Henryk Buchalski.
Dekretem w związku z decyzjami Ojca Świętego Jana Pawła II zawartymi w Bulli TOTUS TUUS Poloniae Populus 25 marca 1992 r. parafia dobrzycka znalazła się w diecezji kaliskiej, wchodzącej w skład Metropolii Poznańskiej.
Ostatnie prace konserwatorsko-remontowe przeprowadzono w latach 2002–2005 dzięki staraniom proboszcza ks. Andrzeja Szczeszyńskiego. Władze konserwatorskie, zarówno świeckie jak i duchowne, wyraziły zgodę na konserwację wnętrz i prowadziły stały nadzór nad przebiegiem prac renowacyjnych. Powierzono je artyście Mirosławowi Stopikowskiemu. Zabiegi renowacyjne przywróciły dawny blask i koloryt całemu kościołowi: ołtarzom, ambonie, chrzcielnicy i drodze krzyżowej. Wyposażono kościół w żyrandole i kinkiety boczne harmonizujące z barokowym wnętrzem świątyni.
Od 28 lutego 2007 działa zegar na wieży kościelnej. W przeciągu całego dnia można usłyszeć wybijane różne melodie: o godz. 6:00 – Kiedy ranne wstają zorze, 12:00 – Anioł Pański, 15:00 – Jezu ufam Tobie, 21:00 – Apel Jasnogórski i o 21:37 Barkę na pamiątkę godziny śmieci papieża Jana Pawła II. W grudniu 2007 r. zostało zainstalowane oświetlenie zewnętrzne podświetlające całą bryłę kościoła.
Organy
Nie zachowały się wzmianki, czy pierwszy kościół, który spłonął w 1545 roku posiadał organy. Po zbudowaniu nowego kościoła w 1547 r., zamówiono dla niego w 1630 r. organy ustawione na chórze. Zamówienia tego dokonał 14 lutego 1630 r. proboszcz dobrzycki ks. Wojciech Bobowicz. W umowie zawartej z organomistrzem Wojciechem Hanusikiem z Borku ustalono, że pozytyw ma być struktur a chedogą wystawiony, a w nim osiem głosów, to jest Principał, Quatuorpedum, Flet actapedium, Octawa principialna Qwindecima Mixtura, Qwinta, Flet mały, Pusarz, Tremut, Bębny, go którego Pozytywu dwa Michy zrobić w skrzyni mają.
Klawiatura zaś miała znajdować się z boku.
Zbudowane przez Wojciecha Hanisika organy przetrwały aż do wielkiego pożaru z 29 października 1777.
Po wybudowaniu kościoła w 1778 r. wyposażono go w nowe organy dopiero w 1785 r. Budowniczym ich był organomistrz z Krakowa Majerowicz. To właśnie Majerowicz był też budowniczym organów dla kościoła Bernardynów w Koźminie, w latach 1770-1772. Fundatorem dobrzyckich organów był Augustyn Gorzeński.
Nowy instrument był większy, aniżeli poprzedni. Posiadał aż 9 głosów. Prospekt organowy wykonał snycerz Franciszek Eytner. Elementem centralnym jest umieszczone oko Opatrzności Bożej w promieniach obwiedzionych obłokami. Na gzymsach umieszczono grające na instrumentach muzycznych amorki. Organy dobrzyckie zbudowane w 1785 r. było ostatnim elementem wyposażenia kościoła z 1778 r. i wieńczyły proces restauracji świątyni po wielkim pożarze.
Podczas remontu kościoła przeprowadzonego przez proboszcza ks. Stanisława Śniatałę przesunięto organy do frontu balustrady chóralnej i wyremontowano je, dodając nowy register gamba. Zostały wtedy też nastrojone.
Ostatni poważny remont organy przeszły w latach 1982-1983 dzięki staraniom proboszcza ks. Henryka Buchalskiego. Poddane wtedy zostały gruntownej renowacji i przebudowie, przez firmę Antoniego Góralczyka z Burzenia.
Prospekt organowy został odnowiony odzyskując swą barokową kolorystykę. Sam instrument został także rozbudowany. Wymieniono w nim wszystkie piszczałki drewniane i większość cynowych, które były całkowicie zniszczone.
Zachowano starą wiatrownicę. Powiększono liczbę głosów z 9 do 12, wprowadzono nowe regestry, które umożliwiają zwiększenie efektów muzycznych.
Dzwony dobrzyckiego kościoła
Do 1779 roku kościół posiadał dwa siedemnastowieczne dzwony. Po spaleniu miasta z ocalałych resztek materiału Teresa Rydzyńska, stolnikowa poznańska zleciła wykonać jeden nowy większy dzwon firmie ludwisarskiej z Poznania, który zawieszono w wieży nowo zbudowanego kościoła. Dzwon o pięknych barokowych ornamentach zawiera w koronie znak firmy ludwisarza: Johan Friedrich Schlenckermann goss mich in Posen 1779. Na dzwonie wykonano reliefy świętych: Wawrzyńca, Floriana i Tekli.
Dzwon wisiał do momentu wybuchu II wojny światowej. Wtedy to Niemcy zabrali go i nie wiadomo jakie były jego losy. Dopiero w 1947 roku w jednej z gazet ukazała się notatka, że w Hamburgu znajduje się kilkaset dzwonów zrabowanych prawdopodobnie w Polsce, których Niemcy nie zdążyli zużyć na cele wojenne.
Ówczesny proboszcz ks. Stanisław Śniatała napisał pismo do Kurii Arcybiskupiej w Poznaniu, w którym prosił aby delegacja, która zostanie wysłana w celach rewindykacji dzwonów sprawdziła, czy nie znajduje się tam dzwon z dobrzyckiego kościoła. Opisał go jako wykonany ze spiżu, wagi 10 centnarów z wierszem:
Po zgorzeniu miasteczka, kościoła z dzwonami
Ten dzwon z reszty dawnych, Rydzyńskiej łaskami
Stolnikowej poznańskiej Teresy imieniem
Chcącej pomoc dać duszom w piątki ten dzwonieniem
Dzwon ufundowany przez Teresę Rydzyńską, wrócił rewindykowany z Hamburga do Dobrzycy. Został on zawieszony na wieży i dopiero w czasie remontu kościoła w 1982 roku został z niej zdjęty, ponieważ jest pęknięty. Obecnie stoi przy kościele parafialnym.
Zanim jednak dzwon ten odnalazł się i wrócił do Dobrzycy, 30 kwietnia 1945 r. Stanisław Śniatała wystosował pismo do starostwa krotoszyńskiego przez wójta dobrzyckiego wniosek o przekazanie parafii Św. Tekli dzwonów z kościoła ewangelickiego mieszczącego się przy ulicy Koźmińskiej. Starostwo dało pozytywną odpowiedź i Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów (dawna firma Greczmiela) przystąpiła do demontażu i zawieszenia dzwonów na wieży kościoła pw. św. Tekli.
Kościół parafii ewangelickiej w Dobrzycy posiadał spiżowe dzwony z Klasztoru Panien Cysterek w Ołoboku, które rząd pruski skonfiskował w latach 30. XIX wieku. W I wojnie światowej w 1917 roku dzwony zostały zajęte na potrzeby wojenne.
Dzwony przeniesione z kościoła ewangelickiego zostały przez ks. Śniatałę poświęcone w wigilię Zesłania Ducha Świętego. Są one ulane nie ze spiżu ale ze stali przez ludwisarnię Kruppicher Gussstall i mają donośny dźwięk.
Ocalał przez całą zawieruchę wojenna mały dzwon znajdujący się na sygnaturce.
Obecne wyposażenie
Ołtarz główny powstał w 1780 r., w stylu rokokowym. Odnawiany był kilkakrotnie, w 1938 r. przez Taranczewskiego i w 1954 r. W 1938 t. dawna kolorystyka została zamalowana – kolor zmieniono na biały ze złoceniami. Jest to ołtarz architektoniczny, z parami kolumn i pilastrów ustawionych ukośnie. W retabulum znajduje się obraz św. Tekli, który zasłania obraz MB Częstochowskiej. Na bokach dwie figury św. Piotra i Pawła. Między kolumnami dwie mniejsze figury przeniesione z ołtarza św. Anny, jedna z nich to św. Joachim, druga – postać nieznana. Zwieńczenie w formie szczytu z ćwierćkolistymi spływami z obrazem Chrystusa Boleściwego. Jest to obraz pochodzący z XVII w., odnowiony w 1854 r., o czym świadczy napis na odwrocie. Do 1954 r. posiadał nałożoną srebrną koronę i srebrną sukienkę, a obok wisiały srebrne wota, co dowodzi, że obraz cieszył się specjalnym kultem. Po odnowieniu w 1954 r. zyskał wygląd taki jak obecnie.
Ołtarz MB Różańcowej wykonany w 1781 r., odnowiony w 1938 r. i 1954 r. Obraz MB Różańcowej w profilowanej ramie z bogatym ornamentem rocaille ujęty jest w pilastry, na tle których znajdują się figury św. Dominika i św. Katarzyny Sieneńskiej. Obraz św. Trójcy pochodzi z I poł. XVIII w. U dołu dwie postacie świętych w strojach polskich, są to św. Kryspin i św. Kryspinian.
Ołtarz św. Anny wykonany został w 1781 r. w retabulum, ujętym w pilastry z dekoracją rocaille w miejsce kapiteli; stojące figury św. Stanisława i św. Jana Chrzciciela.
Obie figury są wcześniejsze o cechach XVII w. Sztywny, prosty układ postaci. Biskup z pastorałem, św. Jan z księgą. Figury odrestaurowano w 1992 r., przywracając im pierwotną polichromię. W zwieńczeniu obraz św. Jana Nepomucena, pochodzi z II poł. XVIII w., malowany w stylu barokowym, zamiast aureoli nad głową umieszczono wieniec ciemnożółtych gwiazd.
Chrzcielnica wykonana przez Franciszka Eytnera, o dużych wartościach artystycznych, pochodzi z 1783 r., w stylu rokokowym. Jest chrzcielnicą przyścienną. W części dolnej misa chrzcielna schowana w rodzaj sarkofagu z figurą Baranka leżącego na księdze z siedmioma pieczęciami, wyżej niearchitektoniczna kompozycja ujęta w zawieszone draperie podtrzymywane przez putta. W środku figura św. Jana Chrzciciela. W zwieńczeniu wśród obłoków aniołek z trąbą.
Po przeciwnej stronie chrzcielnicy znajduje się ambona przyścienna wykonana w 1783 r. w stylu rokokowym, ośmioboczna z elementami rocaille. W zaplecku kompozycja ujęta w draperie, zawieszona na sznurze, zwieńczona elementem rocaille podtrzymywanym przez aniołki. Pośrodku płaskorzeźba: Chrystus w łodzi. a nad nim gołębica w promieniach. W zwieńczeniu aniołek w obłokach.
Dzięki odnowieniu ołtarzy, chrzcielnicy, ambony i nadaniu im stonowanej kolorystyki oraz wyeksponowaniu ołtarza głównego, który swą dekoracją wzbogaca prezbiterium, całość wystroju kościoła ukazuje swą jednorodność i niepowtarzalność, rzadko spotykaną w wystroju starych drewnianych kościołów. Całości dopełnia piękny prospekt organowy, wykonany również przez Franciszka Eytnera.
Szpital parafialny
Parafia dobrzycka posiadała własny szpital. Egzystował on jako hospitale ecclesuasticem i pełnił w zasadzie funkcję domu dla osób starszych, ponieważ nie był przeznaczony do leczenia, a jako przytulisko dla osób starszych i biednych. Daty jego powstania nie można ustalić, a wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1577 r. tzw. Aktem grodzkim Pyzdry w poniedziałek przez św. Piotrem i Pawłem r. 1577. Kolejne wizytacje pasterskie podawały szczegóły dotyczące jego funkcjonowania i zasobności beneficjum. Wizytacja ks. Tolibowskiego z 1660 r. podawała, że szpital posiadał dom o 1 świetlicy i 3 sypialniach, z chlewem dla bydła i trzody oraz własny ogród, łąkę, pole, a także roczny budżet w wysokości 1000 florenów, zapisany przez Adama Dobrzyckiego. Utrzymywał siedmiu ubogich.
Wizytacja z 1726 r. wyliczała szpitalny inwentarz, w skład którego wchodziły: 4 woły, 4 krowy, byczek i jałówka, 7 świń, pług, radło i wóz zwykły.
Kolejna wizytacja z 1742 r., kiedy proboszczem był Aleksander Gorzeński, podawała, że wybudowany został nowy budynek szpitalny o 1 świetlicy, 7 sypialniach na gruncie miejskim przy Rynku.
W 1777 r. szpital wraz z kościołem i częścią miasta spłonął. Z braku funduszy na odbudowę w 1810 r. jeszcze nie funkcjonował. W 1825 r. szpital działał i stał się obiektem spornym pomiędzy burmistrzem Baahrem a proboszczem, ks. Franciszkiem Kocińskim. Burmistrz rościł sobie prawo do zarządu na szpitalem i umieszczania w nim osób według swoich kryteriów. Następca Baahra, burmistrz Paternowski, próbował odebrać szpital parafii. Proboszcz wytoczył miastu proces, który wygrał. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Ministra dla Spraw Religijnych z 8 maja 1855 r. przywróciło szpital kościołowi, a nadzór nad nim powierzyło Konsystorzowi Arcybiskupiemu w Poznaniu.
Szpital był w posiadaniu dobrzyckiej parafii do 1939 r. Po wkroczeniu Niemców przejęli oni zarówno budynek szpitala, jak i dochody z beneficjum, które przeznaczane były na WHW (Winter – Hilfs – Werk) czyli pomoc zimową dla biednych członków partii nazistowskiej.
Kapłani
Brak kompletnych danych nie pozwala na zestawienie wszystkich pracujących kapłanów dlatego poniższe zestawienie ogranicza się jedynie do proboszczów. Księgi metrykalne dobrzyckiej parafii zachowały się dopiero od 1603 r. i dzięki nim można dokonać zestawienia:
Hanko (Jan) - [Hancone de Dobrzicze] – 1364 – rządca kościoła dobrzyckiego (parafii)
Klemens – 1410-1411 – proboszcz
Paszko 1411 (?) – proboszcz
Poniższa lista przedstawia proboszczów dobrzyckiej parafii:
ks. Andrzej Choynacki 1603-1623
ks. Wojciech Bobowicz 1624-1657
ks. Grzegorz Kostenowicz 1657-1661
ks. Adam Klementowicz 1661 – ?
ks. Adam Masłowski ? – 1672
ks. Marcin Kazimierz Dobrowski 1672-1679
ks. Stanisław Florian Płoński 1679-1709 – zmarł podczas epidemii cholery
ks. Grzegorz Stanisław Probowski 1709-1726
Wakat – parafią opiekują się ks. Marcin Dyczkowski (1727 r.) oraz ks. Franciszek Kociałkiewicz 1727-1735 – do 1735 r. ponieważ Aleksander Gorzeński pełnił już w tym czasie funkcję kantora gnieźnieńskiego)
ks. Aleksander Gorzeński 1729-1748
ks. Józef Brodzicki 1748-1757
ks. Kacper Olkiewicz 1757-1763
ks. Stanisław Łukomski 1763-1807
Wakat – parafią opiekuje się ks. Wincenty Łapiński (jednocześnie Administrator parafii)
ks. Błażej Jędrzejewski 1808-1816
Szymon Jabczyński 1816-1836
ks. Franciszek Kociński 1836-1859
ks. Leon Ruszczyński 1859-1875
ks. Władysław Enn 1876-1877
Wakat – parafią opiekują się księża: Antoni Piasecki z Lutyni oraz Dionozy Echaust z Sośnicy.
ks. Feliks Chylewski 1879-1880
Wakat – parafią opiekują się księża z Koźmina ks. prob. Józef Ołtyński lub wikariusze ks. Matuszewski i ks. Świątkowski.
ks. Karol Bobrowski 1880-1886
ks. Sylwester Stojanowski 1886-1897
ks. Stanisław Niziński 1897-1903
Wakat – brak danych kto w tym czasie opiekował się (administrował) parafią.
ks. Henryk Zborowski 1906
ks. Stanisław Śniatała – 1906-1947
ks. Marian Nowaczkiewicz 1947-1949
ks. Marian Kwiatkowski 1949-1952
ks. Zygmunt Mikołajczyk 1952-1970
ks. Henryk Buchalski 1970-2001
ks. Andrzej Szczeszyński 2001 – 2007
ks. Roman Kłobus 2007 -
Grupy parafialne
Bractwo św. AnnyŻywy RóżaniecEucharystyczny Ruch MłodychSyjonMinistranci
Galeria
Bibliografia
Balcer K., Organy Kościoła w Dobrzycy [w:] Notatki dobrzyckie nr 8, luty 1994, Dobrzyca 1994
Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezji poznańskiej, Poznań 1859
Śniatała S., Dobrzyca – monografija historyczna, [w:] Notatki dobrzyckie nr 25, grudzień 2002, Dobrzyca 2002
Linki zewnętrzne
Witryna parafii na stronie diecezji kaliskiej
Parafia św. Tekli w Dobrzycy
Parafie diecezji kaliskiej
Parafie pod wezwaniem św. Tekli |
187574 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gloria%20in%20excelsis%20Deo | Gloria in excelsis Deo | Gloria in excelsis Deo (w skrócie Gloria; łac. „Chwała na wysokości Bogu”) – hymn starochrześcijański, jeden z chrześcijańskich śpiewów liturgicznych, stanowiący m.in. jedną z części stałych katolickiej mszy świętej oraz nabożeństw niektórych kościołów protestanckich (m.in. luterańskiego). W protestantyzmie i anglikanizmie znany też jako doksologia większa.
Wprowadzony przez św. Telesfora, wszedł do liturgii w latach 125-136. Gatunkowo jest to hymn, a jego tekst zaczerpnięty został z liturgii Kościołów wschodnich. W liturgii katolickiej i luterańskiej wykonywany jest po śpiewie Kyrie eleison i poprzedza kolektę. W liturgii anglikańskiej i metodystycznej śpiewany na zakończenie nabożeństwa eucharystycznego, po modlitwie postcommunio, a przed końcowym błogosławieństwem.
Tekst
W liturgii kościołów chrześcijańskich Gloria in Excelsis występuje w dwóch zasadniczych formach. Pierwsza, starsza, opiera się wyłącznie na tekście biblijnym i przyjmowana jest bez późniejszych uzupełnień przez wyznania protestanckie stosujące się do zasady regulacyjnej (m.in. Kościoły ewangelicko-reformowane czy baptystyczne). Kościoły protestanckie, które są zwolennikami zasady normatywnej (np. luteranie i metodyści) używają ponadto wersji z późniejszym dodatkiem (Laudamus Te). Kościół katolicki w swojej liturgii mszalnej używa wyłącznie wersji z Laudamus Te.
Wersja biblijna
Hymn Gloria in Excelsis, zwany też hymnem anielskim, pochodzi z Ewangelii według św. Łukasza, według których był śpiewany przez aniołów podczas narodzin Jezusa Chrystusa:
W tej formie jest śpiewany przez wiele kościołów protestanckich podczas nabożeństw. Jest także zawarty w wielu chrześcijańskich hymnach i kolędach, np. Gdy się Chrystus rodzi, czy Na cichy, ciemny, śpiący świat.
Wersja rozszerzona (z Laudamus Te)
Liturgia katolicka
W nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego hymn ten jest wykonywany we wspomnienia klasy I, II i III. Używa się go również w niedziele, oprócz niedziel Adwentu i Wielkiego Postu (chyba że w te niedziele przypada uroczystość albo święto). W dni ferialne (powszednie) w mszach wotywnych oraz w mszach pogrzebowych jest on opuszczany.
W postaci chorałowej Gloria in Excelsis był śpiewem dialogowanym, wykonywanym (szczególnie w zakonach) przez dwa chóry. Z czasem zredukowany do recytacji przez celebransa przy możliwości równoczesnego wykonania np. przez chór lub zespół wokalno-instrumentalny. Od czasów średniowiecza często opracowywany muzycznie (np. wielogłosowo) w ramach cykli mszalnych.
W księgach liturgicznych po reformie Soboru Watykańskiego II wprowadzono tłumaczenia na języki narodowe, co jednak nie ogranicza możliwości wykonania w tym miejscu łacińskiego Gloria z repertuaru chorałowego. Może być śpiewany albo recytowany. Wykonują go wierni z kapłanem, wierni ze scholą na przemian albo schola.
W zwyczajnej formie rytu rzymskiego Chwała na wysokości śpiewa się w niedziele (oprócz niedziel Adwentu i Wielkiego Postu), uroczystości i święta (w tym w czasie Adwentu i Wielkiego Postu) oraz w czasie oktaw uroczystości Narodzenia Pańskiego i Zmartwychwstania Pańskiego. Można go użyć w szczególnych okazjach. Opuszcza się go podczas wspomnień obowiązkowych i dowolnych oraz w dniach powszednich okresu Adwentu, Bożego Narodzenia, Wielkiego Postu, okresu wielkanocnego, okresu zwykłego w ciągu roku, w mszach za zmarłych i w mszach pogrzebowych. Używa się go tylko podczas mszy (w tym roratnich i wotywnych).
Podczas Mszy Wieczerzy Pańskiej oraz Wigilii Paschalnej w czasie uroczystego śpiewu hymnu Chwała na wysokości biją wszystkie dzwony i gongi w kościele.
Liturgia luterańska
W liturgii Kościołów luterańskich Gloria in excelsis śpiewana jest po śpiewie Kyrie eleison, a przed kolektą. W zależności od okresu liturgicznego, tradycji liturgicznej i kraju śpiewane są jej różne wersje.
W Kościele Ewangelicko-Augsburskim w RP obowiązują następujące zasady:
w ciągu całego roku, poza Adwentem i Wielkim Postem – Czasem Pasyjnym:
pełny tekst hymnu, tożsamy z tłumaczeniem rzymskokatolickim (ŚE 336 i 337)
od Wielkanocy do Niedzieli Wieczności:
wezwanie księdza: pierwsza część biblijnego hymnu anielskiego (Łk 2,14a).
odpowiedź zboru: pierwsza zwrotka protestanckiego hymnu Na wysokościach Bogu cześć! (ŚE 342), którego słowa oparte są na biblijnej wersji Gloria in Excelsis (Łk 2,14).
Ksiądz: Chwała Bogu na wysokościach!
Zbór: Na wysokościach Bogu cześć!
I dzięki łasce Jego
Już nam nie może zguby nieść
moc i potęga złego.
Upodobanie Bóg w nas ma
i pokój już bez przerwy trwa.
Waśń wszelka się skończyła.
w okresie Adwentu – Gloria in Excelsis jest zastąpiona poprzez antyfonę adwentową:
wezwanie księdza: pierwsza część biblijnego Benedictus – kantyku Zachariasza po narodzinach Jana Chrzciciela (Łk 1,68).
odpowiedź zboru: pierwsza zwrotka pieśni Prostujmy swoje drogi (ŚE 434), której słowa oparte są na wypełnionym proroctwie Izajasza o Janie Chrzcicielu (Mt 3,3).
Ksiądz: Błogosławiony niech będzie Pan, że nawiedził i odkupił lud swój.
Zbór: Prostujmy swoje drogi,
Adwentu nadszedł czas.
Bóg daje pokój błogi,
Bóg Chrystus wzywa nas
i mówi: „Idę już”.
Przyjdź Panie, przyjdź, wołamy,
otwarte już serc bramy,
w nich dary swoje złóż.
od Wigilii Narodzenia Pańskiego do niedzieli Estomihi – tzw. formuła warszawska
wezwanie księdza: pierwsza część biblijnego hymnu anielskiego (Łk 2,14a).
odpowiedź zboru: druga część biblijnego hymnu anielskiego (Łk 2,14b).
Ksiądz: Chwała Bogu na wysokościach!
Zbór: I pokój na ziemi
i pokój na ziemi,
a w ludziach dobre upodobanie.
w Środę Popielcową, inne dni pokuty i nabożeństwa żałobne – Gloria in Excelsis jest zastąpiona poprzez antyfonę Aufer a nobis:
wezwanie księdza: pierwsza część antyfony Aufer a nobis (Ps 51,3)
odpowiedź zboru: druga część antyfony Aufer a nobis (Ps 51,4)
Ksiądz: Zgładź, o Panie Boże, wszystkie grzechy oraz nieprawości nasze!
Zbór: Od nieprawości naszych obmyj nas doskonale.
od pierwszej niedzieli Wielkiego Postu – Czasu Pasyjnego do Wielkiej Soboty z wyjątkiem Wielkiego Czwartku – Gloria in Excelsis jest zastąpiona poprzez antyfonę pasyjną:
wezwanie księdza: pierwsza część antyfony Aufer a nobis (Ps 51,3)
odpowiedź zboru: pierwsza zwrotka pasyjnego hymnu Baranku Boży niewinny (ŚE 365), którego słowa oparte są na słowach Jana Chrzciciela (J 1,29).
Ksiądz: Zgładź, o Panie Boże, wszystkie grzechy oraz nieprawości nasze!
Zbór: Baranku Boży niewinny,
na krzyża pniu umęczony,
Ty byłeś zawsze cierpliwy,
u ludzi wszakże wzgardzony.
Bez ciebie ni zbawienia, ni łaski odpuszczenia.
Ulituj się, o Jezu, Jezu!
Liturgia reformowana
Podczas nabożeństwa głównego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP zazwyczaj nie występuje Gloria in Excelsis. Kalwińskie nabożeństwa cechują się surowością, prostotą i oparciem liturgii wyłącznie na Biblii (zasada regulacyjna). Liturgia wstępna obejmuje jedynie pieśń zboru, introit (psalm wstępny) zakończony Gloria Patri, pozdrowienie zboru i modlitwę o błogosławieństwo dla nabożeństwa. Jednak podczas nabożeństw uroczystych, którym towarzyszy wyznanie grzechów już na początku nabożeństwa, oprócz spowiedzi powszechnej, która ma miejsce zawsze przed sprawowaniem sakramentu Wieczerzy Pańskiej, po introicie istnieje możliwość zastąpienia Gloria Patri biblijną wersją Gloria in Excelsis zgodnie z formułą warszawską, stosowaną także przez polskich luteranów:
Ksiądz: Chwała Bogu na wysokościach!
Zbór: I pokój na ziemi
i pokój na ziemi,
a w ludziach dobre upodobanie.
Upamiętnienia
Początkowe słowa tego hymnu tworzą grafikę znaczka pocztowego Poczty Polskiej, wydanego z okazji Świąt Bożego Narodzenia 2010 r..
Linki zewnętrzne
John Rutter: Gloria in excelsis Deo.
Przypisy
Obrzędy wstępne
Liturgia luterańska
Pieśni chrześcijańskie
Zwroty łacińskie |
187576 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2029 | Sojuz 29 | Salut 6 EO-2 (kod wywoławczy Фотон - Foton) – czwarta udana misja załogowa na stację Salut 6. Załoga wystartowała na pokładzie statku Sojuz 29 a powróciła na statku Sojuz 31, po spędzeniu w przestrzeni kosmicznej 139 dni 14 godzin 47 minut i 32 sekund. Kowalonok i Iwanczenkow stanowili drugą stałą załogę tej stacji orbitalnej.
Załoga
Start
Władimir Kowalonok (2) - ZSRR
Aleksandr Iwanczenkow (1) - ZSRR
Rezerwowa
Władimir Lachow (1) - ZSRR
Walerij Riumin (2) - ZSRR
Załoga wspierająca
Leonid Popow (1) – ZSRR
Walentin Lebiediew (2) ZSRR
Lądowanie
Walerij Bykowski (3) - ZSRR
Sigmund Jähn (1) - NRD
Załoga Sojuza 31
Przebieg misji
Kosmonauci wystartowali 15 czerwca 1978. Po około 24 godzinach pomyślnie połączyli Sojuza 29 z Salutem 6.
Po przybyciu na stację, załoga uruchomiła regeneratory powietrza, system regulacji termicznej i pokładowy procesor wody. Przywracanie stacji w stan pełnej funkcjonalności zbiegło się w czasie z okresem adaptacji załogi do nieważkości i trwało około tygodnia. Ostatecznie 19 czerwca stacja znajdowała się na orbicie 368 na 338 kilometrów, temperatura wewnątrz ustaliła się na poziomie 20 stopni Celsjusza, a ciśnienie powietrza osiągnęło 750 mm/Hg.
Kosmonauci wykonali naprawy śluzy powietrznej stacji, zainstalowali przywieziony na pokładzie Sojuza sprzęt i przetestowali automatyczny system orientacji stacji Kaskad.
Za pomocą znajdującego się na stacji pieca Splaw-01 wykonano także kilkudniowy eksperyment metalurgiczny.
Podczas pobytu obu kosmonautów na pokładzie Saluta, stację odwiedziły dwie inne załogi. Pierwszą ekipą była radziecko-polska załoga Sojuza 30 z Piotrem Klimukiem i Mirosławem Hermaszewskim. Druga wizyta łączyła się z wymianą zacumowanego do stacji pojazdu, co pozwoliło kosmonautom pozostać w przestrzeni dłużej, niż pozwalała na to wytrzymałość systemów Sojuza. Kosmonauci powrócili na ziemię 3 listopada 1978.
Kapsuła Sojuz 29 wylądowała natomiast z załogą, która odwiedziła stację na pokładzie Sojuza 31 – Walerijem Bykowskim i Sigmundem Jähnem – pierwszym niemieckim kosmonautą.
Kapsuła Sojuz 29 należy obecnie do Militärhistorisches Museum der Bundeswehr w Dreźnie w Niemczech.
Zobacz też
Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz
Program Salut
Linki zewnętrzne
Sojuz 29 na stronie Spacefacts
Loty do Saluta 6
Program Sojuz
Załogowe loty kosmiczne w 1978 |
187583 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Barwice%20%28gmina%29 | Barwice (gmina) | Barwice – gmina miejsko-wiejska w Polsce położona we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie szczecineckim. Siedzibą gminy jest miasto Barwice.
Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 9840 mieszkańców. Natomiast według danych z 31 grudnia 2017 roku gminę zamieszkiwało 8613 osób.
Miejsce w województwie (na 114 gmin):
powierzchnia 28., ludność 42.
Położenie
Gmina jest położona we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w zachodniej części powiatu szczecineckiego.
Sąsiednie gminy:
Borne Sulinowo, Grzmiąca i Szczecinek (powiat szczecinecki)
Tychowo (powiat białogardzki)
Czaplinek (powiat drawski)
Połczyn-Zdrój (powiat świdwiński)
Do końca 1998 r. wchodziła w skład województwa koszalińskiego.
Gmina stanowi 21,9% powierzchni powiatu.
Demografia
Według danych z 31 grudnia 2016 r. gmina miała 9840 mieszkańców, co stanowiło 11,1% ludności powiatu. Gęstość zaludnienia wynosi 38,0 osoby na km².
Dane z 31 grudnia 2016 r.:
Piramida wieku mieszkańców gminy Barwice w 2014 roku.
Przyroda i turystyka
Gmina leży na Pojezierzu Drawskim. W południowo-zachodniej części gminy znajduje się fragment Drawskiego Parku Krajobrazowego. Granicę z gminą Grzmiąca wyznacza rzeka Parsęta, na której prowadzi szlak kajakowy od wsi Stary Chwalim aż do Bałtyku. Przez Drawski PK wytyczono niebieski szlak turystyczny. Tereny leśne zajmują 34% powierzchni gminy, a użytki rolne 56%.
Komunikacja
Przez gminę Barwice prowadzą drogi wojewódzkie: nr 171, łącząca Barwice z Czaplinkiem (23 km) i przez Grzmiącą (14 km) z Bobolicami (31 km), oraz nr 172 do Szczecinka (24 km) i Połczyna-Zdroju (20 km).
Barwice uzyskały połączenie kolejowe w 1903 r. po doprowadzeniu linii kolejowej z Połczyna-Zdroju do Grzmiącej. Linia została zamknięta w 1999 r.
W gminie czynne są 2 placówki pocztowe: Barwice k. Szczecinka (78-460), Polne (78-444).
Administracja i samorząd
W 2016 r. wykonane wydatki budżetu gminy Barwice wynosiły 35,5 mln zł, a dochody budżetu 36,2 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 6,9 mln zł, co stanowiło 18,9% poziomu dochodów.
Gmina Barwice jest obszarem właściwości Sądu Rejonowego w Szczecinku. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i sprawy gospodarcze są rozpatrywane Sąd Rejonowy w Koszalinie. Gmina jest obszarem właściwości Sądu Okręgowego w Koszalinie. Gmina (właśc. powiat szczecinecki) jest obszarem właściwości miejscowej Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Koszalinie.
Mieszkańcy gminy Barwice wraz z mieszkańcami gmin: Borne Sulinowo i Grzmiąca wybierają 6 z 19 radnych do Rady Powiatu Szczecineckiego, a radnych do Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego w okręgu nr 4. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 40, senatora z okręgu nr 100, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 13.
Przypisy |
187585 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Uniwersytety%20na%20W%C4%99grzech | Uniwersytety na Węgrzech | Lista państwowych uniwersytetów na Węgrzech
Węgry |
187586 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sekwencja | Sekwencja | Sekwencja – uporządkowany ciąg znaków, symboli, nazw, zdarzeń itp., stanowiący strukturę układu, systemu. Występowanie kolejnych elementów wynika z określonej reguły lub formuły. Np. sekwencja wyznacza porządek, w jakim żyły kabla będą podłączone do modularnych gniazd i wtyczek. Do oznakowania sekwencji producenci okablowania używają kolorów.
W filmie sekwencja to jednostka kompozycyjna obejmująca dramaturgicznie zamknięty fragment akcji i składający się ze scen.
Zobacz też
sekwencja malformacyjna
sekwencja w biologii molekularnej i genetyce:
sekwencja nukleotydów
sekwencja palindromowa
sekwencja aminokwasów
sekwencjonowanie
sekwencjonowanie DNA
Cybernetyka |
187587 | https://pl.wikipedia.org/wiki/HKT | HKT | HKT – Hakata
HKT – Harcerski Klub Turystyczny
HKT – hematokryt |
187597 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ruch%20programowo-metodyczny | Ruch programowo-metodyczny | Ruch programowo-metodyczny – jednostka w strukturze organizacji harcerskich o charakterze poziomym.
Związek Harcerstwa Polskiego
W Związku Harcerstwa Polskiego ruchy programowo-metodyczne skupiają członków oraz jednostki organizacyjne ZHP. Stanowią formę współdziałania w celach doskonalenia programu i metodyki, wymiany doświadczeń i upowszechniania inicjatyw programowych i metodycznych, realizacji konkretnego zadania, inicjatywy społecznej lub kierunku służby. Z uwagi na zasięg ruch programowo-metodyczny może być ogólnopolski, regionalny lub środowiskowy. Ruchy programowo-metodyczne podlegają rejestracji. Zasady postępowania w sprawach ruchów programowo-metodycznych określa Główna Kwatera ZHP.
Ruchy ogólnopolskie
Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Wspólnota Drużyn Grunwaldzkich” (nr 1 w rejestrze ruchów, data powstania 12 maja 1991, wpisany do rejestru 20 sierpnia 1998)
Krajowa Rada Kręgów Seniorów i Starszyzny Harcerskiej, do 20 grudnia 2004 jako Krajowa Rada Harcerskich Kręgów Seniorów (nr 2 w rejestrze ruchów)
Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Klub Pikującego Orła” (nr 3 w rejestrze ruchów)
Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Krąg Płaskiego Węzła” (nr 11 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 17 lipca 2007)
Ruch Programowo-Metodyczny „Liga Odkrywców”, używający nazwy uproszczonej „Programowy Ruch Odkrywców” oraz skrótowca „PRO” (nr 16 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 30 marca 2015)
Ruch Programowo-Metodyczny „Harcerstwo dla każdego” (nr 18 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 15 września 2017)
Ruch Programowo-Metodyczny "Pryzmat" (nr 19 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 23 października 2019)
Ruchy regionalne
Ruch Programowo-Metodyczny „21” – Chorągiew Wielkopolska ZHP (nr 13 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 20 lipca 2010)
Ruchy historyczne
Wolne Harcerstwo (działało w latach 1921-1923)
Koło Instruktorów im. Mieczysława Bema (działało w latach 1931-1939)
Krąg Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (ruch o zasięgu ogólnopolskim, działał w latach 1980-1982)
Ruch „Przyszłość Harcerstwa” (działał na początku lat 80. XX wieku)
Ruch „Harcerskie Poradnictwo” (działał od 1977 do początku lat 90. XX wieku)
Akademia Przygody (ruch o zasięgu regionalnym, działał w latach 1988-1993, przekształcony w samodzielne stowarzyszenie)
Ruch Całym Życiem (nr 5 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 20 października 1999, rozwiązał się 24 lutego 2007)
Ruch Programowo-Metodyczny „Wędrownictwo” (nr 6 w rejestrze ruchów, rok powstania 1990, wpisany do rejestru 20 grudnia 2000, wykreślony z rejestru 20 kwietnia 2005)
Ruch Programowo-Metodyczny „Bractwo Zawiszy Czarnego” (nr 8 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 20 lutego 2001, nie figurował w rejestrze 20 kwietnia 2005, przekształcony w Stowarzyszenie Dorosłych Harcerek i Harcerzy "Bractwo Zawiszy Czarnego")
Ruch Programowo-Metodyczny „Harcerski Korpus Srebrnogórski” – regionalny w Chorągwi Śląskiej ZHP (nr 9 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 20 marca 2001, nie figurował w rejestrze 20 kwietnia 2005)
Ruch Programowo-Metodyczny „Wspólnota Bieszczadzka” (nr 10 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 20 czerwca 2002, wykreślony z rejestru 20 kwietnia 2005)
Ruch Programowo-Metodyczny „Wspólnota Felkowa” (nr 7 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 20 grudnia 2000, wykreślony z rejestru 30 czerwca 2013)
Ruch Programowo-Metodyczny „Akademicy” (nr 12 w rejestrze ruchów, wpisany do rejestru 29 stycznia 2010, rozwiązany na wniosek Zjazdu Ruchu, 30 września 2018, na jego miejsce powołani Zespół Harcerstwa Akademickiego Wydziału Wsparcia Metodycznego).
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej
W Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej mogą powstać dobrowolne ruchy programowo-metodyczne, dla realizacji określonych celów lub z uwagi na specyfikę działania. Skupiają członków i jednostki organizacyjne ZHR.
Ruchy programowo-metodyczne mogą mieć zasięg środowiskowy, regionalny i ogólnozwiązkowy.
Zatwierdza je poprzez ogłoszenie regulaminu wewnętrznego oraz rozwiązuje:
a) Rada Naczelna, po zasięgnięciu opinii Naczelniczki Harcerek i Naczelnika Harcerzy dotyczy ruchów o zasięgu ogólnokrajowym,
b) Naczelnictwo, po zasięgnięciu opinii właściwej komendantki chorągwi harcerek i właściwego komendanta chorągwi harcerzy – dotyczy ruchów o zasięgu regionalnym lub środowiskowym.
Ruchy programowo-metodyczna stanowią płaszczyznę wymiany doświadczeń i upowszechniania inicjatyw metodycznych i programowych lub współpracy drużyn specjalistycznych albo związanych tradycją i specyfiką działania.
Ruchy programowo-metodyczne nie mogą utrudniać pracy jednostek organizacyjnych w określonej Statutem strukturze Związku.
Cele oraz zasady funkcjonowania i organizacji ruchów programowo-metodycznych powinny zakładać budowanie wspólnoty instruktorskiej Związku.
Cele oraz zasady funkcjonowania i organizacji ruchów programowo-metodycznych określają ich wewnętrzne regulaminy, podlegające zatwierdzeniu przez władzę która zatwierdziła dany ruch.
W ZHR działają:
Salezjański Ruch Programowo-Metodyczny „Dęby”,
Wodny Ruch Programowo-Metodyczny,
Jeździecki Ruch Programowo-Metodyczny „Rumak”,
Ruch Programowo-Metodyczny „Wschód”.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Wspólnota Drużyn Grunwaldzkich”
Krajowa Rada Kręgów Seniorów i Starszyzny Harcerskiej
Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Klub Pikującego Orła”
Ogólnopolski Ruch Programowo-Metodyczny „Liga Odkrywców”
Wodny Ruch Programowo-Metodyczny (strona archiwalna)
Harcerstwo |
187598 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rupia%20lankijska | Rupia lankijska | Rupia lankijska – oficjalna jednostka płatnicza, używana w Sri Lance. Dzieli się na sto centów.
Nominały monet: 5, 10, 25 i 50 centów, 1, 2, 5 i 10 rupii.
Nominały banknotów: 10, 20, 50, 100, 200, 500, 1000, 2000 i 5000 rupii.
Przypisy
Sri Lanka
Gospodarka Sri Lanki |
187601 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Kalecki | Michał Kalecki | Michał Kalecki (ur. 22 czerwca 1899 w Łodzi, zm. 17 kwietnia 1970 w Warszawie) – polski ekonomista, profesor Zakładu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk i Szkoły Głównej Planowania i Statystyki, członek rzeczywisty PAN. Szwagrem Michała Kaleckiego był Ary Sternfeld, jeden z pionierów kosmonautyki, astronautyki.
Życiorys
Był synem Abrama (właściciela niewielkiej przędzalni) i Klary z domu Segałło (pochodzącej z rodziny urzędniczej). Uczęszczał do gimnazjum w Łodzi, w 1917 roku rozpoczął studia mechaniczne na Politechnice Warszawskiej. W 1919 otrzymał powołanie do Wojska Polskiego, odbył służbę w batalionie telegraficznym we Lwowie. W 1920 roku zapisał się na studia matematyczne Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Studiował następnie na Politechnice Gdańskiej (1921–1925), ale studiów nie ukończył i nie uzyskał żadnego stopnia naukowego. W 1927 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował dla Polskiego Towarzystwa Budowlanego. Od 1927 roku zajmował się dziennikarstwem ekonomicznym, pierwszy artykuł opublikował w czasopiśmie „Przegląd Gospodarczy“. Publikował między innymi w czasopismach „Przegląd Polityczny“, „Przegląd Socjalistyczny“, „Przemysł i Handel“. W artykułach koncentrował się na zagadnieniach przyczyn i przejawów kryzysu finansowego.
W latach 1929–1936 pracował jako referent ds. karteli i koncernów w Instytucie Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen w Warszawie, gdzie współpracował z Edwardem Lipińskim, Ludwikiem Landauem, Janem Wiśniewskim. Jego obowiązki w instytucie obejmowały badania nad kartelami gospodarczymi i obrotami handlowymi.
Pod koniec 1935 roku, dzięki rekomendacji Edwarda Lipińskiego otrzymał stypendium od Fundacji Rockefellera, które pokrywało koszty pobytów naukowych za granicą. Dzięki stypendium początkiem 1936 roku wyjechał do Sztokholmu, gdzie krótko współpracował m.in. z z Gunnarem Myrdalem. W kwietniu 1936 roku udał się do Wielkiej Brytanii, do 1938 współpracował m.in. z London School of Economics. Początkiem 1936 roku zetknął się z myślą Johna Keynesa: przeczytał opublikowaną właśnie „Ogólną teorie zatrudnienia, procentu i pieniądza“. Książka wywarła na nim ogromne wrażenie, stwierdził, że jest to tekst, który sam planował napisać. W kolejnych miesiącach tego roku opublikował recenzje Keynesa. Wkrótce również poznał samego Keynesa na seminarium w King's College w Cambridge. Pierwsze artykuły po angielsku publikował w redagowanym przez Keynesa czasopiśmie „Economic Journal“.
W 1936 roku odszedł z IBKGiC w Warszawie, gdzie wciąż był zatrudniony (wyjazdy zagraniczne odbywały się w ramach stypendium). Złożył wypowiedzenie w proteście przeciwko zwolnieniu z instytutu Ludwika Landaua i Marka Breita. Zwolnienie ekonomistów było karą za publikacje artykułu krytycznego wobec polityki Eugeniusza Kwiatkowskiego, protektora instytutu. Kalecki opublikował w prasie wypowiedzenie i wyrazy solidarności z kolegami. Publiczna rezygnacja z pracy uniemożliwiała mu znalezienie pracy w Polsce, gdzie nauka była mocno upolityczniona. Kalecki nie posiadał też dyplomu uczelni wyższej. Nie było to jednak tak dużą przeszkodą w Anglii, między innymi dzięki staraniom Keynesa w 1938 roku otrzymał posadę w ramach projektu brytyjskiego Narodowego Instytutu Badań Ekonomicznych i Społecznych przy Uniwersytecie Cambridge.
W latach 1939–1945 pracował w charakterze asystenta w Instytucie Statystyki Uniwersytetu Oksfordzkiego. Pewien czas spędził we Francji. Po wojnie pracował krótko w Międzynarodowym Biurze Pracy w Montrealu, a po powrocie do kraju (1946) był doradcą ekonomicznym w Centralnym Urzędzie Planowania oraz urzędnikiem w Ministerstwie Finansów.
W latach 1946–1954 pracował w Departamencie Ekonomicznym Sekretariatu ONZ (zastępca dyrektora jednego z działów). Był ekspertem ekonomicznym kilku rządów, m.in. Izraela (1951), Meksyku, Indii (1959–1960), Kuby (1961). W Polsce pracował jako doradca ekonomiczny w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów (1955–1957) i przewodniczący Głównej Komisji Planu Perspektywicznego (1957–1960). Zajmował się jednocześnie pracą naukowo-dydaktyczną, był kierownikiem Działu Ekonomii Współczesnego Kapitalizmu (1955–1961) i profesorem zwyczajnym (1956) w Zakładzie Nauk Ekonomicznych PAN oraz profesorem Szkoły Głównej Planowania i Statystyki (1961–1969, pracował w Katedrze Ekonomii Politycznej na Wydziale Handlu Zagranicznego). W latach 1962–1968 przewodniczył Radzie Naukowej Międzyuczelnianego Zakładu Problemów Gospodarki Krajów Słabo Rozwiniętych SGPiS i Uniwersytetu Warszawskiego. Był również wiceprzewodniczącym Rady Ekonomicznej przy Radzie Ministrów (1957–1963).
W 1958 roku został powołany na członka korespondenta PAN, w 1966 roku został członkiem rzeczywistym akademii; w latach 1961–1968 przewodniczył Komitetowi Badań nad Zagadnieniami Społecznymi Polski Ludowej PAN. Odebrał doktoraty honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego (1964) i Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu (1965); był laureatem nagrody państwowej I stopnia (1966, za pracę Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej) oraz Nagrody im. Oskara Langego (1967) przyznawanej przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Został również odznaczony Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1964) oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W wyniku antysemickiej nagonki w 1968 r. złożył rezygnację z zajmowanych stanowisk i przeszedł na wcześniejszą emeryturę.
Działalność naukowa
Prace naukowe Kaleckiego dotyczyły analizy cykli koniunkturalnych, efektywności inwestycji, teorii dochodu narodowego, teorii wzrostu w gospodarce socjalistycznej, ekonometrii i metodologii planowania.
Na trzy lata przed publikacją The General Theory of Employment, Interest and Money Johna Maynarda Keynesa opublikował Próbę teorii koniunktury (1933), w której podjął kwestię wpływu popytu globalnego na rozmiary i strukturę dochodu narodowego, wskazując w niej na decydującą rolę inwestycji. Swoje tezy, występujące później w teorii Keynesa, pogłębił, wbudowując je w model niedoskonałej konkurencji. W Teorii dynamiki gospodarczej (1954) zawarł syntezę badań nad procesami wzrostu gospodarki rynkowej. Sam Kalecki twierdził prywatnie, iż w dużym stopniu wyprzedził Keynesa co do zasad sformułowanych przez niego w Ogólnej Teorii, a jego artykuły z lat 1933–1935 publikowane były w języku polskim lub francuskim i przez to pozostały praktycznie niezauważone. Jego pozycja była wspierana przez znaną brytyjską ekonomistkę Joan Robinson. Był twórcą teorii koniunktury w kapitalizmie. Opracował plan racjonowania dóbr w warunkach wojennych, wykorzystany częściowo w czasie II wojny światowej przez rząd Wielkiej Brytanii; współpracował w tym okresie z Johnem Keynesem. Publikował na łamach „Przeglądu Gospodarczego”, „Przemysłu i Handlu”, „Koniunktury Gospodarczej”. Uważał się za lewicowca, choć przed wojną nie sympatyzował z żadną z partii politycznych.
W swoich analizach problemów ekonomicznych krajów rozwijających się zwracał uwagę na centralne znaczenie reformy rolnej oraz opodatkowania właścicieli ziemskich i klasy średniej. Był sceptyczny wobec potencjału inwestycji zagranicznych jako środka stymulującego rozwój ekonomiczny.
Interesowała go zawsze matematyka, którą zajął się naukowo pod koniec swej aktywności twórczej. Niezwykłym faktem jest, że w wieku 66 lat uzyskał wybitne wyniki w teorii liczb, m.in. związane z twierdzeniami o asymptotycznej gęstości liczb pierwszych.
W 1970 r. był kandydatem do Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii.
Publikacje
Próba teorii koniunktury (1933)
Szacunek dochodu społecznego w roku 1929 (1934, z Ludwikiem Landauem)
Dochód społeczny w roku 1933 i podstawy badań periodycznych nad zmianami dochodu (1935, z Landauem)
Teoria cyklu koniunkturalnego (1935)
The Distribution of the National Income (1938)
Essays in the Theory of Economic Fluctuations (1939)
Płace nominalne i realne (1939)
Economic Implications of the Beveridge Plan (1943)
Studies of Economic Dynamics (1944)
Teoria dynamiki gospodarczej (1958)
Zagadnienia finansowania rozwoju ekonomicznego (1959, w: Problemy wzrostu ekonomicznych krajów słabo rozwiniętych pod redakcją Ignacego Sachsa i Jerzego Zdanowicza)
Uogólnienie wzoru efektywności inwestycji (1959, z Mieczysławem Rakowskim)
Polityczne aspekty pełnego zatrudnienia (1961)
Observations on the Theory of Growth (1962)
O podstawowych zasadach planowania wieloletniego (1963)
Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej (1963)
Model ekonomiczny a materialistyczne pojmowanie dziejów (1964)
Dzieła (1979–1980, 2 tomy)
Przypisy
Bibliografia
Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 2: K-O, Wrocław 1984.
M. Leitner, Michał Kalecki – ekonomista niedoskonały czy geniusz ekonomii?, Warszawa: SGH, 2004.
Członkowie rzeczywiści PAN
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
Funkcjonariusze ONZ
Odznaczeni Odznaką Nagrody Państwowej
Ludzie nauki związani z Łodzią
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski
Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy I klasy
Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
Polscy ekonomiści
Polscy Żydzi
Urzędnicy ministerstw Polski Ludowej
Wykładowcy Szkoły Głównej Handlowej
Wykładowcy Uniwersytetu Oksfordzkiego
Urodzeni w 1899
Ludzie urodzeni w Łodzi
Zmarli w 1970 |
187603 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kopiec%20Jagie%C5%82%C5%82y | Kopiec Jagiełły | Kopiec Jagiełły – 5-metrowy kopiec usypany w sierpniu 1959 przez uczestników Ogólnopolskiego Zlotu Zuchowych Kręgów Pracy Związku Harcerstwa Polskiego, w odległości 1,3 km na południowy wschód od Grunwaldzkiego Pomnika (Pomnika Zwycięstwa Grunwaldzkiego) na polu bitwy pod Grunwaldem. Miejsce to jest hipotetycznym stanowiskiem dowodzenia króla Władysława Jagiełły na krótko przed bitwą oraz w jej pierwszej fazie. Na szczycie kopca znajduje się maszt z symbolicznymi chorągwiami królewskimi.
U stóp kopca znajdują się dwa harcerskie głazy:
na pierwszym wyryty jest napis: KOPIEC JAGIEŁŁY USYPANY W SIERPNIU 1959 ROKU PRZEZ UCZESTNIKÓW OGÓLNOPOLSKIEGO ZLOTU KRĘGÓW PRACY ZHP UPAMIĘTNIAJĄCY STANOWISKO KRÓLA PRZED BITWĄ 15 VII 1410 R.
na drugim znajduje się tablica z wizerunkiem Krzyża Harcerskiego i herbu Gminy Grunwald oraz napisem: 15 LIPCA 2011 ROKU W XX ROCZNICĘ POWSTANIA WSPÓLNOTY DRUŻYNY GRUNWALDZKIE PRZYNIOSŁY NA KOPIEC JAGIEŁŁOWY ZIEMIĘ Z PÓL BITEWNYCH Z CAŁEGO KRAJU NA KTÓRYCH, WALCZONO O WOLNĄ POLSKĘ. TABLICĘ UFUNDOWAŁA GMINA GRUNWALD. Głaz został odsłonięty przez Honorową Przewodniczącą „Wspólnoty Drużyn Grunwaldzkich” i zarazem Honorową Obywatelkę Gminy Grunwald hm. Barbarę Bogdańską-Pawłowską oraz wójta Gminy Grunwald Henryka Kacprzyka.
Z kopca rozpościera się rozległy widok na pole bitwy. W miejscu tym odbywają się ogniobrania w trakcie Zlotów Grunwaldzkich, organizowane przez „Wspólnotę Drużyn Grunwaldzkich” i Chorągiew Warmińsko-Mazurską Związku Harcerstwa Polskiego.
Galeria
Bibliografia
Kopce
Związek Harcerstwa Polskiego
Obiekty upamiętniające Władysława Jagiełłę
Stębark |
187612 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Warzelnia%20piwa | Warzelnia piwa | Warzelnia piwa – dział browaru, w którym znajduje się aparatura służąca do przygotowania brzeczki.
W skład warzelni wchodzą najczęściej następujące urządzenia:
śrutownik (młyn) służący do rozdrobnienia słodu
kadź zacierna, w której po dodaniu gorącej wody przygotowywany jest zacier ze słodu
kadź filtracyjna, w której następuje filtracja zacieru i oddzielenie młóta. Efektem jest sklarowana brzeczka przednia kontrolowana w korytku brzeczkowym
kocioł warzelny, w którym odbywa się warzenie (gotowanie) brzeczki wraz z chmielem
whirlpool (kadź wirowa), w którym następuje filtracja brzeczki (oddzielenie składników stałych)
płytowy wymiennik ciepła schładzający gorącą brzeczkę
Ciecz opuszczająca warzelnię nosi nazwę brzeczki nastawnej. Pompowana jest ona następnie do fermentowni, gdzie zadaje się ją drożdżami w celu rozpoczęcia kolejnego etapu produkcji piwa czyli fermentacji.
Zobacz też
browar
warzelnia soli
warzenie piwa
wybicie warki
warka (piwowarska miara)
Przypisy |
187620 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Neurosis | Neurosis | Neurosis – amerykańska grupa grająca muzykę z pogranicza gatunków sludge metal, industrial, jej styl podlega jednak ciągłej ewolucji i jest trudny do zaklasyfikowania. Powstali w 1985 roku w Oakland w Kalifornii. Wydali dziesięć albumów długogrających (2007). Ich styl ewoluował od hardcore punka (płyty Pain of Mind i The Word as Law) poprzez doom metal aż do ambientowych produkcji Tribes of Neurot (side-project muzyków).
Historia
Zimą 1985 roku Scott Kelly i Dave Edwardson (byli członkowie Violent Coercion) wraz z Jasonem Roederem zakładają zespół. Z racji przeszłości muzyków grupa zostaje zaliczona do sceny hardcore, jednakże ciągłe eksperymenty muzyczne uniemożliwiają przyporządkowanie jednemu stylowi (z tego powodu został ukuty termin neurotic metal). W takim składzie nagrywają swoje pierwsze utwory (pierwsze demo-singel Black (singel) powstał w 1986 roku). Nakładem Alchemy Records w 1987 roku powstaje pierwszy album grupy – Pain of Mind. Zespół ustala dosyć konserwatywne hardcore'owe brzmienie, które utrzyma się jeszcze na drugim długogrającym wydawnictwie – The Word as Law. Tymczasem do grupy dołącza drugi gitarzysta – Chad Salter, z którym nagrywają i wydają w 1989 EPkę Aberration. The Word as Law została nagrana po zmianie w składzie zespołu – miejsce Saltera na gitarze zajmuje Steve Von Till (okaże się stałym członkiem). Odejściem od stylistyki hardcore'owej i zarazem rozpoczęciem poszukiwań oryginalnego brzmienia było nagranie w 1992 trzeciego krążka – Souls at Zero (pierwsza płyta wydana w Alternative Tentacles). Jest to także pierwsza produkcja zespołu, w którą został zaangażowany specjalista od wizualizacji prezentowanych w trakcie koncertów – Adam Kendall. Stało się to pewnym znakiem rozpoznawczym grupy oraz było ewenementem w tamtym czasie.
Inspiracje
Grupa jest uważana za jednego z prekursorów nurtu post-metal, razem z zespołami Melvins oraz Godflesh.
Zespół Neurosis zainspirował wiele innych grup do muzycznych poszukiwań. Warto tu wymienić m.in. Isis oraz Cult of Luna, które tworzą muzykę osadzoną w bardzo podobnym klimacie, proponując jednak własne, oryginalne rozwiązania.
Projekty poboczne
Neurosis & Jarboe – projekt z Jarboe (była członkini Swans), który zaowocował płytą Neurosis & Jarboe.
Tribes of Neurot – alter-ego muzyków Neurosis, tworzą muzykę elektroniczną dark ambient oraz noise.
Blood and Time – akustyczny side-project, w skład wchodzą Scott Kelly, Noah Landis i Josh Graham.
Culper Ring – jednopłytowy projekt Steve'a Von Tilla tworzący dark ambient oraz industrial.
Red Sparowes – projekt post-rockowy, w którym partycypował Josh Graham.
Harvestman – folkowy i eksperymentalny projekt Steve'a Von Tilla.
Violent Coercion – projekt tworzący hardcore powstały przed Neurosis, stworzony m.in. przez Scotta Kelly'ego i Dave Edwardsona.
A Storm of Light – projekt postpunkowy stworzony m.in. przez Josha Grahama.
Everything Must Go – projekt stworzony m.in. przez Noaha Landisa.
Muzycy
Obecny skład zespołu
Scott Kelly - śpiew, gitara (od 1985)
Dave Edwardson - gitara basowa, śpiew (od 1985)
Jason Roeder - perkusja (od 1985)
Steve Von Till - śpiew, gitara (od 1989)
Noah Landis - instrumenty klawiszowe (od 1995)
Byli członkowie zespołu
Chad "Gator Tofu" Salter - śpiew, gitara (1985–1989)
Adam Kendall - wizualizacje (1990–1993)
Simon McIlroy - instrumenty klawiszowe (1990–1994)
Pete Inc. - wizualizacje, perkusja (1993–2000)
Jackie Perez Gratz - wiolonczela (1999–2000)
Josh Graham - wizualizacje (2000–2012)
Dyskografia
Albumy
Pain of Mind (1988)
The Word as Law (1991)
Souls at Zero (1992)
Enemy of the Sun (1993)
Through Silver in Blood (1996)
Times of Grace (1999)
A Sun That Never Sets (2001)
Neurosis & Jarboe (2003, razem z Jarboe)
The Eye of Every Storm (2004)
Given to the Rising (2007)
Honor Found In Decay (2012)
Fires Within Fires (2016)
Single oraz EP
Aberration (1989, EP)
Empty (1990)
Locust Star (1996, EP)
The Doorway / Under The Surface (1999)
The Doorway/Threshold (1999)
Sovereign (2000, EP)
Bootlegi, DVD i inne
Black (1986, bootleg)
In These Black Days: vol.6 (1999, split z Soilent Green)
Official Bootleg.01.Lyon.France.11.02.99 (2002, live)
A Sun That Never Sets (2002, DVD, razem z Tribes of Neurot)
Official Bootleg.02.Stockholm.Sweden.10.15.99 (2003, live)
Live At Roadburn 2007 (2010, album koncertowy)
Przypisy
Zespoły sludgemetalowe
Amerykańskie zespoły ambient
Amerykańskie zespoły industrialmetalowe
Amerykańskie zespoły post-metalowe
Amerykańskie zespoły metalu alternatywnego
Amerykańskie zespoły metalu progresywnego
Amerykańskie zespoły post hardcore’owe
Neurosis |
187622 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Falkon%20%28konwent%29 | Falkon (konwent) | Falkon – ogólnopolski Festiwal Miłośników Fantastyki, odbywający się dorocznie w Lublinie w listopadzie. Jeden z największych i najważniejszych konwentów w Polsce, organizowany od 2000 roku przez Lubelskie Stowarzyszenie Fantastyki „Cytadela Syriusza”.
Historia
W latach 2000–2006 Falkon odbywał się w IV Liceum Ogólnokształcącym im. Stefanii Sempołowskiej oraz dodatkowo (w latach 2004–2006) w Gimnazjum nr 19. W latach 2007–2011 miejscem Falkonu była Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji (dodatkowo w 2009 roku Liceum Ogólnokształcące nr 14, w 2010 roku Gimnazjum nr 19, a w 2011 roku Międzynarodowe Szkoły im. Paderewskiego). W roku 2012 nowym miejscem organizacji imprezy stały się Targi Lublin oraz Szkoła Podstawowa nr 20 im. Jarosława Dąbrowskiego. Festiwal odbywał się początkowo w trzeci weekend listopada, od roku 2010 miał miejsce w drugi weekend listopadowy i w miarę możliwości (11 listopada) trwał cztery dni (lata 2010–2011 oraz 2013–2014). Od roku 2016, odbywa się w pierwszy weekend listopada.
Festiwal z roku na rok odwiedza coraz większa liczba uczestników. Pierwsza edycja w roku 2000 zgromadziła 430 osób, w roku 2004 po raz pierwszy przekroczona została liczba 1000 odwiedzających, w roku 2010 było ich już ponad 2000. W 2011 roku Falkon zgromadził ponad 2500 uczestników, w roku 2012 – ponad 3000 osób, a w roku 2013 – 4500 osób, a w roku 2016 przekroczył 9500 uczestników. Falkon gości polskich twórców związanych z fantastyką. Przybywają na niego również goście zagraniczni: w 2001 roku – brytyjska pisarka science fiction Pat Cadigan, w 2010 roku – artysta Wojciech Siudmak, w 2011 – kanadyjski pisarz s-f Peter Watts, w 2012 – rosyjski pisarz fantastyki postapokaliptycznej Andriej Diakow, w roku 2013 – Kevin J. Anderson. W roku 2014 organizatorzy zaprosili Davida Webera, Michaela Swanwicka, Marka Rein•Hagena.
Falkon jest również areną wielu nagród branżowych. W latach 2008–2011 miała na festiwalu miejsce uroczysta gala Nagrody Literackiej im. Jerzego Żuławskiego, a w 2010 roku uroczysta gala Nagrody Nautilus oraz gala konkursu literackiego „Horyzonty Wyobraźni”. Ponadto w latach 2006, 2010–2012 na Falkonie odbywał się Puchar Mistrza Mistrzów – ogólnopolski turniej na najlepszego Mistrza Gry RPG. Od 2011 roku w ramach Falkonu odbywa się NEЯD – konkurs dla graczy, w roku 2013 miała miejsce premierowa edycja konkursu Larpy Najwyższych Lotów.
Falkon jest zaliczany do najważniejszych i największych imprez kulturalnych Lublina. 14. edycja festiwalu otrzymała od Prezydenta Lublina nagrodę za najlepszą inicjatywę miejską zrealizowaną w roku 2013.
Bloki tematyczne
W programie można znaleźć kilkaset wydarzeń rozbitych na kilkanaście bloków tematycznych:
Przypisy
Linki zewnętrzne
Kultura w Lublinie
Konwenty fantastyki w Polsce |
187627 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria%20Meyer | Maria Meyer | Maria Meyer (ur. 1958 w Olsztynie) – polska aktorka teatralna i filmowa.
Życiorys
Zadebiutowała w Teatrze im. S. Jaracza w Olsztynie w roku 1977. Zagrała m.in. Biankę w Białym małżeństwie T. Różewicza, Inez w Zielonym Gilu T. de Moliny, Klarę w Ślubach Panieńskich A. Fredry. W 1981 roku wygrała Przegląd Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu. Z Olsztyna przeniosła się do Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego w Katowicach (1983), gdzie zagrała m.in. Albertynkę w Operetce W. Gombrowicza, Ofelię w Hamlecie W. Szekspira i Szimenę w Cydzie P. Corneille'a. W 1985 roku wystąpiła gościnnie w Teatrze Rozrywki w Chorzowie jako Gizela w Huśtawce (Seesaw) Cy Colemana.
Od 1988 roku związana jest etatowo ze sceną chorzowską. Zagrała tu wiele pierwszoplanowych ról musicalowych, z powodzeniem prezentując wyjątkową umiejętność łączenia liryki z dramatyzmem. Po gościnnych prezentacjach Evity w warszawskim Teatrze Dramatycznym, okrzyknięto ją najlepszą polską aktorką musicalową. Z czasem ujawniła również talenty komediowe, którymi również uwodzi widzów w kilku spektaklach.
Zaproszona przez Jana Pietrzaka do stałej współpracy, wiele lat występowała z Kabaretem Pod Egidą. Z tym właśnie zespołem brała udział w tournée po Szwajcarii, Niemczech i Włoszech, a także USA i Kanadzie. W czerwcu 2000 roku gościła na scenie Polskiego Ośrodka Kultury w Londynie, zaś rok później reprezentowała Polskę podczas Międzynarodowego Festiwalu Piosenki Chansonfest 2001 w Zagrzebiu (Chorwacja). Występowała również z Filharmonią Śląską oraz Zielonogórską i Zabrzańską. Wciąż współpracuje z orkiestrą KWK „Staszic” w Katowicach. W sierpniu 2003 roku brała udział w Europejskim Festiwalu im. Jana Kiepury w Krynicy Górskiej z przedstawieniem Ordonka. Miłość ci wszystko wybaczy, a rok później – z przedstawieniem Ja, Josephine. Wystąpiła tam również ze spektaklem Na końcu tęczy. W czerwcu 2004 r. Maria Meyer została zaproszona na Międzynarodowy Wieczór Pieśni, zorganizowany z okazji 10-lecia Café Teater w Lublanie (Słowenia) oraz na I Ogólnopolski Festiwal Piosenki Retro im. Mieczysława Fogga w Krakowie, na którym otrzymała „Złoty Liść Retro”. W styczniu 2005 roku po raz pierwszy wystąpiła w Pradze, gdzie spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem publiczności. Zaowocowało to kolejnymi recitalami, m.in. na I Mezinárodnim Festivalu Šansonu, podczas Dni Polskich w Maroku oraz Dni Polskich w Le Pradet (Francja).
W 1998 roku aktorka założyła własny teatr pod nazwą Ma Scala – Teatr Marii Meyer, którego pierwszą produkcją był spektakl Jestem znów. Maria Meyer śpiewa Brela. Druga propozycja Ma Scali, przygotowana wespół z Teatrem Rozrywki, to spektakl Ordonka. Miłość ci wszystko wybaczy. Warto dodać, że specjalny pokaz przedpremierowy spektaklu odbył się podczas Międzynarodowego Festiwalu Twórczości Kobiecej w Tel Awiwie (Izrael). Piosenki z powyższych spektakli utrwalone zostały na dwóch płytach, wydanych przez Marię Meyer w roku 2004. Kolejne spektakle Ma Scali to Graj dla nas graj. Wieczór pieśni żydowskich, Nie żałuję. Kobieta w polskim kabarecie, Tango Italiano, czyli pranie po włosku, Dietrich. Taka jestem oraz najnowszy: Jestem w niebie.
Nagrody i odznaczenia
SPECJALNA ZŁOTA MASKA im. red. Barbary Sośnierz 1995 za rolę Ewy Perón w Evicie,
Nagroda ZASP im. Leny Starke,
Nagroda Wojewody Katowickiego dla Młodych Twórców za wszechstronność sztuki aktorskiej,
Nagroda Plebiscytu Publiczności na najpopularniejszą aktorkę, organizowanego przez „Gazetę Wyborczą – Gazetę w Katowicach” i Wojewodę Katowickiego (1996),
Statuetka Chłopca z łabędziem –nagroda Prezydenta Chorzowa w dziedzinie kultury (2000 r.),
wyróżnienie miesięcznika „Pani” jako jednej ze stu kobiet w Polsce, które w roku 2001 szczególnie zaznaczyły się w życiu publicznym,
Statuetka Narcyza – nagroda przyznawana przez Izbę Przemysłowo-Handlową Rybnickiego Okręgu Przemysłowego za wybitne osiągnięcia zawodowe (2004),
Nagroda Artystyczna Marszałka Województwa Śląskiego (2008),
ZŁOTA MASKA 2013 za rolę Nellie Lovett w musicalu Sweeney Todd,
Srebrny Medal "Zasłużony dla kultury GLORIA ARTIS" (2013),
"Kobieta Humanitas" – Nagroda Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu w kategorii "kultura" (III Konwent Kobiet Sukcesu, maj 2017).
Filmografia
1985: Pierwsza miłość (etiuda szkolna)
1995: Opowieść o Józefie Szwejku i jego najjaśniejszej epoce
2014-2020: Szkoła – wicedyrektor Maria Borkowska
2015: Listy do M. 2 – pacjentka
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Marii Meyer
Artyści Teatru im. Stefana Jaracza w Olsztynie
Polskie aktorki filmowe
Polskie aktorki telewizyjne
Polskie aktorki teatralne
Odznaczeni Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Urodzeni w 1958
Ludzie urodzeni w Olsztynie |
187633 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaspersky%20Anti-Virus | Kaspersky Anti-Virus | Kaspersky Anti-Virus (dawniej AntiViral Toolkit Pro) – program antywirusowy rosyjskiej firmy Kaspersky Lab, zapewniający ochronę przed zagrożeniami płynącymi z sieci Internet (wirusy, robaki, konie trojańskie, oprogramowanie szantażujące, reklamowe, szpiegujące i inne formy szkodliwego kodu). Kaspersky Anti-Virus pracuje z systemami Windows 98/Me oraz Windows NT, 2000, XP, Vista, 7.
Dostępnych jest kilka wersji programu:
Kaspersky Internet Security
Kaspersky Anti-Virus
Kaspersky Internet Security Home Edition
Kaspersky Anti-Virus Home Edition
Kaspersky Anti-Virus Mobile
Kaspersky Pure
Kaspersky One
Kaspersky Mobile Security
Cechy programu Kaspersky Anti-Virus:
skaner poczty elektronicznej (MailChecker)
ochrona przed wirusami skryptowymi
heurystyczny system wykrywania nieznanych zagrożeń
zapora chroniąca przed atakami z sieci
częsta automatyczna aktualizacja baz danych
Premiery wersji
Kaspersky 2013 – 04.09.2012 (KAV 13.0.1.4190)
Kaspersky 2012 – 2011 rok
Kaspersky 2011 – 2010 rok
Kaspersky 2010 – 2009 rok
Kaspersky 2009 – 08.12.2008 (KAV 8.0.0.506)
Kaspersky 7 – 24.07.2007 (KAV 7.0.0.125 – pierwsza wersja nie wspierająca Windows Me)
Kaspersky 6 – 2006 rok (KAV 6.0.2.621 – ostatnia wersja wspierająca Windows Me)
Kaspersky 5 – 2005 rok
Bezpieczeństwo
W marcu 2015, agencja prasowa Bloomberg oskarżyła Kasperskiego o bliskie związki z rosyjskim wojskiem i wywiadem.
Kasperski nazwał artykuł winnym „wykorzystywania paranoi”, aby przyciągnąć czytelników, lecz nie odniósł się wprost do tego, czy oskarżenia te są prawdziwe, czy nie.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona programu
Programy antywirusowe |
187635 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20Klein | Robert Klein | Robert Klein (ur. 8 lutego 1942) – amerykański komik i aktor komediowy, w latach 70. gospodarz serii programów Comedy Tonight, w roku 1981 nagrał własny program telewizyjny The Robert Klein Show.
Linki zewnętrzne
Amerykańscy aktorzy filmowi
Urodzeni w 1942 |
187636 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Hipolit%20Ro%C5%9Bciszewski | Hipolit Rościszewski | Hipolit Rościszewski (ur. 23 czerwca 1858 w majątku Śmiłowo, zm. 27 czerwca 1924 w Płocku) – polski nauczyciel, dyrektor Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Płocku.
Zarys biografii
Był synem Jana (dzierżawcy dóbr) i Józefy ze Strupczewskich. W 1881 ukończył gimnazjum w Płocku, następnie podjął studia przyrodnicze na uniwersytecie w Petersburgu u Dymitra Mendelejewa. Przez wiele lat pracował w Płocku jako nauczyciel przyrody i chemii w Gimnazjum Polskim (późniejszym Gimnazjum im. Władysława Jagiełły) i Gimnazjum Polskim Męskim (późniejszym Gimnazjum im. Stanisława Małachowskiego). W czasie I wojny światowej uczył na specjalnych kompletach wakacyjnych, przeznaczonych dla uczniów, którzy wskutek działań wojennych stracili część roku szkolnego. Działał w Zrzeszeniu Nauczycieli Ziemi Płockiej oraz Okręgowej Radzie Szkolnej, w której pełnił funkcję sekretarza. Był członkiem Społecznego Komitetu Organizacyjnego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Płocku, otwartego jesienią 1916. Został pierwszym dyrektorem seminarium (do sierpnia 1920), ucząc także przyrody, chemii i geografii. Po opuszczeniu stanowiska dyrektora pozostał w seminarium jako nauczyciel przyrody żywej i martwej. Obok prowadzenia zajęć zajmował się również przygotowaniem etycznym przyszłych nauczycieli.
Został pochowany na cmentarzu w Płocku. Dla uczczenia jego pamięci nauczyciele płoccy utworzyli fundusz stypendialny, zapewniający utrzymanie w internacie jednemu uczniowi.
Bibliografia
Michał Grzybowski, Hipolit Rościszewski, w: Polski Słownik Biograficzny, tom XXXII, 1990
Polscy pedagodzy
Ludzie związani z Płockiem
Urodzeni w 1858
Zmarli w 1924
Hipolit |
187642 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzegorz%20Piotrowski%20%28lotnik%29 | Grzegorz Piotrowski (lotnik) | Grzegorz Piotrowski, właśc. Grzegorz Junosza-Piotrowski (ur. 1 stycznia 1881, zm. 1 kwietnia 1935) – polski lotnik z pionierskiego okresu lotnictwa, oficer marynarki rosyjskiej.
Młodość i początek służby
Urodził się 1 stycznia 1881 w Krakowie. Pochodził z rodziny szlacheckiej, posiadającej majątek w okolicy Smoleńska, a dzieciństwo spędził w Noworosyjsku, gdzie jego ojciec był zatrudniony jako inżynier przy budowie kolei. Ukończył studia prawnicze w Warszawie, lecz następnie podjął naukę w Szkole Morskiej w Petersburgu i wstąpił do rosyjskiej marynarki wojennej. Przez 6 lat służył jako oficer nawigacyjny we Flocie Bałtyckiej, pływając na krążownikach. W 1909 zainteresował się lotnictwem. Zgłosił się następnie na ochotnika na wyjazd do szkoły lotniczej do Francji, gdzie przybył wiosną 1910 z grupą innych oficerów rosyjskich, w tym Bronisławem Matyjewiczem-Maciejewiczem.
Wczesna kariera lotnicza
We Francji odbył kurs pilotażu w szkole lotniczej Bleriota w Pau, którą ukończył 29 sierpnia 1910, otrzymując dyplom pilota Aeroklubu Francji (brevet) numer 195. Przy wydaniu dyplomu doszło do spięcia z władzami, gdyż Piotrowski i Maciejewicz zażądali wpisania w rubryce "narodowość" narodowości polskiej, co mogło doprowadzić do problemów w stosunkach Francji z Rosją z uwagi na pozostawanie Polski pod zaborami. Ostatecznie, kompromisowo jako narodowość wpisano polonais-russe (polsko-rosyjską).
Po powrocie do Petersburga, Piotrowski wziął udział w pierwszym Wszechrosyjskim Mityngu Lotniczym we wrześniu 1910, latając samolotem Bleriot IX 2bis i zabierając pasażerów. 22 września 1910, z pasażerem – korespondentem dziennika "Russkoje Słowo", wykonał 27-kilometrowy przelot nad morzem z Petersburga do twierdzy Kronsztad na wyspie Kotlin, gdzie wylądował na podwórzu koszar. Przelot tej długości z pasażerem był wówczas sensacją światową i przyniósł mu dużą popularność. Podczas jednak lotu powrotnego kilka dni później, z mechanikiem bosmanmatem Czerepanowem, samolot rozbił się i Piotrowski odniósł poważne obrażenia.
Po wyzdrowieniu, w 1911 był przez kilka miesięcy instruktorem pilotażu w Wojskowej Szkole Pilotów w Sewastopolu. Następnie był wysłany do krajów Europy zachodniej w celu zapoznania się z systemami szkolenia lotników. Awansowany na kapitana, w 1913 został skierowany na stanowisko referenta lotniczego w Morskim Sztabie Generalnym. Pisał też artykuły do prasy, oraz napisał książkę "Hydroawiacja" (po rosyjsku), poświęconą przyszłemu rozwojowi lotnictwa morskiego. W ramach funkcji w sztabie morskim, brał udział w organizowaniu baz wodnosamolotów nad Morzem Bałtyckim i Czarnym.
I wojna światowa i okres międzywojenny
Podczas I wojny światowej został włączony w skład misji adm. Wiesiołkina do Serbii. Był komendantem statku transportowego wożącego amunicję z Rosji do Belgradu przez Morze Czarne i Dunaj, a następnie adiutantem admirała. W styczniu 1915 został wyznaczony na rosyjskiego oficera łącznikowego do spraw lotnictwa morskiego przy Admiralicji brytyjskiej i wysłany do Wielkiej Brytanii. Delegowany następnie z misją wojskową do USA, organizował tam zakupy amerykańskich samolotów morskich dla Rosji, przewożonych drogą morską do Archangielska. Incydentalnie odbył loty bojowe wodnosamolotem w charakterze obserwatora z Zatoki Noworosyjskiej. W 1916 został mianowany zastępcą attaché morskiego, do spraw lotniczych, przy ambasadzie Rosji w Waszyngtonie. Przebywał głównie w Nowym Jorku, gdzie nawiązał kontakt z organizacjami Polonii. Pozostał tam przez pewien czas po zakończeniu wojny, w ramach organizujących się polskich placówek zagranicznych. W 1919 roku powrócił do Polski.
W 1932 roku wydał w Warszawie wspomnienia "Z wysokości lotu i w perspektywie czasu (Reportaż lotnika)". Zmarł 1 kwietnia 1935 w Warszawie. Pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 87-2-8).
Przypisy
Literatura
Konieczny, Jerzy R.; Malinowski, Tadeusz: Mała encyklopedia lotników polskich, Warszawa 1983,
Linki zewnętrzne
Grzegorz Piotrowski – publikacje w bibliotece Polona
Polacy – żołnierze Armii Imperium Rosyjskiego w I wojnie światowej
Polscy lotnicy
Polscy oficerowie rosyjskiej marynarki wojennej
Urodzeni w 1881
Zmarli w 1935
Ludzie urodzeni w Krakowie
Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie |
187643 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzegorz%20Piotrowski | Grzegorz Piotrowski | Grzegorz Piotrowski (1881–1935) – polski lotnik
Grzegorz Piotrowski (ur. 1951) – oficer SB, zabójca ks. Jerzego Popiełuszki
Grzegorz Piotrowski (ur. 1975) – polski wokalista i muzykolog
Grzegorz Piotrowski (ur. 1974) – polski muzyk jazzowy, saksofonista, lider grupy Alchemik
Grzegorz Piotrowski – polski muzyk sesyjny, gitarzysta, kompozytor, aranżer, producent muzyczny |
187647 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cezary%20Michalski | Cezary Michalski | Cezary Ryszard Michalski (ur. 21 października 1963 w Toruniu) – polski eseista, prozaik i publicysta, z wykształcenia filolog polski.
Życiorys
Syn historyka Ryszarda Michalskiego.
W 1985 został sygnatariuszem deklaracji założycielskiej Ruchu Wolność i Pokój W 1988 ukończył studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pod koniec lat 80. wyjechał razem z ówczesną żoną, Manuelą Gretkowską do Francji. Pracował tam jako sekretarz Józefa Czapskiego. W 1991 uzyskał w Paryżu dyplom DEA (Diplôme d'études approfondies). Od pierwszego numeru publikował w wydawanym od 1987 piśmie „brulion” i był stałym współpracownikiem pisma także w czasie pobytu na emigracji. Zamieszczał tam m.in. swoje felietony, do 1996 posługiwał się na jego łamach pseudonimem Marek Tabor i wariacjami tego pseudonimu.
Na początku lat. 90. współpracował z Tygodnikiem Literackim, dla którego przygotowywał przeglądy zagraniczne. W latach 1994-1996 kierował redakcją publicystyki kulturalnej i społecznej w Programie I Telewizji Polskiej, należał do środowiska tzw. pampersów. Po odwołaniu w 1996 z funkcji prezesa TVP Wiesława Walendziaka odszedł razem z innymi członkami swojego środowiska do RTL 7. W latach 1997-1998 był zastępcą dyrektora ds. programowych Radia Plus. W 1997 został także sekretarzem Rady ds. Inicjatyw Wydawniczych i Upowszechniania Kultury powołanej za rządów AWS i Unii Wolności. W latach 2000-2001 pracował w Telewizji Familijnej. Wraz z Kingą Dunin i Sławomirem Sierakowskim prowadził pokazywany w latach 2005-2007 program Lepsze książki w TVP Kultura.
W ukazującej się od kwietnia 2006 do września 2009 gazecie Dziennik Polska-Europa-Świat był początkowo szefem działu opinie, a od maja 2006 do maja 2008 zastępcą redaktora naczelnego, pozostał jednak w redakcji do połowy 2009 jako publicysta. W 2010 został komentatorem „Krytyki Politycznej”, następnie został równocześnie publicystą „Newsweeka”, od 2012 współpracował przejściowo z tygodnikiem Wprost, następnie powrócił do „Newsweeka”. W 2016 był krótko jednym z prowadzących program Dwie prawdy pokazywany w TV24. W 2018 dołączył do zespołu CrowdMedia.pl.
Jest członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Zasiada w Radzie Nadzorczej Fundacji im. Immanuela Kanta.
Jego powieść Siła odpychania została w 2003 nominowana do Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza. W 2008 otrzymał Nagrodę im. Beaty Pawlak za cykl Listy z Ameryki ukazujący się na łamach "Dziennika".
Twórczość
Ezoteryczne źródła nazizmu, Warszawa 1993.
Powrót człowieka bez właściwości, Warszawa: „Casablanca Studio”, staraniem Stowarzyszenia „Dzikie Pola” 1996.
Ćwiczenia z bezstronności, Kraków: „Arcana” 1999.
Ministerstwo prawdy, Kraków: „Arcana” 2000.
Siła odpychania, Warszawa: „W.A.B” 2002.
Jezioro Radykałów, Warszawa: Prószyński i S-ka 2004.
A nácizmus ezoterikus forrásai, ford. Keresztes Gáspár, Budapest: Európa 2005 (przekład książki Ezoteryczne źródła nazizmu).
Gorsze światy, Lublin: Fabryka Słów 2006 (zbiór opowiadań SF i Political Fiction).
(wstęp) Stanisław Brzozowski, Głosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej, z teki pośmiertnej wyd. i przedm. poprzedził Ostap Ortwin, wstęp Cezary Michalski, posłowie Agata Bielik-Robson, Wyd. 2 krytyczne, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2007.
(redakcja) Idee z pierwszej ręki. Antologia najważniejszych tekstów „Europy” – sobotniego dodatku do „Dziennika”, wybór tekstów Cezary Michalski, Maciej Nowicki, Warszawa: Axel Springer Polska 2008.
Ja Palikot, Warszawa: Wydawnictwo Czerwone i Czarne 2010 (wywiad-rzeka z Januszem Palikotem).
Staniszkis – życie umysłowe i uczuciowe, rozmawia Cezary Michalski, Warszawa: Wydawnictwo Czerwone i Czarne 2010 (wywiad-rzeka z Jadwigą Staniszkis).
(wstęp) Gilles Kepel, Zemsta Boga. Religijna rekonkwista świata, przeł. Agnieszka Adamczak, wstęp Cezary Michalski, posłowie Agata Bielik-Robson, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2010.
(wstęp) Czesław Miłosz, Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim, wstęp Cezary Michalski, Sławomir Sierakowski, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2011.
Zdjąć Polskę z krzyża, Warszawa: „W.A.B.” 2014 (wywiad-rzeka z Januszem Palikotem).
Historia pokolenia, Warszawa: Poltext 2019 (wywiad-rzeka z Grzegorzem Schetyną).
Zobacz też
pampersi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Profil Cezarego Michalskiego w serwisie Krytyki Politycznej
Absolwenci Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego
Członkowie Stowarzyszenia Pisarzy Polskich
Działacze Ruchu Wolność i Pokój
Ludzie urodzeni w Toruniu
Ludzie związani z „Frondą”
Polscy eseiści XX wieku
Polscy eseiści XXI wieku
Polscy pisarze współcześni
Polscy publicyści
Urodzeni w 1963 |
187649 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Zool | Zool | Zool – gra platformowa stworzona i wydana przez Gremlin Interactive w październiku 1992.
Jest jednocześnie reklamą grupy Chupa Chups (firmy zajmującej się produkcją słodyczy, chipsów i innej typowo dziecięcej żywności), w której motywem przewodnim i najczęściej utożsamianym elementem z tą grą jest wszechobecny lizak firmy Chupa Chups (w pierwszych trzech poziomach "Sweet Zone").
W grze sterujemy postacią mrówki ninja, która według opisu producenta trafiła na Ziemię z któregoś z n-tego wymiaru i aby dostać się do czołówki rankingu ninja musi zmierzyć się z mieszkańcami sześciu światów. Postać biega, skacze, chwyta się ścian, zbiera słodycze, rzuca złotymi kulkami, lub rozgniata upadając na stwory wypełnione słodyczami. Gra zawiera również szereg wbudowanych mini-gier, w tym kilku gier logiczno - zręcznościowych, kosmiczna strzelanina oraz ciekawa koncepcja dostępna tylko z poziomu tej gry, polegająca na odegraniu pewnej melodii na fortepianie.
Pierwotnie twórca gry George Allen po krytyce i wielu negatywnych opiniach za monotonność rozgrywki jego poprzedniej gry Switchblade II, postanowił stworzyć dynamiczną grę platformową, w której postać mogłaby po zebraniu odpowiednich mikstur używać czarów. Czary miały umożliwiać jej np. wysokie skakanie by pokonać przeszkodę niezbędną do ukończenia dalszego etapu gry, czy też stworzenie własnej kopii, podwajającej w ten sposób siłę ognia. Pierwotny projekt nazywał się Pootz. W ostatecznej wersji, czary zostały zastąpione kolekcjonowaniem bonusów a wszelkie pozostałe elementy mistyczne zaniechane.
Firma Commodore zafascynowana popularnością gry planowała premierę nowej konsoli Amiga CD32 zbiec z wydaniem gry Zool 2, jednak 3 miesiące przed premierą, gra była gotowa dopiero w 40%, co uniemożliwiło ukończenie jej w terminie.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Zool Amiga version info page
Platformowe gry komputerowe
1992 w grach komputerowych
Gry na platformę Amiga
Gry na platformę Atari ST
Gry na platformę Atari Jaguar
Gry na platformę Windows
Gry na platformę Acorn Archimedes |
187650 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ishar%20%28seria%29 | Ishar (seria) | Ishar – seria komputerowych gier fabularnych wydanych na Atari ST, Atari Falcon, Amigę i komputery osobiste przez firmę Silmarils. Pierwowzorem serii była gra Crystals of Arborea (1990), która chronologicznie poprzedza wątki z Ishara. W ramach głównej serii zostały wydane: Ishar: Legend of the Fortress (1992), Ishar 2: Messengers of Doom (1993) oraz Ishar 3: The Seven Gates of Infinity (1994).
Przypisy
Komputerowe gry fabularne
Gry na platformę Amiga
Gry na platformę Atari ST
Gry na platformę Atari Falcon
Gry na platformę DOS
Serie gier komputerowych
Gry komputerowe wyprodukowane we Francji |
187653 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Jazz%20Jackrabbit | Jazz Jackrabbit | Jazz Jackrabbit – gra platformowa wydana przez Epic Games na PC w 1994. Gra wyszła zarówno na dyskietkach jak i na płytach CD-ROM i są do niej dostępne dwa dodatki o tematyce świątecznej pt. Holiday Hare '94 i Holiday Hare '95. W 1998 roku wydano sequel gry zatytułowany Jazz Jackrabbit 2 oraz dwa dodatki do niego – Jazz Jackrabbit 2: The Secret Files i Jazz Jackrabbit 2: The Christmas Chronicles. Od 30 listopada 2017 obie gry wraz ze wszystkimi dodatkami są dostępne poprzez serwis GOG.com.
Historia opowiedziana w grze
Tytułowy bohater jest zielonym królikiem z czerwonymi bransoletami, bandaną na czole i bronią. Kiedy księżniczka Ewa Długouszka (ang. Eva Earlong) zostaje porwana przez złego żółwia Devana Skorupę (ang. Devan Shell), Jazz postanawia ją odbić ratując przy tym swoją galaktykę przed wrogą rasą żółwi będących pod władzą Devana.
Rozgrywka
Jest to dwuwymiarowa platformówka, w której gracz kieruje głównym bohaterem po rozległych poziomach i za pomocą różnych broni pozbywa się przeróżnych wrogów - podwładnych złego żółwia Devana i musi dotrzeć do wyjścia. Po przejściu 3 poziomów i pokonaniu bossa znajdującego się na końcu trzeciego akcja przenosi się na kolejną planetę. Główna część gry ma 6 epizodów, każdy składający się na 6 poziomów, nie licząc poziomów bonusowych 3D odbywających się między zwykłymi poziomami. W wersji CD poza 6 głównymi epizodami dostępne są także 3 dodatkowe epizody jak również możliwość grania wyłącznie w poziomy bonusowe.
Przypisy
Gry na platformę Windows
1994 w grach komputerowych
Platformowe gry komputerowe
Gry wyprodukowane przez Epic |
187654 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Legion%20%28gra%20komputerowa%29 | Legion (gra komputerowa) | Legion – polska gra strategiczna i RPG z elementami gry przygodowej. Pierwotnie została wydana w wersji polskiej, później przetłumaczona na angielski. Gra jest osadzona w świecie fantasy.
Twórcy gry zaczęli od koncepcji bitwy dwóch oddziałów na mapie, rozbudowując potem produkcję. Gra korzysta z systemu aktywnej pauzy. Wiele funkcjonalności trzeba było z finalnej wersji usunąć, z uwagi na ograniczenia dyskowe i pamięciowe. Całość gry powstała przez rok, a jej podstawy ukończono już w dwa miesiące.
Grę można przechodzić na wiele sposobów – typowych dla gatunku cRPG, strategii ekonomicznej, czy strategii wojennej.
Dystrybutor gry – Mirage Media – nalegał, by gra mieściła się na dwóch dyskietkach i by możliwe było jej uruchomienie również na najsłabszej, a przy tym bardzo w Polsce popularnej, Amidze 500. Sprzedano kilka tysięcy egzemplarzy gry.
Bibliografia
1996 w grach komputerowych
Gry na platformę Amiga
Strategiczne gry komputerowe |
187655 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Misja%20Harolda | Misja Harolda | Misja Harolda – komputerowa gra przygodowa stworzona przez polskie studio ART4 i wydana na 10 dyskietkach przez firmę MarkSoft na platformę Amiga w 1995 roku.
Fabuła
W pewnej Sieci komputerowej żyła sobie rasa Pixeli. Lud rozwijał się bardzo szybko i zaczął przejmować kontrolę nad czasem procesora. Współlokatorzy pamięci postanowili więc stworzyć superwirusa: Bandytę Systemu. Zajął on Pałac IFF i wygnał rasę Pixeli z ich ojczyzny. Harold, jako najemny morderca i agent specjalny, wyruszył z misją uratowania Pixeli. Gra rozpoczyna się w momencie, gdy Harold zostaje uwięziony.
Produkcja i odbiór
Gra zajmowała 10 dyskietek, pozwalała też jednak na wczytywanie z dysku twardego. Recenzenci chwalili niebanalną fabułę, ciekawe zagadki i sympatyczną postać tytułowego Harolda.
Zyskawszy sporą popularność i dobre recenzje w wydaniu na Amigę, gra została przeniesiona w roku 1996 na komputery PC, lecz jej recenzje były zgoła odmienne. Gra nie odpowiadała wymaganiom stawianym przez graczy dla gier na tę platformę, oferowała niską rozdzielczość (320x200, 32 kolory), recenzje zarzucały też brak intro, digitalizowanej mowy, czy alternatywnych zakończeń, co było już oczekiwanym standardem dla PC.
Misja Harolda była ostatnią grą stworzoną przez ART4.
Bibliografia
1995 w grach komputerowych
1996 w grach komputerowych
Gry typu wskaż i kliknij
Gry na platformę Amiga
Gry na platformę DOS |
187656 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Road%20Rash | Road Rash | Road Rash – seria gier komputerowych stworzonych przez Electronic Arts, zręcznościowych wyścigów motocyklowych. Była to pierwsza seria wyścigowa, w której istniała możliwość bicia przeciwników. Gry były wydawane w latach 1991-2004. Ostatnia gra serii została wydana na Game Boy Advance.
Lista gier
Przypisy
Komputerowe wyścigi
Gry na platformę Amiga
Gry na platformę Game Boy Advance
Gry na platformę Game Boy Color
Gry na platformę Game Boy
Gry na platformę PlayStation
Gry na platformę Windows
Gry wydane przez Electronic Arts |
187657 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lemmings | Lemmings | Lemmings – seria komputerowych gier logiczno-zręcznościowych. Pierwsza część gry została stworzona przez firmę DMA Design na platformę Amiga, a opublikowana przez Psygnosis w 1991 roku.
Celem jest doprowadzenie do wyjścia grupy gryzoni zwanych lemingami (stworzenia te przyodziano we fioletowe tuniki i zielone czupryny, by nadać im nieco ludzkiego charakteru). Aby osiągnąć ten cel, należy przydzielać lemingom odpowiednie zadania (np. kopanie, budowanie schodków itp.). Bohaterami gry są zwierzęta, które były przez wiele lat posądzane o popełnianie zbiorowych samobójstw w trakcie migracji; komputerowe "lemingi" należy uratować od podobnej zagłady (czyli od np. bezmyślnego wpadnięcia w dziurę lub wodę/kwas czy spadku z dużej wysokości) poprzez przydzielanie im konkretnych funkcji, w efekcie tworząc wolną od niebezpieczeństw drogę do celu.
Rozgrywka
Zadaniem gracza jest uratowanie (doprowadzenie do wyjścia) określonej dla danego poziomu gry (lub większej) liczby lemingów. Same lemingi to małe stworzenia o kremowej maści, dużym nosie i zielonych włosach. W celu zapewnienia lemingom bezpiecznej drogi do celu, gracz ma do dyspozycji różne ich umiejętności, które może im przydzielać.
Gry z serii Lemmings
Lemmings
Pierwsza gra z serii. Oferowała ona 125 plansz i 4 poziomy trudności. W grze nie było opcji zapisania gry, dlatego każda plansza oznaczona była kodem, aby można było zacząć grę właśnie od niej.
Oh, no! More Lemmings
Dla użytkowników komputerów Amiga był to dodatek do gry, ale Psygnosis zdecydowało się ją wydać jako osobną publikację i w takiej formie dotarła ona do innych platform.
Holiday Lemmings 1991/2/3/4
Nowe plansze, w tych grach lemingi mają świąteczny strój
Lemmings 2: The Tribes
Druga gra z serii. W stosunku do poprzedniej części jest ona znacznie rozbudowana, dodano nowe umiejętności (ponad 60) lemingów a także możliwość zapisu stanu gry. Dodano również fabułę – lemingi muszą znaleźć 12 części potężnego talizmanu, by móc uruchomić arkę, która uratuje stworzonka od zagłady. Zadanie jest to samo co w poprzedniej części – doprowadzić lemingi do celu.
Lemmings 3D
Trójwymiarowe Lemingi, nie zdobyły jednak dużej popularności.
Lemmings Paintball
W tej grze sterujemy pojedynczymi lemingami strzelając do innych kulkami z farbą. Sekwencje filmowe gry (intro, outro oraz scenki wtrącane) zostały zrobione techniką animacji poklatkowej – postacie lemingów zrobione są z plasteliny.
Lemmingi Rewolucja
Lemmingi Rewolucja (ang. Lemmings Revolution) to gra, w której poziomy skonstruowano na planie walca.
Lemmings for PSP
Wersja na konsolę przenośną Sony PSP zawiera wszystkie plansze z pierwotnej części gry z poprawioną grafiką i trójwymiarowymi tłami.
Dodatkowo wersja ta zawiera 36 specjalnych plansz tylko dla PSP oraz możliwość tworzenia własnych oraz ściągania innych z internetu.
Reedycje
W 1995 roku zostało wydane Lemmings na Windows (producent: Visual Sciences), która miała poprawione wygląd i animację lemingów (wyższa rozdzielczość).
W 2006 została wydana całkowicie odnowiona wersja na PSP.
Muzyka
Utwory zastosowane w grach serii Lemmings zostały stworzone przez Tima Wrighta i są to w większości adaptacje utworów klasycznych lub folkowych (zrobiono tak, by ominąć prawa autorskie), skomponowane na komputerze Amiga 500. Wśród tych utworów można odnaleźć m.in. Rondo Alla Turca Mozarta, marsz żałobny Chopina czy fragmenty Jeziora łabędziego Piotra Czajkowskiego.
Zobacz też
Pingus – open source'owa gra komputerowa zainspirowana przez grę Lemmings
Przypisy
Serie gier komputerowych |
187658 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Maniac%20Mansion | Maniac Mansion | Maniac Mansion – komputerowa gra przygodowa wydana przez Lucasfilm Games. Wyznaczyła standardy gier przygodowych na następne dziesięć lat. Dzięki wyborowi spośród kilku postaci, mających różne umiejętności, grę można ukończyć na kilka sposobów. Kontynuacją była gra Day of the Tentacle.
21 maja 2004 pod nazwą Maniac Mansion Deluxe ukazał się remake tej gry, wydany przez fanów. W grze została poprawiona grafika, a także został dodany interfejs w stylu SCUMM znany z gry Day of the Tentacle.
1987 w grach komputerowych
Gry na platformę Apple II
Gry na platformę Atari ST
Gry na platformę Commodore 64
Gry na platformę Amiga
Gry na platformę DOS
Gry na platformę Nintendo Entertainment System
Fantastycznonaukowe gry komputerowe
Gry typu wskaż i kliknij
Komediowe gry komputerowe |
187659 | https://pl.wikipedia.org/wiki/21st%20Century%20Entertainment | 21st Century Entertainment | 21st Century Entertainment – nieistniejąca już firma zajmująca się głównie wydawaniem komputerowych wersji flipperów (pinballi) na platformy: Amiga, Atari i IBM-PC.
Wydała
flipery:
Absolute Pinball,
Electronic Pinball,
Pinball 3D-VCR (w USA wydana jako Total Pinball 3D),
Pinball Builder: A Construction Kit for Windows,
Pinball Dreams,
Pinball Dreams II,
Pinball Fantasies,
Pinball Gold Pack,
Pinball Illusions,
Pinball Mania,
Pinball World,
Slam Tilt,
Special Edition Pinball Dreams Pinball Fantasies,
Thomas the Tank Engine and Friends Pinball,
Deliverance: Stormlord 2,
It's a Funny Old Game,
Marvin's Marvellous Adventure,
Nebulus 2: Pogo-A-Go-Go,
Rubicon,
Synnergist.
Stworzyła
Deliverance: Stormlord 2,
Pinball 2000.
Zobacz też
Hewson
Spidersoft.
Linki zewnętrzne
21st Century Entertainment na MobyGames.
Brytyjscy wydawcy gier komputerowych |
187661 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gobliiins | Gobliiins | Gobliiins – seria czterech komputerowych gier przygodowych, wydanych przez firmę Coktel Vision. W grach z serii gracz kieruje stworzeniami zwanymi goblinami, a jego zadaniem jest rozwiązywanie zagadek logicznych. Gry Gobliiins cechuje pełen absurdu humor oraz karykaturalne przedstawienie świata.
Gry z serii
1991 – Gobliiins
1992 – Gobliins 2: The Prince Buffoon
1993 – Goblins Quest 3
2009 – Gobliiins 4
Przypisy
Serie gier komputerowych |
187662 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Witold%20Roszkowski | Witold Roszkowski | Witold Roszkowski (ur. 9 września 1878 w Warszawie, zm. 11 lutego 1939 we Lwowie) – polski leśnik, profesor użytkowania lasu Politechniki Lwowskiej, prezes Polskiego Towarzystwa Leśnego.
Życiorys
Był synem Gustawa (prawnika, profesora Uniwersytetu Lwowskiego) i Katarzyny z domu Maringe (ur. 1854). Uczęszczał do gimnazjum we Lwowie, następnie studiował leśnictwo w wiedeńskiej Hochschule fűr Bodenkultur (1896–1899). Po studiach pracował jako elew w Dyrekcji Lasów Państwowych we Lwowie, później był asystentem, leśniczym i nadleśniczym w leśnictwach w Bolechowie i Polanicy (powiat doliński) oraz nauczycielem w Niższej Szkole Lasowej w Bolechowie, gdzie uczył entomologii i ochrony lasu. Od 1912 ponownie urzędnik lwowskiej Dyrekcji Lasów Państwowych, w latach 1918–1931 był inspektorem tej dyrekcji; kierował także Okręgiem Lasów Państwowych w Radomiu (1915–1918).
Zajmował się jednocześnie pracą dydaktyczną. Od 1919 był wykładowcą Politechniki Lwowskiej, wcześniej przez kilka lat prowadził także zajęcia w Wyższej Szkole Lasowej we Lwowie. Na Politechnice wykładał encyklopedię leśnictwa, administrację lasu, łowiectwo dla rolników, użytkowanie lasu, transport drewna, mechaniczną technologię drewna; od 1930 kierował Katedrą Użytkowania Lasu na Oddziale Lasowym Politechniki Lwowskiej. Przyczynił się do cofnięcia decyzji o likwidacji oddziałów lasowych Politechniki Lwowskiej i Uniwersytetu Poznańskiego. Działał w Małopolskim Towarzystwie Leśnym (wieloletni członek zarządu), Polskim Towarzystwie Leśnym (1934–1937 wiceprezes, od 1937 prezes, członek honorowy), należał ponadto m.in. do Polskiego Towarzystwa Politechnicznego, Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, Ligi Ochrony Przyrody, Małopolskiego Towarzystwa Łowieckiego, Polskiego Czerwonego Krzyża.
Orędownik ochrony przyrody i miłośnik łowiectwa, miał opinię dobrego wykładowcy, nie pozostawił natomiast znaczącego dorobku naukowego. Z małżeństwa z Heleną z Gebertów miał troje dzieci - córkę Helenę (inżyniera rolnika) oraz synów Andrzeja (inżyniera leśnika) i Leszka (prawnika).
Zmarł we Lwowie. Został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.
Ordery i odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937)
Przypisy
Bibliografia
Stanisław Marian Brzozowski, Witold Roszkowski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, tom XXXII wyd. 1990.
Absolwenci uczelni w Wiedniu
Członkowie Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego
Ludzie urodzeni w Warszawie
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
Pochowani na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie
Polscy leśnicy
Polscy przedstawiciele nauk rolniczych
Wykładowcy Politechniki Lwowskiej
Urodzeni w 1878
Zmarli w 1939 |
187663 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bajtek%20%28wydawnictwo%29 | Bajtek (wydawnictwo) | Wydawnictwo Bajtek – spółdzielnia wydawnicza, wydająca czasopisma komputerowe, działająca w latach 1989–1996. Siedziba wydawnictwa początkowo mieściła się w Warszawie przy ul. Wspólnej, potem przy ul. Raperswilskiej, by w końcu wylądować przy ul. Służby Polsce 2.
Czasopismo Bajtek ukazywało się od 1985 roku nakładem Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej Prasa-Książka-Ruch. Po likwidacji RSW, redaktorzy czasopisma założyli w 1989 roku własne wydawnictwo, które przejęło Bajtka, a z czasem zaczęło publikować także i inne tytuły:
Top Secret,
Commodore & Amiga,
Moje Atari,
Atari Magazyn,
Magazyn Internet (tytuł przejęty później przez wydawnictwo AVT-Korporacja)
Przypisy
Polskie wydawnictwa z siedzibą w Warszawie
Dawne spółdzielnie wydawnicze w Polsce
Byłe przedsiębiorstwa w Polsce |
187669 | https://pl.wikipedia.org/wiki/El%C5%BCbieta%20Okupska | Elżbieta Okupska | Elżbieta Okupska (ur. 1953 w Koszalinie) – aktorka teatralna i filmowa.
Życiorys
Urodziła się w Koszalinie, tam też debiutowała na scenie i zdobyła dyplom aktorski. Po jego zdobyciu przeniosła się do Szczecina, gdzie grała przez cztery sezony. Kilka lat później została laureatką wrocławskiego Przeglądu Piosenki Aktorskiej, po czym trafiła w 1986 do chorzowskiego Teatru Rozrywki.
Ma na koncie cztery Złote Maski za Jeszcze gramy w zielone, Cabaret, Ubu Król, Polacy, czy Madame Therese oraz Nagrodę Prezydenta Miasta Chorzowa w dziedzinie kultury.
W 1995 po raz pierwszy zaprezentowała swój recital pt. Uczciwe życie, złożony z piosenek Bertolda Brechta, który później trafił na płytę Okupska śpiewa Brechta.
W 1997 otrzymała wyróżnienie indywidualne za rolę w przedstawieniu Niedźwiedź, Oświadczyny, prezentowanym przez Teatr Korez z Katowic na VI Konkursie Teatrów Ogródkowych.
Filmografia
Angelus – Lecha Majewskiego
Biała Sukienka – Michała Kwiecińskiego
Święta wojna - Hildegarda Hilmer
Role teatralne (wybrane)
Lady Peachum w Operze za trzy grosze
Fraulein Schneider w Cabarecie
Ubica w Ubu Król, czyli Polacy
swatki Jenty w Skrzypku na dachu
Narratora w The Rocky Horror Show
Annasza w Jesus Christ Superstar
Przedstawienia
Klimakterium i już... (Pamela)
Dyzma Musical (śpiewak uliczny)
Jesus Christ Superstar (Annasz)
Skrzypek na dachu (swatka Jenta)
Bal u Wolanda (Behemot)
Krzyk według Jacka Kaczmarskiego
Rumbugiługi
Ballady kochanków i morderców
Terapia Jonasza (Matka)
Oliver! (Pani Corney)
Przypisy
Linki zewnętrzne
https://www.chorzow-mbp.sowa.pl/sowacgi.php?KatID=2&typ=repl&plnk=q__El%C5%BCbieta+Okupska&sort=byscore&view=1 (Bibliografia Chorzowa, hasło: Elżbieta Okupska)
Polskie aktorki teatralne
Polskie aktorki filmowe
Ludzie związani z Chorzowem
Urodzeni w 1953
Ludzie urodzeni w Koszalinie |
187673 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Programowanie%20aspektowe | Programowanie aspektowe | Programowanie aspektowe (aspect-oriented programming, AOP) to paradygmat tworzenia programów komputerowych wspomagający separację zagadnień i rozdzielenie programu na części w jak największym stopniu niezwiązane funkcjonalnie.
Autorem koncepcji jest Gregor Kiczales i jego zespół w firmie Xerox PARC. Stworzyli oni również pierwsze i wciąż najbardziej popularne aspektowe rozszerzenie dla języka Java - AspectJ.
Przyczyna zapotrzebowania
Każde realizowane zagadnienie pociąga za sobą w praktyce potrzebę realizacji zagadnień pobocznych. Na przykład program przelewający pieniądze na kontach bankowych realizuje nie tylko swój główny cel (tj. pomniejszenie zawartości jednego konta i powiększenie zawartości drugiego), ale równocześnie z nim również zagadnienia logowania, bezpieczeństwa, spójności transakcyjnej, autoryzacji, synchronizacji wielowątkowej i wiele innych. Jest to zjawisko normalne, wynikające ze złożoności wymagań klienta. Zagadnienia te są w dużym stopniu rozłączne pomiędzy sobą pod względem funkcjonalnym. Aby je zrealizować, programista musi poprzeplatać ich implementacje (tzw. warkocz), co czyni kod mniej czytelnym, bardziej podatnym na błędy, trudniejszym w modyfikacji.
Programowanie aspektowe zapobiega tym negatywnym skutkom oddzielając fizycznie kod każdego zagadnienia poprzez umieszczenie ich w oddzielnych aspektach i logiczne zdefiniowanie punktów interakcji pomiędzy nimi.
Paradygmaty programowania |
187678 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Stereofonia | Stereofonia | Stereofonia (pot. stereo z gr. στερεός "twardy, stały, sztywny, przestrzenny" i φωνή "dźwięk, ton, głos") – elektroakustyczna metoda odbierania, zapisywania, transmitowania i odtwarzania dźwięku, tak aby u słuchającego wywołać wrażenie przestrzennego rozmieszczenia jego źródeł. Zapis dźwięku odbywa się za pomocą co najmniej dwóch niezależnych mikrofonów, osobno dla kanału lewego i prawego, transmisja zaś poprzez dwa oddzielne kanały do dwóch osobnych głośników.
Rozwinięciem stereofonii jest stereofonia wielokanałowa.
Stereofoniczne techniki mikrofonowe
Rozróżnia się dwa podstawowe ustawienia mikrofonów stereofonicznych: XY i AB. Przy ich użyciu kierunek, a nawet miejsce, rzeczywistego źródła dźwięku może być dowolny. Wyróżnia się również stereofonię słuchawkową, jednakże wymaga ona specjalnych nagrań przy użyciu dwóch mikrofonów zamontowanych w miejsce bębenków usznych na sztucznej głowie manekina (jest to tzw. nagrywanie binauralne). Takie nagrania są rzadkością, a tylko wtedy przy użyciu słuchawek meloman odczuwa właściwą lokalizację pozornych źródeł dźwięku.
Rozróżnia się następujące rodzaje stereofonicznych technik mikrofonowych:
AB – czasowa (fazowa),
MS / XY – natężeniowa (mikrofony koincydencyjne),
mieszana – MS / XY i AB albo mikrofony „podpórkowe”
wielomikrofonowa,
nagrywanie binauralne.
Stereofonia w radio
Obecnie większość transmisji radiowych w paśmie UKF (FM) realizowana jest jako transmisja stereofoniczna. W celu zachowania zgodności z poprzednio nadawanym sygnałem monofonicznym w radiofonii UKF, sygnał nadawany jest w technice Mid/Side, czyli jako sygnał sumy, odtwarzany przez odbiorniki monofoniczne, oraz sygnał różnicy pozwalający na wydzielenie obu kanałów dla odbiorników stereofonicznych
Stereofonia w telewizji
Od chwili powstania telewizji przez długi czas nie przywiązywano większego znaczenia do jakości odtwarzania dźwięku towarzyszącego obrazowi. Dotyczyło to szczególnie ubogich możliwości w zakresie przetwarzania niskich częstotliwości i zakłóceń wnoszonych do toru fonii przez sygnały wizyjne. W miarę rozpowszechniania się techniki hi-fi, zaczęto udoskonalać i rozbudowywać tor foniczny telewizora, stosując zespoły głośników o znacznie lepszych parametrach elektroakustycznych i większej mocy.
Podstawowym kanałem transmisji fonii towarzyszącej obrazowi był kanał monofoniczny o pasmie przenoszenia ograniczonym od dołu przydźwiękiem 50 Hz, pochodzącym zarówno z zasilacza, jak i układu odchylania pionowego, a od góry częstotliwością wybierania linii ok. 15 kHz. Nośna fonii, zmodulowana w częstotliwości, zajmowała miejsce w górnej części kanału telewizyjnego, zaraz powyżej górnej wstęgi sygnału wizyjnego i jest oddalona od nośnej wizji o:
4,5 MHz w standardzie amerykańskim M (525/60/NTSC),
5,5 MHz w standardzie zachodnioeuropejskim B i G (625/50/PAL),
6,0 MHz w standardzie brytyjskim I (625/50/PAL),
6,5 MHz w standardzie wschodnioeuropejskim D i K (625/50/SECAM i PAL) oraz D1(625/50/PAL),
6,5 MHz (AM) w standardzie francuskim L (625/50/SECAM) i −6,5 MHz w standardzie L’.
Rozpowszechnienie stereofonicznych płyt gramofonowych LP i radiofonii stereofonicznej UKF FM dodatkowo uwypukliło niską jakość dźwięku wydobywającego się z głośniczka typowego telewizora. Jednak długo jeszcze utrzymywała się wśród specjalistów opinia, że stereofonia zapewniająca szeroką bazę odsłuchową nie pasuje do niewielkiego obrazu, a nawet może utrudniać odbiór. Pozytywne efekty otrzymywano jedynie przy projekcji obrazu na dużym ekranie. Dlatego pierwsze próby wprowadzenia drugiego kanału fonicznego były prowadzone w krajach wielojęzycznych (Szwajcaria, Belgia), aby zapewnić widzom możliwość wyboru innej ścieżki językowej.
W latach 70. XX w. Telewizja Polska wspólnie z Programem II Polskiego Radia prowadziły transmisje stereofoniczne z koncertów symfonicznych pod nazwą „Stereo i w Kolorze”. Do odbioru takiego sygnału należało mieć telewizor i stereofoniczny radioodbiornik UKF FM. Podobne transmisje miały miejsce w Wielkiej Brytanii.
Założono, że system dźwięku dwukanałowego w telewizji powinien umożliwiać następujące tryby transmisji:
M – monofoniczny,
S – stereofoniczny,
DD – dwa niezależne kanały monofoniczne.
System taki określa się w skrócie jako MSDD. W tej chwili w Europie używa się dwóch systemów MSDD: analogowego A2 i cyfrowego NICAM.
System A2
System A2 został wprowadzony w Niemczech w latach 80. XX w. Urządzenia nadawcze zostały skonstruowane przez firmę Rohde & Schwarz. Symbol systemu (A2 – audio zwei) nawiązuje do systemu transmisji i został wdrożony przez 2. program TV niemieckiej.
Dodatkowa fonia jest transmitowana na nośnej FM umieszczonej ok. 242 kHz powyżej nośnej dźwięku podstawowego. Częstotliwość i poziom drugiej nośnej został dobrany tak, by zminimalizować widoczność zakłóceń na ekranie. Na drugiej nośnej transmituje się sygnał kanału prawego lub dodatkową fonię monofoniczną. System ten rozpowszechnił się głównie w krajach niemieckojęzycznych Europy stosujących standard B i G.
Istnieje druga wersja tego rozwiązania dostosowana do standardu wschodnioeuropejskiego D i K, z nośną fonii podstawowej 6,5 MHz, zwana czeską. W tym wypadku druga nośna została umieszczona 242 kHz poniżej nośnej fonii podstawowej. W Polsce była stosowana przez niektóre sieci telewizji kablowej przed oficjalnym wyborem standardu przez Telewizję Polską.
NICAM
System NICAM (ang. Near-Instantaneously Companded Audio Multiplex) opracowano w laboratoriach badawczych BBC w pierwszej połowie lat 80. i wdrożono w Wielkiej Brytanii w 1986 r. Pełne oznaczenie – NICAM 728, pochodzi od przepływności sygnału, wynoszącej 728 kbit/s. System zapewnia transmisję stereofoniczną o jakości nieco niższej od płyty CD (stosunek sygnału do szumu 60 dB, pasmo 15 kHz, częstotliwość próbkowania 32 kHz, kwantyzacja nierównomierna 14/10 bitów). Transmisja odbywa się na dodatkowej nośnej przy użyciu modulacji DQPSK z rozpraszaniem widma. Nośna ta została umieszczona 552 kHz powyżej nośnej fonii podstawowej (6 MHz w standardzie I). W celu ograniczenia widoczności zakłóceń na ekranie moc dodatkowego sygnału została obniżona do 20 dB poniżej nośnej wizji, a widmo zostało ukształtowane filtrem o szerokości ok. 700 kHz.
W standardzie B i G, gdzie nośna fonii jest oddalona o 5,5 MHz od nośnej wizji, wprowadzono NICAM na nośnej oddalonej o ok. 350 kHz powyżej nośnej fonii, czyli 5,85 MHz powyżej nośnej wizji. W celu ograniczenia widoczności zakłóceń na ekranie moc dodatkowego sygnału obniżono do 20 dB poniżej nośnej wizji, a widmo zostało ukształtowane filtrem o szerokości ok. 500 kHz. Ta wersja upowszechniła się najpierw w krajach skandynawskich, a potem w innych krajach, także poza Europą. Również Polska i Francja wprowadziły odmianę skandynawską u siebie, chociaż druga nośna wypada poniżej nośnej fonii podstawowej.
W Polsce TVP rozpoczęła próbne transmisje stereofoniczne NICAM w Łodzi w roku 1994, a regularne w styczniu 1997 r.
Fakty związane ze stereofonią
Pierwszą audycję stereofoniczną nadało w 1925 roku radio BBC.
Pierwszego nagrania stereofonicznego dokonała w 1938 roku Judy Garland. Był to utwór zatytułowany „Zing! Went The Strings of My Heart” (część ścieżki dźwiękowej do filmu „Listen Darling”). W 1932 roku Duke Ellington dokonał przypadkowego nagrania stereofonicznego – firma nagraniowa RCA Victor używała wtedy (dla bezpieczeństwa) dwóch urządzeń nagrywających wraz z dwoma wzmacniaczami i mikrofonami, które były w pewnej odległości od siebie. Ponieważ z obu matryc tłoczono płyty, możliwe stało się dopasowanie obydwu nagrań i uzyskanie efektu stereofonii
Pierwsza polska płyta stereofoniczna z komentarzem Jerzego Waldorffa STXL001 ukazała się w roku 1962
Proces wprowadzania stereofonii do telewizji zapoczątkowały Japonia i RFN.
W roku 1982 szacowano, że wprowadzenie stereofonii do TV w Polsce pociągnie za sobą wzrost ceny odbiorników od 15 do 25%.
Zobacz też
kwadrofonia
Przypisy
Elektroakustyka |
493 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bydgoszcz | Bydgoszcz | Bydgoszcz (, niem. Bromberg) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba wojewody i jednostek mu podporządkowanych oraz największe miasto województwa kujawsko-pomorskiego.
Stolica Księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego, Obwodu Nadnoteckiego, Departamentu, Rejencji oraz województw: pomorskiego, bydgoskiego i ponownie bydgoskiego. Położone na styku czterech makroregionów Pojezierzy Południowobałtyckich, nad rzeką Brdą, Kanałem Bydgoskim i Wisłą, która poprzez Przełom Fordoński zwraca się ku Morzu Bałtyckiemu. Miasto położone jest częściowo w pradolinie rzeki Brdy. Ciągnie się od Łąk Nadnoteckich aż po Wisłę, gdzie Brda ma swoje ujście. Od strony południowej i północnej usytuowane są pasma wysoczyzn.
Bydgoszcz zajmuje 9. miejsce w Polsce pod względem liczby ludności (330 038 mieszkańców w dniu 31 XII 2022 r.).
Duży ośrodek przemysłu, handlu i logistyki oraz węzeł drogowy, kolejowy i żeglugi śródlądowej. Na terenie miasta jest zlokalizowany Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego oraz port rzeczny. Bydgoszcz jest jednym z głównych krajowych ośrodków branży informatycznej oraz usług dla biznesu Business Process Outsourcing/Share Service Center. W Bydgoskim Parku Przemysłowo-Technologicznym działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna.
Bydgoszcz to także ośrodek akademicki, naukowy i kulturalny. W 15 szkołach wyższych studiuje ok. 35 tys. osób. Działają m.in.: opera, filharmonia, teatry, kina, muzea, galerie sztuki, orkiestry i zespoły muzyczne, rocznie odbywa się ok. 100 przeglądów i festiwali kulturalnych. Atrakcyjność turystyczną Bydgoszczy oprócz zabytków podkreśla oryginalne nabrzeże od strony rzek i kanałów, Wyspa Młyńska oraz bogactwo architektury z okresu belle epoque. Od 2010 światowe witryny turystyczne polecają Bydgoszcz wśród grona 10 najlepszych celów podróży w Polsce. W mieście zlokalizowany jest duży garnizon wojskowy oraz siedziby większości instytucji NATO obecnych w Polsce. Bydgoszcz jest także siedzibą diecezji kościoła rzymskokatolickiego, członkiem Unii Metropolii Polskich, Eurocities, Stowarzyszenia Miast Króla Kazimierza Wielkiego, siedzibą 9 konsulatów honorowych.
Bydgoszcz wraz z powiatem bydgoskim i otaczającymi gminami tworzy aglomerację (Bydgoski Obszar Funkcjonalny), zamieszkałą przez ok. 600 tys. osób. Miasto wyróżniają m.in. Bydgoski Węzeł Wodny oraz największy w Polsce Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Otaczają je duże kompleksy leśne: Puszcza Bydgoska od południa i Bory Tucholskie od północy. Z uwagi na dogodne warunki naturalne i szkoleniowe (Brda, tor regatowy, infrastruktura wodna, Bydgostia i inne kluby) miasto uchodzi za „stolicę polskiego wioślarstwa” Od 1928 sportowcy bydgoscy (głównie wioślarze i kajakarze) zdobyli 32 medale, co stanowi 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Od 1999 odbywa się w Bydgoszczy szereg międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka oraz hala sportowo-widowiskowa Łuczniczka.
Miasto królewskie lokowane w 1346 roku położone było w XVI wieku w województwie inowrocławskim. W XIX wieku Bydgoszcz była siedzibą władz departamentu bydgoskiego, rejencji bydgoskiej, a od 1945 województwa bydgoskiego. Patronami miasta są biskupi: św. Marcin i św. Mikołaj. Świętem miasta jest 19 kwietnia, dla upamiętnienia nadania Bydgoszczy praw miejskich przez Kazimierza Wielkiego w 1346. Historyczne centrum miasta (Stary Rynek) znajduje się dokładnie na 18. południku długości geograficznej wschodniej.
Etymologia
Nazwa miejscowości wywodzi się od słowiańskiego imienia Bydgost, które składa się z dwóch części byd jako wariant bud- (budzić) wywodzące się z prasłowiańskiego *bъd- (staroruskie vъzbydati = pobudzać, prasłowiańskie bъděti/bъd'ǫ = nie spać, czuwać) oraz popularnego słowiańskiego członu -goszcz/gost – . Nazwa ta utworzona została z zastosowaniem przymiotnikowego formantu przyrostkowego „-jь”, za pomocą którego tworzono nazwy miejscowości od imion założycieli lub właścicieli, np. Przemyśl od Przemysła, Poznań od Poznana, Radom od Radoma lub Radomiła itp.
Nazwy z końcówką -goszcz charakterystyczne są dla Słowian i wywodzą się bezpośrednio ze słowiańskiego *gost-jь oznaczającej w słowiańskich imionach „gościnę” lub „goszczenie”. Dowodzą one słowiańskiego osadnictwa grodowego i charakterystyczne są dla słowiańskich i polskich nazw dzierżawczych i miejscowych z tą końcówką jak np. Małogoszcz, Skorogoszcz. Nazwy takie występują także w Niemczech na terenach Germania Slavica, gdzie w średniowieczu Słowianie połabscy zakładali również swoje osady. Przykładami mogą być: gród pełniący rolę głównego ośrodka politycznego Redarów oraz centrum kultu boga Radogosta – Radogoszcz, *Trěbigost-jь, niemieckie Trebgast na terenie zasiedlonej przez Słowian tzw. Bawarii Slavica wywodzący się od słowiańskiego imienia Trzebiegost, wymienianie w 1028 r. po łacinie jako Trebegast, *Radogost-jь, niemieckie Raabs w Austrii, wymieniane w 1112 r. jako Ratgoz i wywodzące się od słowiańskiego imienia Radogosta.
Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów z nazwą miasta w języku polskim zanotował w 1429 Marcin z Międzyrzecza, który wymienił w nim czestnika bydgoskiego i starostę nakielskiego Tomka z Pakości – w org. „Thomekspakosczy czestnik bidgosczky ystarosta nakelsky”. „Bidgosczanyn” – polskie określenie na mieszkańca Bydgoszczy zapisał w 1523 w swoim słowniku polsko-łacińskim Bartłomiej z Bydgoszczy. Nazwa miejscowości ma bardzo bogatą dokumentację historyczną:
1239, Bidgosciam
1242, castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur („gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”)
1279, Bidgoscha
1280, Bidgostia, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Gnieźnie sygnowanym przez księcia polskiego Przemysła II.
1281, Bydgost, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Lubinie w 1281 sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II.
1558, Bydgoszcza, czyli do XVI w. Bydgoszcza „osada rybacka ewentualnie stanica przynależna do Bydgosta”
1835, Topograficzny słownik Prus Mullera notuje miasto pod obecną, polską nazwą Bydgoszcz, a także niemiecką Bromberg.
Niektórzy identyfikują nazwę miejscowości z Ptolemeuszowskim BUDOrgis z II w., wyszczególnionym obok miejscowości Calisia, na szlaku bursztynowym.
Środowisko naturalne
Położenie
Bydgoszcz znajduje się w północnej części Polski w charakterystycznym miejscu, gdzie Wisła wykonuje gwałtowny zwrot na północ. Obszar administracyjny miasta ma kształt wydłużony i rozciąga się wzdłuż Kanału Bydgoskiego w części zachodniej, Brdy w części centralnej, aż do Wisły, która stanowi granicę wschodnią. Z zachodu na wschód: od krańców osiedla Osowa Góra do Wisły poniżej Starego Fordonu miasto ma rozpiętość 22 km. Podobna odległość występuje po przekątnej z północnego zachodu (os. Smukała) na południowy wschód (os. Żółwin-Wypaleniska). Natomiast w najwęższym miejscu, z północy (os. Myślęcinek) na południe (Lotnisko) obszar miasta rozciąga się na długości 10 km.
Okolice miasta charakteryzują się rzeźbą młodoglacjalną ukształtowaną podczas zlodowacenia bałtyckiego, ok. 15–10 tys. lat temu. Miasto położone jest na styku wielkich dolin, którymi uchodziły pierwotnie wody roztopowe lądolodu, a później zostały wykorzystane przez rzeki. Bydgoszcz jest jednym z nielicznych miast, w obrębie którego występują cztery makroregiony fizycznogeograficzne: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Południowopomorskie, Dolina Dolnej Wisły i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie wraz z licznymi mezoregionami (6) i mikroregionami (ok. 20). W związku z tym widoczne jest znaczne zróżnicowanie geomorfologiczne na terenie miasta i jego najbliższej okolicy. Przemieszczenie się z Bydgoszczy w którymkolwiek z kierunków świata przynosi ze sobą odmienne krajobrazy, a także regiony geobotaniczne i etnograficzne.
Na południe od miasta rozciągają się pola wydm śródlądowych, porośnięte Puszczą Bydgoską, na północy wysoczyzny pomorskie z jeziorami, na wschodzie wielkie zakole Wisły oraz Dolina Dolnej Wisły, na zachodzie pradolina bydgosko-nakielska z rozległymi łąkami. Terytorium miasta leży w obrębie trzech wielkich dolin rzecznych (Brdy, Wisły i pradoliny Noteci-Warty), co jest przyczyną występowania licznych poziomów tarasowych, obszarów wysoczyznowych oraz szczególnie eksponowanych w krajobrazie miasta – stref krawędziowych wysoczyzn (do 62 m wysokości względnej), rozczłonowanych przez dolinki i parowy denudacyjne. Do głównych stref krawędziowych w rejonie Bydgoszczy należą Zbocza: Fordońskie, Bydgoskie, Kruszyńskie, Mariańskie i Łęgnowskie.
Według podziału S. Jarosza (1956) Bydgoszcz leży na obszarze siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych. Natomiast według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1978) Bydgoszcz leży na następujących mezoregionach:
Kotlina Toruńska (obejmuje większość terytorium miasta, 11 teras wydmowych i zalewowych, kilkanaście mikroregionów)
Dolina Fordońska (przełom Doliny Dolnej Wisły)
Dolina Brdy
Wysoczyzna Świecka
Pojezierze Krajeńskie
Pojezierze Chełmińskie.
Region obejmujący Bydgoszcz i okolicę nazywany bywa Kujawami Północnymi, a historycznie związany jest z Kujawami oraz Wielkopolską, co nie wyklucza oczywiście bogatych w przeszłości i teraźniejszości kontaktów z Pomorzem i Gdańskiem.
Pod względem etnograficznym znajduje się na granicy:
Kujaw (południe i południowy wschód)
Krajny (zachód i północny zachód)
Pałuk (południowy zachód)
Pomorza Nadwiślańskiego – Bory Tucholskie i Kociewie (północ)
ziemi chełmińskiej (wschód)
W latach 1945–1998 miasto administracyjnie było stolicą województwa bydgoskiego.
Poziomy miasta i punkty widokowe
Na terytorium Bydgoszczy znajduje się kilkanaście stref krawędziowych, będących granicami teras pradolinnych oraz wysoczyzn. Wszystkie te utwory powstały ok. 10 tys. lat temu wskutek erozji bocznej i wgłębnej wód płynących. Większość terenu miasta znajduje się w obrębie teras: wysokiej (Górny Taras (Bydgoszcz)) i średniej (Dolny Taras (Bydgoszcz) i Fordon (Bydgoszcz)) powstałych podczas kształtowania się Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Północne obrzeża miasta leżą w obrębie wysoczyzny morenowej, a północno-zachodnie na terasie sandrowej związanej z odpływem wód z północy. Na południowych obrzeżach miasta i dalej na terenie Puszczy Bydgoskiej występuje jedno z większych w Polsce pól wydm śródlądowych, które tworzy mozaikę pagórków, kotlin i dolinek.
Najniżej położonym miejscem w Bydgoszczy jest brzeg Wisły – 28 m n.p.m. Poziom wody w Brdzie na odcinku od jazu Czersko Polskie do centrum miasta wynosi około 32 m n.p.m., zaś Kanału Bydgoskiego na zachodnich rubieżach miasta dochodzi do 58 m n.p.m. Najwyższym punktem topograficznym w mieście jest Góra Myślęcińska 107 m n.p.m., gdzie zimą funkcjonuje stok narciarski im. Stefana Kulmatyckiego.
Krawędzie oddzielające poszczególne poziomy zwiększają swą wysokość względną ku wschodowi. Nad doliną Wisły osiągają największe wartości: 68 m w Fordonie i 40 m w Łęgnowie. Strefy przyskarpowe (zwłaszcza Zbocze Bydgoskie) już w XIX wieku przeznaczono na główne promenady miasta z punktami widokowymi i obiektami o funkcji ogólnomiejskiej. W 1900 r. wzniesiono m.in. wieżę ciśnień z galerią widokową, a od 1890 r. rozpoczęto budowę Alei Górskiej. Na eksponowanych stanowiskach znajdują się liczne punkty widokowe. Na Zboczu Bydgoskim są to m.in. Wzgórze Henryka Dąbrowskiego, Wzgórza Szwederowskie, Wzgórze Bolesława Krzywoustego, a na Zboczu Fordońskim m.in. Góra Myślęcińska, Góra Szybowników, grodzisko Zamczysko. Na wiślanym klifie usytuowane jest grodzisko Wyszogród – dawny gród książęcy odnotowany w kronice Galla Anonima.
Klimat
Średnia roczna temperatura powietrza w okresie 1945–1994 wynosiła +8,4 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +19,0 °C, najzimniejszym styczeń –1,9 °C. Absolutne rekordy temperatury w Bydgoszczy to: –26,9 °C (1 lutego 1956 r.) i +38,0 °C (31 lipca 1994 r.). Dominują wiatry o kierunku zachodnim (18%) i południowo-zachodnim (15%). W 24% dni występuje cisza, co jest efektem położenia miasta w dolinie otoczonej lasami. Średnia roczna suma opadów w okresie 1945–1994 wynosiła 512 mm, a w 1993–2002 – 533 mm, przy czym jest silnie zróżnicowana rocznie: od 269 mm (1989 r.) do 719 mm (1912 r.) Opad w sezonie wegetacyjnym wynosi średnio 318 mm, z maksimum w lipcu (83 mm), sierpniu (61 mm) i czerwcu (58 mm). W latach średnich i suchych występuje niedobór wody opadowej dla roślinności, co pogłębia na ogół lekki charakter gleb w okolicy. Usłonecznienie w rejonie Bydgoszczy wynosi 1509 godzin i jest wyższe od średniej w kraju, zwłaszcza w miesiącach wiosennych (marzec-maj). W ciągu roku notuje się 35 dni z mrozem, 100 dni z przymrozkami, ok. 50 dni z pokrywą śnieżną i 26–30 dni gorących z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C.
Bydgoski Węzeł Wodny
Najcenniejszym zasobem środowiska Bydgoszczy jest Węzeł Wodny, na który składają się trzy główne cieki o łącznej długości nabrzeży 100 km. W Bydgoskim Węźle Wodnym łączą się dwie międzynarodowe śródlądowe drogi wodne: (E40 Morze Bałtyckie – Morze Czarne i E70 Ocean Atlantycki – Morze Bałtyckie), spinając dorzecza Europy Zachodniej i Wschodniej.
Przez miasto, na odcinku 28 km, przepływa rzeka Brda, która uchodzi do Wisły w Brdyujściu. Wody tej rzeki na części miejskiego odcinka mają II klasę czystości. Wschodnia granica miasta na odcinku 14 km przebiega na Wiśle (w dzielnicach Fordon, Brdyujście i Łęgnowo). Przez zachodnią część miasta na odcinku 6,5 km przepływa Kanał Bydgoski, którym dotrzeć można do Noteci i dalej poprzez Wartę – do Odry.
Godna odnotowania jest obecność na terenie miasta licznych budowli hydrotechnicznych związanych z Kanałem oraz drogą wodną Wisła-Odra: sześć czynnych śluz i cztery nieczynne (zabytkowe), trzy jazy, port rzeczny, zapora wodna, przepławki, upusty i budowle regulacyjne. W wyniku spiętrzenia Brdy w centrum miasta istnieje Wyspa Młyńska, którą opływa rzeka Młynówka, a przecina urządzony w formie wodnej kaskady kanał Międzywodzie.
Na obszarze miasta znajdują się także mniejsze cieki, m.in. Flis, który syfonem przekracza Kanał Bydgoski, Struga Młyńska, czy też Struga Prądy. Na Skarpie Południowej i Zboczu Fordońskim znajduje się kilkanaście strumieni, źródła i wysięki wodne. W wyniku zabudowania Brdy stopniami piętrzącymi, śluzami i obiektami hydroenergetycznymi, powstały w Bydgoszczy dwa zalewy:
Tor Regatowy (60 ha, podniesienie poziomu wody względem stanu naturalnego sięga os. Kapuściska) zbud. w 1879, powiększony w 1906, odbywają się na nim krajowe i międzynarodowe zawody wioślarskie i kajakowe.
Zalew Smukalski (96 ha) – powstał po budowie tamy na Brdzie w 1906, odbudowanej w 1952 po zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W 2009 działały na obszarze miasta trzy elektrownie wodne na Brdzie, które wytwarzały łącznie 4,5 MW energii elektrycznej.
Na terenie Bydgoszczy znajduje się ponadto około 50 zbiorników wodnych. Większość z nich to niewielkie stawy i starorzecza. Największe obiekty to jezioro zwane Balaton, położone na os. Bartodzieje, dwa rozległe stawy w Fordonie, na Okolu oraz staw parkowy w Myślęcinku.
Ochrona przyrody
Z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, 35% terytorium Bydgoszczy znajduje się w strefie krajobrazu chronionego, zaś 9% zajmuje Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły (na północy i północnym wschodzie miasta).
Z miastem graniczą trzy rezerwaty przyrody (Wielka Kępa Ostromecka, Las Mariański, Mała Kępa), zaś w promieniu 20 km znajduje się kolejnych 16 rezerwatów należących do czterech różnych jednostek przyrodniczo-geograficznych: (nadwiślańskie, nadnoteckie, Puszczy Bydgoskiej, wysoczyzny świeckiej).
W okolicy Bydgoszczy znajduje się osiem obszarów krajobrazu chronionego, które obejmują zarówno pola wydmowe (porośnięte lasem), jak również strefy krawędziowe dolin rzecznych, jeziora oraz łąki nadnoteckie. Północna część Bydgoszczy objęta jest strefą krajobrazu chronionego pod nazwą Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy (2640 ha) oraz Krajobrazu Zalewu Koronowskiego (890 ha), natomiast południowe krańce miasta – strefą Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej. Około 6% powierzchni miasta zajmują cztery obszary Natura 2000.
Na obszarze miasta znajduje się 95 pomników przyrody, zaś w dzielnicy Osowa Góra – użytek ekologiczny w celu ochrony torfowiska mszarnego.
Z uwagi na położenie Bydgoszczy na styku krain fizycznogeograficznych i geobotanicznych, krzyżują się tu trzy korytarze ekologiczne, w tym dwa o znaczeniu międzynarodowym (Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Dolina Dolnej Wisły oraz Sandr Brdy łączący ww. węzły z Borami Tucholskimi). Dolina Dolnej Wisły wraz z bydgoskim zakolem tej rzeki znajduje się w sieci Natura 2000. Drugim obszarem w sieci jest graniczący z miastem od zachodu obszar pod nazwą: Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego.
Parki
Bydgoszcz należy do miast o największej liczbie (31 parków o powierzchni powyżej 2 ha) i powierzchni parków w Polsce (879 ha, drugie miejsce po Warszawie). W północnej części miasta znajduje się największy park miejski w Polsce – Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” – o powierzchni 830 ha. W centrum miasta znajduje się słynąca z „zielonego klimatu” Wyspa Młyńska, zaś Śródmieście w części zostało zbudowane na założeniach urbanistycznych miasta-ogrodu, w związku z czym istnieją tam liczne parki, skwery i kwietniki.
Głównym założeniem przestrzennym terenów zielonych są cieki Bydgoskiego Węzła Wodnego: Kanał Bydgoski, Brda i Wisła. Każdy z nich posiada odmienny charakter krajobrazowy, co sprawia, że parki są znacznie zróżnicowane, oferując odmienne wrażenia estetyczne i rekreacyjne. Głównym parkiem zachodniej części miasta są Planty nad Kanałem Bydgoskim, w części centralnej Planty nad Brdą i park centralny, a w Fordonie park dzielnicowy „Wisła”. Innymi tworami natury, wzdłuż których urządzono tereny zielone są zbocza teras i wysoczyzn. Zbocza: Bydgoskie, Fordońskie i Kruszyńskie rozciągające się w kierunku wschód-zachód, od zachodnich granic miasta po Wisłę, stanowią potencjalne ciągi spacerowe, z których można obserwować panoramę miasta. Najstarsza trasa spacerowa (1890) prowadzi wzdłuż krawędzi górnego tarasu miasta, łącząc poszczególne parki oddzielone dolinkami erozyjnymi: Dolinę Pięciu Stawów, park im. Henryka Dąbrowskiego, Aleję Górską i park na Wzgórzu Wolności. Do najatrakcyjniejszych krajobrazowo tras w Bydgoszczy i okolicy należy spacer wzdłuż Zbocza Fordońskiego, które łączy Leśny Park Kultury i Wypoczynku z Fordonem. Oferuje ono kilometry tras spacerowych, położonych w bardzo urozmaiconym topograficznie terenie (doliny, wąwozy, parowy, kotliny, źródliska, strumienie, wzgórza z widokiem Przełomu Dolnej Wisły). Kulminacjami w jego obrębie są m.in.: Góra Myślęcińska z wyciągiem narciarskim, grodzisko Zamczysko, pomnik w Dolinie Śmierci, Góra Szybowników, skąd w latach 1933–1963 dokonywano wzlotów na szybowcach.
Na terenie miasta znajdują się trzy ogrody botaniczne Najstarszy z nich (zał. 1930 r.) jest w całości uznany na pomnik przyrody – arboretum, zaś nowszy założony w latach 1979–1983 jest drugim co do obszaru w Polsce (60 ha), malowniczo położony wśród dolin i wzgórz Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Dodatkowo na północ od niego znajduje się Ogród Botaniczny IHAR, w którym prowadzone są badania naukowe. Od 1978 r. w Bydgoszczy znajduje się Ogród Fauny Polskiej Zoo o pow. 14 ha. Można w nim zobaczyć oprócz fauny krajowej zwierzęta ze wszystkich kontynentów, terrarium oraz Wisłarium
Lasy
Bydgoszcz jest jednym z nielicznych dużych miast w Polsce otoczonych ze wszystkich stron lasami. Zajmują one 27,6% (2021) powierzchni miasta. W większości są to lasy ochronne. Dominują bory sosnowe i mieszane, ale na północnych wysoczyznach znajdują się lasy mieszane oraz enklawy lasów liściastych, np. w okolicy Miedzynia, Osowej Góry, Opławca, Rynkowa, Fordonu.
W dolinach Wisły i Brdy występują lasy łęgowe. Największy kompleks bogatych przyrodniczo lasów tego typu na obszarze całej dolnej Wisły znajduje się w bydgoskim zakolu Wisły graniczącym z miastem od wschodu.
Demografia
Bydgoszcz liczy 330 038 mieszkańców (dane z 31 grudnia 2022 r.). Populację miasta w 46,75% stanowią mężczyźni, a 53,25% kobiety. W ostatnich kilkunastu latach występuje stała tendencja wyludniania się miasta, spowodowana starzeniem się społeczeństwa i wyprowadzaniem się poza miasto do gmin ościennych oraz rzadziej poza region. Znaczną liczbę migracji mieszkańców stanowi emigracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii.
Rozwój demograficzny miasta
Piramida wieku mieszkańców Bydgoszczy w 2014.
Liczba ludności miasta Bydgoszcz na przestrzeni 4 ostatnich stuleci:
Największą populację Bydgoszcz odnotowała w 1998 – według danych GUS 386 855 mieszkańców.
Podział administracyjny
Osiedla i dzielnice
Do początku XIX wieku Bydgoszcz obejmowała miasto lokacyjne w obrębie murów miejskich oraz trzy przedmieścia: Gdańskie, Kujawskie i Poznańskie. Od czasów Księstwa Warszawskiego (pocz. XIX w.) zaludniło się kolejne przedmieście: Okole, gdzie zbudowano Kanał Bydgoski. Pierwsze administracyjne poszerzenie granic miasta nastąpiło w 1851 i związane było z urbanizacją terenów przylegających do dworca kolejowego. Kolejnego poszerzenia dokonano w 1867, a na włączonym wówczas terenie powstało nowe centrum administracyjno-oświatowo-kulturalne miasta. Do 1907 obszar miasta wzrósł pięciokrotnie (względem stanu z 1800 r.), obejmując głównie obszary położone na północ od Starego Miasta. Na obszarze tym rozbudowało się dzisiejsze eklektyczne Śródmieście. Kolejne, ośmiokrotne, powiększenie terytorium miasta nastąpiło w 1920, kiedy to włączono większość ówczesnych gmin podmiejskich. Granice miasta oparły się wówczas, a nawet przekroczyły Wisłę (Zawiśle w latach 1920–1954). W okresie międzywojennym Bydgoszcz zaliczała się do siedmiu miast polskich o największej powierzchni i liczbie ludności. Po II wojnie światowej, w 1954, w obręb miasta włączono m.in. Prądy, Opławiec oraz położone w Puszczy Bydgoskiej tereny DAG Fabrik Bromberg (fabryki amunicji z czasów wojny). Kolejne korekty granic miały miejsce w latach: 1959 (Osowa Góra) i 1961 (Janowo, okolice ul. Grunwaldzkiej i Szubińskiej). W latach 60. XX wieku, wobec kurczących się obszarów budownictwa mieszkaniowego i ograniczeń stwarzanych przez sąsiadujące z Bydgoszczą lasy, zdecydowano o poszerzeniu miasta na wschód w kierunku Wisły. W 1973 przyłączono ponad 800 ha terenów wraz z miastem Fordon, a cztery lata później większość terenów łączących macierzysty rdzeń miasta z Fordonem. Fordon z około 8-tysięcznego miasteczka rozwinął się w ciągu 35 lat w prawie 70-tysięczną dzielnicę mieszkaniową, charakteryzującą się pewną odrębnością przestrzenno-krajobrazową względem obszaru macierzystego miasta. W 1977 w obręb miasta wcielono również Łęgnowo i Wypaleniska w zamierzeniu ulokowania tamże miejskich obiektów komunalnych (oczyszczalnia ścieków, wysypisko śmieci).
Bydgoszcz podzielić można na następujące dzielnice:
Dolny Taras (osiedla położone na niższym tarasie w północnej części miasta, ok. 40 m n.p.m.)
Górny Taras (osiedla położone na wysokim tarasie pradoliny w południowej części miasta, ok. 70 m n.p.m.)
Zachodnie osiedla willowe położone wzdłuż Kanału Bydgoskiego (zachód) i rzeki Brdy (północny zachód)
Wschodnia dzielnica oparta o Stary Fordon oraz Wisłę
Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy obejmujący m.in. Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Las Gdański, Zbocze Fordońskie i obszary chronione w Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Wisły i strefach krajobrazu chronionego.
Aglomeracja bydgoska
Bydgoszcz razem z otoczeniem tworzy zespół miejski – aglomerację, w której mieszka ponad 530 tys. osób. Z tego jedną trzecią stanowi ludność mieszkająca na obszarach wiejskich otaczających miasto, lecz w odczuwalny sposób związanych z Bydgoszczą. Dwie gminy podmiejskie: Białe Błota i Osielsko mają charakter sypialni dla ludności, która w dużej mierze pracuje w Bydgoszczy i korzysta z oferty edukacyjnej, kulturalnej i rozrywkowej, o czym świadczą wskaźniki społeczno-gospodarcze. Parametry przedsiębiorczości, dochodów, aktywności zawodowej tych gmin są typowe dla ludności miejskiej. Dynamika budownictwa mieszkaniowego i wzrost demograficzny od 1990 są najwyższe w województwie kujawsko-pomorskim i wyróżniające się w kraju. W kolejnych gminach podmiejskich: Nowa Wieś Wielka, Sicienko, Solec Kujawski obszary enklaw miejskich łączą się z lasami i obszarami wiejskimi. Wskaźniki budownictwa mieszkaniowego są na poziomie miasta lub lepsze. Migracja jest wyraźnie dodatnia. Przedsiębiorczość wyższa, a bezrobocie niższe od średniej. Dynamizujący wpływ miasta Bydgoszczy wpływający na wyniki migracji, budownictwa mieszkaniowego, dochody i rynek pracy odczuwają także pozostałe gminy powiatu bydgoskiego: Dobrcz, Dąbrowa Chełmińska, Koronowo, a także poza powiatem: gminy: Szubin, Łabiszyn, Nakło, Pruszcz, Unisław, Żnin i Barcin. Większość tych gmin razem z Bydgoszczą tworzy Bydgoski Obszar Funkcjonalny.
Z bliskości Bydgoszczy korzysta także ludność znajdująca się na znacznie większym obszarze położonym dalej od miasta. Rola Bydgoszczy wyraża się głównie w udostępnianiu miejsc pracy (w 2006 r. 20 tys. osób dojeżdżających do pracy z zewnątrz), obsłudze zdrowotnej, ofercie edukacyjnej, kulturalnej, handlowej, rozrywkowej. Razem otoczenie Bydgoszczy, w którym obserwuje się dynamizujący wpływ miasta liczy ok. 180 tys. osób i sąsiaduje na wschodzie (linia Zławieś Wielka – Przyłubie) ze strefą oddziaływania Torunia (110 tys. osób). Razem oba ośrodki generują obszar podwyższonego rozwoju społeczno-gospodarczego, który stanowi strefę metropolitarną regionu kujawsko-pomorskiego (Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny) o potencjale 850 tys. osób (z czego 63% przypada na Bydgoszcz i okoliczne gminy – BOF, a 37% na Toruń z gminami – TOF).
Potencjał regionalny Bydgoszczy
Wąsko rozumiana aglomeracja Bydgoszczy (powiat grodzki i ziemski) posiada następujący względny potencjał w regionie kujawsko-pomorskim:
23% ludności województwa
ok. 30% podmiotów gospodarczych, osób pracujących, środków trwałych w przedsiębiorstwach, nowych mieszkań oddanych do użytku (lata 1995–2013)
ok. 40% podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego, środków trwałych w przedsiębiorstwach usługowych
ok. 50% i więcej potencjału szkolnictwa wyższego (nauczyciele akademiccy, studenci), wydawnictw prasowych, służby zdrowia (szpitale, lecznictwo specjalistyczne itd.), kultury muzycznej.
Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz
23 listopada 2016 zarejestrowano Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz, skupiające 19 gmin (619 tys. mieszkańców, w tym 10 miast) leżących w strefie oddziaływania aglomeracji Bydgoszczy, będące formą współpracy samorządów, wstępem do budowy bydgoskiego związku metropolitalnego. Celem SMB jest budowanie wspólnej tożsamości, wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru stowarzyszenia, jego promocja i dbanie o wspólne interesy zrzeszonych samorządów.
Związki i organizacje
Bydgoszcz należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji, m.in.:
Związek Miast Polskich, od 1990
Unia Metropolii Polskich, od 1997 – fundacja zrzeszająca 12 polskich miast metropolitarnych
Stowarzyszenie Eurocities, od 2005 – stowarzyszenie dużych miast europejskich, w tym 12 polskich
Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna (biuro; siedziba w Toruniu, pl. Teatralny 2), od 2005
Bydgoska Lokalna organizacja turystyczna, od 2006
Stowarzyszenie Agencji Demokracji Lokalnej ALDA, od 2007
Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego, od 2009
Związek Miast Nadwiślańskich (2002–2009)
Historia
Kalendarium historyczne
Średniowiecze
Znajdujące się w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy osady były zasiedlone na stałe od epoki brązu. Znaczny rozwój osadnictwa nastąpił w okresie rzymskim, kiedy stwierdzono kontakty handlowe miejscowej ludności z cesarstwem. Dogodne położenie osad i łatwa przeprawa przez Brdę wykorzystywane były wówczas przez kupców podróżujących traktem bursztynowym. W tym miejscu omijano Wisłę, pokonując brodem Brdę. Według najnowszych badań, opartych o metodę dendrochronologiczną, gród bydgoski, którego relikty odkrywane są do dziś, zbudowano w 1038. Pierwsza wzmianka o kasztelanie bydgoskim Suzzlaus de Budegac pochodzi z 1238. Wcześniejszą genezę ma osada oraz kościoły: pod wezwaniem św. Marii Magdaleny (przed 1198) w Wyszogrodzie (warowni nad Wisłą w obrębie dzisiejszego terytorium Bydgoszczy, której zdobycie przez Bolesława Krzywoustego w 1113 jest opisane w Kronice Galla Anonima) oraz romański kościół pod wezwaniem. św. Idziego. We wczesnym średniowieczu Bydgoszcz była grodem na północnych Kujawach. Książę Kazimierz Kujawski do połowy wieku XIII zbudował w Bydgoszczy stały most przez Brdę, gdzie pobierano cło od towarów przewożonych na Pomorze Gdańskie. Na początku XIV wieku w następstwie podziałów dzielnicowych na Kujawach powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie.
W latach 1330–1337 bydgoski gród był przejściowo okupowany przez Krzyżaków. 19 kwietnia 1346 Kazimierz III Wielki lokował miasto Bydgoszcz na prawie magdeburskim oraz nadał je niemieckim zasadźcom, Johannowi Kiesselhuth i Konradowi. Na wschód od miasta oddzielony fosą (na miejscu dawnego grodu), król wzniósł okazały zamek, który stał się początkowo siedzibą królewskiego wnuka, księcia słupskiego Kazimierza, a następnie starostów bydgoskich.
Bydgoszcz, z racji swego położenia, uczestniczyła w wojnach polsko-krzyżackich. W sierpniu 1409 Krzyżacy zdobyli bydgoski zamek, który następnie odbił Władysław Jagiełło i zawarł tu rozejm obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W latach 1411–1454 Bydgoszcz była kilkukrotnie oblegana przez siły krzyżackie, a także kierowano stąd polskie działania zaczepne. Z kolei w czasie wojny trzynastoletniej król Kazimierz Jagiellończyk założył tutaj jedną ze swoich głównych kwater wojennych. Tutaj też w kwietniu 1457 dokonał wykupu z rąk zaciężnych krzyżackich m.in. twierdzy w Malborku – stolicy Zakonu, która nigdy nie została zdobyta militarnie. W listopadzie 1520, w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej, w Bydgoszczy obradował Sejm, w którym uczestniczyło zebrane na wojnę pospolite ruszenie oraz król Zygmunt Stary. Jeszcze pod koniec średniowiecza, Bydgoszcz stała się siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały aż do rozbiorów.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
W 1555 roku Bydgoszcz uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis.
W XV i XVI w. miasto znacznie wzbogaciło się na handlu spławnym zbożem, piwem i solą. Bydgoszcz w XVI wieku była jednym z największych miejskich ośrodków handlu zbożowego w Polsce. Wedle zachowanych rejestrów z komory wiślanej w Białej Górze, w 1579 co szósty statek zdążający do Gdańska miał port macierzysty w Bydgoszczy. Miejscowi szyprowie (zrzeszeni w cechu od 1484) transportowali średnio rocznie 2030 łasztów zboża (według zachowanych rejestrów z lat 1564–1573) pochodzącego z Kujaw i Wielkopolski, a z powrotem przywozili towary zamorskie kupowane w Gdańsku. Miasto było również ośrodkiem rzemiosła (21 cechów, 80 zawodów) oraz siedzibą zakładów-manufaktur.
Na szczególną uwagę zasługuje czynna w latach 1594–1688 mennica, w której w 1621 wybito największe złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Mennica w latach 1627–1644 była jedyną, czynną na obszarze Korony.
Na początku XVII w. zabudowa objęła w całości miejski obszar lokacyjny i rozprzestrzeniła się na czterech przedmieściach. Bydgoszcz osiągnęła wówczas maksymalną liczbę mieszkańców w okresie staropolskim – ok. 5 tysięcy, plasując się w gronie średnich miast Rzeczypospolitej. Miasto otoczone było od południa murem obronnym z czterema basztami i trzema bramami, a z pozostałych stron ciekami wodnymi: fosą miejską, zamkową, rzeką Brdą i Młynówką. Na terenie miasta lokacyjnego zbudowano okazały ratusz, liczne kościoły diecezjalne, zakonne i szpitalne, zabudowania klasztorne oraz kamienice.
W Bydgoszczy istniała szkoła parafialna oraz szkoły klasztorne: karmelitów, klarysek i Bernardyńskie Studium Filozoficzne. Charakter szkoły średniej posiadało kolegium jezuickie (1647–1780). Najsłynniejszym uczonym Bydgoszczy doby staropolskiej był Bartłomiej z Bydgoszczy (1475–1548), który opracował w 1532 pierwszy słownik łacińsko-polski.
W 1620 Bydgoszcz liczyła około 5 tysięcy mieszkańców wraz z przedmieściami. Potop szwedzki (1655–1660) przyniósł Bydgoszczy duże zniszczenia. Podczas zażartych walk (miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk) wysadzony w powietrze został zamek oraz zginęła połowa mieszczan. 6 listopada 1657 na Starym Rynku król Jan Kazimierz i elektor Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli traktaty welawsko-bydgoskie, które stały się podstawą dla uniezależnienia od Polski Prus Książęcych.
Okres prób odbudowy miasta przerwała III wojna północna (1700–1721). W latach 1700–1760 w wyniku wojen, kontrybucji, zaraz i klęsk nastąpił głęboki upadek gospodarczy i demograficzny miasta. Poprawa koniunktury nadeszła podczas panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, choć daleko było miastu do wizerunku dużego ośrodka miejskiego sprzed lat. W 1764 Bydgoszcz wyznaczono na siedzibę (na zmianę z Poznaniem) sądowniczego Trybunału Wielkopolskiego, zaś w 1766 powstał polski projekt Kanału Bydgoskiego.
Okres pruski (1772-1920)
W 1772 Bydgoszcz została zaanektowana przez państwo Pruskie w ramach I rozbioru Polski. Król Prus Fryderyk II wyznaczył wówczas Bydgoszcz na stolicę nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego, który obejmował wcielone tereny wielkopolsko-kujawskie, nie należące uprzednio do Prus Królewskich. W latach 1773–1774 zrealizowano również budowę Kanału Bydgoskiego, który połączył Brdę z Notecią (a w konsekwencji Wisłę z Odrą). W dniu 2 października 1794, podczas insurekcji kościuszkowskiej, rozegrała się bitwa o Bydgoszcz, którą stoczyło wojsko polskie pod dowództwem gen. Henryka Dąbrowskiego.
W latach 1807–1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego, ustanowione stolicą departamentu bydgoskiego. Po 1815 było z kolei stolicą powiatu bydgoskiego i rejencji bydgoskiej w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1848 Prowincji Poznańskiej). W 1875 zostało wydzielone z powiatu ziemskiego tworząc odrębny powiat grodzki (Stadtkreis).
W XIX wieku miasto przeżyło znaczny rozwój gospodarczy związany z rozwojem Węzła Wodnego, budową węzła kolejowego (Pruska Kolej Wschodnia – 1851, Kolej Warszawsko-Bydgoska – 1862, Kolej Poznańsko-Bydgoska – 1872 i inne), oraz rozwojem przemysłu metalowego, maszynowego, drzewnego i spożywczego. Bydgoszcz na początku XX wieku była uważana za miasto o charakterze niemieckim (m.in. dzięki sztucznemu administracyjnemu odseparowaniu Śródmieścia od polskich przedmieść), zwana „małym Berlinem” z uwagi na podobne do stolicy Cesarstwa Niemieckiego oblicze architektoniczne oraz wszechobecną zieleń. Władze pruskie dokonały rozbiórki wielu staropolskich budowli, w tym w 1834 gotycko-renesansowego starego ratusza, zaś w 1895 bydgoskiego zamku, który już od XVIII wieku popadał w ruinę. W mieście pobudowano jednak szereg reprezentacyjnych obiektów municypalnych, gmachów administracyjnych, szkół, szpitali, kościołów, mostów, fabryk. W 1895 wybudowano monumentalny gmach teatru, a w 1904 powstały Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy – pierwsza placówka naukowa.
Do rozbudowy urbanistycznej miasta przyczyniła się lokalizacja dworca kolejowego na terenie obecnego Bocianowa. W latach 1850–1914 między Starym Miastem, a dworcem wzniesiono Nowe Miasto (Śródmieście), we wschodniej części w formie miasta-ogrodu. Stara zabudowa była wymieniana i intensyfikowana, a obszar Śródmieścia nabierał wyglądu wielkomiejskiego. Dynamika rozwoju Bydgoszczy w latach 1850–1914 była bardzo duża, co doprowadziło do tego, że po włączeniu miasta w granice Polski w 1920 stało się ono siódmym co do wielkości ośrodkiem w kraju (88 tys. mieszkańców).
Powrót do Polski
W granice odrodzonej Polski Bydgoszcz wróciła 20 stycznia 1920, przejęta przez wojska wielkopolskie na mocy traktatu wersalskiego. Obecność w mieście silnego garnizonu niemieckiego uniemożliwiła wcześniej wyzwolenie miasta przez powstanie wielkopolskie, którego zasięg w szczytowym okresie walk sięgnął wsi Brzoza Bydgoska, 7 km na południe od granic miasta. Po I wojnie światowej Bydgoszcz uległa bardzo szybkiej repolonizacji i stała się jednym z najbardziej polskich miast (około 1928/1929 Polacy stanowili 92% populacji miasta, natomiast przed repolonizacją, pod zaborami, w 1910 Polaków było około 19% według oficjalnego spisu oraz 28% według korekty Eugeniusza Romera). Na początku lat dwudziestych dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy. W 1920 ośmiokrotnie powiększono obszar miasta, włączając w nie polskie przedmieścia, a jego granice na wschodzie przekroczyły Wisłę. W dalszym ciągu rozwijał się przemysł, zwłaszcza jego nowoczesne branże: chemiczny i elektrotechniczny. W 1928 Bydgoszcz stała się węzłem oraz siedzibą dyrekcji nowo zbudowanej kolejowej magistrali węglowej Śląsk-Gdynia. W okresie II Rzeczypospolitej Bydgoszcz wchodziła jako miasto na prawach powiatu w skład województwa poznańskiego poprowadzonego według granic pruskiej Prowincji Poznańskiej. Fakt ten wywoływał frustrację miejscowego społeczeństwa, gdyż Bydgoszcz była wówczas 7. miastem pod względem wielkości w Polsce, największym miastem powiatowym, większym m.in. od Lublina i Katowic. W kwietniu 1938 roku znalazła się w województwie pomorskim, licząc na ulokowanie tu władz administracyjnych „Wielkiego Pomorza”, jako usankcjonowanie faktycznej roli gospodarczej i społecznej miasta w tym regionie (Toruń (przekształcony w miasto-twierdzę) był od II połowy XIX wieku miastem dwukrotnie mniejszym od Bydgoszczy, ustanowionym stolicą administracji województwa pomorskiego w 1920, gdy stało się jasne, że Gdańsk nie zostanie włączony do Polski, a w dawnej dzielnicy Prusy Zachodnie jedynym konkurentem Torunia był Grudziądz; Bydgoszczy nie brano wówczas pod uwagę, gdyż znajdowała się w Prowincji Poznańskiej). W międzywojennej Bydgoszczy kontynuowała działalność m.in. Biblioteka Miejska (zał. 1903), powstało Muzeum Miejskie (1923), Miejska Orkiestra Symfoniczna (1936). Centrum sportów wodnych w kraju był tor regatowy w Brdyujściu.
II wojna światowa
3 września 1939 doszło do walk jednostek polskich z niemieckimi dywersantami wspomaganymi przez miejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend). Część pojmanych Niemców rozstrzelano. Propaganda nazistowska uwypukliła te wydarzenia (aby udowodnić moralne prawo Niemców do napaści na Polskę) i nadała im nazwę „Bromberger Blutsonntag” (bydgoska „krwawa niedziela”). Po wkroczeniu Wehrmachtu Niemcy rozpoczęli represje na ludności polskiej za udział w „krwawej niedzieli” – egzekucje (na Starym Rynku, w Tryszczynie, w „Dolinie Śmierci” k. Fordonu i in.) i wywózki do obozów koncentracyjnych. W operacji brały udział jednostki Einsatzgruppen SS m.in. Einsatzgruppe IV oraz paramilitarna organizacja mniejszości niemieckiej Volksdeutscher Selbstschutz.
W czasie II wojny światowej Bydgoszcz (jako Bromberg) włączona została do prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie jako siedziba rejencji, choć Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy było bardziej przychylne koncepcji powiązania Bydgoszczy z Poznańskiem, według dawnego podziału prowincji i rejencji sprzed 1920, w czasach zaboru pruskiego. W mniemaniu dyrektora ministerialnego Vollerta, ze względu na ważność dróg komunikacyjnych (Kanał Bydgoski, kolej Piła-Bydgoszcz-Toruń), byłoby korzystniej przyłączyć Bydgoszcz do okręgu Gdańskiego, lecz ze względu na czynniki kulturalne, powinna stać się częścią Kraju Warty. O ostatecznej przynależności Bydgoszczy do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie zadecydowała nieugięta postawa Alberta Forstera, który ok. 23 września 1939 r. interweniował u samego Hitlera. Mianował on własnego nadburmistrza miasta Wernera Kampe i nie dopuścił do obsadzenia urzędów w rejonie bydgoskim przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy. Nowy nadburmistrz Bydgoszczy, Werner Kampe zarządził przebudowę centrum miasta na modłę narodowosocjalistyczną. Doprowadził on do realizacji pomysłu wyburzenia zachodniej pierzei Starego Rynku, wschodniej pierzei ul. Mostowej oraz synagogi, by centrum miasta stało się neue deutsche Bromberg. Zlikwidowano stojący w pobliżu gmachu starostwa przy ul. Słowackiego pomnik Henryka Sienkiewicza oraz monument Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Bernardyńskiej, zaś na cele wojenne w styczniu 1943 przetopiono fontannę Potop.
W latach 1939–1945 śmierć poniosło 10 tysięcy mieszkańców miasta.
22 stycznia 1945 radziecki 9 Korpus Pancerny Gwardii sforsował Noteć, a w dniu następnym wdarł się do Bydgoszczy. Nie wdawał się jednak w walki uliczne i przekazał zdobyte pozycje 2 Korpusowi Kawalerii sam udając się na zachód. 23 stycznia wojska 47 Armii generała majora Pierchorowicza oraz 2 Korpusu Kawalerii Gwardii zajęły południową część miasta. Hitlerowcy bronili się w północnej części. 25 stycznia do walk dołączył 8 pułk piechoty 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta. Walczyły tu też oddziały 1 Warszawskiej Brygady Kawalerii, 1 zmotoryzowany batalion rozpoznawczy i 7 samodzielny dywizjon artylerii pancernej. Walki trwały do 27 stycznia kiedy to miasto zostało ostatecznie zdobyte. Podczas walk o miasto został trafiony pociskami Teatr Miejski, rozebrany w 1946.
Polska Ludowa
24 stycznia Roman Borowski (pełniący funkcję prezydenta miasta od 28 stycznia do 24 lutego 1945), oficer Ludowego Wojska Polskiego, razem z gronem obywateli zorganizował Tymczasowy Komitet Obywatelski, który przejął władzę w mieście.
W marcu 1945, po zainicjowaniu tworzenia polskiej administracji państwowej, w Bydgoszczy ulokowano stolicę województwa pomorskiego, nie zaś w Toruniu, argumentując to oddaniem władzy klasie robotniczej, która przeważała w Bydgoszczy. Uwzględniono przy tym również argumenty o rodowodzie przedwojennym, tzn. potencjał gospodarczy i dostępność komunikacyjną.
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 11, 134 i 203 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Bydgoszczy.
W latach 40. i 50. XX w. Bydgoszcz stała się dużym ośrodkiem wojskowym i garnizonowym (m.in. w 1946 przeniesiono z Koszalina dowództwo Pomorskiego Okręgu Wojskowego).
Po wojnie Bydgoszcz stała się istotnym ośrodkiem kulturalnym (rozpoczyna działalność Bydgoski Antykwariat Naukowy – 1952, budowa Teatru Polskiego – 1948, Filharmonii Pomorskiej – 1956 i Opery Nova – 1973–2006). W 1974 roku zostaje oddana do użytku siedziba Pałacu Młodzieży – Młodzieżowy Dom Kultury, Techniki i Sportu. Od 1975 roku działała przy rynku Galeria Sztuki Współczesnej Pracowni Sztuk Plastycznych.
Na szczególną uwagę zasługuje rozwój w Polsce Ludowej kultury muzycznej: w 1945 istniały dwie orkiestry symfoniczne (Miejska i Polskiego Radia), od 1953 Filharmonia Pomorska, od 1956 Teatr Muzyczny Opery i Operetki, od 1963 roku Reprezentacyjny Zespół Ziemi Bydgoskiej, od 1974 Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Organizowano prestiżowe festiwale muzyczne: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (od 1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (od 1962), Musica Antiqua Europae Orientalis (od 1966), a w latach 70. powstała dzielnica muzyczna z galerią pomników kompozytorów i wirtuozów. Od 1978 roku Pałac Młodzieży organizował Bydgoskie Impresje Muzyczne – międzynarodowe spotkania młodzieży muzykującej
W Polsce Ludowej Bydgoszcz stała się również ośrodkiem naukowym (cztery powojenne publiczne uczelnie wyższe). We wrześniu 1951 roku powołano Wieczorową Szkołę Inżynierską, która po licznych przekształceniach staje się w 1974 roku Akademią Techniczno-Rolniczą z prawem prowadzenia studiów doktoranckich. W 1969 roku powołano Wyższą Szkołę Nauczycielską, którą w 1975 roku przekształcono w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W tym roku również utworzono Wydział Lekarski Akademii Medycznej w Łodzi. Rok wcześniej powstała w mieście filia Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi. W 1974 roku oddano też do użytku Dom Technika (siedziba oddziału Wojewódzkiego Naczelnej Organizacji Technicznej). W 1959 roku powstało również Bydgoskie Towarzystwo Naukowe.
W 1946 w mieście gościła Pomorska Wystawa Rzemiosła, Przemysłu i Handlu w ramach obchodów 600-lecia miasta. Odziedziczony po poprzednich okresach wielobranżowy przemysł został przez nowe władze rozbudowany, nie wybudowano natomiast od podstaw żadnej nowej wielkiej inwestycji przemysłowej, jak to miało miejsce w miastach sąsiednich (Płock, Świecie, Toruń, Janikowo itd.) Do ważniejszych rozbudowanych zakładów należały m.in.: Zakłady Rowerowe Romet”, Zakłady Chemiczne „Zachem”, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Zakłady Radiowe „Eltra”, Pomorskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Kobra”, Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Makrum”, Zakłady Teleelektroniczne „Telfa”, Bydgoska Fabryka Kabli.
Po wojnie rozwinięto infrastrukturę miejską oraz mieszkalnictwo. W latach 1945–1977 wybudowano w mieście ok. 175 tys. nowych mieszkań, co wtedy stanowiło 60% zasobów mieszkaniowych miasta. Od 1950 budowano nowe osiedla mieszkaniowe na Dolnym i Górnym Tarasie miasta (Kapuściska, Leśne), a od lat 60. osiedla z wielkiej płyty (Błonie, Skrzetusko, Wyżyny, Bartodzieje, Szwederowo Północ i Południe, Wzgórze Wolności), zaś w zachodniej części miasta – osiedla domów jednorodzinnych. Na zachodzie (Osowa Góra) i wschodzie miasta (Bydgoszcz Wschód, Zimne Wody, Siernieczek, Brdyujście) powstały dzielnice składowo-przemysłowe. W 1961 roku oddano do użytkowania Most Staromiejski. 1971 zasypano część Starego Kanału Bydgoskiego wraz z dwoma śluzami i mostem ze względu na poszerzenie arterii komunikacyjnej. W latach 70. zbudowano trasę przelotową wschód-zachód, a w latach 80. trasę północ-południe. W 1974 roku stworzono rozwiązanie przestrzenne ronda Fordońskiego i alei Kardynała Wyszyńskiego (projekt architekta S. Klejbora). W 1975 roku stworzono deptak między Starym Rynkiem a ul. Grodzką. W 1975 zapoczątkowano także budowę Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku na podobieństwo parku śląskiego oraz zakończono budowę miejskiego dworca PKS. W 1976 roku przebito ul. Grudziądzką w kierunku Nowego Rynku co pozwoliło na eliminację ruchu kołowego z ul. Długiej oraz przebudowano ul. Wały Jagiellońskie.
W 1977 r. miasto zyskało tor kartingowy.
We wrześniu 1969 roku w 30 rocznicę pierwszych egzekucji hitlerowskich w mieście odsłonięto na rynku założenie pomnikowe Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej. Za pomnikiem autorstwa Franciszka Masiaka znalazł się szaniec 3,5 m wysoki i 30 m długi wykonany z piaskowca na którym wyryto 146 nazw miejscowości województwa bydgoskiego w których doszło do mordów dokonanych przez okupanta.
W 1973 włączono do Bydgoszczy położone nad Wisłą miasto Fordon, gdzie w 1980 rozpoczęto budowę dużej dzielnicy na ok. 70 tys. mieszkańców.
W 1979 roku przystąpiono do zabezpieczenia i przekształcenia w ośrodek rekreacyjno-muzealny Wyspy Młyńskiej.
Po 1989 roku
W 1991 i 1993 35% powierzchni miasta włączono do stref krajobrazu chronionego, m.in. do Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego. W latach 90. przekształceniu uległ system gospodarczy, kilka zakładów po okresie PRL upadło, a większa część została przekształcona w oddziały globalnych i krajowych koncernów i grup kapitałowych (Unilever, Telefonika, Atlas, Mlekpol, Enea, Alcatel-Lucent, Asseco itd.) Firmą o dużym potencjale rozwojowym stały się Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz. W latach 90. reaktywowano regularne loty pasażerskie z portu lotniczego oraz uruchomiono oddział Telewizji Polskiej TVP3 Bydgoszcz.
Liczba mieszkańców sięgnęła 386 tys. w 1998, po czym, zaczęła powoli spadać w wyniku zmniejszenia przyrostu naturalnego i suburbanizacji na rzecz gmin podmiejskich.
Od 1 stycznia 1999 miasto jest siedzibą wojewody kujawsko-pomorskiego i rządowej administracji wojewódzkiej. Po 2000 powstało kilka nowych uczelni niepublicznych, a publiczne zostały przekształcone w uniwersytety, powstało kilkanaście muzeów, centrów handlowych, mostów, zapoczątkowano budowę nowej trasy W-Z. Bydgoszcz pozostała dużym ośrodkiem wojskowym: w 2004 zlokalizowano w mieście Centrum Szkolenia Sił Połączonych NATO, a w 2007 Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. Od lat 90. rozbudowie uległ Leśny Park Kultury i Wypoczynku o nowe obiekty służące rekreacji: Ogród Botaniczny z alpinarium, pole golfowe, stok narciarski, park miniatur, park jurajski, zoo z terrarium itp. W latach 2005–2012 zrewitalizowano Wyspę Młyńską, eksponując jej wartości kulturowo-rekreacyjne i przenosząc na jej teren kilka oddziałów Muzeum Okręgowego. W 2009 Bydgoszcz startowała w konkursie o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. W latach 2004–2016 dokonano wielu inwestycji, m.in. przebudowano system wodociągowo-kanalizacyjny, oczyszczalnie ścieków i renaturalizowano rzekę Brdę (ok. 1 mld zł), doprowadzono linie tramwajowe do dworca Bydgoszcz Główna (82 mln zł) i do Fordonu (290 mln zł), zbudowano Trasę Uniwersytecką z pylonami w kształcie podków (212 mln zł), Inteligentne systemy transportowe (58 mln zł), Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny z Zakładem Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych (522 mln zł), rozbudowano port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo (130 mln zł), szpitale (ok. 400 mln zł), zrewitalizowano Stare Miasto i część Śródmieścia, dworce kolejowe, w tym Bydgoszcz Główna (197 mln zł), zmodernizowano bulwary nad Brdą na długości ok. 3 km. Na Brdzie powstały nowe przystanki Bydgoskiego Tramwaju Wodnego, kaskada Międzywodzie, wypożyczalnie rowerów wodnych i motorówek turystycznych. Wskutek rewitalizacji, ekspozycji Bydgoskiego Węzła Wodnego, rozwoju sieci hoteli, imprez kulturalnych miasto znacznie poprawiło swoją markę turystyczną. Od 2010 Bydgoszcz stała się jedynym z krajowych liderów dla nowych lokalizacji centrów usług wspólnych i Business Process Outsourcing, a w 2015 w zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu „Doing Business in Poland 2015” stworzonym przez Bank Światowy. Od 1999 w Bydgoszczy odbyło się wiele międzynarodowych imprez sportowych, m.in.: na stadionie Zawiszy Mistrzostwa Europy (2003) i Świata (2008) Juniorów w Lekkoatletyce, w hali Łuczniczka Mistrzostwa Europy Kobiet w Siatkówce (2009), Mistrzostwa Świata Mężczyzn w Koszykówce (2009) i Siatkówce (2014), a w Myślęcinku Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych (2011 i 2013). W 2016 Bydgoszcz była gospodarzem Mistrzostw Świata Juniorów w Lekkoatletyce, a w 2017 jednym z 6 miast gospodarzy Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017.
Administracja
Status Bydgoszczy
Tradycje administracyjne
W okresie staropolskim Bydgoszcz wchodziła w skład Prowincji Wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego. Pierwszym ziemskim urzędem bydgoskim była kasztelania, powołana do istnienia w latach 20. XIII wieku. W XIV wieku nastąpił rozwój średnich i niższych urzędów ziemskich (bydgoscy urzędnicy ziemscy), które związane były z wyodrębnieniem księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego (1314–1325) oraz rządami lennika Kazimierza Słupskiego (1370–1392). Jurysdykcja starostwa bydgoskiego obejmowała królewskie miasto Bydgoszcz i ziemski powiat bydgoski. W latach późniejszych Bydgoszcz była stolicą jednostek podziału administracyjnego I i II stopnia:
I stopnia – odpowiednik stolicy województwa, regionu: obwodu nadnoteckiego (1772–1806), departamentu bydgoskiego (1806–1815), województwa pomorskiego (1945–1950), województwa bydgoskiego (1950–1975), województwa bydgoskiego (1975–1998) i wraz z Toruniem kujawsko-pomorskiego (od 1999)
II stopnia – stolica jednostki o statusie niższym niż województwo i wyższym niż powiat: rejencji bydgoskiej (1815–1920, w Prowincji Poznańskiej), rejencji bydgoskiej (1939–1945, w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie)
III stopnia – stolica powiatu ziemskiego nieprzerwanie od 1358 i grodzkiego od 1887.
Sądownictwo i więziennictwo w Bydgoszczy
Tradycje sądownictwa
W okresie staropolskim administracją i sądownictwem na terenie Bydgoszczy zajmował się kasztelan (od 1230), potem sąd ziemski bydgosko-inowrocławski, wójt, rada miejska oraz starosta (od 1358) Bydgoscy starostowie mieszkali na zamku bydgoskim, w którym posiadali rezydencję, kancelarię i kaplicę. Wielokrotnie gościli w swoich murach królów polskich, niekiedy przez całe miesiące (np. Kazimierz Jagiellończyk – 1457–1466, Zygmunt Stary – 1520, Stefan Batory – 1577). Początkowo od wyroków sądów bydgoskich odwoływano się do władz Inowrocławia, od 1505 do Poznania, a od 1570 do sądu starościńskiego i królewskiego. Od 1764 Bydgoszcz stała się siedzibą Trybunału Koronnego dla Wielkopolski i Prus Królewskich, czyli najwyższego sądu apelacyjnego Korony Królestwa Polskiego dla prawa ziemskiego (szlacheckiego).
W tym czasie aplikaturę sądowniczą w Bydgoszczy odbywał przyszły generał, organizator władz Księstwa Warszawskiego i twórca hymnu narodowego Józef Wybicki. Wtedy właśnie poznał swoją przyszłą żonę, Kunegundę Drwęską, a 2 października 1794 razem z gen. Henrykiem Dąbrowskim brał udział w zwycięskiej bitwie o Bydgoszcz. Wybicki napisał przyszły Hymn Polski w 1797 we Włoszech w miasteczku Reggio nell’Emilia, z którym do dzisiaj władze Bydgoszczy utrzymują stosunki partnerskie.
Od 1781 w Bydgoszczy w nowym budynku na Starym Rynku miał siedzibę Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny będący sądem apelacyjnym dla Obwodu Nadnoteckiego, z filiami w Pile i Chojnicach. W okresie Księstwa Warszawskiego organem sądowym był Trybunał Cywilny Departamentu Bydgoskiego, który nadal spełniał rolę sądu apelacyjnego. Od 1815 w Bydgoszczy znajdował się Sąd Ziemski, od którego można było odwołać się do wyższego Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. W 1870 wzniesiono przy ul. Wały Jagiellońskie 4 nową siedzibę Sądu Ziemskiego, a w 1906 nową siedzibę Sądu Okręgowego. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował Sąd Grodzki oraz Prokuratura w gmachu przy Wałach Jagiellońskich. Po II wojnie światowej, od 1949, funkcjonował w Bydgoszczy Sąd Apelacyjny dla województwa pomorskiego, przemianowany w 1951 na Wojewódzki, a w 1999 na Okręgowy.
Stan obecny
W 2015 w Bydgoszczy istniały następujące jednostki i organizacje związane z sądownictwem:
Wojewódzki Sąd Administracyjny (od 2002 r., Jana Kazimierza 5) – sąd najwyższej instancji w województwie kujawsko-pomorskim;
Sąd Okręgowy (Wały Jagiellońskie 2) – jeden z 45 w Polsce i 3 w województwie, jego jurysdykcja obejmuje zachodnią część województwa;
Sąd Rejonowy – poszczególne wydziały znajdują się w kilku budynkach na terenie miasta, m.in. Wały Jagiellońskie 2 i 4, Grudziądzka 45, Toruńska 64a, Nowy Rynek 10, Piotrowskiego 7, Grunwaldzka 30;
Stały Polubowny Sąd Konsumencki (Jagiellońska 10), z filiami w Toruniu i Włocławku;
Samorządowe kolegium odwoławcze (Jagiellońska 3) – jedno z 3 w województwie, obejmuje jego zachodnią połowę;
Prokuratura Okręgowa w Bydgoszczy (Okrzei 10) – jedna z 40 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;
Prokuratury Rejonowe: Bydgoszcz Północ (Przyrzecze 2-4) i Bydgoszcz Południe (Nowy Rynek 10);
Instytut Pamięci Narodowej – delegatura w Bydgoszczy (Grudziądzka 9-15)
Bydgoska Okręgowa Rada Adwokacka – jedna z 24 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;
Bydgoska Okręgowa Izba Radców Prawnych; – jedna z 19 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;
Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – jeden z 27 oddziałów w Polsce.
Pięcioletnie jednolite studia magisterskie na kierunku prawo w Bydgoszczy można odbyć na Kujawsko-Pomorskiej Szkole Wyższej.
Od około 2000 roku lokalne środowisko prawnicze, władze miasta i parlamentarzyści starają się o zlokalizowanie w Bydgoszczy Sądu Apelacyjnego do obsługi województwa kujawsko-pomorskiego. Tradycje sądu tej instancji w mieście sięgają 1764 i okresów 1781–1815, 1949–1975, a od 2005 Bydgoszcz jest największym polskim miastem bez własnego sądu apelacyjnego.
Więziennictwo
W Bydgoszczy mieści się Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej (jeden z 16 w kraju), któremu podlega 10 jednostek organizacyjnych, w tym 3 areszty śledcze (Bydgoszcz, Toruń, Chojnice) i 7 zakładów karnych (Bydgoszcz, Grudziądz 2x, Inowrocław, Koronowo, Potulice, Włocławek). W Bydgoszczy znajduje się areszt śledczy (Wały Jagiellońskie 4) oraz Zakład Karny Bydgoszcz-Fordon (1853–1984 dla kobiet, 1984-2021 dla mężczyzn, od grudnia 2021 jako Oddział Zewnętrzny w Bydgoszczy-Fordonie Aresztu Śledczezgo w Bydgoszczy).
Turystyka
Bydgoszcz jest miastem o historycznej metryce, której specyfika wyraża się przede wszystkim w symbiozie Starówki z rzeką oraz powszechności XIX-wiecznej zabudowy z okresu „belle epoque”. Spuściznę architektury staropolskiej stanowią trzy gotyckie kościoły, byłe kolegium jezuickie, kilka szachulcowych spichlerzy z XVIII w. oraz kilkanaście budynków i kamienic z XVII–XVIII w. Bogata jest natomiast zabudowa architektoniczna z okresu 1850–1914. Podstawowym i oryginalnym walorem Bydgoszczy jest jednak woda: rzeki, kanały, budowle hydrotechniczne, bulwary, nabrzeża, kaskady oraz elewacja zabudowy miasta od strony rzeki.
Na uwagę zasługuje Stare Miasto położone w meandrach rzeki Brdy (drugim obszarem staromiejskim jest Stary Fordon nad Wisłą), Wyspa Młyńska, Wenecja Bydgoska oraz Śródmieście z wielkomiejską zabudową secesyjną. Unikatowym zabytkiem jest najstarsza, czynna w Polsce sztuczna droga wodna – Kanał Bydgoski (1774 r.) z systemem śluz.
Produktem turystycznym jest Stare Miasto i Śródmieście ze swym historycznym rozplanowaniem i zabytkami architektury: kościołami, spichrzami, gmachami użyteczności publicznej, ulicami zabudowanymi zdobionymi kamienicami. W wojewódzkim rejestrze zabytków znajduje się 245 obiektów z Bydgoszczy, w tym przestrzenny zespół Starego Miasta, pozostałości murów miejskich, Wyspa Młyńska (w całości), Stary Kanał Bydgoski (w całości wraz ze śluzami i jazami), Śluza Miejska, 16 kościołów, synagoga, 7 cmentarzy, 10 starych spichlerzy, dawna wieża ciśnień, ok. 35 obiektów użyteczności publicznej, ponad 100 kamienic i willi. Gminna ewidencja zabytków obejmuje natomiast około 2800 obiektów, z czego ponad 2 tys. (75%) znajduje się w obszarze zwartej zabudowy Śródmieścia wraz z Bocianowem, Bielawami, Okolem i Wilczakiem.
W mieście warto zobaczyć zabytkowe kościoły, zwłaszcza katedrę – sanktuarium maryjne Matki Bożej Pięknej Miłości, bazylikę św. Wincentego à Paulo oraz pozostałe trzy miejskie sanktuaria. W mieście znajduje się kilkanaście muzeów oraz obiekty kulturalne, które przyciągają publiczność ze względu na swój repertuar, jak również z powodu imprez i festiwali. W mieście tworzony jest również kulturowy Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O, na którym ustanowiono 16 przystanków oraz Bydgoski Szlak Kulinarny.
Wielkim atutem Bydgoszczy jest również przyroda. Miasto rozczłonkowane jest dolinami trzech wielkich cieków. W związku z tym istnieje w Bydgoszczy wiele miejsc, skąd można zobaczyć panoramę miasta. Kolejne dzielnice, z zachodu na wschód można podziwiać idąc ścieżką spacerową wzdłuż Zbocza Bydgoskiego – krawędzi górnego tarasu Bydgoszczy o wysokości względnej 20–40 m.
W mieście nie brakuje parków, w tym wielu założonych w wieku XIX. Godne polecenia są przede wszystkim: Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Planty nad Kanałem Bydgoskim oraz szereg parków w obrębie Śródmieścia.
Waterfront Bydgoszczy
Cechą charakterystyczną Bydgoszczy jest ekspozycja zabudowy od strony rzek i kanałów. W ciągu wieków w pobliżu rzeki budowano kościoły, spichlerze, kamienice, mosty. Nad Brdą i Kanałem Bydgoskim mają miejsce wszystkie ważniejsze wydarzenia miasta. Wokół niej tworzy się specyficzny salon miasta – z Wyspą Młyńską jako jego centrum. Atrakcyjność Bydgoszczy związanej z wodą jest podkreślana przez iluminację zabytków, miejsc i zieleni oraz wzbogacana przez małe formy architektoniczne np. rzeźbę „Przechodzący przez rzekę”. Dodatkowego uroku dodają jazy oraz kaskady Międzywodzia. W gazetach opisujących miasto spotyka się stwierdzenia, że Bydgoszcz jest polskim Amsterdamem.
Na obszarze staromiejskim w Brdzie odbijają swe wizerunki:
bydgoskie zabytki (np. katedra, spichrze, Pałac Lloyda i inne),
budynki municypalne (np. Poczta Główna, była Dyrekcja Kolei Wschodniej),
budynki poprzemysłowe (np. młyny Rothera, garbarnia Buchholza, obecny gmach PZU), młyny Kentzera,
budowle nowoczesne (Opera Nova, „nowe spichrze” i inne),
kamienice nad Brdą, Młynówką oraz Kanałem Bydgoskim (Wenecja Bydgoska, ul. Przyrzecze, ul. Stary Port, kamienice na Wyspie Kanałowej).
Unikalnym zabytkiem Bydgoszczy jest najstarszy w Polsce Kanał Bydgoski (1774) – śródlądowy łącznik pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią. Na terenie miasta znajduje się dziesięć śluz i trzy jazy. Cztery śluzy są nieczynne, odrestaurowane i udostępnione do zwiedzania w parku nad Kanałem (3) oraz w Brdyujściu (1). Centrum Bydgoskiego Węzła Wodnego na terenie staromiejskim jest Wyspa Młyńska wraz z Wenecją Bydgoską. Wobec zlokalizowania w jej obrębie szeregu obiektów wystawienniczych Muzeum Okręgowego, posiada duże znaczenie kulturalne.
Jednym z podstawowych szlaków spacerowo-turystycznych Bydgoszczy są bulwary wzdłuż Brdy (5 km) oraz Kanału Bydgoskiego (3 km). Wzdłuż Kanału można podziwiać odrestaurowane, zabytkowe śluzy, natomiast wzdłuż Brdy oprócz budowli hydrotechnicznych – zabytkowe gmachy architektury. Niektóre z nadrzecznych budowli są traktowane jako symbol miasta: zespół spichrzy nad Brdą, „nowe spichrze”, czy też np. Opera Nova. Od 2015 r. projektowana jest również budowa bulwaru nad Wisłą w Starym Fordonie. Do tej pory trasę spacerową nad Wisłą stanowi korona wału przeciwpowodziowego o długości ok. 4,5 km.
Na Brdzie kursują trzy tramwaje wodne (w tym 2 statki solarne), których kurs (8 przystanków) uwzględnia również śluzowanie na śluzie miejskiej i innych.
Miasto lokacyjne
Bydgoskie Stare Miasto położone na zakolu Brdy zachowało średniowieczne rozplanowanie. Zachowały się tu relikty architektury sprzed 1800 r.:
gotyckie świątynie: katedra św. św. Marcina i Mikołaja, kościół pobernardyński oraz kościół klarysek,
gmach byłego kolegium jezuickiego z XVII w.,
fragmenty murów obronnych,
kilkanaście kamienic i spichlerze z XVIII w.
Większość zabudowy Starówki pochodzi jednak z 1. i 2. połowy XIX wieku. Centralnym punktem miasta jest Stary Rynek. W jednej z kamienic wschodniej pierzei Rynku dwa razy dziennie ukazuje się postać Pana Twardowskiego, która prezentuje krótki spektakl widowiskowo-muzyczny.
Na terenie miasta lokacyjnego wraz z Wyspą Młyńską znajdują się historyczne ulice i place miejskie. Znajduje się tu ponad 50 obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków i kilkaset zabytków z rejestru gminnego. Do nowszych obiektów zalicza się monumentalny pomnik Kazimierza Wielkiego – dawcy praw miejskich dla Bydgoszczy i budowniczego zamku.
Śródmieście
Śródmieście Bydgoszczy zostało niemal w całości zbudowane w latach 1850–1914 na fali korzystnej koniunktury z okresu pruskiego. Ówczesne powiązania gospodarcze i mentalne z Berlinem zdecydowały, że stolica Cesarstwa Niemieckiego stała się dla Bydgoszczy wzorcem, punktem odniesienia. W owym czasie nazywano Bydgoszcz „Małym Berlinem”, z uwagi na podobieństwo urbanistyczne: stawiania na pierwszym planie terenów zielonych: parków, skwerów, ogrodów, relacji do rzek i kanałów oraz autorstwo nowej zabudowy według projektów architektów berlińskich lub miejscowych, kształconych na berlińskich uczelniach. Największy wkład w zabudowę w okresie pruskim wnieśli m.in. architekci: Józef Święcicki, Fritz Weidner, Karl Bergner, Paul Böhm, Rudolf Kern, Erich Lindenburger, Carl Rose, Alfred Schleusener, Paul Sellner, Heinrich Seeling oraz miejscy radcy budowlani: Heinrich Grüder (1871–1877), Wilhelm Lincke (1878–1886), Carl Meyer (1886–1912), Heinrich Metzger (1912–1920), a w okresie międzywojennym m.in.: Jan Kossowski, Bogdan Raczkowski, Kazimierz Ulatowski i inni.
Rozległe Śródmieście słynie przede wszystkim z XIX i XX-wiecznej zabudowy, w stylach historyzujących (eklektyzm, neorenesans, neobarok, neogotyk, historyzm malowniczy, secesja i modernizm). Wschodnia część Śródmieścia została zbudowana na założeniach miasta-ogrodu, wobec czego zabudowa przeplata się tutaj z zielenią parków. Właśnie w tym rejonie jest zlokalizowana dzielnica muzyczna, gdzie zbudowano szereg obiektów kulturalnych i oświatowych.
Na terenie Śródmieścia znajduje się większość zabytkowych gmachów użyteczności publicznej: administracyjnych, oświatowych, kulturalnych, neogotyckie i neobarokowe kościoły oraz pierzeje wielkomiejskich kamienic wzdłuż najważniejszych traktów miejskich: ul. Gdańskiej, Dworcowej, Cieszkowskiego, Alei Mickiewicza i innych. Bogate w detale, sztukaterie i ornamenty kamienice i wille są wielkim walorem zabytkowej i współczesnej architektury miasta. Kilka obiektów ze Śródmieścia jest traktowanych jako symbole miasta np. pomnik Łuczniczki z 1910 r., monumentalna Fontanna Potop z 1904 r. (odbudowywana), czy też neobarokowy hotel „Pod Orłem”. Istnieją także fontanny i nowe pomniki, m.in. „Ławeczka” z pogromcą Enigmy, bydgoszczaninem Marianem Rejewskim.
Zabytkowe kościoły
Bydgoszcz posiada kilkanaście zabytkowych obiektów sakralnych, w tym cztery sanktuaria, późnogotyckie kościoły z okresu przełomu średniowiecza i renesansu oraz neogotyckie i neobarokowe z czasów historyzmu. Warte zwiedzenia są przede wszystkim: katedra św. św. Marcina i Mikołaja z 1466 r. – sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości, kościół pobernardyński zbudowany latach 1552–1557, kościół klarysek, z którego wieży codziennie w południe grany jest hejnał Bydgoszczy. Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego à Paulo jest jednym z najciekawszych w Polsce przykładów nawiązania do Panteonu w Rzymie.
Wśród kościołów architektury historyzującej najbardziej okazałe są: kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Andrzeja Boboli, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Trójcy Świętej, św. Mikołaja.
Muzea, turystyka festiwalowa
W Bydgoszczy znajduje się regionalne Muzeum Okręgowe mieszczące się w kilku budynkach rozsianych po starówce (zwłaszcza na Wyspie Młyńskiej), Muzeum Wojsk Lądowych oraz jedyne w Polsce działające w czynnej aptece Muzeum Farmacji. Istnieje również Muzeum Mydła i Historii Brudu, Muzeum Kanału Bydgoskiego, Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego, Muzeum Wolności i Solidarności, Muzeum Fotografii, Muzeum Oświaty, Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych, Muzeum Misyjne duchaczy i inne.
Bydgoszcz słynie również z kilkunastu festiwali, które przyciągają widzów także spoza miasta. Działają tu znane sceny muzyczne Filharmonii Pomorskiej, Opery Nova oraz scena Teatru Polskiego. Filharmonia organizuje festiwale: „Bydgoski Festiwal Muzyczny” i „Musica Antiqua Europae Orientalis”, opera „Bydgoski Festiwal Operowy”, zaś teatr „Festiwal Prapremier”. Sporą publiczność zyskują również koncerty oraz imprezy plenerowe typu „Ster na Bydgoszcz”.
Oddzielną kwestią jest duża różnorodność imprez sportowych, w tym wielu klasy międzynarodowej, a wręcz światowej, które przyciągają kibiców z całej Polski.
Turystyka kongresowa i biznesowa
W Bydgoszczy znajduje się duże Centrum Kongresowe, które zajmuje jeden z kręgów Opery Nova (gmach ma formę trójlistnej koniczyny, dwa kręgi zajmuje opera). W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu Opery. W 24 września 2015 r. otwarto Bydgoskie Centrum Targowo-Wystawiennicze znajdujące się na ul. Gdańskiej przy granicy z Osielskiem.
W 2009 r. według Katalogu Usług Konferencyjnych, wydawanego przez Meetings Management bydgoskie centrum znalazło się w czołówce największych tego typu obiektów w kraju. Miasto jako duży ośrodek gospodarczy jest poza tym miejscem szkoleń oraz turystyki biznesowej.
Stary Fordon
Na terenie administracyjnym Bydgoszczy znajduje się dawne miasteczko Fordon, lokowane w średniowieczu, które posiada własny rynek staromiejski oraz kilka zabytków. Fordon posiada układ przestrzenny z XV wieku, natomiast obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje położenie Fordonu, którego rynek jest oddalony od Wisły zaledwie o 200 m., a z mostu przez Wisłę prezentuje się klasyczna nadwiślańska panorama byłego miasteczka. W 2023 otwarto nowe nabrzeże nad Wisłą, a w trakcie jest realizacja terenu rekreacyjnego w jego otoczeniu oraz promenady wzdłuż Wisły.
Nad starym Fordonem dominują wieże trzech świątyń, które były niegdyś różnych wyznań: katolicka, ewangelicka i żydowska. W XVIII wieku Fordon zamieszkiwali w większości Żydzi, a nad Wisłą znajdowała się królewska komora celna ustanowiona tutaj przez króla Zygmunta III Wazę.
Zabytki militarne
II wojna światowa pozostawiła w Bydgoszczy i okolicy atrakcje dla miłośników militariów. W lasach na terenie Zakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta, znajdują się tajemnicze obiekty hitlerowskiej fabryki materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, która zaliczała się do największych pod względem areału fabryk zbrojeniowych wzniesionych na obszarach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Do dziś na tym obszarze pozostały kilkanaście kilometrów dróg-betonówek, bocznic kolejowych i kilkadziesiąt zamaskowanych w lesie budynków, a także kilka kilometrów tuneli. W 2011 r. w 8 obiektach strefy produkcji nitrogliceryny (1% powierzchni całej fabryki, która obejmowała obszar 23 km²) otwarto Eksploseum – skansen architektury przemysłowej III Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną.
Poza tym w podbydgoskich lasach znajdują się liczne schrony i obiekty powojskowe. Strona polska pozostawiła po sobie linię obrony Wojska Polskiego (zwaną Przedmościem Bydgoskim) w Kruszynie-Osówcu, gdzie siłami członków i sympatyków Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier” urządzono skansen.
Turystyczne nagrody i wyróżnienia
Wraz z postępem rewitalizacji terenów nadrzecznych, parkowych i zabytkowej architektury, Bydgoszcz zyskuje coraz większą markę turystyczną w kraju i na świecie. W rankingach organizowanych przez fachowe media Bydgoszcz niejednokrotnie znajduje się w gronie miast polskich uchodzących za topowe turystycznie. Np. twórcy rankingu Poland Sotheby’s International Realty podkreślają, że:
Po 2010 Bydgoszcz otrzymała szereg nagród i wyróżnień w zakresie turystyki, m.in.:
Tytuł Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2011 w kategorii wystawy techniki dla Exploseum Centrum Techniki Wojennej DAG Fabrik Bromberg przyznany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego;
Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny 2012 dla Wyspy Młyńskiej nadany przez Polską Organizację Turystyczną;
Bydgoszcz wśród 10 najlepszych celów podróży w Polsce w 2013 według największej na świecie witryny turystycznej Tripadvisor;
Nominacja do 7 nowych Cudów Polski 2013 dla Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy – miesięcznik National Geographic Traveler;
Certyfikat „Gmina Przyjazna Turystom” przyznany w 2014 Bydgoszczy przez Pismo Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” wraz z PTTK;
Bydgoszcz uznana za 5 najpiękniejsze miasto w Polsce w 2014 roku według rankingu Poland Sotheby’s International Realty – platformy dla agencji pośredniczących w handlu nieruchomościami o statusie luksusowych na całym świecie.
W 2015 roku Exploseum w Bydgoszczy zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, zyskując rangę tzw. punktu kotwicznego, jednego z 6 w Polsce i 77 w Europie – miejsca industrialne o ponadregionalnym znaczeniu dla przemysłowej historii Europy i o dużym potencjale turystycznym
Bydgoszcz 8 najlepszym celem podróży w Polsce w 2015 według Tripadvisor (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim);
Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy ulokowane w 2015 przez National Geographic Traveler na pierwszym miejscu wśród pięciu najciekawszych muzeów w Polsce
Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy zdobywa prestiżową nagrodę w konkursie Tourism Trends Awards 2016 oraz nominację w konkursie World Travel Awards 2016
Bydgoszcz 5 najlepszym celem podróży w Polsce w 2017 według Tripadvisor (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim, m.in. przed Poznaniem, Toruniem);
Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy otrzymuje w 2017 Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny Polskiej Organizacji Turystycznej, wcześniej to wyróżnienie otrzymały Exploseum, Wyspa Młyńska oraz Festiwal Filmowy Camerimage.
Szlaki turystyczne i otoczenie
Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza oraz silne zalesienie okolic Bydgoszczy sprawia, że wytyczono na obszarze podmiejskim kilkadziesiąt znakowanych szlaków turystycznych. Zagęszczenie szlaków w okolicy Bydgoszczy jest największe w regionie i większe niż w wielu innych dużych miastach. Spośród szlaków pieszych można wyróżnić:
szlaki Brdy (9) – prowadzą one na północ od Bydgoszczy głównie terenami leśnymi wzdłuż Brdy i Zalewu Koronowskiego,
szlaki Wisły (14) – obejmują cztery krainy: Dolinę Dolnej Wisły, dorzecze dolnej Wdy, zachodnią część Pojezierza Chełmińskiego i północne krańce Puszczy Bydgoskiej,
szlaki Noteci (12) – prowadzą dorzeczem Noteci, obejmując część etnicznych terenów Kujaw i Pałuk, przez Bydgoskie Łąki Nadnoteckie oraz Puszczą Bydgoską krzyżując się w okolicy Jeziora Jezuickiego.
Przez Bydgoszcz przebiega najdłuższa w Europie Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 oraz kilka innych: po Dolinie Dolnej Wisły, dookoła Doliny Fordońskiej, Rowerowy Szlak Przyjaźni Bydgoszcz-Toruń i inne. Przez Bydgoszcz zaplanowany jest również przebieg trasy rowerowej Eurovelo nr 9.
Na obszarze miasta i w najbliższym jego otoczeniu znajdują się cztery grodziska słowiańskie z VI-XI w.: Wyszogród, Zamczysko, Pawłówek i Strzelce Dolne. Miasto słynie również z turystyki wodnej, za sprawą spływów kajakowych na Brdzie oraz żeglugi barkami turystycznymi na szlakach żeglugowych: Wielkiej Pętli Wielkopolski, Pętli Toruńskiej, Pętli Kujawskiej, na Wiśle i Noteci. W dzielnicy Opławiec znajduje się ośrodek wypoczynkowy (Janowo) oraz sanatorium (wybudowane w 1904). W promieniu 20 km znajduje się ok. 10 kąpielisk nad jeziorami. Najbliższe są w Pieckach i Chmielnikach nad Jeziorem Jezuickim oraz w Borównie nad jeziorem Borówno. Stan czystości wody w Brdzie (II klasa) umożliwia kąpiel w rzece na jej odcinku górnym.
W najbliższym otoczeniu miasta znajduje się zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, zwany „bydgoskim Wilanowem”, Puszcza Bydgoska, zyskująca coraz bardziej na turystycznej marce Dolina Dolnej Wisły, a w odległości ok. 20 km Zalew Koronowski, atrakcyjny dla żeglarzy i wodniaków. Miasto jest dobrym punktem wypadowym w Bory Tucholskie, na Ziemię Chełmińską (zabytki pokrzyżackie) oraz na Kujawy i Pałuki, gdzie wytyczono Szlak Piastowski. W 2008 w Solcu Kujawskim, 15 km od Bydgoszczy powstał park jurajski, zaś w 2012 podobny obiekt w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku.
Noclegi
W Bydgoszczy znajduje się jeden hotel pięciogwiazdkowy (Bohema) oraz pięć czterogwiazdkowych: City, Holiday Inn, Pod Orłem, Słoneczny Młyn oraz Sepia. Oprócz nich znajduje się ok. 20 obiektów niższej klasy. Według danych GUS w 2013 r. w Bydgoszczy funkcjonowało 25 turystycznych obiektów noclegowych (w tym 18 hoteli), dysponujących 3 tys. miejsc. Udzielono 238 tys. noclegów, w tym 90% w hotelach. Oferowanych jest także 105 miejsc w schronisku młodzieżowym oraz kilkaset w obiektach oferujących pokoje gościnne.
Gospodarka
Bydgoszcz jest ósmym pod względem wielkości w kraju i największym w regionie kujawsko-pomorskim ośrodkiem gospodarczym. Jest również czwartym w Polsce północnej miejscem pracy najemnej, którego zasięg oddziaływania wykracza poza województwo kujawsko-pomorskie. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wynosiło 56 tys. osób (7. miejsce w kraju), z czego 90% przypadało na sektor prywatny.
Pierwszoplanowe znaczenie w gospodarce miasta mają usługi i przemysł. Jego struktura jest zdywersyfikowana, lecz najważniejsze znaczenie mają branże:
chemiczna, w tym przetwórstwa tworzyw sztucznych, skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Przemysłowego,
informatyczna i nowoczesnych usług dla biznesu Business Process Outsourcing (BPO) / Share Service Center (SSC), skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego,
elektromaszynowa, w tym produkcji taboru kolejowego i tramwajowego skoncentrowana wokół firmy PESA jej poddostawców,
spożywcza.
Wizytówką gospodarczą miasta i największym miejscowym przedsiębiorstwem są Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, produkujące tabor kolejowy i tramwajowy. W mieście obecnych jest wiele grup kapitałowych, koncernów i korporacji międzynarodowych. W Bydgoszczy znajduje się około 25% kujawsko-pomorskich firm eksportujących swoje wyroby za granicę. Duże znaczenie posiada rozwinięte otoczenie biznesu – banki, usługi finansowe, instytucje ubezpieczeniowe, obsługa nieruchomości i firm, targi, klastry przemysłowe, organizacje gospodarcze, baza hotelowa klasy prestiż, połączenia lotnicze (w tym towarowe).
Specyfikę gospodarczą Bydgoszczy dopełnia otoczenie, powiat bydgoski, a zwłaszcza najbliżej położone i rozwinięte gminy: Białe Błota, Osielsko, Nowa Wieś Wielka i Solec Kujawski, których parametry gospodarcze są wyraźnie lepsze niż przeciętne obszary wiejskie. Aglomeracja Bydgoszczy grupuje 30% podmiotów gospodarczych w województwie kujawsko-pomorskim, w tym ponad 50% podmiotów dużych, zatrudniających ponad 1000 osób. Aktywność zawodowa w Bydgoszczy jest najwyższa w regionie, natomiast stopa bezrobocia – najniższa. Dodatkowo Bydgoszcz stanowi miejsce pracy dla 30 tys. osób dojeżdżających z zewnątrz (dane z 2011). Saldo dojazdów daje Bydgoszczy 4. miejsce w Polsce północnej, po Warszawie, Poznaniu i Gdańsku.
Miasto w rankingach gospodarczych
Specyfika bydgoskiej gospodarki wyraża się m.in. w skromnej obecności w rankingach przedsiębiorstw o największych przychodach (np. 500 Polityki), gdyż to nie przedsiębiorstwa handlowe, wykazujące duży obrót decydują o obrazie gospodarczym miasta, lecz m.in. branża przetwórcza (przychody – 7. miejsce w kraju). Należy podkreślić, że największe przedsiębiorstwa bydgoskie są często filiami, względnie oddziałami ogólnopolskich lub globalnych grup kapitałowych, a jednocześnie ponad połowa kujawsko-pomorskich firm o największym zatrudnieniu znajduje się właśnie w Bydgoszczy. Firmy bydgoskie są szeroko reprezentowane w rankingach promujących jakość wyrobów i usług (Teraz Polska, Dobre bo Polskie, Medal Europejski itp), wskaźniki rozwoju (Gazele Biznesu, Złota Setka itp.) lub etykę prowadzenia działalności gospodarczej (Firmy Fair Play). W 2015 spośród 121 firm z kujawsko-pomorskiego wyróżnionych jako Diamenty Forbesa jedna trzecia to firmy z Bydgoszczy (28) i powiatu (10). Na uwagę zasługują lokalne udogodnienia w prowadzeniu i rozwoju biznesu. W 2015 Bydgoszcz zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu Doing Business in Poland 2015 przygotowanym przez Bank Światowy.
Rys historyczny
Bydgoszcz posiada bogate tradycje handlowe i przemysłowe. Tradycja handlu sięga średniowiecza, natomiast przemysłu początku XIX wieku. Rozwój Bydgoszczy opierał się na przesłankach wynikających z jej położenia na styku działów wodnych (Bydgoski Węzeł Wodny) i szlaków komunikacyjnych (szlak bursztynowy). Począwszy od XV wieku Bydgoszcz stała się centrum handlu zbożowego dla północnej Wielkopolski, a w wieku XVI miasto należało do największych ośrodków handlu spławnego w Rzeczypospolitej. W okresie staropolskim Bydgoszcz była także sporym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, gdzie funkcjonowało kilkanaście cechów. Na terenie Rzeczypospolitej znane były piwo bydgoskie oraz wyroby garncarskie, odnotowane m.in. w dziele Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi (1595).
W XVI wieku piwo bydgoskie obok czterech innych było zatwierdzone przez Sejm jako piwo eksportowe Rzeczypospolitej. Podpiętrzona w jazie miejskim Brda była źródłem energii dla napędu różnorodnych manufaktur, m.in. młynów wodnych, tartaków, garbarni. W mieście znajdowała się m.in. żupa solna (1522) i warzelnia soli (1579), mennica królewska (1594–1688) oraz papiernia (1648). Bydgoszczanie aż do końca XVII wieku posiadali monopol na handel solą na terenie Wielkopolski. Od połowy XVII wieku handel i gospodarka miejska przeżywała kryzys wskutek wojen szwedzkich, ale nawet wtedy miasto wyróżniało się pod względem spławu towarów. W życiu gospodarczym miasta ważną rolę odgrywały także targi oraz sześciokrotnie w roku jarmarki, na które mieszczanie otrzymali przywileje królewskie.
Duże znaczenie dla rozwoju przemysłu i handlu ukierunkowanego na Europę Zachodnią miała budowa Kanału Bydgoskiego w 1774 W końcu XVIII w. przepływało nim ok. 1000 łodzi i tratew rocznie, a w połowie XIX wieku już osiem razy więcej. Bydgoszcz była pośrednikiem w dostawie drewna i zboża z Królestwa Kongresowego oraz maszyn i wyrobów przemysłowych z Niemiec. Z kolei włączenie miasta do sieci kolejowej w 1851 zadecydowało o zaistnieniu w Bydgoszczy rewolucji przemysłowej, która całkowicie zmieniła jego oblicze w II połowie XIX w. i doprowadziła do metropolizacji Bydgoszczy. Ranga kolei w Bydgoszczy była bardzo duża. Tutaj znajdowała się Dyrekcja Kolei Wschodniej zarządzająca siecią od Berlina po Kłajpedę oraz siedziba warsztatów kolejowych, największych we wschodnich prowincjach Niemiec. W XIX wieku Bydgoszcz dzięki rozwojowi komunikacji wodnej, kolejowej i przemysłu rozwijała się najszybciej spośród miast zaboru pruskiego. Przez cały XIX wiek szczególne znaczenie miał w Bydgoszczy przemysł maszyn i urządzeń do obróbki drewna i maszyn rolniczych oraz przemysł spożywczy. Wiele powstałych wtedy przedsiębiorstw istnieje do dnia dzisiejszego np. Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” (1852), Zakład Sygnałów Kolejowych Fiebrandta (1864), Fabryka Obrabiarek do Drewna (1865), Fabryka Maszyn Löhnerta (1868), Fabryka Mebli Ottona Pfefferkorna (1884), Rzeźnia Miejska (1890) i wiele innych.
Na szczególną uwagę zasługuje rozwój od lat 70. XIX w. przemysłu drzewnego. Wielkie ilości drewna spławiane z Królestwa Kongresowego Wisłą do Gdańska i Kanałem Bydgoskim do centralnych Niemiec sprzyjały powstaniu w Bydgoszczy w latach 90. XIX w. zespołu przedsiębiorstw (tartaków, stolarni, fabryk mebli, sklejek, opakowań drewnianych) położonych wzdłuż nabrzeży dolnej Brdy, które zapoczątkowały wschodnią dzielnicę przemysłową. Rozwojowi tej dziedziny gospodarki sprzyjała regulacja Brdy (1879) i budowa portu drzewnego w Brdyujściu, regulacja Wisły (1880–1892), a w 1890 powstanie przedsiębiorstwa Żegluga Bydgoska.
Po 1920 bydgoski ośrodek przemysłowy rozwijał się w dalszym ciągu, m.in. w latach 1920–1939 trzykrotnie szybciej przybywało pracowników, niż w okresie pruskim (1860–1914). Od podstaw rozwinęły się wtedy nowe gałęzie przemysłu, które mają wydatny udział w gospodarce Bydgoszczy do dnia dzisiejszego: przede wszystkim przemysł chemiczny i elektrotechniczny. Poza tym nadal rozwijał się przemysł metalowy i precyzyjny, większe niż dotąd znaczenie miał przemysł lekki, zwłaszcza skórzany i włókienniczy. Przemysł spożywczy utrzymał wysoką pozycję. Zmniejszył się natomiast udział przemysłu maszynowego i drzewnego, wskutek utraty rynków zbytu w Niemczech. Do nowych zakładów założonych w okresie międzywojennym należały m.in.: Fabryka Wyrobów Gumowych „Kauczuk” (1920), Polska Spółka Akcyjna Persil (1930), Kabel Polski Towarzystwo Akcyjne (1923), Fabryka Artykułów Elektrotechnicznych S. Ciszewskiego (1923), Fabryka Rowerów „Tornedo”, Fabryka Pasmanterii, Taśm i Pasów „Pasamon” (1922), Fabryka Wyrobów Czekoladowych i Cukierniczych „Lukullus”. W bydgoskich zakładach skonstruowano pierwszą w Polsce maszynę do pisania, istniał tu jedyny w przedwojennej Polsce zakład produkcji kabli izolowanych, pierwsza fabryka w Polsce produkująca płyty, błony i papier fotograficzny, czy też jedyny zakład produkujący pianina i fortepiany (Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda).
Istotny wpływ na rozwój bydgoskiego przemysłu miała rozbudowa Gdyni oraz budowa magistrali węglowej Śląsk-Gdynia, której węzeł i dyrekcja zlokalizowana była w Bydgoszczy. Bydgoszcz wyróżniała się gospodarczo w regionie „Wielkiego Pomorza”. W 1930 r. wartość wykupionych świadectw przemysłowych była dwa razy większa, niż w Toruniu, Grudziądzu i Włocławku razem wziętych. W dwudziestoleciu międzywojennym istotnym działem gospodarki Bydgoszczy był także handel, prowadzony zarówno wodą (Kanał Bydgoski, Wisła), jak i koleją (magistrala węglowa). W 1925 otwarto w Bydgoszczy Giełdę Drzewną jedyną w kraju, a w 1933 r. Giełdę Zbożowo-Towarową, której obroty stawiały ją na trzecim miejscu w kraju (po Poznaniu i Lwowie, a przed giełdą warszawską).
W czasie II wojny światowej Niemcy zbudowali pod miastem w Puszczy Bydgoskiej zakład produkcji materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, którego powierzchnia sięgała 23 km². W 1946 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców podczas II wojny światowej miasto odznaczono Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. W okresie powojennym w PRL przemysł został odbudowany i w mieście działało wiele zakładów przemysłowych. W latach 50. XX w. wykorzystano infrastrukturę niemieckiej fabryki do uruchomienia w tym miejscu Zakładów Chemicznych (Zachem i Nitrochem) wytwarzających produkty chemii organicznej i nieorganicznej oraz materiały wybuchowe dla wojska. Od tego czasu był to największy zakład w mieście dystansujący Warsztaty Kolejowe. Ponadto funkcjonowały w mieście inne przedsiębiorstwa wojskowe: Zakłady Elektromechaniczne „Belma” produkujące miny i zapalniki oraz Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 specjalizujące się w remoncie i modernizacji samolotów bojowych. Charakterystyczną cechą industrializacji miasta w latach powojennych było opieranie się na istniejących i posiadających dobre tradycje przemysłach i zakładach pracy: chemicznym, elektrotechnicznym, elektromaszynowym, odzieżowym, skórzanym, drzewnym, spożywczym. Miasto stało się centrum produkcji rowerów w Polsce. Specyfiką polityki gospodarczej państwa prowadzonej w Bydgoszczy była rozbudowa i modernizacja istniejących zakładów o wieloletnich tradycjach, nie zaś jak w wielu ośrodkach w kraju budowa od podstaw nowych wielkich zakładów przemysłowych, tzw. „budów socjalizmu”. Rozpoczęto również proces dyslokacji zakładów z centrum miasta do dzielnic składowo-przemysłowych: Osowej Góry na zachodzie oraz Bydgoszcz Wschód, Siernieczek i Zimne Wody na wschodzie miasta. Jednym z ważniejszych osiągnięć przemysłu bydgoskiego było wyprodukowanie w 1958 przez Zakłady Radiowe Unitra-Eltra pierwszego w Polsce miniaturowego odbiornika radiowego, w którym tradycyjne lampy zostały zastąpione tranzystorami. W latach 70. największymi producentami na rynek i eksport, niejako wizytówkami miasta były m.in.: Zakłady Rowerowe Romet, Zachem, Eltra, Telfa, Pollena, Modus, Kobra. W mieście istniały także Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Zremb-Makrum”, Stomil Bydgoszcz oraz Zakłady Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych.
Po 1989 kilka dużych przedsiębiorstw bydgoskich upadło (Zakłady Rowerowe Romet, Kobra, Foton, Zachem). Natomiast w wyniku procesów prywatyzacyjnych kilkanaście dużych firm bydgoskich zostało wchłoniętych przez korporacje krajowe i międzynarodowe: Unilever, Nokia, Canpack, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Enea, Mlekpol, Colian, IKEA Grene, Tyco, Globalmalt itd. Przykładami lokalnych firm, które utworzyły własną markę wchodząc na rynek globalny są m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, Oponeo.pl, czy też Grupa kapitałowa Immobile.
Gospodarka Bydgoszczy w statystyce
W 2013 w Bydgoszczy zatrudnionych było 117 tys. osób, co stanowiło 27% zatrudnionych w województwie kujawsko-pomorskim. Stopa bezrobocia wynosiła 8,8%, wobec 13,4% w kraju i 18,1% w regionie. W 2013 co trzecia oferta pracy w województwie dotyczyła pracodawcy z Bydgoszczy. W mieście funkcjonowało 43,4 tys. podmiotów gospodarczych, z tego jedynie 2% w sektorze publicznym. Najwięcej w sekcji handel i naprawy (26%), budownictwo (10%), działalność naukowo-techniczna (10%) i przetwórstwo przemysłowe (9%).
Według sekcji PKD 2007 w Bydgoszczy prowadziło działalność 31 tys. osób fizycznych, 12,4 tys. osób prawnych, 350 jednostek samorządowych. W podziale na formy prawne funkcjonowały 3 przedsiębiorstwa państwowe, 115 spółdzielni, 1085 fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz 4,4 tys. spółek handlowych, w tym 563 z udziałem kapitału zagranicznego. 96% podmiotów gospodarczych to mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób. Prawie 2 tys. firm zatrudniało od 10 do 250 osób, 53 – w zakresie 250-1000 osób, a 14 – powyżej 1000 osób. W 2013 przychody ze sprzedaży produktów i usług (bez sekcji handel i naprawy) wynosiły w Bydgoszczy 12,4 mld zł, z czego 70% wartości przypadało na przemysł, a 10% – budownictwo. W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu największy udział mają wyroby z tworzyw sztucznych i gumy (17%), artykuły spożywcze (12%), wyroby z metali (11%), papier i wyroby z papieru (7%), maszyny i urządzenia (5%) oraz meble (4%).
Lokalne przedsiębiorstwa
Największymi pracodawcami w Bydgoszczy w 2014 były m.in.: Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz (3300 osób), Atos IT Services (1500), Poczta Polska (1500, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy i regionalne centrum logistyczne w Lisim Ogonie), iQor Global Services (1400), PKP Cargo (1400), Enea (1400), MZK Bydgoszcz (1300), Stomil Bydgoszcz (1000), IMS Sofa (1000), Alcatel-Lucent (1000), Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 (1000), Bank Pocztowy (950), Tyco Electronics (930) i inne. Dużymi pracodawcami są również podmioty sfery społecznej, np. szpitale, szkoły, uczelnie oraz urzędy.
Największymi płatnikami podatku CIT za rok 2013 były przedsiębiorstwa: Bank Pocztowy, NeuPack Polska (należące od 1995 do austriackiego koncernu Mayr-Melnhof Bydgoskie Zakłady Opakowań Drukowanych), Miejskie Wodociągi i Kanalizacja, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Frosta, Supravis Group (wywodząca się z firmy PPH Gąsior), Polmass, ZETO oraz PESA.
W Bydgoszczy czynnych jest nadal szereg przedsiębiorstw z tradycjami, sięgającymi XIX wieku oraz dwudziestolecia międzywojennego, m.in.:
Hotel Pod Orłem w Bydgoszczy – 1800
Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz – 1851
Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” – 1852
Gazownia w Bydgoszczy – 1859
Fabryka Obrabiarek do Drewna – 1865
BZE Belma – 1868
Makrum – 1868
Prasowe Zakłady Graficzne – 1869
Hotel Ratuszowy w Bydgoszczy – 1881
Bydgoskie Fabryki Mebli – 1884
Miejskie Zakłady Komunikacyjne w Bydgoszczy – 1888
Bydgoskie Zakłady Mięsne – 1890
Żegluga Bydgoska – 1891
Zakład Energetyczny Bydgoszcz – 1896
Zieleń Miejska (Deputacja Ogrodów Miejskich) – 1898
Miejskie Wodociągi i Kanalizacja – 1900
Bydgoskie Zakłady Sklejek – 1914
Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” – 1920
Tele-Fonika Kable (Bydgoska Fabryka Kabli) – 1920
Kolejowe Zakłady Łączności – 1920
Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy – 1920
Jutrzenka – 1922
Eltra – 1923
Pasamon – 1924
Alcatel-Lucent (Telfa) – 1928
Unilever (Bydgoszcz) (Bydgoskie Zakłady Chemii Gospodarczej Pollena) – 1932.
Na uwagę zasługuje rozwijający się sektor nowoczesnych usług, do których zalicza się przede wszystkim: finanse i księgowość, usługi informatyczne, obsługę klienta, zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie zaopatrzeniem, dokumentacją, dostawami, badania i rozwój, usługi prawne. W Bydgoszczy znajduje się szereg międzynarodowych przedsiębiorstw typu Business Process Outsourcing (BPO) oraz Share Service Center (SSC), będących liderami tej branży w kujawsko-pomorskim. Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora są to m.in.:
Atos Origin, Alcatel-Lucent, JPMorgan Chase, Teleplan Polska, Jabil Global Services, Mobica Limited, Genesys, Asseco Poland, Sunrise System, Bazy i Systemy Bankowe, TELDAT, Postadata i inne.
W mieście funkcjonują również centra rozliczeniowo-finansowe, np. Livingston International, BPH Centrum Korporacyjne, Centrum Operacyjne Grupy Banku Pocztowego, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej. W 2014 w sektorze BPO/SSC w Bydgoszczy pracowało ponad 7 tys. osób, z czego ponad 70% w szeroko rozumianej branży informatycznej. Do tego należy doliczyć ponad 1 tys. pracowników w dziedzinie finansów i rachunkowości oraz niespełna 0,5 tys. pracowników call center.
Marki gospodarcze
Do rozpoznawalnych produktów wytwarzanych w przedsiębiorstwach bydgoskich należą m.in.:
składy kolejowe, autobusy szynowe i tramwaje (PESA) obecne w wielu regionach i miastach polskich i zagranicznych (Warszawa, Łódź, Gdańsk, Elbląg, Toruń, Bydgoszcz, Segedyn, Sofia, Królewiec, Moskwa),
pasty do zębów (Signal, Amodent), szampony i odżywki do włosów (Timotei, Sunsilk, Andrelon), płyny do kąpieli (Dove), kostki toaletowe (Domestos),
słodycze marki Jutrzenka m.in. bakalie w czekoladzie, batony Alibi i Apetit, ciastka Jeżyki, Elitki, Petit Beurre, wafle Familijne, Grześki,
paluszki rybne i mrożonki (Frosta),
Natomiast przykładami lokalnych marek gospodarczych oprócz tramwajów PESA i słodyczy Jutrzenka są m.in. wyroby cukiernicze Sowa znane w kraju i w Europie, marka handlowa Oponeo.pl znana ze sprzedaży opon na rynku polskim i europejskim, Bydgoskie Meble – marka obecna w Polsce i Niemczech od końca XIX wieku, wielokrotnie nagradzana, marka odzieży Quiosque znana na terenie całego kraju, Vivid Games – marka gier mobilnych znana na świecie.
Koncerny i korporacje
W Bydgoszczy funkcjonuje ponad 550 spółek z udziałem kapitału zagranicznego, co stanowi ok. 30% potencjału regionu, a licząc z powiatem – blisko 40%. Swoje przedsiębiorstwa posiadają tutaj korporacje produkcyjne, m.in.: Unilever, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Mlekpol, IMS Group, Grupa Pilkington, Tyco, Lexel A/S, Schieder, MMP Neupack, Prettl, Bierbaum, Frosta, Helvetia Furniture, SPX, OKT, Global Malt, East Pack, Wentworth, jak i usługowe: Grupa Energetyczna Enea, Schenker, Polska Grupa Farmaceutyczna, Nokia, Atos IT Services, Livingston International, Teleplan, Jabil, Mobica, Sunrise System, Metro AG, Grene, Cogifer, Asseco, Dräger Medical i wiele innych.
Przykładami lokalnych firm, wykazującymi ekspansję krajową i globalną są m.in. Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz, Oponeo.pl, Makrum, Abramczyk, Drozapol-Profil i inne.
Parki przemysłowe i centra biznesowe
Od 2004 w Bydgoszczy funkcjonuje Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny o powierzchni 283 ha. Jest to przestrzeń atrakcyjna dla prowadzenia działalności gospodarczej z uwagi na ulgi w podatkach, ochronę, dostępne media i tereny, bliskość szlaków komunikacyjnych: kolejowej magistrali węglowej, DK5, DK10, portu lotniczego z terminalem cargo i rejsami do portów przesiadkowych. W BPPT na terenie 46 ha utworzona została podstrefa Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W ramach przyjaznej inwestorom polityki władz miejskich, w Bydgoszczy obowiązuje zwolnienie z podatku od nieruchomości dla nowych inwestycji, w których utworzono nowe miejsca pracy. W 2015 w BPPT funkcjonowało 61 przedsiębiorstw zatrudniających ok. 2 tys. osób.
Oddzielnym zagadnieniem jest rozwój centrów biurowo-biznesowych wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa z branży informatycznej i firmy rozliczeniowo-finansowe. Nowe centra biurowe, rozwijające się po 2010, to: Biznes Park Kraszewskiego 1, Bydgoskie Centrum Biznesu, SCANPARK Business Center, Your Office, ML Office, F262.
Otoczenie biznesu
W Bydgoszczy funkcjonuje szereg instytucji tzw. otoczenia biznesu, wspierających rozwój przedsiębiorczości oraz zrzeszających przedsiębiorców. W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało szereg instytucji finansowych o zasięgu regionalnym, 230 kancelarii prawnych, 21 firm leasingowych, 13 domów maklerskich, 247 biur rachunkowych, 17 wypożyczalni samochodów osobowych, 24 izb i organizacji gospodarczych, 10 instytucji targowych z 14 imprezami targowymi.
W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje administracji państwowej i samorządowej, m.in. Najwyższa Izba Kontroli, Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Rynku Rolnego, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Inspektoraty podległe Wojewodzie Kujawsko-Pomorskiemu (Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Farmaceutyczny, Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Weterynarii, Nadzoru Budowlanego, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Handlowa, Inspekcja Transportu Drogowego, Inspekcja Geodezyjna i Kartograficzna, Sanepid). Mają tu siedziby oddziały regionalne rozlicznych urzędów m.in.: Generalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, Głównego Urzędu Statystycznego, Głównego Urzędu Miar, Probierczego, Dozoru Technicznego, Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Komunikacji Elektronicznej, Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych i inne. W 2015 r. zdecydowano o ulokowaniu w Bydgoszczy Zarządu Dorzecza Wisły, administrującego większością wód śródlądowych w Polsce.
Przedsiębiorczość w mieście i regionie wspierają liczne instytucje i stowarzyszenia gospodarcze, m.in.: Bydgoska Agencja Rozwoju Regionalnego, akademickie i miejskie inkubatory przedsiębiorczości, kilkanaście izb gospodarczych, w tym kilka ogólnopolskich (Izba Gospodarcza „Wodociągi Polskie”, Polska Izba Gospodarcza Elektrotechniki i inne), regionalne izby branżowe urbanistów, architektów, inżynierów, radców prawnych, związki i zrzeszenia gospodarcze, fundusze pożyczkowe, Sieć aniołów biznesu, centra i kluby eksportera, Business Centre Club, Rotary International. Wśród instytucji zajmujących się wdrażaniem osiągnięć nauki w działalność przemysłową wyróżnia się Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy oraz centrum rozwoju holdingu PESA.
Klastry gospodarcze
W 2007 utworzono Bydgoski Klaster Przemysłowy skupiający firmy z branży narzędziowej i przetwórstwa tworzyw sztucznych oraz szereg instytucji okołobiznesowych. W 2013 kilkanaście bydgoskich firm sektora informatycznego, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy oraz miasto Bydgoszcz zawarło umowę o współpracy w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego, natomiast w 2014 powołano Bydgoski Klaster Lotniczy, którego jednostką wiodącą są Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2. Istnieje poza tym szereg innych klastrów, skupiających m.in. agrobiznes, branże chemiczną, turystyczną, medyczną, rzemiosło i inne. Klastry przyczyniają się do rozwoju innowacji i zastosowaniu nauki w przemyśle.
Targi
W Bydgoszczy odbywa się rocznie około 14 imprez targowych i wystawienniczych. Największe to: Międzynarodowe Targi Maszyn i Urządzeń dla Wodociągów i Kanalizacji „Wod-Kan” (400 wystawców z Polski i Europy) organizowane przez Izbę Gospodarczą „Wodociągi Polskie”. Na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku Myślęcinek w 2012 r. powstało Centrum Targowo-Wystawiennicze, dla którego w 2015 wzniesiono nową halę wystawienniczą w Myślęcinku.
Instytucje finansowe w Bydgoszczy
Tradycje
Najstarszą placówką w Bydgoszczy związaną z szeroko pojętymi finansami była mennica (1594–1688), która od 1627 do 1644 była jedynym tego typu czynnym zakładem w Koronie Polskiej. Do napędu urządzeń bydgoskiej mennicy szeroko wykorzystywano wodną siłę napędową nurtu rzeki Młynówki, co na równi z dogodnym położeniem Bydgoszczy przy wodnym szlaku komunikacyjnym (Brda, Wisła) przyczyniło się do rozwoju zakładu. Do 1601 mennica działała jako prywatny zakład Stanisława Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego i generalnego administratora ceł koronnych. Od 1613 była już mennicą królewską Zygmunta III Wazy (jedną z czterech obok mennic w Olkuszu, Gdańsku i Warszawie). W 1632 zakład przekształcono w mennicę koronną, zarządzaną przez podskarbiego koronnego. Po potopie szwedzkim w bydgoskiej mennicy wybijano masowo pierwsze monety polskie nazywane złotówkami – tymfy Jana Kazimierza (1663–1666), których różnica między wartością nominalną, a faktyczną miała służyć finansowaniu skarbu królewskiego. W tym samym czasie w podobny sposób wybijano również masowo szelągi miedziane (boratynki). W XVII wieku mennica bydgoska była porównywalna z najlepszymi zakładami europejskimi. W 1621 wybito w niej największe do dzisiaj złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy.
Natomiast pierwsza instytucja o charakterze banku została założona w Bydgoszczy w 1787 r.
W połowie XIX wieku w Bydgoszczy istniała m.in. filia pruskiego Banku Królewskiego w Berlinie z siedzibą przy ul. Długiej 52. W latach 1863–1866 dla tej instytucji zbudowano neorenesansowy budynek w administracyjnej części miasta przy ul. Jagiellońskiej według proj. arch. Hermanna Cuno. W XIX i początku XX wieku na Pomorzu i w Wielkopolsce dominowały banki niemieckie, w tym Ostbank für Handel und Gewerbe z siedzibą w Bydgoszczy. Funkcjonowało także 5 banków polskich.
W okresie międzywojennym liczba banków w Bydgoszczy kształtowała się w granicach 17-26 (w tym 4-6 niemieckich). Wśród banków miejscowych wyróżniały się Bank Dyskontowy Towarzystwo Akcyjne, Bank Bydgoski (do 1929 – Komunalna Kasa Oszczędności) oraz Niemiecki Bank Ludowy. Natomiast siedzibę dawnego Banku Królewskiego w Berlinie przy ul. Jagiellońskiej zaadaptowano dla Banku Polskiego w Warszawie. W 1925 r. gmach rozbudowano według proj. arch. Z. Mączyńskiego z Warszawy.
Po wojnie w budynku zlokalizowano oddział Narodowego Banku Polskiego. W 1954 r. były już w Bydgoszczy trzy oddziały NBP, które zajmowały m.in. budynki przy ul. Jagiellońskiej 4 i 8. Po reformie bankowości przeprowadzonej w 1969 r. I oddziałowi NBP w Bydgoszczy przypadła rola kontroli i finansowania (w skali krajowej) drobnego handlu, przemysłu, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. W 1974 r. NBP założył w Bydgoszczy przedsiębiorstwo informatyczne Bazy i Systemy Bankowe, producenta kompleksowych rozwiązań informatycznych dla instytucji Skarbu Państwa oraz administracji publicznej.
Po 1989 NBP pozostał w roli banku centralnego, podczas gdy otwarto rynek dla banków komercyjnych. W latach 90. XX w. w Bydgoszczy zaistniał „boom bankowy”, który charakteryzował się otwarciem kilkudziesięciu oddziałów banków komercyjnych i powstaniem kilku rodzimych. Nowo wzniesiona siedziba mBanku w Bydgoszczy w formie „nowych spichrzy” uzyskała tytuł najpiękniejszego budynku użyteczności publicznej w Polsce lat 90. XX wieku.
Współczesność
W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje finansowe, m.in.
Narodowy Bank Polski Oddział Okręgowy, Jagiellońska 8 – wojewódzki oddział polskiego banku centralnego
Izba skarbowa, Warmińskiego 18 – podlega jej 23 urzędów skarbowych w województwie
Urząd Kontroli Skarbowej, Marcinkowskiego 7
Regionalna Izba Obrachunkowa, Świętej Trójcy 35
Kujawsko-Pomorski Urząd Skarbowy, Grunwaldzka 50 – obsługuje duże podmioty gospodarcze z całego województwa, istnieją także 3 miejskie oddziały urzędu skarbowego
ZUS, Świętej Trójcy 33 – oddział w Bydgoszczy, z inspektoratami w Bydgoszczy, Inowrocławiu, Nakle, Sępólnie, Świeciu, Tucholi, Żninie
KRUS, Wyczółkowskiego 22 – Oddział Regionalny w Bydgoszczy, z placówkami terenowymi w całym województwie plus powiat chojnicki
Bazy i Systemy Bankowe – przedsiębiorstwo informatyczne należące do NBP, stowarzyszone ze Związkiem Banków Polskich
Regionalne Centrum Sprzedaży KIR – oferujące sprzedaż kwalifikowanych podpisów elektronicznych
34 banków ze 167 placówkami, w tym jedyny ogólnopolski bank z centralą w regionie kujawsko-pomorskim (Bank Pocztowy), 13 Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych, 59 firm konsultingowych, 156 agencji reklamowych, 211 firm ubezpieczeniowych
ogólnopolskie centra rozliczeniowe: Poczty Polskiej, Banku Pocztowego, PKP Cargo, Banku BPH
PZU – oddział i regionalne centrum ubezpieczeń komunikacyjnych
Totalizator Sportowy – oddział wojewódzki
Centra handlowe
Najstarszym domem towarowym w Bydgoszczy (1911), który pełni swą funkcję częściowo po dzień dzisiejszy jest Jedynak przy ulicy Gdańskiej w centrum miasta. Rozwój sieci hiper- i supermarketów nastąpił od 1996. Według danych GUS w 2014 w Bydgoszczy znajdowało się 12 hipermarketów (3x Carrefour, 2x Auchan, Tesco, E.Leclerc, Makro, Castorama, OBI, Leroy Merlin (od 2002), IKEA i inne) i 72 supermarkety. Na osiedlach funkcjonowało 15 targowisk oraz ponad 5 tys. sklepów drobnodetalicznych. W 2014 miasto dysponowało 4 dużymi (powyżej 50 tys. m²) galeriami handlowo-rozrywkowymi oraz 4 mniejszymi:
Centrum Handlowe Rondo (1998) – 60 tys. m², w tym hala hipermarketu ok. 8 tys. m², trzypoziomowa galeria z parkingiem podziemnym i hipermarketem Auchan oraz 46 butikami z częścią gastronomiczną (m.in. McDonald’s)
Centrum Handlowe Tesco (2000) – hala sprzedaży ok. 10 tys. m², butiki, jedyne w Bydgoszczy otwarte 24 h
Centrum Handlowe Auchan (2001) – 17,6 tys. m² (hipermarket 11,5 tys. m² – największa powierzchnia w Bydgoszczy, galeria handlowa 6,1 tys. m² – 46 butików), parking naziemny, w pobliżu Leroy Merlin, Decathlon i Ikea
Galeria Pomorska (2003, rozbudowa 2014) – 76 tys. m², w tym 8 tys. m² to hala sprzedaży Carrefour; dwupoziomowa galeria liczy około 150 butików, kręgielnię, multipleks Helios, część restauracyjną i rozrywkową oraz parking naziemny i wielopoziomowy
Centrum Handlowe Glinki (2006) – mieści salę sprzedaży Carrefour oraz ok. 20 butików
Focus Mall (2006) – czteropoziomowa galeria handlowa (90 tys. m²) ze 150 butikami, multipleksem Cinema City i dwupoziomowym parkingiem na dachu
Dom Mody Drukarnia (2007) – sześciokondygnacyjna galeria handlowa (w tym 3 kondygnacje handlowe, 3 to parkingi) o powierzchni 25 tys. m² w centrum miasta przy ul. Gdańskiej
Galeria Fordon (2008) – czterokondygnacyjna galeria handlowa o pow. 7 tys. m² i ok. 18 butikami
Centrum Handlowe Zielone Arkady (2015) – czteropoziomowa galeria handlowa największa w województwie (115 tys. m²) z 200 butikami, częścią rozrywkową i 6-kondygnacyjnym parkingiem
Tradycyjną rolę handlową spełnia także centrum miasta z ulicami handlowymi: Gdańską, Dworcową, Długą, Śniadeckich, lecz po 2000 r. ich rolę przejmują w coraz większym stopniu galerie handlowe.
Transport
Bydgoszcz jako węzeł komunikacyjny – rys historyczny
Rozwój historyczny Bydgoszczy ściśle związany jest z jej korzystnym położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W okresie prehistorycznym i staropolskim najważniejsze znaczenie miał kierunek południkowy. Rozwój osady umożliwiło położenie na szlaku bursztynowym, a później na lądowym szlaku śląsko-pomorskim. Wyrazem dużego znaczenia komunikacyjnego grodu bydgoskiego była budowa przed 1250 stałego mostu przez Brdę, gdzie pobierano opłaty celne. W wiekach XIV–XVII kluczowym czynnikiem miastotwórczym Bydgoszczy był rozwój handlu zbożem i drewnem na wodnym szlaku Wisły do Gdańska. Wiąże się z tym budowa licznych spichlerzy w mieście, powstanie najstarszego na terenie Korony cechu szyprów oraz wzrost liczby mieszkańców.
Po zagarnięciu miasta przez Prusy w 1772 i budowie Kanału Bydgoskiego (1774) większego znaczenia nabrał kierunek równoleżnikowy. Śródlądowa droga wodna Wisła-Odra stała się konkurencją dla transportu morskiego przez Gdańsk. Przez cały wiek XIX i początek XX w. przewóz towarów rzekami osiągał w Bydgoszczy swoje apogeum. Na początku XX w. przez Kanał Bydgoski przechodziła jedna trzecia całego dowozu drewna do Niemiec, a nad Brdą powstał port rzeczny ze stocznią oraz jeden z największych w Niemczech portów drzewnych. Od 1851 nowym czynnikiem miastotwórczym stała się dla Bydgoszczy kolej, z uwagi na lokalizację węzła Pruskiej Kolei Wschodniej. W 1862 zbudowano Kolej Warszawsko-Bydgoską, która do 1877 (otwarcia Kolei Nadwiślańskiej) stanowiła jedyne połączenie północnych Niemiec z Rosją. Przez 20 lat do lat 70. XIX wieku Bydgoszcz była między Poznaniem a Gdańskiem jedynym tak dużym węzłem kolejowym, przez który przechodził w całości tranzyt z Królestwa Kongresowego, Rosji, Królewca i Gdańska do Berlina.
W 1849 zlokalizowano w mieście pierwszą w Europie i na świecie państwową Dyrekcję Kolei, która stała się najbardziej prestiżową instytucją, jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w XIX wieku. Do 1895 dyrekcja zarządzała Pruską Koleją Wschodnią, obejmując swym zasięgiem prowincje: Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Poznańskie i Pomorze Zachodnie. Dodatni wpływ kolei dotyczył zarówno rozwoju przemysłu i handlu w Bydgoszczy w okresie rewolucji przemysłowej (m.in. powstały najstarsze w Polsce Warsztaty Naprawy Kolei, dziś holding Pesa), jak również rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Śródmieście). Do 1914 wzniesiono w Bydgoszczy 10 mostów na Brdzie i Kanale Bydgoskim oraz najdłuższy w Niemczech kratownicowy most przez Wisłę o długości 1,35 km. Po powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 ponownego znaczenia nabrał południkowy kierunek komunikacyjny. W 1933 Bydgoszcz stała się węzłem i siedzibą dyrekcji magistrali węglowej Śląsk-Gdynia – największej inwestycji transportowej II Rzeczypospolitej. Oprócz tego nadal duże znaczenie miał transport wodny, a także podjęto przewozy lotnicze (loty cywilne do Warszawy, Lwowa i Wilna).
W okresie powojennym korzystne położenie komunikacyjne nadal przyczyniało się do rozwoju miasta. Jednakże w nowym układzie granic Polski, osłabiona została rola Bydgoszczy jako bezpośredniego zaplecza komunikacyjnego Gdyni i Gdańska. W konsekwencji w latach 70. planowaną autostradę A1 odsunięto od Bydgoszczy na rzecz Torunia, mimo że wymagało to budowy dwóch przepraw przez Wisłę w odległości zaledwie 50 km. W latach 60. powstała południowa obwodnica drogowa miasta, zmodernizowano linie kolejowe oraz miejski układ komunikacyjny. Kolejowa magistrala węglowa nadal spełniała funkcję głównej tranzytowej linii towarowej służącej do zaopatrywania portów Trójmiasta. Mimo że spadło znaczenie gospodarcze drogi wodnej Wisła-Odra, w Bydgoszczy istniało jedno z większych w Polsce przedsiębiorstw żeglugowych „Żegluga Bydgoska”. Przez cały okres powojenny prowadzono połączenia lotnicze z Gdańskiem i Warszawą, a w 2000 r. wprowadzono połączenia międzynarodowe.
Transport drogowy
Bydgoszcz położona jest na trasie paneuropejskiego korytarza transportowego VIa, którym przebiega trasa europejska E261. W Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych przewiduje się poprowadzenie przez Bydgoszcz dwóch dróg ruchu szybkiego. Przez miasto przebiegają:
drogi ekspresowe:
– oddany do użytku w 2020 r. odcinek jest zachodnią obwodnicą Bydgoszczy i prowadzi od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Północ”. Tym samym wyprowadza on ruch tranzytowy z centrum miasta i usprawnia ruch do Poznania i Wrocławia w ramach trasy europejskiej E261 (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresową S10)
– od 2008 istnieje odcinek na południowej i zachodniej obwodnicy miasta od węzła „Bydgoszcz Południe” do węzła „Bydgoszcz Zachód” (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresową S5)
drogi krajowe:
– z Bobolic do Sokołowic k. Oleśnicy, łączy Bydgoszcz z Koninem i Kaliszem, oraz pośrednio z Koszalinem (odcinek od węzła „Bydgoszcz Opławiec” do węzła „Bydgoszcz Południe” ma wspólny przebieg z drogami ekspresowymi S5 oraz S10)
– z Pawłówka (węzeł Bydgoszcz Zachód) do Lubicza (węzeł Lubicz), wzdłuż północnego brzegu Wisły łączy Bydgoszcz z Toruniem;
drogi wojewódzkie:
– 7-kilometrowy odcinek łączący drogę ekspresową S5 oraz S10 w Białych Błotach z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy,
– 3-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 80 z alejami Jana Pawła II, przebiega w całości przez miasto,
– 16-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 5 w Trzeciewcu z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy (Fordonie),
– Kamieniec – Bożenkowo – Strzelce Dolne, część lokalnej północnej obwodnicy miasta (nie dochodzi do granic miasta),
– Czarnowo – Solec Kujawski, obecnie brakuje stałej przeprawy przez Wisłę (nie dochodzi do granic miasta),
– Przyłubie – Solec Kujawski – Otorowo, naturalne przedłużenie ulicy Toruńskiej (nie dochodzi do granic miasta)
Natężenie ruchu na wjazdach i wyjazdach z miasta wynosi 98,6 tys. pojazdów na dobę (pomiar ruchu z 2005), w tym 13,5% pojazdów ciężkich. Tranzyt na wylotach wynosi ok. 30% ruchu całkowitego, co znaczy, że większość kierowców znajduje w Bydgoszczy punkt docelowy. Spośród 9 głównych dróg wylotowych z Bydgoszczy, największy ruch dobowy pojazdów stwierdzono na wylocie południowym i północnym (droga krajowa nr 5, 20 tys., pomiar ruchu z 2005)
Przebudowy dróg
W latach 2006–2007 dokonano przebudowy do parametrów drogi ekspresowej 5-km odcinka 5 i 25 Bydgoszcz-Stryszek. Powstały dwa bezkolizyjne węzły: „Lotnisko” i „Bydgoszcz Południe”. W latach 2008–2010 powstał 11-km dwujezdniowy odcinek S5 i S10 na południowej obwodnicy miasta wraz z węzłem „Bydgoszcz Błonie”. W 2015 rozstrzygnięto przetarg na budowę S5, łączącej Bydgoszcz z Gnieznem i Poznaniem, a na północy z A1 (E75). W grudniu 2019 oddano do użytku północny odcinek obwodnicy drogi ekspresowej S5 od węzła „Bydgoszcz Północ” do węzła „Bydgoszcz Opławiec”. W roku 2020 oddano do użytku zachodnią obwodnicę miasta w ciągu drogi S5 i S10, dzięki której powstało obejście miasta i wyprowadzenie ruchu tranzytowego w ciągu drogi krajowej nr 5 w ramach Europejskiej trasy E261.
Administracja drogowa
W Bydgoszczy znajduje się oddział Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, zajmujący się budową, remontami i utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, jak również Zarząd dróg wojewódzkich, spełniający te same zadania w odniesieniu do dróg wojewódzkich. Drogami powiatowymi (powiat bydgoski) zajmuje się Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, a drogami miejskimi w Bydgoszczy – Zarząd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej. Katedra Inżynierii Drogowej i Transportu na bydgoskim Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym zapewnia obsługę studialną, badawczą i planistyczną w zakresie ruchu drogowego i sieci transportowej na terenie regionu. W mieście ma siedzibę także Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego oraz Wojewódzki ośrodek ruchu drogowego z filią w Inowrocławiu.
Transport kolejowy
Bydgoski Węzeł Kolejowy tworzą trzy linie kolejowe znaczenia państwowego oraz trzy linie lokalne. Wśród linii znaczenia państwowego znajdują się:
(linia tranzytu międzynarodowego C-E 65/1) – węglowa magistrala kolejowa Chorzów Batory – Tczew, łącząca Śląsk z portami w Gdańsku i Gdyni. Przebiega ona przez miasto na kierunku południe-północ, umożliwiając połączenie z Trójmiastem i południem kraju;
(linia magistralna): Piła – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek – Kutno (dawna Kolej Warszawsko-Bydgoska). Umożliwia ona połączenie Bydgoszczy z Warszawą oraz pośrednio ze Szczecinem i Berlinem;
(obwodnica towarowa) na odcinku Nowa Wieś Wielka – Bydgoszcz – Maksymilianowo. Zbudowana w latach 1928–1930, omija stację Bydgoszcz Główna od wschodu.
Linie lokalne w Bydgoszczy to:
na odcinku Maksymilianowo – Kościerzyna – Gdynia;
: Bydgoszcz – Chełmża – Kowalewo Pomorskie;
: Bydgoszcz – Kcynia – Gołańcz – Poznań.
Linie 131 i 201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi w regionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linia nr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe. Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr 209 i 356.
Linia kolejowa z Bydgoszczy do Poznania przez Inowrocław oraz z Bydgoszczy do Gdańska przez Tczew została wyremontowana i obecnie pociągi poruszają się po tej linii z prędkością 120 km/h. Od czerwca 2013 część trasy Poznań – Gdańsk jest przystosowana do prędkości 140–160 km/h (odcinki Bydgoszcz-Laskowice Pomorskie – Tczew i Poznań – Gniezno-Bydgoszcz). Docelowy czas jazdy dla najszybszych pociągów z Bydgoszczy do Gdańska będzie wynosił 1 h 20 min, a do Poznania 1 h 24 min. A z Gdańska do Poznania w 2 h 45 min.
W granicach administracyjnych miasta znajduje się pięć dworców kolejowych: Główna, Leśna, Wschód, Bydgoszcz Emilianowo (nieczynny) i Bydgoszcz Fordon, a także 9 przystanków kolejowych. Najbardziej obciążona przewozami pasażerskimi jest stacja Bydgoszcz Główna, odprawiająca ok. 90% podróżnych. Stacja ta jako jedyna w województwie kujawsko-pomorskim jest zaliczona, obok 15 innych dworców w Polsce do kategorii Premium.
Jednostki i instytucje związane z kolejnictwem
W Bydgoszczy znajdują się wydziały spółek kolejowych, m.in.: PKP Polskie Linie Kolejowe (Zakład Linii Kolejowych i Zakład Maszyn Torowych), PKP Cargo (Zakład Przewozów Towarowych, Kasa Towarowa, Centralne Biuro Rozrachunków – od 1922 r.), PKP Energetyka (Zakład Kujawski), Kujawsko-Pomorski Zakład Przewozów Regionalnych, Komenda Regionalna Straży Ochrony Kolei. Mają tu siedzibę również duże podmioty gospodarcze, zajmujące się produkcją i usługami na rzecz kolei, m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz – producent składów kolejowych, w tym kolei dużych prędkości, Kolejowe Zakłady Łączności w Bydgoszczy (od 2013 r. w grupie PKP Informatyka) – większość polskich dworców kolejowych wyposażona jest w system tablic informacyjnych KZŁ, Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe Cogifer Polska i inne. PESA i PKP Cargo należą do największych pracodawców w Bydgoszczy i regionie kujawsko-pomorskim.
W Bydgoszczy mają siedzibę także ogólnopolskie organizacje związane z kolejnictwem: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych oraz Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei, a także Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych przy dworcu Bydgoszcz Wschód, prowadzona przez Bydgoskie Towarzystwo Przyjaciół Kolei.
Od 2015 przy Bydgoskiej Szkole Wyższej funkcjonuje jedyne w regionie kujawsko-pomorskim Technikum Kolejowe, które nawiązuje do Technikum Kolejowego im. Mikołaja Kopernika istniejącego w latach 1952–2007 w budynku Copernicanum w Bydgoszczy.
Transport lotniczy
Międzynarodowy port lotniczy
Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego Bydgoszcz-Szwederowo (kod ICAO: EPBY), zlokalizowany jest 3,5 km na południe od centrum Bydgoszczy. Jego zaletą oprócz bliskości do centrum, jest powiązanie z siecią dróg ruchu szybkiego (węzeł „Lotnisko” na S5, na wylocie z miasta). Połączenie z miastem zapewnia autobusowa linia nr 80.
Lotnisko w Bydgoszczy zostało zbudowane w czasach I wojny światowej, a weszło do użytku cywilnego w 1929. Posiada utwardzoną drogę startową o wymiarach 2500 × 60 m i jest 9. najruchliwszym portem lotniczym kraju. Od 2004 posiada nowoczesny terminal pasażerski. W 2015 odprawiono w porcie 341 tys. pasażerów, w roku 2019 425 tys. pasażerów. Od 2013 port jest włączony do transeuropejskiej sieci TEN-T.
Port lotniczy obsługują loty rejsowe linii Ryanair, Lufthansa (połączenie z Frankfurtem), WizzAir oraz LOT. Odprawiane są także letnie loty czarterowe (Bułgaria, Chorwacja, Grecja, Turcja), towarowe i loty lotnictwa ogólnego (ang.: general aviation).
Lotnisko aeroklubowe
Bydgoszcz posiada również drugie lotnisko, Bydgoszcz-Biedaszkowo (kod ICAO: EPBD), będące w posiadaniu Aeroklubu Bydgoskiego i lotnisko lotnictwa ogólnego. Lotnisko znajduje się w tym samym kompleksie co Międzynarodowy Port Lotniczy, z oddzielnym dojazdem i wejściem głównym od strony Biedaszkowa. Lotnisko posiada nieczynną betonową drogę startową na kierunku 13/31 o wymiarach 1000 × 50 metrów. Używane są oboczne pasy trawiaste o wymiarach 650 × 100, 650 × 100 i 590 × 100 m. Współrzędne geograficzne lotniska (środek nieczynnego betonowego pasa): .
Lądowiska
W 2015 w Bydgoszczy znajdowały się trzy sanitarne lądowiska:
im. dr. Antoniego Jurasza na dachu Szpitala Uniwersyteckiego nr 1, przy ul. Skłodowskiej-Curie
Lądowisko Bydgoszcz-10 Wojskowy Szpital Kliniczny przy. ul. Powstańców Warszawy 5.
Lądowisko na terenie Szpitala Uniwersyteckiego nr 2 przy ul. Biziela
Ponadto w rejonie węzła drogowego „Bydgoszcz Północ” w miejscowości Niwy znajduje się baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego.
Wystawy lotnicze
W maju każdego roku (od 2007) na terenie Wojskowych Zakładów Lotniczych nr 2 odbywają się targi techniki lotniczej Air Fair połączone z wystawą, dotyczącą zarówno lotnictwa cywilnego i turystycznego, wojskowego oraz szybownictwa. Lista wystawców w 2015 r. sięga ok. 120 podmiotów, a jeden dzień przeznaczony jest na bezpłatne zwiedzanie wystaw.
Transport wodny
W Bydgoszczy krzyżują się korytarze wodne wschodnio- i zachodnioeuropejskiego systemu śródlądowych dróg wodnych. Są to drogi:
E-40 Dolna Wisła (Morze Bałtyckie-Gdańsk-Bydgoszcz-Warszawa-Bug-Dniepr-Morze Czarne);
E-70 (Morze Północne-Antwerpia-Berlin-Bydgoszcz-Królewiec-Kłajpeda). Fragmentem tej drogi jest odcinek Odra-Wisła, spławny dzięki Kanałowi Bydgoskiemu.
Przez terytorium miasta przepływają trzy skanalizowane cieki, którymi możliwy jest transport wodny – zarówno o charakterze gospodarczym, jak i turystycznym: Wisła (14,4 km), Brda (skanalizowane 14,4 km) oraz Kanał Bydgoski (6,5 km).
Infrastruktura wodna
Bydgoszcz należy do pionierów wśród miast polskich w zakresie rewitalizacji i przywracania mieszkańcom terenów nadrzecznych. Obecne wykorzystanie gospodarcze dróg wodnych w obrębie Bydgoszczy jest niewielkie (na Brdzie istnieje od 1879 port drzewny, a od 1897 port rzeczny, w którym apogeum przeładunków sięgało 2 mln ton towarów rocznie), natomiast co roku wzrasta ich znaczenie turystyczne. Od 2005 na Brdzie kursuje Bydgoski Tramwaj Wodny o charakterze środka komunikacji publicznej (z rozkładem jazdy i biletami ZDMiKP). Oprócz tego dostępne do wynajęcia są jednostki pasażerskie, jachty oraz domy na wodzie (produkowane w Bydgoszczy). Na terenie miasta znajduje się 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich – wiele z nich posiada tradycje i architekturę z początku XX w. i dwudziestolecia międzywojennego. Tor regatowy w Brdyujściu jest jednym z krajowych centrów sportów wodnych. W 2009 oddano do użytku marinę Gwiazda na Kanale Bydgoskim, a Przystań Bydgoszcz od 2012 oferuje wynajem kajaków, łodzi, rowerów wodnych i motorówek, którymi można pływać w centrum miasta podziwiając jego waterfront. W Bydgoszczy-Janowie znajduje się stanica PTTK, gdzie kończą się zwyczajowo spływy kajakowe Brdą z Borów Tucholskich. Od 2000 roku realizowane są kolejne programy „Przywracania miastu rzeki Brdy”, „Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego”, „Rewitalizacji Wyspy Młyńskiej”, „Rewitalizacji bulwarów i nabrzeży Brdy oraz Kanału Bydgoskiego”, „Rewitalizacji Starego Fordonu wraz z zagospodarowaniem bulwaru nad Wisłą”. Wydane na te cele środki sięgają setek mln zł, a efekty widoczne są dla mieszkańców i turystów w postaci kilometrów przebudowanych nabrzeży, bulwarów, wyremontowanych mostów, śluz, jazów, budowy nowych obiektów hydrotechnicznych np. kaskad Międzywodzia oraz oczyszczonej wody w Brdzie, w której nawet w centrum miasta można swobodnie zażywać kąpieli.
Administracja wodna
W Bydgoszczy od 1 stycznia 2018 ma siedzibę regionalny zarząd gospodarki wodnej odpowiedzialny za rejon wodny Noteci (w tym Kanał Bydgoski). Pod RZGW w Bydgoszczy funkcjonują Zarządy Zlewni: w Inowrocławiu i Pile. W Bydgoszczy funkcjonuje również Urząd Żeglugi Śródlądowej (jeden z 8 w kraju), którego rejon działania od 2018 roku obejmuje Wisłę na całym jej odcinku. W ramach nowej struktury urzędy żeglugowe w Warszawie i Krakowie są delegaturami UŻŚ w Bydgoszczy. W mieście zlokalizowany jest również Oddział Rejonowy Kujawsko-Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych, który obejmuje większość terenu województwa kujawsko-pomorskiego (po lewej stronie Wisły).
Komunikacja miejska
Obsługę transportu zbiorowego w Bydgoszczy, na zlecenie ZDMiKP, świadczy kilka firm. Wiodącym przewoźnikiem są Miejskie Zakłady Komunikacyjne MZK Bydgoszcz. Linie miejskie obsługuje również Mobilis. Pozostali przewoźnicy uruchamiają kilka linii miejskich (mikrobusy) oraz kilkanaście podmiejskich.
W Bydgoszczy w ramach komunikacji miejskiej funkcjonuje 47 linii autobusowych oraz 10 tramwajowych, a także Bydgoski Tramwaj Wodny.
Władze miasta stawiają na rozwój połączeń tramwajowych. W latach 2010–2012 wybudowano linię do Dworca PKP, natomiast od stycznia 2016 funkcjonuje linia do Fordonu. W 2021 otwarto odcinek torowiska na ul. Kujawskiej (łączący Górny Taras z centrum). Trwa budowa mostu tramwajowego Kazimierza Wielkiego. W marcu 2007 z bydgoskich ulic zniknęły autobusy marki Ikarus, zaś w 2008 pojawiły się dwa nowe tramwaje niskopodłogowe z bydgoskich zakładów Pesa. W kolejnych latach zakupiono kilkadziesiąt kolejnych tramwajów PESA Swing.
Komunikacja rowerowa
W 2015 w Bydgoszczy wyznaczonych i oznakowanych było 81 km dróg dla rowerów. 1 kwietnia 2015 uruchomiono Bydgoski Rower Aglomeracyjny z siecią 36 przystanków, a docelowo uwzględniający również część gmin: Osielsko, Białe Błota i Dąbrowa Chełmińska. System cieszy się bardzo dużą popularnością wśród społeczności bydgoszczan. W 2015 zanotowano 585 395 wypożyczeń, co stawia Bydgoszcz na 3. miejscu w kraju po Warszawie i Wrocławiu, a pod względem częstotliwości wypożyczania roweru (średnio 8 razy dziennie) na 3. miejscu w Europie za Dublinem i Barceloną
Komunikacja dalekobieżna
Bydgoszcz jest ważnym przystankiem dalekobieżnych kursów zbiorowej komunikacji samochodowej. Do kilku miast, m.in. Warszawy, Kołobrzegu, Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego kursują autobusy Komfort Busu. Z kolei PKS utrzymuje komunikację dalekobieżną m.in. do miast: Łódź, Chojnice, Słupsk, Koszalin, Grudziądz, Elbląg, Gniezno, Poznań, Wrocław, Katowice, Płock, Ostrołęka, Białystok, Warszawa, Ustka, Piła, Konin i innych, nie licząc mniejszych miejscowości w regionie bydgoskim. Bydgoszcz znajduje się w siatce połączeń Polskiego Busa – realizowane są bezpośrednie połączenia z Warszawą, Gdańskiem, Poznaniem, Wrocławiem, Berlinem i Pragą.
Infrastruktura transportowa
W 2013 w Bydgoszczy znajdowało się 748 km dróg, z czego 38 km przypadało na drogi krajowe, 9 km na wojewódzkie, 160 km na powiatowe, a 541 km na gminne. Tranzyt na kierunku wschód-zachód umożliwia południowa Obwodnica miasta: 10, częściowo przebudowana na S10 oraz 80, natomiast przemieszczanie w kierunku – północ-południe przejmuje 5, również częściowo przebudowana na S5. W 2013 roku 67% dróg miejskich posiadało nawierzchnię ulepszoną.
Inteligentny System Transportowy
W kwietniu 2015 uruchomiono w Bydgoszczy System ITS (Intelligent Transportation Systems) – jeden z pierwszych w kraju miejskich inteligentnych systemów usprawniających warunki ruchu kołowego. System obejmuje centralną część miasta, gdzie notuje się największe natężenie ruchu drogowego oraz ul. Fordońską, aż do wiaduktów warszawskich. System pozyskuje dane z drogowych urządzeń pomiarowych, optymalizując pracę sterowników sygnalizacji świetlnych, nadając priorytet komunikacji zbiorowej. Udostępnia użytkownikom aktualne informacje na tablicach zmiennej treści i tablicach informacji pasażerskiej. Podaje również wykorzystanie miejsc parkingowych na terenie Śródmieścia oraz naprowadza kierowców na trasy alternatywne. Wartość przedsięwzięcia wyniosła 54 mln zł, z czego 85% uzyskano z funduszy Unii Europejskiej.
Obiekty inżynierskie
Na terytorium miasta znajduje się 68 obiektów inżynierskich:
26 mostów,
23 wiadukty,
15 kładek dla pieszych,
2 przejścia podziemne,
2 tunele dla pieszych.
Największym z obiektów jest most przez Wisłę im. Rudolfa Modrzejewskiego, który ma długość 1 km. Natomiast najstarszym zachowanym obiektem w oryginalnej formie są ceglane, łukowe mosty kolejowe przez Brdę z 1851.
Oświata i nauka
Tradycje
Od XIV wieku w Bydgoszczy istniała szkoła parafialna, a w latach 1530–1725 trzyletnie Bernardyńskie Studium Filozoficzne, którego jednym z wykładowców był Bartłomiej z Bydgoszczy – autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego. Oprócz szkół zakonnych: karmelitów, bernardynów i klarysek od końca XVI wieku istniało w Bydgoszczy gimnazjum, zastąpione w 1637 przez kolegium jezuickie, którego gmach przy Starym Rynku (dzisiejszy ratusz) ufundował kanclerz wielki koronny, starosta bydgoski Jerzy Ossoliński. Po kasacie zakonu w 1780 kolegium przekształcono w szkołę realną, od 1808 szkołę departamentową, a w 1817 podniesiono ją do rangi Królewskiego Gimnazjum Klasycznego. W tym czasie w mieście istniało również ewangelickie seminarium nauczycielskie oraz szkoły prywatne i elementarne. W latach 1846–1914 wybudowano 8 nowych budynków szkolnych, a 2 rozbudowano. Wiele z nich służy po dzień dzisiejszy mieszcząc najbardziej renomowane placówki szkolne i wydziały bydgoskich uniwersytetów. W 1914 funkcjonowało w mieście m.in. 14 szkół ludowych i kilkanaście średnich. Do szkół wyższego poziomu zaliczały się m.in.:
Gimnazjum Klasyczne, od 1877 w budynku przy pl. Wolności 9;
Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, od 1879 w budynku przy ul. Bernardyńskiej 6;
Katolickie Seminarium Nauczycielskie, od 1907 w budynku przy ul. Seminaryjnej 3;
Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne (zał. 1904) w kamienicy secesyjnej przy al. Mickiewicza 9;
Wyższa Szkoła Muzyczna – założona w 1907;
Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (zał. 1911) – jedyna w Prowincji Poznańskiej państwowa szkoła artystyczna w gmachu przy ul. św. Trójcy 37.
Bogate tradycje w Bydgoszczy ma szkolnictwo specjalne przeznaczone dla dzieci niepełnosprawnych. W 1870 wzniesiono budynek Zakładu dla Niewidomych przy ul. Krasińskiego, a w 1902 kolejną placówkę przy ul. Kołłątaja. W 1895 przy ul. Reja otwarto Zakład dla Głuchoniemych.
W okresie międzywojennym najwyżej w hierarchii znajdowały się cztery polskie gimnazja państwowe i miejskie (szkoły średnie):
Państwowe Gimnazjum Klasyczne (pl. Wolności) męskie, od 1938 I Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego;
Państwowe Gimnazjum Humanistyczne (ul. Grodzka) męskie, od 1938 II Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Edwarda Śmigłego-Rydza;
Miejskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze (ul. Kopernika) męskie, od 1934 Miejskie Gimnazjum Męskie im. Mikołaja Kopernika;
Miejskie Żeńskie Katolickie Gimnazjum Humanistyczne (ul. Staszica), od 1938 Miejskie Katolickie Liceum i Gimnazjum Żeńskie.
Oprócz szkół państwowych funkcjonowały gimnazja prywatne, seminaria nauczycielskie oraz liczne szkoły zawodowe różnych typów i stopni, a także szkolnictwo wojskowe, artystyczne i muzyczne. Oprócz Bydgoskiego Konserwatorium Muzycznego w 1921 otwarto Bydgoską Szkołę Muzyczną, a w 1925 Miejskie Konserwatorium Muzyczne. Po II wojnie światowej znacznie rozbudowano bazę oświatową, m.in. do 1980 wzniesiono 41 nowych budynków szkolnych.
Oddzielne zagadnienie stanowią starania Bydgoszczy o powołanie w mieście uniwersytetu, które sięgają 1873. W latach 1903–1906 ulokowano w Bydgoszczy Instytuty Rolnicze, których strukturę zorganizowano na wzór uniwersytetu z czterema wydziałami: chemii rolnej, chorób roślin, higieny zwierząt i melioracji. Po włączeniu Bydgoszczy do II RP, w 1920, nastąpił intensywny rozwój instytutu, który po 1927 r. stał się oddziałem Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jego działalność kontynuowano, a nawet poszerzono również po 1945. Drugą placówką stanowiącą w założeniu zalążek Uniwersytetu Bydgoskiego była Królewsko-Pruska Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (1911), podniesiona w 1916 do rangi akademii. W latach 1920–1923 działalność szkoły kontynuowano pod nazwą Państwowa Szkoła Przemysłu Artystycznego. Od 1920 funkcjonowała w Bydgoszczy także Akademia Rolnicza, przeniesiona później do Cieszyna. Idea uniwersytecka doczekała się realizacji dopiero po II wojnie światowej, przy czym prowadziła poprzez naturalny rozwój miejscowego środowiska naukowego, skupionego od 1959 w Bydgoskim Towarzystwie Naukowym. Sumaryczny potencjał czterech uczelni publicznych powstałych do 1990 można było porównać z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Gwałtowny wzrost liczby studentów, kadry naukowej oraz uczelni niepublicznych w Bydgoszczy rozpoczął się po przełomie politycznym w 1989. Mimo planów połączenia w jeden uniwersytet, w latach 90. XX w. uczelnie bydgoskie zdecydowały się rozwijać samodzielnie. W 2004 Akademię Medyczną przekształcono w Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w 2005 powstał Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, a w 2006 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy (od 2021 Politechnika Bydgoska)
Szkolnictwo wyższe
W 2011 w Bydgoszczy istniało 16 jednostek szkolnictwa wyższego, w tym 9 uczelni (4 publiczne i 5 niepublicznych), 3 uczelnie teologiczne, w tym dwie będące sekcjami Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz 4 wydziały zamiejscowe uczelni publicznych i niepublicznych z Poznania, Torunia i Łodzi. Dodatkowo funkcjonowały dwa Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych, które oferowały dyplomy uczelni patronackich (Uniwersytet Poznański, Warszawski i Gdański). W Bydgoszczy znajdują się jedyne w województwie kujawsko-pomorskim publiczne uczelnie – techniczna, muzyczna i medyczna.
W 2014 studiowało w Bydgoszczy 36 tysięcy studentów (11. miejsce w kraju), co stanowiło 52% studentów w regionie kujawsko-pomorskim
Uczelnie publiczne
W Bydgoszczy działają cztery wyższe uczelnie publiczne, z których największą jest Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, na którym studiuje ponad 8 tys. studentów. Oferuje on 30 kierunków i ok. 60 specjalności na pięciu wydziałach: Humanistycznym, Pedagogiki i Psychologii, Matematyki, Fizyki i Techniki, Nauk Przyrodniczych oraz Administracji i Nauk Społecznych.
Drugą pod względem liczby studentów (ponad 7 tys. w 2020), ale też i najstarszą (1951) jest Politechnika Bydgoska im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich – największa i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna w województwie. Oferuje 27 kierunków i ok. 100 specjalności na 7 wydziałach: Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Mechanicznej, Rolnictwa i Biotechnologii, Technologii i Inżynierii Chemicznej, Telekomunikacji, Informatyki i Elektrotechniki, Biologii i Hodowli Zwierząt, Zarządzania oraz w Instytucie Matematyki i Fizyki.
Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego to państwowa uczelnia artystyczna. Kształci przyszłych artystów muzyków, kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów, na 4 wydziałach: Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku, Instrumentalnym, Wokalno-Aktorskim oraz Dyrygentury Chóralnej i Edukacji Muzycznej.
W Bydgoszczy znajduje się też Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika – wydzielona część toruńskiego Uniwersytetu, ukierunkowana na kształcenie studentów w naukach medycznych. Stanowi ona pod względem liczby kadry naukowej ok. jednej czwartej potencjału całego UMK. Uczelnia ta powstała w 1975 jako bydgoska filia Akademii Medycznej w Gdańsku, usamodzielniona w 1984 jako Akademia Medyczna im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, w 2004 włączona w struktury UMK z zachowaniem własnego patrona i siedziby w Bydgoszczy. Kształci się na niej 4,77 tys. studentów na 3 wydziałach: Lekarskim, Farmaceutycznym i Nauk o Zdrowiu. Baza uczelni opiera się również o kliniki zlokalizowane w 7 szpitalach (w tym dwóch uniwersyteckich).
W mieście działają również filie innych państwowych uczelni, m.in. Ośrodek Studiów Wyższych Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Sekcja Studiów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dwie uczelnie teologiczne: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej oraz Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego.
Uczelnie niepubliczne
Od 1998 nastąpił dynamiczny rozwój uczelni niepublicznych. Konsekwencją tego procesu jest ponad 35% udział studentów uczelni niepublicznych w ogólnej liczbie studiujących w Bydgoszczy w 2010. Spośród 6 niepublicznych szkół wyższych wyróżniają się trzy, zaliczane do czołówki w Polsce północnej: Wyższa Szkoła Gospodarki (zał. 1999, 3 wydziały, 17 kierunków studiów, 5,1 tys. studentów w 2010), Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (zał. 2000, 5 wydziałów, 11 kierunków studiów, 5,6 tys. studentów w 2010) oraz Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy (zał. 2007, 7 tys. studentów w Toruniu i Bydgoszczy). Pozostałe uczelnie niepaństwowe to: Wyższa Szkoła Środowiska (zał. 1998), Bydgoska Szkoła Wyższa (zał. 2004), Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (zał. 2005) oraz Wydziały Zamiejscowe: Wyższej Szkoły Informatyki i Umiejętności w Łodzi (od 2001), Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (od 2002), Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu (od 2007).
Instytuty naukowe
Bydgoszcz to również siedziba instytutów naukowych oraz innych jednostek współpracujących z uczelniami. Do najważniejszych jednostek naukowych, które posiadają swoje oddziały w Bydgoszczy należą: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego, Instytut Genetyki Sądowej i inne. Protoplastą wielu z tych jednostek są założone w 1903 Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy.
Towarzystwa naukowe
Bydgoszcz jest regionalnym ośrodkiem, w którym działalność prowadzi większość polskich stowarzyszeń naukowych. Wiele z bydgoskich oddziałów tych towarzystw ma zasięg obejmujący cały region kujawsko-pomorski, a w niektórych przypadkach go przekracza. Geneza niektórych organizacji sięga okresu międzywojennego, a nawet pruskiego (przed 1920). Niektóre z towarzystw prowadzą studia regionalno-historyczne. Wśród nich znajdują się najbardziej zasłużone dla miasta: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe i Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. TMMB należy do najstarszych stowarzyszeń regionalnych w Polsce (zał. 1832).
Niższe szkolnictwo
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 8 żłobków, 83 przedszkola, 34 oddziały przedszkolne przy szkołach oraz 12 punktów przedszkolnych. Opieką objętych było w nich 11,7 tys. dzieci. W 56 szkołach podstawowych uczyło się 17,5 tys. dzieci, a w 66 gimnazjach 9,2 tys. dzieci i młodzieży. W mieście funkcjonowało 19 ponadgimnazjalnych szkół zawodowych, 29 liceów ogólnokształcących dla młodzieży i 17 dla dorosłych oraz 53 szkół policealnych dla młodzieży i dorosłych. W bydgoskich gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych 52% młodzieży uczyło się języka angielskiego, a 40% – języka niemieckiego. W latach 2008–2012 w Bydgoszczy świadectwo dojrzałości uzyskiwało średnio 2,4 tys. maturzystów.
Wśród zespołów szkół znajdują się m.in. mistrzostwa sportowego (3), specjalne (2), budowlana, spożywcza, chemiczna, mechaniczna (2), samochodowa, drzewna, ekonomiczno-administracyjna, elektroniczna, gastronomiczna, handlowa, medyczna i inne.
International School of Bydgoszcz
W Bydgoszczy funkcjonuje jedyna w regionie szkoła międzynarodowa, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie. International School of Bydgoszcz założona dla dzieci oficerów wojsk NATO, kształci zarówno zagraniczne, jak i polskie dzieci.
Średnie szkoły artystyczne
Państwowy Zespół Szkół Muzycznych im. Artura Rubinsteina – szkoła I i II stopnia, istniejąca od 1925
Zespół Szkół Plastycznych im. Leona Wyczółkowskiego – od 1945
Szkoła Aktorska im. Adama Grzymały-Siedleckiego ul. Dworcowa 81
Policealna Szkoła Sztuk Pięknych w Bydgoszczy
Szkolnictwo specjalne
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy – istniejący od 1872
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej im. gen. S. Maczka w Bydgoszczy – istniejący od 1876
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy 03
Ośrodek Rewalidacyjno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem
Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli
W Bydgoszczy zlokalizowane jest Kujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty, Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli, Miejski Ośrodek Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy, Okręgowy Ośrodek Dokształcania Zawodowego, Bydgoski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i Usług Oświatowych, Centrum Doskonalenia Nauczycieli Towarzystwa Wiedzy Powszechnej i inne
Kultura
Tradycje kulturalne
Bydgoszcz jest liczącym się w kraju ośrodkiem kultury, zwłaszcza muzycznej. Tradycje teatru miejskiego sięgają XVII wieku, kiedy to w kolegium jezuitów wybudowano salę teatralną. W 1824 wzniesiono stały budynek teatru, przebudowany w 1895 do monumentalnej formy przez architekta Heinricha Seelinga z Berlina. Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne powstało w 1904, a w latach 1905–1945 istniała tu znana w Europie i na świecie Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda, liczne orkiestry oraz chóry zarówno niemieckie („Gesangverein”, „Liedertafel”), jak i polskie (św. Wojciech, Halka”, Moniuszko). W 1880 udostępniono pierwsze zbiory muzealne, w 1884 założono Bibliotekę Ludową, a w 1903 Bibliotekę Miejską, w 1913 ośrodek kształcenia artystycznego, a w 1909 pierwsze kino. Ośrodkiem polskiego życia kulturalnego był założony w 1907 Dom Polski, zniszczony w 1919 przez niemiecki Grenzschutz.
Repolonizacja miasta dokonana w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadziła do wytworzenia nowej polskiej elity kulturalnej w latach 30. XX w., rozwoju polskiego życia teatralnego, muzycznego, plastycznego, literackiego oraz rozwoju czasopiśmiennictwa. Po dramatycznym epizodzie II wojny światowej, trwał nadal proces rozwoju kulturalnego głównie pod względem instytucjonalnym. W latach 50. XX w. założono dwie instytucje muzyczne: Filharmonię Pomorską oraz Operę i Operetkę. Od 1974 istnieje Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy.
Stan obecny
W 2011 w Bydgoszczy czynnie działało ponad 80 organizacji, stowarzyszeń, fundacji zajmujących się szeroko rozumianą działalnością kulturalną. Osiem instytucji kultury korzysta z dotacji samorządu terytorialnego szczebla gminnego i wojewódzkiego. Są to: Opera Nova, Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego, Teatr Polski im. Hieronima Konieczki, Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki „Stara Ochronka”, Miejski Ośrodek Kultury, Galeria Miejska bwa, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego i Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Witolda Bełzy.
Uzupełnieniem oferty bydgoskich instytucji kultury jest działalność Akademii Muzycznej, Pałacu Młodzieży, młodzieżowych domów kultury, kilkunastu galerii sztuki, muzeów oraz stowarzyszeń i fundacji, których propozycje kulturalne łączą w sobie różne, często niekonwencjonalne dziedziny twórczości artystycznej. Do najbardziej znanych należą Stowarzyszenie Artystyczne „Mózg”, Eljazz, Fundacja Kultury Yakiza oraz Art House.
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 34 bibliotek (z filiami), z których usług korzystało blisko 50 tys. osób. 51 tys. seansów kinowych obejrzało 762 tys. osób. Muzea bydgoskie w 2013 zwiedziło 83 tys. osób. W ciągu 2012 roku 96 tys. osób wysłuchało koncertów w filharmonii, 71 tys. osób obejrzało spektakle operowe, a 24 tys. obejrzało sztuki teatralne.
W 2010 Bydgoszcz kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Doświadczenia zebrane podczas opracowywania aplikacji zaprocentowały zakotwiczeniem procesu rozwoju miasta w kulturze i poprzez kulturę, co wyrażono podczas I Bydgoskiego Kongresu Kultury, obradującego w 2011.
Filharmonia Pomorska
Filharmonia Pomorska im. I. J. Paderewskiego istnieje od 1953. Sala koncertowa (920 osób) zaliczana jest pod względem akustycznym do najlepszych w Europie, co potwierdzają opinie znanych twórców i krytyków muzycznych. Z uwagi na fenomen akustyki, cieszy się zainteresowaniem sławnych artystów. Na bydgoskiej estradzie występowało wiele światowych sław, m.in. Artur Rubinstein, Benjamin Britten, Witold Małcużyński, Luciano Pavarotti, Shlomo Mintz, Mischa Maisky, Kevin Kenner, Kurt Masur, Kazimierz Kord, Jerzy Maksymiuk i Antoni Wit. Gościło tu również wiele znakomitych zespołów.
Opera Nova
Opera Nova, istniejąca od 1956. W 1974 rozpoczęła budowę gmachu, składającego się z trzech kręgów, położonego nad Brdą. W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu. Opera Nova stała się kulturalna wizytówką Bydgoszczy na świecie. W bydgoskiej Operze odnosiły pierwsze sukcesy i zaczynały wielką karierę uznane dziś primadonny, np. Barbara Zagórzanka i Bożena Betley, jak też śpiewacy: Józef Stępień, Florian Skulski i inni. Gościli tu najwięksi artyści operowi krajowi, np. Antonina Kawecka, Teresa Żylis-Gara, Wiesław Ochman, jak też zagraniczni. Występowały tu także całe zespoły: Opery Wrocławskiej, Teatrów z Leningradu, Moskwy, Kijowa, Mińska i Fundacji Glubenkiana z Lizbony.
Teatry
Teatr Polski im. Hieronima Konieczki z XVI-wiecznymi tradycjami, powstał w 1949. Kontynuował on działalność Teatru Miejskiego, którego okazały budynek zburzono w 1945. Od 2002 jest inicjatorem jedynego w Polsce Festiwalu Prapremier. W 2022 otwarto nowy budynek Teatru Kameralnego.
W Bydgoszczy działa również kilka teatrów prywatnych: „Obok”, „Yakiza”, Teatr tańca Rozruch, plastyczny, słowa, Salon Młodych Twórców, oraz działają teatry alternatywne m.in. Teatr Pantomimy Dar. Ponadto przy Szkole Aktorskiej im. A. Grzymały-Siedleckiego istnieje Scena Prezentacji Teatralnych, która podejmuje szereg imprez ogólnopolskich: „Wiosna Teatralna”, „Peregrynacje z Melpomeną”, happeningi. W latach 1960–1986 funkcjonowała także druga scena teatralna: Teatr Kameralny, zaś od 2009 Bydgoski Teatr Lalek Buratino. W 2015 zainicjowano powstanie Teatru Rozmaitości przy IV śluzie Kanału Bydgoskiego z widownią 650 miejsc.
Chóry
W Bydgoszczy funkcjonuje około 30 chórów: akademickich, parafialnych, świeckich i młodzieżowych. Większość z nich należy do bydgoskich oddziałów stowarzyszeń: Polskiego Związku Chórów i Orkiestr oraz Federacji Caecilianum. Bydgoskie Towarzystwo Śpiewu „Halka” funkcjonujące nieprzerwanie od 1883 zalicza się do najstarszych chórów w Polsce.
Orkiestry
Próby organizacji zawodowej orkiestry miejskiej podejmowano na początku XX wieku (niemieckie Towarzystwo Orkiestrowe, zał. 1898), a także w latach 1921–1922. W okresie międzywojennym istniały w Bydgoszczy zespoły symfoniczne przy szkołach muzycznych, niemiecko-polska orkiestra teatralna (Deutsche Bühne) oraz kilkadziesiąt orkiestr dętych amatorskich i zawodowych. Pierwsza Miejska Orkiestra Symfoniczna powstała w Bydgoszczy w 1936, kierowana przez Alfonsa Rezlera. Reaktywowana w 1945 została przekształcona w 1953 w Orkiestrę Symfoniczną Filharmonii Pomorskiej. Niezależnie od tego wizytówką artystyczną Bydgoszczy w latach 1946–1955 była Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Bydgoszczy, która tworzyła na żywo oprawę muzyczną dla audycji Polskiego Radia. Kolejne orkiestry: symfoniczne, kameralne i dęte powstawały od lat 60. i związane były z rozwojem szkolnictwa średniego i muzycznego. W 2011 w Bydgoszczy funkcjonuje kilkadziesiąt orkiestr, z których kilka ma charakter zawodowy (Filharmonia, Opera, Akademia Muzyczna), a inne amatorskie zrzeszone są w Polskim Związku Chórów i Orkiestr.
Kluby muzyczne
W Bydgoszczy znajduje się blisko 40 klubów muzycznych. Klub Mózg założony przez Jacka Majewskiego i Sławomira Janickiego był jednym z ośrodków powstania tzw. muzyki yassowej, ważnej dla współczesnej kultury europejskiej. Z Mózgiem związani są tacy artyści jak Tomasz Gwinciński, Tymon Tymański, Marcin Świetlicki, Jerzy Mazzoll, Kazik Staszewski i wielu innych artystów polskich i zagranicznych. Do innych placówek, będących wyrazicielami lokalnego undergroundu oraz muzyki alternatywnej należą m.in.: Eljazz, Kuźnia, Węgliszek, Clan, Savoy, Sogo i wiele innych.
Muzea
Wśród muzeów bydgoskich największym jest regionalne Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego (od 1923), zajmujące kilka budynków w mieście, m.in. spichlerze nad Brdą i na Wyspie Młyńskiej. W Bydgoszczy działa też Muzeum Wojsk Lądowych specjalizujące się w dokumentowaniu najnowszej (XIX–XX w.) polskiej historii wojskowej, a w szczególności historii Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Exploseum, prezentujące zagadnienia związane z materiałami wybuchowymi i historią DAG Fabrik Bromberg oraz kilkanaście innych jednostek muzealnych.
Kina
W 2014 w Bydgoszczy funkcjonowały trzy multipleksy: Multikino (10 sal), Cinema City (13 sal) w Focus Mall oraz Helios w Galerii Pomorskiej (7 sal). Ofertę uzupełniają kina studyjne, m.in.: Kinoteatr Adria, Kino Orzeł, kino Pałacu Młodzieży, Kinoteatr Klubu IwSZ oraz dwa kina w Fordonie: Jeremi oraz w Domie Kultury Katolickiej „Wiatrak”. W sezonie wakacyjnym funkcjonują kina plenerowe: Perła przed Domem Mody Drukarnia, LPM przed Klubem Mózg oraz Blokada Filmowa – seanse nocne na najpiękniejszych ulicach Bydgoszczy.
Biblioteki
Najstarszą i największą historyczną kolekcję książek stanowi Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy, założona w 1488. W XIX wieku oprócz bibliotek urzędowych (poczta) i administracyjnych (rejencja) rozwijały się biblioteki naukowe, głównie należące do towarzystw niemieckich, np. Towarzystwa Technicznego, Przyrodniczego, Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego, czy też Instytutów Rolniczych (Centralna Biblioteka Rolnicza). W tym czasie powstawały również biblioteki przy szkołach średnich, garnizonowe, fachowe, w 1898 Biblioteka Ludowa, a w 1903 Biblioteka Miejska. Własne zbiory posiadały polskie stowarzyszenia kulturalne, oświatowe i rzemieślnicze. W 1867 Tomasz Śniegocki założył pierwszą polską księgarnię w mieście. W okresie międzywojennym powstała m.in. Biblioteka Lekarska (1921, największa na Pomorzu), biblioteka przy Muzeum Miejskim (1925), kolejne biblioteki wojskowe, szkolne i fachowe. Po 1945 siedzibę w Bydgoszczy miał m.in. Wydział Biblioteczny Instytutu Bałtyckiego, a w 1959 założono bibliotekę Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego.
W 2015 r. największą biblioteką w Bydgoszczy była Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr Witolda Bełzy, która posiadała na terenie miasta 34 filie oraz cenne starodruki m.in. „Regułę dla wszystkich zakonników” Hieronima Savonaroli z 1489 i rękopis „Roty” Marii Konopnickiej (1910). Do innych większych bibliotek należały m.in. Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna, zbiory Archiwum Państwowego, kilkanaście bibliotek uczelnianych, m.in.: UTP (1952, największa w regionie o profilu technicznym), UKW (1969), Akademii Muzycznej (1974), Akademii Medycznej (1984), Wyższej Szkoły Gospodarki, KPSW, Wyższej Szkoły Bankowej, biblioteki kościelne m.in. Prymasowskiego Instytutu Kultury Chrześcijańskiej, biblioteki wojskowe, m.in. Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Muzeum Wojsk Lądowych i wiele innych.
Od 1952 funkcjonuje nieprzerwanie Bydgoski Antykwariat Naukowy, który od 1969 prowadzi Bydgoskie Aukcje Antykwaryczne.
Stowarzyszenia
Najważniejszą organizacją prowadzącą działalność regionalną jest Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy powołane w 1923. Kontynuuje ono tradycje powstałego w 1832 Towarzystwa Upiększania Miasta Bydgoszczy. TMMB wydaje wiele wydawnictw poświęconych miastu (m.in. monumentalny wielojęzyczny album „Bo to jest Bydgoszcz”, album „Papież Jan Paweł II w Bydgoszczy”, „Muzyczna Bydgoszcz” oraz periodyki: „Kronika Bydgoska” – od 1967 – i „Kalendarz Bydgoski” – od 1968), organizuje liczne koncerty, konkursy dla bydgoszczan, troszczy się o ochronę miejsc pamięci i zabytków. Za pomocą szkolnych kół popularyzuje wiedzę o tradycjach Bydgoszczy wśród młodych mieszkańców miasta. W Bydgoszczy funkcjonują także inne stowarzyszenia popularyzujące literaturę, sztukę oraz kulturę innych krajów i regionów świata, m.in.: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział Bydgoszcz, Galeria Autorska Jana Kaji i Jacka Solińskiego, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej, Towarzystwo Polsko-Austriackie, Włoskie, Niemieckie, Nigeryjskie, Norweskie, Koreańskie i wiele innych.
Festiwale
W Bydgoszczy odbywa się kilkadziesiąt cyklicznych festiwali i przeglądów kulturalnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Najstarsze festiwale bydgoskie są organizowane przez Filharmonię Pomorską: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (1962) i kongres Musica Antiqua Europae Orientalis (1966). Pokaźne tradycje posiadają także organizowane przez Pałac Młodzieży: Ogólnopolski Konkurs Chórów a Cappella Dzieci i Młodzieży oraz Bydgoskie Impresje Muzyczne (1977).
Markę w kraju i za granicą wypracowały także takie festiwale jak: Międzynarodowy Konkurs Młodych Pianistów „Arthur Rubinstein in memoriam” organizowany przez Zespół Szkół Muzycznych, Bydgoski Festiwal Operowy, Artpop Festival Złote Przeboje Bydgoszcz, Festiwal Laureatów Konkursów Muzycznych, Festiwal Prapremier, Camera Obscura czy Pejzaż bez Ciebie – Festiwal Twórczości Niezapomnianych Artystów Polskich.
Miejski Ośrodek Kultury w Bydgoszczy organizuje m.in. festiwale: Międzynarodowy Festiwal Harmonijki Ustnej, na który zjeżdżają się wielbiciele tego instrumentu z całej Polski oraz największą imprezę literacką w regionie Międzynarodowy Festiwal Książki – Bydgoski Trójkąt Literacki, zaś Wojewódzki Ośrodek Kultury – Bydgoszcz Buskers Festiwal – Międzynarodowe Spotkania Artystów Ulicznych. Bydgoscy perkusiści mają także swój festiwal – są nim Bydgoskie Drums Fuzje.
W mieście odbywają się festiwale filmowe: Never seen in Bydgoszcz i AFF-Era Filmowa oraz przegląd kina niezależnego OFF-Era Filmowa. W latach 2010-18 w Bydgoszczy odbywał się największy na świecie festiwal poświęcony sztuce operatorów filmowych: Camerimage.
Gwara bydgoska
W 2008 na temat gwary miejskiej Bydgoszczy prof. Andrzej Stanisław Dyszak wydał (nakładem TMMB) „Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej”. Literackim świadectwem gwary jest książka Jerzego Sulimy-Kamińskiego „Most królowej Jadwigi”. We wrześniu 2012 ruszyła internetowa inicjatywa „Ratowanie Gwary Bydgoskiej”, w której wzięło udział ponad 1200 osób. Owocem ich prac jest opublikowany w internecie na początku stycznia 2013 Słowniczek Gwary Bydgoskiej.
Media
Bydgoszcz jest ośrodkiem, w którym znajdują się siedziby większości środków masowego przekazu z zasięgiem na województwo kujawsko-pomorskie. Znajdują się tu: regionalny oddział Telewizji Polskiej (TVP3 Bydgoszcz) (1973–1984 i od 1994), regionalna rozgłośnia radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw), największy w Polsce dziennik regionalny (Gazeta Pomorska) oraz liczne lokalne rozgłośnie radiowe, redakcje gazet i czasopism oraz portali internetowych. W 2013 siedzibę w Bydgoszczy miało 6 stacji radiowych oraz 15 redakcji prasowych. W mieście ukazują się 3 regionalne dzienniki: Gazeta Wyborcza Bydgoszcz, Express Bydgoski oraz Gazeta Pomorska, których mutacje lokalne (np. Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław) również wydawane są w Bydgoszczy.
Tradycje drukarstwa w Bydgoszczy sięgają 1806. Zakłady Graficzne w Bydgoszczy były w okresie międzywojennym jednym z większych zakładów poligraficznych w Polsce, wydawcą ekskluzywnych wydawnictw polskich, a po 1945 r. – największym w kraju kombinatem poligraficznym w zakresie druku podręczników i czasopism pedagogicznych. W 2008 wydano w Bydgoszczy 97 tytułów gazet i czasopism w nakładzie 58 tys. egzemplarzy (7. miejsce w kraju), natomiast w 2012 wydano 79% nakładu prasy wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim. Kilka czasopism ma zasięg krajowy. Bydgoszcz jest także ośrodkiem wydawniczym, w którym co roku wydawanych jest kilkaset tytułów książek i broszur, np. w 2008 wydano w Bydgoszczy 349 tytułów w nakładzie 617 tys. egzemplarzy (9. miejsce w kraju). Połowa wydanych pozycji dotyczyła tematyki ogólnej i popularnej, zaś jedna trzecia – publikacji naukowych.
Rosnąca rola Internetu jako źródła informacji ma odbicie w ofercie lokalnej. Istotniejszymi źródłami informacji są m.in.: Bydgoski Portal Internetowy, Bydgoszcz Nasze Miasto, MetropoliaBydgoska.pl. Miasto jest siedzibą wojewódzkiego oddziału Polskiej Agencji Prasowej, a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in. KAI.
Od 2007 Polskie Radio Pomorza i Kujaw organizuje Międzynarodowy Konkurs Artystycznych Form Radiowych, jedyny tego typu w Polsce, który wpisuje się w poszukiwania nowatorskich form sztuki radiowej. Finał każdej edycji festiwalu odbywa się w różnych zabytkowych obiektach na terenie regionu kujawsko-pomorskiego.
Poczta w Bydgoszczy
Tradycje
Początki poczty w Bydgoszczy sięgają I połowy XVIII wieku, kiedy to odbywano regularne kursy pocztowe do Warszawy, a w mieście znajdowała się placówka Poczty Królewskiej w kamienicy na rogu ulic Batorego i Niedźwiedziej. W latach 1778–1815 Bydgoszcz była siedzibą Pocztamtu Centralnego. Po 1772 r. przez Bydgoszcz prowadził jeden z najważniejszych w państwie pruskim szlaków z Berlina do Królewca. W 1825 r. wyruszył pierwszy listonosz etatowy, w 1826 r. otwarto pocztę szybką, w 1838 r. osobową, a w 1876 r. telegraf, w 1895 r. telefon.
W połowie XIX wieku umieszczono w Bydgoszczy dyrekcję Poczty, co miało związek z równoczesną budową ważnego węzła kolejowego. W latach 1883–1899 zbudowano dla tej instytucji okazały gmach przy ul. Stary Port. Od 1885 r. w budynku mieściła się naddyrekcja poczty, której jurysdykcja obejmowała część Wielkopolski i Prus Zachodnich – obszar rozleglejszy niż rejencja bydgoska. Jeszcze w XIX w. pojawiły się w Bydgoszczy kolejne placówki pocztowe: Oddział nr 2 przy dworcu kolejowym (1850), Oddział nr 3 na Bocianowe (1878) i kolejne: na Bartodziejach (1888), Wilczaku (1896), Jachcicach (1900).
Ważną instytucją, która znalazła siedzibę w Bydgoszczy była Izba Obrachunkowa Poczty Polskiej, powstała w 1919 r. i obejmująca swoim zasięgiem działania cały kraj. Na skutek zarządzonej częściowej ewakuacji Warszawy, w czasie wojny polsko-bolszewickiej Izbę przeniesiono do Bydgoszczy w sierpniu 1920 i pozostała tu już na stałe. W 1935 nazwę zmieniono na Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów. W 1957 oddano dla potrzeb Biura budynek przy ul. Bernardyńskiej 15 oraz przejęto kontrolę opłat celnych z Warszawy. W latach 70. po informatyzacji ośrodka zmieniono nazwę na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty i Telekomunikacji, a w 1991 na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej. W latach 90. utworzono w Bydgoszczy kolejne ogólnokrajowe jednostki pocztowe: Bank Pocztowy oraz Postdata.
Współczesność
Wśród jednostek pocztowych w Bydgoszczy znajdują się m.in.:
Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy w Bydgoszczy, ul. Bernardyńska 15 – istniejący w Bydgoszczy nieprzerwanie od 1920
Poczta Polska Węzeł Ekspedycyjno-Rozdzielczy w Lisim Ogonie k. Bydgoszczy – jedno z 11 centrów logistycznych Poczty Polskiej w kraju
Oddziały operacyjne i urzędy pocztowe: Oddział Rejonowy, Centrum Sieci Pocztowej Oddział Regionalny, Centrum Informatyki Regionalny Wydział Operacyjny, Centrum Usług Koncesjonowanych Oddział Regionalny (Jagiellońska 6), Centrum Logistyki Oddział Regionalny (Gajowa 99), Wydział Regionalny Centrum Zarządzania Bezpieczeństwem (Bernardyńska 15) oraz 51 urzędów pocztowych.
Ponadto wśród 8 jednostek wchodzących w skład Grupy Poczta Polska, dwie mają siedziby w Bydgoszczy:
Bank Pocztowy (od 1990) – specjalizuje się w obsłudze klientów indywidualnych, posiada największą w kraju sieć dystrybucji – ponad 7500 placówek
Postdata (od 1990) – spółka zapewniająca obsługę informatyczną Poczty Polskiej
W Bydgoszczy znajduje się ponadto delegatura wojewódzka Urzędu Komunikacji Elektronicznej (przed 2006 Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty)
Bezpieczeństwo publiczne
Bydgoszcz oraz powiat bydgoski posiadają wspólne jednostki organizacyjne Policji i Państwowej Straż Pożarnej – działają one na obszarze 1569 km² zamieszkałym przez 470 tys. osób.
W 2019 roku doszło w Bydgoszczy do 6270 wypadków i kolizji drogowych (17,9 zdarzeń/1000 mieszkańców), spowodowanych najczęściej niezachowaniem bezpiecznej odległości między pojazdami.
Policja
W Bydgoszczy znajduje się Wojewódzka Komenda Policji, której podlega m.in. Oddział Prewencji oraz 19 miejskich i powiatowych komend policji w województwie kujawsko-pomorskim. Zasięg terytorialny Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy obejmuje miasto Bydgoszcz oraz powiat bydgoski. W 2015 r. jednostkami terytorialnymi KMP były:
Komisariat Policji Bydgoszcz-Śródmieście – obejmuje północną część miasta oraz gminę Osielsko;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Szwederowo – obejmuje centralną i południową część miasta;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Błonie – obejmuje zachodnią część miasta;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Wyżyny – obejmuje południowo-wschodnią Bydgoszcz i gminę Nowa Wieś Wielka;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Fordon – obejmuje dzielnicę Fordon i gminę Dąbrowa Chełmińska;
Komisariat Policji w Koronowie – obejmuje gminy: Koronowo, Dobrcz i Sicienko;
Komisariat Policji w Solcu Kujawskim – obejmuje miasto i gminę Solec Kujawski;
Komisariat Policji w Białych Błotach – obejmuje gminę Białe Błota.
Stan etatowy Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy w 2014 r. wynosił 1039 policjantów.
Straż Pożarna
Geneza Ochotniczej Straży Pożarnej w Bydgoszczy sięga 1864, a służby zawodowej 1872. Do 1911 główna remiza mieściła się w kościele Klarysek, a potem w budynku przy ul. Pomorskiej 16. W 2014 Komenda Miejska PSP w Bydgoszczy zatrudniała łącznie 221 funkcjonariuszy. Zabezpieczenie operacyjne miasta i powiatu bydgoskiego stanowi 5 jednostek ratowniczo-gaśniczych (JRG), które posiadają własne specjalizacje, m.in. wodno-nurkową, chemiczną, wysokościową. Działania ratownicze wspomaga 6 zakładowych ochotniczych straży pożarnych (Kable, Lucent, BFM, Unilever, Sklejka, Pasamon), wojewódzka delegatura Wojskowej Ochrony Pożarowej oraz służby ratowniczo-gaśnicze przy porcie lotniczym Bydgoszcz. Od 1992 r. funkcjonuje w Bydgoszczy Szkoła Podoficerska Państwowej Straży Pożarnej (jedna z 5 szkół PSP w kraju), która kształci strażaków – ratowników z terenu całego kraju. W 2014 r. straż pożarna odnotowała na terenie Bydgoszczy 2463 zdarzeń, w tym 907 pożarów.
Straż Miejska
Protoplastą Straży Miejskiej w Bydgoszczy byli obserwatorzy pełniący służbę na wieży ratuszowej, oddział piechoty miejskiej (1636), a w XIX wieku tzw. stróżowie nocni. Od 1991 r. przy urzędzie miejskim działa komenda Straży Miejskiej Miasta Bydgoszczy, której podlegają 4 referaty dzielnicowe. W 2014 r. jednostki te zatrudniały 248 osób, w tym 180 strażników i 27 osób przy obsłudze wideomonitoringu. W 2014 r. ukarano mandatami karnymi 17,5 tys. osób na łączną kwotę 2 mln zł oraz wylegitymowano 39,4 tys. osób ujawniając 41 tys. wykroczeń.
Monitoring miejski
Istotną rolę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom Bydgoszczy pełni system monitoringu wizyjnego rozmieszczony w strategicznych punktach miasta, którego budowę rozpoczęto w 2004. W 2014 składał się z 159 kamer, w tym 68 stacjonarnych i 91 obrotowych. Studia obsługujące system znajdują się m.in. w budynkach: Komendy Miejskiej Policji oraz Komisariatu Policji Bydgoszcz-Śródmieście, a docelowo w budynku Bydgoskiego Centrum Monitoringu. Obsługiwane są przez pracowników oraz funkcjonariuszy Straży Miejskiej w liczbie ok. 40 osób.
Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa
Od 2008 r. miasto Bydgoszcz i powiat bydgoski prowadzą wspólnie Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa i Bydgoskie Centrum Zarządzania Kryzysowego. Niezależnie od tego funkcjonuje Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody Kujawsko-Pomorskiego. W Centrum pracują strażnicy miejscy i służba dyżurna zarządzania kryzysowego. Znajduje się tu (ul. Grudziądzka 9-15 bud. C) jedno z 17 krajowych Wojewódzkich Centrów Powiadamiania Ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.
W 2012 r. uruchomiono w Bydgoszczy SMS-owy system przekazywania ostrzeżeń o sytuacjach kryzysowych zagrażających zdrowiu, życiu i mieniu.
Inne instytucje bezpieczeństwa narodowego
W Bydgoszczy siedzibę mają także wojewódzkie oddziały: Państwowej Straży Rybackiej, Straży Ochrony Kolei, Państwowej Straży Łowieckiej, Straży Granicznej (przy porcie lotniczym), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, delegatura Centralnego Biura Antykorupcyjnego, oddział Żandarmerii Wojskowej, Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Więzienna, Inspekcja Transportu Drogowego i inne.
Opieka zdrowotna
Miasto jest ważnym ośrodkiem medycznym w skali krajowej, dzięki rozwiniętej infrastrukturze, wyższej uczelni medycznej kształcącej odpowiednie kadry, a także dzięki obecności wybitnych specjalistów (prof. Marek Harat, prof. Józef Kałużny i inni), którzy słyną z nowatorskich przedsięwzięć medycznych (onkologia, neurochirurgia, okulistyka, laryngologia, kardiologia). W 2013 r. pracowało w Bydgoszczy 3536 lekarzy, 3937 pielęgniarek oraz 435 położnych.
Tradycje
Pierwsi lekarze, absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego zamieszkali w Bydgoszczy na początku XVI wieku. W czasach staropolskich na każdym z bydgoskich przedmieść istniały szpitale, które wówczas miały formę przytułków dla chorych, starców i ubogich. W 1448 r. z fundacji patrycjatu bydgoskiego na przedmieściu Gdańskim powstał szpital Świętego Ducha, w 1529 r. z fundacji starosty bydgoskiego Stanisława Kościeleckiego wzniesiono szpital św. Stanisława na przedmieściu Kujawskim, a w 1550 r. z fundacji burgrabiego zamku bydgoskiego powstał szpital św. Krzyża na przedmieściu Poznańskim. Przytułki te wraz z kaplicami rozebrały w latach 1834–1840 władze pruskie.
Pierwszy szpital (lazaret miejski) utworzono przy ul. Grodzkiej 2 w 1774 r. po założeniu w mieście stałego garnizonu wojskowego. W czasach Księstwa Warszawskiego (1806–1815) istniały w Bydgoszczy dwa lazarety: wojskowy oraz miejski. W 1809 r. władze Księstwa zezwoliły na założenie w Bydgoszczy departamentowej Rady Lekarskiej, która miała sprawować nadzór nad lecznictwem. Po 1815 r. przekształcono ją w rejencyjną Komisję Sanitarną podległą Kolegium Medycznemu w Poznaniu.
W 1836 r. w dawnym klasztorze klarysek założono nowy Szpital Miejski, który w 1878 r. rozbudowano do 70 łóżek. W 1852 r. wzniesiono Szpital Garnizonowy przy ul. Jagiellońskiej, a w 1880 r. na Bielawach (nie włączonych jeszcze w obręb administracyjny miasta) otwarto Szpital Powiatowy (dzisiaj Wojewódzki Szpital Dziecięcy). Z kolei w 1885 r. powstał Szpital Diakonisek im. Ludwiki Giese-Rafalskiej, która ufundowała budynek (dzisiaj Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii). W 1898 r. otwarto Szpital Dziecięcy przy ul. św. Floriana (dzisiaj Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny), rozbudowany w 1910 r. dzięki pomocy dr Stanisława Warmińskiego – stryja działacza narodowego dr Emila Warmińskiego. W 1909 r. dzięki fundacji cesarzowej Augusty Wiktorii powstała w Bydgoszczy 25-łóżkowa Lecznica dla Niemowląt przy pl. Kościeleckich (dzisiaj Wojewódzki Ośrodek Kultury). W 1901 r. wybudowano także okazałe schronisko dla niewidomych przy ul. Kołłątaja.
Z kolei w latach 1903–1904 staraniem Centralnego Niemieckiego Komitetu dla Budowy Zakładów Przeciwgruźliczych powstało w Smukale wśród lasów sosnowych sanatorium dla płucnochorych, połączone z miastem koleją wąskotorową.
W okresie międzywojennym zbudowano duży Szpital Miejski (1928–1938, dzisiaj szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr A. Jurasza), dokąd w 1937 r. przeprowadzono szpital miejski z klasztoru klarysek (dzisiaj Muzeum Okręgowe). W 1933 zmodernizowano także Szpital Powiatowy przy ul. Chodkiewicza. Po 1945 r. zbudowano w Bydgoszczy cztery duże szpitale: Miejski im. E. Warmińskiego (1959), Wojewódzki im. J. Biziela (1980), Wojskowy (1985) oraz Onkologiczny (1994) oraz szereg innych jednostek służby zdrowia. W 1985 r. powołano Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej im. dr Antoniego Jurasza na bazie szpitala wojewódzkiego. Po 2000 r. powstało szereg szpitali niepublicznych.
Szpitale
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 15 szpitali, 156 przychodni oraz 124 apteki. Wykaz szpitali bydgoskich:
szpitale jednostek samorządu terytorialnego:
Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy
Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii w Bydgoszczy
Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. Emila Warmińskiego w Bydgoszczy
Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. Józefa Brudzińskiego w Bydgoszczy
Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny im. Tadeusza Browicza w Bydgoszczy
szpitale uniwersyteckie, prowadzone przez Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy:
Szpital Uniwersytecki nr 1 im. Antoniego Jurasza w Bydgoszczy
Szpital Uniwersytecki nr 2 im. Jana Biziela w Bydgoszczy
szpitale resortowe:
Szpital MSW w Bydgoszczy
10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy
6 szpitali prywatnych, m.in. Szpital Świętego Łukasza, Alfa Med, Centrum Medyczne Bieńkowski, Centrum Medyczne Gizińscy, Stadmedica, Szpital Eskulap – Centrum Leczenia Chorób Serca i Naczyń.
W Bydgoszczy funkcjonują ponadto 3 placówki opieki paliatywnej:
Hospicjum im. ks. Jerzego Popiełuszki w Bydgoszczy przy Szpitalu Miejskim
Dom Sue Ryder w Bydgoszczy przy Centrum Onkologii
Oddział Medycyny Paliatywnej w szpitalu Uniwersyteckim nr 1.
Szpitale publiczne w Bydgoszczy dysponują łącznie 3295 łóżkami. Mają one znaczenie ponadlokalne – hospitalizowani są tu także mieszkańcy regionu oraz pozostałej części kraju. W 2003 r. leczyło się tutaj 114 tys. osób, a przeciętny okres pobytu wynosił 6,9 doby.
W trzech szpitalach bydgoskich: Wojskowym, Uniwersyteckim nr 1 i Uniwersyteckim nr 2 funkcjonują Szpitalne Oddziały Ratunkowe (SOR-y). Dodatkowo w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr Jurasza utworzono jedno z 14 w kraju Centrów Urazowych.
Na szczególną uwagę zasługuje Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka, znajdujące się w dzielnicy Fordon. Słynie ono nie tylko z wielokrotnych wygranych w rankingach na najlepszy szpital w Polsce, lecz i z wysoce specjalistycznych badań z wykorzystaniem m.in. pierwszego w Polsce PET-CT (pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa).
W dzielnicy Opławiec, położonej w zachodniej części miasta, na skarpie nad Brdą znajduje się sanatorium Kujawsko-Pomorskiego Centrum Pulmonologii dla przewlekle chorych.
Szkolnictwo medyczne
Szkolnictwo medyczne w Bydgoszczy istnieje od początku lat 50. XX wieku – w 1951 powołano jako pierwszy w Polsce Zakład Doskonalenia Lekarzy, gdzie odbywały się szkolenia podyplomowe dla lekarzy z całego kraju. W 1971 przekształcono go w Zespół Nauczania Klinicznego w Bydgoszczy, a następnie w Filię Akademii Medycznej w Gdańsku. W 1984 powstała samodzielna Akademia Medyczna, która 20 lat później, w 2004, została włączona do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako Collegium Medicum. W 2023 rozpoczęto prace nad utworzeniem wydziału medycznego na Politechnice Bydgoskiej
Medyczne jednostki organizacyjne
W Bydgoszczy zlokalizowany jest Kujawsko-Pomorski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, Kujawsko-Pomorskie Wojewódzkie centrum zdrowia publicznego, Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny, Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa oraz jednostki samorządu zawodowego, m.in.:
Bydgoska Izba Lekarska – jedna z 24 okręgowych izb Naczelnej Izby Lekarskiej obejmująca zachodnią połowę województwa, wydaje własne pismo „Primum non nocere”;
Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych w Bydgoszczy – jedna z 45 izb okręgowych, obejmująca zachodnią połowę województwa;
Pomorsko-Kujawska Okręgowa Izba Aptekarska – jedna z 20 okręgowych izb Naczelnej Izby Aptekarskiej, obejmuje całe województwo;
Kujawsko-Pomorska Izba Lekarsko-Weterynaryjna – jedna z 16 wojewódzkich izb Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej;
Federacja Związków Pracodawców Ochrony Zdrowia Porozumienie Zielonogórskie
W Bydgoszczy istnieją ponadto regionalne oddziały wielu organizacji i stowarzyszeń medycznych np. Polskie Stowarzyszenie Diabetyków (założone w 1981 r. z siedzibą w Bydgoszczy), Polskie Towarzystwo Alergologiczne (założone w Bydgoszczy w 1982 r.), Polskie Towarzystwo Lekarskie (od 1903), Polskie Towarzystwo Stomatologiczne (od 1953), Polskie Towarzystwo Pediatryczne (od 1954), Polskie Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne, Polskie Towarzystwo Anatomiczne, Polskie Towarzystwo Chirurgów Dziecięcych, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, Polskie Towarzystwo Neurologiczne, Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne, Polskie Towarzystwo Fizyki Medycznej, Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego, Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne, Polskie Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Towarzystwo Internistów Polskich, Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie Towarzystwo Położnych (od 2004), Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny IFMSA-Poland i inne.
Ratownictwo medyczne
Pierwszy wóz sanitarny służący transportowi chorych i udzielaniu pierwszej pomocy uruchomiono w Bydgoszczy w 1902 i przekazano do dyspozycji Miejskiej Straży Pożarnej. W 1926 r. nastąpiło przejście na trakcję mechaniczną, a w 1927 r. uruchomiono Pogotowie Ratunkowe ze stałym dyżurem lekarskim w remizie straży pożarnej przy ul. Pomorskiej 16. W latach 30. XX w. rocznie przewożono ok. 1,7 tys. chorych. W 1955 r. uruchomiono Zespół Lotnictwa Sanitarnego. W 1967 r. oddano do użytku nową siedzibę Pogotowia Ratunkowego przy ul. Markwarta, które stało się stacją wojewódzką. W 2015 r. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy dysponowała 5 zespołami specjalistycznymi, 11 bazami wyjazdowymi oraz 16 ambulansami.
W Bydgoszczy przy ul. Toruńskiej 157 (przy jazie Czersko Polskie) funkcjonuje Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Województwa Kujawsko-Pomorskiego (zał. 1968), do którego należy 12 placówek rejonowych na terenie całego regionu.
Przy Lotnisku Bydgoszcz-Biedaszkowo funkcjonuje ponadto bydgoskie Lotnicze Pogotowie Ratunkowe (baza HEMS). W mieście znajdują się 3 profesjonalne lądowiska dla helikopterów LPR, w tym 2 całodobowe (przy Szpitalach: Wojskowym oraz Uniwersyteckich nr 1 i 2).
Bydgoszcz jako garnizon wojskowy
Bydgoszcz jest jednym z ważniejszych ośrodków administracji wojskowej na mapie kraju, w 2014 drugim co do wielkości garnizonem w Polsce. Znajduje się tu także większość instytucji NATO obecnych w Polsce.
Instytucje i jednostki WP
W 2014 w Bydgoszczy znajdowały się następujące instytucje wojskowe:
Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych – jednostka podległa Ministrowi Obrony Narodowej, bezpośrednio podporządkowana Dowódcy Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych;
Batalion Dowodzenia Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych;
1 Pomorska Brygada Logistyczna im. Kazimierza Wielkiego – obecna w większości konfliktów, w których brała udział polska armia, m.in. w Iraku, Czadzie, Afganistanie;
Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych – zajmuje się przystosowywaniem NATO-wskich doktryn do działań polskiej armii;
Wojewódzki sztab wojskowy;
Wojskowa Komenda Uzupełnień;
11 Wojskowy Oddział Gospodarczy;
22 Ośrodek Dowodzenia i Naprowadzania – służy siłom lotniczym;
Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy – obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie;
2 Rejon Wsparcia Teleinformatycznego Sił Powietrznych;
Zespół Zarządzania Wsparciem Teleinformatycznym w Bydgoszczy;
1 Wojskowy Szpital Polowy – jeden z dwóch w kraju, jako Szpital Operacji Pokojowych zabezpieczał medycznie żołnierzy w Iraku;
Centralna Grupa Działań Psychologicznych – jest obecna m.in. na misjach zagranicznych, w jakich uczestniczą polscy żołnierze;
2 Wojskowy Ośrodek Metrologii;
Komenda garnizonu Bydgoszcz – ul. Warszawska 10;
Oddział Żandarmerii Wojskowej;
Rejonowy Zarząd Infrastruktury – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie;
Rejonowe Warsztaty Techniczne;
Wojskowa Agencja Mieszkaniowa oddział regionalny w Bydgoszczy (www) – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i część łódzkiego;
10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy;
Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej – jeden z 5. w kraju, obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, łódzkie i wielkopolskie;
Wojskowa Ochrona Pożarowa – jedna z 10. delegatur w kraju, obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie;
Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego;
Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2;
Orkiestra Wojskowa w Bydgoszczy;
Muzeum Wojsk Lądowych;
Cywilno-Wojskowy Związek Sportowy Zawisza Bydgoszcz;
dwie parafie wojskowe: katolicka pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju i ewangelicko-augsburska.
Instytucje i jednostki NATO
W Bydgoszczy zlokalizowane są także istotne instytucje NATO, większość z tych, które są w Polsce:
Centrum Szkolenia Sił Połączonych Joint Force Training Center – dzięki niemu rocznie przyjeżdża do Bydgoszczy kilka tysięcy oficerów z wszystkich państw NATO oraz Partnerstwa Wschodniego
3 Batalion Łączności NATO
Centrum Eksperckie Policji Wojskowej NATO
Jednostka Szpicy NATO (2015 – w organizacji).
Zespół Wsparcia Teleinformatycznego Agencji Łączności i Informatyki NATO (ang. NATO Communications and Information Agency CIS Support Unit Bydgoszcz – NCI Agency CSU Bydgoszcz).
Rys historyczny
Pierwsza stała załoga wojskowa na terytorium obecnej Bydgoszczy odnotowana w Kronice Galla Anonima związana jest z Wyszogrodem nad Wisłą, który w 1113 zdobył Bolesław Krzywousty. W czasach I Rzeczypospolitej na zamku bydgoskim przebywała stała załoga wojskowa. Po 1657 bezpieczeństwo miastu zapewniała milicja municypalna oraz członkowie Bydgoskiego Bractwa Kurkowego, istniejącego od XV wieku.
Po przejściu Bydgoszczy pod kuratelę Królestwa Prus w 1772 w ramach I rozbioru Polski utworzono w mieście stały garnizon wojskowy. W 1774 wybudowano koszary huzarskie, prochownię oraz kompleks magazynów wojskowych. Podczas insurekcji kościuszkowskiej korpus dowodzony przez Jana Henryka Dąbrowskiego w bitwie pod Bydgoszczą pokonał przeważające oddziały pruskie i 2 października 1794 zdobył miasto. Od 1815 garnizon bydgoski podlegał dowództwu V Korpusu Armijnego w Poznaniu, a w 1846 zmienił podporządkowanie pod II Korpus Armijny w Szczecinie. Od 1818, aż do 1919 stacjonowały w mieście oddziały 4. Dywizji Piechoty, którą w latach 1866–1870 dowodził gen. Otto Hahn von Weyhern – Honorowy Obywatel Bydgoszczy. W II połowie XIX wieku Bydgoszcz stała się miastem garnizonowym. W latach 1850–1890 nastąpiło potrojenie liczebności wojska, a przeciętnie garnizon bydgoski stanowił około 10% ogólnej liczby mieszkańców miasta.
W II połowie XIX wieku północna część Śródmieścia stała się stopniowo dzielnicą koszarową. Powstał szpital garnizonowy, siedziby dowództw sztabów, komendy garnizonu i kasyna przy ul. Focha, rozległe koszary obejmujące kilkaset hektarów powierzchni oraz place ćwiczeń i strzelnice: na Jachcicach, Błoniu (dla kawalerii) i przy ul. Artyleryjskiej. W 1913 przy ul. Gdańskiej wzniesiono okazały budynek Szkoły Wojennej, który później stał się siedzibą wielu najwyższej rangi instytucji wojskowych. W latach 1916–1919 w Bydgoszczy powstało także lotnisko wojskowe na Biedaszkowie. 20 stycznia 1920 do Bydgoszczy wkroczyli żołnierze Wojska Polskiego z naczelnym wodzem powstania wielkopolskiego gen. Józefem Dowbor-Muśnickim obejmując miasto we władanie II Rzeczypospolitej.
W dwudziestoleciu międzywojennym oddziały WP stacjonujące na terenie województwa pomorskiego wchodziły w skład Dowództwa Okręgu Korpusu VIII z siedzibą w Toruniu. Ich głównym zadaniem operacyjnym było przeciwdziałanie ewentualnej agresji niemieckiej w korytarzu pomorskim oraz tzw. interwencja gdańska. Bydgoszcz stanowiła duży garnizon wojskowy, posiadała również wojskowe instytucje ponadlokalne. Stacjonowały tu m.in.: 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty, Dowództwo Pomorskiej Brygady Kawalerii, 61 i 62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej, 16 Pułk Ułanów Wielkopolskich, 15 Wielkopolski Pułk Artylerii Lekkiej, 11 Dywizjon Artylerii Konnej, 8 Batalion Pancerny. Bydgoszcz była również ważnym ośrodkiem szkolnictwa wojskowego, gdzie działały m.in. Bydgoska Szkoła Podchorążych, Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej, Wojskowy Ośrodek Spadochronowy w Bydgoszczy, Fordońska Szkoła Szybowcowa i Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa. Absolwentami bydgoskiej szkoły pilotów byli znakomici polscy piloci i mechanicy lotniczy sławni na świecie, m.in.: Stanisław Skarżyński, Bolesław Orliński, Karol Pniak, Stanisław Płonczyński, Stanisław Rogalski, Zygmunt Puławski i inni.
Ważną instytucją ponadlokalną była Ekspozytura Nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. Zajmowała się wywiadem wojskowym i zwalczała niemieckie agentury szpiegowskie w Wolnym Mieście Gdańsku, Prusach Wschodnich, Pomorzu Zachodnim i Brandenburgii. Jej kierownikiem był mjr Jan Żychoń, późniejszy szef wydziału wywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego, uczestnik bitwy pod Monte Cassino, gdzie poległ. W Bydgoszczy miała także siedzibę Chorągiew Pomorska Związku Hallerczyków (jedna z 12 w kraju). W 1924 i w maju 1939 r. odbyły się tutaj ogólnopolskie Walne Zjazdy Związku Hallerczyków z udziałem gen. Józefa Hallera.
15 września 1937 r. w mieście odbyła się wielka defilada wojskowa przed Naczelnym Wodzem Edwardem Rydzem-Śmigłym, w której uczestniczyło 50 tys. żołnierzy. Pokazy oglądało 200 tys. osób z całego regionu. W 1939 r. w obliczu zagrożenia wojną ze strony hitlerowskich Niemiec powstały dwie jednostki pospolitego ruszenia: konna formacja „Krakusy” i Bydgoski Batalion Obrony Narodowej, który wsławił się obroną miasta do końca, nawet po opuszczeniu Bydgoszczy przez Wojsko Polskie, uczestniczył w bitwie nad Bzurą, a 50 jego żołnierzy wziętych do niewoli zostało rozstrzelanych przez Niemców 22 września 1939 r.
W czasie okupacji w Bydgoszczy funkcjonowały struktury Armii Krajowej, z podległymi oddziałami AK w Borach Tucholskich oraz Miecza i Pługa. Do historii II wojny światowej przeszły nazwiska bydgoszczan: Mariana Rejewskiego za złamanie niemieckich szyfrów wojskowych typu Enigma oraz Augustyna i Romana Trägerów i Bernarda Kaczmarka za rozpoznanie poligonu doświadczalnego niemieckiej broni rakietowej typu V-1 i V-2 w Peenemünde, co umożliwiło jego zniszczenie przez aliantów. Dokonania te były bardzo doniosłe, przyczyniając się do skrócenia II wojny światowej. Wyzwolenie przyniosły miastu oddziały Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, które stoczyły walki o Bydgoszcz w dniach 22–27 stycznia 1945 r. Ze strony polskiej brały w nim udział m.in. 1 Brygada Pancerna i 8 Bydgoski Pułk Piechoty. W efekcie walk wojska radzieckie straciły ok. 2 tys. zabitych oraz 30-40 czołgów, a niemieckie – ok. 1 tys. zabitych.
28 października 1945 r. odbyła się uroczystość zaprzysiężenia sformowanej w Bydgoszczy 14. Dywizji Piechoty, na którą przybył marszałek Michał Rola-Żymierski. W 1945 r. w Bydgoszczy ulokowano Dowództwo Okręgu Wojskowego Nr II – Pomorze, przemianowane w 1953 r. na Pomorski Okręg Wojskowy, w latach 1953–1992 jeden z trzech okręgów wojskowych w kraju (Warszawski, Śląski, Pomorski). W skład okręgu do 1989 r. wchodziły jednostki liczące w sumie ok. 100 tys. żołnierzy. W 1957 ulokowano również w Bydgoszczy dowództwo 2. Korpusu Obrony Powietrznej, którego jednostki lotnicze i obrony przeciwlotniczej (m.in. 2 Brygada Radiotechniczna) zajmowały się obroną przestrzeni powietrznej w północnym obszarze kraju. Dzięki ważnej funkcji wojskowej Bydgoszczy, w latach 50. XX w. wybudowano dwa osiedla mieszkaniowe: Leśne m.in. dla kadry POW oraz Kapuściska. Zbudowano również kompleks sportowy Zawisza Bydgoszcz, hotel Garnizonowy, a w 1974 r. Muzeum Wojsk Lądowych.
Wraz ze zniknięciem struktur Układu Warszawskiego i przystąpieniem Polski do Paktu Północnoatlantyckiego, nastąpiły wielkie zmiany w garnizonie bydgoskim. Od 2001 Pomorski Okręg Wojskowy objął całą północną połowę kraju, a po jego rozformowaniu w 2011 jego obowiązki i tradycje przejął ulokowany w Bydgoszczy Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. W 2004 powstała 1 Pomorska Brygada Logistyczna, która swoje zadania realizowała także w misjach pokojowych ONZ oraz operacjach sojuszniczych NATO poza granicami Polski. W 2004 ulokowano w Bydgoszczy pierwszą strukturę wojskową NATO w Polsce: Centrum Szkolenia Sił Połączonych (JFTC), w 2015 także jednostkę operacyjną tzw. Szpicy NATO.
Wspólnoty wyznaniowe
Katolicyzm
Bydgoszcz jest ważnym ośrodkiem religijnym Kościoła katolickiego w Polsce. W 2004 Jan Paweł II utworzył diecezję bydgoską w ramach metropolii gnieźnieńskiej. Tradycje kultu religijnego sięgają połowy XIII w., kiedy przy grodzie bydgoskim zbudowano kościół pw. św. Idziego. Na obecnym terytorium miasta znajdował się również kościół św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie wzmiankowany w 1198, jedna z najstarszych świątyń parafialnych na terenie regionu. Z bydgoskim Wyszogrodem związana jest również legenda o pobycie św. Wojciecha w 997, co znajduje odzwierciedlenie w dokumentach kościelnych z XVI wieku
W Bydgoszczy znajdują się cztery sanktuaria:
Sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości – katedra bydgoska, w której obiektem kultu jest słynący łaskami, gotycki obraz Matki Bożej zwany Madonną Bydgoską. Został on ufundowany w 1466 r. przez starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego i króla Kazimierza Jagiellończyka jako wotum za zakończoną wojnę trzynastoletnią. Wizerunek był dwukrotnie koronowany: w 1966 r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego (w obecności abp Karola Wojtyły) i w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II.
Sanktuarium Nowych Męczenników – kościół wybudowany z osobistej inicjatywy prymasa Stefana Wyszyńskiego (także wezwanie kościoła), w którym to ostatnią swą Mszę św. przed zamordowaniem przez oficerów SB (19 października 1984 r.) odprawił ks. Jerzy Popiełuszko. Sanktuarium utworzono 7 czerwca 2000 r. w odpowiedzi na apel papieża, wyartykułowany rok wcześniej podczas papieskiej mszy św. w Bydgoszczy. Sanktuarium upamiętnia męczeńską historię Polski, związaną z Ewangelią Jezusa Chrystusa. W kaplicy papieskiej złożono również pamiątki po obecności Jana Pawła II w Bydgoszczy.
Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej – szensztackie Sanktuarium Zawierzenia, zbudowane jako dar Roku Jubileuszowego 2000, poświęcone 16 czerwca 2001. Jest położone na bydgoskim osiedlu Piaski, zgodnie z założeniami Ruchu Szensztackiego – w niezurbanizowanym otoczeniu, malowniczym krajobrazowo, sprzyjającym wyciszeniu, modlitwie i refleksji.
Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwaria bydgoska – Golgota XX wieku – sanktuarium martyrologiczne, położone w dzielnicy Fordon u wrót Doliny Śmierci – miejsca kaźni hitlerowskich. Utworzono je 7 października 2008 r. w odpowiedzi na apel papieża, który wyraził na mszy św. na lotnisku w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r. Ważnym elementem sanktuarium oprócz świątyni jest Droga krzyżowa wykonana w formie Kalwarii w Dolinie Śmierci i na okolicznych wzgórzach. Od 2001 r. wystawiane są tu Misteria Męki Pańskiej.
Do najważniejszych rzymskokatolickich kościołów w Bydgoszczy należą przede wszystkim Katedra oraz Bazylika Mniejsza.
W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście zabytkowych świątyń:
Kościoły gotyckie:
Katedra Bydgoska (Fara) św. św. Marcina i Mikołaj (1466–1502)
kościół Garnizonowy NMP Królowej Pokoju (1552–1557),
kościół Klarysek Wniebowzięcia NMP (1582–1645), z którego wieży codziennie o 9, 12 15 i 18 rozlega się Hejnał Bydgoszczy
Kościoły neogotyckie:
św. Piotra i Pawła (1872–1876),
św. Jana Ewangelisty (1877–1879)
św. Andrzeja Boboli (1903 dawna fara ewangelicka),
Miłosierdzia Bożego (1905),
św. Józefa Rzemieślnika (1905),
Matki Bożej Królowej Polski (1910–1911),
Kościoły neobarokowe:
św. Mikołaja (1927–1930, prezbiterium z XVII wieku),
Najświętszego Serca Pana Jezusa (1910–1913),
Świętej Trójcy (1911–1913),
św. Wojciecha (1912–1913).
Inne kościoły o architekturze historyzującej:
Bazylika św. Wincentego à Paulo, zbudowana w latach 1925–1937, największy bydgoski kościół, jeden z większych w Polsce, jako jedyny zbudowany w stylu wzorowanym na Panteonie rzymskim,
św. Stanisława Biskupa i Męczennika (1923–1925),
Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (1926–1928),
W Bydgoszczy znajduje się ponadto wiele kościołów wybudowanych w latach powojennych XX stulecia. Bryły kilku z nich to interesujące projekty architektoniczne.
Najstarszym patronem Bydgoszczy jest św. Mikołaj, zarówno Bydgoszczy, jak i Fordonu. Drugim patronem miasta jest również od 1502 św. Marcin. Obydwaj święci są również patronami najstarszego bydgoskiego kościoła tzw. fary. Patronką Bydgoszczy od początku XVI w. jest Matka Boża w słynącym z urody i łask wizerunku z kościoła farnego.
W 2008 r. znajdowało się w Bydgoszczy 40 parafii rzymskokatolickich w 6 dekanatach. Na terenie miasta pracuje 15 zgromadzeń zakonnych (6 męskich i 9 żeńskich) w 19 domach (8 męskich i 11 żeńskich), z czego duchacze posiadają tu od 1921 r. siedzibę polskiej prowincji. Istnieją dwa wyższe seminaria duchowne: diecezjalne (diecezji bydgoskiej) oraz duchaczy.
W mieście funkcjonuje kaplica Matki Bożej Bolesnej Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X.
Prócz parafii rzymskokatolickich, działalność duszpasterską w mieście prowadzi greckokatolicka parafia św. Michała Archanioła, należąca do dekanatu poznańskiego eparchii wrocławsko-koszalińskiej Kościoła Greckokatolickiego, jak również parafia polskokatolicka pw. Zmartwychwstania Pańskiego, należąca do diecezji warszawskiej Kościoła Polskokatolickiego w RP.
Prawosławie
W Bydgoszczy znajduje się parafialna cerkiew pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Protestantyzm
W historii miasta obszerną kartę zapisali ewangelicy, którzy w latach 1815–1920 stanowili większość wśród mieszkańców miasta. Na początku XX wieku na terytorium dzisiejszej Bydgoszczy znajdowało się 12 świątyń ewangelickich, podczas gdy katolickich jedynie 6. Największą liczbę wyznawców skupiał kościół ewangelicko-unijny. W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę tego kościoła i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności ewangelików niemieckich. Od 1921 r. istniała polska parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań (baptyści, adwentyści, metodyści, staroluteranie, zielonoświątkowcy, irwingianie).
Po II wojnie światowej pozostawiono ewangelikom tylko trzy świątynie (luteranie otrzymali dwie świątynie i baptyści jedną), głównie z uwagi na znaczne skurczenie się zasięgu tych wyznań w mieście. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Bydgoszczy użytkuje dziś kościół pw. Zbawiciela przy placu Zbawiciela, zbudowany w latach 1896–1897. Inne kościoły protestanckie działające na terenie miasta to: Centrum Chrześcijańskie Kanaan (kościół lokalny – misja „Betezda”), Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala” (ICF Bydgoszcz), Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówki Bydgoszcz I i Bydgoszcz II), Full Gospel Tabernacle International Church (zbór w Bydgoszczy), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Baptystów „Łaska”, Kościół Boży w Chrystusie (Centrum Chrześcijańskie „Dobra Nowina”, Wspólnota „Przystań”), Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego (zbór w Bydgoszczy), Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP (parafia w Bydgoszczy), Kościół Ewangeliczny w RP (Społeczność Chrześcijańska „Fordon”), Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Zielonoświątkowy w RP (zbór „Betel”, zbór „Kościół Dla Każdego”), Mesjańskie Zbory Boże (punkt misyjny w Bydgoszczy podległy zborowi w Warszawie).
Restoracjonizm
Świadkowie Jehowy:
14 zborów Świadków Jehowy (Błonie, Fordon, Leśne (w tym grupa języka angielskiego) Mariampol, Miedzyń, Migowy, Nowy Fordon, Północ, Prądy, Rosyjski, Śródmieście (w tym grupa języka romani), Szwederowo, Ukraiński, Wyżyny). Korzystają one z 4 Sal Królestwa.
Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego:
zbór
Świecki Ruch Misyjny „Epifania”:
zbór
Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich:
Gmina Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w Bydgoszczy
Judaizm
Od średniowiecza żyli także w Bydgoszczy i Fordonie Żydzi, którzy zbudowali własne obiekty kultu religijnego (synagogi). Okazała (największa w prowincji poznańskiej) synagoga bydgoska została zburzona przez hitlerowców w 1940. Starsza synagoga w Fordonie przetrwała, dlatego że Niemcy urządzili w niej kino. Od 2007 jest ona adaptowana na centrum kultury. W mieście znajduje się cmentarz żydowski.
Buddyzm
Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu
ośrodek medytacyjny
Cmentarze
W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście cmentarzy, zabytkowych, komunalnych, parafialnych, bądź innych wyznań. Najstarsze dwa cmentarze pochodzą: z końca XVIII wieku (cmentarz św. Jana) i z 1809 r. (cmentarz Starofarny), zaś większość założono w okresie międzywojennym.
W mieście znajdują się także cmentarze ofiar męczeństwa: powojenny (utworzony w 1946) cmentarz Bohaterów Bydgoszczy oraz ukryty w lesie w Smukale cmentarz Bohaterów II wojny światowej (0,2 ha). Najważniejszym ośrodkiem martyrologii bydgoskiej jest jednak fordońska Dolina Śmierci, miejsce masowego pochówku mieszkańców Bydgoszczy i okolic, wymordowanych przez Niemców podczas II wojny światowej. Na pięciu cmentarzach istnieją kwatery żołnierskie, w których spoczywa ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych w okresie 1870–1945. W wielu miejscach w mieście i okolicy można odnaleźć również opuszczone cmentarze ewangelickie użytkowane do 1945 r.
Sport i rekreacja
W 2012 w Bydgoszczy funkcjonowało 100 klubów sportowych ze 158 sekcjami, z których korzystało ponad 9 tys. członków. Dwie trzecie to mężczyźni, a trzy czwarte to osoby w wieku poniżej 18 lat. Zajęcia w klubach prowadziło 508 trenerów i instruktorów. Miasto posiada tradycje w sportach wodnych (wioślarstwie, kajakarstwie), sporcie żużlowym i lekkiej atletyce.
W 2017 w najwyższych ligach rozgrywkowych seniorów występowały następujące drużyny bydgoskie:
PlusLiga piłka siatkowa mężczyzn – Łuczniczka Bydgoszcz
Liga Siatkówki Kobiet – Pałac Bydgoszcz
Basket Liga Kobiet – Artego Bydgoszcz
Polska Superliga Tenisa Stołowego – Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz
Krajowa Liga Zapaśnicza – Lotto Zapasy Bydgoszcz
Ekstraliga baseballowa – Dęby Osielsko
W niższych klasach rozgrywkowych seniorów występują m.in.:
koszykówka mężczyzn – Astoria Bydgoszcz (I liga), Novum/Astoria Bydgoszcz (III liga)
piłka nożna mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (IV liga), Polonia Bydgoszcz (IV liga), BKS Bydgoszcz (IV liga), SP Zawisza Bydgoszcz (IV liga), Wisła Fordon (klasa B), Piaski Bydgoszcz (klasa B), KP Amator Bydgoszcz (klasa B), Golden Goal Bydgoszcz, ADP Bydgoszcz (klasa B).
piłka nożna kobiet – KKP Bydgoszcz (I liga), KKP II Bydgoszcz (III liga)
sport żużlowy – Abramczyk Polonia Bydgoszcz (I liga),
piłka siatkowa mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (III liga)
piłka siatkowa kobiet – Pałac II WSG Bydgoszcz (II liga)
piłka ręczna mężczyzn – AZS UKW Bydgoszcz (II liga)
piłka ręczna kobiet – BKS Bydgoszcz (II liga)
hokej na lodzie – BKS Bydgoszcz (II liga)
tenis stołowy kobiet – MKS Emdek-Eltech Bydgoszcz (I liga)
futsal – ADP Bydgoszcz (2 liga)
szachy – BKS Bydgoszcz (II liga)
brydż sportowy – Chemik Bydgoszcz (I liga), BTG Bydgoszcz (II liga)
rugby union – Alfa Bydgoszcz (II liga)
bilard – Maximus BSB Bydgoszcz i Maximus BSB II Bydgoszcz (II liga)
futbol amerykański – Bydgoszcz Archers (I liga)
paintball – High Five Bydgoszcz (III liga)
ultimate – Astro Disco Bydgoszcz (II liga)
W drużynowych mistrzostwach Polski i punktacjach na klubowego mistrza Polski wysokie miejsca zajmują:
wioślarstwo – Bydgostia Bydgoszcz
liga lekkoatletyczna – Zawisza Bydgoszcz
Medaliści olimpijscy
W letnich igrzyskach olimpijskich (1928–2020) reprezentowało Polskę około 170 sportowców z klubów bydgoskich. Pięciokrotnie w olimpiadach występował Mikołaj Burda (wioślarstwo, 2004–2020), czterokrotnie: Alfons Ślusarski (wioślarstwo, 1964–1976), Dariusz Białkowski (kajakarstwo, 1992–2004) i Daniel Trojanowski (wioślarstwo, 2004–2016). Pierwszy medal olimpijski w historii polskiego wioślarstwa – brąz w czwórce ze sternikiem, zdobyła w Amsterdamie 1928 osada złożona z członków Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Od 1928 do 2020 zawodnicy bydgoskich klubów zdobyli 32 medali olimpijskich, w tym 6 złotych, 9 srebrnych, 17 brązowych. Stanowi to 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Aż 22 medale zdobyli wioślarze i kajakarze.
Multimedaliści olimpijscy z Bydgoszczy:
Sukcesy sportowe
Regionalne Towarzystwo Wioślarskie Bydgostia Bydgoszcz jest od 25 lat (1993–2017) nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski, co jest wynikiem bez precedensu w skali Europy. W 2014 zespół piłkarski Zawisza zdobył Puchar i Superpuchar Polski w piłce nożnej, zespół koszykarek Artego Bydgoszcz w 2015 i 2016 uzyskał 2. lokatę w Ekstralidze Kobiet, a w 2018 – Puchar Polski w koszykówce kobiet, zaś Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz – puchar Polski w tenisie stołowym. W 2014 Bydgoszcz zajęła piąte miejsce w klasyfikacji generalnej gmin Systemu Sportu Młodzieżowego (za Warszawą, Poznaniem, Wrocławiem i Krakowem), a klub Zawisza Bydgoszcz trzeci rok z rzędu (2012–2014) zajął pierwszą pozycję w Polsce w kategorii szkolenia sportowego dzieci i młodzieży.
Międzynarodowe imprezy sportowe
Jedną z pierwszych międzynarodowych imprez sportowych rozgrywanych w Bydgoszczy były Mistrzostwa Europy w wioślarstwie w 1929 na torze regatowym w Brdyujściu.
Od 1999 rozgrywano w Bydgoszczy wiele międzynarodowych imprez lekkoatletycznych, między innymi:
Mistrzostwa Świata Juniorów Młodszych w Lekkoatletyce 1999
Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2003
Puchar Europy w Lekkoatletyce 2004
Europejski Festiwal Lekkoatletyczny – corocznie 2004–2013
Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2008 – udział w nich wzięło ponad 1,5 tys. zawodników ze 167 państw
Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2010 i Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2013
mityngi lekkoatletyczne Pedro’s Cup – corocznie w latach 2005–2014
Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2016 – udział w nich wzięło 3 tys. zawodników, trenerów i VIP-ów ze 160 państw, transmisje oglądało 100 mln widzów na świecie
Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2017 – udział w nich wzięło 1093 zawodników z 43 reprezentacji narodowych.
Bydgoszcz była pierwszym miastem w Polsce, które organizowało turnieje Grand Prix IMŚ na żużlu od 1998 nieprzerwanie do 2010. Impreza ta wyłaniała Indywidualnego Mistrza Świata na Żużlu. Na stadionie Polonii rozgrywano również Drużynowe oraz Indywidualne mistrzostwa Polski na żużlu, a Kryterium Asów Polskich Lig Żużlowych im. Mieczysława Połukarda co roku od 1982 tradycyjnie otwiera żużlowy sezon na polskich torach.
Z kolei w hali sportowo-widowiskowej Łuczniczka odbywały się m.in.:
spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w siatkówce, zarówno męskiej, jak i żeńskiej, m.in. Ligi Światowej i Turnieju World Grand Prix,
spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w koszykówce kobiet i mężczyzn,
spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w piłce ręcznej mężczyzn – eliminacyjne i towarzyskie,
Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2009,
Mistrzostwa Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009,
Mistrzostwa Europy Juniorów i Seniorów w Karate – Oyama IKF 2009,
Mistrzostwa Europy w Koszykówce Kobiet 2011,
Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 i inne.
Mistrzostwa Świata Juniorów i Seniorów w Karate Shōtōkan – 2007 i 2016
Natomiast Artego Arena była miejscem następujących imprez:
Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 (hala rozgrzewkowa)
I Mistrzostwa Świata w Zapasach U-23 – 21–26 listopada 2017; uczestniczyło w nich 850 zawodników i zawodniczek z 54 państw, w tym 24 reprezentantów Polski.
Międzynarodowe imprezy piłkarskie na stadionie Zawiszy Bydgoszcz:
10 międzypaństwowych meczów Reprezentacji Polski w piłce nożnej (od 1972) – statystyki: 5-3-2; 17:9
1 mecz reprezentacji żeńskiej
Mistrzostwa Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017 – 3 mecze grupowe; Bydgoszcz była jednym z 6 miast gospodarzy ME.
Od 1992 na Brdzie w Bydgoszczy odbywa się Wielka Wioślarska o Puchar Brdy, w której od 2004 uczestniczą m.in. osady uniwersytetów brytyjskich Cambridge, Oxford, Henley.
Obiekty sportowe
Według opracowań Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w 2012 r. na terenie Bydgoszczy znajdowało się 111 obiektów sportowych (nie uwzględniając sal gimnastycznych przy placówkach oświatowych), z czego 97 obiektów jest publicznie dostępnych. Do największych obiektów sportowych w Bydgoszczy należą:
Stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka (1957) o pojemności 21,5 tys. widzów, spełniający wymogi techniczno-organizacyjne PZPN, UEFA i FIFA, rozgrywa na nim mecze Zawisza Bydgoszcz, w latach 2005–2011 jako jedyny w Polsce spełniał normy lekkoatletyczne IAAF;
Hala Łuczniczka (2002) o pojemności 8,7 tys. widzów (w tym 6 tys. miejsc stałych); pełni funkcje sportowe, koncertowe i wystawiennicze; dysponuje m.in. boiskiem o wymiarach 53 × 33 m, kręgielnią, restauracją i klubem fitness, rozgrywają w niej mecze drużyny siatkarskie Łuczniczka Bydgoszcz i KS Pałac Bydgoszcz;
Stadion Miejski im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (1924) o pojemności 20 tys. widzów; posiada boisko piłkarskie o wymiarach 105 × 66 m, otoczone torem żużlowym o długości 343 m, mecze rozgrywają na nim drużyny Polonii Bydgoszcz;
Sisu Arena (2014) o pojemności 1,5 tys. widzów, miejsce rozgrywek ligowych bydgoskich koszykarek Polskie Przetwory KS Basket 25 Bydgoszcz i koszykarzy Astorii Bydgoszcz;
Tor regatowy (1920) długości 2 km w pobliżu ujścia Brdy do Wisły; najstarszy tor regatowy w Polsce, krajowe centrum sportów wodnych w okresie międzywojennym; organizowane są tu zawody krajowe i międzynarodowe w dyscyplinach: wioślarstwa, kajakarstwa, kajak-polo, żeglarstwa oraz dyscyplin motorowodnych i narciarstwa wodnego; na terenie obiektu znajduje się wieża startowa z zapleczem gastronomicznym i biurem prasowym, zawodnicy mają do dyspozycji pokoje wypoczynkowe, a trybuny mogą pomieścić około 1000 widzów.
Torbyd – otwarta w styczniu 2018 hala do uprawiania łyżwiarstwa i hokeja na lodzie
W mieście znajduje się 7 stadionów, 14 hal sportowych, 14 zespołów kortów tenisowych, 12 basenów krytych, 23 kompleksy Orlik 2012, 10 boisk wielofunkcyjnych, 2 boiska do piłki plażowej, 4 strzelnice, 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich, 2 pola golfowe (dziewięciodołkowe), 2 skateparki, tor kartingowy (1017 m), tor speedrowerowy, tor łuczniczy, tor kajakarstwa górskiego i inne obiekty służące różnym dyscyplinom sportowym.
Stowarzyszenia sportowe
W Bydgoszczy siedzibę posiada Polska Federacja Klubów Speedrowerowych, a ponadto znajdują się tu regionalne i okręgowe oddziały większości organizacji i stowarzyszeń sportowych, m.in. Kujawsko-Pomorski Związek Piłki Nożnej, Polski Związek Lekkiej Atletyki, Polski Związek Piłki Siatkowej, Polski Związek Koszykówki, Polski Związek Towarzystw Wioślarskich (w jego skład wchodzi 19 towarzystw, w tym: Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie, Bydgostia Bydgoszcz i Zawisza Bydgoszcz; w latach 1945–1950 do czasu przeniesienia wszystkich związków sportowych do Warszawy, w Bydgoszczy mieściła się centrala Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich), Polski Związek Kajakowy, Polski Związek Żeglarski, Polski Związek Tenisowy, Polski Związek Tenisa Stołowego, Polski Związek Zapaśniczy, Polski Związek Podnoszenia Ciężarów, Polski Związek Łuczniczy, Polski Związek Gimnastyczny, Polski Związek Hokeja na Trawie, Polski Związek Alpinizmu (Klub Wysokogórski w Bydgoszczy), Polski Związek Taekwondo Olimpijskiego, Polska Federacja Karate, Polski Związek Motorowy, Polski Związek Baseballu i Softballu, Polski Związek Brydża Sportowego, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Strzelectwa Sportowego, Polski Związek Kulturystyki i Fitness i inne
Polityka
Samorząd
Na czele Bydgoszczy (miasto na prawach powiatu) stoi Prezydent Miasta, Rafał Bruski. Wraz z 4 zastępcami stanowi on organ wykonawczy. Organem uchwałodawczym jest rada miasta składająca się z 31 radnych (na czele z przewodniczącą – Moniką Matowską). W czasach wcześniejszych funkcję tę pełnili m.in. (w czasie II wojny światowej) burmistrzowie, nadburmistrzowie czy Komisarz Miasta (niem. Stadtkommissar, w okresie międzywojennym) prezydenci miasta bądź krótko po odzyskaniu niepodległości, Komisarz Generalny. Przed 1920, gdy Bydgoszcz znajdowała się pod zaborem pruskim, w mieście władzę pełnili nadburmistrzowie (niem. Oberbürgmeister).
Bydgoszcz jest członkiem Unii Metropolii Polskich i Związku Miast Polskich oraz Stowarzyszenia Eurocities – zrzeszającego duże miasta europejskie. Od października 2007 działa Młodzieżowa Rada Miasta Bydgoszczy.
Parlamentarzyści
Przedstawiciele mieszkańców do polskiego parlamentu są wybierani spośród kandydatów z okręgu wyborczego Bydgoszcz.
Posłowie do Sejmu RP posiadający biura poselskie w mieście:
Prawo i Sprawiedliwość: Ewa Kozanecka, Bartosz Kownacki, Piotr Król, Tomasz Latos, Łukasz Schreiber; Platforma Obywatelska: Teresa Piotrowska, Krzysztof Brejza, Paweł Olszewski, Zbigniew Pawłowicz; Kukiz’15: Paweł Skutecki; Nowoczesna: Michał Stasiński; Polskie Stronnictwo Ludowe: Eugeniusz Kłopotek
Senatorowie posiadający biura senatorskie w mieście:
Andrzej Kobiak (PO)
Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:
Janusz Zemke SLD, Tadeusz Zwiefka PO.
Placówki międzynarodowe
W Bydgoszczy znajdują się następujące konsulaty honorowe:
Konsulat Honorowy Niemiec – od 24 lutego 2005 (Jarosław Włodzimierz Kuropatwiński).
Konsulat Honorowy Belgii – od 30 czerwca 2008 (Stanisław Wroński)
Konsulat Honorowy Czech – od 5 grudnia 2009 (Dariusz Zimny)
Konsulat Honorowy Ukrainy – od 6 lipca 2011 (Zbigniew Walczak), od 15 marca 2016 (Krzysztof Sikora)
Konsulat Honorowy Chorwacji – od 3 października 2011 (Henryk Maciejewski)
Konsulat Honorowy Węgier – od 16 maja 2013 (Marek Pietrzak)
Konsulat Honorowy Austrii – od 18 lipca 2014 (Krzysztof Wojtkowiak)
Konsulat Honorowy Słowacji – od 1 marca 2016 (Wiesław Cezary Olszewski)
Konsulat Honorowy Czarnogóry – od 30 maja 2018 (Piotr Kitta)
Współpraca zagraniczna
W 2006 r. Bydgoszcz miała podpisaną umowę o stosunkach partnerskich z 12 miastami na 3 kontynentach: 2 azjatyckimi (Ningbo i Pawłodar), 2 północnoamerykańskimi (Hartford i Tempe) oraz 8 europejskimi (Czerkasy, Kragujevac, Krzemieńczuk, Mannheim, Patras, Perth, Reggio Emilia, Wilhelmshaven).
Współpraca z włoskim Reggio Emilia rozpoczęła się już na początku lat 60. (umowę podpisano w 1962), natomiast z serbskim (ówcześnie jugosłowiańskim) Kragujevacem na początku 70. (umowa z 1971). Te dwa miasta „od wieków” współpracują z Bydgoszczą, jednakże na początku lat 90. miasto podpisało zaczęło podpisywać umowy partnerskie z kolejnymi miastami: 1991 Mannheim, 1992 Tempe, 1996 Hartford, 1997 Pawłodar, 1998 Perth, 2000 Czerkasy, 2004 Krzemieńczuk i Patras, 2005 Ningbo oraz Wilhelmshaven 2006, które przez wiele lat łączył z Bydgoszczą status miast zaprzyjaźnionych.
Poza tym Bydgoszcz jest zaprzyjaźniona z 4 europejskimi miastami.
Miasta partnerskie Bydgoszczy
Legendy i przypowieści związane z Bydgoszczą
Istnieje sporo legend i podań o Bydgoszczy, m.in.:
Legenda o powstaniu Bydgoszczy „Dwaj bracia Byd i Gost”
„Legenda o herbie”
„Legenda o bydgoskiej Łysej Górze”
„Bartodzieje Bartłomiejami stoi”
„Legenda o bydgoskim diabełku Węgliszku”
„Jak Bocianowo z bocianiska powstało”
„O Angelice, córce rycerza Carolusa”
„Legenda o Wyspie Wisielca”
Legendy o Bydgoszczy i panu Twardowskim (według legendy szlachcic Twardowski mieszkał w Bydgoszczy):
„Pan Twardowski i burmistrza Słomki odmłodzenie”
„W roku pańskim 1560”
„Na kogutach siedząc”
„Dziewięć groszy”
Ludzie związani z Bydgoszczą
Honorowi obywatele Bydgoszczy
Do 2014 miano Honorowego Obywatela Miasta Bydgoszczy otrzymały 34 osoby, z tego 16 podczas zaboru pruskiego, 3 w dwudziestoleciu międzywojennym, 1 podczas okupacji hitlerowskiej, a pozostałe po 1945. Po 1990 Honorowymi Obywatelami zostali: Tadeusz Nowakowski, Andrzej Szwalbe, Teresa Ciepły, Jan Paweł II, Primo Nebiolo, Jerzy Hoffman, Irena Szewińska, Zdzisław Lipiński, Rajmund Kuczma, Krzysztof Penderecki, Henryk Muszyński, Felicja Gwincińska, Piotr Paleczny, Eleonora Harendarska.
Odznaczenia
Order Krzyża Grunwaldu III klasy (19 sierpnia 1946)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Historia Bydgoszczy, 1991, Warszawa-Poznań, PWN, .
Jeleniewski Marek K., Bydgoskie wybory, Wydawnictwo POZKAL, Inowrocław 1994.
Jeleniewski Marek K., Życie społeczno-polityczne XX-lecia międzywojennego w świetle polskiej prasy w Bydgoszczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012.
Jeleniewski Marek K., Z biegiem lat z biegiem Brdy, Wydawnictwo Margrafsen, Bydgoszcz 2003.
Janusz Umiński, 2004, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Uczelniane WPSTiH, .
Janusz Umiński, 1996, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy w Bydgoszczy”, .
Matthias Blazek, 2012, „Wie bist du wunderschön!” Westpreußen (Prusy Zachodnie) – Das Land an der unteren Weichsel, ibidem, Stuttgart, , s. 73, 92.
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa miasta
Bydgoskie Centrum Informacji
Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
Miasta w województwie kujawsko-pomorskim
Miasta wojewódzkie
Miasta na prawach powiatu
Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu
Miejsca obrad polskich sejmów
Miasta I Rzeczypospolitej posiadające przywilej de non tolerandis Judaeis
Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo inowrocławskie)
Miasta lokowane przez Kazimierza III Wielkiego
Miasta polskie lokowane na prawie magdeburskim
Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku |
495 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82ka%20%28ujednoznacznienie%29 | Białka (ujednoznacznienie) | białka – wielkocząsteczkowe biopolimery zbudowane z reszt aminokwasów połączonych ze sobą wiązaniami peptydowymi
Geografia Polski
Miejscowości i ich części
Wg TERYT jest ich 18, w tym 12 podstawowych
Białka – część miasta Biała Podlaska
Białka – część miasta Szklarska Poręba
Białka – wieś w woj. dolnośląskim, w pow. legnickim, w gminie Krotoszyce
Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. krasnostawskim, w gminie Krasnystaw
Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. łęczyńskim, w gminie Milejów
Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. parczewskim, w gminie Dębowa Kłoda
Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. radzyńskim, w gminie Radzyń Podlaski
Białka – przysiółek wsi Wola Filipowska w woj. małopolskim, w pow. krakowskim, w gminie Krzeszowice
Białka – wieś w woj. małopolskim, w pow. suskim, w gminie Maków Podhalański
Białka – wieś w woj. mazowieckim, w pow. gostynińskim, w gminie Szczawin Kościelny
Białka – wieś w woj. mazowieckim, w pow. radomskim, w gminie Iłża
Białka – część wsi Nienadowa w woj. podkarpackim, w pow. przemyskim, w gminie Dubiecko
Białka – wieś w woj. podkarpackim, w pow. rzeszowskim, w gminie Błażowa
Białka – część wsi Giełczyn w woj. podlaskim, w pow. łomżyńskim, w gminie Łomża
Białka – część wsi Sasino w woj. pomorskim, w pow. wejherowskim, w gminie Choczewo
Białka – osada w woj. warmińsko-mazurskim, w pow. ostródzkim, w gminie Łukta
Białka – osada w woj. warmińsko-mazurskim, w pow. ostródzkim, w gminie Morąg
Białka – osada w woj. zachodniopomorskim, w pow. szczecineckim, w gminie Biały Bór
Administracja
Białka - gromada w powiecie lubelskim
Białka - gromada w powiecie nowotarskim
Białka - gromada w powiecie radzyńskim
Białka - gromada w powiecie rzeszowskim
Cieki
Lista opracowana na podstawie „Wykazu nazw wód płynących” GUGiK.
Białka – strumień, dopływ Białej
Białka – potok, dopływ Bielnika
Białka – dopływ Bukowej
Białka – dopływ Czarnej Okszy
Białka – rzeka, dopływ Dunajca
Białka – potok, dopływ Dzikiej Orlicy
Białka – struga, dopływ Grabowej
Białka – rzeka, dopływ Huczwy
Białka – struga, dopływ Kanału Kaliskiego
Białka – rzeka, dopływ Krztyni
Białka – rzeka, dopływ Kurówki (inaczej: Bielkowa)
Białka – struga, dopływ Łęgu Rokietnickiego
Białka – potok, dopływ Łososiny
Białka – struga, dopływ Nysy Kłodzkiej
Białka – struga, dopływ Oświnki
Białka – rzeka, dopływ Pilicy
Białka – potok, dopływ Ryjaka
Białka – rzeka, dopływ Rawki
Białka – struga, dopływ Studnicy
Białka – potok, dopływ Świdnika
Białka – rzeka, dopływ Tyśmienicy
Białka – potok, dopływ Wątoka
Białka – potok, dopływ Wieprza
Białka – inna nazwa rzeki Iłżanka, dopływu Wisły, w górnym biegu
Białka – inna nazwa rzeki Biała, dopływu Orlanki
Ukraina
Białka - wieś w rejonie korosteńskim obwodu żytomierski, na Ukrainie
Białka – przystanek kolejowy w miejscowości Białka Wielka, na Ukrainie
Zobacz też
Białka Tatrzańska
Białka-Kolonia
białka wierzbówka – owad z rzędu motyli
Przypisy |
498 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brazylia | Brazylia | Brazylia (, ), oficjalnie Federacyjna Republika Brazylii (port. República Federativa do Brasil, ) – państwo w Ameryce Południowej, położone we wschodniej części kontynentu, nad Oceanem Atlantyckim. Największe i najludniejsze państwo tego kontynentu, a jednocześnie jedno z największych i najludniejszych państw świata. Zajmuje obszar 8 515 767 km² (5. pod względem powierzchni na świecie), a zamieszkane jest przez 217 240 060 ludzi (szac. 2022, 7. na świecie). Stolicą kraju jest Brasília.
Brazylia przeważająco znajduje się w strefie klimatów tropikalnych, w południowej części kraju występuje klimat umiarkowany ciepły. Jest to kraj o zróżnicowanym krajobrazie, z przewagą formacji leśnych i sawann. Na północy kraju znajduje się dorzecze Amazonki, najrozleglejszy system rzeczny świata, a w jego obrębie jeden z największych obszarów równikowych lasów deszczowych.
Dawna kolonia portugalska, Brazylia uzyskała niepodległość w 1822 roku. Jest to kraj wieloetniczny; w 2010 roku 48% populacji stanowiła ludność biała (głównie potomkowie portugalskich osadników oraz późniejszych imigrantów z innych krajów europejskich), 43% Mulaci i Metysi, a 8% ludność czarna (w większości potomkowie sprowadzonych w epoce kolonialnej niewolników z Afryki). Ludność w dużej mierze rozmieszczona jest wzdłuż wybrzeża, w szczególności w jego południowo-wschodniej części, gdzie mieszczą się dwie największe metropolie kraju – Rio de Janeiro i São Paulo. Językiem urzędowym i ojczystym dla zdecydowanej większości mieszkańców jest portugalski. Dominującym wyznaniem jest katolicyzm (65% społeczeństwa w 2010 r.), znaczną liczbę wyznawców mają także kościoły protestanckie (22%).
W 2020 roku Brazylia była 8. pod względem wielkości gospodarką świata. Gospodarka kraju jest zdywersyfikowana; istotną rolę odgrywają rolnictwo, górnictwo, przemysł, jak i sektor usługowy. Jest to republika federalna z systemem prezydenckim. Walutą jest real brazylijski.
Geografia
Terytorium Brazylii zajmuje prawie połowę powierzchni Ameryki Południowej i rozciąga się w centrum i na wschodzie kontynentu, państwo położone jest nad Oceanem Atlantyckim.
Brazylia jest jedynym krajem na świecie, przez który równocześnie przebiegają równik i zwrotnik Koziorożca.
Długość wybrzeża Brazylii wynosi 7491 km. Kraj graniczy z dziesięcioma innymi państwami: Argentyną, Boliwią, Francją (Gujaną Francuską), Gujaną, Kolumbią, Paragwajem, Peru, Surinamem, Urugwajem oraz Wenezuelą.
Na terytorium Brazylii można wyróżnić trzy duże krainy geograficzne: część Wyżyny Gujańskiej na północy, Wyżynę Brazylijską na południowym wschodzie, oraz Nizinę Amazonki nazywaną Amazonią, na północy i północnym zachodzie. Poza tym na południowym zachodzie leży także część Niziny La Platy.
Najwyższym szczytem Brazylii jest Pico da Neblina – 2994 m n.p.m. – na Wyżynie Gujańskiej.
Największą rzeką Brazylii jest Amazonka, inne ważniejsze z rzek to:
Paraná (z wielką zaporą Itaipu)
Rio Negro
São Francisco
Xingu
Madeira
Tapajós
Tocantins (z wielką zaporą Tucurui)
Iguaçu (z wodospadem Iguaçu)
Historia
Tereny dzisiejszej Brazylii były zasiedlone przez półkoczownicze plemiona Indian już przynajmniej 6 tys. lat przed odkryciem ich przez Portugalczyków w roku 1500. Przez następne 300 lat Brazylia została skolonizowana przez Portugalię. W kraju kolonizatorzy wprowadzili system oparty na pracy niewolniczej. W kraju powszechne były rebelie niewolników, a część zbiegów tworzyła na odległych od kolonialnej cywilizacji terenach własne osiedla zwane quilombos. Przeciw nim były organizowane wyprawy zbrojne. W roku 1808 książę Jan (późniejszy król Portugalii Jan VI) wraz z rodziną schronił się w Brazylii przed najazdem Napoleona Bonaparte na Portugalię. Na początku XIX wieku narastały tendencje separatystyczne i w roku 1822 książę-regent Pedro I ogłosił utworzenie samodzielnego Cesarstwa Brazylii. W roku 1889 jego następca Pedro II został obalony i została utworzona republika federacyjna.
Pod koniec XIX i w 1. połowie XX wieku do Brazylii napłynęło ponad 5 milionów imigrantów z Europy i Azji. W tym okresie dynamicznie postępowały industrializacja kraju i ekspansja w głąb interioru. Rządy demokratyczne były zastępowane przez dyktatury: w latach 1930–1945 w praktyce rządził Getúlio Vargas. Vargas do władzy doszedł na skutek wojskowego puczu, który następnie określono mianem rewolucji. Początkowo nowy rząd zobowiązał się do szybkiego oddania władzy, lecz zamiast tego zlikwidował kongres, zawiesił konstytucję, a gubernatorów zastąpił własnymi zwolennikami. W latach 30. doszło do trzech prób obalenia wojskowego rządu. W 1932 roku odbyło się powstanie konstytucjonalistów, w 1935 roku odbyła się antyrządowa rebelia zorganizowana przez komunistów, która wykorzystana została do wprowadzenia przez Vargasa pełnej dyktatury i cenzury prasy. Ostatnią próbą zbrojnego obalenia rządu był pucz faszystowski w 1938 roku. Mimo faszyzacji kraju Brazylia w okresie hiszpańskiej wojny domowej wsparła stronę republikańską walczącą z nacjonalistami. W okresie II wojny światowej Brazylia początkowo pozostała neutralna, a wojnę Niemcom i Włochom wypowiedziała w sierpniu 1942 roku. Pod wpływem wojny Vargas odrzucił wzorce faszyzujące i przyjął bardziej liberalną politykę. Po zwycięstwie aliantów w wojnie światowej, stał się kłopotliwy jako niedawny sojusznik światowych potęg i szybko został obalony w wojskowym puczu. Vargas na krótko powrócił do władzy w 1950 roku w wyniku wyborczego zwycięstwa utworzonej przez niego Brazylijskiej Partii Pracy. W pierwszej fazie prezydentury wprowadził szereg postępowych reform, a swoje rządy oparł na środowiskach lewicy. Pod naciskiem narodowców i lewicy prowadził politykę uprzemysłowienia kraju, rozwiązał problem państwowego monopolu naftowego „Petrobras”, ograniczył inwestycje obcego kapitału, wprowadził szereg prorobotniczych praw, zakończył działania rządu polegające na ingerencji w działanie związków zawodowych oraz przeprowadził rewizję płacy minimalnej. W 1952 roku zawarł układ militarny ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, jednak zachował się neutralnie, odmawiając wysłania wojsk brazylijskich do Korei. W ciągu drugiej kadencji kontynuował represje przeciwko ruchowi komunistycznemu. Stopniowo odchodził od postępowych reform, tracąc poparcie społeczeństwa i lewicy zmuszony został do walki o wpływy w konserwatywnie nastawionym wojsku. Jego rządy napotkały na silną opozycję, pomimo starań Vargasa największą opozycję stanowiły kręgi wojskowe. Była to reakcja na szereg skandali, które wiązały się z członkami jego administracji. Trzy lata po objęciu władzy na skutek kryzysu politycznego i zmuszeniu go przez wojsko do oddania władzy popełnił samobójstwo.
Po samobójstwie Vargasa powstało kilka krótkotrwałych rządów. W 1956 roku prezydentem został kandydat socjaldemokratów Juscelino Kubitschek de Oliveira. Kubitschek przyjął łagodną postawę wobec opozycji politycznej, dzięki czemu mógł rządzić bez poważniejszych kryzysów. W okresie jego rządów sektory gospodarki i przemysłu znacznie wzrosły. Największym sukcesem rządu socjaldemokratów okazała się budowa nowej stolicy kraju, Brasílii oddanej do użytku w 1960 roku. Następcą Kubitscheka został Jânio Quadros, który jednak podał się do dymisji w 1961 roku. Prezydenturę wówczas objął wiceprezydent João Goulart, który jako kandydat lewicy zobowiązał się do przeprowadzenia radykalnych reform społecznych. Zapowiedział przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizację zagranicznych koncernów naftowych. Prezydent został obalony w wyniku zamachu stanu w kwietniu 1964 roku. Zamach zapoczątkował okres istnienia w Brazylii reżimu wojskowego.
Nowy system miał być przejściowy, jednak szybko zmienił się w dyktaturę. Reżim szeroko zastosował represje polityczne względem swoich przeciwników politycznych, w tym artystów i dziennikarzy. W opozycji przeciw rządom wojskowym doszło do powstania zbrojnych ruchów partyzanckich. Rząd Brazylii postanowił w ramach operacji Kondor wyeliminować także opozycję na emigracji. Pomimo brutalności i metod zbliżonych do totalitaryzmu, system na początku lat 70. zdobył poparcie sporego grona Brazylijczyków ze względu na ówczesny boom gospodarczy. Lata dyktatorskiej władzy skutecznie jednak zniechęciły społeczeństwo. Mimo rozbicia wojsk partyzanckich, rząd kontynuował politykę represji (która wcześniej była argumentowana walką z rebelią). W obliczu narastającego kryzysu społecznego i serii porażek gospodarczych rządu generał Ernesto Geisel zgodził się na pewną liberalizację życia publicznego, w 1979 roku wprowadził on ustawę o amnestii, która zapoczątkowała mozolny powrót do demokracji w okresie dekady lat 80.
Po dojściu do władzy lewicy i prezydenta Luli w 2003 roku Brazylia zaczęła wychodzić z głębokiego kryzysu ekonomiczno-społecznego, który był wynikiem olbrzymiego długu publicznego. Powodowało to pochłanianie znacznej części jej dochodu narodowego. Dało się zauważyć napływ inwestycji oraz znaczący rozwój gospodarczy. Pod rządami kolejnej prezydent, Dilmy Rousseff, kraj zbliżał się do socjalizmu, podobnie jak jego sąsiedzi Wenezuela i Argentyna.
Ustrój polityczny
Brazylia jest republiką związkową podzieloną na 26 stanów i 1 dystrykt federalny. Konstytucja Brazylii została uchwalona w 1988. Głową państwa i szefem rządu jest wybierany w głosowaniu powszechnym na 4 lata prezydent. Obecnym prezydentem jest Luiz Inácio Lula da Silva.
Podział administracyjny
Brazylia dzieli się na 26 stanów (port. estado) i 1 dystrykt federalny (port. Distrito Federal):
Demografia
Współczesny skład etniczny Brazylii jest odzwierciedleniem jej historii. 47,7% mieszkańców Brazylii stanowią ludzie rasy białej, pardo (czyli ludzie mający białych, indiańskich i czarnych przodków, do pardo zaliczają się bowiem Mulat, Zambo i Metys) 43,1%, ludzie rasy czarnej 7,6%, Indianie 0,4%; Azjaci stanowią 1,1%.
Językiem urzędowym w Brazylii jest język portugalski, który jednak różni się znacznie od używanego w Portugalii. Przede wszystkim brazylijski jest bardziej miękki i melodyjny, jest też wzbogacony szeregiem słów i zwrotów z języków brazylijskich Indian i byłych niewolników z Afryki. Różni się także pisownią. W gminie São Gabriel da Cachoeira językami urzędowymi są dodatkowo języki indiańskie: nheengatu, tukano i baniwa. Poza tym w użyciu są także języki włoski, hiszpański, niemiecki oraz polski.
Statystyki demograficzne
Grupy etniczne: biali – 47,7%, pardo – 43,1%, czarni – 7,6%, resztę populacji stanowią głównie Indianie, Japończycy, Arabowie.
Języki: portugalski (urzędowy), włoski, hiszpański.
Gospodarka
Gospodarka kraju opiera się na eksploatacji bogatych zasobów naturalnych, rolnictwie (największa na świecie ilość upraw kawy) i szybko rozwijającym się przemyśle.
W roku 2008 PKB wyniósł 1665 mld USD (10 326 USD na jednego mieszkańca). Pewien problem stanowi wysokie zadłużenie zagraniczne przekraczające 179 mld USD, jednak cały dług nie przekracza bezpiecznego poziomu 50% PKB.
W 2019 roku Brazylia była największym na świecie producentem trzciny cukrowej, soi, kawy i pomarańczy, drugim producentem papai, trzecim producentem kukurydzy, tytoniu i ananasa, czwartym producentem bawełny i manioka, piątym producentem kokosa i cytryny, szóstym producentem kakao i awokado, dziewiątym producentem ryżu, dziesiątym producentem pomidorów i jedenastym producentem winogron i jabłek. Kraj jest również dużym producentem bananów, ale prawie cała produkcja przeznaczona jest na konsumpcję krajową. Brazylia produkuje również duże ilości fasoli, orzeszków ziemnych, ziemniaków, marchwi, nerkowca, mandarynek, persimmon, truskawek, guarany, gujawy, açaí, orzecha brazylijskiego, oraz yerba mate. Trzcina cukrowa jest wykorzystywana do produkcji cukru, ale także do produkcji etanolu, który jest używany do obsługi floty pojazdów (sektor etanolu to biopaliwa).
W produkcji białek zwierzęcych Brazylia jest dziś jednym z największych krajów na świecie. W 2019 roku kraj był największym na świecie eksporterem mięsa kurczaka. Był także drugim co do wielkości producentem mięsa wołowego, trzecim co do wielkości producentem mleka na świecie, czwartym co do wielkości producentem mięsa wieprzowego na świecie i siódmym co do wielkości producentem jaj.
W sektorze wydobywczym Brazylia wyróżnia się wydobyciem rudy żelaza (gdzie jest eksporterem do państw drugiego świata), miedzi, złota, boksytu (jeden z 5 największych producentów na świecie), manganu (jeden z 5 największych producentów na świecie), cyny (jeden z największych producentów na świecie), niobu (skupia 98% światowych rezerw) i niklu. W odniesieniu do kamieni szlachetnych Brazylia jest największym na świecie producentem ametystu, topazu, agatu i jednym z głównych producentów turmaliny, szmaragdów, akwamaryny i granatu.
Sektor wtórny jest oparty na gałęziach przemysłu. Brazylia jest liderem przemysłowym w Ameryce Łacińskiej. W przemyśle spożywczym w 2019 r. Brazylia była drugim co do wielkości eksporterem przetworzonej żywności na świecie. W 2016 roku kraj był drugim co do wielkości producentem celulozy na świecie i ósmym producentem papieru. W przemyśle obuwniczym w 2019 r. Brazylia zajęła 4. miejsce wśród światowych producentów. W 2019 roku kraj był ósmym producentem pojazdów i dziewiątym producentem stali na świecie. W 2018 r. przemysł chemiczny Brazylii zajmowała 8. miejsce na świecie. Pod względem przemysłu tekstylnego Brazylia należała do 5 największych światowych producentów w 2013 r., jest jednak bardzo słabo zintegrowana z handlem światowym. W branży lotniczej Brazylia ma Embraer, trzeciego największego producenta samolotów na świecie, ustępując jedynie Boeingowi i Airbusowi.
Energia
Przez dziesięciolecia rząd brazylijski podejmował ambitny program zmniejszenia zależności od importowanej ropy. Wcześniej import stanowił ponad 70% zapotrzebowania kraju na ropę, ale Brazylia stała się samowystarczalna w zakresie ropy w latach 2006–2007. Brazylia była dziesiątym co do wielkości producentem ropy naftowej na świecie w 2019 roku, z 2,8 mln baryłek dziennie. Produkcja zaspokaja zapotrzebowanie kraju. Na początku 2020 roku przy wydobyciu ropy i gazu ziemnego kraj po raz pierwszy przekroczył 4 mln baryłek ekwiwalentu ropy dziennie. W styczniu 2021 roku wydobywano dziennie 3,168 mln baryłek ropy oraz 138 753 mln m³ gazu ziemnego. W 2019 r. Rio de Janeiro było największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w Brazylii, wytwarzając 71% całkowitego wolumenu. São Paulo zajmuje drugie miejsce z udziałem 11,5% w całkowitej produkcji.
Brazylia jest jednym z czołowych światowych producentów energii hydroelektrycznej. W 2019 roku Brazylia miała czynnych 217 hydroelektrowni o mocy zainstalowanej 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. W sumie produkcja energii elektrycznej w Brazylii osiągnęła w 2019 r. 170 000 megawatów mocy zainstalowanej, z czego ponad 75% pochodziło ze źródeł odnawialnych (w większości z hydroelektrowni). Na koniec 2021 r. Brazylia była drugim krajem na świecie pod względem zainstalowanej mocy hydroelektrycznej (109,4 GW).
W 2013 r. Region Południowo-Wschodni wykorzystywał około 50% obciążenia Krajowego Systemu Zintegrowanego (SIN), będącego głównym regionem zużywającym energię w kraju. Zainstalowana moc wytwórcza energii elektrycznej w regionie wyniosła prawie 42 500 MW, co stanowi około jednej trzeciej mocy wytwórczej Brazylii. Produkcja hydroenergetyczna stanowiła 58% mocy zainstalowanej w regionie, a pozostałe 42% zasadniczo odpowiadało wytwarzaniu energii cieplnej. São Paulo reprezentowało 40% tej zdolności; Minas Gerais o około 25%; Rio de Janeiro – 13,3%; a Espírito Santo reprezentował resztę. Region Południowy jest właścicielem zapory wodnej Itaipu, która przez kilka lat była największą elektrownią wodną na świecie, aż do inauguracji Tamy Trzech Przełomów w Chinach. Pozostaje drugą co do wielkości działającą elektrownią wodną na świecie. Brazylia jest współwłaścicielem zakładu Itaipú wraz z Paragwajem: tama znajduje się na rzece Paraná, położonej na granicy między państwami. Posiada zainstalowaną moc wytwórczą 14 GW dla 20 jednostek wytwórczych o mocy 700 MW każda. Region Północny posiada duże elektrownie wodne, takie jak Zapora Belo Monte i Zapora Tucuruí, które wytwarzają dużą część krajowej energii. Potencjał hydroenergetyczny Brazylii nie został jeszcze w pełni wykorzystany, więc kraj ten nadal ma możliwość budowy kilku elektrowni odnawialnych na swoim terytorium.
Potencjał brutto zasobów wiatrowych Brazylii oszacowano w 2019 r. na około 500 GW (tylko na lądzie), czyli tyle energii, aby zaspokoić trzykrotnie obecne zapotrzebowanie państwa. Według ONS, od lipca 2022 r. całkowita moc zainstalowana wyniosła 22 GW, przy średnim współczynniku mocy 58%. Chociaż średni światowy współczynnik zdolności wytwarzania energii wiatrowej wynosi 24,7%, istnieją obszary na północy Brazylii, szczególnie w stanie Bahia, gdzie niektóre farmy wiatrowe rejestrują średni współczynnik mocy wyższy niż 60%; średni współczynnik przepustowości w regionie północno-wschodnim wynosi 45% na wybrzeżu i 49% w głębi terytorium. W 2019 roku energia wiatrowa stanowiła 9% energii wytworzonej w państwie W 2021 roku Brazylia była 7. państwem na świecie pod względem zainstalowanej energii wiatrowej (21 GW) i 4. największym producentem energii wiatrowej na świecie (72 TWh), ustępując jedynie Chinom, USA i Niemcom.
Według ONS w październiku 2022 r. całkowita zainstalowana moc fotowoltaicznej energii słonecznej wynosiła 21 GW, przy średnim współczynniku mocy 23%. Niektóre z najbardziej napromieniowanych stanów brazylijskich to MG („Minas Gerais”), BA („Bahia”) i GO (Goiás), które w rzeczywistości mają światowe rekordy pod względem poziomu napromieniowania. W 2019 roku energia słoneczna stanowiła 1,27% energii wytworzonej w państwie. W 2021 r. Brazylia była 14. państwem na świecie pod względem zainstalowanej energii słonecznej (13 GW) i 11. największym producentem energii słonecznej na świecie (16,8 TWh).
W 2021 r. Brazylia była również drugim co do wielkości państwem na świecie pod względem produkcji energii przez Biomasę (produkcja energii z biopaliw stałych i odpadów odnawialnych), z wynikiem 15,8 GW.
Transport
Brazylia ma ponad 1,7 miliona km dróg lądowych, z czego 215 tys. km to drogi utwardzone, a około 14 tys. km to autostrady i inne drogi dwujezdniowe. Dwie najważniejsze autostrady w kraju to BR-101 i BR-116.
W Brazylii jest ponad 2000 lotnisk, co daje drugą co do wielkości liczbę lotnisk na świecie, po Stanach Zjednoczonych. Największe z nich to Port lotniczy São Paulo-Guarulhos, Port lotniczy Rio de Janeiro-Galeão, Port lotniczy Brasília, Port lotniczy Belo Horizonte, Port lotniczy Porto Alegre-Salgado Filho, Port lotniczy Florianópolis-Hercílio Luz, Port lotniczy Cuiabá-Marechal Rondon, Port lotniczy Salvador-Magalhães, Port lotniczy Recife, Port lotniczy Fortaleza, Port lotniczy Belém-Val de Cães i Port lotniczy Manaus.
Brazylijska sieć kolejowa ma łączną długość ok. 30 tys. km.
W Brazylii znajdują się też ruchliwe porty wodne, m.in. w Santos, Rio de Janeiro, Paranaguá, Itajaí, Rio Grande i São Francisco do Sul. Spośród głównych brazylijskich dróg wodnych wyróżniają się dwie: droga wodna Tietê-Paraná (która ma długość 2400 km, 1600 km na rzece Paraná i 800 km na rzece Tietê) i droga wodna Solimões-Amazonas (składa się z dwóch odcinków: Solimões, o długości około 1600 km, i Amazonas, o długości 1650 km). Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia odcinki dróg wodnych znajdują się na południowym wschodzie i południu kraju.
Kultura
Przemieszanie elementów europejskich, afrykańskich i amerykańskich wytworzyło nową oryginalną kulturę. Najsłynniejszym festiwalem rozsławiającym Brazylię na cały świat jest odbywający się przed wielkim postem karnawał w Rio de Janeiro. Zawsze zaczyna się w sobotę przed Środą Popielcową i trwa nieprzerwanie cztery dni i noce. W czasie karnawału mieszkańcy gromadzą się na ulicach, plażach oraz klubach, aby wspólnie śpiewać i tańczyć. Narodowym tańcem jest Samba przywieziona przez niewolników z Angoli. Pod koniec karnawału w Rio odbywa się konkurs szkół Samby. Występują one wtedy na Sambodromie – teatrze pod gołym niebem. Największym rzeźbiarzem okresu kolonialnego był Aleijadinho. Autorem narodowej powieści pod tytułem Os Sertões jest Euclides da Cunha.
Religia
Brazylijski Kościół katolicki jest największą narodową wspólnotą wiernych na świecie. Obecnie katolicy stanowią około 62–63% społeczeństwa. W São Paulo jest 54% katolików. Liczbę regularnie praktykujących szacuje się na 19–25%, chociaż w miastach praktykuje nieco mniej niż na prowincji. Widoczny jest odpływ wiernych do takich pochodzących głównie z USA wspólnot, jak Świadkowie Jehowy, mormoni (ok. 1 mln), adwentyści czy różne kościoły ewangelikalne, głównie zielonoświątkowe. Liczbę protestantów szacuje się na ponad 25%. Dodatkowo występują spirytualiści i animiści (1,4%), wyznawcy candomblé i okultyzmu (0,5%), buddyści i szintoiści (0,2%) oraz pozostali (1,7%). Niewierzący stanowią 7,4–10% społeczeństwa.
Według danych za rok 2010 Brazylijczycy należeli do następujących wyznań:
Kościół Rzymskokatolicki – 63%
Protestantyzm – 25% (głównie: zielonoświątkowcy – 15%):
Ewangeliczny Kościół Zborów Bożych – 15 676 692 członków
Międzynarodowy Kościół Poczwórnej Ewangelii – 1 905 325
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 1 560 000
Konwencja Kościołów Ewangelicznych „Brazylia dla Chrystusa” – 1 159 880
Kościół Odrodzenia w Chrystusie – 958 333
Kongregacja Chrześcijan – 945 500
Konwencja Baptystyczna z São Paulo – 900 000
Brak religii – 8,0%
Spirytualiści – 2,0%
Świadkowie Jehowy – 0,73%
Mormoni – 0,6%
Brazylijski Katolicki Kościół Apostolski – 0,3%
Umbanda – 0,21%
Buddyzm – 0,13%
Źródło: IBGE, 2010; Prolades, 2010; Pew Forum, 2010; LDS, 2012.
Prawosławie
Sport
Najpopularniejszym sportem w Brazylii jest piłka nożna. Za jednego z najlepszych w historii dyscypliny piłkarza na świecie wielu uważa Brazylijczyka Pelé. Reprezentacja Brazylii 5 razy zdobyła mistrzostwo świata.
Ogromną popularnością w Brazylii cieszą się wyścigi Formuły 1. Brazylijczycy doczekali się wielu wspaniałych kierowców. Szczególnie wspominają tragicznie zmarłego Ayrtona Sennę, który uważany jest za najlepszego kierowcę w historii F1. W tej serii wyścigowej startował Felipe Massa.
Również w siatkówce halowej mężczyzn Brazylia była na początku XXI w. absolutnym dominatorem, wygrała większość ważnych turniejów międzynarodowych. Jednym z sukcesów jest pokonanie reprezentacji Polski w finale MŚ 2006 3:0. Największą gwiazdą reprezentacji Brazylii był Giba. W tej dyscyplinie warto odnotować również sukcesy pochodzących z tego kraju kobiet. Światową dominację Brazylii przerwali dopiero siatkarze z Polski, a Brazylijczycy podczas dwóch ostatnich Mistrzostw Świata (2014 i 2018) kończyli rozgrywki ze srebrnymi medalami.
Coraz popularniejsza na świecie (i również w Polsce) staje się pochodząca ze stanu Bahia capoeira – tradycyjna brazylijska sztuka walki połączona z elementami tańca i egzotyczną muzyką. Sekcje różnych grup ‘capoeira’ prężnie działają też w wielu miastach Polski. Prócz capoeira Brazylijczycy opracowali kilka innych sztuk walki, takich jak luta livre i BJJ – brazylijską odmianę ju-jitsu.
Brazylia dwa razy organizowała mistrzostwa świata w piłce nożnej: w 1950 i 2014 roku.
W 2016 roku w Rio de Janeiro odbyły się letnie igrzyska olimpijskie.
Siły zbrojne
Brazylia w składzie swoich sił zbrojnych posiada siły lądowe (Exército Brasileiro), marynarkę wojenną (Marinha do Brasil), w jej składzie lotnictwo morskie (Aviação Naval Brasileira) i piechotę morską (Corpo de Fuzileiros Navais), oraz siły powietrzne (Força Aérea Brasileira). Brazylia realizowała program nuklearny mający na celu pozyskanie broni jądrowej. Został on jednak anulowany.
Wojska brazylijskie liczą 334,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,34 mln rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) brazylijskie siły zbrojne stanowią 9. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 29,3 mld dolarów (USD).
Przypisy
Bibliografia
Alves, Maria Helena Moreira (1985). State and Opposition in Military Brazil. Austin, TX: University of Texas Press.
Amann, Edmund (1990). The Illusion of Stability: The Brazilian Economy under Cardoso. World Development (s. 1805–1819).
Bellos, Alex (2003). Futebol: The Brazilian Way of Life. London: Bloomsbury Publishing plc.
Bethell, Leslie (1991). Colonial Brazil. Cambridge: CUP.
Costa, João Cruz (1964). A History of Ideas in Brazil. Los Angeles, CA: University of California Press.
Fausto, Boris (1999). A Concise History of Brazil. Cambridge: CUP.
Furtado, Celso. The Economic Growth of Brazil: A Survey from Colonial to Modern Times. Berkeley, CA: University of California Press.
Leal, Victor Nunes (1977). Coronelismo: The Municipality and Representative Government in Brazil. Cambridge: CUP.
Malathronas, John (2003). Brazil: Life, Blood, Soul. Chichester: Summersdale.
Martinez-Lara, Javier (1995). Building Democracy in Brazil: The Politics of Constitutional Change. Macmillan.
Prado Júnior, Caio (1967). The Colonial Background of Modern Brazil. Los Angeles, CA: University of California Press.
Schneider, Ronald (1995). Brazil: Culture and Politics in a New Economic Powerhouse. Boulder Westview.
Wagley, Charles (1963). An Introduction to Brazil. New York, New York: Columbia University Press.
The World Almanac and Book of Facts: Brazil. New York, NY: World Almanac Books. 2006.
Państwa członkowskie Unii Narodów Południowoamerykańskich
Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych
Państwa w Ameryce Południowej |
500 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Belgia | Belgia | Belgia, Królestwo Belgii (, , ) – państwo federacyjne w zachodniej Europie, w południowych Niderlandach. Belgia jest członkiem Unii Europejskiej, ONZ oraz NATO.
Graniczy od południa z Francją (620 km) i z Luksemburgiem (148 km), od wschodu z Niemcami (167 km) i od północy z Holandią (450 km). Łączna długość granic lądowych wynosi 1385 km, ponadto istnieje 64 km fragment wybrzeża Morza Północnego na zachodzie. Podzielona jest na trzy strefy językowe: francuską, niderlandzką i niemiecką.
Geografia
Geograficzny środek Belgii: 50.596498935082835, 5.104640724332736 Braives
Najwyższy punkt: Signal de Botrange 694 m n.p.m.
Najniższy punkt: Morze Północne 0 m n.p.m.
Większą część powierzchni Belgii stanowią peryglacjalne i aluwialne niziny; w północnej części płaska, częściowo zabagniona równina Flandrii (tzw. Belgia Niska), oddzielona od morza wałem wydm (wys. do 20 m), oraz pagórkowata i piaszczysta kraina Kempen (wys. do 95 m); w środkowej części (Belgia Średnia) wysoczyzna Brabancji (wys. 100–200 m) zbudowane głównie z glin i piasków trzeciorzędowych pokrytych lessem oraz wzgórza Hainaut (na zachodzie) zbudowane z utworów glinianych.
Największe miasta: Bruksela (stolica), Liège, Antwerpia, Gandawa, Charleroi, Brugia, Namur. Więcej o miastach zobacz w artykule miasta w Belgii.
Wody powierzchniowe
Belgia leży w zlewisku Morza Północnego, i prawie całe jej terytorium należy do dorzecza dwóch rzek: Skaldy i Mozy (ich źródła znajdują się na terenie Francji, a ujścia na terenie Holandii). Skalda w granicach Belgii ma długość 200 km – wraz z dopływami (m.in. Leie, Dender, Senné i Rupel) oraz kanałami tworzy rozgałęziony system wodny Flandrii. Moza (w granicach Belgii) ma 183 km, większość rzek Walonii to jej dopływy; na pewnym odcinku stanowi granicę między Belgią a Holandią. Belgijskie rzeki mają mały spadek, są połączone siecią kanałów i wykorzystywane do żeglugi. We Flandrii znajduje się też gęsta sieć kanałów odwadniających poldery.
Historia
Przed utworzeniem Belgii
Przed zajęciem terenów obecnej Belgii przez wojska Republiki rzymskiej w 57 roku p.n.e. jej obszar zamieszkiwali Celtowie. Przez kolejne setki lat tereny te znajdowały się we władaniu Rzymu (część prowincji Galia – Gallia Belgica). Od III wieku rozpoczęła się chrystianizacja prowincji. Od roku 486 obszar dzisiejszej Belgii stał się częścią państwa germańskich Franków. Po traktacie w Verdun w roku 843 został on podzielony pomiędzy Francję i państwo Lotara.
Współczesny kryzys tożsamości belgijskiej i walka o zachowanie jedności kraju to wynik niejako „mechanicznego” zespolenia różnych regionów o często odmiennych dążeniach, kulturze, dawniej nie zawsze w przyjaźni.
W średniowieczu obszary należące dziś do Belgii zajmowały następujące kraje:
Biskupstwo Leodium
Księstwo Limburgii
Hrabstwo Hainaut
Hrabstwo Flandrii
Hrabstwo Namur
Księstwo Brabancji
W XV wieku obecna Belgia była częścią Burgundii, a w roku 1477 została przejęta przez Austrię cesarza Maksymiliana I. W latach 1556–1714 należała do Hiszpanii, a następnie znowu do Austrii (1714–1794), Francji (1794–1814), a w okresie 1814–1830 była połączona z Holandią – Królestwo Niderlandów.
Podczas panowania Habsburgów w Niderlandach Południowych zaczęła kształtować się belgijska świadomość narodowa, której pierwszym wyraźnym przejawem był przewrót brabancki (1789).
Belgia
Dopiero jednak w roku 1830 Belgia stała się niezależnym państwem. Niepodległość zdobyła w wyniku powstania przeciwko dominacji holenderskiej (rewolucja belgijska). Na konferencji w Londynie w 1839 ustalono granice i neutralność Belgii. 3 sierpnia 1914, na początku I wojny światowej, Niemcy zaatakowały neutralną Belgię, co spowodowało przystąpienie Wielkiej Brytanii do wojny przeciw Niemcom. Na mocy traktatu wersalskiego do Belgii przyłączono niemieckie okręgi Eupen i Malmedy. W 1925 Belgia została stroną paktu reńskiego. W 1940 roku ponownie neutralna Belgia została zaatakowana, tym razem przez hitlerowskie Niemcy. Po zakończeniu II wojny światowej Belgia porzuciła neutralność i stała się członkiem NATO, a także została jednym z członków założycieli Wspólnoty Europejskiej. Z Holandią i Luksemburgiem Belgia stworzyła w roku 1948 unię celną, a 1960 unię gospodarczą – powstał Benelux. W roku 1960 niepodległość uzyskała największa kolonia tego państwa Kongo Belgijskie, a w roku 1962 terytoria mandatowe Rwanda i Burundi.
W XX wieku dochodziło do stopniowego podziału na dwie strefy językowe: położoną na północy Flandrię (język niderlandzki) i na południu Walonię (język francuski). Spowodowało to w 1963 roku formalny podział Belgii na trzy regiony: Flandrię, Walonię i Region Stołeczny Brukseli. W roku 1993 doszło do przekształcenia Belgii w państwo federalne z trzema regionami o szerokiej autonomii. W 2007 spór o dalszą reformę i większą samodzielność Flandrii przyczynił się do kłopotów ze sformowaniem rządu federalnego. Od czerwca 2010 roku do grudnia 2011 w Belgii trwał najdłuższy we współczesnej Europie kryzys rządowy.
Ustrój polityczny
Belgia jest monarchią konstytucyjną. Konstytucja Belgii została przyjęta w roku 1831, po zwycięstwie rewolucji sierpniowej 1830 roku. Była rewidowana siedmiokrotnie: w 1893, 1919, 1970, 1980, 1988, 1993, 2001.
Parlament składa się z dwóch izb:
Izby Deputowanych, w skład której wchodzi 150 deputowanych wybieranych w wyborach bezpośrednich, zgodnie z systemem proporcjonalnym.
Senatu, który jest wybierany zarówno w wyborach bezpośrednich (25 przez społeczność flamandzką, 15 przez Walonów), jak również przez rady prowincjonalne. W senacie zasiada również potomstwo panującego monarchy.
Partie polityczne
Belgijskie partie polityczne: Flamandzcy Liberałowie i Demokraci (Open Vlaamse Liberalen en Democraten, O-VLD), Chrześcijańscy Demokraci i Flamandowie (Christen-demokratisch en Vlaams, CD&V), frankofońska Partia Socjalistyczna (Parti Socialiste, PS), Ruch Reformatorski (Mouvement Réformateur, MR), Interes Flamandzki (Vlaams Belang, VB), flamandzka Partia Socjalistyczna (Socialistische Partij Anders, sp.a), frankofońska Partia Ekologiczna (Ecolo), Centrum Demokratyczno-Humanistyczne (Centre démocrate humaniste, cdH), flamandzka Partia Ekologiczna (Groen), Nowy Sojusz Flamandzki (Nieuw-Vlaamse Alliantie, N-VA), Front Narodowy (Front National, FN), Spirit, Vivant.
Podział administracyjny
Belgia jest państwem federacyjnym. Każdy z 3 regionów Belgii ma własną władzę ustawodawczą – Radę Regionalną.
Polityka zagraniczna
Członkostwo w organizacjach międzynarodowych
Belgia jest członkiem założycielem Rady Europy. Jej stolica jest siedzibą NATO, a ponadto wielu instytucji Unii Europejskiej.
Demografia
Językami urzędowymi są w Belgii francuski, niderlandzki i niemiecki. Większa część populacji (56–60%) posługuje się językiem niderlandzkim, około 40–44% francuskim, bądź walońskim i zaledwie 1% niemieckim.
Grupy etniczne: Flamandowie – 57%, Walonowie – 33%.
Miasta
Najludniejsze miasta Belgii (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku):
Struktura etniczna
Źródło: Joshua Project
Gospodarka
Jedno z najlepiej rozwiniętych państw Europy. PKB wyniósł 254 mld euro (30 001 euro na 1 mieszkańca). Podatki w Belgii należą do najwyższych w Europie i stanowią 47% PKB. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 27. Belgia ma również najwyższy na świecie eksport per capita. W ostatnich latach udało się także zmniejszyć zadłużenie ze 120% PKB w 1980 roku do obecnych 90% PKB. Podstawą gospodarki jest wysoko rozwinięty przemysł (głównie hutniczy, maszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, chemiczny, włókienniczy) oraz wysokotowarowe rolnictwo (hodowla bydła, trzody; uprawa zbóż, buraków cukrowych). Antwerpia jest największym w świecie ośrodkiem szlifowania diamentów. Liczne atrakcyjne miejscowości turystyczne, między innymi: Antwerpia, Bruksela, Gandawa, Brugia. Belgia posiada siedem reaktorów jądrowych, które w 2013 roku wyprodukowały 52% energii elektrycznej oraz ok. 20% całkowitego zużycia energii w kraju. W 2003 rząd Belgii przyjął ustawę obejmującą zakaz budowy nowych elektrowni jądrowych oraz program wyłączenia wszystkich pracujących reaktorów jądrowych do 2025 roku, gdy ich wiek osiągnie 40 lat. Jednocześnie nowe moce powstaną w energetyce gazowej i wiatrowej.
Największym przedsiębiorstwem belgijskim (mającym centralę na terenie Belgii) jest międzynarodowy koncern browarniczy Anheuser-Busch InBev, z główną siedzibą w Leuven. Jest to również jedyna belgijska firma znajdująca się na liście 500 największych korporacji świata pisma Fortune.
Emisja gazów cieplarnianych
Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Belgii wyniosła w 1990 roku 142,040 Mt, z czego 116,003 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 11,593 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 380 kg. Na drugim miejscu była emisja metanu, następnie podtlenku azotu i gazów fluorowanych. Po roku 1990 poziom emisji wahał się, przy czym w XX w. raczej powoli rósł, a w XXI w. przeważnie powoli opadał. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 105,752 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 9,197 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 214 kg. Różne branże były odpowiedzialne za tę emisję w podobnym stopniu.
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 8,033 mln turystów (1,8% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 11,736 mld dolarów.
Na terenie Belgii w 2019 znajdowało się 115 kąpielisk wyznaczonych zgodnie z przepisami dyrektywy kąpieliskowej. Wśród nich 42 znajdowały się na wodach przybrzeżnych, 64 na jeziorach, a 9 na rzekach. Jakość wody oceniono jako doskonałą w 98 z nich, a jako niedostateczną w 1.
Transport
Transport drogowy
Transport drogowy w Belgii odbywa się po 145 850 km dróg, w tym 117 701 km o nawierzchni asfaltowej, w tym 1682 km autostrad (w całości bezpłatnych i oświetlonych na całej długości). Pod względem gęstości sieci dróg kołowych Belgia zajmuje pierwsze miejsce w Europie, pod względem gęstości autostrad drugie (po Holandii).
Szkielet sieci transportu drogowego stanowią autostrady oraz obwodnice autostradowe wszystkich większych miast kraju. Ze względu na swoje położenie, Belgia jest ważnym krajem tranzytowym. Największymi węzłami transportu samochodowego są Bruksela, Antwerpia i Liège.
Transport kolejowy
Belgia posiada znakomicie rozwiniętą sieć kolejową o długości 3437 km (2003) z czego 2701 km jest zelektryfikowane, w większości napięciem stałym 3 kV, z wyjątkiem około 80 km linii dużych prędkości, które zelektryfikowano napięciem przemiennym 25 kV/50 Hz. 2563 km szlaków kolejowych posiada co najmniej dwa tory. Gęstość linii kolejowych wynosi 11,5 km/na 100 km², co daje Belgii pierwsze miejsce w Europie.
Krajowe przewozy pasażerskie prowadzi państwowa kolej SNCB/NMBS. Jakość usług jest wysoka, pociągi kursują z wysoką punktualnością, w regularnych odstępach czasu, maximum dwugodzinnych, na głównych liniach co godzinę i częściej. Typowe prędkości maksymalne pociągów pasażerskich na głównych trasach wynoszą od 120 km/h do 160 km/h, na odcinku Louvain – Liège nawet 200 km/h.
Przewozy międzynarodowe są również prowadzone przez SNCB/NMBS przy współpracy z zarządami kolejowymi sąsiednich państw – Niemiec (DB), Francji (SNCF), Holandii (NS) i Luksemburga (CFL) – lub przez przewoźników, w których SNCB/NMBS posiada udziały (Eurostar, Thalys).
Przewozy towarowe prowadzi SNCB/NMBS oraz przewoźnicy z sąsiednich państw, również prywatni.
Liczba pasażerów korzystających z kolei systematycznie wzrasta, w roku 2001 wyniosła 160,3 mln, z czego 13,8 mln w ruchu międzynarodowym.
Komunikacja miejska
Komunikacja miejska w Belgii jest obsługiwana przez kilku przewoźników o zasięgu regionalnym: De Lijn (działający we Flandrii), TEC (działający w Walonii) oraz STIB/MIVB (działający w regionie Brukseli). Ze względu na wysoką gęstość zaludnienia kraju i jego organizację terytorialną oraz niewielką liczbę przewoźników w zasadzie nie ma rozróżnienia między autobusową komunikacją miejską i podmiejską.
W czterech miastach (Antwerpia, Bruksela, Gandawa, Charleroi) istnieją sieci tramwajowe, ponadto w eksploatacji jest także linia tramwajowa o długości 67 km wzdłuż całego belgijskiego wybrzeża (łącząca miejscowości wypoczynkowe De Panne i Knokke-Heist).
Sieć metra działa jedynie w Brukseli, chociaż istniały plany budowy metra także w Charleroi (część infrastruktury tramwajowej projektowano tak, by mogła być bazą dla przyszłych sieci metra). W Antwerpii, Brukseli oraz Charleroi istnieje także premetro: tramwaje, które jeżdżą na pewnych odcinkach pod ziemią.
Ze względu na wysoką gęstość sieci kolejowej i wysoką częstotliwość kursowania pociągów, a także zintegrowane systemy taryfowe, rolę komunikacji miejskiej i podmiejskiej pełnią często pociągi SNCB.
Transport lotniczy
W 1999 roku Belgia posiadała ok. 42 lotniska w tym 24 z pasami startowymi o nawierzchni twardej w tym 6 o długości powyżej 3000 m. Najważniejszymi portami lotniczymi są port lotniczy Bruksela (znany dawniej jako Bruxelles-Zaventem oraz Brussel Nationaal/Bruxelles-National) pod Brukselą (16 179 733 pasażerów w roku 2005), oraz port lotniczy Bruksela-Charleroi (znany szerzej jako Aéroport de Charleroi Bruxelles-Sud – 1 873 349 pasażerów w roku 2005, wyłącznie tanich linii). W transporcie towarów drogą lotniczą główną rolę odgrywają porty lotnicze Bruxelles-National oraz Liège-Bierset.
Transport wodny
Transport wodny jest szeroko wykorzystywany w transporcie towarów. Belgia ma 2043 km wodnych szlaków śródlądowych w tym 1532 km otwartych dla żeglugi. Najważniejszym z nich jest kanał Alberta łączący autonomiczny port w Liège (drugi w Europie pod względem przeładunku towarów) z Antwerpią.
W transporcie morskim główną rolę odgrywa port w Antwerpii (drugi w Europie i czwarty na świecie pod względem ilości przeładowywanych towarów), dynamicznie rozwija się też port w Zeebrugge dzięki możliwości obsługi statków olbrzymów oraz statków z ciekłym gazem ziemnym. Dzięki rozwiniętemu systemowi kanałów do portów w Gandawie i Brukseli również zawijają statki pełnomorskie.
Morska flota handlowa Belgii to 22 statki o tonażu powyżej 1 tys. GRT (1999), w tym 7 drobnicowców, 8 chemikaliowców i 7 tankowców. Łączna nośność statków wynosiła ok. 57 347 DWT.
Transport rurociągowy
Na terenie Belgii znajduje się 161 km rurociągów transportujących ropę naftową, 1167 km służących do transportu produktów naftowych oraz 3301 km rurociągów gazu ziemnego.
Siły zbrojne
Belgia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Belgii (2014) składało się z: 52 czołgów oraz 3295 opancerzonych pojazdów bojowych. Marynarka wojenna Belgii dysponowała: 2 okrętami obrony przybrzeża, pięcioma okrętami obrony przeciwminowej oraz dwiema fregatami.
Wojska belgijskie w 2016 roku liczyły 35 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 6,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower 2016 belgijskie siły zbrojne stanowią 65 siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5,08 mld dolarów (USD).
Oświata
Oświata w Belgii, zachowując jednolitą strukturę systemu szkolnego, ma trzy władze oświatowe, trzy obowiązujące programy nauczania i trzy modele kształcenia. Jest to spowodowane podziałem państwa na trzy strefy językowe. Edukacja jest obowiązkowa do 18 roku życia.
Media
W Belgii działa radio i telewizja. Stacje państwowe nadają programy w trzech językach: francuskim (Radio-Télévision Belge de la Communauté française, RTBF), flamandzkim (Vlaamse Radio en Televisie, VRT) i niemieckim (Belgisches Rundfunk und Fernsehzentrum der Deutschsprachigen Gemeinschaft, BRT). Wśród stacji prywatnych najpopularniejsze to: RTL-TVI – nadająca programy dla Brukseli i regionu Walonii, Télévision Indépendante – stacja komercyjna nadająca w języku francuskim, oraz Vlaamse Televisie Maatschappij – stacja komercyjna nadająca w języku flamandzkim. Najpopularniejszym kanałem we Flandrii jest één.
Religia
W XIX wieku jednym z bodźców do powstania tego państwa był katolicyzm, gdyż dla mieszkańców Flandrii nie do zaakceptowania był antykatolicki kalwinizm Niderlandów. Ruch antyklerykalny początkowo rozwijał się tam słabo, później zaczął się wzmagać na wzór francuski.
Struktura religijna kraju w 2018 roku według CIA World Factbook:
katolicyzm – 57,1%
brak religii – 29,3%
islam – 6,8%
protestantyzm – 2,3%
pozostali chrześcijanie – 2,8%
inne religie – 1,7%.
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona oficjalna rządu Belgii
Państwa w Europie Zachodniej
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych |
501 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bo%C5%9Bnia%20i%20Hercegowina | Bośnia i Hercegowina | Bośnia i Hercegowina (bośn. i chorw.: , , , skrótowo BiH) – państwo federacyjne ze stolicą w Sarajewie położone w południowej Europie, na Półwyspie Bałkańskim. Graniczy na północy, zachodzie i południu z Chorwacją, na wschodzie z Serbią, a na południowym wschodzie z Czarnogórą. Od południowego zachodu ma dostęp do Morza Adriatyckiego.
Jako suwerenne państwo Bośnia i Hercegowina funkcjonuje od marca 1992 roku, kiedy proklamowana została niepodległość Socjalistycznej Republiki Bośni i Hercegowiny, co ostatecznie doprowadziło do rozpadu Jugosławii i było zarazem jedną z przyczyn wybuchu trwającej ponad trzy i pół roku wojny domowej, zakończonej podpisaniem w Dayton układu pokojowego, którego częścią było uchwalenie konstytucji nadającej Bośni i Hercegowinie obecny kształt i ustrój polityczny. Efektem tego jest obowiązujący podział kraju na dwie główne, autonomiczne jednostki administracyjne – Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę Serbską, a także znajdujący się pomiędzy nimi Dystrykt Brczko.
Bośnia i Hercegowina jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Rady Europy, Grupy 77, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego oraz Inicjatywy Środkowoeuropejskej, ubiega się o członkostwo w NATO, a także jest potencjalnym kandydatem do dołączenia do Unii Europejskiej.
Oficjalną walutą jest marka zamienna.
Etymologia nazwy
Terytorium Bośni i Hercegowiny obejmuje obszar dwóch regionów historycznych i geograficznych – Bośni (zajmującej około 80% powierzchni kraju) oraz Hercegowiny. Jednoznaczne określenie granic pomiędzy nimi nie jest łatwe do ustalenia na skutek długotrwałego związku tych regionów i bycia poddanymi wspólnej władzy od czasów średniowiecza.
Pierwsze powszechnie uznawane wzmianki o Bośni sięgają połowy X wieku (między 948 a 952 rokiem). Wtedy to bizantyjski cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta opisując te tereny w podręczniku polityczno-geograficznym użył określenia χωρίον Βοσώνα (gr. mała kraina Bosony).
Uważa się, że nazwa pochodzi od hydronimu rzeki Bośni przepływającej przez środkową Bośnię. W czasach starożytnych funkcjonowały dwie nazwy: Bossina i Bosona. Według filologa Antona Mayera nazwa Bosna mogłaby pochodzić od iliryjskiego „Bass-an-as”, co pochodzi od protoindoeuropejskiego rdzenia „bos” lub „bogh” – oznaczającego „bieżącą wodę”. Według angielskiego mediewisty Williama Millera, słowiańscy osadnicy w Bośni „zaadaptowali łacińskie wyrażenie [...] Basante, do własnego języka, nazywając strumień Bośnia i siebie Bośniakami.
Pochodzenie nazwy Hercegowina („ziemia herzoga”, od niemieckiego słowa „książę”) sięga XV wieku i pochodzi od tytułu bośniackiego magnata Stjepana Vukčića Kosača, „Herceg (Herzog) z Hum i wybrzeża” (1448). Przez dodanie końcówki -ovina (kraj), teren przez niego zajmowany oto był rozpoznawany jako Herzegovina. Hum, dawniej Zahumle, było wczesnośredniowiecznym księstwem, które zostało podbite przez Banat Bośni w pierwszej połowie XIV wieku. Region był administrowany przez Osmanów jako Sandżak Hercegowiny (Hersek) w Ejalecie Bośni, aż do powstania krótkotrwałego Ejaletu Hercegowiny w latach 30. XIX wieku, który to ponownie pojawił się w latach 50. XIX wieku, po czym jednostka stała się powszechnie znana jako Bośnia i Hercegowina.
Po ogłoszeniu niepodległości w 1992 roku nazwa państwa początkowo brzmiała Republika Bośni i Hercegowiny, jednakże w uchwalonej trzy lata później konstytucji została ona zmieniona na obecnie funkcjonującą Bośnia i Hercegowina.
Geografia
Położenie
Bośnia i Hercegowina położona jest w południowej Europie, w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Całkowita powierzchnia BiH wynosi 51 209,2 km², z czego 51 197 km² stanowi obszar lądowy (w tym wody śródlądowe zajmują 10 km², co odpowiada niespełna 0,02%), a 12,2 km² – morze terytorialne. Państwo to leży na półkuli północnej i wschodniej pomiędzy 42° a 46° szerokości geograficznej północnej i między 15° a 20° długości geograficznej wschodniej.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Bośni i Hercegowiny:
45°16′30″N 16°55′56″E – Donja Gradina (gmina Kozarska Dubica)
42°33′00″N 18°32′34″E – Podštirovnik (miasto Trebinje)
44°03′00″N 19°37′41″E – Žlijebac (gmina Bratunac)
44°49′30″N 15°44′30″E – Bugar (miasto Bihać)
Rozciągłość południkowa równa się 314 km (2°43′30″), a rozciągłość równoleżnikowa – 309 km (3°53′41″).
Łączna długość granic wynosi 1538 km, na co składają się granice – lądowa (774 km), rzeczna (751 km) i morska (13 km). Bośnia i Hercegowina graniczy z:
Chorwacją (932 km – w tym 494 km granicy lądowej, 425 km rzecznej i 13 km morskiej)
Serbią (357 km – w tym 84 km granicy lądowej i 273 km rzecznej)
Czarnogórą (249 km – w tym 196 km granicy lądowej i 53 km rzecznej)
Po wstąpieniu Chorwacji do Unii Europejskiej w dniu 1 lipca 2013 roku, granica chorwacko-bośniacka stała się jedną z najdłuższych zewnętrznych granic UE.
Bośnia i Hercegowina ma dostęp do Morza Adriatyckiego na około 20-kilometrowym odcinku wybrzeża w okolicy miejscowości Neum – jedynym nadmorskim kurorcie w kraju, który oddziela część chorwackiego terytorium z Dubrownikiem od reszty kraju, będącym od lipca 2013 roku unijną eksklawą.
Warunki naturalne
Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym – powyżej 200 m n.p.m. znajduje się blisko 90% jej obszaru. Większość terytorium obejmują Góry Dynarskie – młode góry powstałe w orogenezie alpejskiej, zbudowane przeważnie z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Liczne pasma górskie, a wśród nich Kozara, Grmeč, Vlašić, Čvrsnica, Prenj, Romanija, Jahorina, Bjelašnica i Treskavica biegną z północnego zachodu w kierunku południowo-wschodnim. Na granicy z Czarnogórą znajduje się najwyższy szczyt Bośni i Hercegowiny – Maglić (2386 m n.p.m.)
Na północno-wschodnim obszarze tego kraju znajduje się niewielka część Kotliny Panońskiej. Blisko połowa terytorium kraju jest zalesiona.
Bośnia i Hercegowina leży w strefie klimatu przejściowego między klimatem kontynentalnym a śródziemnomorskim. W zimie temperatury są bardzo niskie oraz występują częste wiatry, powodujące sztormy. Z kolei lata są upalne, przy czym z reguły na południu kraju występują wyższe temperatury.
Do największych rzek Bośni i Hercegowiny należą Sawa (wraz z jej prawymi dopływami – Una, Sana i Vrbas), Neretwa, Bośnia i Drina. Większość rzek ma swoje zlewiska w Morzu Czarnym, tylko nieliczne uchodzą do Adriatyku. Na terenie kraju występuje kilka dużych jezior, które zostały sztucznie utworzone przez człowieka.
Obszary chronione
W Bośni i Hercegowinie utworzono cztery parki narodowe: Park Narodowy Kozara (34 km²), Park Narodowy Una (198 km²) Park Narodowy Drina (63 km²) i Park Narodowy Sutjeska (173 km²), a także osiem parków przyrody – m.in. Hutovo Blato, Blidinje oraz Bardača.
Historia
Traktat berliński (1878) postanawiał o oddaniu Bośni i Hercegowiny pod administrację austriacką.
5 października 1908 Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny. Po pierwszej wojnie światowej Bośnia i Hercegowina weszła w skład SHS, a potem Królestwa Jugosławii. Od 1941 w granicach Niepodległego Państwa Chorwackiego. Po wojnie Socjalistyczna Republika Bośni i Hercegowiny w składzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii.
W Sarajewie odbywały się Zimowe Igrzyska Olimpijskie w 1984 r.
Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w referendum 1992, ale Serbowie zbojkotowali wyniki głosowania i utworzyli własne państwo – Republikę Serbską ze stolicą w Banja Luce.
Demografia
Bośnię i Hercegowinę zamieszkuje obecnie 3 791 662 mieszkańców. Główne skupiska ludności znajdują się w dolinach rzek i kotlinach śródgórskich. Do najważniejszych grup etnicznych zamieszkujących kraj należą: Boszniacy – 48%, Serbowie – 33% i Chorwaci – 15%. Trwająca trzy lata wojna domowa doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych i gruntownych zmian etnicznych w strukturze etnicznej kraju. Przyrost naturalny wynosi 0,5‰, a średnia długość życia dla mężczyzn: 74 lata, a kobiet: 82 lata. średnia gęstość zaludnienia to 76 osób na km². W miastach mieszka 44% ludności.
Miasta
Najludniejsze miasta Bośni i Hercegowiny (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku):
Religie
1961:
prawosławni (43%),
muzułmanie (26%),
katolicy (22%),
pozostali (9%)
Po wojnie:
muzułmanie (40%),
prawosławni (31%),
katolicy (15%),
pozostali (14%)
2005:
muzułmanie (45%),
prawosławni (36%),
katolicy (15%),
pozostali (4%),
2013:
muzułmanie (51%),
prawosławni (31%),
katolicy (15%),
pozostali (3%),
Polityka
Ustrój polityczny
Bośnia i Hercegowina jest republiką federacyjną, według konstytucji z 1995 r. składającą się z dwóch członów – Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej. Na terenie kraju co 4 lata (parzyste, nieprzestępne) odbywają się wybory powszechne (Opći izbori), w których wybierani są członkowie prezydium oraz parlamentu, a także władze na szczeblu federacyjnym i kantonalnym. Z taką samą częstotliwością (w latach przestępnych) przeprowadzane są wybory lokalne (Lokalni izbori) do rad gmin.
Funkcję głowy państwa pełni trzyosobowe Prezydium Bośni i Hercegowiny (Predsjedništvo Bosne i Hercegovine), złożone z przedstawicieli głównych grup etnicznych: boszniackiej, chorwackiej i serbskiej. Na jego czele stoi przewodniczący, zmieniający się rotacyjnie co 8 miesięcy.
Władza ustawodawcza Bośni i Hercegowiny na szczeblu centralnym należy do dwuizbowego parlamentu – Skupsztiny (Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine). Składa się na niego Izba Reprezentantów (Predstavnički dom/Zastupnički dom), w którym zasiada 42 posłów – 2/3 wybieranych jest na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny, a 1/3 w Republice Serbskiej podczas powszechnego głosowania. Członkowie 15-osobowej Izby Narodów (Dom naroda) mianowani są zaś przez parlamenty poszczególnych federacji, w takich samych proporcjach – 10 przedstawicieli (5 Boszniaków i 5 Chorwatów) wybiera Izba Narodów Federacji Bośni i Hercegowiny, a pozostałych 5 (Serbowie) Zgromadzenie Narodowe Republiki Serbskiej. Władzę wykonawczą reprezentuje 10-osobowa Rada Ministrów (Vijeća ministara), z Premierem (Predsjedavajući Vijeća ministara) na czele, nominowanym przez Prezydium i zatwierdzanym przez Izbę Reprezentantów. Nie więcej niż 6 ministrów może być powołanych z terytorium Federacji, a dwaj wicepremierzy muszą reprezentować inne grupy etniczne niż Premier.
Federację Bośni i Hercegowiny reprezentuje Prezydent (Predsjednik Federacije Bosne i Hercegovine), którego wraz z dwoma wiceprezydentami (przedstawiciele dwóch pozostałych grup etnicznych) zatwierdzają większością głosów obie izby Parlamentu Federacji (Parlament Federacije Bosne i Hercegovine) – Izba Reprezentantów Federacji (Predstavnički dom Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), w skład której wchodzi 98 posłów wybieranych w powszechnym głosowaniu oraz Izba Narodów Federacji (Dom naroda Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), której 58 przedstawicieli wyznaczają poszczególne kantony, z zachowaniem proporcji, zgodnie z którą w Izbie zasiada po 17 reprezentantów głównych grup etnicznych oraz 7 przedstawicieli mniejszości. Władza wykonawcza w Federacji należy do Rządu (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine) z Premierem i 16 ministrami (8 Boszniaków, 5 Chorwatów i 3 Serbów), którego nominuje federacyjny Prezydent i zatwierdza Izba Reprezentantów. Ponadto na czele każdego z 10 kantonów wchodzących w skład Federacji Bośni i Hercegowiny stoi premier wraz z rządem, a władzę ustawodawczą reprezentuje Zgromadzenie (Skupština Kantona/Skupština Županije), którego liczba przedstawicieli (od 21 do 35) odpowiada wielkości kantonu pod względem zaludnienia.
Na terenie Republiki Serbskiej podczas powszechnych wyborów wybierani są Prezydent Republiki (Predsjednik Republike Srpske) oraz dwaj wiceprezydenci – Boszniak i Chorwat, którzy uzyskali najwięcej głosów. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu – Zgromadzenia Narodowego Republiki Serbskiej (Narodna skupština Republike Srpske), w którym zasiada 83 posłów, natomiast władza wykonawcza – do Rządu (Vlada Republike Srpske) z Premierem, wicepremierami reprezentującymi pozostałe grupy etniczne i 16 ministrami. Nominuje ich Prezydent Republiki, a zatwierdza Zgromadzenie Narodowe. Funkcję doradczą pełni Senat (Senat Republike Srpske) z 55 członkami desygnowanymi przez Prezydenta.
Do głównych partii politycznych Bośni i Hercegowiny należą: Partia Akcji Demokratycznej (Stranka demokratske akcije), Socjaldemokratyczna Partia Bośni i Hercegowiny (Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine), Sojusz Niezależnych Socjaldemokratów (Savez nezavisnih socijaldemokrata), Serbska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka), Chorwacka Wspólnota Demokratyczna w Bośni i Hercegowinie (Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine) oraz Front Demokratyczny (Demokratska fronta).
Podział administracyjny
Bośnia i Hercegowina składa się z dwóch głównych części składowych, którymi są Federacja Bośni i Hercegowiny i Republika Serbska. Na wspólnym terenie obydwu tych części leży Dystrykt Brczko, pozostający pod kontrolą międzynarodową.
Od pewnego czasu skonfliktowani politycy Bośni i Hercegowiny grożą proklamowaniem niepodległości Republiki Serbskiej lub jej oderwaniem w celu przyłączenia jej do Serbii. Inni z nich wskazują na niekorzystną dla kraju dynamikę polityczną w wyniku jej zaistnienia lub zbrodnie popełnione przeciwko Bośniakom w imieniu Wielkiej Serbii czy utworzenia Republiki Serbskiej (ludobójstwo) i działają na rzecz zlikwidowania tego tworu administracyjnego. 12 października 2008 wypowiedź Miroslava Lajčáka, Wysokiego Przedstawiciela dla Bośni i Hercegowiny, w Sarajewie, już po wyborach samorządowych w tym kraju, wskazała zdecydowanie, że Republika Serbska ani nie zaniknie, ani nie oderwie się od Bośni i Hercegowiny.
Gospodarka
Największe znaczenie w gospodarce Bośni i Hercegowiny mają: leśnictwo, górnictwo i energetyka. Na terenie Bośni i Hercegowiny znajdują się eksploatowane złoża: rudy żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej, rud cynku i ołowiu oraz azbestu. Transport jest słabo rozwinięty, a największe znaczenie ma kolej.
Bezrobocie w Bośni wynosi ponad 30%.
PKB na 1 mieszkańca: 7624 USD (2008).
Turystyka
W 2016 roku kraj ten odwiedziło 777 tys. turystów (14,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 709 mln dolarów.
Transport
Kultura
Radio i telewizja
W Bośni i Hercegowinie są w większości kontrolowane przez 3 partie: Partię Akcji Demokratycznej, Chorwacką Wspólnotę Demokratyczną w Bośni i Hercegowinie i Serbską Partię Demokratyczną. Działalność radia i telewizji nadzorują 2 instytucje: Serbskie Radio i Telewizja (SRT), w której 1997 nastąpił rozłam programowy między studiem w Pale i studiem w Banja Luce, oraz Bosanskohercegovačka radiotelevizija (BHRT). Radio (działające od 1945) nadaje 4 programy w językach: serbskim, chorwackim i bośniackim, telewizja (założona 1969) – 2 programy, w tych samych językach. Ponadto zgodnie z duchem porozumienia z Dayton, w Bośni i Hercegowinie działa kilka lokalnych, niezależnych stacji radiowych i telewizyjnych: kompanie telewizyjne Hajat (Sarajewo) i Zetel (Zenica) oraz utworzone 1996 wraz ze stacjami RTV w Mostarze i Tuzli – TVIN-TV International Network. W Bośni i Hercegowinie działają też Chorwackie Radio Herceg-Bosna z siedzibą w Mostarze oraz Serbskie Radio Banja Luka, założone w 1997 jako niezależne radio powstałe w wyniku rozłamu w SRT.
Prasa
Większość gazet w Bośni i Hercegowinie przestała się ukazywać w czasie wojny od 1992 do 1995. Jedynie poranny sarajewski dziennik „Oslobođenje”, założony w 1943, jest wydawany nieprzerwanie. W 1998 osiągnął nakład 56 tysięcy egzemplarzy. Ponadto ukazują się: dziennik „Večernje novine”, założony w 1964, w nakładzie 15 tysięcy egzemplarzy, „Glas Srpske”, rządowy dziennik Republiki Serbskiej, nakład 1900 egzemplarzy oraz niezależny chorwacki dziennik „Horizont”, założony w 1996, ukazujący się w Mostarze. Wśród czasopism najważniejszymi są ilustrowany tygodnik „Svijet”, wychodzący w Sarajewie oraz „Zadrugar”, tygodnik dla rolników, założony w 1945 r.
Zobacz też
Bośniacy
piramidy w Bośni
Przypisy
Linki zewnętrzne
National Monument – Muslibegovica House
Oficjalna strona Miasta Sarajevo
Gazetteer
Państwa w Europie
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych |
502 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bu%C5%82garia | Bułgaria | Bułgaria, Republika Bułgarii () – państwo położone w południowo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Graniczy z Serbią oraz Macedonią Północną od zachodu, Grecją i Turcją od południa, Morzem Czarnym od wschodu i Rumunią od północy.
Bułgaria jest członkiem: Organizacji Narodów Zjednoczonych (od 1955), Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego – NATO (od 2004) oraz Unii Europejskiej (od 2007).
Geografia
Bułgaria leży w południowej Europie nad Morzem Czarnym, w północno-wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Od północy graniczy z Rumunią, od zachodu z Serbią i Macedonią Północną, od południa z Grecją i Turcją. Stolicą Bułgarii jest Sofia (1,1 mln mieszkańców), inne większe miasta to Płowdiw, Warna, Burgas, Ruse, Stara Zagora, Plewen i Wraca.
całkowita granica lądowa: 1808 km
długość wybrzeża: 378 km
długość granic z sąsiadującymi państwami:
608 km
494 km
318 km
240 km
148 km
Warunki naturalne
Około 60% powierzchni Bułgarii zajmują tereny wyżynne i górskie, średnie wzniesienie kraju wynosi ok. 470 m n.p.m. Wzdłuż północnej granicy rozciąga się Nizina Naddunajska, zajmująca całą północną część kraju. W środkowej części Bułgarii leży jej główny masyw górski – Stara Płanina (Bałkan) wraz z pasem Kotlin Zabałkańskich (Sofijska, Kazanłycka, Sliweńska i in.). W południowo-zachodniej Bułgarii leżą masywy górskie Rodopy i Pirin (na granicy z Grecją) oraz Riła (najwyższy szczyt Bułgarii i całego Półwyspu Bałkańskiego Musała – 2925 m n.p.m.). Bułgarię południowo-wschodnią zajmuje rozległa Nizina Górnotracka, a na południe od niej, na granicy z Turcją, niskie góry Sakar i Strandża.
Największe góry w Bułgarii:
Korona bułgarskich gór:
Riła - Musala (2925 m n.p.m.)
Pirin - Wichren (2914 m n.p.m.)
Stara Płanina - Botew (2376 m n.p.m.)
Witosza - Czeren Wrych (2290 m n.p.m.)
Slawjanka - Gocew Wrych (2290 m n.p.m.)
Osogowska Płanina - Ruen (2251 m n.p.m.)
Rodopy - Goljam Perelik - (2191 m n.p.m.)
Bełasica - Radomir (2029 m n.p.m.)
Milewska Płanina - Milewec 1732,6 (m n.p.m. )
Ograżden - Biłska Czuka (1644 m n.p.m. )
Sredna Gora - Goljam Bogdan-(1604 m n.p.m. )
Rodopy wschodnie - Wejkata (1463 m n.p.m.),
Myglenik - Kodżaele (1266 m n.p.m.)
Czerna Gora - Tumba (1129 m n.p.m.)
Sakar - Wiszegrad (856 m n.p.m.)
Strandża - Goljamo Gradiszte (710 m n.p.m.)
Klimat
Klimat Bułgarii jest umiarkowany ciepły, kontynentalny, suchy, nad morzem podzwrotnikowy, wilgotniejszy. W górach występuje piętrowość klimatyczna. Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi od –6 °C (w terenach górskich), –3 °C (w centralnej części kraju) do 2 °C (na południu kraju), w lipcu odpowiednio od 18 °C, 23 °C i 25 °C. Średnia suma roczna opadów od 450 mm na północy, do 1200 mm w terenach górskich. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju Sofii wynoszą: w styczniu –2 °C i 42 mm, w lipcu 22 °C i 60 mm.
Stosunki wodne
Stara Płanina dzieli Bułgarię na zlewiska Morza Czarnego i Morza Egejskiego. W zlewisku czarnomorskim najdłuższą rzeką jest Dunaj (długość 471 km w granicach Bułgarii), który jest rzeką graniczną z Rumunią, wraz z dopływami: Łom, Ogosta, Iskyr (jest najdłuższą rzeką Bułgarii płynącą w całości w jej granicach), Osym, Jantra. Ponadto największe rzeki zlewiska Morza Egejskiego to Marica z Tundżą i Ardą, Kamczija, Struma oraz Mesta. Rzeki wyzyskiwane są głównie do nawadniania i produkcji energii elektrycznej. Jeziora są nieliczne i niewielkie, największe, typu lagunowego, występują głównie wzdłuż wybrzeża. W górach Pirin i Riła znajduje się około 260 jezior pochodzenia polodowcowego. W Starej Płaninie znajduje się największy wodospad w Bułgarii i zarazem największy w całych Bałkanach – Rajsko Pryskało.
Przyroda
Lasy pokrywają ok. 35% powierzchni kraju, do wysokości 700–1000 m występują głównie lasy dębowe, do 1700–1800 m – lasy bukowe i bukowo-jodłowe, w najwyższych piętrach gór do 2000–2300 m – lasy świerkowe, kosodrzewina i hale górskie. Na obszarach wyżynnych i nizinnych – zarośla krzewów zrzucających liście na zimę oraz zbiorowiska roślinności stepowej w rejonie Dobrudży.
Historia
W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych z Azji Środkowej. W V wieku p.n.e. jedno z plemion trackich utworzyło nawet organizm państwowy – Królestwo Odrysów. Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku (6–9 r. n.e.) pomiędzy Dunajem a pasmem Starej Płaniny utworzyli rzymską prowincję Mezję, która w roku 86 n.e. została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną. W połowie I w. n.e. na południe od Starej Płaniny powstała rzymska prowincja Tracja. Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się miejscem najazdów Hunów i Gotów.
W VI wieku tereny te zaczęły zasiedlać pasterskie plemiona słowiańskie, które zostały podbite ok. roku 680 przez Protobułgarów. Bułgaria powstała w 681 roku, założona przez Asparucha. Chan Borys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 maja 864 roku. Otrzymał na cześć cesarza bizantyjskiego Michała III, swojego ojca chrzestnego, imię Michał. Powstało potężne państwo ze stolicą w Plisce (od 895 w Presławiu), które trwało w okresie 681–1018. W 915 r. Symeon przyjął tytuł cara. W 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przez Bizancjum i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych.
W latach 1186–1398 istniało drugie państwo Bułgarów, po czym jego terytorium stało się częścią Imperium Osmańskiego.
3 marca 1878 po klęsce Turcji w wojnie z Rosją sporządzono traktat pokojowy w San Stefano, który przewidywał utworzenie Wielkiej Bułgarii będącej wciąż wasalem Turcji, ale bez prawa stacjonowania w niej wojsk tureckich. W granicach wielkiego państwa bułgarskiego miały się znaleźć, oprócz samej Bułgarii, Tracja i Macedonia bez Salonik. Dlatego 3 marca – dzień zakończenia wielowiekowej tureckiej okupacji ziem bułgarskich – jest świętem narodowym tego kraju.
Pierwszym władcą niepodległej Bułgarii został wybrany przez zgromadzenie narodowe Aleksander I Battenberg, posługujący się tytułem księcia. Niepodległość uzyskana w 1878 (w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniu Rumelii Wschodniej) zapoczątkowała ścieranie się wpływów niemieckich i rosyjskich. W 1886 roku rosyjscy oficerowie wymusili abdykację księcia Aleksandra I. W 1879 roku księciem został Ferdynand I Koburg – bratanek króla Portugalii Ferdynanda II. W 1908 roku został on królem niezawisłego Królestwa Bułgarii, a następnie ogłosił się carem. Na skutek wojen bałkańskich (1912–1913) Bułgaria utraciła znaczną część terytorium, dlatego też przystąpiła do I wojny światowej po stronie państw centralnych. Wojna zakończyła się jednak klęską, a Bułgaria straciła swoje krótkotrwałe zdobycze terytorialne (najboleśniej odczuła brak dostępu do Morza Egejskiego). W 1918 roku car został zmuszony do abdykacji na rzecz swojego syna Borysa i opuszczenia kraju.
W II wojnie światowej Bułgaria opowiedziała się (m.in. wraz z Węgrami, Rumunią i Finlandią) po stronie państw Osi. Borys III pełnił funkcję cara do swojej śmierci w 1943 roku. W trakcie II wojny światowej oficjalnie carem był kilkuletni syn Borysa, Symeon II. Faktyczna władza spoczywała w rękach Rady Regentów, w skład której wchodzili Bogdan Fiłow, książę Cyryl (brat Borysa III) oraz generał Nikoła Michow. W trakcie II wojny światowej Bułgaria uzyskała niewielkie nabytki we wschodniej części Jugosławii oraz krótkotrwałe włączenie w jej granice części greckiego terytorium Tracji Zachodniej i części Macedonii Egejskiej, ale bez Salonik. Zajęcie w 1944 kraju przez Armię Czerwoną spowodowało obalenie monarchii i ustanowienie Ludowej Republiki Bułgarii w 1946 roku, po czym władzę objęła Bułgarska Partia Komunistyczna (generalni sekretarze – Georgi Dimitrow, Wyłko Czerwenkow, Todor Żiwkow).
Bułgaria była członkiem RWPG i Układu Warszawskiego. Masowe demonstracje w listopadzie i grudniu 1989 roku wpłynęły na utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej (pierwsze wolne wybory 13 października 1991).
W latach 2001–2005 premierem republiki był były car Symeon II. Był to pierwszy w historii państw Europy Wschodniej przypadek, gdy monarcha obalony przez reżim komunistyczny został premierem powstałej później republiki. Symeon jest również jedynym monarchą na świecie, któremu drogą demokratyczną udało się odzyskać władzę w republice.
29 marca 2004 roku Bułgaria wstąpiła do NATO.
1 stycznia 2007 roku Bułgaria stała się członkiem Unii Europejskiej. Rząd bułgarski czyni starania, by zostać członkiem strefy Schengen.
Ustrój polityczny
Zgodnie z konstytucją z 12 lipca 1991 Bułgaria jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany, na jednej karcie razem z wiceprezydentem, w bezpośrednich wyborach, na 5-letnią kadencję. Szefem rządu jest premier, który mianowany jest przez prezydenta.
Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowe, 240-osobowe Zgromadzenie Narodowe (Народно събрание), wybierane na 4-letnią kadencję.
Kraj podzielony jest na 28 obwodów (oblast(i) – област(и)).
Podział administracyjny
Od 1999 roku Bułgaria dzieli się na 28 obwodów (bułg. област, l.mn. области).
Siły zbrojne
Bułgaria dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Bułgarii składało się w 2014 roku z: 80 czołgów, 2,1 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 206 dział samobieżnych, 350 zestawów artylerii holowanej oraz 240 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Bułgarii dysponowała w 2014 roku 1 okrętem obrony przybrzeża, 3 korwetami, 4 fregatami oraz 10 okrętami obrony przeciwminowej. Bułgarskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 15 myśliwców, 22 samolotów transportowych, 8 samolotów szkolno-bojowych oraz 25 śmigłowców.
Wojska bułgarskie w 2014 roku liczyły 35 tys. żołnierzy zawodowych oraz 302,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) bułgarskie siły zbrojne stanowią 70. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 700 mln dolarów (USD).
Demografia
Ludność
Skład etniczny: (według spisu z 2010 roku):
Bułgarzy: 83,1%
Turcy: 8%
Romowie: 3,3%
Rumuni: 1,3%
inni: 4,3%
Wyznania
Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA:
chrześcijaństwo – 82,7%:
prawosławie – 80,9%
protestantyzm – 2% (największą denominacją jest Unia Zielonoświątkowa)
katolicyzm – 1%
niezależni – 0,8%
islam – 13,6%
niereligijni – 3,6%
judaizm – 0,05%.
Miasta Bułgarii
Największe miasta Bułgarii:
Gospodarka
W okresie socjalistycznym rolnictwo i produkcja żywności były centralnie zarządzane, ale ściśle ze sobą powiązane. Reformy 1989 zniosły centralne planowanie bułgarskiej gospodarki, umożliwiając istniejącym zakładom przekształcenie się w niezależne przedsiębiorstwa z prawem do wypuszczania akcji. Głównymi uprawami są tu zboża (pszenica, kukurydza), rośliny przemysłowe (słonecznik, tytoń, bawełna) i warzywa (pomidor, ogórek, papryka). Duże znaczenie ma uprawa drzew owocowych (jabłonie, brzoskwinie, śliwy) i winorośli (wina bułgarskie). Bułgaria jest największym na świecie eksporterem olejku różanego. Rośnie znaczenie hodowli (głównie owiec, bydła i trzody chlewnej) i leśnictwa. Ważnym działem gospodarki jest rybołówstwo. Poza lokalnymi łowiskami na Morzu Czarnym i wodach śródlądowych, bułgarskie trawlery łowią na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim.
W kraju występują złoża miedzi i niewielkie rud żelaza. Stosunkowo małe są także zasoby surowców energetycznych: węgla kamiennego, ropy naftowej i gazu ziemnego. Elektrownie wodne wytwarzają około 1/10 krajowej energii elektrycznej, 3/5 pochodzi z elektrowni cieplnych, reszta zaś z elektrowni jądrowych zbudowanych według planów radzieckich. W latach rządów komunistycznych poczyniono znaczne inwestycje w przemyśle przetwórczym. Dużą dynamikę wykazuje produkcja stali, miedzi, cynku, ołowiu, a także maszyn i urządzeń, chemikaliów i wyrobów przemysłu spożywczego, dostarczającego większości dochodów z eksportu. Źródłem dochodów jest także turystyka, rozwinięta szczególnie na wybrzeżu Morza Czarnego.
Transport
Kraj ma dobrze rozwiniętą sieć dróg. Dużą rolę odgrywa transport morski i lotniczy. Główne porty morskie to Warna i Burgas.
Tablice rejestracyjne
Obowiązujące do 1 stycznia 2007 roku, po wstąpieniu do UE flaga bułgarska została zastąpiona eurobandem.
Kultura i sztuka
Bułgaria od okresu średniowiecza (XIII wiek, XIV wiek) znana jest ze swoich ikon. Przedstawiciele tzw. tyrnowskiej szkoły malarskiej (XIV wiek) z powodzeniem przekraczali reguły rządzące tradycyjnym, hieratycznym malarstwem ikon, dzięki czemu stworzyli oni jedną z najbardziej znaczących szkół artystycznych wschodniego chrześcijaństwa.
Bułgaria posiada również starą i bogatą tradycję śpiewu chóralnego. Jednym z najbardziej znanych, bułgarskich średniowiecznych twórców jest Joan Kukuzel, kompozytor, teoretyk muzyki i twórca tzw. nowobizantyjskiego zapisu nutowego.
Znanymi bułgarskimi śpiewakami są współcześnie m.in. Boris Christow, Nikołaj Giaurow, czy Nikoła Giuzelew, należący do światowej czołówki i często występujący w najlepszych operach całej Europy.
W okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego, u schyłku panowania tureckiego (przełom XVIII i XIX wieku), w całym kraju powstało kilka szkół artystycznych, których przedstawiciele specjalizowali się w ikonopisaniu, snycerce lub malarstwie. Pozostawili oni po sobie prawdziwe skarby sztuki, architektury i malarstwa. Najsłynniejsze z owych szkół to m.in. trewneńska (zob. Triawna), bańska (zob. Bansko) czy samokowska (zob. Samokow) – twórcy tej ostatniej szkoły (a wśród nich Zachari Zograf) zasłynęli kunsztem zdobiąc monaster rylski przepięknymi freskami.
Najbardziej znanym współczesnym artystą bułgarskim jest bez wątpienia Christo Jawaszew. Zdobył on rozgłos wielu spektakularnymi happeningami, wśród których najbardziej kontrowersyjne było „zapakowanie” w folię m.in. gmachu Reichstagu w Berlinie oraz Pont Neuf w Paryżu.
Bułgaria posiada także bogate tradycje w dziedzinie teatru lalkowego (nie tylko dla dzieci).
Literatura
Z czasów panowania chanów protobułgarskich (VII–IX wiek) pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie w języku greckim. W końcu IX wieku, dzięki przyswajaniu ksiąg słownie stworzonych przez św. Cyryla i Metodego, rozwinęło się piśmiennictwo religijne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Czerpiąc wzorce z Bizancjum, na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie oraz ponownie (XIV wiek) w Tyrnowie. Oprócz kazań, poezji hymnicznej, traktatów i tzw. zborników (zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu) ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęły apokryfy, hagiografie, opowieści pouczające i heroiczne. Po podboju tureckim (1394) tradycję piśmienniczą kultywowano w monasterach. W XVI wieku powstały w Sofii nowe hagiografie. W XVII i XVIII w. główną formą piśmiennictwa były damaskiny (zbiory pouczeń i kazań). Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa. W okresie odrodzenia narodowego (1762–1878) powstały zręby nowożytnej kultury bułgarskiej. Pierwszym przejawem świadomości narodowej było zainteresowanie własną historią (Paisij Chilendarski). Walka Bułgarów o uniezależnienie się kultury od Greków i autokefaliczny kościół, a po 1856 – o zrzucenie panowania Turków, znalazła odbicie w literaturze. W 1. połowie XIX wieku, w okresie tworzenia podstaw świeckiej oświaty narodowej, pojawiły się pierwsze drukowane książki i podręczniki szkolne. Zrodziły się publicystyka i wierszopisarstwo. Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w. zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową. Oparte na obcych, zwłaszcza rosyjskich, wzorach artystycznych i bułgarskim folklorze powstały nowożytne gatunki poezji, prozy i dramatu, w których z żywej mowy ludowej tworzył się język literacki. Jednocześnie z realizmem wystąpiły tendencje sentymentalno-romantyczne. Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała się liryka Christo Botewa. Po odzyskaniu niezawisłości politycznej (1878) rozwinęły się dydaktyczna poezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna. Uprawiali ją zarówno zwolennicy odnowy moralnej (Aleko Konstantinow), jak narodnicy (Todor Włajkow) i socjaliści. W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji, Iwan Wazow. Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90. XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pisma Misył, którzy obrali orientację neoromantyczną (Pejo Jaworow, Penczo Sławejkow). Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi (Teodor Trajanow, Nikołaj Liliew). Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska, której najwybitniejszym przedstawicielem był Elin Pelin. W okresie międzywojennym (1918–1944) awangardowy bunt tzw. wrześniowców, którzy w latach 20. XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną, był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie (Geo Milew). Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury. W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości (Elisaweta Bagriana, Atanas Dałczew), w małych formach prozy dojrzał realizm psychologiczny (Jordan Jowkow), w powieści dominował historyzm, zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną. W latach 30. zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów, w którym osobne miejsce zajęła komunistyczna lewica (Christo Radewski). Po przewrocie komunistycznym (1944) uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznego. Rozrachunki z unifikacją literatury, podjęte w latach 60., znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki (Błaga Dimitrowa, Emilian Stanew), a także w renesansie historyzmu. Najznaczniejszym efektem literatury odwilży była bujnie rozkwitająca groteska (Jordan Radiczkow). Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie, gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury, a nieliczni pisarze emigracyjni (Georgi Markow) byli w kraju prawie nieznani; okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989.
Święta
Turystyka
W 2016 roku kraj ten odwiedziło 8,252 mln turystów (16,2% więcej niż w roku poprzednim), głównie z Rumunii, Grecji, Niemiec, Rosji i Turcji.
Bułgarskie obiekty na Liście UNESCO*
* – właśc. Lista światowego dziedzictwa kulturowego (K) i przyrodniczego (P)
Cerkiew Bojańska koło Sofii (K)
Jeździec z Madary (K)
Zespół cerkwi wykutych w skale w Iwanowie (K)
Tracki grobowiec z Kazanłyku (K)
Zabytkowe miasto Nesebyr (K)
Rezerwat przyrody Srebyrna (P)
Park Narodowy Pirinu (P)
Rylski Monastyr (K)
Grobowiec tracki w Swesztari (K)
Zobacz też
Premier Bułgarii
Prezydent Bułgarii
władcy Bułgarii do 1946
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
T. Dąbek-Wigrowa: Historia literatury bułgarskiej, Wrocław 1980.
T. Wasilewski: Historia Bułgarii, Ossolineum, 1988.
Linki zewnętrzne
History art and music in Bulgaria
Literatura bułgarska online GT
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych |
503 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Beryl%20%28pierwiastek%29 | Beryl (pierwiastek) | Beryl (Be, ) – pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 4, metal należący do drugiej grupy głównej układu okresowego. Stosunkowo rzadko występuje we Wszechświecie, z reguły jako produkt spalacji większych jąder atomowych pod wpływem promieniowania kosmicznego.
W związkach jest dwuwartościowy. Naturalnie występuje jedynie w połączeniu z innymi pierwiastkami w minerałach. Ważniejszymi kamieniami szlachetnymi zawierającymi ten pierwiastek są akwamaryn, szmaragd i chryzoberyl.
W postaci wolnej beryl jest twardym, lekkim i kruchym metalem o stalowoszarej barwie. Jedynym jego stabilnym izotopem jest . Został odkryty przez Louisa Vauquelina w 1798 roku.
Dodany jako pierwiastek stopowy do glinu, miedzi, żelaza i niklu, znacznie zmienia ich właściwości fizyczne. Narzędzia wykonane ze stopów berylu z miedzią są twarde, trwałe i nieiskrzące. W zastosowaniach konstrukcyjnych, połączenie wysokiej sztywności, stabilności termicznej, przewodności cieplnej oraz niskiej gęstości (1,85 gęstości wody) czyni beryl materiałem odpowiednim do produkcji podzespołów samolotów, rakiet, statków kosmicznych i satelitów. Z powodu niskiej gęstości i masy atomowej przepuszcza promienie rentgenowskie oraz innego rodzaju promieniowanie jonizujące. Z tego względu stanowi najpowszechniejszy materiał do produkcji okien w aparaturze rentgenowskiej oraz komponentów wykorzystywanych do eksperymentów fizyki cząstek elementarnych. Wysoka przewodność cieplna berylu i tlenku berylu pozwoliła na wykorzystanie w systemach do zarządzania ciepłem.
Komercyjne wykorzystanie tego pierwiastka wymaga zastosowania odpowiedniego systemu odprowadzenia pyłu oraz sterowania przemysłowego ze względu na toksyczność pyłów zawierających beryl. U niektórych ludzi mogą one wywołać zagrażającą życiu chorobę alergiczną, zwaną berylozą. Uczulenie na beryl dotyczy około 16% populacji.
Historia
Beryl odkrył francuski chemik Louis Nicolas Vauquelin podczas badania składu minerałów o tej samej nazwie, głównie szmaragdu. O odkryciu poinformował 15 lutego 1798 roku, na posiedzeniu Akademii Francuskiej. Czysty beryl po raz pierwszy otrzymał francuski chemik Paul Lebeau (1898) podczas elektrolizy stopionego fluoroberylanu sodowego .
Występowanie
Zawartość berylu w górnych warstwach skorupy Ziemi wynosi 0,0002%, występuje w minerałach takich jak beryl (), chryzoberyl () lub fenakit (). Niektóre odmiany minerału berylu (szmaragd, akwamaryn, heliodor) uznawane są za kamienie szlachetne.
Otrzymywanie
Metaliczny beryl można wydzielić elektrolitycznie ze stopionych soli – i .
Właściwości
Właściwości fizyczne
Beryl jest twardym, kruchym metalem o zwartej heksagonalnej strukturze krystalicznej. Charakteryzuje się wyjątkowo wysoką sztywnością (moduł Younga 287 GPa) i wysoką temperaturą topnienia, wynoszącą .
Właściwości chemiczne
W związkach chemicznych występuje na +II stopniu utlenienia. Nie roztwarza się na zimno w kwasie azotowym (ulega pasywacji). Aby reakcja berylu z wodą zaszła efektywnie należy podgrzać ją niemal do wrzenia. Rozcieńczone kwasy siarkowy i solny reagują z berylem już w temperaturze pokojowej. Z powodu amfoterycznych właściwości rozpuszcza się w roztworach wodorotlenków metali alkalicznych:
Stosunkowo duża elektroujemność sprawia, że beryl łączy się z innymi pierwiastkami poprzez wiązania kowalencyjne. Sole berylu są podatne na hydrolizę, w wyniku której powstają kationy tetraakwaberylowe , wchodzące w skład soli kompleksowych o charakterze jonowym, np. [ i . Beryl może tworzyć także inne związki kompleksowe, np. .
Z tlenem beryl tworzy tlenek berylu (BeO, krystalizuje w układzie heksagonalnym). Znane są także związki berylu z wodorem , siarką – BeS, azotem – , węglem – .
Wodorotlenek berylu jest trudno rozpuszczalny w wodzie i ma własności amfoteryczne, z silnymi zasadami dając berylany, np. i . Siarczan berylu jest dobrze rozpuszczalny w wodzie (41,3 g/100 cm³ w ), natomiast węglan rozpuszcza się dużo słabiej (0,36 g/100 cm³ w ).
Właściwości biologiczne
Beryl prawdopodobnie nie ma znaczenia biologicznego; dotychczas nie stwierdzono wykorzystywania tego pierwiastka przez organizmy żywe. Związki berylu są silnie trujące, wywołując berylozę, głównie przy kontakcie ze skórą lub poprzez wdychanie pyłu berylowego.
Zastosowanie
Technika jądrowa
Ze względu na mały przekrój czynny wychwytu neutronów termicznych, metaliczny beryl stosowany jest jako moderator spowalniający neutrony w reaktorach jądrowych, oraz do wyrobu prętów sterujących i awaryjnych. W mieszaninie z pierwiastkami emitującymi cząstki alfa stosowany jest jako źródło neutronów. Będąc dobrym reflektorem neutronów, wykorzystywany jest w broni jądrowej jako osłona (reflektor) ładunku jądrowego, co pozwala na zmniejszenie masy krytycznej.
Technika radiacyjna
Beryl bardzo słabo pochłania promieniowanie rentgenowskie, co pozwala na stosowanie go do wyrobu okienek w aparatach i mikroskopach rentgenowskich oraz w detektorach promieniowania rentgenowskiego.
Dzięki przezroczystości berylu dla wysokoenergetycznych cząstek naładowanych elektrycznie, wykorzystuje się go do budowy detektorów takiego promieniowania w akceleratorach cząstek elementarnych (np. Wielki Zderzacz Hadronów).
Technika głośnikowa
Duża sztywność (moduł Younga 287 GPa) i niska gęstość sprawiają, że stosuje się go do wytwarzania membran głośników wysokotonowych charakteryzujących się znacznie lepszymi parametrami od wykonanych typowo z tytanu lub glinu (pasmo przenoszenia 1000 – Hz). Ze względu na toksyczność berylu i jego trudną obróbkę, ich cena jest znacznie wyższa i są produkowane przez niewiele firm.
Inne zastosowania
Beryl może służyć jako dodatek do stopów innych metali, gdzie zwiększa twardość i odporność na korozję. Stop miedzi z berylem jest wykorzystywany w produkcji narzędzi nieiskrzących, elementów sprężystych, podzespołów aparatury chemicznej oraz elementów żaroodpornych. Pył berylowy jest składnikiem stałego paliwa rakietowego o najwyższym impulsie właściwym oraz rakietowych silnikach o zastosowaniach militarnych.
Ze względu na małą gęstość i dobre parametry mechaniczne, beryl wykorzystano do budowy zwierciadeł w Kosmicznym Teleskopie Jamesa Webba.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Pierwiastki chemiczne |
504 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bor | Bor | Bor (B, ) – pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 5, półmetal z bloku p układu okresowego.
Charakterystyka
Bor pod względem chemicznym przypomina krzem i węgiel, gdyż tworzy borowodory – analogi węglowodorów i krzemowodorów. Reakcja boru z gorącym, stężonym kwasem azotowym prowadzi do utworzenia kwasu borowego . Bor tworzy kompleksy z alkoholami polihydroksylowymi, reakcja kwasu borowego z mannitolem jest jednym ze sposobów oznaczania zawartości boru w próbce.
Odmiany alotropowe
Bor ma liczne odmiany alotropowe:
amorficzne – brązowy proszek lub czarne szkliwo,
krystaliczne – czarne, bardzo twarde (ponad 9 w skali Mohsa) i odporne chemicznie kryształy.
Zastosowanie
Bor w postaci wolnego pierwiastka stosuje się jako domieszkę do półprzewodników, natomiast związki boru znajdują zastosowanie w postaci lekkich materiałów, nietoksycznych środków owadobójczych i konserwantów oraz odczynników dla syntezy chemicznej.
W technice jądrowej stosowany w produkcji szkła ochronnego, liczników borowych i prętów regulacyjnych reaktorów jądrowych (z uwagi na duży przekrój czynny na neutrony, ok. 75 000 fm²).
Odkrycie
Czysty bor wyizolowało w 1808 jednocześnie trzech chemików: Humphry Davy (przez elektrolizę kwasu borowego), Joseph Louis Gay-Lussac i Louis Jacques Thénard (w reakcji potasu z tlenkiem boru ).
Występowanie
Zawartość w górnych warstwach Ziemi wynosi 0,0009%. Ważniejsze minerały boru to: boraks, kernit, kolemanit i aszaryt.
Stabilne izotopy to 10B (19%) oraz 11B (81%). W naturze nigdy nie występuje jako wolny pierwiastek, jego głównym źródłem jest boraks.
Z punktu widzenia odżywiania, bogatym źródłem boru są świeże warzywa i owoce, a wśród tych ostatnich przede wszystkim orzechy.
Związki
Chemia nieorganiczna boru bywa określana jako najbardziej złożona spośród wszystkich pierwiastków. Najczęściej przyjmuje on stopień utlenienia III. W zdecydowanej większości związków jest on trójwiązalny, ma przy tym zdolność do tworzenia związków z wiązaniami wielocentrowymi (jednym z przykładów jest diboran, , zawierający trójcentrowe-dwuelektronowe wiązania ). Znana jest bardzo duża liczba jego związków, zwłaszcza borków metali, o bardzo zróżnicowanej stechiometrii, od do (a nawet >100), które nie są zgodne ze standardowymi koncepcjami wiązania chemicznego. Przykłady tego typu związków to i wiele innych. Atomy boru w takich związkach mogą być izolowane lub tworzyć rozmaite układy zawierające wiązania : pary, łańcuchy proste, rozgałęzione i podwójne, warstwy i sieci trójwymiarowe. Znanych jest też wiele układów niestechiometrycznych o zmiennym składzie.
Związki boru wykazują zróżnicowaną rozpuszczalność w wodzie. Oksoborany są w większości słabo rozpuszczalne (poza solami potasowców), jednak żaden ze związków boru nie strąca się w sposób ilościowy, co stanowi problem w oczyszczaniu ścieków.
Przykładowe związki boru:
borowodorek sodu
borowodory, np. diboran
borazol (tzw. nieorganiczny benzen)
trifluorek boru , trichlorek boru , tribromek boru
tlenek boru , kwas borowy
boran trietylu BEt3
związki boroorganiczne
Lotne związki boru barwią płomień na kolor zielony.
Znaczenie biologiczne
Bor, będąc pierwiastkiem śladowym, jest niezbędny dla roślin i zwierząt. U roślin odpowiada za transport związków organicznych w łyku (głównie cukrów), wpływa na prawidłowy wzrost łagiewki pyłkowej (jego brak powoduje zahamowanie jej wzrostu), wpływa na wytworzenie elementów płciowych u roślin. Jest pierwiastkiem, który bardzo trudno przemieszcza się w roślinie. Jego niedobór może powodować zgorzel liści sercowych i suchą zgniliznę korzeni buraka.
Bor ma również wpływ na organizm człowieka, przede wszystkim na jego kościec. Przypuszcza się, iż jest niezbędny do prawidłowej gospodarki wapniowej organizmu. Razem z wapniem, magnezem i witaminą D reguluje metabolizm, wzrost, rozwój tkanki kostnej.
Jego niedobór powoduje utratę wapnia i demineralizację kości.
W większych ilościach związki boru, szczególnie lotne, są trujące.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Pierwiastki chemiczne
Bor |
505 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Buddyzm | Buddyzm | Buddyzm (inna nazwa to: sanskr. Buddha Dharma; pāli. Buddha Dhamma lub Buddha Sasana – „Nauka Przebudzonego”) – nonteistyczny system filozoficzny i religijny, którego założycielem i twórcą jego podstawowych założeń był żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama), syn księcia z rodu Śākyów, władcy jednego z miast-państw w północnych Indiach. Buddyzm jest zaliczany do religii dharmicznych oraz do religii nieteistycznych.
Słowo „buddyzm” zostało stworzone przez zachodnich uczonych stosunkowo niedawno. Wcześniej na Wschodzie używane były nazwy dharma, sasana lub buddhasasana.
Buddyzm opiera się na Czterech Szlachetnych Prawdach głoszonych przez Siddharthę Gautamę, oraz na przedstawionej przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która prowadzić ma do ustania cierpienia.
Słowo „buddha”, używane obecnie w odniesieniu do Siddhārthy Gautamy, w sanskrycie i pāli oznacza dosłownie „przebudzony”. Takie imię obrał Siddhārtha Gautama, kiedy zaczął głosić swoje nauki.
Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję, aby współcześnie dotrzeć również na Zachód. Buddyzm od początku swojego istnienia był systemem o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały. Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: Theravāda (sanskr. Sthaviravāda), Mahāyāna i Wadżrajana, przy czym ta ostatnia jest częścią mahajany. Dane na temat liczebności buddystów na świecie są mocno rozbieżne – w zależności od źródeł podawane są liczby od 230 do 500 milionów (dane o buddystach Polsce, są dostępne w GUS). W 2008 roku na świecie było 380 mln buddystów, co daje buddyzmowi piąte miejsce wśród najliczebniejszych religii świata po chrześcijaństwie, islamie, hinduizmie i tradycyjnej, ludowej religii chińskiej (taoizm, konfucjanizm).
Buddyzm a chrześcijaństwo
Pierwszą znaczącą różnicą między tymi dwiema religiami jest pojęcie Boga. W chrześcijaństwie Bóg jest istotą najwyższą, nieomylną i doskonałą. Cechuje go wielka mądrość. Jest on potężniejszy od wszystkich istot żyjących na ziemi. W buddyzmie natomiast Bóg nie ma nic wspólnego z jego chrześcijańskim odpowiednikiem. Sam Budda nie był Bogiem, tylko pierwszym człowiekiem który osiągnął oświecenie, czyli stan całkowitego wyzwolenia się z cierpienia. Bogowie w buddyzmie to również istoty które pragną osiągnąć nirwanę, nie jest to jednak możliwe, ponieważ ten stan można osiągnąć jedynie w ludzkim wcieleniu. Tym niemniej według buddyzmu mahajana można po śmierci ludzkiego ciała odrodzić się w Czystej Krainie, by tam praktykować i dopiero osiągnąć nirwanę. Istnieje np. czysta kraina buddy Amitabha, najwyższego i doskonałego.
Pojęciem które zdecydowanie odróżnia chrześcijaństwo od buddyzmu jest również teza, która mówi co dzieje się z duszą po śmierci człowieka. Chrześcijaństwo zakłada, że dusza człowieka idzie do nieba lub piekła, w zależności jakie dany człowiek prowadził życie. W buddyzmie natomiast istnieje pojęcie reinkarnacji. Oznacza to, że człowiek po śmierci dostaje zupełnie nowe, nie związane z wcześniejszym wcielenie. Nie pamięta on również co działo się przed jego kolejnymi narodzinami. Jedynym sposobem aby przerwać wieczny cykl narodzin i śmierci jest właśnie osiągnięcie stanu oświecenia. Tym niemniej w buddyzmie tybetańskim praktyki tantryczne umożliwiają świadome umieranie i odrodzenie się jako tulku, który pamięta swoje poprzednie wcielenie, np. dalajlama, karmapa.
W chrześcijaństwie po śmierci dusza człowieka jest poddawana osądowi przez jedynego sprawiedliwego sędziego – Boga. W buddyzmie natomiast nie ma nikogo kto pełniłby taką rolę. Po śmierci człowieka jego los jest sądzony przez karmę, czyli ilość jego dobrych i złych uczynków. Tym niemniej wg nauk i praktyk buddyzmu tybetańskiego karmę tę można zmienić nawet po śmierci, w stanie pośmiertnym zwanym bardo i nie ma tu fatalizmu.
Chrześcijaństwo w odróżnieniu od buddyzmu jest religią opartą na Piśmie Świętym – wszystkie założenia, przykazania i fundamenty wiary są spisane w jednej księdze – Biblii. W buddyzmie wszystkie zasady były przekazywane ustnie, przez co nie ma jednego konkretnego źródła, które w pełni wyjaśniłoby wszystkie zasady tej religii. Istnieją jedynie poradniki lub nieliczne zapiski na tematy tej wiary, jednak nie mają one takiego podłoża dla buddystów jakie ma Biblia dla chrześcijan. Tym niemniej w buddyzmie mahajany analogią księgi są tantry buddyjskie opisujące proces umierania, stany pośmiertne i kompleksowe opisy ścieżki i jej rezultatu, np. kalaczakra i tantry dzogczen takie jak "Zjednoczenie Słońca z Księżycem" (Wylie: nyi zla kha sbyor). Przykładowo, gdy praktykujący dzogczen podczas własnego naturalnego procesu umierania w stanie trekciö zrealizuje tzw. tęczowe ciało (Wylie: ‘Ja-lus), to pośród świateł tęcz jego/jej własne ciało zniknie pozostawiając po sobie jedynie włosy i paznokcie.
Buddyzm zawiera wiele nurtów i trudno tu o powierzchowne uogólnienia.
Buddyzm a pojęcie religii
Ewentualne zaklasyfikowanie buddyzmu jako religii zależy od przyjętej definicji tego określenia. Jeśli pojęcie „religia” zdefiniować jako wiarę w rządzącego światem boga lub bogów i oddawanie mu czci, buddyzm nie jest religią, gdyż żadna wiara tego typu tutaj nie występuje. Z drugiej jednak strony, buddyści wyznają wiarę w istnienie istot nadprzyrodzonych (np. dewy) oraz posiadają pogląd na temat życia po śmierci (reinkarnacja), co zwykle jest kojarzone z pojęciem religii. Z tego powodu zasugerowano dla buddyzmu określenie „religii nieteistycznej”.
Religioznawca Ninian Smart zdefiniował religię jako zjawisko, które może być rozpatrywane w siedmiu wymiarach: doktrynalno-filozoficznym, narracyjno-mitycznym, etyczno-prawnym, obrzędowo-rytualnym, doświadczeniowo-emocjonalnym, społeczno-instytucjonalnym i materialnym. Przy przyjęciu tej definicji za poprawną, buddyzm jest religią.
Wymiar obrzędowo-rytualny – w buddyzmie występują rytuały, takie jak golenie głowy przy przystąpieniu do klasztoru, comiesięczne recytowanie Zbioru Reguł Zakonnych, palenie kadzideł, ofiarowywanie kwiatów, pokłony.
Wymiar doświadczeniowo-emocjonalny – centralne znaczenie w buddyzmie ma samodoskonalenie się i dążenie do oświecenia; aspektem emocjonalnym może być tutaj rozwój współczucia. Narzędziem ku temu celowi jest medytacja.
Wymiar narracyjno-mityczny – występują mity związane z życiem Buddy i czynionymi przez niego cudami. Niejednokrotnie pojawiają się w nich bogowie i istoty nadprzyrodzone.
Wymiar doktrynalno-filozoficzny – pojęcia takie jak Cztery Szlachetne Prawdy, śunjata, karma, reinkarnacja składają się na doktrynę buddyjską. W ciągu wieków powstało również wiele buddyjskich traktatów filozoficznych.
Wymiar etyczno-prawny – buddyści wyznają zasadę niekrzywdzenia (ahimsa) i starają się szanować wszelkie życie (nie tylko ludzkie).
Wymiar społeczno-instytucjonalny – mnisi gromadzą się w zakonach (sangha). Nie ma jednak centralnej buddyjskiej instytucji, ani głównego przywódcy, a decyzje, zgodnie z zaleceniami Buddy, mają być podejmowane poprzez konsensus.
Wymiar materialny – istnieją klasztory buddyjskie, a także buddyjskie dzieła sztuki, takie jak posągi i rzeźby Buddy.
Budda jednak nigdy nie twierdził jakoby nauczał religii. Sam mówił zawsze, że naucza „o cierpieniu i końcu cierpienia”, a jego nauki miały mieć przede wszystkim praktyczne zastosowanie i służyć wyzwoleniu się od cierpienia.
„Budda”, a Budda Siakjamuni
Twórcę fundamentalnego przekazu w naukach buddyjskich tradycyjnie określa się mianem „Budda” (w sanskr. i pāli buddha, czyli „Przebudzony”). Odwołując się do etymologii tego słowa w sanskrycie i pāli można powiedzieć, że budda to istota, która dzięki praktyce moralności (silā), skupienia (samādhi, czyli medytacyjne wchłonięcie) i rozwojowi mądrości (pāli paññā, sanskr. prajñia) ujrzała prawdziwą naturę zjawisk, czyli nietrwałość, dyskomfort związany ze zmianą i brak niezmiennego „ja”. To doświadczenie zwane jest „bodhi” (sanskr. i pāli.) dosł. „Przebudzenie” (częściej zwane Oświeceniem), które na zawsze uwalnia od cierpienia cyklu narodzin i śmierci. Istota, która przebudziła się ze „snu ignorancji” dzięki odkryciu prawdziwej natury rzeczywistości zwana jest Buddą. W tym rozumieniu, w świetle nauk buddyjskich, uważa się, że buddów było wielu oraz że jeszcze wiele istot doświadczy oświecenia.
Pisownia: słowo „Budda” pisane wielką literą oznacza Siddharthę Gautamę – twórcę buddyzmu, natomiast „budda” pisane małą literą oznacza jakiegokolwiek innego Przebudzonego/Arahanta.
Budda Śakjamuni
Ostatnim poświadczonym historycznie nauczycielem buddyjskim, uznawanym w ramach buddyzmu (poza szkołami buddyzmu wadżrajany i niektórymi mahajany, według których buddami było również wielu mistrzów buddyjskich żyjących po Buddzie Śakjamunim) za buddę, był Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama) Śakjamuni (mędrzec, pochodzący z rodu Śakja). Był on synem władcy jednego z królestw leżących u podnóży Himalajów, na granicy dzisiejszego Nepalu i Indii. Żył 80 lat. W zależności od tradycji podaje się różne daty jego urodzin: źródła indyjskie podają rok 448 p.n.e., greckie 566 p.n.e., a syngaleskie 624 p.n.e. Wszystkie te źródła podają jednak podobne fakty z jego życia, w związku z czym można je uznać za wiarygodny życiorys Buddy Śakjamuniego. W 2013 r. archeolodzy w Nepalu odkryli ślady drewnianej struktury z VI w. p.n.e., będące pozostałością najstarszej buddyjskiej świątyni w miejscu narodzin Buddy. Ślady odsłonięto we wnętrzu świątyni Mai Dewi w Lumbini. Próbki przebadali specjaliści ze szkockiego Uniwersytetu w Stirling.
Siddhartha Gautama urodził się w Lumbini. Wychowywał się on w przepychu, w pałacu swego ojca. Zdawał sobie jednak sprawę z istnienia życia poza murami pałacu i był go ciekaw. Pewnego dnia postanowił je zobaczyć i wybrał się ze swoim służącym na przejażdżkę poza pałacowe mury. Podczas tej przejażdżki (lub czterech kolejnych przejażdżek) ujrzał kolejno: starca, chorego człowieka, ciało martwego człowieka i żebrzącego ascetę. Głęboko go to poruszyło. Porzucił więc bogactwo, aby stać się ascetą i poszukiwać prawdy o tym, w jaki sposób wyzwolić z cierpienia wszystkie czujące istoty (czyli jak przerwać nieustanną wędrówkę (pāli. samsāra), którym towarzyszą choroby i nieszczęścia, doświadczane przez ludzi).
Poszukiwania zajęły mu około 7 lat. Pobierał nauki u różnych mistrzów, jednak żaden z nich nie potrafił dać mu pełnej odpowiedzi na nurtujące go pytania. Ostatecznie postanowił poddać się surowej ascezie. To jednak również nie przyniosło spodziewanego efektu. Siddhartha porzucił zatem ascetyczny tryb życia i postanowił medytować tak długo, aż w końcu odnajdzie metodę wyzwolenia ludzkości od cierpienia. Usiadł pod drzewem w pobliżu wioski (w dzisiejszym miejscu Bodh Gaja) i tam pozostawał w głębokiej medytacji. Medytował przez 49 dni, w czasie których nawiedzały go wątpliwości uosobione przez bóstwo Marę. Mędrzec jednak pokonał je. Wreszcie, w dzień pełni księżyca miesiąca wiśakha, osiągnął oświecenie.
Po osiągnięciu tego stanu, pozostawał w lesie, medytując jeszcze przez 7 tygodni. Wahał się, czy ogłosić światu owoce swych medytacji i nauk, lecz jego wątpliwości pomógł rozwiać bóg Brahma Sahampati.
Następnie, wyruszył na poszukiwanie swych pięciu byłych towarzyszy ascezy. Odnalazł ich w Parku Gazeli; tam też po raz pierwszy wygłosił im swe nauki w miejscu Sarnath. Zdarzenie to tradycja buddyjska nazywa Wprawieniem w Ruch Koła Dharmy. Towarzysze początkowo uznali, że sprzeniewierzył się drodze ascezy, jednak pod wpływem jego wykładu przyłączyli się do niego, porzucając, jak ich nauczyciel, drogę skrajnego umartwiania.
Od tego momentu Śakjamuni zaczął nauczać Dharmy, obejmującej Cztery Szlachetne Prawdy (w tym Ośmioraką Ścieżkę) i w rozumieniu nauk buddyjskich prowadzącej do Oświecenia. Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka do dzisiaj stanowią podstawę i kwintesencję nauk buddyjskich.
Resztę swojego życia Śakjamuni spędził, wędrując po północnych Indiach i nauczając Dobrego Prawa (Dharmy). Jego nauczanie zyskało wielu zwolenników z różnych warn, wzbudzając jednocześnie kontrowersje radykalnymi tezami społecznymi (negowanie systemu kastowego, równorzędność kobiet na drodze do oświecenia) i religijnymi (odrzucenie skoncentrowanych na Brahmie poglądów wedyjskich, włączając w to pogląd na wyzwolenie ze świata samsary, mokszy).
Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (Mahajana) Budda Śakjamuni obrócił Kołem Dharmy trzykrotnie, udzielając w ten sposób trzech zestawów różnych nauk. Pierwszy cykl nauk dotyczy głównie prawa przyczynowości (Karma), drugi odnosi się do Pustości (Śunjata) wszystkich przejawień, a trzeci dotyczy Natury Buddy (Tathagatagarbha). Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu.
Budda Śakjamuni umarł w wieku 80 lat w niewielkiej miejscowości Kuśinagar. Data jego śmierci, podobnie jak narodzin, wciąż jest przedmiotem dyskusji w ramach różnych przekazów buddyjskich (zobacz: Era buddyjska).
Historia
Budda Śakjamuni nie zostawił po sobie żadnych bezpośrednich przekazów. Całą wiedzę przekazał swoim uczniom, którzy po jego śmierci spisali je. Historia buddyzmu opiera się jednak także na przekazie ustnym.
Podczas swego 45-letniego nauczania Budda przemierzał północne Indie. Najpierw przekazywał głównie nauki Therawady, które służyły uwalnianiu się z własnego cierpienia. To na nich opierają się nauczania Wielkiej Drogi, które podkreślają znaczenie mądrości i współczucia, które z kolei pozwalają pomagać nie tylko sobie, ale też innym. Na końcu Budda przekazał nauki Wadżrajany zmierzającej do rozpoznania natury umysłu.
Buddyzm Therawady rozprzestrzenił się w sto lat po Buddzie aż po Iran i Azję Centralną. W I w. n.e. nauki Wielkiej Drogi dostały się do północnych Indii, a tam między V w., a VIII w. nastąpił okres ich dużego rozkwitu. W tym samym czasie w Tybecie znano już podstawy Diamentowej Drogi.
W ciągu XI i XII wieku buddyzm Therawady (tzw. buddyzm południowy) zadomowił się w krajach Azji południowo-wschodniej: na Sri Lance, Tajlandii, Birmie, częściowo w Wietnamie, Indonezji, a także w Kambodży, Laosie i na Bali. Natomiast buddyzm Mahajany i Wadżrajany (tzw. buddyzm północny) umocnił się w Centralnej i Wschodniej Azji, czyli w Chinach, Japonii, części Wietnamu, Korei i w Tybecie, a od początku XVI wieku także w Mongolii.
Paradoksalnie, buddyzm zaczął zanikać w kraju swego pochodzenia – w Indiach. Na przełomie I i II tysiąclecia islamscy agresorzy zaczęli podbój Indii. Do roku 1100 buddyzm został całkiem zniszczony w Kaszmirze. Nauczyciele i praktykujący uciekali na Nizinę Środkowoindyjską lub przez góry do Tybetu. 100 lat później muzułmanie opanowali cały kraj. W końcowym okresie buddyzmu w Indiach nauczyciele buddyjscy skoncentrowali się na przenoszeniu nauk do krajów, które się na nie otworzyły. Dzięki temu nauki buddyjskie przetrwały, mimo spustoszenia Indii. Książki palone przez muzułmanów były już przetłumaczone na inne języki i zapoznawano już z nimi odległą ludność Azji.
Buddyzm wywarł wielki wpływ na kulturę krajów, które go wtedy przyjęły, np.: starożytne Indie, Japonia, Tybet, czy Chiny. Buddyjski uniwersytet w Nalandzie na długie stulecia stał się ośrodkiem życia umysłowego Indii. Podróżujący kupcy przenosili do innych krajów wieści o naukach buddyjskich. Zaciekawieni ludzie zapraszali buddystów z Indii, a ci nauczali tam ludność nowej religii. Czasem nowe nauki wspierali wielcy królowie, jak Aśoka w Indiach, Trisong Detsen w Tybecie czy nawet cesarze chińscy. Innym ważnym czynnikiem, który miał wpływ na szerzenie nauk buddyjskich poza Indiami, było skodyfikowanie pism buddyjskich, co stanowiło podstawę dla studiów filozofii buddyjskiej, a także prowadziło do dalszego rozprzestrzeniania się nauk.
Już w XIX w. uczeni brytyjscy, rosyjscy, niemieccy i francuscy zajmowali się tekstami buddyjskimi. Rozpoczynając od akademickich zainteresowań, niektórzy Europejczycy w końcu zmieniali religię na buddyzm. Tak powstały pierwsze wspólnoty buddyjskie w Europie. W XX wieku rozpoczął się nowy okres w historii buddyzmu: spotkanie z Zachodem. Nasilił się on wraz z wypędzeniem lamów z Tybetu przez Chińczyków. Wraz z przełomem w myśleniu świata zachodniego w latach sześćdziesiątych rozpoczęły się poszukiwania sensu i treści życia, a głębokie nauki buddyjskie odpowiadały na wiele pytań również w naszej kulturze. W tym czasie tysiące ludzi na Zachodzie zaczęło praktykować buddyzm i dołączać do wspólnot buddyjskich.
Tymczasem w Azji zainteresowanie buddyzmem się zmniejsza. Po inwazji Chin na Tybet w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kultura Tybetu została prawie całkowicie zniszczona. Największe duchowe otwarcie na nauki buddyjskie ma w XXI wieku miejsce przede wszystkim w zachodniej części świata.
Podstawowe założenia buddyzmu
Wiele różnych prądów/nurtów myśli buddyjskiej wyewoluowało z pierwotnego przekazu nauk Buddy Śakjamuniego po jego śmierci. Rozróżniają je nauki, praktyki, nacisk na wybrane wątki z nauki Buddy i kultura. Jednak mimo wielu znaczących różnic, istnieje również wiele wspólnych wątków dla wszystkich tradycji i szkół buddyjskich.
Cztery Szlachetne Prawdy
Podstawowe założenia buddyzmu wyłożone są w Czterech Szlachetnych Prawdach (pāli. cattāri ariya saccāni; sanskr. catvāry ārya satyāni), sformułowanych przez Buddę Śakjamuniego podczas pierwszego kazania w Parku Gazeli, w Sarnath. Cztery Szlachetne Prawdy są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie. Są to:
Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu (pāli. dukkha ariya sacca; sanskr. arya duhkha satya) – „Narodziny są cierpieniem, starzenie się jest cierpieniem, śmierć jest cierpieniem. Smutek, lament, ból, zgryzota i rozpacz są cierpieniem. Towarzystwo nielubianych jest cierpieniem, rozłąka z ukochanymi jest cierpieniem. Niemoc uzyskania tego, co się chce, jest cierpieniem. Pokrótce – pięć skupisk istnienia związanych z przywiązaniem jest cierpieniem.”
Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia (pāli. dukkha samudayo ariya sacca; sanskr. arya samudaya satya) – przyczyną cierpienia jest pragnienie.
Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia (pāli. dukkha nirodho ariya sacca; sanskr. arya nirodha satya) – ustanie cierpienia to całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia.
Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (pāli. ; sanskr. arya mārga satya) – drogą do ustania cierpienia jest Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka – właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja.
Dalsze nauki są wyprowadzane od Czterech Szlachetnych Prawd, stanowią ich analizę i rozwinięcie. Jednak do prawidłowego ich zrozumienia konieczne jest też zrozumienie doktryny nietrwałości oraz braku wiecznego „ja” (pali anattā sanskr. anatman), tzn. faktu, że wszelkie przejawiające się zjawiska pozbawione są trwałej „istoty”/substancji, że istnieją we wzajemnej współzależności, a nigdy niezależnie od warunków.
Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka
Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka (także: Ośmioraka, Ośmioaspektowa) jest ścieżką praktyki. Przestrzeganie jej zaleceń i wskazań, zebranych w ośmiu regułach (stąd nazwa) ma prowadzić do całkowitego ustania cierpienia i – w konsekwencji – ostatecznego przejścia przebudzonej istoty z samsary do nirwany. Ośmioraka Ścieżka wynika z Czwartej Szlachetnej Prawdy, Prawdy o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia. Budda głosił naukę, że dzięki cnocie, wiedzy i skupieniu można osiągnąć doskonałość – Przebudzenie – a Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmiostopniowa Ścieżka wyznaczają drogę, która wiedzie do osiągnięcia tego celu.
Aby w pełni zrozumieć Cztery Szlachetne Prawdy, Budda zalecał podążać Ośmioraką Ścieżką, na którą składają się:
Właściwy Pogląd – jest to poznanie Czterech Szlachetnych Prawd (pāli. ; sanskr. ).
Właściwe Postanowienie – to postanowienie wyrzeczenia się złej woli i odstąpienie od wyrządzania wszelkiej krzywdy (pāli. ; sanskr. ).
Właściwe Słowo – to powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi („dzielącej” mowy), mowy obelżywej, pustego gadania (pāli. sammā-vācā; sanskr. samyak-vāc).
Właściwy Czyn – to powstrzymanie się od zabijania, od kradzieży, od nieskromności (pāli. sammā-kammanta; sanskr. samyak-karmānta).
Właściwe Zarobkowanie – to powstrzymywanie się od zarobkowania przynoszącego szkodę innym istotom, takiego jak: handel bronią, żywymi istotami, odurzającymi napojami, trucizną, od rybołówstwa, rzeźnictwa, wojskowości, fałszu, zdrady, przepowiadania przyszłości, oszustwa, wykorzystywania itp. (pāli. sammā-ājīva; sanskr. samyak-ājīva).
Właściwy Wysiłek – to intencje i wysiłek, które nie pozwalają na powstawanie złych właściwości mentalnych, a pozwalają na powstanie dobrych (pāli. sammā-vāyāma; sanskr. samyak-vyāyāma).
Właściwa Uważność – zachowanie uważności we wszystkim, co się przedsięwzięło (pāli. sammā-sati; sanskr. ).
Właściwa Medytacja – dążenie do osiągania stanów, w których znika „ego” (pāli. sammā-samādhi; sanskr. samyak-samādhi).
Sanskryckie samyak i pālijskie sammā znaczą tyle, co „zwrócenie się ku jednemu”, „odwrócenie się od reszty”, „cały”, „wszystki”, „prawy”, „właściwy”, „prawdziwy.” Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka jest przez niektóre szkoły/tradycje buddyjskie postrzegana jako poszczególne stopnie rozwoju, przez które musi przejść praktykujący. W myśl tego poglądu, poznanie i realizacja jednego stopnia, prowadzi konsekwentnie do następnego. Istnieje również pogląd przeciwstawny, który zaleca, by rozwijać wszystkie stopnie równolegle.
Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę dzieli się bardzo często na trzy „grupy” reguł, które współtworzą i dookreślają główne cnoty: mądrość (pāli. paññā; sanskr. prajñā), moralność (pāli. sīla; sanskr. śīla) i skupienie (pāli. samādhi; sanskr. samādhi).
Bodhi
Bodhi (pāli. i sanskr. dosłownie „przebudzenie”) – jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako „oświecenie”, jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: „zrozumienie” lub „przebudzenie”, czyli przebudzenie ze snu (wcześniejszej) ignorancji (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) i doświadczenie Trzech Cech istnienia (pali ti-lakkhana). Trzy Cechy istnienia to: nietrwałość (pāli. anicca), bolesność (pāli. dukkha) i brak niezmiennego „ja” (pāli. anatta). Buddyści wierzą, że – po osiągnięciu stanu bodhi – istota uwalnia się z samsary, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci; tym samym – przebudzenie oznaczałoby tu uwolnienie się od cierpienia (którego nie należy w tym kontekście utożsamiać z bólem).
Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości (pāli. pārami, sanskr. pāramitā) umiejętne stosowanie trzydziestu siedmiu czynników wyzwolenia (pāli. bodhi-pakkhiya-dhammā; sanskr. ), zwanych „Skrzydłami ku Oświeceniu”.
Składają się na nie:
Cztery podstawy uważności (pāli. satipaṭṭhāna)
Cztery rodzaje właściwego wysiłku (pāli. sammappadhāna)
Cztery podstawy sukcesu (pāli. iddhipāda)
Pięć duchowych zdolności (pāli. indriya)
Pięć duchowych mocy (pāli. bala)
Siedem czynników Przebudzenia (pāli. bojjhaṇga)
Ośmiostopniowa Szlachetna Ścieżka (pāli. ariya magga)
W momencie przebudzenia wszelka żądza (pāli. lobha), gniew (pāli. dosa; sanskr. ), ułuda (pāli. moha, sanskr. maya), ignorancja, pragnienie (pāli. ; sanskr. ) i fałszywa wiara w „ja” (pāli attā; sanskr. ātman) – znikają.
Wszystkie tradycje buddyjskie uznają istnienie trzech rodzajów Przebudzenia:
Samo W Pełni Przebudzenie (pāli. sammāsambodhi; sanskr. samyaksambodhi) – inne nazwy to „Budda Powszechny” lub „Doskonałe Samoprzebudzenie”,
Przebudzenie Ucznia (dosł. „Przebudzenie Przez Słuchanie”; pāli. sāvakabodhi; sanskr. śrāvakabodhi)
Milczące Przebudzenie (pāli. paccekabodhi; sanskr. pratyekabodhi) zwane też „Osobistym Oświeceniem”.
Wraz z osiągnięciem stanu bodhi, Budda osiągnął trzy rodzaje wiedzy:
wiedzę dotyczącą swoich poprzednich żywotów
wiedzę dotyczącą prawa karmy
wiedzę dotyczącą Czterech Szlachetnych Prawd
Ta sama wiedza staje się dostępna również w pozostałych „rodzajach” przebudzenia, dlatego są one tym samym przebudzeniem, co przebudzenie Buddy Powszechnego.
Trzy „rodzaje” Przebudzenia dotyczą tego samego doświadczenia wewnętrznego i różnią się od siebie jedynie możliwością tworzenia przekazu (pāli. sāsana) i – tym samym – formułowania nauki (pāli. dhamma; sanskr. dharma), czyli sposobu dzięki któremu inne istoty mogą same osiągnąć Przebudzenie.
Nirwana
Nirwana (pāli. Nibbana; sanskr. ) jest terminem oznaczającym ustanie wszelkiego pragnienia (wolność w ustaniu) (pāli. ; sanskr. ). Porównuje się ją do zdmuchnięcia płomienia, co jest metaforą uwolnienia się przez czującą istotę od wszelkich namiętności. Buddyści uważają, iż przebudzona istota może żyć na tym świecie bez „chwytania się” (pāli. upādāna), czyli bez pragnień w stosunku do ludzi, zjawisk i przedmiotów, z powodu których powstaje cierpienie (nie mylić z ascezą). Jej działania będą wtedy wzbudzały owoce (pāli. vipāka), jednak tylko te, które nie przyczynią się do uczestniczenia w nieustannym cyklu narodzin i śmierci (pāli. ). Przebudzona istota, osiągnąwszy Nirwanę, odchodzi bowiem trwale ze świata przyczyny-i-skutku, co jest tożsame z ostatecznym uwolnieniem się z cyklu narodzin i śmierci. Warunkiem osiągnięcia Nirwany za życia jest uwolnienie umysłu od niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) przez poznanie stosownych nauk i praktyk, prowadzących do trwałego uwolnienia się od cierpienia; jednak jej pełnia następuje dopiero po śmierci (pāli. Prinibbāna, sanskr. ).
Sansara
Według nauk buddyzmu (podobnie jak i innych religii dharmicznych) wszystkie czujące istoty podlegają sansarze („niekończącej się wędrówce”): po śmierci, w zależności od nagromadzonej karmy, przechodzą na inny poziom egzystencji (przyjmują nową formę przeżywając nowe narodziny). Nieodłącznym elementem samsary jest cierpienie (dukkha). Co prawda życie na „wyższych” poziomach egzystencji jest szczęśliwe, jednak nawet tam występuje nieuchronna śmierć oraz powrót na „niższe” poziomy. Stąd też jedynym sposobem na zakończenie cierpienia jest wyzwolenie się z tego cyklu poprzez osiągnięcie nirwany. Należy jednak pamiętać, że klasyczny pogląd na ponowne narodziny i samsarę ulegał czasem mocnemu przekształceniu m.in. w buddyzmie wschodnim (chan, zen), w którym występuje interpretacja metaforyczna: wcielenia w poszczególnych niebach/piekłach samsary postrzegane są jako przenośne opisy stadiów rozwoju i stanów emocjonalnych/psychicznych człowieka, a obecne życie ludzkie uznawane jest za jedyne i niepowtarzalne.
Powstawanie w zależności
Przebudzenie (pāli. bodhi) Buddy Śakjamuniego było tożsame z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem pełnego wglądu w naturę rzeczywistości. Powszechnie akceptowana pośród szkół i tradycji buddyjskich nauka o Zależności Powstawania (pāli. ; sanskr. pratityasamutpada) mówi o uwarunkowanym powstawaniu (pāli. uppajjati) i wstrzymywaniu (pāli. nirujjathi) cierpienia (bolesności) (pāli. dukkha; sanskr. ).
Dla istot żyjących pozbawionych właściwego zrozumienia, a przez to pogrążonych w niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) proces ten sprowadza się do podlegania ciągłej wędrówce (pāli. ) w cyklu narodzin (pāli. jāti) oraz starzenia się i śmierci (pāli. ). Buddyści uważają, iż istoty posiadające „wgląd w to, jakie rzeczy są” (pāli. ; sanskr. yathā-bhūta-jñana-darśana), przez brak zauroczenia (pāli. nibbidā) i pożądania (pāli. virāgo) doznają wyzwolenia (pāli. vimutti) z owego cyklu, wstrzymując tym samym cierpienie i osiągając Nirwanę (pāli. Nibbāna; sanskr. ).
Sześć krain ponownych narodzin
Według buddyzmu ponowne narodziny mogą nastąpić w jednej z sześciu krain ponownych narodzin. Są to następujące krainy:
bogowie,
tytani,
ludzie,
zwierzęta,
głodne duchy,
piekło.
Pierwsze trzy krainy są krainami szczęśliwych narodzin, podczas gdy trzy ostatnie – nieszczęśliwych.
Krainy te są tradycyjnie przedstawiane na kole życia. Szczęśliwe krainy znajdują się w górnej połowie, a nieszczęśliwe – w dolnej.
Chociaż istnieje wiele światów wyższych od świata ludzi, narodziny w tym ostatnim są najbardziej pożądane, gdyż tylko w nim możliwe jest osiągnięcie Oświecenia.
Doktryna sześciu światów jest albo interpretowana dosłownie, albo jako przenośne określenia stanów ludzkiego umysłu.
Podsumowując sześć światów nakłada się na wizję wszechświata podzielonego na trzy strefy:
Kosmologia buddyjska nakłada się na buddyjską teorię medytacji – poszczególne stopnie zagłębienia w medytacji (dhjana) odpowiadają konkretnym poziomom egzystencji, tak jak zaznaczono to w tabeli.
Reinkarnacja a brak osobowego „ja”
Według buddyzmu po śmierci następuje rozpad człowieka na pięć skandh. Buddyści przyjmują, że nie ma nic niezmiennego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego wiecznego osobowego „ja”, „duszy”, „atmana”. Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne, zgodnie z prawem przyczyny i skutku. To jak gra w bilard – biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma. Strumień świadomości, niosący w sobie karmiczne nasiona z poprzednich żywotów manifestuje się w kolejnym ciele, którego kształt i miejsce odrodzenia zależne jest od tychże nasion karmicznych. W czittamatrze nośnikiem nasion jest alajawidżniana, w madhjamace szósta, mentalna świadomość. Gdy znika niewiedza (wiara w trwałe i niezmienne osobowe „ja”), znikają także karmiczne przyczyny odradzania się.
W obrębie buddyzmu istnieje również pogląd na metaforyczną naturę nauki o wielu wcieleniach. Należy też zwrócić uwagę na współczesny pogląd o zapożyczeniu przez Buddę języka wed, w tym pojęcia prawa karmy, do opisu nowych, autorskich pojęć z obszaru psychologii. Pogląd ten jest wynikiem wprowadzenia zachodniej metodologii badań nad kontekstem kulturowo-społecznym do opisu buddyzmu jako zjawiska rewolucyjnie nowego i wyróżniającego się na tle ówczesnego krajobrazu duchowego Indii (jego przedstawicielem jest np. Stephen Batchelor).
Pustość
Podstawą wszelkiego istnienia według buddyzmu jest pustość (pustka, pāli. suññata; sanskr śūnyatā). Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o nihilizm. Tymczasem chodzi tu o brak (pustkę) własnej natury zjawisk. Zjawiska przejawiają się, jednak nie mają własnej esencji, gdyż są zależne od wielu czynników. Pojawiają się w określonych warunkach, trwają przez jakiś czas, następnie znikają. Istnieją jedynie w zależny sposób, nie mają więc, w tym znaczeniu, realnego bytu.
Nietrwałość ta dotyczy także istot żywych, które również nie posiadają swojej substancji (atmana, duszy); koncepcja ta nosi nazwę anatman. Według buddyzmu istnienie niezmiennego ego jest jedynie iluzją. Człowiek składa się bowiem z pięciu skupisk (skandha), z którymi nie można się identyfikować, a które ulegają rozpadowi przy śmierci fizycznego ciała.
Oprócz tych pięciu skupisk istnieje jednak (przynajmniej wedle niektórych tradycji, jak Czittamatra) umysł („czysta świadomość”), który jako jedyny nie podlega unicestwieniu.
Karma
Karma (pāli. kamma) oznacza dosłownie „działanie” lub „akcja”. Często termin ten jest utożsamiany z tzw. „prawem karmy”, czyli „prawem przyczyny i skutku” (pāli. kamma-vipāka). Karma oznacza świadome działanie wynikające z realizacji określonego celu lub woli jego osiągnięcia oraz skutek tego działania (pāli. vipāka), który jest następnie doświadczany przez podejmującego akcję i innych.
Buddyjskie pojmowanie karmy różni od innych religii to, że skutek czynu nie jest tu z góry ustalony (tak jak to się ma np. w protestantyzmie i naukach o predestynacji). Określony czyn nie ma zdeterminowanego skutku, który musi zaistnieć. Takie pojmowanie karmy obala mit fatalizmu, który często niesłusznie przypisuje się buddyzmowi.
Moralna odpowiedzialność za podjęte czyny leży w ich inicjatorach:
Buddyści wierzą, że efekty podejmowanych przez nich działań będzie miał wpływ nie tylko na ich obecne życie, ale także na ich przyszłość i przyszłe narodziny.
Maja (iluzja)
Ludzie według buddyzmu są uwikłani przez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany „maja” i przez to nie dostrzegają prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie „maja” nie dają zdaniem buddystów trwałego szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony (prędzej czy później) negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość – strach przed jej brakiem, przyjemność – uzależnienie itp. Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie.
Ścieżka do „Doskonałego Oświecenia”
Cały zakres terminologii teorii i praktyk kulminacyjnego historycznego rozwoju buddyzmu, już od czasów wizyty w Tybecie Atiśy (sanskr. Ôtish Dipôngkor Srigên, po tybetańsku zwany Serlingpą, Wylie. gser-gling-pa; 980-1054 r.) z bengalskiego centrum monastycznego Vikramashila, zwięźle i kompleksowo ujęto jako lamrim, tj. „Stopniową Ścieżkę do Oświecenia” w buddyzmie tybetańskim. Buddyzm tybetański pochodzi z ostatniego rozwoju buddyzmu jaki docierał z regionów związanych Indiami i zawiera jako jedyny wszystkie trzy jego główne nurty: hinajanę (Wylie. theg dman gyi bstan pa), mahajanę (Wylie. theg chen gyi bstan pa), wadżrajanę (Wylie. rdo rje theg pa’i bstan pa) z tantrami jogi najwyższej. Tradycyjny układ Lamrimu, który kończy się wprowadzeniem do wadżrajany, wygląda następująco:
I. Poleganie na mistrzu dharmy, podstawa „Ścieżki”
1) Mistrz dharmy
II. Poziom podstawowy (korzystna reinkarnacja)
2) Cenne ludzkie odrodzenie
3) Śmierć i nietrwałość
4) Cierpienia w niższych światach (sansara)
5) Schronienie
6) Karma
III. Poziom pośredni (nirwana)
7) Cierpienia ogólne i cierpienia w wyższych światach (sansara)
8) Splamienia
9) Ścieżka do wyzwolenia
IV. Poziom najwyższy (trzy ciała Buddy)
10) Rozwinięcie i utrzymywanie Bodhiczitty
11) Praktyka Bodhisattwy (mahajana)
12) Trenowanie w wyciszeniu umysłu (Wylie. zhi gnas, skt. śamatha)
13) Trenowanie we wglądzie w naturę rzeczywistości (Wylie. lhag mthong, skt. vipaśyanā)
14) Etapy mahajany
15) Poziomy mahajany
16) „Doskonałe Oświecenie”
17) Wyjątkowa ścieżka wadżrajany prowadząca do trzech ciał Buddy („Doskonałego Oświecenia”)
Popularne podręczniki do Lamrimu to „Klejnotowa Ozdoba Wyzwolenia” Gampopy i „Wielka Wykładnia Stopni na Ścieżce” Congkhapy. Natomiast w centrach monastycznych buddyzmu tybetańskiego oprócz kluczowych tantr buddyjskich studiuje się tzw. „Pięć dziedzin buddyzmu”: vinaję (etykę), abhidharmę (psychologię), pramanę (epistemologię i logikę), pradżniaparamitę (filozofię; tzw. „sutry serca”), madhjamakę (doktryny tzw. „Środkowej Ścieżki”) i inne dzieła uzupełniające, np. gramatykę sanskrytu.
Praktyka
Schronienie w Trzech Klejnotach
W większości szkół tradycyjnie pierwszym krokiem, jaki osoba chcąca zostać buddyst(k)ą powinna wykonać, jest przyjęcie schronienia w Trzech Klejnotach (pali ti-ratana, sans. tri-ratna), co jest podstawą praktyki. Tymi klejnotami są:
Budda – odnosi się to zarówno do postaci historycznej, jak i (przede wszystkim) do ideału buddy. Przyjęcie tego schronienia oznacza wiarę w Oświecenie osiągnięte przez Buddę, zaufanie do jego nauk, oraz motywację osiągnięcia podobnego doświadczenia jakie stało się udziałem Siakjamuniego. Budda może również oznaczać nie tyle historyczną postać, ale doskonałą mądrość, która rozumie dharmę i widzi rzeczywistość taką, jaką jest.
Dharma – nauki Buddy, prowadzące do ustania cierpienia. W mahajanie można to schronienie rozumieć jako ostateczną rzeczywistość, będącą nierozłączną od buddy.
Sangha – W tradycyjnym rozumieniu zgromadzenie mnichów i mniszek, stojące na straży nauk Buddy i dające przykłady na ich prawdziwość. W szerokim ujęciu są to wszyscy praktykujący Dharmę.
Etyka
Sanskryckie słowo śīla lub palijskie sīla jest tłumaczone jako „moralność”, „etyka”, „cnota”. Jest to działanie poprzez ciało, mowę lub umysł, które wymaga celowego wysiłku. Jest to jedna z „trzech praktyk” (sila, samadhi i panya) i druga paramita.
Sila jest podstawą dla rozwoju umysłu. Jej kultywowanie rozwija nie tylko spokój ducha kultywującego, ale również pokój wśród społeczeństwa. Zgodnie z Prawem Karmy cnotliwe życie jest zasługą i daje szczęśliwe efekty, chroniąc kultywującego przed narodzinami na nieszczęśliwych poziomach egzystencji.
Jest kilka poziomów sily dla ludzi o różnym stopniu zaawansowania w praktyce: od świeckich poprzez mnichów-nowicjuszy po zaawansowanych mnichów. Ludzie świeccy starają się zwykle przestrzegać pięciu wskazań, które są wspólne dla wszystkich buddyjskich szkół. Jeśli chcą, mogą również przestrzegać ośmiu wskazań, które dodają elementy ascetyzmu.
Pięć podstawowych wskazań to:
Powstrzymywać się od odbierania życia.
Powstrzymywać się od brania tego co nie jest dane.
Powstrzymywać się od złego seksualnego prowadzenia się.
Powstrzymywać się od fałszywej mowy.
Powstrzymywać się od zażywania intoksyków, które prowadzą do nieuwagi.
Buddyjskie wskazania nie są nakazami, ale zaleceniami, jakimi należy się kierować, aby rozwijać się na drodze praktyki. Według buddyzmu kultywacja etyki i szczodrości (dana) same w sobie rozwijają świadomość do takiego stopnia, że narodziny w niebie są prawdopodobne, nawet jeśli nie ma dalszej buddyjskiej praktyki.
W ośmiu wskazaniach trzecie wskazanie (na temat złego seksualnego prowadzenia się) staje się bardziej restrykcyjne i oznacza wskazanie celibatu. Trzy dodatkowe wskazania to:
6. Powstrzymywać się od jedzenia w zakazanym czasie (tj. po południu).
7. Powstrzymywać się od tańca, śpiewu, muzyki, oglądania przedstawień, noszenia girland, używania perfum i upiększania ciała kosmetykami.
8. Powstrzymywać się od spania w wysokich i luksusowych łożach.
Medytacja
Głównym celem buddystów jest transformacja swojego umysłu, a medytacja jest głównym środkiem ku temu celowi. Ma ona dać wgląd w działanie umysłu i możliwość rozwoju koncentracji, jasności umysłu i pozytywnych uczuć. Medytacja ma na celu uzyskanie wglądu w naturę świata i dostrzeżenie pustości wszelkich zjawisk i braku własnego „ja”, dzięki czemu możliwe jest wyzbycie się pragnień i przywiązań. Jest określana jako „bezwysiłkowe pozostawanie w tym, co jest”
Waga medytacji dla buddyzmu wynika z przekonania, iż Budda głosił, że wyzwolenia należy poszukiwać wewnątrz siebie oraz że sam poprzez medytację osiągnął Oświecenie. Medytacja jest ostatnim z trzech elementów Ośmiorakiej Ścieżki, obejmującym trzy ostatnie punkty.
Wszelkie wizje pojawiające się podczas głębokiej medytacji nie są jej celem, a jedynie skutkiem ubocznym i mogą być traktowane jako przeszkoda.
Dwa główne rodzaje medytacji w buddyzmie to samatha (medytacja spokoju) i vipassana (medytacja wglądu).
Samatha
Samatha polega na utrzymywaniu umysłu w stanie koncentracji i wyciszenia. Osiąga się to poprzez koncentrację na wybranym obiekcie medytacji. Obiektów tych jest 40. Medytacja samatha ma dawać trzy korzyści: szczęście w obecnym życiu, szczęśliwe odrodzenie i uwolnienie się od umysłowych skaz, co jest warunkiem uzyskania wglądu.
Wipassana
Wipassana polega na obserwacji pewnych aspektów własnego życia. Istnieje wiele sposobów praktykowania vipassany, jednak najbardziej tradycyjna polega na świadomości oddechu, a następnie przejściu do obserwacji wszelkich innych pojawiających się zjawisk fizycznych i umysłowych. Praktykujący vipassanę powinien również starać się być uważny przez cały czas, także podczas wykonywania codziennych czynności.
Vipassana ma na celu rozwój uważności, dzięki czemu praktykujący ma stać się bardziej świadomym wydarzeń mających miejsce dookoła niego i własnych procesów myślowych. Ma również prowadzić do wyzbycia się negatywnych emocji poprzez dostrzeżenie ich, zanim się w pełni rozwiną i likwidację ich poprzez obserwację (nie stłumienie). Celem medytacji vipassana jest uzyskanie wglądu w naturę rzeczywistości i rozproszenie iluzji, która nie pozwala jej dostrzec.
Medytacja vipassana jest uznawana za ważniejszą od samathy, gdyż efekty tej drugiej praktyki są krótkotrwałe, a vipassana prowadzi do zrozumienia, co z kolei jest warunkiem wyzwolenia. Vipassana jest najważniejszą praktyką w tradycji theravada.
Inne formy medytacji
Medytacja wyciszenia samatha nie jest jedynym rodzajem medytacji w teorii buddyzmu. Ostatecznym celem medytacji jest usunięcie całkowite cierpienia i jego przyczyn oraz osiągnięcie „Doskonałego Oświecenia”. Przyczynami cierpienia są opisane według Dwunastu Ogniwach Współzależnego Powstawania: niewiedza oraz splamienia umysłu.
W buddyzmie, rozpatrując jego różne tradycje, można wyróżnić cztery sposoby medytacji nakierowanej na usunięcie splamień:
porzucenie splamień poprzez dożywotnią moralną dyscyplinę wyrzeczenia się niewłaściwych czynów i wykonywania właściwych,
niepodleganie splamieniom poprzez angażowanie się w stany im zaprzeczające (stosując antidotum) aż do ich usunięcia, np. praca z pożądaniem cielesnym przy zastosowaniu kontemplacji nad obrzydliwością wnętrza ciała,
użycie splamień jako użytecznych punktów odniesienia podczas medytacji nad ich naturą jako naturą rzeczywistości i umysłu siunjata aż do osiągnięcia braku splamień,
przekształcenie bezpośrednio splamień w aktywności do oświecenia poprzez praktyki tantryczne w wadżrajanie.
W buddyzmie therawady samatha i vipassana są głównymi medytacjami. Tym niemniej w innych tradycjach buddyzmu samatha i vipassana również występują, chociaż w ramach innych praktyk tj. w buddyzmie zen w ramach praktyki zazen, w buddyzmie tybetańskim w ramach wizualizacji jidama związanych z praktyką tantr, czy w buddyzmie Czystej Krainy w ramach recytacji imienia Buddy.
Sztuka
Najczęstszym motywem sztuki buddyjskiej jest postać Buddy. Początkowo był on przedstawiany jedynie w postaci symbolu, jednak już na początku naszej ery zaczęto tworzyć jego wizerunki w postaci ludzkiej. Jego rzeźby, posągi i obrazy noszą w sanskrycie nazwę buddharupa. Mają one na celu nie tyle upamiętniać historyczną postać, ile raczej stanowić przypomnienie o drzemiącym w ludziach potencjale osiągnięcia Oświecenia, jak również napawać oglądającego spokojem, inspirować go do osiągnięcia szczęścia.
Innymi przedstawianymi postaciami są bodhisattwowie i inne bóstwa. Sztuka buddyjska przejawia się także w płaskorzeźbach i architekturze. Szczególnym jej rodzajem są mandale.
Odłamy buddyzmu
Rdzeń nauk buddyjskich, do który zalicza się Cztery Szlachetne Prawdy, Szlachetną Ośmioraką Ścieżkę, Trzy Cechy Istnienia, dwanaście ogniw współzależnego powstawania są wspólne dla wszystkich szkół. W szkołach Mahajany różnice filozoficzne i rozdział na hinajanę, Mahajanę i Wadżrajanę tłumaczony jest tym, że Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji. Obecnie możemy wyróżnić kilka głównych tradycji:
Theravada („Droga Starszych” – nieprawidłowo nazywana hinajaną) – jedyna szkoła jaka przetrwała spośród szkół wywodzących się z tradycji Sthaviravada,
Mahajana (zawierająca również niektóre podstawowe nauki Hinajany):
Chan (jap. zen)
Zen (tradycja japońska)
Sŏn (tradycja koreańska)
Amidyzm
Szkoła Czystej Krainy
Mahajana (zawierająca również niektóre podstawowe nauki Hinajany oraz szczególne metody Wadżrajany):
Tendai
Shingon
Buddyzm tybetański (zawierający unikalne metody tantr Jogi Najwyższej):
Ningma
Kagju
Sakja
Dzionang
Gelug
Zobacz też
Szlachetna Ośmioraka Ścieżka
Trzy Obroty Kołem Dharmy i podział szkół Madhjamiki „Drogi Środka”
medytacja
flaga buddyjska
Kanon Palijski
Buddyzm w Europie
Buddyzm w Polsce
Buddyzm – kalendarium
Przypisy
Bibliografia
Historia
Buddyzm Therawada
Dobre pytanie, dobra odpowiedź, Bhante Shravasti Dhammika, Wyd. Anatta, 2008 .
Buddyzm zen
Tylko nie wiem. Listy mistrza zen Seung Sahna i jego uczniów, Seung Sahn, Szkoła Zen Kwan Um, 2005
Kompas Zen, Seung Sahn, Wyd. Miska Ryżu, 2005 .
Umysł zen, umysł początkującego, Shunryū Suzuki, II wyd. polskie Wydawnictwo ELAY, Jaworze 2010 .
Buddyzm tybetański
Świat buddyzmu tybetańskiego, Dalajlama Tenzin Giaco, Wydawnictwo MUDRA, 2002 .
O naturze rzeczy, Lama Ole Nydahl Wydawnictwo Jacek Santorski & CO, Warszawa, 2008 .
Linki zewnętrzne
www.mahajana.net
CyberSangha – portal buddyjski |
508 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Budda | Budda | Budda (sanskr. Buddha „oświecony”, „przebudzony”, „nieuśpiony”), właśc. Siddhartha Gautama urodzony jako książę około 560 p.n.e. we wsi Lumbini na terenie współczesnego Nepalu. Pierwszą część swojego życia spędził na doświadczaniu przyjemności, otoczony zbytkiem i luksusem. Znudzony dotychczasowymi doświadczeniami wyszedł z pałacu i za jego murami zobaczył wiele cierpienia. To skłoniło go do tego, aby podjąć decyzję o porzuceniu dotychczasowego życia i staniu się wędrownym mnichem. Pewnego dnia pod drzewem Bodhi oddał się kilkudniowej medytacji, w trakcie której osiągnął oświecenie. Resztę życia poświęcił podróżom po Indiach i nauczaniu ludzi. Nadrzędnym celem nauk Buddy była pomoc ludzkości w uwolnieniu się z cierpienia. Budda określa oświeceniem uwolnienie się od permanentnego cyklu odradzania i śmierci (samsary) oraz od cierpienia, które jest immanentną cechą ludzkiej natury.
Budda zmarł w małym miasteczku Kusinara leżąc na prawym boku pomiędzy dwoma drzewami sal, które według przekazów miały cudownie rozkwitnąć poza sezonem. Chociaż często mówi się, że zmarł z powodu otrucia daniem z wieprzowiny, które podarował mu świecki wyznawca, to z relacji „Discourse of the Great Decease” jasno wynika, że Budda wyzdrowiał po chorobie, a jego śmierć nastąpiła jakiś czas później z przyczyn naturalnych.
Nauki Buddy stały się fundamentem nowego nurtu religijno-filozoficznego, zwanego buddyzmem. Sam Budda nie jest postrzegany jako bóg, prorok czy istota nadprzyrodzona, tylko jako oświecony człowiek. Co więcej, uważał on, że: „Wszystkie żyjące istoty mają naturę Buddy i mogą stać się buddami”.
Imiona Buddy:
Gautama – imię po macosze.
Siddhartha – osiągający cel – nadane przez siebie samego.
Siakjamuni – najwyższy mędrzec-asceta (muni), bądź mędrzec-asceta z rodu Siakjów.
Budda – od słowa bodhi, czyli oświecenie, przebudzenie.
Dodatkowe określenia z jakimi najczęściej można się spotkać, to właśnie Budda, Mahapurusza (Wielka Istota) i Tathagata (urzeczywistniający drogę do wyzwolenia).
Osoba i stan
Słowo „Budda” ma dwa znaczenia. W węższym zakresie dotyczy tylko Buddy Siakjamuniego, założyciela buddyzmu. Poniższy artykuł dotyczy ogólniejszego znaczenia tego słowa (jest wówczas pisane małą literą). Słowo „budda” należy pisać małą literą, gdy chodzi ogólnie o człowieka buddę (bądź o stan buddy = oświecenie), a wielką, gdy pisze się o kimś konkretnym (np. o Buddzie Siakjamunim).
Według nauk Mahajany, Budda to nie jest tylko historyczna postać, ale przede wszystkim trzy ciała Buddy.
Budda jako stan
Budda to istota oświecona; ktoś kto przebudził się ze stanu niewiedzy, wykroczył poza cierpienie ludzkiej egzystencji, posiadł najwyższą mądrość i zerwał z wszelkim przywiązaniem. W tym sensie doszedł on dalej niż bodhisattwa, który odradza się, aby móc przynosić pożytek wszystkim czującym istotom. Budda zerwał już nawet z tym przywiązaniem, a zatem po śmierci zamiast kolejnego wcielenia czeka go stan nirwany.
Zgodnie z naukami sutr, aby zostać buddą należy spełnić dwanaście czynów:
odrodzenie w świecie po przebywaniu w niebiosach Tushita
zajęcie miejsca w łonie (matki)
narodziny w świecie
opanowanie mistrzostwa w światowych naukach i dyscyplinach
radość z przyjemności dostatku i towarzystwa przyjaciół
wyrzeczenie się świata i światowych celów
ascetyczne wysiłki
udanie się do miejsca oświecenia pod drzewem Bodhi
pokonanie armii negatywnych mocy
osiągnięcie doskonałego oświecenia
obrócenie „kołem Dharmy”
zamanifestowanie Nirwany
Dziewięć przymiotów Buddy
Buddyści medytują (lub kontemplują) Buddę jako posiadającego dziewięć głównych cech. Te cechy są często wspominane w wersetach pieśni w kanonie palijskim (tipitaka) i są wyśpiewywane codziennie w wielu buddyjskich klasztorach, jako element hołdu składanego Buddzie.
Na dziewięć najważniejszych atrybutów Buddy składają się:
1. araham (święty)
2. samma-sambuddho (całkowicie oświecony)
3. vijja-carana-sampanno (obdarzony prawdziwą wiedzą i wzorcowym postępowaniem)
4. sugato (podążający właściwą ścieżką)
5. lokavidu (znawca wszechświata)
6. anuttaro-purisa-dhamma-sarathi (niezrównany przywódca prowadzący innych)
7. sattha-deva-manussanam (nauczyciel ludzi i bogów)
8. buddho (przebudzony)
9. bhagava (błogosławiony)
To, co na pierwszy rzut oka wydaje się dość krótkim wersetem, okazuje się mieć głęboki przekaz. Cechy Buddy wymienione w tych 9 palijskich wyrażeniach mają niebagatelne znaczenie dla wyznawców buddyzmu.
Nauczanie
Nauki Buddy nazywane są Dharmą (pali: Dhamma). Dharma naucza, że wszelkie cierpienie powstaje z przywiązania, szczególnie przywiązania do ziemskich pragnień. Nirwanę osiąga się, ucząc się, jak osiągnąć spokój umysłu przez przezwyciężenie przywiązania do różnych obiektów materialnych, a także pragnień emocjonalnych, takich jak zazdrość, chciwość, pożądanie i duma.
„Wielki dar – dar Dharmy zwycięża wszystkie dary”.
Cztery szlachetne prawdy
Podstawowe nauki głoszone przez Buddę przedstawiają drogę, którą ludzie muszą przebyć w celu osiągnięcia oświecenia.
Prawda o cierpieniu. Cierpienie jest wspólne dla wszystkich istot, które żyją w świecie dualizmu pomiędzy szczęściem a cierpieniem. Jedno jest przeciwwagą dla drugiego i jedno bez drugiego nie może istnieć.
Przyczyna cierpienia. Ludzie swoimi oczekiwaniami i pragnieniami sami wytwarzają cierpienie. Wynika ono z błędnego postrzegania rzeczywistości, a jego przyczyna leży w umyśle, a nie w świecie zewnętrznym.
Koniec cierpienia. Sposobem na ograniczenie cierpienia jest usunięcie jego przyczyny, czyli wygaszenie emocji oraz pozbycie się egoistycznych potrzeb oraz pragnień, a tym samym osiągnięcie nirwany.
Droga do zakończenia cierpienia. Wyjście ze stanu cierpienia jest możliwe dzięki poznaniu nauk Buddy oraz zastosowaniu ich w codziennym życiu.
Droga Środka / Szlachetna Ośmioraka Ścieżka
Praktyczny przewodnik, zawierający wytyczne, którymi ludzie powinni się kierować w codziennym życiu, aby podnieść jego wartość, zminimalizować cierpienie i zbliżyć się do oświecenia.
Właściwa percepcja – postrzeganie życia ze zrozumieniem i współczuciem.
Właściwe myślenie – skupienie się na produktywnych myślach i dobrych intencjach.
Właściwa mowa – pozytywne komunikaty, które nie ranią innych.
Właściwe działanie – etyczne postępowanie z uwzględnieniem całego stworzenia.
Właściwe zarabianie – podjęcie pracy użytecznej społecznie i nienagannej moralnie.
Właściwy wysiłek – zrównoważone i słusznie ukierunkowane działanie.
Właściwa uważność – bycie świadomym swoich myśli, emocji i czynów.
Właściwa medytacja – oczyszczenie umysłu i osiągnięcie wewnętrznego spokoju.
Trzy uniwersalne prawdy
Podczas medytacji na łonie natury i kontemplacji rzeczywistości Budda doznał oświecenia na temat prawdziwej natury rzeczy i istoty funkcjonowania wszechświata, co ujął w postaci trzech uniwersalnych praw.
Nic nie ginie we wszechświecie – materia zamienia się w energię, energia zamienia się w materię.
Wszystko podlega zmianie – jedyną pewną rzeczą w życiu jest zmiana, cykl życia i śmierci.
Prawo przyczyny i skutku (karma) – nic się nie dzieje bez przyczyny, zachodzi akcja i reakcja.
Potrójny klejnot / trzy skarby
Stając się wyznawcą buddyzmu każdy uczeń oddaje się pod opiekę, „przyjmuje schronienie w trzech skarbach”. Kroczenie drogą ku przebudzeniu i zgłębianie sensu ludzkiego istnienia może okazać się praktyką wymagającą dużo czasu, wysiłku i siły charakteru, dlatego osiągnięcie pełnego potencjału duchowego jest możliwe dzięki oparciu na trzech autorytetach wiary.
Budda (Założyciel) – przewodnik, inspiracja i ostateczny nauczyciel duchowy;
Dharma (Nauka) – ścieżka, którą dzięki naukom Buddy podąża się ku przebudzeniu;
Sangha (Wspólnota) – nauczyciele lub towarzysze, którzy razem studiują nauki, dzielą się doświadczeniami i praktykują medytację.
Trzy trucizny / trzy pożary
Główne wady charakteru, które stoją na przeszkodzie wzrastania duchowego, powodują cierpienie i nie pozwalają wyjść z koła samsary.
Pożądanie – powoduje nadmierne przywiązanie i chciwość ego.
Nienawiść – powstaje w akcie samoobrony przeciwko zagrożeniom i niesprawiedliwości.
Złudzenie – błędne postrzeganie rzeczywistości i niezdolność do zrozumienia istoty rzeczy.
Pięć wskazówek
Wytyczne moralnego zachowania, które powinny być przestrzegane w celu gromadzenia dobrej karmy, doskonalenia osobowości i umysłu oraz wzrastania na ścieżce do nirwany.
Zakaz zabijania – niekrzywdzenie innych istot oraz poszanowanie ich życia.
Zakaz kradzieży – brak oszustw, przywłaszczania sobie cudzego mienia i wyzysku gospodarczego.
Zakaz niewłaściwego zachowania seksualnego – unikanie wykorzystywania seksualnego, molestowania, cudzołóstwa.
Zakaz kłamstwa – powstrzymanie się od kłamstwa, obrażania, wyzwisk, plotek, pustosłowia.
Zakaz używania środków odurzających – szacunek dla trzeźwego umysłu i obiektywnego wglądu w rzeczywistość.
Ikonografia
W pierwotnym buddyzmie nie wyobrażano postaci Buddy, ograniczając się do przedstawień symbolicznych, jak ślady stóp, drzewo bodhi itd. W późniejszym okresie, prawdopodobnie pod wpływem sztuki greckiej (sztuka Gandhary), zaczęto przedstawiać Buddę w postaci ludzkiej.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Budda – lekcje, cytaty, ciekawostki, miska Buddy, https://siedemosmych.pl/budda-lekcje-cytaty-ciekawostki-miska-buddy/ (pol.) [dostęp 2020-09-19]
Mahamevnawa International Meditation Centre, http://mahamevnawaimc.org/the-qualities-of-the-supreme-buddha/, (ang.), [dostęp 2020-09-18] |
510 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82ona%20kom%C3%B3rkowa | Błona komórkowa | Błona komórkowa, błona cytoplazmatyczna, błona plazmatyczna, plazmolemma, plazmolema (cytolemma, plasmolemma) – półprzepuszczalna błona biologiczna oddzielająca wnętrze komórki od świata zewnętrznego. Jest ona złożona z dwóch warstw fosfolipidów oraz białek, z których niektóre są luźno związane z powierzchnią błony (białka powierzchniowe), a inne przebijają błonę (białka przezbłonowe) lub są w niej mocno osadzone motywem białkowym lub niebiałkowym (białka błonowe).
Zazwyczaj inne białka występują po wewnętrznej, a inne po zewnętrznej stronie błony. Cząsteczki należące do błony mogą łatwo poruszać się wewnątrz swojej warstwy (dyfuzja lateralna, o ile nie są związane na przykład od wewnątrz z białkami cytoszkieletu), jednak napotykają duże trudności z przejściem do warstwy przeciwnej.
Podobna asymetria dotyczy także samej błony, która ma zazwyczaj odmienny skład (różne proporcje, ale i jakość) lipidowy w swojej monowarstwie wewnętrznej i zewnętrznej.
Asymetria jakościowa rozmieszczenia lipidów może także dotyczyć płaszczyzny błony – w monowarstwach istnieją lokalne obszary o składzie odbiegającym od rozkładu przypadkowego, zwane tratwami lipidowymi. Są one bogatsze od sąsiednich obszarów monowarstwy w specyficzne lipidy, cholesterol lub białka. Lipidy znajdujące się w takich domenach mogą być poniżej temperatury głównego przejścia fazowego i nie mieć struktury ciekłokrystalicznej, co powoduje ich agregację. Funkcje tratw oraz sposoby ich powstawania w błonach nie są jeszcze dokładnie znane, ale nie wyklucza się ich interakcji i wpływania na aktywność białek błonowych lub udział w fuzjach błon.
Błony muszą dla swojego właściwego funkcjonowania zachować półpłynną konsystencję. Zarówno znaczne obniżenie, jak i znaczne podwyższenie temperatury zmienia właściwości błony w stopniu, który może być dla komórki śmiertelny. Dlatego organizmy żyjące w różnych temperaturach mają różny skład błon komórkowych.
Różnice między błonami komórek archeonów a błonami komórek innych organizmów
U wszystkich organizmów, poza archeonami, fosfolipidy wchodzące w skład błony komórkowej składają się głównie z glicerolu połączonego wiązaniem estrowym z nierozgałęzionymi kwasami tłuszczowymi, które nie reagują między sobą. Organizmy żyjące w wysokich temperaturach mają też dużo cholesteroli w błonach komórkowych.
Fosfolipidy błon komórkowych archeonów składają się z glicerolu połączonego wiązaniem eterowym z łańcuchami powstałymi z izoprenu. Łańcuchy te mogą być rozgałęzione, mogą łączyć się ze sobą, mogą nawet łączyć się z fosfolipidami z przeciwnej warstwy błony. Te połączenia stabilizują błonę i umożliwiają niektórym archeonom życie w ekstremalnie wysokich temperaturach.
Funkcje błon
Chronią komórki przed działaniem czynników fizycznych i chemicznych, a także przed wnikaniem obcych organizmów, w szczególności chorobotwórczych.
Regulują transport wybranych substancji z i do komórki.
Reagują na bodźce chemiczne, termiczne i mechaniczne.
Pełnią też funkcje enzymatyczne, katalizując różne reakcje metaboliczne.
Utrzymują równowagę między ciśnieniem osmotycznym wewnątrz i na zewnątrz komórki.
Uwagi
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Błony biologiczne |
511 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bonsai | Bonsai | – sztuka miniaturyzowania drzew, krzewów lub roślin uprawianych w odpowiednio dobranych, płaskich naczyniach, donicach (np. ceramicznych). Efekt ten jest uzyskiwany poprzez specyficzne, staranne przycinanie, ograniczanie korzeni oraz pielęgnację uwzględniającą właściwości rośliny. W potocznym znaczeniu – zminiaturyzowane rośliny o sztucznie wymuszonym, płytkim systemie korzeniowym umieszczone w płaskim naczyniu.
Słowo bonsai jest często mylone pod względem wymowy i znaczenia ze słowem banzai (万歳, dosł.: „10 tys. lat”). Jest to okrzyk wyrażający radość, uznanie, pozdrowienie: „Niech żyje!”, „Hurra!”. Ponadto niektóre wydawnictwa podają błędnie, że słowo to można wymawiać także lub wyłącznie bonzai.
Historia
Penzai
Pochodzenie i źródła bonsai sięgają około 1300 lat wstecz i są kojarzone z obrazem na wewnętrznej ścianie grobowca chińskiego księcia Li Xiana (Mauzoleum Qianling) w prowincji Shaanxi. Jest tam szereg ludzi, z których jeden niesie penzai (盆栽) w płytkim naczyniu, trzymając go w obu rękach, aby przedstawić go księciu. W donicy znajdują się dwie przypominające kamienie bryły, z których wyrastają rośliny. Ten obraz pokazuje nam, że w starożytnych Chinach istniało upodobanie do roślin doniczkowych.
Bonsan
Według legend chramu Kasuga-taisha (Zwój nr 5. National Diet Library), najstarszy wizerunek bonsai w Japonii można zobaczyć na zwoju stworzonym około 700 lat temu, po okresie Kamakura (1185–1333). Po tym okresie, na składanych parawanach (byōbu) tworzonych licznie w okresach Muromachi (1336–1573) i Edo (1603–1868) ich twórcy przedstawiali bonsai. W 1603 roku w słowniku japońsko-portugalskim napisanym w języku portugalskim przez portugalskich misjonarzy z Towarzystwa Jezusowego znajduje się hasło oznaczające bonsan. Słowo to koresponduje z obrazami bonsai na ówczesnych parawanach. Bonsai przedstawiane na składanych parawanach były znane jako bonsan (盆山).
Hachi-no-ki
W okresie Azuchi-Momoyama (1573–1603) powstała sztuka teatru nō pt. Hachi-no-ki (鉢木 „Drzewo doniczkowe”), przekazująca historię i kulturę bonsai. W spektaklu, którego akcja ma miejsce w okresie Kamakura, podróżujący w dniu obfitych opadów śniegu wędrowny mnich z pielgrzymką do Kamakury zatrzymuje się w Sano, w prowincji Kōzuke (ob. prefektura Gunma), gdyż gromadzący się śnieg uniemożliwia mu dalszą wędrówkę. Puka do drzwi jednego z przydrożnych domów i prosi żonę właściciela domu o nocleg.
Kiedy pan domu o imieniu Tsuneyo wraca do domu i spotyka mnicha proszącego o przysługę, początkowo mu odmawia, argumentując że są zbyt biedni, aby przyjąć gościa na noc. Jednak idąc za sugestią żony biegnie za mnichem (który już się oddalił) i oferuje mu nocleg. Gdy zimno staje się coraz silniejsze, Tsuneyo wkłada swoje ukochane, zadbane drzewka doniczkowe (bonsai): śliwy, wiśni i sosny do paleniska i pali je, aby ogrzać pokój w trosce o swojego gościa. Kiedy mnich pyta Tsuneyo, jak ma na imię, początkowo Tsuneyo waha się z odpowiedzią, uważając je za niegodne ujawnienia, ale w końcu wyjawia mnichowi swoje imię i historię o tym, jak jego krewni pozbawili go jego ziemi i spowodowali, że wpadł ubóstwo. Mówi również, że chociaż prowadzi nędzne życie, jest gotowy do udania się do Kamakury, aby walczyć dla sioguna w przypadku, gdyby pojawiła się jakakolwiek niebezpieczna sytuacja. Następnego ranka ze smutkiem żegnają się i mnich opuszcza dom Tsuneyo.
Kilka dni później Tokiyori Hōjō (1227–1263), regent siogunatu Kamakura, zbiera wojowników w ośmiu prowincjach regionu Kantō. Słysząc o tych rozkazach, Tsuneyo nędznie ubrany szybko udaje się do Kamakury. Tokiyori nakazuje swojemu podwładnemu, Nikaidō, znaleźć wojownika noszącego podartą zbroję, niosącego zardzewiały miecz z długą rękojeścią i jadącego na kościstym koniu. Nikaidō znajduje nędznie ubranego wojownika, Tsuneyo.
Przybywając przed oblicze Tokiyoriego, Tsuneyo spostrzega nagle, że wędrowny mnich, którego gościł, jest w rzeczywistości regentem Tokiyorim Hōjō. Jak się okazało Tokiyori zebrał swoich wojowników, aby przekonać się, czy Tsuneyo dotrzymuje słowa. Tokiyori komplementuje Tsuneyo, który dotrzymał słowa i przybył w pośpiechu do Kamakury. Obiecuje zwrócić Tsuneyo skradzioną przez krewnych ziemię, a ponadto, wdzięczny za poświęcenie trzech drzewek doniczkowych, które zostały spalone, aby utrzymać go w cieple, Tokiyori obdarza Tsuneyo trzema kawałkami ziemi kojarzącymi się ze: śliwką, wiśnią i sosną. Tsuneyo wraca z radością do swojego domu w prowincji Kōzuke.
Okres Edo
W okresie Edo na terenie rezydencji daimyō powstawały ogrody, w których można było zobaczyć bonsai. Do tego czasu posiadanie i pielęgnacja bonsai ograniczała się do klas wyższych. Jednak pod koniec tego okresu zajęli się tym hobby zwykli ludzie, co widać na ówczesnych drzeworytach ukiyo-e.
Okres Meiji
Na początku okresu Meiji (1868–1912) powstała sztuka bonsai, którą znamy dzisiaj, wraz ze słowem, które ją opisuje. Liczni miłośnicy bonsai pojawili się w kręgach politycznych i biznesowych. W ich domach tworzono specjalne miejsca do ekspozycji. Kultura bonsai przeniknęła także do kręgów intelektualistów, ludzi literatury, znawców sztuki. Wielki pisarz tego okresu, Sōseki Natsume (1867–1916), pisał o bonsai w swoich powieściach: Gubijinsō (Mak polny, 1907), Higan sugi made, (To the Spring Equinox and Beyond, 1912).
W okresie Meiji cenne okazy bonsai zostały wystawione na wielkich wystawach w Europie Zachodniej. W 1873 roku na Światowych Targach w Wiedniu (po raz pierwszy Japonia uczestniczyła w takiej wystawie) oraz na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu w 1878 roku.
Okres Taishō
W okresie Taishō (1912–1926) bonsai uznano za formę sztuki i uznano, że powinna być ona spopularyzowana na całym świecie. Kierujący „kampanią sztuki bonsai”, która trwa do dziś, był Toshio Kobayashi (1889–1972), redaktor naczelny i wydawca specjalistycznego magazynu „Bonsai”, który był publikowany w tamtym okresie. Kobayashi utrzymywał, że bonsai to nie tylko zajęcie ogrodnicze, ale forma sztuki tej samej klasy, co malarstwo czy rzeźba, i zasługuje na oficjalne uznanie. Zorganizował on kampanię na rzecz utworzenia wystawy w jednej z galerii sztuki, która powstała w okresie Meiji w celu prezentacji sztuki zachodniej. Ten ruch zaowocował wystawą Kokufu Bonsai Exhibition, która odbyła się w 1934 roku w Muzeum Sztuki Prefektury Tokijskiej (ob. Tokyo Metropolitan Art Museum). Ta sama wystawa co roku odbywa się w tym samym miejscu.
Opis ogólny
Uzyskanie doskonałej formy bonsai to rezultat wieloletniej pielęgnacji, niekiedy kilku pokoleń ogrodników. Najbardziej cenione są bonsai z drzew długowiecznych, jak dęby, sosny, cisy, świerki, jałowce. Najmniej natomiast ceni się krótko żyjące gatunki roślin, jak np. topola.
W sztuce bonsai wyróżnia się liczne style, według których kształtowane jest drzewko, różniące się głównie kształtem pnia i pochyleniem do doniczki.
Drzewko bonsai nigdy nie jest „skończone” – jest ono żywą rośliną, wymagającą stałej pielęgnacji polegającej nie tylko na podlewaniu i nawożeniu, lecz również na dbaniu o skarłowaciały kształt rośliny poprzez używanie technik mechanicznych. Drzewko jest więc przycinane, pędy uszczykiwane, a gałęzie owijane drutem, aby zachowały nadany im kształt.
Bardzo często sztuce bonsai towarzyszą kompozycyjnie dodatkowe elementy np. drobne rośliny lub kamienie. Umiejętność tworzenia takich ekspozycji zyskała rangę osobnych dziedzin: kusamono i suiseki.
Bonsai są klasyfikowane w różny sposób i pod różnym kątem. Najbardziej ogólny podział jest następujący:
shōhaku-bonsai – tworzone z drzew iglastych, wiecznie zielonych;
zōki-bonsai – tworzone z drzew i krzewów liściastych, zmieniających kolory w zależności od pory roku;
hana-mono – tworzone z roślin pozwalających na docenienie piękna kwiatów;
mimono-bonsai – tworzone z roślin ozdobnych, dających wizualny efekt swoimi owocami.
Podstawowe style bonsai
Bunjin-gi (styl drzewo literatów)
Wyrafinowaną formę drzewa uzyskuje się, odrzucając wszystkie zasady sztuki bonsai stosowane w innych stylach. Regułą jest formowanie rzadkich gałązek w 2/3 wysokości drzewa. Inspiracją dla tego stylu były drzewa przedstawiane na obrazach twórców południowej szkoły chińskiego malarstwa pejzażowego nazywanej nanga, znanego też jako bunjin-ga („malarstwo literatów, intelektualistów”, ang. „literati”). Malarze tej szkoły nie byli profesjonalnymi artystami. Wędrowali i mieszkali samotnie w górskich szałasach, poświęcając się kontemplacji, kaligrafii, poezji i malarstwu. Sposób przedstawiania przez nich drzew uwidacznia wpływy uprawianej pędzelkiem kaligrafii. Niewątpliwie jednak wzorem były drzewa rosnące przez całe lata w ekstremalnych warunkach i im zawdzięczające swój kształt.
Sposób przedstawiania drzew na obrazach i drzeworytach przez wielkich japońskich artystów: Hiroshige Utagawę (1797–1858) i Hokusai’a Katsushikę (1760–1849), również nie odpowiada żadnemu tradycyjnemu stylowi bonsai oprócz stylu bunjin-gi. Pochylone wierzchołki drzew, gałęzie okrążające pień lub krzyżujące się z nim są akceptowane tylko w tym stylu. Jednak ekspresja i nieskrępowana swoboda drzewek formowanych w stylu bunjin-gi powodują, że nawet konserwatywnie nastawieni mistrzowie bonsai uznali już jego piękno.
Chokkan (styl wyprostowany, regularny)
Drzewko o pniu wyprostowanym. Jest to podstawowy styl bonsai, charakteryzujący się pionowym, mocnym pniem harmonizującym z głównymi gałęziami. Gałęzie uformowane w kształcie piramidy wyrastają we wszystkich kierunkach, także do tyłu. Wbrew pozorom formowanie drzewek w tym stylu nie jest sprawą prostą, gdyż wymaga dużej precyzji. Przyjmuje się, że najniższa gałąź skierowana do tyłu wyrasta między drugą a trzecią gałęzią od dołu. Drzewko uformowane w stylu Chokkan z gałęziami skierowanymi ku górze sprawia wrażenie młodego, natomiast gdy gałęzie drzewka są skierowane ku dołowi lub uformowane poziomo, stwarza to efekt starości.
Roślinami szczególnie polecanymi do formowania w tym stylu są: sosny (Pinus), modrzewie (Larix), jodły (Abies), jałowce (Juniperus), cyprysy (Cupressus), wiązy (Ulmus), klony (Acer), buk (Fagus) i dęby (Quercus).
Fukinagashi (styl ukształtowany przez wiatr)
W stylu tym gałęzie wyrastają lub są wygięte tylko w jedną, wyznaczoną przez wiatr, stronę. Pień może być pochylony w tym samym kierunku co gałęzie lub w stronę przeciwną. Wyróżnia się dwie odmiany stylu, a mianowicie: drzewka uformowane w sposób sprawiający wrażenie, jakby były narażone na działanie ciągłego wiatru lub jakby zostały uderzone nagłym, silnym podmuchem. W tego typu kompozycjach nie można pozwolić na wyrastanie wielu młodych gałązek, gdyż ich zagęszczenie psułoby efekt płynnej linii tego stylu. W tym stylu formuje się głównie sosny (np. Pinus mugo) i klony (Acer).
Hōkidachi (styl miotlasty)
Styl najczęściej wybierany przez początkujących bonsaistów. Jego stworzenie nie wymaga wielkiej wprawy i umiejętności.
Jest to drzewko o koronie miotlastej. Z prostego pnia wyrastają główne konary, tworząc wachlarzowatą koroną drzewa. Dobrze jest, gdy pień ma mocną nasadę. Do formowania w tym stylu nadają się drzewka bez nisko wyrastających gałęzi, których obecność wymagana jest w innych stylach.
Najczęściej używanymi roślinami do formowania w stylu hōkidachi są brzostownice (Zelkova), klony (Acer), wiązy (Ulmus), cyprysiki (Chamaecyparis), brzozy (Betula) oraz drzewa kwitnące i owocujące.
Ikadabuki (styl tratwy)
Jest to lasek bonsai, którego drzewa są gałęziami pionowo wyrastającymi z poziomo zakopanego w pojemniku pnia. Jest to jeden z łatwiejszych stylów. Jego zaletą jest jednolity charakter drzewek, których zabarwienie zmienia się w zależności od pory roku.
Do formowania w tym stylu nadają się zarówno drzewa i krzewy liściaste, jak i iglaste. Najczęściej formuje się sosny (Pinus), świerki (Picea), jodły (Abies), wiązy (Ulmus), buki (Fagus) i klony (Acer).
Kengai (styl kaskadowy)
Wzorem drzew formowanych w stylu kengai są drzewa i krzewy zwieszające się z występów skalnych. Bonsai w stylu kaskadowym powinien mieć wijący się pień. Może mieć dowolną liczbą gałęzi lewych, prawych i frontowych. Wierzchołek drzewka powinien się znajdować poniżej dna pojemnika. Wymaga pojemnika głębszego niż drzewka w innych stylach. Drzewko w stylu kengai ma najlepiej wyważone proporcje, gdy najwyższy punkt drzewka, środek nasady pnia, środek dolnego brzegu pojemnika i najniższy punkt nadziemnej części drzewka znajdują się w jednej linii.
Idealnymi drzewami i krzewami do formowania w tym stylu są: sosny (Pinus), jałowce (Juniperus), bluszcze (Hedera), wierzby (Salix), azalie (Azalea), irgi (Cotoneaster), oliwniki (Eleagnus) i drzewa owocowe.
Wyróżnia się też styl han-kengai – styl półkaskadowy
Shakan (styl pochylony)
Wyróżnia się trzy odmiany stylu shakan:
shō-shakan – drzewko lekko pochylone;
chū-shakan – drzewko średnio pochylone;
dai-shakan – drzewko mocno pochylone.
Styl ten uważany za łatwy, często jest stosowany przez początkujących. Szczególną uwagę należy zwrócić na wizualne wyważenie środka ciężkości drzewka. Osiąga się to przez właściwe formowanie nisko wyrastających gałęzi. Częściej jednak wyważenie to osiąga się przez skierowanie wierzchołka w przeciwną stronę niż pień.
Poleca się wykorzystywać w tym stylu sosny (Pinus) i azalie (Azalea).
Moyōgi (styl wyprostowany, nieregularny)
Tworząc bonsai w stylu moyōgi (styl wyprostowany, nieregularny) należy formować jedną gałąź na lewo, drugą na prawo i trzecią do tyłu dla uzyskania perspektywy, czwartą gałąź na lewo itd. Aby uzyskać optyczne wyważenie kompozycji w tym stylu, wierzchołek drzewka musi leżeć na pionowej linii przechodzącej przez środek nasady pnia. Czasem odstępuje się od tej zasady, formując bonsai w stylu shakan-moyōgi, czyli drzewko w stylu moyōgi pochylone w sposób charakterystyczny dla stylu shakan.
Przy formowaniu drzewka w stylu moyōgi należy dążyć do tego, aby wygięcia pnia były odpowiednio widoczne, przez co wygląd drzewka staje się interesujący. Jest to styl najczęściej spotykany w światowych kolekcjach.
Do formowania w stylu moyōgi nadają się sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i większość drzew liściastych.
Takan (styl o wielu pniach)
Bonsai, w których z jednego systemu korzeniowego wyrasta kilka pni. Drzewka o dwu pniach nazywają się sōkan. Liczba „2” jest jedyną liczbą parzystą akceptowaną przez twórców bonsai i to tylko w tym stylu. Pozostałe style tworzone z grup drzew zawierają zawsze ich nieparzystą liczbę. Drzewka o trzech pniach to sankan, a te o pięciu i więcej – kabudachi. Poniżej rozwidlenia pnia nie mogą wyrastać żadne gałązki. Pnie nie mogą być równej długości. Pierwsza dolna gałąź pnia niższego zawsze powinna wyrastać niżej, niż pierwsza dolna gałąź pnia wyższego. Gałęzie obu pni nie mogą się krzyżować.
Drzewa i krzewy najczęściej formowane w tym stylu to: sosny (Pinus), jałowce (Juniperus), świerki (Picea) i klony (Acer).
Ishizuke (styl z wykorzystaniem skał)
Są dwa sposoby sadzenia pojedynczych okazów bonsai na kamieniach. W pierwszym korzenie oplatają kamień, ale sięgają podłoża w pojemniku i głównie stamtąd czerpią wodę i składniki pokarmowe, natomiast w drugim drzewko jest rzeczywiście posadzone na kamieniu. Samo ukształtowanie drzewa zależy od wizji autora. Na kamieniu może być posadzone jedno drzewko, grupa drzewek, a nawet stworzony cały krajobraz w miniaturze z różnymi rodzajami roślin.
Forma z korzeniami oplatającymi skałę
Forma ta nawiązuje do naturalnych miejsc, gdzie drzewa wyrastają na półkach skalnych i w szczelinach. Wzorem może być fragment skalistego brzegu, szczyt górski lub skalista wysepka. Korzenie oplatają skały, aby sięgnąć do wody i składników pokarmowych w głębszych warstwach podłoża. Po dotarciu do gleby korzenie grubieją, ponieważ są głównymi elementami dostarczającymi wodę i pokarm do części nadziemnej rośliny. Ponieważ korzenie pozostają na wierzchu skały, narażone na warunki zewnętrzne, twardnieją i przylegając do skały stają się przedłużeniem pnia. Drzewka uprawiane w ten sposób powinny odznaczać się naturalnie silnymi korzeniami.
Polecane są klony (Acer), szczególnie klon Bürgera, chiński wiąz (Ulmus), sosny (Pinus) i jałowce (Juniperus).
Forma osadzona na skale
Forma ta różni się od poprzedniej tym, że korzenie związane są z kamieniami i sięgają podłoża. Forma przedstawia drzewa w stanie naturalnym rosnące na szczytach gór i urwisk. W tej formie płaski kawałek skały lub łupka może zastępować pojemnik. Można też wybrać wysoki kamień o zróżnicowanej powierzchni i ustawić go na tacy np. z piaskiem. Podobnie jak w przypadku form z korzeniami oplatającymi kamień, trzeba zwrócić uwagę, czy drzewko posadzone na kamieniu wygląda naturalnie. Rozłożyste buki (Fagus) na przykład nie rosną w skalistych, górskich okolicach.
Najlepiej nadają się sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i świerki (Picea).
Bonkei (krajobraz na tacy)
Bonkei (盆景) to miniaturowy ogród, krajobraz na tacy, minipejzaż. Tworzenie naturalnej scenerii poprzez ułożenie ziemi, piasku, kamieni, mchu, roślinności. Jest to sztuka plastyczna, która próbuje trójwymiarowo odtworzyć i wyrazić piękno natury, podobnie jak ogrody (nihon-teien), bonsai i układanie kwiatów (ikebana). W przeciwieństwie do bonsai, które wyglądem pojedynczego drzewa przypomina nam o pięknie natury, ważne jest, aby wyrazić piękno poprzez obmyślenie aranżacji i scenerii.
Saikei
Saikei (栽景), opisywany jako „krajobraz na tacy”, „krajobraz z roślinami”, jest potomkiem takich japońskich sztuk, jak: bonsai, bonseki i bonkei. Istnieje też pewne pokrewieństwo z miniaturowymi sztukami krajobrazowymi Chin i Wietnamu. Sztuka ta polega na tworzeniu krajobrazu, który pasuje do tacy, łączy żywe drzewa z ziemią, skałami, wodą i towarzyszącą roślinnością (np. pokryciem terenu).
Saikei jest kompozycją krótkotrwałą, którą po pewnym czasie można rozłożyć lub zmienić. Może też być traktowana jako szkółka drzew dla bonsai. Jest to oryginalna, stworzona po II wojnie światowej, koncepcja Japończyka Toshio Kawamoto.
Słownik
Bonseki – miniaturowy krajobraz z białego piasku, żwiru i kamieni, utworzony na pokrytej czarną laką tacy; kamienie służące jako „fundamenty” takiego pejzażu;
Nebari – bonsai, w którym korzenie są widoczne na lub nad powierzchnią gleby;
Netsuranari – odnosi się do drzewa, którego pnie wystają z jednego korzenia w sposób przylegający do ziemi. Jest tylko kilka gatunków, z których wyrośnie takie drzewko, w tym m.in.: goyōmatsu (japońska sosna biała, sosna drobnokwiatowa) (Pinus parviflora Siebold et Zucc.), sugi (japoński cedr, Cryptomeria japonica) i yama-momiji (klon palmowy, Acer palmatum Thunb.). Netsuranari o parzystych pniach są niepopularne, podobnie jak w przypadku drzewek o wielu pniach (takan);
Tokonoma – wnęka w tradycyjnym domu japońskim, służąca prezentowaniu przedmiotów artystycznych, jak: bonsai, ikebana, kakemono;
Yose-ue – styl leśny, liczba drzewek powinna być nieparzysta i powinny być ustawione naprzeciwko siebie.
Galeria
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Omiya Bonsai Village
Omiya Bonsai Art Museum
Arcydzieła bonsai
Strona oficjalna World Bonsai Friendship Federation
Ogrodnictwo japońskie |
187679 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Puchar%20Kontynentalny%20w%20skokach%20narciarskich%202004/2005 | Puchar Kontynentalny w skokach narciarskich 2004/2005 | Puchar Kontynentalny w skokach narciarskich 2004/2005 – rozpoczął się 4 grudnia 2004 w Rovaniemi, a zakończył 12 marca 2005 w Zakopanem. Zakończenie planowane było na dzień kolejny, lecz z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych zawody zostały odwołane. Zwycięzcą cyklu został Norweg Anders Bardal. Pozostałe miejsca na podium zajęli dwaj Austriacy Balthasar Schneider i Stefan Thurnbichler.
Zwycięzcy
Kalendarz i wyniki
Opracowano na podstawie
Statystyki indywidualne
Klasyfikacja końcowa
Opracowano na podstawie
1. Anders Bardal (Norwegia)
2. Balthasar Schneider (Austria)
3. Stefan Thurnbichler (Austria)
4. Thomas Lobben (Norwegia)
5. Manuel Fettner (Austria)
6. Mathias Hafele (Austria)
7. Tsuyoshi Ichinohe (Japonia)
8. Jan Mazoch (Czechy)
9. Kalle Keituri (Finlandia)
10. Jon Aaraas (Norwegia)
11. Roland Müller (Austria)
12. Rok Urbanc (Słowenia)
13. Antonín Hájek (Czechy)
14. Takanobu Okabe (Japonia)
15. Bastian Kaltenböck (Austria)
16. Janne Happonen (Finlandia)
17. Joonas Ikonen (Finlandia)
18. Christian Bruder (Niemcy)
19. Robert Kranjec (Słowenia)
20. Kazuya Yoshioka (Japonia)
21. Yūsuke Kaneko (Japonia)
22. Primož Pikl (Słowenia)
23. Jussi Hautamäki (Finlandia)
24. Choi Yong-jik (Korea Płd.)
25. Kimmo Yliriesto (Finlandia)
26. Martin Koch (Austria)
27. Reinhard Schwarzenberger (Austria)
28. Herman Huczkowski (Finlandia)
29. Jure Bogataj (Słowenia)
30. Christoph Lenz (Austria)
31. Yukio Sakano (Japonia)
32. Lauri Hakola (Finlandia)
33. Mario Kürschner (Niemcy)
34. Christian Nagiller (Austria)
35. Risto Jussilainen (Finlandia)
36. Stefan Kaiser (Austria)
37. Stefan Pieper (Niemcy)
38. Kamil Stoch (Polska)
39. Nejc Frank (Słowenia)
40. Kim Hyun-ki (Korea Płd.)
41. Ferdinand Bader (Niemcy)
42. Morten Solem (Norwegia)
43. Lukáš Hlava (Czechy)
44. Andreas Wank (Niemcy)
45. Jurij Tepeš (Słowenia)
46. Emmanuel Chedal (Francja)
47. Paweł Urbański (Polska)
47. Jure Radelj (Słowenia)
47. Daniel Lackner (Austria)
50. David Lazzaroni (Francja)
51. Erik Simon (Niemcy)
52. Bine Zupan (Słowenia)
53. Olav Magne Dønnem (Norwegia)
53. Florian Liegl (Austria)
55. Julian Musiol (Niemcy)
56. Maximilian Mechler (Niemcy)
57. Stefano Chiapolino (Włochy)
57. Dmitrij Ipatow (Rosja)
57. Dmitrij Wasiljew (Rosja)
60. Damjan Fras (Słowenia)
60. Rafał Śliż (Polska)
62. Veli-Matti Lindström (Finlandia)
63. Hiroki Yamada (Japonia)
64. Choi Heung-chul (Korea Płd.)
65. Fumihisa Yumoto (Japonia)
65. Krystian Długopolski (Polska)
67. Alessio Bolognani (Włochy)
68. Masahiko Harada (Japonia)
69. Ilja Roslakow (Rosja)
70. Nicolas Dessum (Francja)
71. Eirik Ulimoen (Norwegia)
72. Lucas Vonlanthen (Szwajcaria)
73. Tomisław Tajner (Polska)
73. Erik Lyche Solheim (Norwegia)
73. Sebastian Colloredo (Włochy)
76. Michael Nagiller (Austria)
76. Hans Petrat (Niemcy)
78. Matevž Šparovec (Słowenia)
78. Martin Cikl (Czechy)
80. Damien Maitre (Francja)
81. Piotr Czaadajew (Białoruś)
82. Gorazd Robnik (Słowenia)
83. Primož Zupan (Słowenia)
84. Anže Damjan (Słowenia)
85. Ildar Fatkullin (Rosja)
85. Juha-Matti Ruuskanen (Finlandia)
87. Anders Johnson (USA)
88. Gregory Baxter (Kanada)
89. Bine Norčič (Słowenia)
89. Vincent Descombes Sevoie (Francja)
89. Dienis Korniłow (Rosja)
92. Kai Bracht (Niemcy)
92. Piotr Żyła (Polska)
94. Wojciech Skupień (Polska)
94. Isak Grimholm (Szwecja)
96. Marcin Bachleda (Polska)
97. Kang Chil-ku (Korea Płd.)
98. Jakob Grimholm (Szwecja)
99. František Vaculík (Czechy)
100. Thomas Schwall (USA)
101. Stefan Rammerstorfer (Austria)
102. Daniel Klausmann (Niemcy)
103. Mitja Mežnar (Słowenia)
103. Brian Welch (USA)
105. Anssi Koivuranta (Finlandia)
106. Pawieł Karielin (Rosja)
106. Tomáš Kyncl (Czechy)
108. Jure Šinkovec (Słowenia)
108. Jan Vacula (Czechy)
108. Primož Roglič (Słowenia)
108. Marco Steinauer (Szwajcaria)
112. Yūta Watase (Japonia)
112. Kim René Elverum Sorsell (Norwegia)
112. Stefan Hula (Polska)
115. Marc Krauspenhaar (Niemcy)
115. Tian Zhandong (Chiny)
115. Gerald Wambacher (Austria)
118. Severin Freund (Niemcy)
118. Sōta Okamura (Japonia)
120. Nico Faller (Niemcy)
121. Stefan Read (Kanada)
122. Nicolas Fettner (Austria)
123. Mateusz Rutkowski (Polska)
123. Marc Vogel (Szwajcaria)
123. Logan Gerber (USA)
123. Wojciech Topór (Polska)
127. Borek Sedlák (Czechy)
128. Yūsuke Endō (Japonia)
129. Michael Glasder (USA)
129. Hans Christen Pettersen (Norwegia)
131. Clint Jones (USA)
131. Robert Fatkulin (Rosja)
133. Asan Tachtachunow (Kazachstan)
133. Arthur Pauli (Austria)
133. Jaka Oblak (Słowenia)
133. Ryōhei Nishimori (Japonia)
137. Wojciech Tajner (Polska)
138. Branko Iskra (Słowenia)
138. Hartman Rector (USA)
138. Harri Olli (Finlandia)
138. Jim Denney (USA)
138. Kyle Kessler (USA)
138. Christoph Höss (Szwajcaria)
144. Rémi Santiago (Francja)
144. Guido Landert (Szwajcaria)
144. Tim Nelson (USA)
147. Roman Koudelka (Czechy)
147. Florian Knaus (Austria)
147. Andreas Vilberg (Norwegia)
147. Kazuyoshi Sakurai (Japonia)
147. Maksim Anisimau (Białoruś)
152. Andrea Morassi (Włochy)
152. Michal Doležal (Czechy)
152. Michal Pšenko (Słowacja)
152. Yasuhiro Shibata (Japonia)
152. Wołodymyr Boszczuk (Ukraina)
152. Jarkko Heikkonen (Finlandia)
158. Tom Hilde (Norwegia)
158. Børge Gellein Blikeng (Norwegia)
158. Marco Beltrame (Włochy)
161. Christoph Strickner (Austria)
161. Dominik Bafia (Kanada)
161. Trond-Arild Evensen (Norwegia)
164. Michael Nell (Kanada)
164. Taku Takeuchi (Japonia)
164. Georgi Żarkow (Bułgaria)
167. Petyr Fyrtunow (Bułgaria)
167. Iwan Karaułow (Kazachstan)
Kwoty startowe
Na podstawie Kontynentalnej Listy Rankingowej (CRL) wyznaczono kwoty startowe dla poszczególnych krajów na dane periody Pucharu Kontynentalnego 2004/2005. Kwota oznacza maksymalną liczbę reprezentantów, którą dany kraj ma prawo wystawić w zawodach.
Poniżej wykaz kwot startowych, przysługujących danym krajom w poszczególnych periodach. Państwa, których nie podano w poniższej tabeli mogły wystawić do każdego konkursu co najwyżej dwóch skoczków.
Informacje o periodach
I period: Letni Puchar Kontynentalny w skokach narciarskich 2004
II period: 4 grudnia – 19 grudnia (6 konkursów)
III period: 26 grudnia – 9 stycznia (6 konkursów)
IV period: 14 stycznia – 23 stycznia (5 konkursów)
V period: 29 stycznia – 27 lutego (10 konkursów)
VI period: 5 marca – 12 marca (3 konkursy)
Przypisy
Puchar Kontynentalny w skokach narciarskich
2004 w sportach zimowych
2005 w sportach zimowych |
187681 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Mereologia | Mereologia | Mereologia jest to trzeci z tzw. systemów Leśniewskiego (obok prototetyki i ontologii), dla którego prototetyka i ontologia są systemami wcześniejszymi. Teoria ta została stworzona, aby rozwiązać problem antynomii znalezionych w teorii mnogości i dać wyraz nominalistycznym intuicjom Leśniewskiego.
Mereologia jest teorią stosunku części do całości – przyjmuje się również, że jest to teoria zbioru i klasy w znaczeniu kolektywnym. Mówiąc nieco bardziej formalnie jest to teoria zbiorów z przechodnią relacją 'należenia do'. Zbiór w sensie kolektywnym (jego przeciwieństwem jest zbiór w sensie dystrybutywnym) określić można tak: Zbiór X-ów jest to pewna całość, na którą składają się poszczególne X-y. Przez zdanie x należy do zbioru X należy rozumieć tylko to, że x spełnia pewien warunek X (posiada własność X). Obrazując to powiedzieć można np., że odpowiednio zgromadzone w bezpośrednim sąsiedztwie cegły tworzą dom, lub zgromadzone w bezpośrednim sąsiedztwie ziarnka piasku tworzą kupę piasku. Wyrażając się nieco mniej precyzyjnie powiedzieć można, że zbiór jako całość jest sumą swoich elementów.
Historia
Okoliczności powstania mereologii po części wyjaśnia Kotarbiński (cytat za Woleńskim):I oto zdarzyło się, że Leśniewski (a było to bodaj tuż niemal przed wojną światową) podjął się odczytu o antynomii Russella [...]. Otóż przygotowując się do owego odczytu nasz prelegent w pewnej chwili stwierdził, że obmyślona przezeń krytyka omawianej antynomii zawiera błąd, «leży w gruzach», jak zwykle był mawiać w podobnych przypadkach. Prawdziwa rozpacz! Za parę godzin odczyt, słuchacze się zejdą, sytuacja grozi kompromitacją. Postanowił tedy maksymalnie wytężyć uwagę, pomagając sobie chrupaniem czekolady. A rezultat był taki, że wedle jego własnej diagnozy z czekolady urodziła się mereologia. Bo czyż nie jest jasne, że chociaż coś, co jest M-em, jest przeto elementem klasy M-emów, jednak bynajmniej nieprawda, że coś, co jest elementem klasy M-emów, samo też musi być M-em z tej racji.
Aksjomatyka
Jedną z możliwych aksjomatyk mereologii Leśniewski wyłożył w 1930:
Aksjomaty:
jeżeli P jest częścią przedmiotu Q, to Q nie jest częścią przedmiotu P;
jeżeli P jest częścią przedmiotu Q, oraz Q jest częścią przedmiotu R, to P jest częścią przedmiotu R;
jeżeli każde a jest tym samym przedmiotem, co P, lub częścią przedmiotu P, każde a jest tym samym przedmiotem, co Q, lub częścią przedmiotu Q, i przy wszelkim R – jeśli R jest częścią przedmiotu P, lub R jest częścią przedmiotu Q, to pewien przedmiot, będący tym samym przedmiotem, co R, lub częścią przedmiotu R, jest a lub jest częścią pewnego a – to P jest Q;
jeżeli pewien przedmiot jest a, to dla pewnego P: (a) przy wszelkim Q, jeżeli Q jest a, to Q jest tym samym przedmiotem, co P, lub jest częścią przedmiotu P i (b) przy wszelkim Q, jeżeli Q jest częścią przedmiotu P, to pewien przedmiot, będący tym samym przedmiotem, co Q, lub częścią przedmiotu Q, jest a lub jest częścią pewnego a.
Definicje (ingrediensu, czyli elementu, i klasy):
P jest ingrediensem Q wtedy i tylko wtedy, gdy P jest tym samym przedmiotem, co Q, lub jest częścią Q;
P jest klasą przedmiotów a wtedy i tylko wtedy, gdy (a) P jest przedmiotem, (b) przy wszelkim Q – jeżeli Q jest a, to Q jest ingrediensem przedmiotu P i (c) przy wszelkim Q – jeżeli Q jest ingrediensem przedmiotu P, to pewien ingrediens przedmiotu Q jest ingrediensem pewnego a.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Mereology , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-10].
Ontologia
Logika matematyczna |
187684 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Zacieranie%20%28%C5%BCywno%C5%9B%C4%87%29 | Zacieranie (żywność) | Zacieranie – proces technologiczny otrzymywania zacieru, polegający na przeprowadzeniu składników nierozpuszczalnych w wodzie (takich jak np. skrobia i białka) w składniki proste rozpuszczalne w wodzie, pod wpływem enzymów.
Proces ten jest wykorzystywany w technologii produkcji piwa oraz alkoholu etylowego.
Technologia żywności |
187688 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C4%99dzino%20%28gmina%29 | Będzino (gmina) | Będzino – gmina wiejska w woj. zachodniopomorskim, w powiecie koszalińskim, położona na Pobrzeżu Koszalińskim. Siedzibą gminy jest wieś Będzino.
Według danych z 1 stycznia 2010 roku gmina miała 8369 mieszkańców.
Miejsce w województwie (na 114 gmin):
powierzchnia 60., ludność 37.
Położenie
Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia gminy wynosiła 166,19 km². Gmina stanowi 10,8% powierzchni powiatu.
Gmina Będzino leży w pasie nadmorskim, w północno-zachodniej części powiatu koszalińskiego. Jest to gmina o charakterze rolniczym, choć ze względu na 5 kilometrowy odcinek wybrzeża morskiego i jezioro Jamno oraz położenie wzdłuż drogi krajowej nr 11.
Sąsiednie gminy:
Koszalin (miasto na prawach powiatu)
Biesiekierz i Mielno (powiat koszaliński)
Gmina Karlino (powiat białogardzki)
Dygowo i Ustronie Morskie (powiat kołobrzeski)
Do 31 grudnia 1998 r. wchodziła w skład województwa koszalińskiego.
Demografia
Gminę zamieszkuje 14,5% ludności powiatu.
Piramida wieku mieszkańców gminy Będzino w 2014 roku.
Przyroda i turystyka
Gmina leży na Równinie Białogardzkiej, zachodnia część nad Morzem Bałtyckim. W południowej części znajduje się fragment rezerwatu torfowiskowo-leśnego Wierzchomińskie Bagno należącego do Nadleśnictwa Karnieszewice. Północno-wschodnia część przylega do jeziora Jamno. Tereny leśne zajmują 10% powierzchni gminy, a użytki rolne 80%.
Przez teren Gminy przepływają dwa większe cieki wodne – rzeki Strzeżenica i Glinianka (dopływ Dzierżęcinki).
Na obszarze gminy znajduje się rezerwat florystyczny Wierzchomińskie Bagna oraz 6 zespołów pałacowo-ogrodowych w miejscowościach: Dobre, Dworek, Kładno, Mścice, Pleśna i Strzepowo. Przy pałacach i dworach rośnie wiele drzew o rozmiarach pomnikowych.
Przy miejscowości Dobrzyca znajdują się Ogrody Tematyczne Hortulus oraz Ogrody Hortulus Spectabilis z wieżą widokową i labiryntem grabowym.
Historia
1 stycznia 2010 roku z gminy Będzino został odłączony obszar dwóch sołectw: Jamno i Łabusz, które zostały przyłączone do Koszalina. Powierzchnia gminy została zmniejszona o 15,02 km². Do tego dnia gmina sąsiadowała z gminą Sianów.
Komunikacja
Drogi
Przez gminę Będzino prowadzi droga krajowa nr 11 łącząca Będzino z Koszalinem (15 km) i przez Ustronie Morskie (16 km) do Kołobrzegu (27 km) oraz drogi wojewódzkiej nr 165 z Mścic do Mielna (5 km).
Kolej
Będzino uzyskało połączenie kolejowe w 1899 r. po połączeniu Kołobrzegu z Koszalinem. W 1988 r. linia ta została zelektryfikowana. Obecnie czynnych jest 5 stacji: Mścice, Będzino, Słowienkowo, Miłogoszcz i Tymień.
W 1905 r. od stacji Mścice wybudowano linię kolejową do miasta Mielno. W 1913 r. linię zelektryfikowano i wydłużono do Unieścia. W 1989 r. linię ponownie zelektryfikowano. W latach 1994-2008 linia Mścice-Mielno była nieczynna. Od lipca 2008 r. jest obsługiwana przez szynobus. więcej
Poczta
W gminie czynne są 4 urzędy pocztowe: Mścice (nr 76-031), Tymień (nr 76-035), Będzino (nr 76-037) i Dobrzyca k. Koszalina (nr 76-038).
Miejscowości
Wsie Będzinko, Będzino, Borkowice, Dobiesławiec, Dobre, Dobrzyca, Kiszkowo, Kładno, Komory, Łekno, Łopienica, Miłogoszcz, Mścice, Pleśna, Popowo, Skrzeszewo, Słowienkowo, Smolne, Strachomino, Strzepowo, Strzeżenice, Śmiechów, Tymień, Wierzchominko, Wierzchomino
Osada Malinowo, Ziębrze.
Podział administracyjny
Gmina Będzino utworzyła 25 jednostek pomocniczych gminy, będących sołectwami.
SołectwaBarnin/Zagaje, Będzinko, Będzino, Dobiesławiec, Dobre, Dobrzyca, Kiszkowo, Kładno, Komory, Łekno, Łopienica/Łasin Koszaliński, Mścice, Popowo, Skrzeszewo, Słowienkowo, Smolne, Stoisław, Strachomino, Strzepowo, Strzeżenice, Śmiechów/Borkowice, Tymień, Uliszki, Wierzchominko i Wierzchomino.
Administracja
W 2016 r. wykonane wydatki budżetu gminy Będzino wynosiły 37,9 mln zł, a dochody budżetu 39,8 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 11,7 mln zł, co stanowiło 29,3% poziomu dochodów.
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Nadleśnictwo Karnieszewice |
187689 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Pistolet%20maszynowy%20Carl%20Gustaf%20m/45 | Pistolet maszynowy Carl Gustaf m/45 | Carl Gustaf m/45 – szwedzki pistolet maszynowy skonstruowany w końcowym okresie II wojny światowej.
Historia konstrukcji
Przed drugą wojną światową armia szwedzka, podobnie jak większość armii świata, nie miała na uzbrojeniu pistoletu maszynowego. Dopiero w 1937 roku zakupiono małą liczbę pistoletów maszynowych Suomi. Zostały one wyprodukowane w szwedzkich zakładach Husqvarna Vapenfabrik AB i przyjęte do uzbrojenia jako Kulsprutepistol m/37 (Kpist m/37). Suomi w wersji szwedzkiej strzelał przepisowym szwedzkim nabojem pistoletowym 9 × 20 mm SR Browning Long. Po przyjęciu w 1939 roku do uzbrojenia pistoletu m/39 (niemiecki Walther P 38) i naboju 9 x 19 mm Parabellum do uzbrojenia przyjęto pistolet maszynowy m/37-39 (Suomi ze skróconą lufą, kalibru 9 × 19 mm Parabellum).
Zaostrzająca się sytuacja międzynarodowa sprawiła, że postanowiono zakupić większe partie pistoletów maszynowych. Tymczasem wybuchła wojna zimowa i produkowane przez Husqvarnę Suomi były wysyłane do Finlandii. Próbowano więc zakupów zagranicznych. Jako pierwsze zakupiono niemieckie MP35 (jako Kpist m/39), ale dostawy tych pistoletów maszynowych zostały szybko wstrzymane przez Niemców. Później zakupiono w USA Thompsony M1928 (Kpist m/40), ale wkrótce dostawy także zostały zatrzymane.
Po zakończeniu wojny zimowej możliwe stały się znowu dostawy pistoletów maszynowych m/37-39, ale coraz bardziej widoczne było, że Suomi jest bronią przestarzałą, drogą i skomplikowaną w produkcji. Kiedy w 1941 roku Finlandia znowu znalazła się w stanie wojny ze Związkiem Radzieckim i ponownie zarezerwowała całą produkcję Husqvarny, podjęto decyzję o rozpoczęciu prac nad nowym pistoletem maszynowym.
Za najlepsze konstrukcje zagraniczne uznano niemieckiego MP40 i angielskiego STENa. Na początku 1943 roku zamówiono po sześć egzemplarzy tych pistoletów maszynowych. Po badaniach uznano, że optymalna konstrukcja będzie łączyła ogólny układ i mechanizm spustowy MP40 z prostotą konstrukcyjną STENa.
W 1944 roku rozpoczęto próby prototypów skonstruowanych w firmach Husqvarna Vapenfabrik AB (HVA czyli Hovea) i Carl Gustaf Stads Gevärfaktori. Pierwsza przedstawiła konstrukcję oznaczoną jako Hovea fm/44, druga Carl Gustaf fm/1944. Po próbach do uzbrojenia przyjęto w 1945 roku konstrukcję zakładów Carl Gustaf która otrzymała oznaczenie Kulsprutepistol m/45.
W następnych latach pistolety maszynowe m/45 zastępowały m/37-39 w uzbrojeniu szwedzkich żołnierzy. Jednocześnie trwało stałe doskonalenie konstrukcji.
Początkowo m/45 był zasilany ze standardowych magazynków czterorzędowych (wprowadzonych do uzbrojenia razem z m/37-39), ale wkrótce uznano je za niepraktyczne i postanowiono wprowadzić nowe magazynki pudełkowe. Nowe magazynki pojawiły się w 1948 roku i wkrótce okazało się, że jeśli nadal magazynek ma służyć za przedni chwyt, należy wzmocnić jego mocowanie. Ponieważ chciano zachować możliwość zasilanie z magazynków czterorzędowych, skonstruowano specjalną prowadnicę montowaną na gnieździe magazynka. Stosowana wraz z magazynkiem pudełkowym zapewniała jego pewne mocowanie. Jeśli do zasilania miały być stosowane szersze magazynki czterorzędowe prowadnicę demontowano (była mocowana przy pomocy drucianej klamry).
W 1955 roku po wycofaniu z uzbrojenia Suomi i magazynków czterorzędowych prowadnicę magazynka zaczęto mocować na stałe, jednocześnie wprowadzono kilka drobnych zmian w budowie broni. Zmodernizowaną konstrukcję oznaczono jako Kpist m/45B. Pojawiła się także wersja posiadająca podstawę bagnetu (Kpist m/45C). Rozpoczęto też produkcję wersji przeznaczonych dla policji – m/45BE i m/45BET.
Po 1964 roku i wprowadzeniu do uzbrojenia karabinu G3 (jako Ak4) produkcję m/45 wstrzymano. Jednocześnie większość pistoletów maszynowych znajdujących się w jednostkach zastępowano karabinami Ak4. Wycofywane z uzbrojenia pistolety maszynowe sprzedawano za granicę. Do pierwszych nabywców należały Chile (głównie wersja m/45BE), Indonezja i Irlandia.
Sporo pistoletów maszynowych m/45 zakupiła CIA, która potrzebowała prostej w obsłudze i taniej broni dla tworzonych w Wietnamie grup samoobrony CIDG. Egzemplarze zakupione przez CIA były używane jako "Swedish K". Amerykanie przebudowali też część z zakupionych kilku tysięcy m/45 na wersję wytłumioną (z integralnym tłumikiem dźwięku). Po zwiększeniu liczby amerykańskich żołnierzy w Wietnamie w 1964 roku rząd szwedzki odmówił sprzedaży następnych partii m/45. Amerykanie początkowo próbowali skopiować szwedzką konstrukcję (S&W Model 76), żeby ostatecznie zastąpić ją pistoletem maszynowym MAC 10.
Tymczasem pojawił się nowy kupiec. Egipt początkowo kupował wycofywane z uzbrojenia m/45, żeby w końcu odkupić od zakładów Carl Gustaf linię produkcyjną pistoletów maszynowych m/45. W połowie lat sześćdziesiątych w Egipcie rozpoczęto produkcję pistoletów maszynowych m/45 pod nazwą Port Said. Po wprowadzeniu do uzbrojenia karabinu AK produkcję Port Saida wstrzymano pod koniec lat 60. W latach 70. opracowano w Egipcie skróconą wersję m/45 oznaczoną jako Akaba. Wersja ta nie była zbyt udana i szybko zaprzestano produkcji.
Obecnie pistolety maszynowe m/45 nadal pozostają na uzbrojeniu jednostek rezerwowych szwedzkiej armii.
Wersje
m/45 – pierwsza wersja seryjna. Demontowalna prowadnica magazynka.
m/45B – zmodernizowana wersja ze stałą prowadnicą magazynka.
m/45C- wersja z zaczepem bagnetu. Poza tym identyczna z m/45B.
m/45BE – wersja policyjna. Posiada przełącznik rodzaju ognia (ogień pojedynczy – serie). Część egzemplarzy posiada specjalną kolbę umożliwiającą strzelanie policjantowi z założonym hełmem kuloodpornym z przyłbicą.
m/45BET – policyjny granatnik służący do miotania granatów z gazem łzawiącym. Na końcu lufy nakręcony garłacz. Wersja wyposażona w specjalny celownik ramkowy dostosowany do balistyki granatów.
Swedish K (wytłumiony) – opracowana w USA wersja wytłumiona przeznaczona dla US Special Forces.
Port Said – egipska wersja licencyjna identyczna z m/45.
Akaba – opracowana w Egipcie wersja skrócona. Poza skróceniem kolby broń pozbawiono osłony lufy (muszka znajdowała się na przedniej części komory zamkowej) i zastosowaniem celownika stałego przerzutowego, zastosowano nową kolbę podobną do zastosowanej w M3.
Opis konstrukcji
Pistolet maszynowy m/45 był indywidualną bronią samoczynną. Automatyka była oparta na zasadzie odrzutu swobodnego zamka. Ryglowanie odbywa się masą swobodnego zamka, podpartego sprężyną powrotną. Strzelanie z zamka otwartego seriami. Mechanizm spustowy umożliwia strzelanie tylko ogniem ciągłym. Zasilanie jest z magazynka pudełkowego o pojemności 36 nabojów, rozmieszczonych w szachownicę. Przyrządy celownicze składają się z muszki w osłonie i celownika przerzutowego (nastawy 100, 200 i 300 m). Lufa w osłonie. Kolba metalowa składana na prawy bok broni.
Dane taktyczno-techniczne
Bibliografia
Leszek Erenfeicht, Pistolet maszynowy Carl Gustaf m/45, Strzał 3/2003.
Linki zewnętrzne
Pistolet maszynowy Carl Gustaf m/45 w serwisie Modern Firearms
Carl Gustaf m/45 |
187691 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Filonek%20Bezogonek | Filonek Bezogonek | Filonek Bezogonek (szw. Pelle Svanslös) – postać z książek dla dzieci, mały kotek bez ogona, który wraz z kilkoma innymi kotkami mieszka i przeżywa różne przygody w małych zaułkach położonych niedaleko głównego gmachu biblioteki Uniwersytetu w Uppsali. Jest on bohaterem serii książek szwedzkiego autora Gösty Knutssona, w skład której wchodzą między innymi (wydane w Polsce):
Przygody Filonka Bezogonka
Nowe przygody Filonka Bezogonka
Jak się powiedzie Filonkowi?
Naprzód Filonku!
Filonek ma trojaczki
Nie ma to jak Filonek!
Filonek Bezogonek i Maja Śmietanka
Filonek Bezogonek i Jamnik Janik
Filonek Bezogonek w szkole
Dwie pierwsze książki są lekturą dla klasy drugiej szkoły podstawowej.
Filonek to częściowo alter ego autora, podczas gdy kotka Maja Śmietanka, w której Filonek podkochuje się, jest wzorowana na jego żonie Ernie. Również i inne kotki są wzorowane na rzeczywistych postaciach w otoczeniu autora.
Każdego lata są w Uppsali organizowane spacery z przewodnikami dla małych dzieci śladami przygód Filonka i jego przyjaciół.
Zobacz też
Pelle Svanslös
Pelle Svanslös i Amerikatt
Fikcyjne koty
Postacie z utworów literackich dla dzieci i młodzieży
Szwedzkie cykle literackie
Szwedzkie powieści dla dzieci i młodzieży |
512 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20III%20Krzywousty | Bolesław III Krzywousty | Bolesław III Krzywousty (ur. 20 sierpnia 1086, zm. 28 października 1138) – książę małopolski, śląski i sandomierski w latach 1102–1107, książę Polski w latach 1107–1138. Pochodził z dynastii Piastów, był synem Władysława I Hermana i Judyty czeskiej, córki króla Czech Wratysława II, oraz ojcem książąt: Władysława II Wygnańca, Bolesława IV Kędzierzawego, Mieszka III Starego, Henryka Sandomierskiego i Kazimierza II Sprawiedliwego.
Bolesław rozpoczął panowanie w latach 90. XI wieku, gdy władza centralna w Księstwie Polskim znacznie osłabła. Władysław Herman podzielił swoje księstwo, pozostawiając sobie formalnie władzę zwierzchnią, lecz realnie popadł w zależność polityczną od swojego palatyna, Sieciecha. Bolesław i jego brat Zbigniew po kilkuletnich walkach w 1101 wygnali z kraju komesa wspieranego przez Hermana. Po śmierci Władysława w 1102 powstały dwa niezależne organizmy państwowe, podległe Bolesławowi i Zbigniewowi.
Dążenie Bolesława do zdobycia Pomorza wywołało konflikt zbrojny między braćmi, w którego następstwie Zbigniew musiał uchodzić z kraju i szukać pomocy militarnej na dworze niemieckim. Bolesław skutecznie odparł zbrojną interwencję króla niemieckiego Henryka V w 1109 i ukarał Zbigniewa oślepieniem, wskutek którego ten zmarł. Wymierzona bratu kara wywołała oburzenie wśród zwolenników Zbigniewa, czego następstwem był kryzys polityczny w Polsce. Krzywousty zażegnał go, odprawił publiczną pokutę i odbył pielgrzymkę do klasztoru swego patrona, św. Idziego, na Węgrzech.
Bolesław układał się z Rusią i Węgrami w celu zerwania zależności politycznej od Niemiec i ich wasala, króla Czech, któremu Polska w momentach słabości politycznych była zmuszona do płacenia daniny ze Śląska. Zawarte na wschodzie sojusze pozwoliły księciu polskiemu skutecznie obronić państwo przed najazdem Henryka V w 1109. Kilka lat później, umiejętnie wykorzystując spory dynastyczne w Czechach, Bolesław zdołał zapewnić pokój na granicy południowo-zachodniej.
Drugą połowę rządów Bolesław poświęcił na podbój Pomorza. W początkowym okresie samodzielnego panowania w Księstwie Polskim granica północna, przebiegająca wzdłuż rzek Warty i Noteci, nie stanowiła dostatecznej ochrony państwa. W 1113 Bolesław, opanowując północne twierdze wzdłuż Noteci, umocnił granicę z Pomorzanami. W kolejnych latach książę przedsięwziął kroki w kierunku podboju Pomorza. Zażegnanie konfliktów ze Świętym Cesarstwem Rzymskim umożliwiło Bolesławowi wcielenie do Księstwa Pomorza Gdańskiego i podporządkowanie Pomorza Zachodniego. Wyprawy wojenne Bolesława, prowadzone w trzech etapach, zakończyły się w latach 20. XII w. militarnym i politycznym sukcesem. Integrację nowo przyłączonych terenów z pozostałymi ziemiami Bolesława Krzywoustego miała umożliwić chrystianizacja Pomorza i organizacja na tych terenach struktur kościelnych.
W latach 30. XII w. Bolesław uwikłał się w spór dynastyczny na Węgrzech. Przegrał z koalicją procesarską i został zmuszony do układów z Niemcami. W 1135 doszło do zjazdu w Merseburgu, na którym poruszono kwestię Pomorza, Śląska (prawdopodobnie także Polski) i ówczesnego zwierzchnictwa arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem w Polsce.
Bolesław był żonaty dwa razy. Małżeństwo z Rusinką, Zbysławą, dawało mu pretekst do interwencji zbrojnej w sprawy wewnętrzne rozbitej dzielnicowo Rusi. Po śmierci Zbysławy Bolesław ożenił się z Niemką, Salomeą, co poniekąd było przyczyną zmiany w polityce zagranicznej Polski: w drugiej połowie swoich rządów książę dążył do odbudowania stosunków dyplomatycznych z zachodnim sąsiadem. Swoim testamentem Bolesław określił zasady dziedziczenia i sprawowania władzy w państwie po swojej śmierci, czym zapoczątkował rozbicie dzielnicowe Polski.
Bolesław Krzywousty został uznany przez historiografię za obrońcę ówczesnej Polski. Większość życia poświęcił polityce pomorskiej i chrystianizacji tych ziem. Książę utrzymał również niezależność polskiego Kościoła, pomimo chwilowego niepowodzenia w latach 30. XII wieku. Krzywousty, mimo osiągnięć, popełniał także błędy. Zbrodnia na przyrodnim bracie Zbigniewie i późniejsza pokuta wyrażała jego wielkie ambicje i umiejętność znajdowania kompromisu.
Dzieciństwo Bolesława
Sytuacja Księstwa Polskiego w II poł. lat 80. XI wieku
W 1086 władza Władysława Hermana w Polsce została zagrożona przez koronację Wratysława II na króla Czech i Polski oraz sojusz tego ostatniego z królem węgierskim Władysławem I. W tym samym roku władca Polski przywołał z węgierskiego wygnania swego bratanka Mieszka Bolesławowica (wraz z jego matką), jedynego syna Bolesława II Szczodrego i prawowitego dziedzica korony polskiej. Za cenę uznania swojej władzy Władysław Herman powierzył mu dzielnicę krakowską. Sytuację księcia polskiego komplikował brak dziedzicznego potomka. Pierworodny syn Zbigniew nie mógł być brany pod uwagę, ponieważ pochodził z nieuznanego przez Kościół związku. Władysław Herman poprzez sprowadzenie Mieszka do Polski unormował napięte stosunki z Węgrami i ich sojusznikiem – Rusią Kijowską. W 1088 doprowadził do małżeństwa bratanka z księżniczką ruską. Pozwoliło to Hermanowi na wzmocnienie swojego autorytetu i zahamowanie dalszych napięć w stosunkach międzynarodowych.
Narodziny Bolesława
Gall Anonim w swojej (łac.) Chronica et gesta ducum sive principum Polonorum (Kronika polska) opisał okoliczności związane z narodzinami Bolesława, którego rodzice – Władysław Herman i Judyta czeska – za radą biskupa poznańskiego Franka wyprawili do sanktuarium św. Idziego w Saint-Gilles w Prowansji poselstwo z darami wotywnymi (m.in. złotym posążkiem wielkości dziecka) w intencji narodzenia potomka. Uroczystemu poselstwu księcia Hermana przewodził kapelan księżnej Judyty, Piotr.
Ustalenie daty dziennej i rocznej narodzin Bolesława Krzywoustego jest ściśle związane z kwestią ustalenia daty śmierci jego matki – Judyty czeskiej. Badacze literatury przedmiotu budują swoje wywody w oparciu o następujące informacje, znajdujące się w tekstach źródłowych:
Gall Anonim w (łac.) Cronicae Polonorum podał, że Judyta czeska urodziła Bolesława w dzień św. Stefana króla (w XI wieku przypadało ono 20 sierpnia). Zaniemógłszy następnie, Judyta zapadła na zdrowiu i umarła w noc narodzenia pańskiego (czyli 24/25 grudnia). Gall nie podał w swojej kronice żadnej daty rocznej.
Kosmas napisał w (łac.) Chronica Boëmorum (Kronika Czechów), że Bolesław urodził się trzy dni przed śmiercią Judyty, która umarła w VIII Kalendy stycznia (25 grudnia) 1085 roku.
Kalendarz krakowski podał, że księżna zmarła 24 grudnia 1086, ograniczając wskazanie faktu narodzenia Bolesława do podania roku 1086.
Nekrolog opactwa w Saint-Gilles datę śmierci Judyty podał na dzień 24 grudnia 1086.
Rocznik kapituły krakowskiej (ściśle powiązany z Kalendarzem krakowskim) odnotował datę śmierci Judyty – 24 grudnia 1086.
Dyskusje wokół daty narodzin księcia
August Bielowski (historyk II poł. XIX w.) ustalił datę śmierci Judyty na 28 grudnia 1085 oraz dzień urodzin Bolesława Krzywoustego na 26 grudnia 1085. Według niego Gall popełnił dwie pomyłki. Po pierwsze, zamiast w niedzielę po Narodzeniu Pańskim napisał błędnie w niedzielę Narodzenia Pańskiego. Po drugie, św. Szczepana Męczennika (wspomnienie 26 grudnia) nazwał błędnie św. Stefanem królem (wspomnienie 20 sierpnia). Obie poprawki prowadzą do daty urodzin Bolesława 26 grudnia. Badacz ustalił rok narodzin, dopasowując te ustalenia do cyklu tygodni: 28 grudnia przypadał w niedzielę w 1085. Oswald Balzer zarzucił Bielowskiemu nieuwzględnienie datacji podanych w innych źródłach.
Oswald Balzer (historyk i genealog przełomu XIX/XX w.) ustalił datę zgonu Judyty na noc z 24 na 25 grudnia 1086, zaś dzień urodzin Bolesława Krzywoustego na 20 sierpnia 1086. Według niego, jeżeli Judyta umarła w nocy z 24 na 25 grudnia, to możliwe są rozbieżności w określeniu daty dziennej tego wydarzenia (24 lub 25 dzień miesiąca). Wszystkie znane źródła, wskazujące datę dzienną śmierci Judyty, miałyby w takim razie rację. Gall napisał, że Judyta umarła wkrótce po urodzeniu syna. Późniejsze źródła interpretują to jako śmierć w połogu i tak samo mógł uczynić czeski kronikarz Kosmas, który informacji nie otrzymał z pierwszej ręki. Stąd wynikałaby jego pomyłka. Natomiast właściwą – wskazaną przez Galla – datą narodzin Bolesława byłby dzień 20 sierpnia. Zgodnie z tradycją średniowieczną rok rozpoczynał się 25 grudnia. W takim razie z przekazu Kosmasa należy wnioskować, że Bolesław urodził się jeszcze w 1085. To jednak kłóci się z informacją zapisaną w Kalendarzu krakowskim, który podał rok 1086. Judyta była tytułowana przez autorów Kalendarza królową – (łac.) regina Polonie, a tytuł ten mogłaby posiadać dopiero po koronacji swojego ojca Wratysława na króla Czech i Polski 15 czerwca 1086 (według Kosmasa). Karol Maleczyński dostrzegł słabe strony wywodu Balzera, który podał datę koronacji Wratysława II za Kosmasem. Większość badaczy natomiast wskazuje, że koronacja miała miejsce 15 czerwca 1085, więc Judyta mogła być nazwana królową już rok wcześniej.
Karol Maleczyński (historyk, mediewista), w latach 30. XX w. ustalił, że śmierć Judyty nastąpiła w noc z 24 na 25 grudnia 1085, a Bolesław Krzywousty urodził się 20 sierpnia 1085. Badacz uznał, że data z Rocznika kapituły krakowskiej (24 grudnia 1086) jest tożsama z datą podaną przez Kosmasa (25 grudnia 1085). Różnica zapisu wynikała z odmiennego stylu datowania: Kosmas rozpoczynał rok według kalendarza juliańskiego – 1 stycznia, Rocznik zaś zgodnie ze stylem (łac.) a nativitate – 25 grudnia. Według Kazimierza Jasińskiego Maleczyński nie uwzględnił, że różnica roku w obu stylach zachodzi jedynie w okresie 25–31 grudnia. Dnia 24 grudnia 1086 nie można więc przemianować w sposób zastosowany przez badacza i obie daty nie są tożsame.
Wojciech Szafrański (archeolog) w poł. XX w. powrócił do ustaleń Bielowskiego: Judyta zmarła 28 grudnia 1085, zaś Bolesław urodził się 26 grudnia 1085. Według Szafrańskiego Kosmas użył określenia VIII Kalendy stycznia, mając na myśli nie konkretny dzień, lecz datę około tego terminu. Natomiast w Kronice Galla należy czytać, że Judyta zmarła nie w święto Bożego Narodzenia, lecz w niedzielę w Oktawie Bożego Narodzenia. Wykorzystując tak poszerzony zakres dni, badacz ustalił datę narodzin Bolesława na święto Szczepana Męczennika 26 grudnia. Za Bielowskim historyk podał rok 1085. Jasiński wskazał na słabe strony wywodu Szafrańskiego: Gall nie napisał o oktawie, lecz konkretnie o nocy Bożego Narodzenia, natomiast sam badacz nie uwzględnił wszystkich źródeł, a także dotychczasowych osiągnięć badań nad genealogią.
Marian Plezia (historyk, mediewista) w poł. XX w. twierdził, że Bolesław urodził się 2 września 1085 lub 1086. Dzień św. Stefana króla, podany przez Galla, był także obchodzony 2 września. Jasiński uznał to ustalenie za bezpodstawne. W Polsce uroczystość św. Stefana króla została zapisana w Kalendarzu krakowskim i kalendarzu Kodeksu Gertrudy pod dniem 20 sierpnia. Poza tym, gdyby Bolesław urodził się 2 września, Gall zapewne nadmieniłby, że nastąpiło to w dzień po uroczystości św. Idziego – 1 września, któremu przypisywano wstawiennictwo o poczęcie potomka Judyty i Władysława.
Kazimierz Jasiński (historyk, genealog) w II poł. XX w. podał datę zgonu Judyty na noc z 24 na 25 grudnia 1086, zaś dzień narodzin Bolesława na 20 sierpnia 1086. Historyk zgadza się z wynikami badań Balzera. Wspiera jego poglądy dodatkowymi argumentami: wszystkie źródła pochodne zaginionego Rocznika kapituły krakowskiej, tekstu najbliższego wydarzeniom, wskazują na rok 1086. Kosmas, pisząc swoją kronikę kilkadziesiąt lat później, prawdopodobnie korzystał z ustnych relacji i mógł popełnić błąd co do określenia roku. Określenie dnia urodzin Bolesława u Kosmasa trzy dni przed śmiercią Judyty należy czytać jako frazeologizm. oznaczający niedługi czas.
Współcześnie uznaje się, za Jasińskim oraz Balzerem, że Bolesław najprawdopodobniej urodził się w dzień św. Stefana króla – 20 sierpnia 1086.
Pierwsze lata życia
Po narodzeniu Bolesława Krzywoustego sytuacja polityczna w Polsce uległa zmianie. Pozycja młodszego syna Hermana była zagrożona przez Mieszka Bolesławowica, co stanowiło prawdopodobną przyczynę śmierci tego księcia w 1089. W tym samym roku Władysław odesłał Zbigniewa do Saksonii. Tamże pierworodny syn księcia polskiego został umieszczony w żeńskim klasztorze w Kwedlinburgu. Fakt ten świadczył o dążeniu Władysława do pozbycia się Zbigniewa z kraju, uczynienia go mnichem i pozbawienia praw do sukcesji. Tym samym w krótkim czasie Herman wyeliminował z życia politycznego dwóch pretendentów do tronu polskiego i osłabił rosnącą wobec siebie opozycję. W ten sposób zapewnił sukcesję małoletniego Bolesława, któremu wyznaczył na opiekuna swojego palatyna, Sieciecha.
Pozycja Sieciecha w państwie
Po wyeliminowaniu opozycji w państwie polskim Władysław Herman popadł w zależność od swojego stronnika, palatyna Sieciecha, któremu być może zawdzięczał wyniesienie na tron. Rosnący w sile Sieciech uzyskał poparcie żony Hermana, Judyty Marii, z którą wspólnie zaczął wprowadzać w życie plan przejęcia władzy. W 1090 Sieciech, z pomocą dowodzonego przez siebie rycerstwa polskiego, zdołał na krótko opanować i przyłączyć Pomorze Gdańskie. W ważniejszych grodach pomorskich umieszczono polskie załogi, pozostałe spalono w celu uniemożliwienia stawiania oporu. W kilka miesięcy później doszło do buntu miejscowych elit, co doprowadziło do przywrócenia suwerenności ziem wschodniopomorskich. W następnym roku zorganizowano wyprawę, której celem było podporządkowanie Księstwu Polskiemu ziem Pomorza Gdańskiego, jednakże w bitwie nad rzeką Wdą rycerstwo polskie poniosło klęskę. Niepowodzeniem zakończyła się także kolejna jesienna wyprawa, w której polskie oddziały wsparły czeskie posiłki.
Książę Bolesław dorastał w okresie, w którym po represjach Sieciecha (sprzedawanie w niewolę, usuwanie z urzędów, wyroki, wygnania) nastąpiła masowa emigracja polityczna z ziem polskich do Czech. Jej konsekwencją było porwanie i sprowadzenie w 1093 Zbigniewa do ojczyzny. Młody książę wraz z emigrantami politycznymi przybył do Wrocławia, gdzie początkowo był pod silnym wpływem opozycjonistów. Schronienia pierworodnemu udzielił kasztelan wrocławski Magnus. Herman uznał to za spisek śląskich możnych. Wyruszył na Wrocław wraz z posiłkami węgierskimi. Podczas nieudanej interwencji Hermana i po nielojalnych działaniach Węgrów, którzy uprowadzili Sieciecha i Bolesława, książę polski został zmuszony do uznania pierworodnego syna za swego prawowitego następcę. Wydany w 1093 akt legitymizacji przyznawał starszemu synowi prawa pochodzenia i dziedziczenia tronu. Po ucieczce Sieciecha i Bolesława z niewoli na polecenie palatyna zorganizowano wyprawę na Śląsk i Kujawy celem unieważnienia aktu legitymizacji. Po przegranej bitwie nad Gopłem w 1096 Zbigniew został uwięziony, a następnie – na skutek interwencji biskupów w maju 1097 lub 1099 – uwolniony. Przywrócono mu także utracone prawa.
Młodość Bolesława
Podział księstwa na dzielnice
Po odkryciu rzeczywistych zamiarów Sieciecha i Judyty Marii Zbigniew nawiązał porozumienie z nastoletnim Bolesławem. Obaj bracia stanowczo zażądali przekazania im rządów. Herman zgodził się na podział swoich domen na dzielnice. Bolesław otrzymał Małopolskę, Śląsk, ziemię lubuską z zachodnim skrawkiem Wielkopolski sięgającym po granicę pomorską, Sandomierskie i przypuszczalnie Lubelskie po rzekę Bug (okolice Brześcia nad Bugiem). Zbigniew natomiast otrzymał Wielkopolskę (włącznie z Gnieznem), Kujawy, ziemię łęczycką, sieradzką oraz formalnie Mazowsze (z Płockiem), które zostało jednak pod kontrolą Hermana, podobnie jak ważniejsze grody w dzielnicy Bolesława, tj. Wrocław, Kraków i Sandomierz.
Podział państwa i dopuszczenie synów do współrządów zaniepokoiło Sieciecha. Palatyn rozpoczął przygotowania do rozprawy z braćmi. Wiedział, że podział kraju na dzielnice może osłabić jego pozycję. Nadal obsadzał stanowiska swoimi ludźmi w dzielnicach juniorów, co przy zarządzaniu centralnej administracji powodowało iluzoryczność podziału księstwa. Według historiografii niejasna stała się postawa Władysława Hermana, który opowiedział się za Sieciechem.
Walki braci z palatynem
Bolesław i Zbigniew na wieść o zbliżającym się konflikcie postanowili zawiązać opozycyjną koalicję. Doszło do tego na wiecu zorganizowanym we Wrocławiu z inicjatywy możnowładcy polskiego Skarbimira z rodu Awdańców. Postanowiono usunąć dotychczasowego opiekuna Bolesława, Wojsława (powinowatego Sieciecha), oraz zorganizować wyprawę przeciw palatynowi. W 1099 pod Żarnowcem nad Pilicą doszło do starcia zbuntowanej opozycji z wojskami Hermana i Sieciecha. Buntownicy wygrali bitwę, a książę Władysław wyraził zgodę na trwałe usunięcie Sieciecha z zajmowanego stanowiska. W tym samym roku na Boże Narodzenie książę Bolesław doprowadził do krótkotrwałego pokoju z Czechami. Porozumienie zostało zawarte w Žatcu. Według Kosmasa Bolesław został miecznikiem swojego wuja Brzetysława II, księcia Czech. Za pełnioną funkcję Krzywousty miał otrzymywać zapłatę w wysokości 100 grzywien srebra i 10 talentów złota rocznie z trybutu ojca na rzecz Czech (chodziło o ziemie Śląska, za które Herman płacił daninę).
W kilka miesięcy później siły opozycji przeciwko palatynowi zostały skierowane w stronę Sieciechowa, gdzie ukrył się palatyn. Nieoczekiwanie Herman z niewielkimi oddziałami przyszedł z pomocą obleganemu. W tej sytuacji juniorzy postanowili pozbawić Hermana władzy. Zbuntowana opozycja skierowała Zbigniewa na Mazowsze. Miał on opanować stołeczny Płock, natomiast Bolesław wyruszył na południe. Zamiarem obu braci było otoczenie Hermana. Władysław przewidział manewr synów i skierował swoje siły na Mazowsze. Do konfliktu doszło w okolicach Płocka. Herman po przegranej bitwie zobowiązał się do wygnania Sieciecha z kraju. Na przełomie 1100/1101 palatyn opuścił Polskę, udając się na ziemie niemieckie. Do kraju wrócił po kilku latach, jednak w Księstwie Polskim nie odegrał już żadnej roli. Prawdopodobnie został oślepiony.
Pierwsze lata panowania
Walka o dominium (1102–1106)
Władysław Herman zmarł 4 czerwca 1102. Podział państwa polskiego, jaki dokonał się po śmierci Hermana, był zbliżony do tego sprzed kilku lat. Wydawało się, że ostatecznie zakończy on waśnie między braćmi, jednak stał się zapowiedzią kolejnych konfliktów na tle sprawowania władzy. Powstały dwa organizmy państwowe, nad którymi każdy z nich sprawował samodzielne rządy: Zbigniew nad ziemiami wielkopolsko-mazowieckimi z Kujawami, Bolesław natomiast nad małopolsko-śląskimi z Sandomierskiem. Według niektórych historyków Zbigniew usiłował odgrywać rolę princepsa, gdyż Bolesław w chwili śmierci ojca miał 16 lat. Był więc jeszcze zbyt niedoświadczony, aby samodzielnie kierować wyznaczonymi dzielnicami księstwa, duży wpływ na młodego księcia mieli możni skupieni wokół jego dworu, w tym jego wychowawca, Skarbimir z rodu Awdańców.
Dwa organizmy państwowe prowadziły osobną politykę tak wewnętrzną, jak i zewnętrzną. W kwestii polityki zagranicznej każdy z nich poszukiwał sojuszników, czasami prowadząc grę przeciw drugiemu. Newralgicznym punktem stała się sprawa Pomorza, w którego stronę Bolesław kierował swoje kroki polityczne. Zbigniew był zdecydowanym przeciwnikiem koncepcji brata, chcąc zachować z północnym sąsiadem dobre stosunki. Z jednej z pierwszych wypraw zorganizowanych na Pomorze przez Bolesława udało mu się zawrócić rycerstwo, co miało wywołać wściekłość juniora. Sytuacja ta nie trwała długo, gdyż już kolejne miesiące pokazały, że rycerstwo opowiedziało się za Bolesławem, wyprawiając się z nim kilkakrotnie na Pomorze (także na Prusy). Jesienią 1102 Krzywousty zorganizował wyprawę, podczas której jego wojowie zdobyli Białogard.
Odwetowe akcje zbrojne Pomorzan były jednak kierowane przeciw Zbigniewowi. Tenże nawiązał bliższe kontakty z Czechami, poprzez które chciał wywrzeć presję na Bolesławie i nakłonić go do odstąpienia od spraw pomorskich. Zawarł sojusz z Borzywojem II czeskim, któremu obiecał podległość lenną za okazaną pomoc. Junior natomiast, otoczony zewsząd wrogimi sąsiadami, widział wzmocnienie swojej władzy w kontaktach z Rusią i Węgrami. Mariaż ze Zbysławą Światopełkówną, księżniczką ruską, zawarty w 1103 miał przypieczętować przymierze ze wschodnim sąsiadem – Rusią Kijowską. Pierwszym jednak posunięciem dyplomatycznym księcia było uznanie papieża Paschalisa II, dzięki któremu zbliżył się do silnej opozycji antycesarskiej. Późniejszy pobyt legata papieskiego Gwalona z Beauwais w Polsce spowodował wzrost autorytetu juniora oraz uporządkowanie kwestii Kościoła.
Zbigniew odmówił przybycia na ślub Bolesława i Zbysławy. Dopatrywał się w małżeństwie juniora i układzie zawartym z Rusią Kijowską zagrożenia wymierzonego w niego. Dzięki przekupstwu ściągnął na dzielnicę juniora (Śląsk) najazd czesko-morawski Borzywoja II, roszczącego sobie pretensje do korony polskiej. W odpowiedzi na atak południowych sąsiadów Bolesław zorganizował dwa najazdy na Morawy. Mimo złupienia wielu grodów i wsi nie przyniosły one zamierzonego skutku. Podczas powrotu wojowie polscy pod dowództwem Żelisława zostali rozbici. Bolesław, dowodzący drugą wyprawą, także nie potrafił pokonać Czechów. Konflikt za pośrednictwem Skarbimira zakończono przekupstwem Borzywoja. Dzięki ogromnej sumie pieniędzy został zawarty krótkotrwały pokój z Czechami. Borzywoj natomiast odstąpił od sojuszu ze Zbigniewem. W celu sparaliżowania sojuszu starszego brata z Pomorzanami Bolesław przeprowadził wielokrotny atak na północną krainę w roku 1103 (bitwa o Kołobrzeg, którego nie zdobył) oraz w latach 1104–1105, zakończony pełnym sukcesem.
Wmieszanie się Krzywoustego w dynastyczne sprawy węgierskie doprowadziło go do trudnego położenia politycznego. Opowiedział się za pretendentem do tronu Węgier, Almosem, i podjął polsko-ruską wyprawę na Węgry. Podczas oblężenia Abaújvár w 1104 Almos zmienił kierunek działań i podjął rozmowy sojusznicze z Kolomanem, sprzymierzeńcem Zbigniewa. Bolesław musiał wycofać swoich wojów z Węgier. W 1105 zawarł przymierze z Kolomanem. Postanowiono, że Bolesław nie będzie wspierał Almosa, a Koloman – Zbigniewa. Węgrzy zerwali także układy z Czechami. Dynastyczne waśnie w Pradze pomiędzy Borzywojem a Świętopełkiem doprowadziły do wsparcia tego ostatniego przez polskiego księcia i węgierskiego dynastę. Celem głównym była próba osadzenia Świętopełka na tronie praskim. Ponowne pretensje Almosa do tronu węgierskiego spowodowały wycofanie się Kolomana z tego zamiaru. Krzywousty także wstrzymał wyprawę na Pragę. Świętopełk próbował samodzielnie opanować gród, poniósł jednak klęskę; próba przejęcia władzy w Czechach zakończyła się niepowodzeniem.
W tym samym roku (1105) Bolesław zawarł porozumienie z bratem, podobnie jak kilka lat wcześniej ze swą macochą Judytą Marią (za obfitą oprawę wdowią młody książę zapewnił sobie jej neutralność w rozgrywkach politycznych ze Zbigniewem). Zawarty w Tyńcu układ uważano za kompromis braci w kwestii polityki zagranicznej. Brak jednak porozumienia w sprawie polityki pomorskiej spowodował iluzoryczność tego pokoju. Został on przerwany rok później, kiedy starszy brat odmówił pomocy w walce z Pomorzanami. Bolesław został zaatakowany przez nich niespodziewanie podczas polowania. W nawiązanej bitwie junior nieomal stracił życie. Czesi, wykorzystując zaangażowanie Bolesława w sprawy pomorskie, zaatakowali Śląsk. Krzywousty nawiązał ponowne próby porozumienia się z bratem, które zakończyły się fiaskiem. Efektem tego było nawiązanie rozmów z czeskim dynastą w 1106. Bolesławowi udało się przeciągnąć czeskiego księcia Borzywoja II na swoją stronę. Po porozumieniu z węgierskim królem Kolomanem i przy pomocy ruskich wojów książę uderzył na Zbigniewa. Rozpoczęła się wojna domowa, która miała na celu przejęcie całkowitej władzy przez Bolesława. Połączone wojska bez większego problemu opanowały Kalisz, Gniezno, Spycimierz i Łęczycę, zajmując połowę domen seniora. Za pośrednictwem biskupa krakowskiego Baldwina doszło do zawarcia ugody w Łęczycy, w której Zbigniew oficjalnie uznał Bolesława za księcia zwierzchniego całej Polski. Jako lenno otrzymał Mazowsze, tym samym jego pozycja w państwie została zrównana z pozycją wielmożów polskich.
Samodzielna władza
Pierwsza wyprawa do Czech i wygnanie Zbigniewa
W 1107 Bolesław wraz z królem węgierskim Kolomanem przedsięwziął wyprawę przeciw Czechom celem obsadzenia tam Świętopełka. Ingerencja w czeskie sprawy dynastyczne miała unormować stosunki Polski z południowo-zachodnim sąsiadem. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem – 14 maja 1107 Świętopełk został osadzony na książęcym tronie w Pradze.
W tym samym roku Krzywousty ponownie wyprawił się przeciwko bratu. Powodem był bunt zorganizowany przez Zbigniewa, który nie wykonał polecenia juniora nakazującego mu spalenie jednego z grodów (chodziło o Kurów pod Puławami). Pretekstem do wystąpienia stało się również niedostarczenie przez brata posiłków na wyprawę pomorską. Zimą 1107/1108 przy pomocy połączonych sił rusko-węgierskich Bolesław zaatakował Mazowsze i zmusił brata do kapitulacji, co skończyło się jego całkowitym wygnaniem z kraju. Zbigniew wraz ze swoimi stronnikami schronił się w Pradze. Znalazł tam poparcie u Świętopełka. Bolesław natomiast stał się jedynowładcą na ziemiach polskich (faktyczne przejęcie władzy przez Krzywoustego nastąpiło rok wcześniej, gdy Zbigniew pozostawał jeszcze na Mazowszu, uznając zwierzchność młodszego brata).
W 1108 układ sił w Europie uległ zmianie. Świętopełk po porozumieniu się z królem niemieckim Henrykiem V złożył mu hołd lenny i uzyskał inwestyturę na Czechy. W tym samym czasie wzrosło napięcie niemiecko-węgierskie, a stosunki polsko-czeskie uległy pogorszeniu. Czesi wyprawili się na Polskę; w wyprawie tej wziął udział książę Zbigniew ze swoimi stronnikami. Bolesław unikał konfrontacji z powodu zaangażowania się ponownie w sprawy pomorskie. Nie udzielił też pomocy i schronienia wygnanemu Borzywojowi czeskiemu. W tym samym roku (1108) książę polski ponownie poprowadził dywersyjną wyprawę na Czechy, występując jako sojusznik króla węgierskiego Kolomana. Wyprawa ta była podyktowana najazdem niemiecko-czeskim na Węgry (oblężenie grodu Pożoń) oraz brakiem wypełnienia przez Świętopełka układu, na mocy którego do Polski miały powrócić grody śląskie (m.in. Racibórz, Kamieniec, Koźle). Bolesław udzielił poparcia Borzywojowi II, któremu chciał przywrócić władzę w Czechach. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem na skutek ataku Pomorzan. Junior był zmuszony przerzucić swoich wojów na północ państwa. Najazd został odparty. Z powodu zaistniałej sytuacji (dywersyjne ataki północnego sąsiada na Księstwo Polskie i wycofanie się Bolesława ze spraw czeskich) Borzywojowi nie udało się odzyskać tronu praskiego.
Wojna polsko-niemiecka (1109) roku
Odpowiedzią na agresywną politykę Bolesława była podjęta w 1109 przez Henryka V wyprawa odwetowa na Polskę (wojna polsko-niemiecka w 1109). Siły Henryka V były wspomagane przez czeskich wojów. Pretekstem stała się kwestia wygnanego Zbigniewa, który zabiegał o sprawiedliwość, zadośćuczynienie i pomoc w odzyskaniu utraconych domen. Władca niemiecki postawił Bolesławowi ultimatum. W zamian za zaniechanie wyprawy, zażądał od niego: oddania połowy państwa wygnanemu Zbigniewowi, uznania zwierzchnictwa cesarstwa, a także regularnego płacenia trybutu wynoszącego 300 grzywien srebra rocznie lub dostarczania 300 rycerzy na wyprawy wojenne. Bolesław żądania odrzucił. W czasie gdy pomiędzy stroną polską a niemiecką toczyły się pertraktacje, książę Polski był w trakcie wojny z Pomorzanami. Po zachodniej stronie Odry Henryk V natomiast pośpiesznie zbierał rycerstwo na wyprawę przeciw Księstwu Polskiemu. Zanim zakończyły się walki na Pomorzu, wojsko niemieckie zdołało podejść już pod Głogów.
Areną działań wojennych w 1109 stał się Śląsk (obrona Bytomia Odrzańskiego, Głogowa i Wrocławia). Dzięki obrońcom śląskich grodów Henrykowi V nie udało się odnieść zwycięstwa. Bolesław Krzywousty prowadził zaś wojnę podjazdową, która stopniowo zaczęła przynosić pozytywne efekty. Według legendy miał zwyciężyć Niemców w bitwie na Psim Polu, którego nazwa wzięła się od tego, że zabitych w bitwie rozszarpywały i zjadały dzikie psy z okolic. Ostatecznie niemiecki król wycofał się ze Śląska. Na uwagę zasługuje fakt udziału wieśniaków w obronie grodów, co nadawało walce charakter narodowy.
Druga wyprawa do Czech
W 1110 Bolesław podjął nieudaną wyprawę zbrojną na Czechy. Mimo pogromu wojów czeskich nad Trutiną przez tylne hufce polskiego księcia Krzywoustemu nie udało mu się osadzić na czeskim tronie swego pretendenta, Sobiesława I, brata Borzywoja II, wraz z którym schronił się w Polsce. Prawdopodobnie Bolesław nie chciał na nowo zadrażniać stosunków z Henrykiem V. W 1111 zawarto rozejm, w myśl którego Sobiesław I powrócił do Czech, a Zbigniew do Polski. Na mocy układu Bolesława z Henrykiem V Zbigniew został uposażony. Niewykluczone jest, iż Bolesław zgodził się na powrót brata na skutek nacisku ze strony licznych zwolenników wygnanego w 1108 księcia, gdyż przy opisie jego powrotu Gall w swojej Kronice nadmienił, że w otoczeniu Zbigniewa znajdowali się źli doradcy (do grona których mógł należeć także nieprzychylny Bolesławowi arcybiskup gnieźnieński Marcin). Tak więc książę za ich namową mógł rościć sobie prawa do zwierzchności nad przydzieloną mu przez brata częścią państwa, a w przyszłości także nad swoją częścią ojcowskiego dziedzictwa. Pierwszym krokiem ku temu było zastosowanie przez Zbigniewa ceremoniału królewskiego adwentu (nienależnego mu po uznaniu Bolesława za swojego zwierzchnika w Łęczycy w 1107), zastrzeżonego dla władców samodzielnych. Zbigniew przybył do kraju w otoczeniu orszaku, przed nim niesiono miecz. Mogło to zostać odebrane przez panującego w kraju Bolesława jako obraza majestatu i naruszenie warunków umowy między braćmi, na mocy której Zbigniew miał poddać się w zależność wasalną od Bolesława. Prawdopodobnie te czynniki zaważyły na decyzji Krzywoustego o oślepieniu Zbigniewa.
Klątwa
Zbrodnia popełniona na Zbigniewie zapoczątkowała kryzys monarchii piastowskiej. Czyn Bolesława spotkał się z potępieniem ze strony społeczeństwa. Źródła nie przekazują jednoznacznej informacji czy Krzywousty został wykluczony ze wspólnoty kościelnej. W literaturze istnieje pogląd, że arcybiskup gnieźnieński Marcin, stronnik Zbigniewa, nałożył nań ekskomunikę. Klątwa miała zwalniać wszystkich poddanych księcia z obowiązku posłuszeństwa. W celu jej zdjęcia Bolesław pościł przez 40 dni i rozdawał jałmużnę ubogim i dary możnym.
Niewykluczone, że Bolesław podjął decyzję o odprawieniu publicznej pokuty na skutek negatywnej reakcji społeczeństwa na oślepienie przezeń Zbigniewa. Celem jej była odbudowa nadwątlonego autorytetu panującego i zyskanie przychylności zwolenników Zbigniewa. Karę oślepienia stosowano w średniowiecznej Europie wobec buntowniczych możnowładców. Czyn Bolesława popełniony na przyrodnim bracie mógł zostać odebrany przez społeczeństwo piastowskiej monarchii patrymonialnej jako złamanie zasady solidarności z członkami panującej dynastii, godząc w fundament porządku publicznego.
Według przekazu Galla Anonima Bolesław otrzymał od brata Zbigniewa przebaczenie. W dalszej części swojej pokuty Bolesław udał się z pielgrzymką na Węgry, do opactwa św. Idziego w Somogyvárze i św. Stefana w Székesfehérvárze (pol. Białogród Królewski). Podjęta pielgrzymka do opactwa św. Idziego miała również cel polityczny – Bolesław zacieśnił więzi przyjaźni i sojusz z dynastią węgierską. Po powrocie do Gniezna podążył jeszcze do grobu św. Wojciecha, oddając się dalszej pokucie. Ubogich mieszkańców oraz duchownych obdarował licznymi darami i kosztownościami. Klątwa została zdjęta. Po odbytej pokucie książę polski poczynił bliżej nieokreślone zobowiązania wobec Kościoła.
O śmierci Zbigniewa nie zachowały się żadne informacje. W nekrologu klasztoru benedyktyńskiego w Lubiniu z dnia 8 lipca 1113 odnotowano śmierć mnicha tynieckiego, brata Zbigniewa. Informacja ta posłużyła historykom do wysnucia hipotezy, że chodzi o brata Krzywoustego. W informacji tej zaznaczono jednocześnie miejsce pochówku, wskazując na klasztor Benedyktynów w Tyńcu.
Polityka pomorska Krzywoustego
Odseparowanie się Pomorza za panowania Kazimierza Odnowiciela przyczyniło się do osłabienia Polski, której władcy drugiej połowy XI w. nie potrafili zjednoczyć wszystkich ziem, należących niegdyś do Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Próba podbicia tych obszarów przez Bolesława Śmiałego zakończyła się niepowodzeniem. Dopiero Bolesław Krzywousty, po pokonaniu Zbigniewa, odparciu pretensji Czech do Śląska i obronie granic polskich przed najazdem niemieckim w 1109, skierował ekspansję na Pomorze, które zamierzał uzależnić od Polski.
Umocnienie granic z Pomorzanami
Sprawie pomorskiej Bolesław poświęcił większość swojego życia. Cele polityczne Krzywoustego były dwojakie: umocnienie linii granicznej na rzece Noteć i podporządkowanie sobie Pomorza w formie poddania go politycznemu zwierzchnictwu Polski bez inkorporacji tych ziem poza Pomorzem Gdańskim oraz południowym pasem nadnoteckim. Do 1113 Bolesław umocnił swą granicę pomiędzy ziemiami pomorskimi a polskimi. Przebiegała ona wzdłuż linii: od ujścia Obry do Warty, wzdłuż Noteci z przedłużeniem do Wisły. Grodami granicznymi były: Santok, Wieleń, Nakło, Czarnków, Ujście, Wyszogród nad Wisłą. Niektóre źródła podają, że granica rozpoczynała się od ujścia Warty do Odry.
Zanim Bolesław przystąpił do ekspansji na ziemie terytorialne Pomorza Gdańskiego celem ich podboju, unormował stosunki polityczne z Czechami. Nastąpiło to w 1114 na wielkim zjeździe nad graniczną rzeką Nysą Kłodzką. Oprócz Bolesława wzięli w nim udział czescy dynaści: Władysław I, Otto II Czarny oraz Sobiesław I. Umowa została potwierdzona poprzez małżeństwo Krzywoustego, owdowiałego po śmierci Zbysławy Światopełkówny, z siostrą żon Władysława I i Ottona II Czarnego – Salomeą z Bergu.
Podbój Pomorza Gdańskiego
Po unormowaniu stosunków z Czechami Bolesław skierował swoje wysiłki przeciw Prusom, ok. 1115 dokonał zwycięskiej wyprawy, pustosząc ich ziemie plemienne. Wskutek tego na granicy północno-wschodniej zapanował spokój, co umożliwiło Krzywoustemu swobodne przygotowanie się do zdobycia Pomorza Gdańskiego. Podbój tej części pomorskich ziem, dokonany na przestrzeni lat 1115–1119, uwieńczył długoletnie zmagania polskiego władcy. Skutkiem było wcielenie terytoriów nad Wisłą, w tym kasztelanii nakielskiej, do ziem polskich. Północne granice Księstwa Polskiego zostały ustanowione prawdopodobnie na linii wzdłuż rzek Gwda i Uniesta (w późniejszych czasach nurty tych rzek stanowiły granicę pomiędzy Pomorzem słowiańskim a nadodrzańskim). Niewykluczone również, że granica przebiegała wzdłuż Łeby.
Książęta podbitych Gdańska i Słupska zostali odsunięci od władzy i mianowani komesami grodowymi. Bolesław wprowadził polską organizację urzędniczą, która miała chronić interesy Księstwa Polskiego. Tereny te ówcześnie pozostawały poza organizacją kościelną. Wcielenie ich nastąpiło dopiero na przełomie lat 1125/1126 za czasów legacji kardynała-biskupa Tusculum Idziego.
Bunt Skarbimira
Podczas walk na Pomorzu w Księstwie Polskim doszło do groźnego buntu palatyna Skarbimira z rodu Awdańców. Został stłumiony w 1117. Przebieg konfliktu Bolesława z Awdańcami jest trudny do odtworzenia z uwagi na brak źródeł. Przyczyną były prawdopodobnie rosnące wpływy tego rodu, ambicje możnowładcze i zazdrość Krzywoustego o ich coraz większą popularność. Za tym też kryła się zapewne chęć opozycyjnych możnych do wyniesienia Władysława II, pierworodnego Krzywoustego, do roli suwerennego władcy i sama obawa Bolesława przed utratą pozycji, jak to miało miejsce w konflikcie z Sieciechem. Wysuwano również inne domysły, jak porozumienie Skarbimira z Pomorzanami czy z wielkim księciem kijowskim Włodzimierzem Monomachem. Bunt ten mediewiści wiążą także z ustawą sukcesyjną Krzywoustego. Problem z zasadą dziedziczenia pojawił się w 1115 lub 1116 (po narodzinach syna Leszka). Według jednej z hipotez Skarbimir sprzeciwił się uchwaleniu statutu na skutek zmian planów sukcesyjnych Krzywoustego. Powodem tego były narodziny kolejnych jego synów. W stłumieniu buntu dużą rolę odegrał Piotr Włostowic, możnowładca śląski z rodu Łabędziów, który został kolejnym palatynem Bolesława. Pokonanego Skarbimira Bolesław ukarał oślepieniem. Zbuntowanemu palatynowi przypisuje się zaprzepaszczenie dokonań polskiego księcia w kwestii podboju Pomorza Gdańskiego.
Sprawa ruska
Prawdopodobnie za bunt Skarbimira byli współodpowiedzialni książęta ruscy – Włodzimierz Monomach wraz z synami. W 1117 Monomach dokonał wcielenia Wołynia do Rusi Kijowskiej i wypędził księcia wołyńskiego – Jarosława Światopełkowicza. Tenże szukał początkowo schronienia na Węgrzech, następnie w Polsce. Na miejsce Jarosława Monomach posadził syna Romana, a po jego śmierci w 1119 – młodszego, Andrzeja Dobrego, który w 1120 spowodował najazd na ziemie polskie przy wsparciu Połowców. Rok później Bolesław z wygnanym Jarosławem zorganizował odwetową wyprawę na Czerwień. Tym samym Krzywousty na kilka lat wmieszał się w spory dynastyczne Rurykowiczów.
Na początku lat 20. XII w. książęta ruscy nadal urządzali wespół z Połowcami łupieskie wyprawy na Polskę. Zahamowanie konfliktu Księstwa Polskiego z sąsiednim księstwem przemyskim przypisuje się palatynowi Piotrowi Włostowicowi, który w 1122 wziął do niewoli księcia Wołodara Jan Długosz umiejscowił to wydarzenie w 1122 oraz ponownie w 1134, gdzie na kartach jego kroniki pojawia się historia porwania Wołodara przez palatyna Piotra Włostowica. Kronikarz pomylił porwanie Wołodara z Jaropełkiem. Rok później Krzywousty ponownie zajął się sprawą Wołynia, gdzie chciał przywrócić władzę Jarosławowi. Przedsięwzięta wyprawa posiłkowana przez siły czeskie, węgierskie, przemyskie i trembowelskie nie powiodła się ze względu na śmierć Jarosława i zacięty opór obleganych włodzimierzan, wspomaganych przez stronników Skarbimira. Nieudana wyprawa zbrojna doprowadziła do zachwiania stosunków polsko-węgiersko-halickich.
Podbój Pomorza Zachodniego
W 1121 (lub 1119) książęta pomorscy Warcisław I i Świętopełk zostali pokonani przez wojów Bolesława w bitwie pod Niekładzem koło Gryfic. Krzywousty pustoszył ziemie pomorskie, burzył grody, przymusowo przesiedlał tysiące rodzin w głąb swojego kraju. Dalsza ekspansja polskiego księcia została skierowana na Szczecin (1121–1122). Bolesław zdawał sobie sprawę, że gród jest dobrze chroniony (naturalną ochronę nadawała mu Odra i jej rozlewiska). Ponadto Szczecin był silną twierdzą, podobnie jak Kołobrzeg. Jedyną drogą pod wały grodu stały się ścięte lodem mokradła. Niespodziewany atak przyniósł zwycięstwo. Rzeź mieszkańców dokonana przez wojów Bolesława zmusiła pozostałych przy życiu do posłuszeństwa polskiemu księciu.
Dalszy etap walk toczył się prawdopodobnie po zachodniej stronie rzeki Odry, gdzie Bolesław miał zająć tereny aż po Jezioro Morzyce (obecnie niem. Müritz). Obszary te były poza zasięgiem terytorialnym Pomorzan. Równolegle z ekspansją polskiego księcia od strony zachodniej trwał podbój tychże ziem przez ówczesnego księcia saskiego Lotara. Według źródeł sascy wojowie nadciągali znad Łaby w kierunku dzisiejszego Rostoku. Podbili Warnów, Czerespienian, Czyżan i część ziem doleńskich. Ekspansja prowadzona przez obu książąt prawdopodobnie była skutkiem wcześniejszych porozumień bądź bliżej nieznanego układu. Wskazywać na to miała późniejsza chrystianizacja ziem pomorskich.
W 1122 Bolesław zhołdował Pomorze Zachodnie, czyniąc tamtejszego księcia Warcisława I swym lennikiem. Książę pomorski zobowiązywał się do uznania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem, płacenia rocznego trybutu w wysokości 500 grzywien srebra oraz niesienia pomocy wojskowej na żądanie polskiego władcy. W kolejnych latach trybut uległ zmniejszeniu do 300 grzywien. Złamanie zaciętego oporu Pomorzan umożliwiło Bolesławowi dalsze podboje. W 1123 wojowie Krzywoustego dotarli prawdopodobnie do Rugii, lecz nie opanowali tych terenów.
Według współczesnych poglądów mediewistycznych polski książę zobowiązał się do płacenia daniny bądź trybutu na rzecz cesarza, o czym świadczą źródła z 1135. Przypuszcza się, że wysokość zobowiązania mogła wynosić 500 marek srebra rocznie. Nie wiadomo jednak czy Bolesław Krzywousty złożył hołd przed Henrykiem V, gdyż źródła nie przekazują danych o trybutarnej zależności od cesarzy w okresie 1121–1135.
Akcja chrystianizacyjna Pomorza Zachodniego
Aby silniej związać Pomorze z Polską, Bolesław zorganizował misję chrystianizacyjną. Krzywousty rozumiał, że chrystianizacja tych ziem byłaby skutecznym sposobem umocnienia jego władzy zwierzchniej. Chciał jednocześnie podporządkować je arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Pierwsze próby chrystianizacyjne, podejmowane przez bezimiennych misjonarzy, nie przyniosły spodziewanych efektów. Misja prowadzona pod opieką polskiego władcy przez Bernarda Hiszpana w latach 1122–1123 okazała się ponownym fiaskiem. Kolejne w latach 1124–1125 i 1128 przeprowadził biskup Otton z Bambergu (nazywany Apostołem Pomorza). Po odpowiednich uzgodnieniach z Bolesławem Krzywoustym odbył się w 1124 pierwszy etap chrystianizacji Pomorzan. Misja Ottona rozpoczęła się od jego pobytu na dworze Bolesława, skąd zaopatrzony w odpowiedni ekwipunek, straż i kilku duchownych ruszył na Pomorze Zachodnie.
Misjonarz został powitany przez Warcisława I na granicy Polski z Pomorzem Zachodnim, w okolicach Santoka. W Stargardzie książę obiecał swe wstawiennictwo w miastach pomorskich oraz zaoferował pomoc w podróży. Przydzielił także biskupowi do ochrony orszak 500 zbrojnych rycerzy i polecił najpierw uzyskać zgodę na chrzest starszyzny, potem zaś wieców plemiennych. Pierwsze działania misyjne były skierowane do Pyrzyc, następnie Kamienia, Wolina, Szczecina i powtórnie Wolina. W dwóch pierwszych chrystianizacja przebiegła bez oporu. W Kamieniu zadanie misjonarzom ułatwiło wstawiennictwo u dostojników żony Warcisława I. W Wolinie i Szczecinie, gdzie dominował kult bogów słowiańskich, natrafiono na zdecydowany opór tamtejszej ludności oraz kapłanów pogańskich. Przyjęcie chrześcijaństwa nastąpiło dopiero po obniżeniu trybutu rocznego nałożonego przez Bolesława Krzywoustego. Zburzono cztery gontyny pogańskie. Na ich miejscu powstały chrześcijańskie kościoły. Misja Ottona z 1124 zakończyła się erygowaniem biskupstw w Lubuszu dla Pomorza Zachodniego i Kruszwicy dla Pomorza Wschodniego (Gdańskiego), które podporządkowano arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu.
W 1127, na skutek zarazy oraz wysokiego trybutu nałożonego przez Polskę, nastąpiły pierwsze bunty pogańskie, którym skutecznie przeciwstawiał się książę Warcisław. Inicjatorami tych buntów byli dawni kapłani pogańscy. Ponadto doszło ze strony Pomorzan do kilku napadów na północne granice Polski. Latem 1128 Bolesław szykował wielką wyprawę odwetową, która mogła całkowicie zniweczyć wcześniejsze wysiłki chrystianizacyjne i pracę misyjną Ottona. Jednak dzięki dyplomacji biskupa nie doszło do otwartego konfliktu. W 1128 ponownie zorganizowano misję chrystianizacyjną na ziemiach pomorskich. Przy współudziale wojów i rycerzy polskich książę pomorski powitał Apostoła Pomorza pod Dyminem. Tym razem misja skupiła się na chrystianizacji ziem po zachodniej stronie Odry: Uznamu, Wołogoszczy i Choćkowa. Końcowy etap misji obejmował ponownie Szczecin, Wolin i Kamień Pomorski. Mimo reakcji pogańskiej w republikach miejskich chrystianizację ziem pomorskich uznawano za szczególny sukces w polityce pomorskiej Bolesława Krzywoustego.
W 1129 polski książę zawarł z Mikołajem, królem Danii i Szwecji, sojusz, skierowany przeciwko księciu Warcisławowi I i próbie podporządkowania Pomorza Zachodniego przez Lotara III, króla Niemiec. W odwecie za złupienie Płocka przez Warcisława I w 1128 Bolesław wraz z królem duńskim zajął Pomorze Zachodnie i wyspę Wolin.
Pod koniec lat 20. XII w. Bolesław rozpoczął wcielać w życie plan organizacji kościelnej Pomorza. Terytorium inkorporowanego Pomorza Gdańskiego włączono do diecezji kujawskiej, a nadnotecki pas ziemi – do diecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. Wcześniej na ziemi lubuskiej utworzono niewielką diecezję, w skład której Bolesław planował w przyszłości włączyć ziemie nadodrzańskie Pomorza. Ten zamysł jednak musiał ulec zmianie w wyniku odmiennych planów pomorskiego księcia Warcisława I oraz biskupa Ottona. Po porozumieniu postanowiono utworzyć odrębne biskupstwo pomorskie, nad którym pieczę miał sprawować uczestnik wypraw misyjnych, Wojciech.
Projekt arcybiskupa Norberta
W latach 30. XII w. powstał projekt arcybiskupa magdeburskiego Norberta, który zakładał podział Pomorza na dwie diecezje, włączone do archidiecezji magdeburskiej. Równocześnie odświeżono pretensje Magdeburga do zwierzchności kościelnej nad całą Polską. Aby uzasadnić swe pretensje, Norbert posłużył się falsyfikatem, z którego wynikało, że biskup poznański Unger był sufraganem biskupa Magdeburga. Pierwsza bulla była przygotowana już w 1131, jednak nigdy nie weszła w życie. Arcybiskup Norbert, pomimo przeciwności, dalej prowadził działania celem podporządkowania sobie Kościoła polskiego (1132–1133). Równocześnie analogiczne działania arcybiskup Hamburga przeprowadził przeciwko biskupom duńskim i szwedzkim. Do polskich biskupów wystosowano zaproszenie do stawiennictwa w Kurii.
Polscy biskupi nie stawili się przed papieżem Innocentym II (podobnie duńscy i szwedzcy), co spowodowało wydanie bulli (łac.) Sacrosancta Romana w 1133, w której potwierdzono prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim oraz nad projektowanymi diecezjami pomorskimi. Znamienne było to, że bullę tę wydano w dniu koronacji na cesarza króla niemieckiego Lotara III, co potwierdzało znaczenie polityczne podjętych działań podporządkowania kościoła polskiego i wdzięczność papieża wobec cesarza za wprowadzenie na Stolicę Piotrową i represji wobec episkopatów, które poparły jego kontrkandydata Anakleta II. Uroczyste (łac.) privilegium maius było uwieńczeniem działań Norberta. Krzywousty, chcąc ratować swoje dotychczasowe wysiłki w polityce pomorskiej, musiał zdecydować się na złożenie aktu hołdu lennego w Merseburgu w 1135. Po poparciu papieża Innocentego II przez polskich biskupów na synodzie w Pizie, w lipcu 1136 roku papież uznał prawa Gniezna do zwierzchności na polską prowincją kościelną i wziął pod bezpośrednią opiekę Watykanu arcybiskupstwo gnieźnieńskie.
Opanowanie Rugii i sojusz z Warcisławem I
Dla utrwalenia swojej władzy nad Pomorzem Bolesław Krzywousty przeprowadził w 1130 wyprawę na wyspę Rugię. Zawarł w tym celu sojusz z księciem duńskim Magnusem Silnym, który dostarczył Krzywoustemu swoją flotę w zamian za uzyskanie od niego poparcia w swoich dążeniach do tronu szwedzkiego. Flota Magnusa Silnego miała przetransportować oddziały Krzywoustego ku wybrzeżom Rugii. Do zamierzonej bitwy na wyspie nie doszło, ponieważ Ranowie na sam widok połączonych sił polsko-duńskich uznali zwierzchnictwo Bolesława.
W 1134 celem najazdu na duńską stolicę Roskilde Bolesław Krzywousty zawarł sojusz z księciem pomorskim Warcisławem I przeciw Erykowi Emune (sojusznikowi cesarza Lotara III). Rola polskiego księcia ograniczała się jedynie do pomocy Gryficie, nie wynikała natomiast z rzeczywistego zainteresowania sprawami duńskimi. Duńczycy po odparciu pierwszych ataków w odwecie prowadzili ekspansję na ziemie pomorskie.
Zjazd w Merseburgu
Podłoże polityczne zjazdu
W 1125 zmarł Henryk V. Jego następca, Lotar III, został uwikłany w spory o sukcesję. Aby uzyskać koronę cesarską, zaangażował się w sprawy papiestwa. W 1130 doszło do podwójnej elekcji na Stolicę Apostolską. Lotar III poparł papieża Innocentego II, licząc, że ten dokona koronacji. Wbrew oczekiwaniom koronacja Lotara III na cesarza nie zakończyła jego sporów z kontrpretendentami do sukcesji po Henryku V.
W 1130 Bolesław Krzywousty opanował tereny położone na lewym brzegu Odry po wyspę Rugię. Niemcy także rościły sobie prawa do tych ziem, ich wewnętrzna sytuacja polityczna i zaangażowanie w wojnę domową na Węgrzech nie pozwalały jednak na zbrojny konflikt. Bulla sprzyjającego Lotarowi III papieża Innocentego II (łac.) Sacrosancta Romana z 1133 przyznawała prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad projektowanymi przez Bolesława Krzywoustego diecezjami pomorskimi.
Śmierć króla Węgier Stefana II w 1131 doprowadziła w państwie do wojny domowej. Pretensje do tronu wysuwali: Bela, syn Almosa, oraz Borys, domniemany syn Kolomana. Za Borysem opowiedział się polski książę, który miał nadzieję na bliższy sojusz z Węgrami oraz współpracę z ruskimi książętami (książę węgierski był spowinowacony z linią Monomachowiczów). Krzywousty przecenił swoje siły wobec Beli, który miał szerokie poparcie w swoim kraju. Przeciw zbrojnej interwencji Bolesława w 1132 wystąpiły połączone siły Węgier, Czech, Austrii i Niemiec. W bitwie nad rzeką Sajó w 1132 koalicja odniosła znaczące zwycięstwo nad polskim księciem, zmuszając go do odwrotu.
Sukcesy na Węgrzech wykorzystał czeski książę Sobiesław I, wasal cesarza, który w latach 1132–1134 wielokrotnie prowadził najazdy na Śląsk. Kwestia przynależności Śląska została poddana pod rozstrzygnięcie sądu Lotara III.
Próba sił przed zjazdem w Merseburgu
W lutym 1134 książę czeski Sobiesław I oraz posłowie króla Węgier Beli II wraz z biskupem białogardzkim Piotrem udali się do Altenburga, gdzie przedstawili zarzuty sformułowane przeciwko polskiemu księciu. Następnie akt oskarżenia wnieśli przed tron cesarski z prośbą o interwencję (wstępne ustalenia nastąpiły już dwa lata wcześniej). Cesarz przyjął prośbę, występując jako arbiter w sporach dynastycznych środkowej Europy.
Jednocześnie Bela II wraz z księciem przemyskim Władymirką przedsięwziął wyprawę zbrojną przeciw Polsce. Połączone siły zajęły Małopolskę, docierając pod Wiślicę. Bolesław krótko po tych wydarzeniach otrzymał wezwanie przed sąd cesarski do Magdeburga na dzień 26 czerwca 1135. Grał jednak na zwłokę, wysyłając jedynie swoich posłów. Cesarz odesłał delegację i zażądał osobistego stawiennictwa polskiego księcia, wyznaczając nowy termin na 15 sierpnia 1135, tym razem w Merseburgu. Bolesław Krzywousty zdawał sobie sprawę, że bez porozumienia z Lotarem III nie utrzyma kontroli nad niedawno podbitymi ziemiami na zachodniej stronie Odry oraz Rugią. Pozycję Bolesława dodatkowo osłabiła śmierć w 1134 roku króla Szwecji Magnusa Silnego, który od końca lat dwudziestych był jego sojusznikiem (córka Bolesława Ryksa Bolesławówna była jego żoną).
Jeszcze przed rozpoczęciem zjazdu w Merseburgu Bolesław Krzywousty nakłonił jednego z książąt Pomorza Zachodniego – Racibora I do wystąpienia zbrojnego przeciwko Danii. Miał to być wyraz ostentacji wobec cesarza Lotara III, ponieważ król Danii podlegał zwierzchnictwu Niemiec. Atak w sile 650 łodzi (po 44 wojów i 2 konie) skierowano na bogate norweskie miasto portowe Konungahelę.
Postanowienia zjazdu
Do zjazdu doszło 15 sierpnia 1135. Podczas hołdowniczego ceremoniału cesarz Lotar III uznał polskie prawa do Pomorza. Bolesław natomiast zgodził się na poddanie wasalne z ziem pomorskich oraz zapłacenie trybutu w wysokości 6 tys. grzywien srebra z tychże ziem. Polska strona wyraziła zgodę na zawarcie pokoju z Węgrami, uznając Belę na Węgrzech. Pokój miał zostać przypieczętowany mariażem córki Bolesława – Judyty, z synem Beli II – Gejzą (do zawarcia małżeństwa nie doszło). W sprawie sporu polsko-czeskiego Bolesław nie godził się na żadne mediacyjne rozstrzygnięcie kwestii przez sąd cesarski. Twierdził, że nie można traktować suwerennego władcy, za jakiego się uważał, na równi z lennikiem cesarskim, jakim był Sobiesław, książę czeski. Lotar III, nie mogąc dojść z Bolesławem do porozumienia, zaproponował przeniesienie sprawy do późniejszych pertraktacji.
Zjazd zakończył się uroczystościami kościelnymi, podczas których Krzywousty niósł cesarski miecz. Był to zaszczyt przyznawany jedynie suwerennym władcom. Pośrednim sukcesem polskiej dyplomacji było unieważnienie przez papieża Innocentego II bulli z 1133 i uznanie metropolitalnych praw Gniezna na synodzie w Pizie w 1135. 7 lipca 1136 w swej bulli protekcyjnej – (łac.) Ex commisso nobis a Deo – papież zawarł potwierdzenie wyłącznej i później nigdy niekwestionowanej zwierzchności Gniezna nad diecezjami polskimi.
Schyłek panowania i śmierć
Unormowanie stosunków z sąsiadami
Po wejściu do obozu cesarskiego Polska unormowała swoje stosunki z Czechami na zjeździe książąt w Kłodzku w 1137 (tzw. pokój kłodzki), jednak szczegóły zawartych tam porozumień nie są znane. Układ ten potwierdzono w grodzie Niemczy, gdzie podczas uroczystości Władysław, najstarszy syn Krzywoustego, trzymał do chrztu Wacława, syna Sobiesława I.
W ostatnich latach życia polski książę zajmował się przede wszystkim polityką małżeńską swoich dzieci mającą służyć umocnieniu stosunków z ościennymi krajami. Jeszcze w 1137 Bolesław zacieśnił stosunki z Rusią poprzez mariaż syna Bolesława Kędzierzawego z Wierzchosławą, córką księcia ruskiego Wsiewołoda Mścisławicza. Natomiast pod sam koniec życia umocnił więzi polityczne z Węgrami poprzez małżeństwo syna Mieszka z córką króla węgierskiego, Elżbietą.
Śmierć księcia
Bolesław Krzywousty zmarł 28 października 1138 prawdopodobnie w Sochaczewie. Brak jest źródłowych zapisów o okolicznościach jego śmierci. XII-wieczne źródła nie podały informacji o miejscu pochówku Bolesława Krzywoustego. Dopiero w XV w. Jan Długosz wskazał, że grób księcia znajduje się w Płocku. Nie podał natomiast, skąd zaczerpnął tę wiadomość. Przypuszczalnie kronikarz oparł się na autopsji bądź na danych z zaginionego Rocznika mazowieckiego. Kanonik płocki z przełomu XVI/XVII w., Wawrzyniec Wszerecz, spisał relację o złożeniu we wspólnej trumnie w bazylice katedralnej w Płocku szczątków Bolesława, Władysława Hermana i kilku Piastów mazowieckich.
Rodzina Bolesława Krzywoustego
Małżeństwa Bolesława
Bolesław Krzywousty był żonaty dwa razy.
Zbysława Światopełkówna (1085/1090–1114), pierwsza żona Bolesława, pochodziła z dynastii Rurykowiczów. Była córką Światopełka II Michała (1050–1113), księcia połockiego (1069–1071), nowogrodzkiego (1078–1088), turowskiego (1088–1093) i wielkiego księcia kijowskiego (1093–1113). Małżeństwo Zbysławy i Bolesława zostało zawarte prawdopodobnie w 1103 z myślą o przyszłym wsparciu militarnym Bolesława ze strony księcia kijowskiego w walce ze Zbigniewem i jego zwolennikami. Przypieczętowany mariażem sojusz polityczny między Polską i Rusią miał również ograniczyć notoryczne napady książąt halicko-trembowelskich na oba kraje. Do śmierci Zbysławy między Polską a księstwem halicko-wołyńskim panowały przyjazne stosunki polityczne.
Salomea z Bergu (1093/1101 – 27 lipca 1144), druga żona Krzywoustego, była córką Henryka von Berg-Schelklingena, hrabiego Bergu. Zawarcie małżeństwa nastąpiło w styczniu lub lutym 1115. Mariaż był podyktowany ówczesną sytuacją polityczną. Został zawarty przy okazji podpisania pokoju między Polską a Czechami. Salomea pochodziła z potężnej i wpływowej rodziny książęcej, która po śmierci cesarza Henryka V w 1125, wskutek poparcia opozycji w Niemczech, straciła swoje wpływy polityczne na dworze Lotara III.
W starszej literaturze mylnie była uważana za żonę Bolesława Adelajda, córka Henryka IV. Informacja o tym, że po śmierci Zbysławy Bolesław poślubił ją w Bambergu w 1110, była podawana za Janem Długoszem i Arsewuszem Sulgerem. Pogląd ten zakwestionował Oswald Balzer.
Potomstwo ze Zbysławą Światopełkówną
Władysław II Wygnaniec (1105 – 30 maja 1159), jedyny syn Bolesława i Zbysławy, był księciem krakowskim, śląskim, sandomierskim, wschodniej Wielkopolski, kujawskim, wschodniopomorskim i zwierzchnim zachodniopomorskim (1138–1146). Gall Anonim podał, że przyszły następca tronu urodził się w zimie 1107/1108, jednak pominął wskazanie płci i imienia dziecka. Rocznik świętokrzyski i Rocznik kapitulny odnotowały urodzenie Władysława pod 1105.
NN, córka (najpóźniej 1112 – po 1124) w 1124 poślubiła Wsiewołoda Dawidowicza, księcia muromskiego, o którego żonie wiadomo tyle, że pochodziła z Polski. Jej filiacja nie jest pewna, mogła być zarówno córką Bolesława i Zbysławy, jak pochodzić z rodu Awdańców i być córką Skarbimira.
Starsza literatura przypisywała małżeństwu Bolesława i Zbysławy troje dzieci. Oprócz Władysława II i nieznanej z imienia córki za potomka płci męskiej z tego związku uchodził nieznany z imienia syn. O narodzinach NN, syna (ok. 1107/1108–?) napisał Gall Anonim. Według Oswalda Balzera podana przez kronikarza informacja mogła zawierać nieznany fakt narodzin drugiego syna ze związku Bolesława i Zbysławy. Zdaniem badacza potomek ów zmarł krótko po narodzinach. W innym natomiast miejscu Gall wskazał, że wzmianka mogła tyczyć pierworodnego Bolesława, Władysława II. Karol Maleczyński uważał, że w źródłach, tj. Roczniku świętokrzyskim i Roczniku kapitularnym, traktujących o narodzinach pierworodnego syna Bolesława i Zbysławy pod rokiem 1105, mogła zajść pomyłka.
Potomstwo z Salomeą z Bergu
Z małżeństwa z Salomeą Bolesław miał 6 synów i 6 córek.
Leszek (1115/1116 – 26 sierpnia przed 1131) był najstarszym synem Bolesława i jego drugiej żony. Prawdopodobnie zmarł w dzieciństwie.
Ryksa (1116 – po 25 grudnia 1155), najstarsza córka Bolesława i Salomei, w 1129 poślubiła księcia duńskiego Magnusa Silnego, późniejszego króla Szwecji. Małżeństwo miało zapewnić Polsce poparcie Duńczyków w wojnie z Niemcami, jednak w 1134 Dania wzięła w konflikcie stronę niemiecką. Po śmierci Magnusa w 1134 Ryksa wróciła do Polski. Ponownie została wydana za mąż za Włodzimierza, syna Wsiewołoda Mścisławowicza, księcia nowogrodzkiego. Małżeństwo to zostało zawarte w celu pozyskania dla Polski sojusznika przeciwko Węgrom. Po śmierci drugiego męża i ojca Ryksa poślubiła Swerkera I, króla Szwecji.
NN, córka (1117/1122 – po 1132) była narzeczoną lub żoną Konrada z Plötzkau, margrabiego Marchii Północnej.
Kazimierz, zwany w historiografii Starszym (1117/1122 – 19 października 1131), według źródeł (m.in. Rocznik kapituły krakowskiej) zmarł w wieku 9 lat. Jan Długosz w swojej kronice uważał, że Kazimierz był synem ze związku Bolesława i Adelajdy, rzekomej żony księcia.
Bolesław IV Kędzierzawy (1121/1122 – 5 stycznia 1173), książę mazowiecki i kujawski (1138–1146), krakowski, gnieźnieński i kaliski (1146–1173), sandomierski (1166–1173), w wieku 12 lat został ożeniony z Wierzchosławą, córką Wsiewołoda Mścisławowicza, księcia nowogrodzkiego. Jan Długosz pod 1127 podał, że Bolesław Kędzierzawy, podobnie jak Kazimierz Starszy, był synem ze związku Bolesława i Adelajdy.
Mieszko III Stary (1122/1125–13/14 marca 1202), książę wielkopolski (1138–1202), książę krakowski (1173–1177, 1190, 1199–1202), kaliski (1173–1202), zwierzchni Pomorza Gdańskiego (1173–1202) i kujawski (1195–1198), najpóźniej w 1140 został ożeniony z Elżbietą, siostrą Beli, króla węgierskiego. Mariaż został zawarty w ramach spełnienia jednego z postanowień układu merserburskiego.
Gertruda (1126/1135 – 7 maja 1160) była zakonnicą w Zwiefalten.
Henryk Sandomierski (ok. 1130 – 18 października 1166), książę sandomierski (1146–1166), według Jana Długosza miał urodzić się w 1132. Kolejną wzmiankę o nim kronikarz zawarł pod 1139, opisując podział księstwa na dzielnice. Kazimierz Maleczyński przesunął datę jego urodzenia na okres między 1127 a 1131. Za życia Krzywoustego Henryk Sandomierski nie odegrał ważnej roli politycznej. Zginął w 1166 w bitwie z Prusami, nie pozostawiając potomków.
Dobroniega Ludgarda (1128/1135 – po 1160) po śmierci ojca została wydana ok. 1141/1142 przez Salomeę za mąż za Dytryka z dynastii Wettynów, margrabiego dolnołużyckiego, który niedługo potem rozwiódł się z nią.
Judyta (ok. 1133 – 8 lipca 1171/1175) w 1136 została przeznaczona na żonę Beli, króla węgierskiego. Jednak małżeństwo nie doszło do skutku i Judyta w 1148 poślubiła Ottona I, margrabiego Brandenburgii, syna Albrechta Niedźwiedzia.
Agnieszka (1137 – po 1182) ok. 1140–1141 została przeznaczona na żonę jednego z synów Wsiewołoda, księcia ruskiego. Mariaż miał zapewnić wsparcie Rusi w sporze synów Salomei z Władysławem II, ich przyrodnim bratem. Do małżeństwa jednak nie doszło i Agnieszka w 1149/1151 poślubiła Mścisława Iziasławicza, księcia perejasławskiego, łuckiego, wołyńskiego, wielkiego księcia kijowskiego.
Kazimierz II Sprawiedliwy (1138 – 5 maja 1194), książę wiślicki (1166–1173), sandomierski (1173–1194) i krakowski (1177–1194), mazowiecki i kujawski (1186–1194), przez długi okres był uważany za pogrobowca i przez to nieuwzględniany w testamencie ojca.
Starsza literatura przypisywała Bolesławowi i Salomei jeszcze dwie córki: Adelajdę i Zofię. Adelajda (ok. 1114 – 25 marca przed 1132) była żoną Adalberta Pobożnego. Współczesna nauka kwestionuje, że była córką Bolesława. Zofia (?–10 października 1136) prawdopodobnie była matką Mateusza, biskupa krakowskiego.
Genealogia
Ustawa sukcesyjna (testament Bolesława Krzywoustego)
Zasada pryncypatu-senioratu
Doświadczenia wyniesione z własnego domu doprowadziły do ustanowienia przez Bolesława sukcesji i podziału sfer wpływów pomiędzy synów. Na powiernika i wykonawcę swych postanowień wyznaczył długoletniego palatyna Piotra Włostowica. W swoim testamencie, zwanym również statutem lub aktem, Krzywousty wprowadził w Polsce zasadę pryncypatu-senioratu, chcąc w ten sposób zachować jedność państwa i zapobiec walkom o władzę między synami. Rozporządzenia w sprawie sukcesji weszły w życie tuż po śmierci Bolesława, natomiast nie jest znana data ich ustanowienia. Przypuszcza się, że mogło to nastąpić w 1115 lub 1116, po narodzinach syna Leszka, lub po stłumieniu buntu palatyna Skarbimira (1117). Źródła wskazują, że oryginalny dokument ustawy sukcesyjnej powstał w 1137. Anulowany został w 1180 i następnie przywrócony przez papieża Innocentego III na skutek petycji książąt śląskich (1210), jednak historycy podważają zatwierdzenie statutu przez papieża z uwagi na brak jakichkolwiek informacji.
Zasada sukcesji polegała na tym, że kolejnym władcą księstwa, czyli princepsem rezydującym w dzielnicy pryncypacko-senioralnej, zostawał najstarszy w momencie śmierci dotychczasowego princepsa przedstawiciel dynastii piastowskiej. W źródłach istnieje rozbieżność w kwestii sprawowanej ówcześnie władzy. Papież Innocenty III mówił o pryncypacie, zaś Wincenty Kadłubek o starszeństwie i primogeniturze. Kadłubek połączył w jednym zdaniu dwa systemy, tj. sposób dziedziczenia władzy zwierzchniej ze sposobem dziedziczenia władzy w poszczególnych dzielnicach, gdzie miała obowiązywać primogenitura. Wśród historyków istnieje pogląd, że Bolesław Krzywousty nie ustanowił senioratu, lecz primogeniturę przynależną wyłącznie Władysławowi II i jego następcom. Przyczynkiem do takiej hipotezy miały być objęcie i charakter sprawowanej władzy przez Bolesława Kędzierzawego w 1146.
Podział państwa
Bolesław podzielił państwo na następujące dzielnice:
Dzielnica senioralna ze stolicą w Krakowie miała być niedziedziczna i niepodzielna. Składały się na nią ziemie krakowska, sieradzka i łęczycka, a także Pomorze Gdańskie, być może także zachodnia część Kujaw z Kruszwicą i wschodnia część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem. Przynależność wschodniej Wielkopolski i zwłaszcza Kujaw do dzielnicy senioralnej jest jednak kwestionowana przez część badaczy
Władysław II otrzymał Śląsk ze stolicą we Wrocławiu oraz ziemię lubuską zapewne już w latach 1124–1125 po ślubie z Agnieszką Babenberg. Jako najstarszy wśród synów Krzywoustego został pierwszym seniorem (princepsem),
Bolesław IV – Mazowsze ze stolicą w Płocku oraz Kujawy (ewentualnie tylko wschodnią część Kujaw).
Mieszko III otrzymał Wielkopolskę ze stolicą w Poznaniu, być może bez ziemi gnieźnieńskiej i kaliskiej (o ile weszły w skład dzielnicy senioralnej).
Henryk Sandomierski natomiast ziemię sandomierską ze stolicą w Sandomierzu z Lubelskiem aż po Bug ku północy i wschodowi.
Salomea, wdowa po Bolesławie, otrzymała jako tzw. oprawę wdowią ziemię łęczycką lub sieradzko-łęczycką. Po jej śmierci ziemie te miały być włączone do dzielnicy senioralnej. Kazimierz II, najmłodszy syn Bolesława, nie został uwzględniony w ordynacji, gdyż urodził się po śmierci ojca bądź na krótko przed nią. Pomorze Zachodnie jako lenno miało pozostawać pod kontrolą princepsa.
Wśród mediewistów istnieje pogląd, że statut Krzywoustego nie przewidywał dziedziczenia ziem przez potomków jego synów. Po ich śmierci dzielnice te miały zostać włączone do domen seniora. Późniejsze walki jednak sprawiły, że zarządzane przez nich prowincje przekształciły się w dziedziczne dzielnice.
Rozbicie dzielnicowe
Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego, zwanego również rozdrobnieniem feudalnym – zjawisko spotykane w średniowiecznej Europie. Występowało m.in. na Rusi, Węgrzech i w Niemczech. Z jednej strony były to czasy walk wewnętrznych i osłabienia państwa, z drugiej – okres ogromnej dynamiki rozwoju wewnętrznego, kultury oraz poprawy bytu szerokich mas ludności. Rozkład ówczesnego prawa książęcego według współczesnej historiografii miał także dobre strony, do których zaliczyć można: przebudowę ustroju państwa na nowych podstawach gospodarczych oraz zwiększenie odpowiedzialności za losy kraju jej górnych warstw.
Organizacja państwa Bolesława Krzywoustego
Dokładne poznanie organizacji wewnętrznej XII-wiecznego państwa polskiego jest niemożliwe. Brak dokumentów z ówczesnego okresu i szczątkowe wiadomości kronikarzy stanowią problem w poznaniu działających mechanizmów zarządzania księstwem.
Księstwo Bolesława było podzielone na prowincje, a te na okręgi grodowe (kasztelanie). W ich obrębie pozostawały opola. Zasięg terytorialny prowincji odpowiadał późniejszym dzielnicom. Przypuszcza się, że utworzono 6–7 takich prowincji: mazowiecką, śląską, wielkopolską, krakowską, sandomierską i kalisko-łęczycką oraz pomorską (z ziem Pomorza Wschodniego). W okresie panowania Krzywoustego na terenach pogranicznych podejmowano próby zorganizowania marchii na wzór niemiecki. Poświadczone źródłowo są marchie: głogowska, gdańska i prawdopodobnie lubuska. Prawdopodobnie Bolesław posiadał dobrze zorganizowane grody, które pełniły funkcje polityczne, ekonomiczne i administracyjne.
Państwo pierwszych Piastów miało charakter patrymonialny. Dwór książęcy (łac.) curia ducis był centralnym ośrodkiem władzy, do którego należała bliska rodzina panującego (wraz z osobnym dworem księżny), dostojnicy świeccy i duchowni i podlegający im niżsi urzędnicy, rycerstwo dworskie oraz pracownicy kancelarii książęcej i kapelani. Najważniejszą rolę na dworze Władysława Hermana, a następnie Bolesława pełnił palatyn (wojewoda). Funkcja palatyna (łac.) comes palatinus obejmowała główne dowództwo podczas wypraw wojennych (w zastępstwie władcy), obronę terytorium państwa, nadzór nad administracją państwową (rola naczelnika dworu książęcego), kontrolę i mianowanie naczelników grodu oraz sprawowanie sądów. Urząd palatyna został zlikwidowany w 1180. Już za panowania Mieszka II nastąpił rozwój polskiego aparatu urzędniczego. Komornik (łac.) camerarius, zarządzał gospodarką dworu książęcego i państwa. Nad określonymi dziedzinami gospodarki księcia pełnili pieczę cześnik, stolnik, strażnik, miecznik, koniuszy, łowczy. Za panowania Bolesława pojawił się urząd kanclerza, kierującego pracą kancelarii i kaplicy książęcej (łac.) capella, którą tworzyło grono duchowieństwa świeckiego lub zakonnego. Do władzy centralnej należeli również: skarbnik, mincerz i inni. W czasach Krzywoustego ze strukturą państwową ściśle była związana organizacja Kościoła polskiego. Kościół podlegał panującemu, który posiadał prawo inwestytury.
Dwór książęcy utrzymywał kontakt z ogółem poddanych za pośrednictwem systemu urzędów grodowo-terytorialnych. Prowincją zarządzał naczelnik (łac.) princeps terrae, comes, pan głównego grodu. Utrzymywał zwierzchność nad naczelnikami grodowymi (łac.) comes. Do kasztelanów (rządców grodowych) należało sprawowanie lokalnej władzy cywilnej, pobieranie świadczeń od ludności, organizowanie obrony i prawdopodobnie sprawowanie sądów. Rządcom podlegali komornicy, żupani, mincerze, celnicy i poborcy. Wszelkie ważniejsze funkcje w księstwie sprawowali możni. Kasztelanie skupiały grupy możnowładztwa, urzędników i grup służebnych. Jedni stanowili otoczenie księcia, inni sprawowali urzędy, pozostali natomiast rolę aprowizacyjną. Zarządzający przygranicznymi marchiami margrabiowie byli podporządkowani bezpośrednio księciu polskiemu i mieli większe kompetencje niż naczelnicy prowincji czy grodów.
Pod koniec XI w. zanikła drużyna książęca. Zastąpił ją zachodnioeuropejski model wojska składającego się z rycerstwa. Terminem (łac.) milites, który dotychczas stosowano na określenie żołnierzy, zaczęto nazywać kategorię rycerzy pasowanych i wojów, którzy mogli sobie pozwolić na utrzymanie konia. Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława złożone były z trzech rodzajów wojsk: dawnej drużyny książęcej (oddziału nadwornego), drużyny możnowładców i pospolitego ruszenia, składającego się z oddziałów drobnych feudałów oraz chłopów (według innych poglądów skład pospolitego ruszenia stanowiły przyboczne oddziały możnych, duchownych i świeckich).
Przyboczne oddziały księcia były formowane z orszaku składającego się z jego rówieśników (pod koniec XI w. tzw. „nowi ludzie” – starszyzna plemienna, przywódcy lokalni i naczelnicy opolni, którzy pretendowali do udziału w rządach, wysyłali swoich potomków na dwór książęcy, gdzie towarzyszyli księciu). Stosunek Bolesława do jego drużyny przybocznej charakteryzuje wygłoszona prawdopodobnie przez Krzywoustego inwokacja, którą na łamach Kroniki przedstawił Gall Anonim:
Możnowładcy utrzymywali własne drużyny, do których zaliczano uboższe rycerstwo wspomaganych przez chłopów. Za ich uzbrojenie odpowiadał możny. M.in. drużynników wyposażano w broń drzewcową (np. włócznia), obuchową (np. maczuga), tnącą (np. miecz) i miotającą (np. kusza, łuk, proca) oraz tzw. uzbrojenie ochronne (tarcza, hełm, pancerz). Drużyny te z czasem stały się większe od książęcej, np. Sieciecha. Podczas konfliktów początku XII w. możni powoływali także pospolite ruszenie, szczególnie z ziem zagrożonych. Całość pospolitego ruszenia dzielono na oddziały, którym nadawano nazwy od głównych grodów rejonu, z którego pochodzili (np. hufce kruszwiczan). W przypadku większego konfliktu zbrojnego do oręża powoływano także samodzielne oddziały chłopów (np. podczas wojny polsko-niemieckiej w 1109).
Obok możnowładców, którzy byli związani z panującym i jego dworem, oraz wojami na społeczeństwo czasów Krzywoustego składali się wolni chłopi i chłopi służebni (przywiązani do miejsca zamieszkania). Odrębną grupę społeczną stanowili ludzie wolni, tzw. goście (nieposiadający własnego majątku), wojownicy (łac.) milites gregarii, posiadający gospodarstwa rolne i zaliczani do ludności pospolitej. Na końcu tej drabiny społecznej stali niewolni (brańcy wojenni, bądź ich potomkowie). Nie różnili się od wolnych chłopów, jednak ich powinności wobec pana były większe. Ludności niewolnej używano do posług osobistych bądź do pracy na roli na rzecz panującego.
Wszystkie dziedziny życia w państwie regulowało prawo książęce (łac.) ius ducale. Terminem tym określało się wszelkie uprawnienia książęce, w stosunku do poddanych lub dóbr, egzekwowaniu rozmaitych świadczeń, danin i posług. Rozbudowany aparat państwowy i kościelny utrzymywał się dzięki świadczeniom ze strony ludności wytwarzającej dobra materialne. Główny ciężar podatkowy spoczywał na najniższej klasie społecznej – chłopstwie (łac.) heredes, rustici ducis, possesores. Do nich należało składanie określonych danin, dziesięcin, podatku podworowego (w postaci jednej krowy, na którą składała się cała wieś), podymnego, poradlnego, narzazu (za wypas trzody chlewnej w lasach), stacji lub stanu (obowiązku ugoszczenia panującego i jego dworu), posług komunikacyjnych (przewodów, powozów, podwód), łowieckich, wojskowych, stróży (stróżowania w grodzie), danin z regaliów i z kar sądowych. Ponadto poddani byli zobowiązani do naprawy dróg, mostów, budowy i utrzymania grodów.
Bulle Krzywoustego
Z pięciu najstarszych zachowanych pieczęci polskich władców cztery zostały odkryte w różnych miejscach na przestrzeni lat 2002–2006, jedna natomiast ponad 100 lat wcześniej. Polscy archeologowie dokonali odkryć w miejscowości Głębokie (2002), na Ostrowie Tumskim (2005), w Gnieźnie (2005) oraz w nieujawnionym miejscu we wsi Susk koło Sierpca oddalonej 32 km od Płocka (2006). Pierwsze wstępne badania sugerowały, że bulle mogły należeć do pieczęci książęcej Krzywoustego. Zostały wykonane z ołowiu, materiału trwałego, lecz niezbyt plastycznego o średnicy 36–40 mm. Ołowianymi pieczęciami posługiwano się na dworach europejskich. Znane są pieczęcie miejskie oraz zakonów rycerskich. Okazjonalnie, przy ważniejszych dokumentach (aktach prawnych) stosowano złote bulle.
Odkryte dotąd polskie bulle książęce należą do dwóch zasadniczych typów, różniących się zarówno formą legend (rozbudowane, zapisane na awersie w dopełniaczu, z wyrazem (łac.) sigillum w typie I i krótkie, wyrażone w mianowniku w typie II), jak i wspomnianym odmiennym ukazaniem św. Wojciecha, raz w ujęciu pontyfikalnym, z pastorałem i księgą, w drugim przypadku – z pastorałem, w geście nałożenia ręki, dobrze widocznym na zdjęciach – wykonanych przed konserwacją zabytku. Użycie formy dopełniaczowej na polskich świeckich pieczęciach w XII w. to ewenement (niespotykany nigdzie indziej), mający swój jedyny ówczesny odpowiednik monetarny w denarze typu II Bolesława Krzywoustego z legendą: (łac.) Denarivs ducis Bolezlai. Pod koniec życia Bolesława na inskrypcjach powrócono do statecznej formy mianownikowej: (łac.) Dvx Bolezlavus. Według S. Suchodolskiego bulle służyły do uwierzytelniania dokumentów książęcych m.in. listów, przywilejów, wyroków itp…, natomiast według T. Jurka – mogły służyć także do zabezpieczenia obiektów zamkniętych (drzwi, skrzynie, relikwiarze).
W październiku 2006 Komisja Historyczna Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk potwierdziła, że odkryte w latach 2002–2005 bulle należały do księcia Bolesława Krzywoustego.
Mennictwo w czasach Krzywoustego
W okresie Bolesława III w użyciu były dwustronne polskie denary, które dominowały nad monetą obcą. Pierwszy znany denar doby Krzywoustego był opatrzony legendą polową z napisem (łac.) Bolezlav. Do innych – powszechnie używanych – należały monety z napisem (łac.) Bolezlavs, denarivus, dicis Bolezlai lub ze św. Wojciechem w awersie. Kolejne emitowane monety nie posiadały legendy. Odbiegały one najczęściej od standardowych podstaw wagowych: były o wiele lżejsze, wybijane w celach czysto ekonomicznych.
Za panowania Bolesława w Polsce pojawiły się także wzorowane głównie na technice magdeburskiej brakteaty, które jako jedne z najstarszych w Europie były emitowane przez mennice książęce. Rozróżnia się dwa typy brakteatów bolesławowskich. Typ młodszy (tzw. typ II) przedstawia korzącego się przed św. Wojciechem władcę. Święty wyciąga nad nim rękę w geście protekcji. W legendzie znajduje się napis (łac.) Bolezlaus Adalbertus. Brakteat ten początkowo zaliczano do pokutnych, gdyż łączono go z pokutą Bolesława po zbrodni na Zbigniewie. Prawdopodobnie powstała w Krakowie w 1127. Drugi brakteat Bolesława (tzw. typ I) jest rzadziej spotykany. Przedstawia św. Wojciecha w szacie biskupiej, trzymającego pastorał i Ewangelię. Legenda monety określa postać jako arcybiskupa gnieźnieńskiego. Dalsze badania wykazały, że moneta została wyemitowana w dobie zjazdu merseburskiego lub po śmierci księcia polskiego (1138). Obecnie jest nazywana protekcyjną, gdyż stempel na niej obrazuje opiekę św. Wojciecha dla Bolesława, który, mimo złożonego w 1135 hołdu, za jedynego swojego protektora uznaje świętego. Jest to jeden z nielicznych przykładów zastosowania propagandy politycznej w legendzie monety. Według A. Schmidta moneta ta jest arcybiskupią, która została wybita w Gnieźnie, najprawdopodobniej w 1135.
Prócz dwóch przedstawionych brakteatów z czasów Bolesława Krzywoustego istnieje jeszcze jeden, który obecnie jest zaliczany do najstarszego spośród znanych w numizmatyce. Brakteat znaleziony w Brzegu (gm. Pęczniew) zachował się w 2/3 części z całości, wadze 0,61 g i średnicy 27 mm. Moneta przedstawia postać władcy w koronie, z uniesionym mieczem i wyciągniętą ręką. Początkowo wiązano jej pochodzenie z Władysławem II Wygnańcem. Dalsze badania prowadzone m.in. przez A. Mikołajczyka identyfikowały ją z księciem Krzywoustym. Wśród badaczy jednak do dziś istnieją rozbieżności, w kwestii przypisania jej do określonego władcy, z uwagi na niepełne zachowane inskrypcje.
Mennice książęce znajdowały się we Wrocławiu, Płocku, Gnieźnie i Krakowie. Istniały również prywatne, np. palatyna Sieciecha, który umiejscowił je w Sieciechowie oraz pod Krakowem.
Donacje książęce na rzecz Kościoła
W tradycjach XII-wiecznych rodów panujących można odnaleźć szeroko zakrojoną działalność donacyjną (fundacyjną) na rzecz Kościoła. Celem głównym było szerzenie chrześcijaństwa. Miało to m.in. ukazać religijność władców w obliczu Boga, hierarchów kościelnych, duchownych i społeczeństwa. Bolesław Krzywousty ufundował:
Opactwo benedyktynów na Łyścu, o czym wspomniała spisana w końcu XIII wieku Kronika wielkopolska: Ten zaś król wkrótce potem założył pobożnie w miejsce grodu na Łysej Górze – a także w Sieciechowie, za pośrednictwem pewnego wielmoży imieniem Sieciech – opactwo zakonu św. Benedykta na cześć Świętej Trójcy i błogosławionej Dziewicy, dołączywszy pewne dobra do klasztoru sieciechowskiego.
Zachowane dokumenty z 1427 (tzw. świętokrzyskie dokumenty pergaminowe) potwierdzają relację Kroniki, wymieniając także rycerza Wojsława.
Kościół św. Idziego w Inowłodzu jest obiektem sakralnym wzniesionym w stylu romańskim. Według nowożytnej płyty inskrypcyjnej świątynia miała być wybudowana w 1082 z fundacji Władysława I Hermana. Dzisiejsze badania wskazują jednak, że pochodzi prawdopodobnie z XII w. (najpóźniej z 1138) i jest fundacją księcia Bolesława Krzywoustego.
Kolegiata na głogowskim Ostrowie Tumskim zgodnie z zapisem Rocznika głogowskiego (XV w.) miała powstać dzięki donacjom biskupa Heyma i komesa Wojsława w 1120. Współcześni badacze upatrują fundatora w Bolesławie Krzywoustym (T. Lalik), wskazują na wspólną fundację dokonaną przez biskupa Heyma i Wojsława za zgodą Krzywoustego (H. Gerlic) lub dowodzą, że jest to wspólna fundacja biskupa Heyma i Bolesława (T. Jurek). W starszych opracowaniach dotyczących historii Śląska pojawiały się opinie, że Bolesław Krzywousty ufundował kolegiatę w dowód wdzięczności za okazaną w 1109 r. wierność i waleczność głogowian oraz że była to fundacja przebłagalna księcia wyrzucającego sobie okrutne okaleczenie Zbigniewa.
Opactwo benedyktyńskie w Tyńcu według niektórych hipotez miało powstać dzięki fundacji Krzywoustego. W 1124 poświęcony został kościół przyklasztorny. W tym samym roku legat papieski wystawił dokument z potwierdzeniem otrzymanych przez opactwo posiadłości.
Opactwo w Lubiniu w latach 1137–1138 było restaurowano z fundacji książęcej Bolesława oraz rodowych Awdańców.
Katedra wawelska została ukończona za czasów Krzywoustego. W 1118 pochowano w niej biskupa Maura.
Opactwo w Trzemesznie zostało prawdopodobnie ufundowane przez Krzywoustego. Świadczy o tym zapis w dokumencie wystawionym przez Mieszka III Starego z 1145.
Nadania dla klasztoru zwiefalteńskiego w Szwabii są najbardziej znaną fundacją artystyczną Krzywoustego i jego żony Salomei. Jest to jedyne świadectwo kultury materialnej, artystycznej i religijnej dworu książęcego w XII-wiecznej Polsce, które zostało tak szczegółowo opisane.
Wspomniany w źródle złoty krzyż dla klasztoru zwiefalteńskiego wykonał mistrz Leopard, pracujący dla księcia Bolesława Krzywoustego w latach 1129–1137.
Relikwiarz z 1113 jest przykładem fundacji artystycznej Krzywoustego, dokonanej podczas wędrówki pokutnej po zbrodni na Zbigniewie do grobowca św. Wojciecha w Gnieźnie.
Relikwiarz zawierał głowę św. Wojciecha. Pod koniec XV w. został przetopiony w celu wykonania nowego. Według notatki z 1494 relikwiarz miał formę oktogonalną. Ścianki boczne miały kształt kwadratów i były oddzielone kolumienkami, o które opierały się figurki świętych lub proroków. Zabytek był zdobiony 8 perłami i 40 szafirami.
Dziejopisarstwo polskie za czasów Bolesława
W okresie panowania Bolesława Krzywoustego pojawiło się zapotrzebowanie utrwalenia na piśmie dziejów rodu piastowskiego. Zadania tego podjął się nieznany z imienia mnich benedyktyński (niewłaściwie nazywany Gallem Anonimem). Współczesne badania wskazują jednak, że mnich był Wenecjaninem.
Jego (łac.) Chronica Polonorum powstała w latach 1112–1116 Określana była terminem: dzieje książąt (łac.) gesta ducum, czyli historia państwa opisująca losy panujących. Kronika obejmuje dzieje od czasów legendarnych do roku 1114. Złożona z trzech części, jest dziełem literackim (nieukończonym), uzasadniającym prawa dynastii piastowskiej do panowania w Polsce. Kronika miała wytłumaczyć wiele kontrowersyjnych wydarzeń, które obarczały odpowiedzialnością ród panujący, i dać pełne wyjaśnienia zgodne z polityką panującego.
Bolesław w źródłach średniowiecznych
Bolesław Krzywousty był różnie oceniany przez średniowiecznych autorów. W swojej kronice Gall Anonim niejednokrotnie podkreślał rycerskość i cnoty księcia, ale również go upominał, np. gdy Bolesław pozwolił na powrót do kraju Zbigniewa. Przychylny do księcia stosunek miał Nicyfor, metropolita w latach 1104–1121, który przestrzegał księcia przed układami z Rusią. Kronikarz przełomu XII/XIII w. – Wincenty Kadłubek – przedstawił Bolesława jako niezwyciężonego władcę, posiadającego niemal cesarską władzę:
Autorzy żywota św. Ottona z Bambergu – mnich z Prüfeningen (1140–1146), Ebbon (1151–1152) oraz Herbord (1154–1160) – wskazywali w swoich dziełach na honorowość, gościnność, pomoc niesioną przez księcia podczas misji chrystianizacyjnej na Pomorzu oraz pobożność. Ebbon nazwał Krzywoustego protektorem chrześcijaństwa, miał jednak zastrzeżenia do wojowniczości księcia. Na rolę Bolesława podczas misji Ottona wskazywali też Petrus Guillemus, bibliotekarz w prowansalskim klasztorze w Saint Gilles, Adalbert (Wojciech), pierwszy biskup pomorski, oraz piszący w 1271 minoryta Aleksander, autor (łac.) Expositio in Apocalypsim.
W kręgu kultur niemieckiej i czeskiej istniało inne nastawienie do Bolesława. Annalista Saxo, przedstawiając zjazd w 1135, podkreślił niesłuszność stawiania księcia polskiego na równi z panami niemieckimi. Opis tegoż wydarzenia według kanonika wyszehradzkiego, związanego z dworem rywala Bolesława – Sobiesława, nacechowany został wrogością wobec księcia polskiego. Wskazanie przez Czecha na fakt niesienia przez Krzywoustego miecza przed Lotarem III oraz posadzenie księcia podczas uczty naprzeciwko cesarza miało świadczyć o poniżeniu pierwszego.
Inne zachodnioeuropejskie źródła ograniczały się jedynie do podania informacji o Bolesławie bądź przy opisie wydarzeń, w których Krzywousty brał udział, pomijały imię księcia. Roczniki magdeburskie wspominały o uroczystym biciu dzwonów na powitanie Krzywoustego w Merseburgu. Ekkehard z Aura wymienił imię księcia przy wspomnieniu o zaproszeniu Ottona do Polski. Podczas procesu kanonizacyjnego biskupa z Bambergu w 1189 imię Bolesława zostało pominięte w korespondencji papieskiej prawdopodobnie ze względu na pogarszające się w owym czasie stosunki Polski i Niemiec.
Ocena Bolesława Krzywoustego
Charakterystykę postaci Bolesława można odnaleźć w polskim dziejopisarstwie. Jan Długosz w swojej kronice tak opisuje polskiego księcia:
K. Maleczyński w monografii Bolesław III Krzywousty naszkicował portret Bolesława. Według niego książę posiadał dużą siłę fizyczną, skoro zdołał zabić niedźwiedzia, i wytrwałość, ponieważ pokonywał duże odległości w krótkim czasie. Do cech osobowości Krzywoustego mediewista zaliczył cierpliwość i upór, które ujawniały się w trakcie wojen i oblegania grodów. Bolesław był hojny, o czym świadczą liczne dary dla zasłużonych rycerzy, i wspaniałomyślny, skoro przebaczał zbrodnie popełnione przeciwko niemu. Książę był porywczy i wymierzał kary pod wpływem gniewu i niesłusznych oskarżeń, np. Zbigniewowi i Skarbimirowi. Krzywousty był pobożny – fundował kościoły i klasztory. Posiadał umiejętność zjednywania sobie wrogów, np. kasztelana Magnusa, dobierania sobie dobrych doradców, np. Żelisława, Skarbimira, Piotra Własta, dyplomatów, np. Henryka głogowskiego, Pawła santockiego, oraz współpracowników spośród duchowieństwa, za których pośrednictwem pozyskał zaufanie papieża w polityce kościelnej. Umiejętnie zjednywał sojuszników, prawidłowo oceniając sytuację na arenie międzynarodowej. W sztuce wojennej stosował strategię szybkich i gwałtownych marszów, wypadów w głąb kraju wroga. Do walki używał konnicy, co pozwalało na uzyskanie efektu zaskoczenia w obozie nieprzyjaciela. Potrafił ocenić swoje siły militarne, skoro nie wstąpił w otwartą walkę z Niemcami w 1109, tylko stosował wojnę podjazdową. Jako wódz dbał o morale swoich żołnierzy, którzy wbrew radom doradców wojennych wybierali walkę w miejsce odwrotu. Historiografia przypisała Bolesławowi cechy dobrego polityka i dyplomaty, uznając go za obrońcę suwerenności państwa i polskiego Kościoła.
Imię i przydomek
Według Kosmasa Bolesław otrzymał imię po swoim stryju – Bolesławie Szczodrym. Ojciec Krzywoustego nie miał powodu do honorowania swojego brata, niemniej jednak prawdopodobnie w ten sposób próbował zjednać sobie dawnych sprzymierzeńców swojego poprzednika.
Po raz pierwszy przydomek Bolesława – Krzywousty – pojawił się w wersji polskiej i łacińskiej w źródłach XIII-wiecznych: Genealogii płockiej (Criwousti) i w Roczniku świętokrzyskim młodszym (Crzyvousti). Prawdopodobnie geneza przydomka Bolesława sięga XII wieku, ponieważ odnosi się do cech fizycznych władcy, musiał pojawić się w czasach jego panowania. Zapewne określał nabytą po 1114 wadę, gdyż Gall Anonim w swojej Kronice o niej nie wspominał. W Kronice książąt polskich i Kronice polsko-śląskiej Bolesław został określony przymiotnikiem (łac.) curvus, którego znaczenie dotychczas pozostaje niejasne. Według XIV-wiecznej Kroniki o Piotrze Włostowicu książę był garbaty (łac. gibbosus), względnie miał krzywe wargi. Jan Długosz w XV w. napisał:
W 1974 w katedrze płockiej, gdzie według tradycji pochowano Bolesława, przeprowadzono badania archeologiczne. Odkryto trumnę wypełnioną przemieszanymi kośćmi 16 mężczyzn i kobiety. Jedna z czaszek, należąca do mężczyzny zmarłego w wieku ponad 50 lat, miała zniekształconą żuchwę. Pojawiła się hipoteza, że należała do Krzywoustego. Przeciwnicy tej teorii wskazują, że księcia zaczęto nazywać Krzywoustym wiele lat po śmierci, a współczesny mu Gall nie wspominał o wadzie fizycznej bohatera swojej Kroniki. Obrońcy hipotezy utrzymują, że dzieło Galla ma cechy panegiryku na cześć Bolesława, dlatego kronikarz nie wspomniał o tej fizycznej ułomności. Przypuszczają również, że do uszkodzenia kości doszło w wyniku komplikacji okołoporodowych, co stało się przyczyną śmierci matki Bolesława w zaledwie kilka miesięcy po porodzie.
Przydomek Bolesława próbowano wyjaśniać także na inne sposoby. Według legendy grymas na twarzy Bolesława utrwalił się od patrzenia na służalczość ojca wobec Niemców i Czechów. Według Jana Długosza książę w młodości chorował na wrzód, który spowodował zniekształcenie twarzy. Według starszej literatury historycznej przydomek Krzywousty został nadany za krzywoprzysięstwa księcia.
Krzywousty w kulturze
Teatr
Kronika Polska Galla Anonima – dwuczęściowy spektakl telewizyjny oparty na Kronice Galla. Został wyprodukowany w 1977 na podstawie scenariusza i w reżyserii Grzegorza Królikiewicza. W rolę Bolesława Krzywoustego wcielił się Krzysztof Kiersznowski. Muzykę do pieśni O cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego oraz O zdobyciu morskiego brzegu napisał Czesław Niemen.
Misterium Płockie – Bolesław Krzywousty – rapsod rycerski napisany przez Ludwika H. Morstina w 1938 z okazji obchodów 800. rocznicy śmierci Krzywoustego. Swoją prapremierę miał w Płocku w 2008. Misterium wyreżyserowane zostało przez Mariusza Pogonowskiego i Przemysława Pawlickiego (według ich scenariusza).
Zapis ojca Hermanna – dramat Jerzego Krasowskiego, zrealizowany w 1985 przez Teatr Telewizji w reżyserii autora.
Literatura piękna
Królewscy synowie. Powieść z czasów Władysława Hermana i Krzywoustego – powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski opowiadająca o rywalizacji Bolesława Krzywoustego i jego brata, Zbigniewa.
Dylogia: Zdobycie Kołobrzegu i Psie Pole – cykl powieściowy Karola Bunscha z lat 1952–1953 opisujący walki na Pomorzu i wojnę roku 1109.
Malarstwo
Wizerunek Bolesława Krzywoustego został przedstawiony na następujących obrazach:
portret w ołówku Jana Matejki (1890–1892),
pokolorowana już po śmierci Matejki wersja Leonarda Stroynowskiego i Zygmunta Papieskiego,
portret Aleksandra Lessera (XIX w.),
portret Benoit Farjata (1763),
portret Marcella Bacciarellego (XIX w.),
kopia portretu Marcella Bacciarellego autorstwa Jana B. Jacobiego (1828),
Śmierć Bolesława III Józefa Peszki (1800–1820),
Panorama na Psim Polu Karola Stobieckiego i Leona Rozpędowskiego (1946–1947) – obraz zaginiony.
Numizmatyka
Popiersie Bolesława III Krzywoustego widnieje na następujących monetach obiegowych i okolicznościowych:
obiegowa moneta 50-złotowa z 1982 wykonana z miedzioniklu według projektu Ewy Olszewskiej-Borys; w awersie napis: Polska Rzeczpospolita Ludowa, 50 zł, 1982, grafika: godło Polski; w rewersie napis: Bolesław III Krzywousty 1102–1138, grafika: popiersie władcy; nakład: 2616100 szt,
srebrna moneta kolekcjonerska 200-złotowa z 1982 (próba Ag 750); w awersie napis: Polska Rzeczpospolita Ludowa, 200 zł, 1982, grafika: godło Polski; w rewersie napis: Bolesław III Krzywousty 1102–1138, grafika: popiersie władcy; nakład: 12000 szt,
złota moneta 100-złotowa (okolicznościowa) z 2001 (próba Au 900) według projektu Ewy Tyc-Karpińskiej i Ewy Olszewskiej-Borys, należąca do serii Królowie i Książęta Polski; w awersie napis: Rzeczpospolita Polska, 100 zł, 2001, grafika: godło Polski; w rewersie napis: Bolesław III Krzywousty 1102–1138, grafika: popiersie władcy; nakład: 2000 szt.
Medalierstwo
Wizerunek księcia Bolesława został przedstawiony na następujących okolicznościowych medalach:
Obrona Głogowa Bolesław Krzywousty 1109; rewers: Lepiej zginąć od miecza za ojczyznę niż kupując zhańbiony żywot służyć obcym. PTAiN Oddz. Zielona Góra, koło Lubin,
Bolesław III Krzywousty 1085–1138; rewers: Głogów – Psie Pole sierpień-wrzesień 1109. 1988,
1102 Bolesław III Krzywousty 1138; rewers: Kościół św. Idziego. Inowłódz,
900 rocznica urodzin. Bolesław III Krzywousty 20 VIII 1985 Societas Scientiarum Plocensis. Płock TNP 1820; rewers: 1945 Szlakiem Krzywoustego,
1102 Bolesław III Krzywousty 1138; rewers: Temu, który przywrócił Pomorze Polsce w XX lecie sekcji 1968–1988. Koszalińscy numizmatycy.
Filatelistyka
Znaczek pocztowy o nominale 1000 zł z popiersiem księcia Bolesława III z 1991, należący do serii znaczków z królami i książętami polskimi według Jana Matejki.
Ku pamięci księcia
W Polsce znajduje się wiele miejsc związanych z osobą księcia Bolesława Krzywoustego. Jego imię pojawia się w nazwach ulic, szkół, fundacji czy też pomników przyrody. Poprzez nadanie nazwy związanej z imieniem księcia, oddaje się hołd władcy i przywołuje pamięć o wydarzeniach, które są bezpośrednio czy pośrednio z nim związane. Do przykładów należą m.in.:
Brzeg
Bolesława Krzywoustego upamiętnia renesansowa płaskorzeźba umieszczona w portalu bramy wjazdowej Zamku Piastów Śląskich w Brzegu.
Jelenia Góra
Według legendy w 1108 książę Bolesław Krzywousty, wraz z możnym śląskim Piotrem Włostowicem, objeżdżał Dolny Śląsk. Kasztelan strzegomskiej warowni zaproponował władcy odpoczynek w nadbobrzańskich lasach. Podczas polowania, nocą, książę miał przeżyć wyjątkową przygodę – powtórne polowanie na jelenia, który uszedł mu za dnia. Dla upamiętnienia nocnej przygody książę Krzywousty nakazał rycerzowi Strupiczowi wybudowanie na wzgórzu grodu i nazwanie go Jelenią Górą (według niektórych podań gród wzniesiono w 1111). Zarządził również, aby w swym herbie osada ta posiadła po wsze czasy wielkiego i dumnego jelenia. Dziś jedno ze wzgórz nosi imię polskiego księcia. Położone jest w zakolu Bobru, w okolicy ujścia Kamiennej. Wzgórze mieści się na wysokości 375 m n.p.m. Obecnie wznosi się tam 22-metrowa wieża widokowa, którą wybudowano w 1911.
Szczecin
Jedna z głównych ulic Śródmieścia nosi imię księcia. Na cześć Bolesława nazwane „Dębami Krzywoustego” zostały także dwa ok. 400-letnie dęby szypułkowe (Quercus robur) o obwodzie 633 cm i 696 cm oraz wysokości 20 m. Drzewa te, chronione jako pomnik przyrody, znajdują się przy ul. Chłopskiej w Klęskowie (dziś osiedle miasta Szczecin). Z dębami Krzywoustego współcześnie związany jest żółty szlak turystyczny im. Bolesława Krzywoustego, prowadzący przez zalesione partie Wzgórz Bukowych.
Płock
Płock związany jest z miejscem narodzin polskiego księcia. Miasto w latach panowania Krzywoustego (1107–1138) było stolicą Księstwa Polskiego. We wrześniu 2012 r. przy ul. Piekarskiej, na szczycie skarpy nadwiślańskiej stanął pomnik księcia w otoczeniu sześciu wojów. Autorem projektu jest toruński rzeźbiarz Zbigniew Mikielewicz. We wcześniejszych latach prowadzone były dyskusje nad postawieniem pomnika poświęconego temu władcy, w ramach rewitalizacji płockiej starówki (stan na wrzesień 2009). Autorem projektu obelisku był Julian Boss-Gosławski, członek awangardowej grupy poznańskich artystów 4F+R. Miasto związane jest także z pochówkiem Krzywoustego. Jego ciało spoczywa w katedrze płockiej. W Płocku działa też Fundacja Odnowy Zabytków Płocka im. Bolesława Krzywoustego, która m.in. zajmowała się renowacją starodruków.
Głogów
W 1959 w Głogowie ufundowany został kamień pamiątkowy ku czci obrońców miasta z 1109. Inskrypcja na nim głosi: W Upamiętnieniu Bohaterskiej Obrony Głogowa 1109 r. i walk wyzwoleńczych, które doprowadziły do powrotu naszego miasta do Macierzy – Społeczeństwo miasta w sierpniu 1959. 1 września 1979 odsłonięto Pomnik Dzieci Głogowskich, znajdujący się na pl. Jana Pawła II, w pobliżu Zamku Książąt Głogowskich. Pomysł postawienia pomnika powstał z inicjatywy Głogowskiego Towarzystwa Kultury w 1966, z okazji obchodów tysiąclecia istnienia państwa polskiego. Projekt i jego wykonanie powierzono znanemu rzeźbiarzowi – Bułgarowi Dymitrowi Petrovi Vaceva. Pomnik ten nawiązuje do obrony Głogowa w 1109, kiedy to cesarz Henryk V, w celu zdobycia grodu, wykorzystał dzieci głogowian, przywiązując je do machin oblężniczych. Obrońcy grodu poświęcili życie dzieci, nie pozwalając na jego zdobycie.
Sochaczew
Sochaczew – prawdopodobne miejsce śmierci Krzywoustego (28 października 1138). W nieistniejącym już klasztorze o.o. Benedyktynów, przy ul. Staszica w Sochaczewie jest umieszczona tablica pamiątkowa z inskrypcją: Miejsce poświętne Kościoła św. Trójcy klasztoru o.o. Benedyktynów, w którym zmarł w roku 1138 król Polski Bolesław Krzywousty oraz kościoła parafjalnego św. Wawrzyńca i św. Marji Magdaleny konsekrowanego w 1257 r. spalonego w walce wojsk polskich z najazdem pruskim w 1794 r. Tablica tytułuje Bolesława królem, choć wiadomo, że nim nigdy nie był.
Szkoły pod patronatem Krzywoustego
Wiele szkół polskich nosi imię księcia Bolesława Krzywoustego, m.in.
I Liceum Ogólnokształcące w Słupsku,
Zespół Szkół nr 1 w Choszcznie,
I Liceum Ogólnokształcące w Głogowie,
Liceum Ogólnokształcące w Kamieniu Pomorskim,
IV Liceum Ogólnokształcące w Płocku,
Szkoła Podstawowa nr 10 we Wrocławiu,
Szkoła Podstawowa nr 3 w Białogardzie.
Jednostki wojskowe
1 lipca 1938 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 8 Pułkowi Artylerii Lekkiej nazwę „8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej imienia Króla Bolesława Krzywoustego” oraz zarządził noszenie przez żołnierzy pułku na naramiennikach kurtek i płaszczy, zamiast dotychczasowej numeracji, inicjałów „B.K.” z koroną. Inicjały i korona dla oficerów były haftowane nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, natomiast dla pozostałych podoficerów i kanonierów były wykonane z białego matowanego metalu. Jednocześnie Minister zezwolił podoficerom na noszenie przy ubiorze poza służbowym inicjałów haftowanych.
Z dniem 15 kwietnia 1994 roku minister obrony narodowej Piotr Kołodziejczyk nadał 12 Dywizji Zmechanizowanej w Szczecinie imię Bolesława Krzywoustego.
Zobacz też
50 złotych 1982 Bolesław III Krzywousty
Przypisy
Bibliografia
Źródła
Gall Anonim, Kronika polska, Kraków 1923.
Kosmas, Kosmasa Kronika Czechów, Warszawa 1968.
Полное собранiе русскихъ лѣтописей, изданное по Высочайшему повелѣнiю Археографическою Коммиссiею, T. 1, Лаврентiевская и Троицкая лѣтописи, Санктпетербургъ 1846.
Полное собранiе русскихъ лѣтописей, изданное по Высочайшему повелѣнiю Археографическою Коммиссiею, T. 2, Ипатiевская лѣтопись, Санктпетербургъ 1843.
Полное собранiе русскихъ лѣтописей, изданное по Высочайшему повелѣнiю Археографическою Коммиссiею, T. 7, Летопись по Воскресенскому списку, Санктпетербургъ 1856.
Źródła online
Bielski M., Kronika polska (pol.), Kraków 1597, [dostęp 2009-12-16].
Bielowski A. (red.), Monumenta Poloniae Historica (pol.), T. II, Lwów 1872, [dostęp 2010-03-02].
Bulla Ex commisso nobis a Deo w: Codex diplomaticus majoris Polonia (łac.), T. 1, nr 7, [dostęp 2009-12-16].
Bulla Sacrosancta Romana w: Codex diplomaticus majoris Polonia (łac.), T. 1, nr 6, [dostęp 2009-12-16].
Gall Anonim, Kronika polska (pol.), Wrocław 2003, , [dostęp 2009-12-16].
Długosz J., Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście (pol.), T. I, Kraków 1867, [dostęp 2015-01-16].
Pertz G. H., Annales Magdeburgenses (Monumenta Germaniae Historica) (łac.), T. XVI, Hannoverae 1859, [dostęp 2011-07-01].
Pertz G. H., Annalista Saxo w: Chronica et annales aevi Salici (Monumenta Germaniae Historica) (łac.), T. VI, Hannoverae 1844, [2011-07-01].
Praca zbiorowa, Monumenta Poloniae Historica (pol.) (Pomniki dziejowe Polski), T. III, Lwów 1878, [dostęp 2009-12-16].
Opracowania
Arnold S., Historia Polski do połowy XV wieku, Warszawa 1968.
Barański M.K., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2006, .
Bieniak J., Polska elita polityczna XII wieku (Część II. Wróżda i zgoda), [w:] Kuczyński K. (red.), Społeczeństwo Polski średniowiecznej, T. III, Warszawa 1985, .
Borawska D., Gallus Anonim czy Italus Anonim, [w:] „Przegląd Historyczny”, nr 56, 1965.
Buczek K., Jeszcze o testamencie Bolesława Krzywoustego, [w:] „Przegląd Historyczny”, nr 60, 1969.
Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wrocław 1990, .
Dąbrowski D., Genealogia Mścisławowiczów, Kraków 2008, .
Giesebrecht L., Wendische Geschichte aus den Jahren 780-1182, Berlin 1843.
Grabski A.F., Polska w opiniach obcych X-XIII w., Warszawa 1964.
Gumblowicz M., Zur Geschichte Polens im Mittelalter. Zwei kritische Untersuchunden über die Chronik Baldwin Gallus. Aus dem Nachlass des Verfassers herausgegeben, Innsbruck 1898.
Gumowski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914.
Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1979.
Helsztyński S., O Gallu Anonimie i jego dziele, [w:] Gall Anonim, Wielkie czyny Bolesława Krzywoustego, Warszawa 1948.
Jaffé Ph., Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII, cz. 1, Leipzig 1885.
Jasiński K., Przydomek Bolesława Krzywoustego, [w:] Genealogia. Studia i materiały historyczne, T. VI, Poznań-Wrocław 1995.
Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, Kraków 2007, cz. I, .
Jasiński T., Czy Gall Anonim to Monachus Littorensis?, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, R.112, cz. 3, 2005.
Kłoczowski J., Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 2003, .
Korczak L., Władysław I Herman, [w:] Szczur S., Ożóg K. (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, .
Kosiarz E., Wojny na Bałtyku X-XIX w., Gdańsk 1978.
Kowalczyk E., Krzywousty – skaza moralna czy fizyczna, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, nr 101, 1994.
Krzyżaniakowa J., Rola kulturalna Piastów w Wielkopolsce, [w:] Heck R. (red.), Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, Wrocław 1975.
Ksyk-Gąsiorowska P., Zbigniew, [w:] Szczur S., Ożóg K. (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, .
Labuda G., Testament Bolesława Krzywoustego, [w:] Horst A. (red.), Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959.
Łowmiański H., Początki Polski: polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV, T. VI, cz. 1, Warszawa 1985.
Machnicki J., Przewrotna historia Polski – do 1795 roku, Kielce 1999, .
Maleczyński K., Studia nad dokumentem polskim, Wrocław 1971.
Maleczyński K., W kwestii autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136, [w:] Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria A, nr 2, Wrocław 1947.
Maleczyński K., W sprawie daty urodzin Bolesława Krzywoustego, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, nr 50, 1936.
Manteuffel T., Polska wśród nowych państw Europy, [w:] Manteuffel T. (red.), Polska pierwszych Piastów. Państwo, społeczeństwo, kultura, Warszawa 1968.
Marzec A., Bolesław III Krzywousty, [w:] Szczur S., Ożóg K. (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, .
Nawrot A. (red.), Encyklopedia Historia, Kraków 2007, .
Novotný V., České dějiny. Dílu I. část II, Od Břetislava I. do Přemysla I, Praha 1912.
Ochmański J., Dzieje Rosji do roku 1861, Warszawa – Poznań 1974.
Piekosiński F., Najdawniejszy dokument polski. Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, T. IV, 1899–1902, szp. 493.
Pietras Z.S., Bolesław Krzywousty, Cieszyn 1978.
Plezia M., Nowe studia nad Gallem-Anonimem, [w:] Chłopocka H. (red.), Mente et litteris. O kulturze i społeczeństwie wieków średnich, Poznań 1984.
Plezia M., Wstęp, [w:] Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003, .
Powierski J., Data konsekracji katedry gnieźnieńskiej (1 maja 1099) na tle sytuacji politycznej Polski, Rusi i krajów sąsiednich, [w:] „Roczniki historyczne”, 1994.
Ratajczyk L. (red.), Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego, Warszawa 1981, .
Rymar E., Primogenitura zasadą regulującą następstwo w pryncypat w ustawie sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, cz. 1, nr 1 (48), 1993.
Spors J., Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego XII-połowa XIII w., Słupsk 1988.
Spórna M., Wierzbicki P., Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003, .
Suchodolski S., Denar w kalecie, Wrocław 1981, .
Szymański J.W., Książęcy ród Gryfitów, Goleniów – Kielce 2006, .
Świechowski Z., Gawlikowska-Świechowska E., Sztuka polska, Romanizm,T. I, Warszawa 2005, .
Trawkowski S., Bolesław III Krzywousty, [w:] Garlicki A. (red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1978.
Tyc T., Zbigniew i Bolesław, [w:] Arcybiskup Marcin i Gniezno, Poznań 1927.
Wyrozumski J., Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1984, .
Zientara B., Władysław II Wygnaniec, [w:] Garlicki A. (red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1978.
Żylińska J., Piastówny i żony Piastów, Warszawa 1975.
Opracowania online
Andrałojć M., Andrałojć W., Bulle księcia Bolesława Krzywoustego, [dostęp 2009-09-20].
Andrałojć M., Andrałojć W., Nie śniło się historykom, [dostęp 2009-09-20].
Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895, [dostęp 2010-02-28].
Drogi R., Państwo Czeskie Przemyślidów (historia Czech, cz. III. 1), [dostęp 2005-11-10].
Folwarniak M., Pierwsze polskie brakteaty. Poglądy na ich temat w ujęciu historycznym, [dostęp 2011-06-23].
Garbaczewski W., Polska: Epoka denarowa w mennictwie polskim, [dostęp 2009-08-21].
Garbaczewski W., Polskie monety kruszcowe od X wieku, [dostęp 2009-09-23].
Gronowski M., Opactwo Benedyktynów w Tyńcu. Założenie klasztoru. Spór o fundatora Opactwa, [dostęp 2010-08-22].
Kmąk K., Wojna polsko-niemiecka 1109, [dostęp 2010-02-15].
Kollinger K., Ruskie posiłki dla Bolesława III Krzywoustego w 1109, śmierć Zbysławy i trwałość sojuszu polsko-ruskiego w latach 1102–1114, [dostęp 2009-09-13].
Kozłowski B., Śmierć księcia Zbigniewa, oślepionego przez Bolesława Krzywoustego, [dostęp 2009-09-02].
Mischke W. i inni, Kronika życia naukowego, [dostępu 2009-08-20].
Mischke W., Polska korona królów czeskich, [dostęp 2009-08-24].
Piernikarczyk Ł., Palatyn Sieciech (1080–1100), [dostęp 2010-02-15].
Podolińska H., Kościół grodowy (I) na Ostrowie Tumskim – historyczny świadek Obrony Głogowa, [dostęp 2009-09-19].
Prajzner J., Numizmatyka: Katalog polskich monet obiegowych. Monety 1916–2010, [dostęp 2009-09-24].
S. Orgelbranda encyklopedja powszechna, T. 12, Od Polska do Rohan, Warszawa 1902, [dostęp 2010-02-28].
Serafin J., Pomniki Głogowa, [w:] J. Sadowski (red.), Encyklopedia Ziemi Głogowskiej, T. XLIII, Głogów 2001, [dostęp 2010-02-28].
Sidorski R., Kierunek: Wenecja!. Wywiad z Tomaszem Jasińskim, [dostęp 2009-09-04].
Suchodolski S., Nowe (mazowieckie) znalezisko bulli Bolesława Krzywoustego i problemy ołowianych pieczęci we wczesnośredniowiecznej Polsce, [dostęp 2010-05-28].
Śmiech A., Testament Bolesława Krzywoustego, [dostęp 2009-08-24].
Linki zewnętrzne
Dalewski Z., Zientara E., Wchodzą w życie statuty Bolesława Krzywoustego (wywiad), [dostęp 2010-04-08].
Grabski A.F., Wojny o przyłączenie Pomorza na początku XII w., [dostęp 2010-04-08].
Grabski A.F., Wojny pomorskie Bolesława Krzywoustego. Początek wojen pomorskich Bolesława Krzywoustego (1102 – 1108), [dostęp 2010-04-08].
Kolekcja poświęcona Bolesławowi Krzywoustemu w bibliotece Polona
Mapy z państwem Bolesława Krzywoustego w zbiorach biblioteki cyfrowej Polona Polona
Pierwsi Piastowie
Władcy Polski
Ludzie związani z wymiarem sprawiedliwości Polski średniowiecznej
Osoby przedstawione na polskich monetach
Pochowani w bazylice katedralnej Wniebowzięcia NMP w Płocku
Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi
Ekskomunikowani przez Kościół katolicki
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Patroni jednostek Wojska Polskiego
Urodzeni w 1086
Zmarli w 1138 |
187693 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Efekt%20Pockelsa | Efekt Pockelsa | Efektem Pockelsa nazywa się liniowy efekt elektrooptyczny, czyli inaczej mówiąc dwójłomność wymuszoną. Zjawisko polega na zmianie współczynnika załamania światła proporcjonalnie do zewnętrznego pola elektrycznego.
Występuje tylko w kryształach, które nie wykazują symetrii inwersji (a więc wykazują efekt piezoelektryczny). Jedną z właściwości liniowego efektu elektrooptycznego jest mała bezwładność, co pozwala modulować światło w zakresie dużych częstotliwości rzędu kilkudziesięciu gigaherców. Efekt ten opisuje się liniową zależnością między zmianą współczynników indykatrysy optycznej kryształu a zewnętrznym polem elektrycznym. Zewnętrzne pole elektryczne powoduje obrót i deformacje elipsoidy współczynników załamania. W ogólnym przypadku główne osie elipsoidy nie pokrywają się z pierwotnymi osiami głównymi. Równanie indykatrysy w układzie XYZ przyjmuje postać:
W przypadku liniowego efektu elektrooptycznego zmiana współczynników indykatrysy
jest liniową funkcją natężenia przyłożonego pola elektrycznego
gdzie
Współczynnik charakteryzuje tensor trzeciego rzędu, posiadający w ogólnym przypadku 18 różnych składowych. Symetria kryształów narzuca, w każdym oddzielnym przypadku, ograniczenia na składowe Część z nich jest równa zeru, inne zaś są sobie równe.
Aby zaobserwować efekt Pockelsa należy przyłożyć pole elektryczne do kryształu równolegle do propagującego się promienia światła.
Efekt został odkryty przez Friedricha Carla Alwina Pockelsa w 1893 roku.
Linki zewnętrzne
Pockels Cell Primer – Article on Pockels Cell basics
Electro-Optic Devices in Review – Article about Pockels Cells
Optyka nieliniowa
Elektryczność
Zjawiska fizyczne
Technika światłowodowa |
187696 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Owoce%20morza | Owoce morza | Owoce morza ( ‘owoce morza’) – jadalne skorupiaki i mięczaki morskie spożywane przez ludzi, rozmaicie przyrządzane lub surowe. W krajach śródziemnomorskich stanowią popularne danie.
Spożywane gatunki
Wśród owoców morza spożywane są głównie skorupiaki (homary, langusty, homarce, kraby i krewetki) oraz mięczaki, w tym małże (m.in. ostrygi, omułki, przegrzebki, sercówki), ślimaki (uchowiec, trąbiki, pobrzeżki) i głowonogi (mątwy, kałamarnice i ośmiornice).
Oddzielną grupą są szkarłupnie, np. jeżowce.
Wartości odżywcze
Owoce morza są dobrym źródłem wysokowartościowego białka, są źródłem witamin z grupy B (PP, B12), jodu, wapnia, selenu oraz fluoru. Ponadto zawierają umiarkowane ilości żelaza, cynku i magnezu. Dodatkowo ostrygi są najbogatszym w diecie naturalnym źródłem cynku, dzięki czemu cieszą się opinią silnego afrodyzjaku. Podobnie jak większość produktów pochodzenia zwierzęcego, także owoce morza zawierają cholesterol: mięczaki 40–100 mg/100 g, skorupiaki 100–200 mg/100 g, największe zaś ilości znajdują się w kawiorze.
Tradycja kulinarna
Tradycyjnie spożywane są powszechnie w krajach śródziemnomorskich oraz w Australii, prawdopodobnie odgrywały ważną rolę w odżywianiu człowieka już od początków jego historii, o czym świadczą znaleziska archeologiczne z epoki kamiennej.
Przypisy
Bibliografia
(pdf)
Linki zewnętrzne |
187697 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wniebowzi%C4%99cie | Wniebowzięcie | Wniebowzięcie – według teologii chrześcijańskiej to zabranie osoby świętej przez Boga do nieba za życia lub po śmierci wraz z ciałem i duszą.
Według Biblii Bóg zabrał do nieba dwie osoby:
Henocha (por. Księga Rodzaju 5,24; Mądrość Syracha 44,16; i 49,14; List do Hebrajczyków 11,5);
Eliasza (por. 2 Księga Królewska 2,11).
Biblia zapowiada także, że po paruzji wszyscy sprawiedliwi zostaną zabrani przez Boga do nieba i będą żyć wiecznie (por. 1. List do Tesaloniczan 4,17).
Według Tradycji katolickiej, potwierdzonej przez dogmat ogłoszony w konstytucji apostolskiej Munificentissimus Deus w 1950 roku, Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny z duszą i ciałem dokonało się u schyłku jej życia.
Uwagi
Zobacz też
wniebowstąpienie
Teologia chrześcijańska
Judaizm |
514 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bash | Bash | bash – powłoka systemowa UNIX napisana dla projektu GNU. Program jest rozprowadzany na licencji GPL.
Bash to jedna z najpopularniejszych powłok systemów uniksowych. Jest domyślną powłoką w większości dystrybucji systemu GNU/Linux oraz w systemie macOS od wersji 10.3 do 10.14, istnieją także wersje dla większości systemów uniksowych. Bash jest także domyślną powłoką w środowisku Cygwin i MinGW dla systemów Win32.
Bash pozwala na pracę w trybie konwersacyjnym i w trybie wsadowym. Język basha umożliwia definiowanie aliasów, funkcji, zawiera konstrukcje sterujące przepływem (if, while, for, ...). Powłoka systemowa zachowuje historię wykonywanych poleceń i zapisuje ją domyślnie w pliku .bash_history w katalogu domowym użytkownika.
Historia
Nazwa jest akronimem od Bourne-Again Shell (angielska gra słów: fonetycznie brzmi tak samo, jak born again shell, czyli odrodzona powłoka). Wywodzi się od powłoki Bourne’a sh, która była jedną z pierwszych i najważniejszych powłok systemu UNIX oraz zawiera pomysły zawarte w powłokach Korna i csh. Bash był pisany głównie przez Briana Foksa i Cheta Rameya w 1987 roku.
Język powłoki bash
Najciekawsze możliwości
Język powłoki bash jest rozszerzeniem powłoki sh. Większość skryptów przeznaczonych dla powłoki sh działa bez zmian w powłoce bash, wyjątkami są skrypty, które odwołują się do wbudowanych zmiennych powłoki Bourne’a lub używają wbudowanych poleceń tej powłoki. Składnia poleceń powłoki bash zawiera idee pochodzące z powłoki Korna i csh takie jak edycja linii poleceń (ang. command-line editing), historia poleceń, stos katalogów, zmienne $RANDOM i $PPID oraz POSIX-owe podstawianie polecenia (składnia: $((...))). Gdy bash jest używany interaktywnie, dostępne jest uzupełnianie nazw plików, poleceń wbudowanych i zewnętrznych programów, zmiennych, itd., co dzieje się po naciśnięciu klawisza TAB.
Działania na liczbach całkowitych
Bash, w odróżnieniu od sh, umożliwia wykonanie obliczeń za pomocą wyrażeń w podwójnych nawiasach ((...)) oraz składni $[...]. Przykładowo:
#!/bin/bash
x1=55 # Przypisz liczbę 55 do zmiennej x1. Uwaga: Nie może być spacji przed i po znaku równości!
((x1 = x1 + 1)) # Dodaj jeden do x1. Nie stawia się tutaj znaku '$'.
echo $((x1 + 1)) # Wypisz wartość x1+1 na ekran.
((++x1)) # Zwiększenie o jeden w stylu języka C.
((x1++)) # Podobnie jak powyżej ale teraz post-inkrementacja.
echo $[x1=x1*20] # Pomnóż x1 przez 20, zapisz wynik do x1 i wypisz wynik na ekran.
echo $((x1 * 20)) # To samo co powyżej, ale nie zapisuj wyniku do zmiennej.
echo $((x1<1000)) # Sprawdź czy x1 jest mniejsze od 1000 i wypisz na ekranie wartość 0 lub 1. Jeden oznacza prawdę.
Składnia ((...)) może być także wykorzystana w wyrażeniach warunkowych, ponieważ w wyniku wykonania zwracane jest 0 lub 1 w zależności od tego czy porównanie wartości zwraca prawdę czy fałsz.
#!/bin/bash
if ((x == y * 3 + z * 2))
then
echo Yes
fi
((z > 23)) && echo Yes
Składnia ((...)) umożliwia posługiwanie się operatorami: ==, !=, >, <, >= i <=.
Bash nie umożliwia wykonywania obliczeń z wykorzystaniem liczb zmiennoprzecinkowych. Jedyne powłoki systemowe pozwalające na posługiwanie się liczbami zmiennoprzecinkowymi to powłoka Korna (1993) oraz zsh (od wersji 4.0).
Przekierowanie wejścia/wyjścia
Bash rozszerza składnię powłoki sh służącą do przekierowania wejścia/wyjścia. Możliwe jest skierowanie standardowego wyjścia i standardowego wyjścia dla błędów do pliku w sposób krótszy niż w sh:
polecenie &> plik
W powłoce Bourne’a wyglądałoby to następująco 'polecenie > plik 2>&'. Od wersji 2.05b możliwe jest przekierowanie zmiennej na standardowe wejście polecenia:
#!/bin/bash
polecenie <<< "Napis do przeczytania ze standardowego wejścia"
#można też użyć zmiennej
zmienna="Ala ma"
cat <<< "${zmienna} kota."
Przykład: Przekieruj standardowe wyjście do pliku, wypisz dane, zamknij plik, zresetuj wyjście:
exec 6>&1 # niech deskryptor pliku 6 stanie się kopią standardowego wyjścia
exec 1>test.dane # otwórz plik test.dane do zapisu, deskryptor nr 1 oznacza,
# że trafi do niego standardowe wyjście
echo "dane:dane:dane" # wypisz coś
exec 1<&- # zamknij plik
exec 1>&6 # przywróć deskryptorowi 1 jego pierwotną funkcję
exec <&- # zamknij deskryptor 6
Otwórz i zamknij plik:
# otwórz test.dane do czytania
exec 6<test.dane
# czytaj kolejne wiersze i wypisuj je, aż do napotkania końca pliku
while read -u 6 dane
do
echo "$dane"
done
# zamknij plik
exec 6<&-
Podstaw wyjście zewnętrznego polecenia do zmiennej:
# wyszukaj pliki których nazwa kończy się na literę "h"
# i zachowaj wynik w zmiennej ZM
ZM=$(find . -name "*h")
Wbudowana obsługa wyrażeń regularnych
Bash 3.0 posiada wbudowaną obsługę wyrażeń regularnych, dopasowanie odbywa się za pomocą składni przypominającej Perl:
[[napis =~ wyrażenie]]
Używa się standardowych wyrażeń regularnych opisanych na stronie regex(7) podręcznika man. Powyższe polecenie zwraca wartość 0, gdy dopasowanie udało się lub 1 w przeciwnym przypadku. Podwyrażenia otoczone nawiasami są dostępne w zmiennej powłoki BASH_REMATCH, tak jak w poniższym przykładzie:
if [[abcfoobarbletch =~ foo(bar)bl(.*)]]
then
echo "Dopasowanie udało się\!"
echo $BASH_REMATCH # wypisuje: foobarbletch
echo ${BASH_REMATCH[1]} # wypisuje: bar
echo ${BASH_REMATCH[2]} # wypisuje: etch
fi
Używanie powyższej składni, zamiast programu grep, daje kod działający szybciej, ponieważ unika się kosztownego tworzenia nowego procesu.
Obsługa list jednoelementowych
Bash obsługuje tworzenie tablic jednoelementowych.
Przykład użycia tablic:# Utworzenie listy "lista"
lista=(a b c d e f g)
# Wyświetlenie wszystkich elementów listy
echo Wypisanie elementów listy:
echo ${lista[@]}
# Wypisanie samej nazwy listy spowoduje wyświetlenie jedynie pierwszego elementu
echo "Wypisanie samej nazwy listy spowoduje wyświetlenie jedynie pierwszego elementu"
echo $lista
# Wypisanie wszystkich elementów oddzielając poszczególne znakiem Enter
echo Wypisanie wszystkich elementów oddzielając poszczególne znakiem Enter
for element in ${lista[@]}; do
echo $element
done
# Dodawanie elementów do listy (dopisuje do końca)
echo "Co chciałbyś dodać?: "
read new_elem
lista+=($new_elem)
Zobacz też
inne powłoki:
powłoka Bourne’a
powłoka C (Csh)
powłoka Korna (Ksh)
powłoka Z (Zsh)
potok
Przypisy
Linki zewnętrzne
w języku polskim
Podręcznik systemowy (strona man)
w języku angielskim
Strona domowa basha w projekcie GNU
Podręcznik basha na stronie projektu GNU
Advanced Bash-Scripting Guide
GNU
Powłoki systemowe
Wolne oprogramowanie napisane w C |
515 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bzip2 | Bzip2 | bzip2 – algorytm i program komputerowy implementujący algorytm bzip, służący do bezstratnej kompresji danych. Program jest dostępny na licencji analogicznej do licencji BSD.
Bzip2 jest popularny w systemach Unix i Linux. Zwykle jest używany do kompresji archiwów tar, często używanych do rozpowszechniania oprogramowania. Nowe wersje RPM korzystają z bzip2 (poprzednio gzip) do kompresji archiwum cpio. Obecnie bzip2 zastępuje się przez wydajniejsze i szybsze w dekompresji algorytmy takie jak LZMA pochodzące z programu 7-Zip.
Algorytm
Program kompresuje bloki danych o rozmiarach od 100 do 900 kilobajtów, w skokach co 100 kilobajtów.
Każdy blok jest transformowany za pomocą transformaty Burrowsa-Wheelera, następnie przekształcany przez algorytm Move To Front, a w końcu kompresowany za pomocą algorytmu Huffmana.
Bzip2 osiąga znacznie lepsze (zwykle o 10–20%) wyniki niż algorytmy strumieniowe typu deflate.
Program potrzebuje do 8 megabajtów pamięci do kompresji i do 4 do dekompresji. Jest dostępny także wolniejszy, lecz zużywający mniej pamięci tryb dekompresji, który potrzebuje 2,5 megabajta. Dane te dotyczą bloków 900 kilobajtowych, dla mniejszych rozmiarów bloków zużycie pamięci jest proporcjonalnie mniejsze.
Bzip2 używa własnych algorytmów sortowania bloków do transformaty Burrowsa-Wheelera, które są zazwyczaj bardziej efektywne od standardowych.
Linki zewnętrzne
Strona bzip2
Parallel BZIP2 (implementacja na architektury SMP)
Algorytmy kompresji bezstratnej
Wolne i otwarte oprogramowanie
Programy do kompresji |
516 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Barwa%20bia%C5%82a | Barwa biała | Barwa biała – najjaśniejsza z barw. Jest to zrównoważona mieszanina barw prostych, która jest odbierana przez człowieka jako najjaśniejsza w otoczeniu odmiana szarości.
Wyjaśnieniem tej definicji może być przykład, że zawsze fragment tła można oświetlić mocniejszym światłem białym i wtedy dotychczasowa, pozostała biała powierzchnia stanie się w efekcie ciemniejsza, a więc jasnoszara.
Skład bieli
W skład widma światła białego może wchodzić od dwóch barw prostych czyli długości (częstotliwości) fal elektromagnetycznych z zakresu fal widzialnych. W przypadku najprostszym – tylko dwóch częstotliwości – mowa jest o barwach dopełniających, czyli barwach leżących na wspólnej średnicy koła barw. Ponieważ jednak nie da się całego koła barw zapełnić barwami prostymi (pozostaje pewien fragment zwany barwami purpury na granicy fal najkrótszych i najdłuższych), to dla długości fali w okolicach zieleni nie da się dobrać drugiej barwy prostej do pary stanowiącej biel. Dlatego więc mówi się, że biel można osiągnąć już od pary barw prostych, ale wybranych, lub od trójki barw prostych, gdzie do dowolnej barwy można dobrać dwie pozostałe.
Nie istnieje wyłącznie jedna konkretna barwa biała, lecz pewien zakres odcieni od barwy lekko zażółconej bieli do bieli zaniebieszczonej, inaczej mówiąc od bieli ciepłej do bieli chłodnej. Wrażenie czystej, neutralnej bieli jest odbierane indywidualnie przez każdego człowieka, a pomijając cechy osobnicze obserwatora (wiek, stan zdrowia, bieżące samopoczucie), jest uzależnione też od siły światła – w przypadku słabego oświetlenia jako barwę neutralnie białą odbieramy odcienie cieplejsze, a w miarę wzrostu oświetlenia wrażenie neutralnej bieli przesuwa się w kierunku odcieni chłodniejszych.
Odcienie bieli określa się za pomocą parametru o nazwie temperatura barwowa i wyraża się odnosząc do temperatury w kelwinach, ponieważ istnieje ścisły związek pomiędzy temperaturą ciała (w teorii jest to ciało doskonale czarne), a emitowanymi przez to ciało falami elektromagnetycznymi, które w miarę wzrostu temperatury ciała przechodzą z zakresu fal podczerwonych do fal widzialnych, a następnie do fal bliskiego nadfioletu.
Pojęcie barwy ciepłej lub chłodnej jest również umowne, i tak, w produktach oświetleniowych u różnych producentów, ta sama wartość temperatury barwowej może być określana jeszcze jako barwa lekko ciepła, jako barwa neutralna lub jako barwa już lekko chłodna. Ze szczególnie dużym rozrzutem wartości można zetknąć się w przypadku sztucznych źródeł światła określanych jako „barwa dzienna”. Typowe dzienne oświetlenie naturalne to barwa już wyraźnie chłodna. Źródła światła białego dzieli się ze względu na temperaturę barwową kolejno na:
ciepłe
neutralne
chłodne
dzienne
dzienne chłodne.
Co ciekawe wyższa temperatura barwowa to chłodniejsza biel.
Tak więc można powiedzieć, że biel jest w pewnym sensie pozorna. Co prawda wszelkie zjawiska barwne są wrażeniami subiektywnymi, bo powstającymi w ludzkiej psychice, jednak szczególnie wyraźnie ten subiektywizm występuje w przypadku odczuwania bieli oraz odcieni zbliżonych do szarości. Każdy człowiek widzi biały kolor, ale każdy trochę inaczej. Okazuje się, że u starszych ludzi zmieniają się proporcje widzenia różnych fragmentów widma światła białego. Widzą oni znacznie słabiej kolory niebieskie, oraz trochę słabiej zielone, przy nadal dobrym widzeniu kolorów czerwonych, ale mimo to postrzegają w swojej świadomości nadal kolor biały i wszystkie inne barwy. Interpretują jedynie inaczej różnice między nimi i wyrazistość poszczególnych odcieni. Znany malarz Julian Fałat u schyłku swojego życia malował odcienie śniegu na niebiesko, choć prawdopodobnie widział je jako szarości.
Źródła światła białego
Źródła naturalne i sztuczne
Źródła gorące i zimne
Źródła gorące to światło żarowe, czyli światło powstające podczas emisji fal elektromagnetycznych z zakresu fal widzialnych z ciała rozgrzanego do białości. Należą tutaj: słońce, żarówka, lampa halogenowa, łuk elektryczny. Bardzo ważną cechą budowy światła białego przez źródła gorące jest występowanie pełnego spektrum światła białego, czyli inaczej mówiąc pełnego widma. Mamy tutaj do czynienia ze zrównoważoną mieszaniną wszystkich barw prostych.
Źródła zimne to wszelkiego rodzaju lampy wyładowcze i indukcyjne. Typowym przedstawicielem jest tutaj świetlówka, czyli lampa fluorescencyjna. Tego typu źródła światła świecą tylko kilkoma wybranymi przez producenta wąskimi zakresami widma (czyli tylko kilkoma barwami prostymi) w ten sposób, aby sumarycznie było zachowane wrażenie bieli. W przypadku zimnych źródeł – o jakości generowanej bieli mówi parametr zwany stopniem oddawania barw, stopniem renderowania barw, albo stopniem wierności bieli. Jeśli parametr ten jest niski, to zimne źródło światła oświetla prawidłowo tylko typowe materiały białe i szare, natomiast w przypadku powierzchni kolorowych może dojść do dużych przekłamań.
O różnicy w składzie widmowym żarówki i świetlówki można przekonać się obserwując załamanie światła odbitego w płycie kompaktowej. W przypadku żarówki otrzymamy tęczę o płynnych przejściach pomiędzy kolorami. Stosując zaś świetlówkę, zaobserwujemy kilka obszarów o jednorodnym kolorze.
Temperatury typowych źródeł światła
2000 K – światło świecy i lampy naftowej
2700 K – żarówka wolframowa, w typowych warunkach, którą wszyscy postrzegamy jako dającą światło ciepłobiałe i bardziej żółte od naturalnego dziennego (wcześniej za wartość typową dla żarówek podawano 2500 K)
2900-3200 K – lampa halogenowa (żarówka halogenowa)
3000-4000 K – barwa neutralnie biała
4000-5000 K – barwa lekko-chłodnobiała
5000-5500 K – światło typowo dzienne
6000 K – niebo z białymi chmurami
7000 K – zachmurzone niebo
8000 K – mgła
10000 K – bezchmurne niebo zimą w południe
20000 K – błękitny nieboskłon w krajach południowych latem w południe
Standardowe punkty bieli
Trzema powszechnie stosowanymi rodzajami bieli są:
biel zrównoważonej energii (biel EE – equal energy) o intensywności światła wynoszącej 1 i wartościach w układzie CIE XYZ wynoszących (1/3, 1/3, 1/3)
biel C – stosowana w formacie sygnału wizyjnego NTSC, o nieokreślonej intensywności i znormalizowanych współrzędnych CIE XYZ wynoszących (0.310, 0.316, 0.374)
biel D65 – stosowana w systemie PAL o intensywności zgodnej z intensywnością światła słonecznego i wartościach CIE XYZ (0.3127, 0.3291, 0.3583)i odpowiadająca ciałom rozżarzonym do temperatury 6500K
Historia i symbolika
Starożytni Egipcjanie utożsamiali ten kolor z nieurodzajem i śmiercią, ponieważ kojarzył im się z pustynią oraz białymi na niej kośćmi. W Chinach uważa się go za kolor nieszczęścia, żałoby, dlatego przywdziewany jest na pogrzebach. Chrześcijanom kojarzy się z czystością, światłem, oraz dobrem.
Biel w sztuce europejskiej
Biel jest symbolem czystości i niewinności, a także odnowy życia duchowego. Jest barwą aniołów i apostołów. W sztuce wczesnochrześcijańskiej białe były szaty apostołów, starców Apokalipsy, czasem Chrystusa, rzadko aniołów. W późniejszym średniowieczu coraz częściej zastępowano ją barwami chromatycznymi. Chrystusa przedstawiano w bieli w momencie transfiguracji.
Bibliografia
Maria Rzepińska, Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1989
Teoria koloru
Fotometria |
187704 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Trzebieszowice | Trzebieszowice | Trzebieszowice (po 1945 Łacko, ) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój, leży przy drodze Lądek-Zdrój – Kłodzko, w dolinie Białej Lądeckiej.
Podział administracyjny
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.
Demografia
Jest to największa wieś gminy Lądek-Zdrój. Według Narodowego Spisu Powszechnego posiadała 1139 mieszkańców.
Historia
Dawna nazwa: Kunzendorf utworzona została zapewne od zdrobniałej formy imienia Konrad i oznaczała wieś Konrada, jej właściciela lub założyciela. Trzebieszowice (Kunzendorf an der Biele), wieś usytuowana w dolinie Białej Lądeckiej, przy tak zwanej Drodze Solnej, łączącej Śląsk poprzez Lądek i Kłodzko z Pragą. Jest jedną z najstarszych miejscowości ziemi kłodzkiej. Znana jest już w roku 1269 jako Chunchons villa i z tego roku pochodzi zapis o istnieniu we wsi kościoła. Wiadomo, że Trzebieszowice lokowano na prawie niemieckim, ale nie rozstrzygnięte jest, czy na terenie jakiejś starszej wsi, czy też na obszarze lasów, przez które przebiegała Solna Droga z Krakowa na zachód i południe Europy.
W najdawniejszych czasach Trzebieszowice (Gross-Kunzendorf) dzieliły się na cztery części:
Oberhof (dwór górny) – dwór z XV w., następnie pałac w posiadaniu niejakiego von Montaniego.
Frobelhof – należący do Johanna Heinricha von Frobla.
Rothen Hof – od roku 1578 własność Christopha von Reichenbacha, następnie Adama von Reichenbacha, a potem Josepha von Schenkendorfa.
Steinhof (Kamienny Dwór) – od najdawniejszych czasów należący do rodziny von Reichenbach, piszącej się Reichenbach von der Biele. W części tej znajduje się obecny pałac „Zamek na Skale”.
Z rodu von Reichenbachów wywodzą się liczni posiadacze ziemscy. W Kotlinie Kłodzkiej herby rodu von Reichenbach możemy spotkać również w pobliskim Radochowie, na tablicach nagrobnych w miejscowym kościele. W kościele w Idzikowie, na chrzcielnicy jako dokument zbiorowej fundacji. Również w Starej Łomnicy, nad portalem drzwiowym dawnego dworu (Dworu Średniego).
Drugim rodem, który niezwykle mocno wpisał się w historię pałacu, byli Wallisowie, którzy od roku 1200 mieszkali w irlandzkim zamku Carighmain. Tak też brzmiało początkowo ich nazwisko. Po wejściu w posiadanie gór walijskich, dołączyli do niego drugi człon – Wallis. Brzmiało więc ono wówczas Carighmain-Wallis.
W latach 1832–1834 ziemię kłodzką nawiedziła epidemia cholery, która nie ominęła także Trzebieszowic. Jej ofiar, z obawy na rozprzestrzenianie się choroby nie pochowano na przykościelnym cmentarzu. Zorganizowano w tym celu cmentarz na północ od pałacu. Oddalony od wsi, położony wśród pól na rozdrożu, bez śladów grobów, dziś zupełnie zapomniany. Stoi przy nim kamienna figura Św. Jana Nepomucena.
Do połowy XIX stulecia Trzebieszowice podzielone były, zgodnie z ilością tutejszych dóbr, na cztery części. Po scaleniu wieś stała się siedzibą urzędu grodzkiego i urzędu stanu cywilnego.
W pierwszej połowie XIX wieku właścicielką majątku w Trzebieszowicach, na który składało się 7 folwarków, była landgrafini von Fürstenberg de domo von Schlabrendorf ze Stolca, później majątek odziedziczyła Theresia von Harbuval-Chamaré de domo von Schlabrendorf ze Szczepowa, a po niej 9 września 1898 dobra przejął syn Pius. W początkach XX stulecia majątek należał do wdowy Wandy von Harbuval-Chamaré. Jej pełnomocnikiem był wtedy (1910 r.) poborca (Rentmeister) J. Ciecierski. W okresie I wojny światowej pałac stał się własnością Stanislausa von Harbuval.
W latach 1949–1957 w Trzebieszowicach mieszkał Henryk Worcell. Pisarz pracował w miejscowej bibliotece i krytycznie opisywał miejscowe stosunki społeczne. Potem przeniósł się wraz z rodziną, w tym synem, Wojciechem Kurtyką, do Wrocławia.
Powódź stulecia
Wieś poniosła poważne straty w powodzi tysiąclecia latem roku 1997.
Zabytki
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty:
kościół pw. św. Andrzeja, parafialny z 1813 r.
plebania, z pierwszej połowy XIX w.
zespół pałacowy „Oberhof”, z XVI–XIX w.:
pałac
park.
oficyna.
Zespół dworski Scheibenhof w Trzebieszowicach:
dwór z murem oporowym, obecnie w ruinie z 1580, przebudowany w XIX-XX w.
folwarczny budynek mieszkalno-gospodarczy z 1687, przebudowany w poł. XIX w. obecnie w ruinie,
spichrz zbożowy, na folwarku „Frobelhof” z XVIII w.
Dwór w Trzebieszowicach
Przypisy
Bibliografia
Słownik geografii turystycznej Sudetów. Góry Złote, T. 17, pod red. Marka Staffy, Wyd. I-Bis, Wrocław 1993, 2013,
"Zeszyty Muzeum Ziemi Kłodzkiej, rocznik 1990, tom 3" |
517 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bernard%20Law%20Montgomery | Bernard Law Montgomery | Sir Bernard Law Montgomery, 1. wicehrabia Montgomery of Alamein, KG, GCB, DSO, PC, ps. „Monty” (ur. 17 listopada 1887 w Londynie, zm. 24 marca 1976 w Alton) – brytyjski dowódca wojskowy, marszałek polny British Army.
Życiorys
Młodość
Bernard Law Montgomery urodził się 17 listopada 1887 w Londynie. Był czwartym z dziewięciorga dzieci biskupa anglikańskiego Henry’ego Montgomery’ego (1847-1932) i jego żony Maud z domu Farrar. Wkrótce na krótko rodzina Montgomerych zmieniła miejsce zamieszkania, co wiązało się z otrzymaniem nowej pracy przez ojca Bernarda. Gdy w 1897 powrócili do kraju, młody Bernard rozpoczął naukę w szkole w Canterbury. Krótko jednak zabawił w tej placówce, co wiązało się z kolejną zmianą miejsca zamieszkania. Montgomery z niechęcią wspominał swoje dzieciństwo, uważając je za nieszczęśliwe. Do Londynu powrócili dopiero w 1901. Młody Bernard poszedł do St Paul’s School, a następnie do Akademii Militarnej w Sandhurst. Po jej ukończeniu w 1908 został przydzielony w stopniu podporucznika do 1. batalionu w Królewskim Pułku Piechoty i został odesłany na służbę wojskową w Indiach.
I wojna światowa
Porucznik Bernard Montgomery rozpoczął walkę na frontach I wojny światowej jako dowódca plutonu Royal Warwickshire Regiment. W 1914 znalazł się pod Ypres. 13 października prowadził kontrnatarcie pod Bailleul, gdzie został poważnie ranny w prawe płuco, a następnie w kolano. Ze szpitala wyszedł w lutym 1915 jako „niezdolny do służby zamorskiej”. Został odznaczony Distinguished Service Order, awansowany na kapitana i mianowany szefem sztabu rezerwowej 91 Brygady Piechoty.
Do Francji wrócił w 1916 i wziął udział w krwawej bitwie nad Sommą. Ofensywa brytyjska zakończyła się porażką. 91 Brygada Montgomery’ego, przemianowana na 104. Brygadę Piechoty, straciła 30% żołnierzy.
18 lipca 1918 został awansowany na podpułkownika i mianowany szefem sztabu 47 Dywizji Piechoty. Dowódcy wojsk Ententy zaplanowali na sierpień ostateczną ofensywę, która miała doprowadzić w ciągu trzech miesięcy do zakończenia wojny. Dywizja Monty’ego odegrała kluczową rolę w pierwszym ataku.
Okres międzywojenny
Pierwsze kilkanaście powojennych miesięcy Monty spędził w Brytyjskiej Armii Renu pełniącej rolę wojsk okupacyjnych w Nadrenii. Przetrwał radykalne cięcia w armii, ale musiał wrócić do stopnia kapitana. 1 stycznia 1921 został szefem sztabu 17 Brygady Piechoty stacjonującej w Corku w Irlandii. Po uzyskaniu przez Irlandię niepodległości i wojnie domowej w tym kraju przeniesiony został do Plymouth, gdzie objął stanowisko szefa sztabu 8 Brygady Piechoty, a wkrótce potem na identyczne stanowisko w 49 Dywizji Piechoty w Yorku.
W styczniu 1931 został dowódcą swego macierzystego Royal Warwickshire Regiment, z którym udał się na Bliski Wschód. W Jerozolimie zastał armię w stanie kompletnego rozprzężenia. Zaprowadził dyscyplinę, wdrożył rygorystyczny system szkoleniowy i zlikwidował tradycyjne niedzielne parady. Po serii wykładów w indyjskiej Szkole Wojskowej w Kwecie wrócił do Anglii.
W 1937 otrzymał tymczasowy stopień brygadiera, a wraz z nim stanowisko dowódcy 9 Brygady Piechoty w Portsmouth. W razie wybuchu wojny z Niemcami jego brygada miała wejść w skład Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (BEF).
W listopadzie 1938 został ponownie wysłany do Mandatu Palestyny, gdzie tłumił arabskie powstanie (1936–1939). Do Anglii wrócił pod koniec lata 1939 i 29 sierpnia został dowódcą 2 Dywizji Piechoty.
II wojna światowa
Szlak bojowy w czasie II wojny światowej rozpoczął od kampanii francuskiej 1940. Jako głównodowodzący 2 Korpusu BEF czas tzw. drôle de guerre poświęcił na szkolenie oficerów i żołnierzy. Przewidując, że uderzenie niemieckie spowoduje klęskę, zwracał uwagę przede wszystkim na ćwiczenie działań obronnych w odwrocie.
Bronił Dunkierki i ułatwił ewakuację żołnierzy alianckich na Wyspy Brytyjskie. W latach 1940–1942 był dowódcą korpusu w kraju.
. Stojąc na jej czele zahamował postępy Afrika Korps zdążającego w kierunku Nilu. We wrześniu 1942 zatrzymał atakujące wojska niemiecko-włoskie pod Alam el-Halfa, a w listopadzie dysponując znaczną przewagą liczebną zwyciężył w II bitwie pod El Alamein. Starcie jest powszechnie uważane za punkt zwrotny w wojnie w Afryce Północnej, czemu towarzyszył słynny komentarz Churchilla: „To nie jest koniec, to nawet nie jest początek końca, ale jest to, być może, koniec początku!”.
W 1943 dowodził 8. Armią podczas lądowania na Sycylii, a następnie kontynentalnej części Włoch.
Wraz z gen. Eisenhowerem i innymi wysokimi rangą oficerami opracował plan lądowania aliantów w Normandii, podczas którego był dowódcą sił lądowych. Po wylądowaniu sił pierwszego rzutu dowodził rajdem na Caen i ponosząc serię porażek oswobodził miasto miesiąc po planowanym terminie – 8 lipca.
W sierpniu 1944 został awansowany do stopnia marszałka. We wrześniu 1944 kierował operacją Market Garden. Winą za niepowodzenie obarczył niesłusznie Stanisława Sosabowskiego. Swój szlak bojowy zakończył 2 maja 1945 nad Bałtykiem w Lütjenburgu.
Został brytyjskim przedstawicielem w Międzysojuszniczej Radzie Kontroli. Karierę wojskową zakończył w 1958, piastując stanowisko zastępcy naczelnego dowódcy sił NATO.
Krytyka
Bernard Law Montgomery był kontrowersyjną postacią, a jego umiejętności dowódcze oceniane są bardzo rozbieżnie. Część historyków zwycięstwo pod El Alamein przypisuje w głównej mierze przewadze liczebnej i technicznej sprzymierzonych, a nie jakości dowodzenia, wskazując na duże straty własne i bardzo późno odniesione zwycięstwo – po prawie dwóch i pół roku porażek w Afryce i zwycięskim marszu dużo słabszego Afrika Korps. Z kolei działania Montgomery’ego w Europie Zachodniej w 1944 spotykają się z ostrą krytyką wielu historyków wojskowości. Jego autorskie operacje, takie jak Goodwood i Totalize, były pyrrusowymi zwycięstwami aliantów, gdyż zakończyły się wysokimi stratami własnymi, zmarnowaniem środków, niewielkimi postępami i wykonaniem tylko części zakładanych celów. Z kolei największe przedsięwzięcie Montgomery’ego, tj. operacja Market Garden, okazało się jedną z największych porażek sprzymierzonych na froncie zachodnim w latach 1944–1945. Mimo to Montgomery określił ją jako w 90% udaną. W innych sytuacjach, tak jak w Ardenach, był zbyt ostrożny i pozwalał wrogowi wymknąć się z zaciskającego się okrążenia. Ten strach przed kolejną porażką mógł być jednak spowodowany presją ze strony prasy i przełożonych po poprzednich niepowodzeniach.
Śmierć
Zmarł 24 marca 1976 w Alton. W jego pogrzebie wzięło udział wiele wojskowych delegacji zagranicznych, w tym delegacja Polski pod przewodnictwem gen. dyw. Jana Śliwińskiego i gen. bryg. w st. spocz. Franciszka Skibińskiego.
Odznaczenia
Order Podwiązki (Order of the Garter, 1946)
Krzyż Wielki Orderu Łaźni (Grand Cross Order of the Bath, 1945)
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Łaźni (Commander Order of the Bath, 1942)
Krzyż Komandorski Orderu Łaźni (Companion Order of the Bath, 1940)
Order Wybitnej Służby (Distinguished Service Order, 1914)
Wielki Oficer Orderu Leopolda II (Ordre de Léopold II, 1947, Belgia)
Krzyż Wojenny (Croix de Guerre, 1947, Belgia)
Czechosłowacki Wojskowy Order Lwa Białego „Za zwycięstwo” (Československý vojenský řád bilého Lva „Za vítězství”, 1947, ČSR)
Order Lwa Białego I Klasy (Řád bilého lva, 1947, ČSR)
Czechosłowacki Order Wojskowy „Za Wolność” (Československý vojenský řád „Za svobodu”, ČSR)
Krzyż Wojenny Czechosłowacki 1939 (Československý válečný kříž 1939, 1947, ČSR)
Order Słonia (Elefantorden, 1945, Dania)
Krzyż Wielki Order Pieczęci Salomona (1949, Etiopia)
Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej (Grand Croix Légion d’honneur, 1945, Francja)
Krzyż Wojenny 1914-1918 (Croix de Guerre 1914-1918, 1919, Francja)
Medal Wojskowy (Médaille militaire, 1958, Francja)
Wielki Komandor Orderu Jerzego I (1944, Grecja)
Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego (Orde van de Nederlandse Leeuw, 1947, Holandia)
Krzyż Wielki Orderu Św. Olafa (Sanct Olovs Orden, 1951, Norwegia)
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (25 listopada 1944, Rząd RP na Obczyźnie)
Krzyż Wielki Orderu Virtuti Militari (1945, Polska Ludowa)
Medal Sił Lądowych za Wybitną Służbę (Distinguished Service Medal, 1947, USA)
Legia Zasługi (Chief Commander Legion of Merit, 1943, USA)
Order „Zwycięstwo” (1945, ZSRR)
Order Suworowa I klasy (1947, ZSRR)
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Bernard Law Montgomery [dostęp 9 kwietnia 2010]
Bernard Law Montgomery (1887-1976) [dostęp 9 kwietnia 2010]
Brytyjscy generałowie
Brytyjscy marszałkowie polni
Cudzoziemcy odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Virtuti Militari (Polska Ludowa)
Cudzoziemcy odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (władze RP na uchodźstwie)
Ludzie urodzeni w Londynie
Odznaczeni Army Distinguished Service Medal
Odznaczeni Krzyżem Wojennym Czechosłowackim 1939
Odznaczeni Orderem Wybitnej Służby
Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej
Odznaczeni Krzyżem Wojennym (Belgia)
Odznaczeni Krzyżem Wojennym (Francja)
Odznaczeni Legią Zasługi
Odznaczeni Medalem Wojskowym (Francja)
Odznaczeni Orderem Lwa Białego
Odznaczeni Orderem Jerzego I
Odznaczeni Orderem Leopolda II
Odznaczeni Orderem Lwa Niderlandzkiego
Odznaczeni Orderem Łaźni
Odznaczeni Orderem Podwiązki
Odznaczeni Orderem Salomona
Odznaczeni Orderem Słonia
Odznaczeni Orderem Suworowa
Odznaczeni Orderem Świętego Olafa
Odznaczeni Czechosłowackim Wojskowym Orderem Lwa Białego „Za zwycięstwo”
Odznaczeni Orderem Wojskowym za Wolność
Odznaczeni Orderem Zwycięstwa
Uczestnicy kampanii afrykańskiej 1940–1943
Uczestnicy kampanii włoskiej 1943–1945
Uczestnicy I wojny światowej (Imperium brytyjskie)
Urodzeni w 1887
Zmarli w 1976 |
518 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bariera%20kulturowa | Bariera kulturowa | Bariera kulturowa – wszelkie oddziaływania o charakterze kulturowym czy językowym, które ograniczają komunikację i interakcję grup kulturowych.
Przeszkodami w kontaktach międzykulturowych mogą być, oprócz barier kulturowych, bariery naturalne (np. pasma górskie, rzeki), a także bariery psychologiczne (stereotypy i uprzedzenia).
Zobacz też
kultura
komunikacja międzykulturowa
zderzenie kultur
Socjologia kultury |
519 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Blitzkrieg | Blitzkrieg | Blitzkrieg (z niem. wojna błyskawiczna) – termin oznaczający błyskawiczne uderzenie wojskowymi siłami zbrojnymi (powietrznymi, morskimi i lądowymi) na dane państwo.
Założenia
Najważniejszym elementem wojny błyskawicznej jest wykorzystanie momentu zaskoczenia poprzez napad w skali strategicznej oraz dążenie do maksymalnego zmasowania głównych sił w kierunku pierwszego uderzenia. Nieprzyjaciel powinien zostać obustronnie oskrzydlony przez siły pancerne, a jego główne siły okrążone i zniszczone przez piechotę i artylerię w początkowym okresie wojny. Twórcą blitzkriegu był Alfred von Schlieffen. Na początku I wojny światowej tzw. plan Schlieffena zakładał pokonanie Francji w ciągu 6 tygodni, dzięki czemu możliwe miało być przerzucenie wszystkich sił na front wschodni, przeciwko Rosji. Teoretyczne podstawy blitzkriegu z użyciem czołgów zostały opracowane i po raz pierwszy zaprezentowane przez Heinza Guderiana w jego książce pt. Achtung – Panzer! wydanej w 1937 roku.
Wyróżniającym elementem blitzkriegu było to, że dywizje czołgów po wygraniu pierwszych bitew nie zatrzymywały się w celu umocnienia przyczółków na nowej linii frontu, ale parły wciąż do przodu, ścigając pokonane wojsko i wdzierając się w głąb terytorium atakowanego państwa przy wsparciu zmasowanych sił powietrznych.
Zgodnie z teorią Heinza Guderiana, o powodzeniu wojny błyskawicznej decyduje zmasowane użycie dywizji pancernych i piechoty zmotoryzowanej na głównych kierunkach uderzenia. Owe uderzeniowe kliny pancerne powinny być wspierane przez lotnictwo we wszystkich sytuacjach bojowych. Zadaniem lotnictwa, głównie szturmowego (w ówczesnych realiach niemieckich – samolotów nurkujących), jest też prowadzenie rozpoznania w taktycznej i operacyjnej głębi, zapobieganie podejściu nieprzyjacielskich odwodów, ubezpieczanie wojska z powietrza i zapewnianie im zaopatrzenia.
Jednym z najlepszych przykładów użycia taktyki „wojny błyskawicznej” jest kampania we Francji przeprowadzona w 1940 roku. Państwo to zostało pokonane dzięki tej taktyce w ciągu zaledwie kilku tygodni. W 1941 roku po rozpoczęciu planu Barbarossa wojna błyskawiczna napotkała po raz pierwszy na poważny opór, kiedy Niemcom nie udało się zdobyć Moskwy, Stalingradu, a blokada Leningradu trwała bardzo długo.
Innym spektakularnym wykorzystaniem taktyki blitzkriegu była izraelsko-arabska „wojna sześciodniowa” stoczona w 1967 roku.
Blitzkrieg w kulturze masowej
Samo słowo blitzkrieg pojawiło się w prasie międzywojennej, po czym zostało rozpowszechnione na początku II wojny światowej.
Przypisy
Bibliografia
PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, .
Niemcy podczas II wojny światowej
Strategia |
187705 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Niemcza | Niemcza | Niemcza () – miasto i gmina w województwie dolnośląskim, w powiecie dzierżoniowskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Niemcza. Położone nad rzeką Ślęzą, na obszarze Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich. Historycznie leży na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. wałbrzyskiego.
Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 2723 mieszkańców (751. miejsce w kraju).
Obecnie jest to ośrodek usługowy regionu turystycznego. Istnieją tu niewielkie zakłady przemysłu maszynowego, odzieżowego, drzewnego, dziewiarskiego i spożywczego.
Toponimia
Nazwa miasta, nadana przez Słowian, przybyłych na Śląsk w VI wieku n.e., wywodzi się prawdopodobnie od prasłowiańskiego słowa '*nemьcь' (niemy), Nazywano tak ludzi niewładających językiem Słowian, obcych. Już od końca IX w. wyraz ten z pewnością odnosił się do germańskich sąsiadów plemion zachodniosłowiańskich. Najstarsze zapisy nazwy grodu: 990, 1125, 1177 Nemci, 1018, 1155 Nemechi, należy odczytywać jako Niemcy. To stara nazwa etniczna, typowa m.in. dla tzw. osad jenieckich (tak jak Czechy, Węgry, Pomorzany). Ponieważ nazwa została zanotowana w zaginionym Roczniku Praskim jako nazwa istniejącego już i znanego grodu pod datą 990, jej powstanie należy łączyć z okresem władztwa wielkomorawskiego i czeskiego, a więc z okresem od schyłku IX w. do roku 989. Według wzmianki z kroniki Thietmara z Merseburga nazwa grodu pochodzi od Niemców, którzy mieli gród założyć czy zbudować. Można to interpretować tak, że wzięci do niewoli przez Czechów czy Morawian Niemcy – rzemieślnicy, cieśle i in. wykonywali prace przy budowie grodu. Takie podania znane były dawniej w samej Niemczy.
W dokumencie łacińskim z 1290 pojawia się określenie ziemi niemczańskiej in territorio Nympczensi, które zawiera w sobie nowszą postać nazwy grodu, można ją rekonstruować jako Niemcz lub Niemcza. (polską nazwę Niemcz wymienił w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 śląski pisarz Józef Lompa. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego podaje polską nazwę w formie Niemcz oraz zgermanizowaną Nimptsch.). Formy te stały się podstawą dla nazwy niemieckiej Nimptsch oraz nazwiska von Nimpsch, von Nimtsch odnoszącego się do rycerskiego, potem pańskiego i hrabiowskiego rodu wywodzącego się ze Starej Niemczy. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Nimitium.
Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946.
Archeologia
Na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Niemczy odkryto grupowe rodzinne pochówki szkieletowe zaopatrzone w naczynia gliniane, ozdoby i monety nie łączące się w żaden sposób z obecnością chrześcijan, odmienny obrządek pogrzebowy z VII-X wieku manifestuje na tych ziemiach odrębność religijną jeszcze przed przyjęciem chrztu przez Mieszka I
Historia
przełom IX i X wieku – wg znalezisk archeologicznych istnieje tu grodzisko kulturowo bliskie Wielkim Morawom, pochówki świadczą o możliwej chrystianizacji, znaleziono też relikty kamiennego kościoła, prawdopodobnie z końca IX w.
990 – zdobycie przez Mieszka I Niemczy wraz ze Śląskiem kosztem państwa czeskiego; kronikarz czeski Mnich Sazawski napisał wtedy: Nemci perdita est, tj. Niemcza została utracona
1017 – szeroko znana z racji obrony Niemczy, kiedy to za panowania Bolesława Chrobrego odparto najazd zbrojny cesarza Henryka II wspomagany przez oddziały czeskie i lutyckie – bardzo szczegółowo fakt ten opisał niemiecki kronikarz Thietmar
1155 – papież Hadrian IV wymienia Niemczę jako jeden z grodów kasztelańskich należących do biskupstwa wrocławskiego
1213–1216 – na zamku w Niemczy przebywa Jadwiga, księżniczka pochodząca ze starego arystokratycznego rodu Andechs-Meran, żona Henryka Brodatego i matka Henryka Pobożnego, późniejsza święta, patronka Śląska, fundatorka kościołów w Niemczy; zamek ten do czasów przedwojennych znany był jako „Zamek Jadwigi”
1244 – w kościele św. Wojciecha w Starej Niemczy podpisany zostaje dokument wydany przez księcia Bolesława Rogatkę dotyczący budowy katedry we Wrocławiu wraz z otrzymanymi przywilejami na tę okoliczność; w tym ważnym wydarzeniu uczestniczył biskup Tomasz z Wrocławia i pięciu kasztelanów; kopię tego dokumentu przechowuje Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu
1282 – Niemcza otrzymuje prawa miejskie z rąk Henryka IV Probusa, istnieje jednakże duże prawdopodobieństwo, że Niemcza mogła posiadać je już wcześniej
1288 – na zamku niemczańskim zostaje wzniesiona kaplica
1295 – budowa nowych fortyfikacji, przebudowa zamku i murów obronnych, które zaopatrzone są w dwie bramy i cztery furty – ówczesny stan zachował się do dziś
1329 – wraz z hołdem lennym złożonym we Wrocławiu przez ks. legnickiego, Bolesława III Rozrzutnego, Niemcza przechodzi pod zwierzchnictwo korony czeskiej
1331 – Niemcza odpiera skutecznie ataki wojsk króla czeskiego Jana Luksemburskiego, który oblegał miasto; obrona ta uniemożliwiła połączenie się wojsk Jana Luksemburskiego z wojskami krzyżackimi, co z kolei przyczyniło się do zwycięstwa króla Władysława Łokietka w wojnie z Krzyżakami
1393–1675 – Niemcza jest własnością książąt legnicko-brzeskich
1419–1430 – Niemcza jest ostoją ruchu husyckiego na Śląsku; po poddaniu się grodu zostają zburzone mury obronne
1585 – przebudowa średniowiecznego zamku na styl renesansowy
1635 – w Niemczy urodził się poeta barokowy, późniejszy syndyk Wrocławia, Daniel Casper von Lohenstein; jedna z jego posiadłości, pałac w Kietlinie jest do dziś dobrze zachowana
21 września 1675 – umiera bezpotomnie w wieku 15 lat ostatni potomek dynastii Piastów Śląskich – Jerzy Wilhelm, władca Niemczy; miasto przechodzi na okres prawie 70 lat pod bezpośrednie panowanie Królestwa Czeskiego
1742 – po pokoju wrocławskim Niemcza przechodzi z resztą Śląska w skład państwa pruskiego
1790 – w Niemczy przebywa Johann Wolfgang von Goethe, słynny poeta niemiecki zaprzyjaźniony z Adamem Mickiewiczem – m.in. w restauracji „Rycerskiej” (dziś „Łabędź”), co upamiętnia miedziana tablica
1871 – Niemcza częścią zjednoczonych Niemiec.
W czasie II wojny światowej w miejscowości znajdowała się filia niemieckiego obozu koncentracyjnego Groß-Rosen.
1945:
styczeń – zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało ucieczkę i ewakuację ludności niemieckiej z terenów Pomorza i Śląska zarządzonej przez władze niemieckie bez przygotowania; z tego powodu wielu ludzi zginęło – bądź to w wyniku działań frontowych, bądź wskutek wysokich mrozów
9 maja – Niemcza zostaje zajęta przez wojska radzieckie
włączenie miasta wraz z Dolnym Śląskiem do państwa polskiego
zaczęli przybywać Polacy z obszarów, które po konferencji jałtańskiej znalazły się poza nową wschodnią granicą Polski; Polaków tych wysiedlano na podstawie narzuconych przez rząd ZSRR umów, które podpisał marionetkowy i podporządkowany Stalinowi Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)
początek wysiedlenia niewielu pozostałych jeszcze po zimowej ucieczce i ewakuacji dotychczasowych mieszkańców miasta do Niemiec; przybywają emigranci z Kresów Wschodnich
napływ uciekinierów z Grecji; niemal do końca lat 90. XX w. Grecy stanowili znaczącą część mieszkańców Niemczy – m.in. w latach 70. i 80. XX w. dysponowali własną szkołą podstawową
1996 – obchody 700-lecia kościoła w Niemczy
lipiec 1997 – wielka powódź, która swoim zasięgiem objęła również Gminę Niemcza, m.in. zalany został stadion miejski
20 marca 1998 – podpisanie układu o partnerstwie z niemieckim miastem Gladenbach, leżącym w północnej Hesji.
23 października 2008 – podpisanie układu o partnerstwie z czeskim miastem Letohrad.
22 maja 2009 – podpisanie układu o partnerstwie z francuskim miastem Monteux.
Demografia
Piramida wieku mieszkańców Niemczy w 2014 roku.
Zabytki.
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty:
ośrodek historyczny miasta z rynkiem o wydłużonym, wrzecionowatym kształcie
zamek, gotycko–renesansowy z końca XVI–XIX w., ul. Królowej Jadwigi 6
pałac w Piotrkówku
kościół ewangelicki pw. św. Jerzego, ob. nieczynny, ul. Gumińska, z 1612 r., przebudowany w 1888 r.
mury obronne, z XV w., fragmenty kamiennych fortyfikacji
baszta Bramy Górnej, ul. Bolesława Chrobrego 3, z XVI w., przebudowana w 1936 r.
ratusz neoromański z lat 1853–1862, Rynek 10
kamienica, ul. Królowej Jadwigi 1, z 1870 r.
plebania, pl. Mieszka I 6, z 1840 r., przebudowana w 1900 r.
dom, ul. Piastowska 13, po 1870 r.
kamienica, Rynek 5, z XVI w., przebudowana w 1861 r.
kamienica, Rynek 6, z XVI w., przebudowana po 1860 r.
dom, Rynek 8, po 1860 r.
kamienica, Rynek 9, z XVI w., przebudowana po 1860 r.
dom, Rynek 16, z XVIII w., przebudowany w XIX/XX w. (dec. pl. Wolności)
dom, Rynek 14, z 1865 r.
kamienica, Rynek 15, z 1865 r.
hotel, ob. dom, Rynek 17, z 1860 r., przebudowany w 1945 r.
dom, Rynek 18, po 1860 r.
dom, Rynek 19, po 1860 r.
dom, Rynek 20, po 1860 r.
dom, Rynek 24, z ok. 1700 r., przebudowany w początku XX w.
dom, Rynek 25, z 1800 r., przebudowany w początku XX w.
dom, Rynek 31, z 1887 r.
dom, Rynek 33, z XVIII w., przebudowany w XIX/XX w.,(dec. pl. Wolności)
dom, Rynek 34, z połowy XVIII w., przebudowany po 1920 r.
dom, Rynek 35, z początku XIX w., przebudowany w XIX/XX w. (dec. pl. Wolności)
dom, Rynek 37, z XVI w., przebudowany w latach 1730–1740
dom, Rynek 38, z XVIII w., przebudowany po 1920 r.
dom, Rynek 49, z 1870 r.
dom, pl. Stary 1, z początku XIX w.
inne zabytki:
kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny z 1865 roku, z 60-metrową wieżą
kościół pw. św. Wojciecha z 1612 roku
Dawne
kościół św. Jadwigi
Transport
Międzynarodowa trasa E67 (DK8) Wilno – Praga przebiega w granicach administracyjnych miasta, ale faktycznie jest traktowana jako jego obwodnica, gdyż nie przecina terenów zamieszkanych. Ponadto istnieją pozostałości linii kolejowej Kobierzyce – Piława Górna, wybudowanej w 1884. Odcinek do Kobierzyc zamknięto w 1995, a 5 lat później odcinek do Piławy Górnej (od 2006 cała linia kolejowa jest nieprzejezdna).
Według stanu na luty 2018 r. miejscowość jest objęta siecią publicznej komunikacji autobusowej funkcjonującej na obszarze powiatu dzierżoniowskiego, organizowanej przez Zarząd Komunikacji Miejskiej w Bielawie.
W lutym 2023 do Niemczy dotarły 4 elektryczne minibusy firmy «Automet», które mają posłużyć do utworzenia komunikacji zbiorowej.
Rozrywka
cykliczne Dni Niemczy, odbywające się na rynku w połowie maja
PAF – Ogólnopolski Przegląd Amatorskich Filmów o zabytkowych miastach
ogólnopolskie zawody w staniu na materacu dmuchanym umieszczonym na wodzie
imprezy okolicznościowe oraz czasowe wystawy i galerie
nieWagary z Marzanną
Dzień Otwarty Szkół Niemczańskich
Festyn Parafialny organizowany od 2008 roku przez ks. Tadeusza Pitę
Muzeum
Muzeum w Niemczy (Nimptscher Heimatmuseum) założono w 1926 roku. Po przejęciu miasta przez Polaków działało jeszcze do 1951, po czym zostało zlikwidowane, a jego zbiory przekazano muzeum w Ziębicach. Obecnie działa Stowarzyszenie Muzeum Ziemi Niemczańskiej, prowadzące Wirtualne Muzeum Ziemi Niemczańskiej; jedynym fizycznie istniejącym działem Muzeum jest Piernikarnia Śląska.
Współpraca międzynarodowa
Miasta partnerskie:
Gladenbach
Letohrad
Monteux
Szlaki turystyczne
droga Szklary-Samborowice – Jagielno – Przeworno – Gromnik – Biały Kościół – Nieszkowice – Czerwieniec – Żelowice – Błotnica – Piotrkówek – Ostra Góra – Niemcza – Tatarski Okop – Dolina Piekielnego Potoku – Gilów – Piława Dolna – Owiesno – Góra Parkowa – Bielawa – Kalenica – Nowa Ruda – Tłumaczów – Radków – Pasterka – Karłów – Skalne Grzyby – Batorów – Duszniki-Zdrój – Szczytna – Zamek Leśna – Polanica-Zdrój – Bystrzyca Kłodzka – Igliczna – Międzygórze – Przełęcz Puchacza
Jordanów Śląski – Glinica – Janówek – Sokolniki – Łagiewniki – Przystronie – Jasinek – Niemcza – Stasin – Starzec – Strachów – Żelowice
Zobacz też
Stasin (Niemcza)
Piotrkówek (Niemcza)
Jasin (Niemcza)
parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Niemczy
arboretum Wojsławice
Przypisy
Linki zewnętrzne
Miasto i Gmina Niemcza
Geschichte der Bergstadt Nimptsch, Nimptsch 1935.
WIRTUALNE MUZEUM ZIEMI NIEMCZAŃSKIEJ
Miasta w województwie dolnośląskim
Miasta lokowane przez Henryka Prawego
Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku |
521 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bernardo%20Bellotto | Bernardo Bellotto | Bernardo Bellotto zwany Canaletto, także Canaletto młodszy (ur. 30 stycznia 1721 w Wenecji, zm. 17 listopada 1780 w Warszawie) – włoski malarz, przedstawiciel weneckiego malarstwa wedutowego, od 1767 działał w Polsce.
Życiorys
Canaletto był Włochem. Malarstwa uczył się w pracowni swojego wuja Canala, również zwanego Canalettem. Nim przybył do Polski, działał w Wenecji i innych włoskich miastach, potem w Wiedniu, Dreźnie, Monachium i Pirnie, gdzie zasłynął jako malarz wedut – niewielkich wymiarów pejzaży przedstawiających widoki miast.
Na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego zyskał pozycję nadwornego malarza. Na zlecenie króla pracował przy dekorowaniu Zamku Ujazdowskiego; namalował we wschodnim skrzydle freski i fragmenty ornamentalne (prace te uległy zniszczeniu przy przebudowie zamku w 1784), a wraz ze swoim synem Lorenzem wykonał 14 obrazów przedstawiających antyczny Rzym. Jego głównym dziełem jest galeria 30 wedut Warszawy i pałacu w Wilanowie, które umieszczono w oddzielnej Sali Prospektowej (zwanej też Salą Canaletta) na Zamku Królewskim. Do dzisiejszych czasów zachowało się tych wedut 24.
Canaletto malował również obrazy o tematyce historycznej, np. Elekcja Stanisława Augusta czy Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu 1633. Jego obrazy można oglądać w Zamku Królewskim i Muzeum Narodowym.
Obrazy Bellotta charakteryzują się przede wszystkim wielką pieczołowitością w odmalowywaniu szczegółów – mimo niewielkiego formatu bardzo dopracowane są wszystkie stroje, twarze postaci (do tego stopnia, że fachowcy rozpoznają w nich poszczególne osoby, w większości rodzinę Poniatowskiego). Z detalami uwieczniana była i architektura, lecz na tym polu Canaletto dopuszczał się pewnych przekłamań, udoskonaleń. Ta dokładność, możliwa dzięki zastosowaniu camery obscura i szkieł powiększających, została wykorzystana przy odbudowie zniszczonej podczas wojny Warszawy.
Został pochowany w podziemiach kościoła Przemienienia Pańskiego w Warszawie lub na cmentarzu przykościelnym, istniejącym do połowy XIX wieku; jego grób nie zachował się.
Upamiętnienie
W 1988 na murach obronnych warszawskiego Starego Miasta, w pobliżu placu Zamkowego, została odsłonięta tablica upamiętniająca Canaletta (brąz, projekt Janusz Pastwa). Jego imię nosi także od 1993 roku ulica w Warszawie.
Weduty w Sali Prospektowej (Canaletta) w Zamku Królewskim w Warszawie
Krakowskie Przedmieście od strony Bramy Krakowskiej (1767-68)
Kolumna Zygmunta III od strony zejścia do Wisły (1767-70)
Widok Warszawy od strony Pragi (1770)
Widok Warszawy z Pałacem Ordynackim (1772)
Krakowskie Przedmieście w stronę Placu Zamkowego (1774)
Widok łąk wilanowskich (1775)
Widok Pałacu Wilanowskiego od strony podjazdu (1776)
Widok Pałacu Wilanowskiego od strony parku (1776)
Widok Pałacu Wilanowskiego od strony południowej (1777)
Widok Pałacu Wilanowskiego od strony północno-wschodniej (1777)
Ulica Długa (1777)
Ulica Miodowa (1777)
Kościół Brygidek i Arsenał (1778)
Kościół Sakramentek (1778)
Plac Krasińskich (1778)
Krakowskie Przedmieście od strony Nowego Światu (1778)
Pałac Błękitny (1779)
Kościół Reformatów (1779)
Pałac Mniszchów (1779)
Plac Żelaznej Bramy (1779)
Kościół Karmelitów (1780)
Kościół Wizytek (1780)
Kolumna Zygmunta III od strony zejścia do Wisły z królem wizytującym spalone skrzydło zamku (zaginiony)
Plac Żelaznej Bramy od strony koszar Mirowskich (zaginiony)
Inne obrazy
Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764), olej na płótnie, 175 x 250 cm, Zamek Królewski w Warszawie
Rio dei Mandicanti i Scuola Scuola di San Marco (1740), olej na płótnie, 42 x 69 cm, Galleria dell'Accademia Wenecja
Widok na Canal Grande i Santa Maria della Salute (1743), olej na płótnie, 139,1 x 236,9 cm, J. Paul Getty Museum
Drezno widziane z prawego brzegu Łaby Augustów w kierunku mostu Augusta Fryderyka (1748), olej na płótnie, 1330 x 2370 mm, Galeria Drezdeńska
Widok Wiednia od strony Belwederu (1759 - 1760), olej na płótnie, 135 x 213 cm, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu
Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633 (1779), olej na płótnie, 169 x 273 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Przypisy
Bibliografia
A. Fregolent, Canaletto i wedutyści, Warszawa 2006 (Klasycy Sztuki)
H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz, Bernardo Bellotto zwany Canaletto, Warszawa 1980.
A. Rizzi, Canaletto w Warszawie, Warszawa 2007.
M. Wallis, Canaletto, malarz Warszawy, Warszawa 1955.
Literatura dodatkowa
Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989,
Linki zewnętrzne
Artykuł o obrazie Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633
Artyści związani z Dreznem
Artyści związani z Warszawą (I Rzeczpospolita)
Artyści związani z Wenecją
Malarze nadworni Stanisława Augusta Poniatowskiego
Urodzeni w 1721
Włoscy malarze rokokowi
Włosi w I Rzeczypospolitej
Zmarli w 1780
Ludzie urodzeni w Wenecji |
187710 | https://pl.wikipedia.org/wiki/XD%20Picture%20Card | XD Picture Card | Karta pamięci xD (ang. xD Picture Card) – karta pamięci flash stosowana dawniej głównie w aparatach cyfrowych Olympus i Fujifilm. xD jest skrótem od extreme Digital. Karty te zadebiutowały na rynku w lipcu 2002 r. Produkowały je Toshiba i Samsung dla Olympus i Fujifilm, a sprzedawały je również pod swoimi markami Kodak, SanDisk oraz Lexar. Ostatnim obsługującym je aparatem fotograficznym był Fujifilm FinePix F200EXR, który trafił na rynek w 2009 roku.
Dane techniczne
Z kart pamięci xD korzystały cyfrowe aparaty fotograficzne Olympus oraz Fujifilm, a także cyfrowe dyktafony Olympus. Fujifilm wyprodukował też odtwarzacz MP3 używający kart xD. Karty dostępne były w sprzedaży o pojemnościach 16 MB, 32 MB, 64 MB, 128 MB, 256 MB, 512 MB, 1 GB oraz 2 GB. Karta ma wymiary 20 × 25 × 1,78 mm (porównywalne ze znaczkiem pocztowym) i waży 2,8 g.
Typ M, M+ i typ H (wycofany ze sprzedaży)
Karty typu M wykorzystują architekturę Multi Level Cell (MLC) co dawało im teoretyczną możliwość produkcji kart o pojemnościach do 8 GB.
Karty typu M+ oferowały półtora razy większą prędkość odczytu i zapisu od kart typu M. Są kompatybilne z „efektami artystycznymi, 3D i panoramicznymi” dostępnymi w aparatach cyfrowych Olympus (w przeciwieństwie do kart typu M). Pozwalały wtedy na nagrywanie filmów najwyższej jakości aż do całkowitego zapełnienia karty, a nie jak ma to miało miejsce w typie M, jedynie 15 sekundowych kawałków. Zastąpiły one zawodne karty typu H.
Karty typu H oferowały teoretycznie trzykrotnie wyższej prędkości odczytu i zapisu od kart typu M, lecz były dostępne jedynie w pojemnościach 256 MB, 512 MB i 1 GB. Były także kompatybilne z „efektami specjalnymi” dostępnymi w aparatach cyfrowych Olympus.
Z powodu zmian w architekturze, nowsze modele typu M i H mogą być niekompatybilne z niektórymi starszymi aparatami oraz czytnikami kart.
Tabela prędkości transferu
Zalety
Duża wytrzymałość i odporność na zniszczenie.
Mniejsze wymiary w porównaniu do innych formatów (choć karty Memory Stick M2 są mniejsze).
Niski pobór mocy.
Większa szybkość od kart starszych formatów, tj. SmartMedia (SM), MultiMedia Card (MMC) oraz Memory Stick (MS).
Wady
Mała maksymalna teoretyczna pojemność kart.
Mniejsza liczba akcesoriów obsługujących te karty.
O wiele mniejsza prędkość od głównego rywala – Secure Digital Card (SD).
Szczegółowa specyfikacja jest własnością przedsiębiorstw Olympus oraz Fujifilm i jest niedostępna dla podmiotów zewnętrznych.
Większa cena od kart innych formatów identycznej pojemności.
Zdecydowanie mniejsza dostępność kart xD na rynku w porównaniu z innymi kartami, np. SD.
Karty pamięci |
187714 | https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81ada%202107 | Łada 2107 | Łada 2107 – samochód osobowy typu sedan produkowany przez rosyjskiego producenta Łada.
Model znany był w Europie Wschodniej jako Łada Nova, w Europie Zachodniej jako Łada Riva, a w Kanadzie jako Łada 1500 i Łada Signet. Samochód bazujący pośrednio (poprzez starsze Łady 2104, 2105, 2106, 2103, 2102, 2101) na samochodzie Fiat 124. Łada 2107 występuje w następujących wersjach silnikowych: gaźnikowe 1300, 1500 oraz silniki o pojemności 1600 i 1700 z wtryskiem paliwa. Łada 2107 1300 z silnikiem o mocy 65 KM i osiąga 140 km/h (przyspieszenie 0–100 km/h 20 s), kolejna wersja – 1500 ma 75 KM i osiąga 150 km/h (przyśpieszenie 0-100km-h 17s), oraz pod koniec produkcji wersja z sinikami z wtryskiem jednopunktowym: o mocy 75 KM ale z wyższym momentem obrotowym 122Nm/3000, osiąga 155 km/h (przyśpieszenie 0–100 km/h 16s) oraz 1700 o mocy 80 KM i osiąga 157 km/h (przyspieszenie 0-100km/h 14 s) – obie wersje z tylnym mostami o przełożeniu 3:9, ostatnie wersje z czarną osłoną chłodnicy. Łada 2107 była produkowana w zakładach Łady (AwtoVAZ) w Togliatti w Rosji, również na eksport. Eksport do Polski zakończono w 1995 roku.
2107 była jednym z najdłużej produkowanych samochodów osobowych w historii motoryzacji. Jej produkcja trwała od 1982 roku, a zakończono ją w Rosji 30 lat później, w roku 2012 (ostatni samochód zjechał z taśmy zakładów IżAwto 17 kwietnia 2012). Powodem zakończenia produkcji była m.in. przestarzała konstrukcja nie przystająca do obecnych wymogów bezpieczeństwa. Następcą 2107 został nowy miejski sedan Granta. Montaż modelu 2107 był natomiast kontynuowany jeszcze przez dwa lata w Egipcie.
Dane techniczne (21072 1.3)
Silnik
R4 1,3 l (1294 cm³), 2 zawory na cylinder, SOHC
Układ zasilania: gaźnik
Średnica cylindra × skok tłoka: 79,00 mm × 66,00 mm
Stopień sprężania: 8,5
Moc maksymalna: 65 KM (48 kW) przy 5400 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 93 N•m przy obr./min 3400
Osiągi
Przyspieszenie 0-100 km/h: 18,0 s (18,5 s)
Prędkość maksymalna: 143 km/h (145 km/h)
Przypisy
Bibliografia
Samochody klasy średniej
2107
Samochody tylnonapędowe
Samochody z lat 80.
Samochody z lat 90.
Samochody z lat 2000–2009
Samochody z lat 2010–2019
Sedany |
187716 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy%20Festiwal%20Filmowy%20w%20Karlowych%20Warach | Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Karlowych Warach | Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Karlowych Warach () – festiwal filmowy, który odbywa się od 1946 w czeskim uzdrowisku Karlowe Wary. Najlepszy film pokazany w konkursie głównym tej imprezy otrzymuje od międzynarodowego jury nagrodę Kryształowego Globusa.
Grand Prix
1958 Cichy Don.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Festiwal w serwisie Filmweb |
522 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brom | Brom | Brom (Br, , , oznacza „mocno pachnący” lub „smród”, ) – pierwiastek chemiczny, niemetal z grupy fluorowców w układzie okresowym. W warunkach normalnych jest brunatnoczerwoną cieczą o ostrym, nieprzyjemnym zapachu zbliżonym do zapachu chloru. Jest jedynym niemetalem występującym w warunkach normalnych w postaci cieczy. Znanych jest 25 izotopów bromu o czasie półtrwania minimum 1 ms o liczbach masowych w zakresie 70÷94, z których izotopy o liczbie masowej 79 i 81 są trwałe i występują w naturze w prawie równej ilości (50,6:49,4).
Występowanie
Występuje w skorupie ziemskiej w ilościach śladowych 0,37 ppm (wagowo, 1,6), głównie jako zanieczyszczenie piasku morskiego i pokładów soli kamiennej. Większe jego ilości (65 ppm) występują w wodzie morskiej. W obu przypadkach występuje on w formie bromku sodu.
Związki bromu
Najbardziej znane jego związki: bromowodór – po rozpuszczeniu w wodzie tworzy bardzo silny kwas bromowodorowy, oraz jego sole: bromek sodu, bromek potasu. Duże znaczenie w chemii organicznej mają jego sole fluorkowe NaBrFx x=4,5,6, które są bardzo dobrymi grupami odchodzącymi w reakcjach podstawienia nukleofilowego.
Zastosowanie
Stosuje się go w wielu reakcjach np. do syntezy bromków alkilowych, które są bardziej reaktywne od odpowiednich chlorków. Bromek srebra w XX w. był masowo wykorzystywany w technikach litograficznych i fotograficznych.
Znaczenie biologiczne
Brom jest obecny we wszystkich organizmach w ilościach zbliżonych do jego stężenia w wodzie morskiej (ok. 50 ppm), nie odgrywa on jednak żadnej roli w procesach życiowych.
W dużych ilościach czysty brom jest silnie toksyczny. Jony bromkowe są nieszkodliwe, o ile ich stężenie nie przekracza tego obecnego w wodzie morskiej.
Izotopy
Brom-82
Ulegając rozpadowi emituje promieniowanie beta o energii 444 keV (98,3%) i promienie gamma o energiach 221–1960 keV. Używany w defektoskopii, badaniach szczelności i hydrobiologicznych.
Wykazuje średnią radiotoksyczność. Brak narządu krytycznego (całe ciało). Dopuszczalne skażenie 370 kBq.
Historia
W 1825 roku podczas wakacji, student pierwszego roku chemii w Heidelbergu, Karl Löwig otrzymał pierwszy raz nowy pierwiastek, jednak nie wiedział, czym jest ta substancja przypominająca chlor. W tym samym roku Antoine Balard wykrył brom w ługach odpadowych w warzelniach soli z wody morskiej na wybrzeżach francuskich Morza Śródziemnego. 30 listopada 1825 roku złożył w sekretariacie Akademii Francuskiej pismo zawiadamiające o odkryciu. 14 sierpnia 1826 roku Akademia wydała orzeczenie pochlebne dla odkrywcy.
Jako pierwszy polską nazwę „brom” zaproponował Filip Walter.
Zobacz też
woda bromowa
AOX
Uwagi
Przypisy
Pierwiastki chemiczne |
187723 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gmach%20dawnego%20Liceum%20im.%20Stanis%C5%82awa%20Staszica%20w%20Sosnowcu | Gmach dawnego Liceum im. Stanisława Staszica w Sosnowcu | Gmach dawnego Liceum im. Stanisława Staszica w Sosnowcu – 3-piętrowy budynek neorenesansowy o architekturze nawiązującej do stylu włoskiego. Układ budynku z przestronnymi salami i aulami, przystosowany do celów edukacyjnych. Do najlepiej zachowanych należy aula główna na najwyższym piętrze, bogato zdobiona freskami, z dużymi frontowymi panoramicznymi oknami.
Historia
W dniu 29 października 1894 roku w obecności przedstawiciela carskiej Rosji (pod której zaborem znajdował się Sosnowiec) i licznie zgromadzonych mieszkańców miasta, otwarta została Sosnowiecka Szkoła Realna – pierwsza szkoła średnia w Zagłębiu Dąbrowskim, ufundowana przez niemieckiego przemysłowca Heinricha Dietla.
Przez trzy lata szkoła mieściła się w odpowiednio przystosowanym do tego celu budynku fabrycznym, jednak ciągły wzrost liczby uczniów i rozwój szkoły pod względem programowym spowodowały, że Heinrich Dietel postanowił wybudować dla jej potrzeb nowy gmach. Nowy budynek wzniesiono w latach 1895 - 1898. Uroczyste otwarcie nowego budynku miało miejsce 3 grudnia 1898 roku.
W latach 1894–1970 siedzibę Szkoły Realnej przekształcono w Gimnazjum, a następnie Liceum im. S. Staszica. W latach 1970–2009 główna siedziba Wydziału Techniki Uniwersytetu Śląskiego.
Przypisy
Budynki szkół i instytucji badawczych w Sosnowcu |