id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
408
| title
stringlengths 1
239
| text
stringlengths 1
474k
|
|---|---|---|---|
131 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Astenosfera | Astenosfera | Astenosfera (warstwa Gutenberga) – warstwa o grubości około 100 km, położona w górnej części płaszcza ziemskiego, tuż pod litosferą.
Górna granica astenosfery leży na głębokości od 10 do 100 km, dolna na głębokości 350-400 km (górna 50-70 km pod oceanami i do 120 km pod kontynentami, dolna odpowiednio 400 i 250 km.
Od dołu ogranicza ją nieciągłość Golicyna.
Materiał skalny w warstwie astenosfery jest częściowo stopiony. Ma dużą lepkość i jest plastyczny.
Według teorii tektoniki płyt konwekcja w płaszczu Ziemi umożliwia przemieszczanie płyt tektonicznych litosfery i wędrówkę kontynentów. Ruch płyt możliwy jest właśnie dzięki plastycznej astenosferze, która oddziela ruch płyt od ruchu konwekcyjnego poniżej. Astenosferę od jądra Ziemi odgradza mezosfera. Astenosferę uważa się za główny poziom tworzenia się ognisk magmy i główne źródło procesów magmowych.
Materiał płaszcza zachowuje się w geologicznej skali czasu jak płyn nienewtonowski i jego właściwości zależą zarówno od temperatury jak i od prędkości deformacji. Oznacza to, że granice astenosfery mogą zmieniać się zarówno wskutek zmian temperatury jak i prędkości deformacji .
Przypisy
Budowa Ziemi |
132 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alpha%20Centauri | Alpha Centauri | Alfa Centauri – gwiazda
Alpha Centauri – gra komputerowa
Alpha Centauri – album Tangerine Dream |
133 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Mescalero | Mescalero | Apacze Mescalero (Naashgalí Dineʼé) – grupa Indian Ameryki Północnej zamieszkująca południowo-zachodni Nowy Meksyk. Nazwa własna: Mashgaleode („ludzie meskalu”) lub Shis I'Ndee („lud górskich lasów”). Jednak różne grupy plemienne w zależności od rejonów zamieszkania operowały własnymi oryginalnymi określeniami, np. odłam żyjący w Górach Sacramento zwał siebie Niit'aheode (Ludzie ze Skraju Ziemi), zaś ten z Gór Sierra Madre - Tsebikineode (Ludzie z Kamiennych Domów), żyjący w pueblu wykutym w skale. Byli też Chi'laaode (Ludzie Antylopy) i Tseichiode (Ludzie Czerwonych Skał) z gór Sierra Guadelupe. Hiszpańska nazwa Mescalero pochodzi od meskaliny, silnego alkaloidu roślinnego (kaktus Lophophora williamsii), który Indianie ci zażywali w celu wywołania transu i wizji.
Mescalero nie należeli do wojowniczych plemion, wielu z nich w pierwszych latach ekspansji białych kooperowało z nimi i służyło jako przewodnicy i zwiadowcy. Później jednak, w obliczu nasilających się represji, zmienili taktykę.
Liczebność w roku 2000: Według danych U.S. Census Bureau, podczas spisu powszechnego w 2000 roku 5374 obywateli USA zadeklarowało, że jest pochodzenia wyłącznie Mescalero Apache (jako wyłącznie Apache – z różnych grup - zadeklarowało się wówczas 50 070 osób), zaś 7027 oświadczyło, że ma pochodzenie wyłącznie lub między innymi Mescalero Apache (jako wyłącznie lub między innymi Apache zadeklarowały się 96 833 osoby).
Przypisy
Bibliografia
Nowy Meksyk
Plemiona Indian Ameryki Północnej
Rdzenne ludy Stanów Zjednoczonych |
134 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura%20Anasazi | Kultura Anasazi | Anasazi, w języku nawaho starożytni wrogowie, po angielsku zwani też Ancestral Puebloans (przodkowie Pueblo) – nazwa kultury archeologicznej, rozwijającej się w okresie od I w. p.n.e. do końca XIII wieku n.e. na obszarach Wielkiej Kotliny Amerykańskiej w Ameryce Północnej.
Pochodzenie
Pochodzenie Indian Anasazi nie jest pewne. Kryterium wydzielenia kultury Anasazi było stopniowe przejście z gospodarki zbieracko-łowieckiej do kopieniactwa.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Ludność kultury Anasazi żyła na styku dzisiejszych stanów Arizona, Nowy Meksyk, Utah i Kolorado. Należy jednak zaznaczyć, iż zasięg kulturowy wyklucza utożsamianie kultury Anasazi z jednym plemieniem czy nawet federacją plemion. Obszar kultury Anasazi graniczył od północy z kulturą Fremont, od południa z kulturami Mogollon i Hohokam. Kultura Anasazi silnie oddziaływała zwłaszcza na kultury Fremont i Mogollon.
Chronologia, geneza i zanik
Kultura Anasazi dzieli się na 5 faz. Dzieje ludności kultury Anasazi podzielić można na dwa okresy chronologiczne: Wyplataczy koszy (100 r. p.n.e. - 700 r. n.e.) i okres Pueblo (700 r. n.e. - 1300 r. n.e.). Dodatkowo możemy wydzielić w pierwszym okresie dwie fazy a w drugim trzy fazy. Znaczny wzrost demograficzny, powodujący problemy z zaopatrzeniem w żywność, połączony z okresem tzw. Wielkiej Suszy (1230 r. n.e. - 1280 r. n.e.) prawdopodobnie spowodował stopniowe przejście ludności w okolice północno-wschodniej Arizony oraz doliny rzeki Rio Grande, co archeolodzy uważają za koniec kultury Anasazi. Wśród badaczy trwają spory dotyczące organizacji społeczno-politycznej w rejonach zamieszkiwanych przez ludność kultury Anasazi. Zdecydowana większość naukowców porównuje ją do współczesnych Indian Pueblo, jako kontynuatorów spuścizny materialnej i duchowej ludności kultury Anasazi. Obecnie mianem Indian Pueblo określa się heterogeniczną grupę plemion zróżnicowanych językowo, ale podobnych pod względem obyczajów, u których występuje matrylinearność i rozwinięta sztuka.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Bardzo charakterystyczną formą domostwa były tzw. puebla (Park Narodowy Mesa Verde). Były to domy prostokątne wznoszone z kamieni i suszonej na słońcu cegły adobe, z charakterystycznym belkowaniem dachu. Ceramika Anasazi była jedną z najwcześniejszych na terenach kultur Południowego Zachodu, charakteryzowała się polerowaną powierzchnią o brązowym kolorze.
Dużą popularnością cieszyły się formy naczyń wyplatanych z włókien roślinnych.
Osadnictwo
Znane są różne osiedla kultury Anasazi. W pierwszym okresie osady miały charakter obronny, często zakładano osiedla na stokach pagórków i ściętych wzgórzach zwanych mesami (od hiszpańskiego słowa mesa, czyli stół). Typowe osiedla składały się z kilkunastu (10-35) zagłębionych w ziemię, owalnych domostw o średnicy od 3 do 6 metrów. Ściany wznoszono z belek i uszczelniano mułem lub błotem, w podłożu wykopywano jamy zasobowe. W fazie schyłkowej (Wyplataczy koszy II) wioski powiększyły się, domostwa przybrały formę ziemianek zagłębionych w ziemię (od 0,30 m do 1,80 m). Dachy, wsparte na czterech palach, budowano z drewna i obkładano gliną. Ściany domostw pokrywano gipsową zaprawą lub płytkami kamiennymi.
W okresie Pueblo dominowały charakterystyczne prostokątne budynki z suszonej cegły. W fazach schyłkowych (1100 r. n.e. – 1300 r. n.e.) powstawały tzw. osiedla klifowe, lokalizowane w niszach skalnych.
Obrządek pogrzebowy
Zmarłych grzebano wewnątrz jam zasobowych w domostwach lub w najbliższym sąsiedztwie. Wśród wyposażenia grobów były wyplatane kosze oraz części odzieży z włókien roślinnych i skóry.
Gospodarka
W pierwszym okresie trwania kultury Anasazi dominowała gospodarka zbieracko-łowiecka, później powstały duże uprawy dyni, fasoli i kukurydzy.
Bibliografia
„Wielka Historia Świata tom III” red. J. Śliwa, Oficyna Wydawnicza „Fogra”, Kraków 2005
„Encyklopedia Historyczna Świata tom I: Prehistoria” red. J.K. Kozłowski, OPRES Kraków 1999
Linki zewnętrzne
Przypisy
Kultury prekolumbijskie
Historia tubylczych ludów Ameryki Północnej
Historia Arizony
Nowy Meksyk
Historia stanu Utah
Historia stanu Kolorado |
136 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Akureyri | Akureyri | Akureyri – miasto w północnej Islandii, położone nad fiordem Eyjafjörður w otoczeniu granitowych gór dochodzących do 1500 m wysokości. Drugi co do wielkości po Reykjaviku obszar miejski Islandii, tworzący gminę Akureyrarkaupstaður. Znaczący port morski i lotniczy. Z miasta pochodzi około 30% islandzkiego przetwórstwa rybnego. Ośrodek handlowy, usługowy i komunikacyjny w północnej Islandii. Znajduje się tu drugi, obok Uniwersytetu Islandzkiego, uniwersytet w kraju.
Pierwszym osadnikiem miasta był norwesko-irlandzki Helgi Magri (Helgi Chudy). Akureyri jako stacja handlowa było wzmiankowane już w 1602 roku. Prawa miejskie miasto otrzymało w 1862 r. W kwietniu 2021 r. zamieszkiwało je 19,3 tys. osób. Nazwa miasta powstała w wyniku połączenia dwóch islandzkich słów: akur (pole) i eyri (mierzeja).
W mieście znajduje się największy browar na Islandii oraz drugi co do wielkości szpital na wyspie, który jest jednocześnie największym pracodawcą.
Pomimo położenia w niewielkiej odległości od koła podbiegunowego, panuje tam dość łagodny jak na tę szerokość geograficzną klimat.
Zabytki
Na uwagę zasługuje kilka kościołów tego miasta: Lögmannshild z 1861 r., katolicki z 1912 r., protestancki Akureyrarkirkja z 1940 r. oraz najnowszy Glerá z 1989 r.
Głównymi atrakcjami Akureyri są:
Muzeum Przyrodnicze, w którym znajduje się m.in. wypchana alka olbrzymia,
Muzeum Mattíasa Jochumssona (autora słów islandzkiego hymnu) urządzone w jego domu na ulicy Sigurhæðir,
Muzeum Folkloru prezentujące ogromną kolekcję miejscowych pamiątek, a także fotografie pochodzące z XIX w.,
Muzeum Międzynarodowej Organizacji Dobrych Templariuszy,
Nonnahús, dom autora powieści dla dzieci Jóna Sveinssona,
Muzeum Sztuki,
Davíðhús, dom poety Davíða Stefánssona z 1944 r.
Turystyka
Akureyri stanowi centrum turystyczne dla ornitologów, biologów, wulkanologów oraz zwykłych turystów. W pobliżu Akureyri na uwagę zasługują:
Húsavík – nieco bardziej na wschód, port rybacki, ośrodek turystyczny z możliwością oglądania wielorybów i delfinów,
wyspa Grimsey – najdalej na północ wysunięta wyspa Islandii, 5,4 km² powierzchni, ludność około 100 osób; wyspę, położoną 3,5 godziny statkiem od lądu, przecina koło podbiegunowe północne,
jezioro Mývatn – czwarte do wielkości jezioro Islandii (37,2 km², największa głębokość – 4,5 m), licznie występujące formacje wulkaniczne, bogactwo różnych gatunków ptaków, raj dla ornitologów, geologów, biologów, wulkanologów,
wodospad Dettifoss – położony w największym w Europie kanionie i jednocześnie parku narodowym – Jökulsárgljúfur. Dettifoss to największy w Europie wodospad pod względem ilości spływającej wody (45 m wysokości, 100 m szerokości),
wodospad Goðafoss (wodospad bogów) – w kształcie podkowy, nazwę wziął od bożków pogańskich, których posagi zostały wrzucone do wodospadu, kiedy Althing podjął decyzję o chrystianizacji Islandii,
las Kjarnaskógar – jedno z niewielu skupisk leśnych na wyspie,
Góra Súlur – największa w okolicy góra (1214 m).
Sporty zimowe
W miejscowości znajduje się jedna z dwóch w kraju skoczni narciarskich – Hlíðarfjall.
Połączenia komunikacyjne
Z Akureyri codziennie można się dostać autobusem do Reykjavíku (czas jazdy 6h). Odległość od stolicy to 390 km.
Miejscowe lotnisko usytuowane jest 2 km na południe od miasta. Codziennie można polecieć do Reykjavíku, Keflavíku, Vopnafjörður, Þórshöfn i na wysepkę Grímsey.
Transport autobusowy w obrębie miasta jest bezpłatny. Sześć linii autobusowych kursuje w dni powszednie, a po najważniejszych trasach w weekendy.
Miasta partnerskie
Ålesund, Norwegia
Kurytyba, Brazylia
Gimli, Kanada
Lahti, Finlandia
Murmańsk, Rosja
Randers, Dania
Västerås, Szwecja
Çeşme, Turcja
Przypisy
Miejscowości regionu Norðurland eystra
Miasta w Islandii |
137 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anomalia%20magnetyczna | Anomalia magnetyczna | Anomalia magnetyczna – lokalne różnice między ziemskim polem magnetycznym w danym miejscu a jego wartością teoretyczną, wyliczoną na podstawie położenia biegunów magnetycznych na Ziemi.
Ze względu na wielkość obszarów dzieli się je na kontynentalne, regionalne i lokalne. W niektórych publikacjach występuje podział na anomalie kontynentalne i lokalne.
Anomalie kontynentalne są obszarowo największe, najsilniejsza – wschodnioazjatycka – obejmuje obszar niemal całej Azji. Jej największa wartość sięga 30% natężenia pola średniego. Występowanie tych anomalii wiąże się z funkcjonowaniem głównego czynnika wytwarzającego ziemskie pole magnetyczne.
Anomalie regionalne obejmują mniejsze obszary, ich występowanie wiąże się z pokładami skał i minerałów o mniejszym zasięgu i zalegających płycej.
Za anomalie lokalne uznaje się te których obszar zawiera się w granicach od stu do kilku tysięcy km². Występujące w nich zmiany pola magnetycznego zazwyczaj nie przekraczają 10%. Anomalie te wiążą się z występowaniem dużych pokładów minerałów magnetycznych, np. magnetytu (rudy żelaza), na znacznych (ponad 1 km) głębokościach. Tego typu anomalie występują między innymi w okolicach Kiruny (Szwecja) i Kurska (Rosja, tzw. kurska anomalia magnetyczna) oraz w Polsce w Krzemiance (okolice Suwałk). Mniejsze anomalie związane są z występowaniem skał zasadowych lub ultrazasadowych.
Geomagnetyzm |
138 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ajnowie | Ajnowie | Ajnowie lub Ajnosi (endoetnonim od ajn. Ainu – „ludzie”, IPA: ; l.p. Ajnus lub Ajnos) – lud należący do paleoazjatyckiej grupy językowej; przybyły do południowej części Sachalinu oraz na Wyspy Japońskie i Kurylskie ponad 6 tys. lat temu. Byli ludem łowiecko-zbierackim. Obecnie zamieszkują głównie Hokkaido. W historycznych tekstach japońskich Ajnowie nazywani byli: Ezo (wym. Yezo), Emishi, Aino.
Obecnie Ajnowie stanowią mniejszość etniczną w Japonii. Dane szacunkowe dotyczące liczebności Ajnów są bardzo rozbieżne: od 24 tys. do ponad 100 tysięcy osób. Według badania przeprowadzonego przez samorząd Hokkaido w 1993 roku, populacja tamtejszych Ajnów wynosiła 28 830 osób. Niektórzy posługują się jeszcze językiem ajnuskim, który obecnie jest zagrożony wymarciem. Niewielka populacja Ajnów żyje również na Sachalinie na terytorium Rosji.
W dniu 6 czerwca 2008 japońskie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło rezolucję wzywającą rząd do uznania Ajnów za lud tubylczy i położenia kresu dyskryminacji tej grupy. „Rząd uznaje, że Ainu to rdzenni mieszkańcy, którzy mają swój język, religię i kulturę”.
Pochodzenie i historia
W neolicie Ajnowie zajmowali większą część Wysp Japońskich, ale w III w. p.n.e. zaczęli ustępować ludom pochodzenia tunguskiego, a następnie żeglarzom indonezyjskim, którzy zepchnęli Ajnów na północ.
Badania archeologiczne wskazują, że Ajnowie zamieszkują Hokkaido od 7 tysięcy lat. W XVI wieku, kiedy Europejczycy zaczęli dopiero docierać do siedlisk Ajnów, ci ostatni zamieszkiwali rozległe terytorium od południowej części Kamczatki poprzez wyspy Kurylskie, Sachalin, Hokkaido, aż po region Tōhoku w północnej części głównej wyspy Archipelagu Japońskiego – Honsiu. Ówczesną populację Ajnów szacuje się na około 40 000 osób. Ajnowie z południowej części Archipelagu ok. XII wieku zostali podbici przez Japończyków.
Na przełomie XVII i XVIII wieku Ajnowie południowego Hokkaido stali się wasalami japońskich feudałów z klanu Matsumae i rozpoczęła się zgubna dla rasy ajnoskiej asymilacja z Japończykami, Rosjanami i Niwchami.
Zależność od japońskich feudałów i wyzysk Ajnów powodowały niekiedy niewielkie zbrojne wystąpienia. Największe jednak powstanie wybuchło w końcu XVIII wieku (w 1781 r.), a po jego okrutnym stłumieniu na Hokkaido rozpoczęła się intensywna kolonizacja japońska, która w krótkim czasie doprowadziła do tego, iż Ajnowie stali się mniejszością.
W procesie negocjacji traktatu o przyjaźni rosyjsko-japońskiej w 1853 r. rząd japoński twierdził, że ziemie zamieszkiwane przez Ajnów są własnością Japonii, gdyż Ajnowie od zawsze byli jej obywatelami. Następnie siogunat rozpoczął działania mające na celu nakłonienie Ajnów do porzucenia ich kultury i dotychczasowego stylu życia oraz do asymilacji z Japończykami.
W trakcie przemian restauracji Meiji w 1869 r. nowy rząd utworzył Urząd ds. Rozwoju, zwany też Urzędem ds. Kolonizacji (Kaitakushi), który m.in. zajmował się asymilacją Ajnów. W 1871 r. zabroniono ajnoskim kobietom noszenia kolczyków, tatuowania się oraz tradycyjnego palenia domu zmarłego. W 1873 roku rząd zabronił tradycyjnych ajnoskich metod połowu ryb, a w 1876 tradycyjnych metod polowań. W 1877 pozbawiono Ajnów prawa do ziemi. Od 1878 roku byli oficjalnie nazywani i japońscy uczeni uznali ich za wymierającą rasę.
W 1946 roku powstało Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido. Jego celem było odzyskanie ziem nadanych im w 1899 roku w „Ustawie o ochronie dawnych autochtonów Hokkaido”, których pozbawiono ich w powojennej reformie agrarnej. Rząd odrzucił ich żądania.
W latach 50. XX wieku japoński rząd przesłał do sekretariatu ONZ dwa raporty, w których zapewniał, że proces asymilacji został w pełni zakończony i Japonia jest krajem mono-etnicznym. W tamtych czasach prawie każdy Japończyk był przekonany, że Ajnowie i ich kultura pozostali już jedynie w muzeach.
W 1983 roku Shigeru Kayano otworzył pierwszą szkołę języka ajnoskiego. W 1984 roku Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido przedstawiło przed Zgromadzeniem Narodowym projekt ustawy, mający na celu przyznanie Ajnom praw udziału w życiu politycznym kraju, praw do edukacji, praw wolności kulturalnej i praw do połowu ryb.
W 1986 r. ówczesny premier Japonii Yasuhiro Nakasone w wypowiedziach publicznych wielokrotnie podkreślał, że wyższość Japonii nad innymi państwami polega na tym, że jest ona mono-etniczna. Wypowiedzi te wywołały ostrą krytykę ze strony Ajnów. W ich wyniku, w roku 1987, Stowarzyszenie Ajnów Hokkaido wysłało delegację do Grupy Roboczej ds. Ludów Tubylczych ONZ z prośbą o uznanie Ajnów za lud tubylczy. W wyniku tych działań w 1991 roku przewodnicząca Grupy Roboczej ds. Ludów Tubylczych, Erica-Irene Daes odwiedziła Hokkaido i Tokio w celu zbadania sprawy Ajnów. Następnie 19 grudnia 1992 r. Giichi Nomura, przewodniczący Stowarzyszenia Ajnów Hokkaido, został zaproszony do siedziby ONZ w Nowym Jorku, gdzie wygłosił mowę na ceremonii otwarcia międzynarodowego roku ludów tubylczych świata. W 1993 roku na zaproszenie Ajnów do Japonii przyjechała Rigoberta Menchú Tum, laureatka Pokojowej Nagrody Nobla. Japoński rząd zaniepokojony dyplomatycznymi sukcesami Ajnów nie mógł dłużej negować ich istnienia. W latach 1987 i 1991 przedstawił wydziałom ONZ zajmującym się obroną praw człowieka raporty stwierdzające, że Ajnowie zachowali własny język, kulturę i religię, oraz że powinni być uznani za mniejszość etniczną.
Za rządów partii socjalistycznych z premierem Murayamą na czele ruch ajnoski zyskał poparcie państwa. W 1996 sporządzono projekt nowej ustawy o ochronie kultury ajnoskiej, która jako „Ustawa o promocji kultury i tradycji Ajnów”, została w 1997 roku przyjęta jednogłośnie przez Zgromadzenie Narodowe. Głosi ona, że Japonia powinna być państwem wielokulturowym oraz że rząd powinien wspierać rozwój kultury i tradycji ajnoskiej, jednak nie uznaje Ajnów za lud tubylczy ani nie ustala żadnych praw dla Ajnów.
Cechy anatomiczne
Ajnowie nie byli podobni do innych grup ludności zamieszkujących Azję, a prezentowany przez nich typ antropologiczny określano mianem ajnuidalnego. Rdzenni Ajnowie należący do tego typu posiadali cechy odmiany białej z pewnymi wpływami rasy żółtej; występują też swoiste cechy antropologiczne, istniejące jedynie u Ajnów a ponadto znane jedynie ze stanowisk archeologicznych z okresu paleolitycznej Europy (m.in. silne spłaszczenie kości piszczelowych i ramiennych), a także pewne analogie z cechami Aborygenów tajwańskich (m.in. budowa zębów). W rezultacie tej specyfiki w budowie, jak też odmienności języka, genealogia Ajnów do dziś pozostaje nieznana.
Ajnowie byli niewysocy (do 157 cm) i krępej budowy, o czaszce dużej i podłużnej, dobrze wysklepionej, z twarzą niską i szeroką. Ich skóra była blada, ale nie żółta, jak u sąsiadujących grup. Oczy jasnopiwne lub zielonkawe. W odróżnieniu od innych grup ludzkich Ajnowie wyróżniają się bardzo silnym owłosieniem ciała, często barwy rudej. Niekiedy zarost występuje też na twarzach kobiet. Fałda powiekowa u Ajnów jest wyraźnie zaznaczona, ale nie wykazuje cech fałdy mongoloidalnej.
Przez R. Biasuttiego zostali zaliczeni do pnia rasowego europoidów (odgałęzienie praeuropoidów). Pod koniec XX wieku powstała koncepcja łącząca typ antropologiczny prezentowany przez lud Ajnu z odkrytym w Ameryce Północnej tzw. człowiekiem z Kennewick sprzed ok. 9,5 tys. lat.
Obecnie w wyniku wymieszania się z Japończykami Ajnów prezentujących opisywany typ antropologiczny już nie ma, a osoby przyznające się do przynależności do tego narodu wykazują przewagę cech odmiany żółtej z silnymi wpływami rasy białej.
Język
Ajnowie posługiwali się własnym językiem ajnoskim zaliczanym do umownej grupy paleoazjatyckiej. Język ten uważany jest za izolowany i niespokrewniony z żadnym innym istniejącym obecnie na Ziemi.
Z powodu wypierania przez język japoński język, kulturę i tradycje Ajnów kultywuje zaledwie niewielka część spośród ok. 50-100 tys. Japończyków mających wśród przodków ludzi z narodu Ajnów. Językiem ajnoskim biegle posługuje się zaledwie ok. 15 osób, wyłącznie starszych, kilkaset kolejnych zna go w mniejszym lub większym stopniu.
Kultura
Rdzenni Ajnowie żyli w wioskach zwanych kotanami, w chatach czworościennych, drewnianych, z dwuspadowym dachem, niekiedy częściowo wkopanych w ziemię. W takich osiedlach żyło po kilka lub kilkanaście rodzin pod wodzą naczelników.
Ajnowie zajmowali się głównie myślistwem i rybołówstwem, a także zbieractwem. W okresie późniejszym zaczęli także na niewielką skalę uprawiać rośliny, m.in. proso.
Pod względem językowym, kulturowym i antropologicznym stanowili grupę odrębną od otaczających ich ludów.
Społeczność Ajnów wykazywała silne wpływy matriarchatu – to w linii żeńskiej dziedziczony był majątek i pozycja społeczna. W pozostałych dziedzinach życia występowała przewaga porządku patriarchalnego.
Kobiety mają tatuaże na ramionach, rękach oraz, na kształt wąsów, pod dolną i nad górną wargą.
Ajnowie kultywując rodzime tradycje wyznają animizm; najważniejszym kultem w ich wierzeniach jest kult niedźwiedzia.
Badania
Znaczne zasługi w badaniach etnograficznych nad ludem Ajnów położył polski etnograf Bronisław Piłsudski, który spędził wśród nich 15 lat zesłania. Szczególne zasługi położył Piłsudski w poznaniu języka Ajnów oraz sąsiedniego ludu Gilaków. Zgromadził obszerne materiały przygotowując słowniki języków obu tych ludów oraz zapisał także wiele bajek oraz pieśni ludowych.
Kultura Ajnów znalazła opiekunów w postaci potomków tego ludu, którzy emigrowali lub zostali przesiedleni do Japonii, zasymilowali się i na sposób Indian północnoamerykańskich, powrócili do kultywowania niektórych obrzędów, zwyczajów i innych wyznaczników kultury. Wśród nich są obecni również potomkowie Bronisława Piłsudskiego i jego ajnoskiej żony.
Zobacz też
Kamui (kamuy, kamuj)
Ainu Rakkuru
Iyomante (iyomande, iomante)
Inau
Ikupasuj (iku-pasuy, ikupasui)
tatuaż japoński
Przypisy
Bibliografia
Sandra Buckley: The Encyclopedia of Contemporary Japanese Culture, Taylor and Francis, 2009
Barbara Jelonek, Problematyka prawna Ajnów w Japonii – badania Bronisława Piłsudskiego i sprawa Nibutani Dam, „Acta Erasmiana” t. 15, Wrocław 2017.
Linki zewnętrzne
The Untold Story of Japan’s First People, 25 Oct 2017
Center for Ainu & Indigenous Studies (CAIS), Hokkaido University
Strona Muzeum Ajnów
Reportaż filmowy z ceremonii odsłonięcia pomnika B. Piłsudskiego w Japonii
Raport dot. Ajnów opr. przez World Directory of Minorities and Indigenous Peoples
Etnografia Japonii |
139 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abolicjonizm | Abolicjonizm | Abolicjonizm (z „zniesienie, umorzenie” i -izm z gr. ισμός ismos „wiedza”) – w XVIII i XIX wieku ruch społeczno-polityczny i ideowy w Europie (głównie w Wielkiej Brytanii i Francji) i obu Amerykach (głównie w Stanach Zjednoczonych), stawiający sobie za zadanie zniesienie niewolnictwa i związanego z nim handlu ludźmi.
Ewolucja
Ruch został zapoczątkowany przez kwakrów żyjących w angielskich koloniach w Ameryce Północnej. Zyskał poparcie czołowych autorytetów Europy, przede wszystkim angielskich i francuskich filozofów oświecenia. Pierwsze towarzystwa abolicyjne powstały w 2. połowie XVIII wieku – w 1753 w Wielkiej Brytanii, w 1775 w USA, i w 1788 we Francji. Wybitnymi działaczami abolicjonizmu byli m.in. Granville Sharp i Thomas Clarkson (Wielka Brytania), Benjamin Franklin, Anthony Benezet i Benjamin Rush (USA), Henri Grégoire i Jacques Pierre Brissot (Francja).
W okresie rewolucji francuskiej 1789–1799 na mocy decyzji Konwentu Narodowego z 4 lutego 1794 Francuzom zakazano handlu niewolnikami i zniesiono niewolnictwo w koloniach francuskich. Była to pierwsza decyzja w tej sprawie podjęta przez władze państwowe. Została jednak odwołana 20 maja 1802 przez Napoleona Bonaparte. Znacznie większy wpływ na sytuację niewolników w koloniach francuskich miało zwycięskie powstanie niewolników we francuskiej kolonii Saint-Domingue (wybuchło w nocy z 22 na 23 sierpnia 1791), które doprowadziło w roku 1804 do proklamowania niepodległości Haiti, państwa byłych niewolników, na które odtąd powoływali się abolicjoniści.
Istotny wpływ na losy niewolnictwa miała polityka Wielkiej Brytanii, gdzie w 1807 uchwalono zakaz udziału obywateli brytyjskich w handlu niewolnikami, w 1833 zniesiono niewolnictwo w części kolonii brytyjskich (ostatecznie w 1843), a w połowie lat 60. XIX wieku doprowadzono do likwidacji transatlantyckiego handlu niewolnikami. Również Francja w początkach 1848 na wniosek François Arago zniosła niewolnictwo w swoich koloniach.
W USA walka o abolicję była trudna ze względu na oparcie na niewolnictwie plantacyjnej gospodarki południowych stanów – zaniepokojone zamachem na swój dotychczasowy tryb życia i wyborem Abrahama Lincolna na prezydenta ogłosiły secesję, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu wojny secesyjnej. W 1863 proklamowana została emancypacja czarnoskórych zamieszkujących południowe stany, natomiast w 1865 roku 13. poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych zniosła niewolnictwo na terenie całego kraju.
W Ameryce Południowej kraje uzyskujące niepodległość same znosiły niewolnictwo, kolejno: Chile (1823), Meksyk (1829), Boliwia (1831), Urugwaj (1842), Ekwador (1851), Peru i Wenezuela (1854); na Kubie dokonał tego w 1880 rząd hiszpański. W Brazylii w 1880 zostało założone Brazylijskie Stowarzyszenie do Walki z Niewolnictwem, a w 1888 parlament zniósł ostatecznie niewolnictwo.
Zobacz też
zniesienie niewolnictwa
Przypisy
Bibliografia
Ruchy społeczne |
141 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adolf%20Dymsza | Adolf Dymsza | Adolf Dymsza, właśc. Adolf Bagiński, znany jako Dodek (ur. 7 kwietnia 1900 w Warszawie, zm. 20 sierpnia 1975 w Górze Kalwarii) – polski aktor kabaretowy i filmowy. Uważany za najwybitniejszego komika polskiego kina XX wieku. Przedwojenny i Powojenny „król polskiej komedii”.
Jak głosi anegdota, pseudonim „Dymsza” został wymyślony przez siostrę aktora Zuzannę Skowron (z domu Bagińską). On sam chciał nazywać się „Scipio del Scampio”. Zapisał ten pseudonim na kartce, jednak kiedy zadzwoniono z teatru z prośbą o podanie pseudonimu na afisz, siostrze zgubiła się kartka i wymyśliła na poczekaniu „Dymszę”. Według innej relacji, pochodzącej od samego aktora, jest to nazwisko posła do carskiej Dumy, Leopolda Dymszy, znalezione w Kalendarzu „Kuriera Porannego” po tym, jak zastąpienie nazwiska pseudonimem zasugerował młodemu artyście sekretarz teatru „Miraż”.
Życiorys
Urodził się w rodzinie kolejarza Adolfa i Matyldy z Połądkiewiczów. Miał siostrę Zuzannę (po mężu Skowron) oraz brata Edwarda. Kształcił się w Warszawie – najpierw w II Gimnazjum, a następnie ukończył Szkołę Handlową Wawelberga. Pracował w kancelarii rejenta. W wieku 17 lat zadebiutował w teatrzykach półamatorskich. Występował w półamatorskim Teatrze im. Staszica. W 1918 zadebiutował w filmie Roztargniony krawiec. W latach 1918–1920 występował w teatrach Warszawy, Grodna i Mińska. Potem powrócił do Warszawy. Początkowo był bez stałego angażu, grywał w warszawskich teatrzykach (m.in. teatrzyk Miraż) i uczył tańca. W 1920 jako ochotnik wstąpił do Wojska Polskiego. Uczestniczył w tym samym roku w Bitwie Warszawskiej będąc żołnierzem 21. Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”.
Po występach w latach 1925–1931 w kabarecie „Qui Pro Quo” zyskał znaczną popularność i stał się znanym aktorem rewiowym. Poza występami komediowymi grał także w teatrach dramatycznych (Teatr Polski, Teatr Narodowy). O jego występach w filmach niemych niewiele wiadomo, a prawdziwy rozgłos przyniosły mu filmy dźwiękowe, które pozwoliły ujawnić się jego nieprzeciętnemu talentowi komicznemu. Do 1939 wystąpił w ponad 20 filmach.
Podczas II wojny światowej spędził lata okupacji w Warszawie, grając w jawnych teatrach (Komedia, Nowości, Niebieski Motyl, Jar, Maska, Miniatury), wbrew zakazowi konspiracyjnego ZASP-u. Występował od 1940 w teatrzyku Na Antresoli, a także w restauracji „Gospoda Warszawska” przy ul. Nowogrodzkiej 28. Z tego powodu po wojnie został ukarany przez sąd koleżeński ZASP zakazem grania w Warszawie, musiał przekazywać 15% honorariów na Dom Aktora w Skolimowie i przez pewien czas jego nazwisko na afiszach musiało być zastąpione trzema gwiazdkami. Przez pół roku podczas wojny ukrywał w swoim otwockim domu Mieczysława L. Kittaya, iluzjonistę żydowskiego pochodzenia.
Po wojnie był aktorem najważniejszych teatrzyków w Warszawie: „Banda”, „Rex”, „Cyganeria”. Przeniósł się do Łodzi, gdzie występował w tamtejszym Teatrze Syrena, a w latach 1948–1951 w Teatrze Powszechnym. Zagrał w pierwszej polskiej powojennej komedii pt. Skarb z 1948. W 1951 powrócił do Warszawy i do emerytury w 1973 był aktorem Teatru Syrena. Okazyjnie występował w Kabarecie „Wagabunda”. Wystąpił także w radzieckim filmie Arena z 1968.
Pod koniec życia cierpiał na wadę słuchu oraz prawdopodobnie na chorobę Alzheimera. Ostatnie dwa lata życia spędził w Domu Opieki Społecznej w Górze Kalwarii. Zmarł po ciężkiej chorobie 20 sierpnia 1975, pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera B 15-6-12).
Życie prywatne
W 1929 poślubił Zofię z Olechnowiczów (1911–1986), baletnicę z zespołu Tacjanny Wysockiej. Mieli cztery córki – jedną z nich była aktorka Anita Dymszówna.
Filmografia
Filmy 1918–1939 (przedwojenne)
1918 – Roztargniony krawiec
1924 – Miłość przez ogień i krew jako Wojtuś Grzęda, maszynista teatralny
1926 – Czerwony błazen
1930 – Golgota ziemi chełmskiej jako Ordynans
1930 – Wiatr od morza jako Stefek
1930 – Niebezpieczny romans jako adorator służącej
1930 – Janko Muzykant jako Florek
1932 – Sto metrów miłości jako Dodek
1932 – Ułani, ułani, chłopcy malowani jako Felek
1933 – Romeo i Julcia jako Teofil Rączka
1933 – Każdemu wolno kochać jako Hipek
1933 – Dwanaście krzeseł jako Antykwariusz Kamil Klepka
1933 – Prokurator Alicja Horn
1934 – Parada rezerwistów jako szef zakładu, strzelec wyborowy
1935 – Antek policmajster jako Antek Król
1935 – ABC miłości jako Wincenty Poziomka
1935 – Wacuś jako Tadeusz (który udaje Wacusia)
1936 – Dodek na froncie jako Dodek
1936 – Bolek i Lolek jako Lolo Charkiewicz (I rola)
1936 – Bolek i Lolek jako Bolek Cybuch (II rola)
1936 – 30 karatów szczęścia jako Dodek
1937 – Niedorajda jako Florek
1938 – Robert i Bertrand jako Robert
1938 – Paweł i Gaweł jako Gaweł
1939/1940 – Sportowiec mimo woli jako Dodek Czwartek
Filmy 1945–1970 (powojenne)
1948 – Skarb jako Alfred Ziółko
1953 – Sprawa do załatwienia
1955 – Irena do domu! jako Zygmunt Majewski
1956 – Nikodem Dyzma jako Nikodem Dyzma
1959 – Cafe pod Minogą jako Maniuś Kitajec
1962 – Mój stary jako Roman Grzela
1968 – Arena – prod. ZSRR jako czerwony klaun
1970 – Pan Dodek jako Pan Dodek, Dodek
Ordery i odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 lipca 1955)
Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)
Nagrody
Nagroda Państwowa III stopnia za role w programie To się pokaże w Teatrze Syrena w Warszawie (1952)
„Lajkonik Filmowy 57” – nagroda w krakowskim plebiscycie prasowym dla najlepszego aktora (1958)
Upamiętnienie
W 2020 jego imieniem nazwano ulicę w stołecznej dzielnicy Śródmieście.
Przypisy
Bibliografia
R. Dziewoński, Dodek Dymsza, LTW, Łomianki 2010.
Linki zewnętrzne
Adolf Dymsza w bazie Akademii Polskiego Filmu
Adolf Dymsza z rodziną podczas konkursu piękności aut w Warszawie – kronika PAT w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
Adolf Dymsza na zdjęciach w bibliotece Polona
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Ludzie urodzeni w Warszawie (Królestwo Kongresowe)
Ludzie związani z Górą Kalwarią
Ochotnicy w wojnie polsko-bolszewickiej
Odznaczeni Odznaką Nagrody Państwowej
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Medalem 10-lecia Polski Ludowej
Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
Polscy aktorzy filmowi
Polscy artyści kabaretowi
Uczestnicy Bitwy Warszawskiej (1920)
Urodzeni w 1900
Zmarli w 1975 |
142 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anna%20Kurnikowa | Anna Kurnikowa | Anna Siergiejewna Kurnikowa, ros. А́нна Серге́евна Ку́рникова (ur. 7 czerwca 1981 w Moskwie) – rosyjska tenisistka, posiadająca również obywatelstwo amerykańskie.
Mistrzyni Australian Open z lat 1999 i 2002 w grze podwójnej; finalistka Wimbledonu w 1999 i US Open w 2000 w grze mieszanej; dwukrotna zwyciężczyni mistrzostw WTA w grze podwójnej (1999, 2000); liderka rankingu gry podwójnej; reprezentantka Rosji w Pucharze Federacji i na letnich igrzyskach olimpijskich.
Kariera tenisowa
Anna Kurnikowa rozpoczęła treningi tenisowe w wieku pięciu lat. Pomiędzy 1992 a 1997 trenowała w Akademii Tenisowej Nicka Bollettieriego na Florydzie w Stanach Zjednoczonych. W 1994 rozpoczęła występy w rozgrywkach juniorskich Międzynarodowej Federacji Tenisowej. Jeszcze w tym samym sezonie zagrała w ćwierćfinale Wimbledonu, zatrzymana przez Martinę Hingis. Rok później w Londynie była w półfinale, pokonana przez Tamarine Tanasugarn. W 1995 w parze z Polką Aleksandrą Olszą odnotowała wicemistrzostwo US Open. Według notowań z 31 grudnia 1995 była najlepszą juniorką świata w rankingu singlowym.
Status profesjonalnej tenisistki otrzymała w 1995 roku. We wrześniu tego roku zadebiutowała w turnieju WTA w grze pojedynczej, przechodząc pomyślnie eliminacje w Moskwie. Pierwszy mecz w ramach drabinki głównej rozegrała z Niemką Marketą Kochta i wygrała 6:4, 3:6, 6:3; w drugiej rundzie po wyrównanym pojedynku musiała uznać wyższość Sabine Appelmans (28 WTA). Przełom w jej karierze nastąpił w sierpniu 1996, kiedy to po przejściu kwalifikacji doszła do czwartej rundy wielkoszlemowego US Open – był to jej wielkoszlemowy debiut i dopiero drugi zawodowy występ. W trzeciej rundzie ograła Barbarę Paulus (14 WTA), a uległa Steffi Graf. Awansowała do czołowej setki rankingu WTA.
W maju 1997 w Berlinie ograła Arantxę Sanchez Vicario, a wkrótce w swoim wimbledońskim debiucie doszła aż do finału. To był drugi przypadek w erze open, gdy kobieta w pierwszym swoim występie osiągnęła półfinał (poprzednia była Chris Evert, 1976, a następna Alexandra Stevenson w 1999). Na liście wyeliminowanych przez Kurnikową tenisistek znalazły się Anke Huber, Helena Suková i Iva Majoli; przegrała natomiast z Hingis. W Miami w 1998 po raz pierwszy w karierze awansowała do indywidualnego finału. Ograła same wybitne rywalki: Mirjanę Lučić, Monicę Seles, Conchitę Martinez, Lindsay Davenport i Arantxę Sanchez Vicario, nie dając rady jedenastej w światowym rankingu Venus Williams. Występ ten dał jej miejsce w gronie dwudziestu najlepiej grających kobiet świata. W maju po raz pierwszy zwyciężyła Hingis (ówczesną liderkę tenisa damskiego, stało się to w ćwierćfinale w Berlinie). Była to pierwsza porażka Szwajcarki z tenisistką młodszą od niej. W Eastbourne Rosjanka awansowała po raz pierwszy do półfinału na kortach trawiastych, po trzysetowym zwycięstwie z Graf oddała walkowerem mecz z Sanchez Vicario. Podczas pojedynku z Niemką niefortunnie upadła, czego skutkiem była kontuzja prawego nadgarstka i rozbrat z tenisem na kilka tygodni. Powróciła latem, dochodząc do czwartej rundy US Open. Po raz pierwszy zakwalifikowała się do mistrzostw WTA, rozgrywanych systemem pucharowym. W pierwszym meczu nie dała rady Monice Seles.
Regularnie dochodziła przynajmniej do turniejowych ćwierćfinałów. W marcu 1999 zagrała w finale w Hilton Head, gdzie poległa z Hingis, swoją deblową partnerką. W Amelia Island wyeliminowała Jennifer Capriati i wiceliderkę klasyfikacji światowej, Lindsay Davenport. Odnotowała czwarte rundy trzech imprez wielkoszlemowych (w czwartej, US Open, nie wystąpiła; przyczyną była kontuzja prawej stopy, której nabawiła się w Kanadzie). Jednocześnie zakończyła rok jako najlepsza deblistka świata.
Po serii półfinałów, w październiku 2000 otrzymała kolejną szansę na zdobycie singlowego tytułu WTA. Zagrała w finale w Moskwie, ale na jej drodze do pucharu ponownie stanęła Hingis. Szwajcarka wyeliminowała też Kurnikową w półfinale mistrzostw WTA, choć i tak był to najlepszy jak dotąd występ Rosjanki w tej imprezie. W grze podwójnej Hingis i Kurnikowa zdobyły główne trofeum.
Kontuzja lewej stopy znacznie zredukowała kalendarz startów Anny w roku 2001. W styczniu osiągnęła ćwierćfinał Australian Open i półfinał w Tokio (obydwa mecze przegrała z Davenport). Po wielomiesięcznej przerwie dopiero w październiku w Luksemburg udało się jej wygrać mecz, doszła do ćwierćfinału pokonana przez Kim Clijsters. W styczniu 2002 doszła do jednej drugiej finału w Auckland, ale z kretesem przegrała w spotkaniu otwarcia w Melbourne z Justine Henin. Była w najlepszej czwórce w Tokio, Acapulco i San Diego. Jesienią w Szanghaju po raz ostatni doszła do finału zawodów WTA, jednak i tym razem nie zdołała sięgnąć po mistrzostwo, zdobywając tylko pięć gemów w konfrontacji z Anną Smasznową.
W sezonie 2003 walczyła z kontuzją pleców i seryjnie odpadała we wczesnych fazach imprez. Jej ostatni mecz w WTA Tour miał miejsce w kwietniu w Charleston w rundzie numer jeden; skreczowała w starciu z Conchitą Martinez przy stanie 4:6, 1:1. W maju próbowała jeszcze swoich sił w zawodach Międzynarodowej Federacji Tenisowej w Sea Island i Charlottesville; w tym drugim turnieju przegrała z Brazylijką Bruną Colosio (384 WTA) w trzech setach i to był jej ostatni oficjalny pojedynek.
Anna Kurnikowa to utytułowana deblistka. Passa jej sukcesów rozpoczęła się w 1995 roku finałem w Moskwie, osiągniętym w parze z Aleksandrą Olszą. Pierwsze mistrzostwo zdobyła w 1998 w Tokio w duecie z Monicą Seles. Jej drugi tytuł był jednocześnie jej pierwszym triumfem w Wielkim Szlemie – w finale Australian Open 1999 razem z Hingis pokonały Lindsay Davenport i Natallę Zwierawą. W tym samym sezonie wygrały Mistrzostwa WTA w Nowym Jorku po finale z Łarysą Sawczenko i Arantxą Sanchez Vicario. W tym samym turnieju okazały się najlepsze w edycji 2000, ale tym razem ograły w decydującym spotkaniu Nicole Arendt i Manon Bollegraf. W styczniu 2002 Kurnikowa wygrała swój ostatni turniej wielkoszlemowy w ramach Australian Open. Finałowymi rywalkami Rosjanki i partnerującej jej niezmiennie Szwajcarki były Daniela Hantuchová i Sanchez Vicario. Ostatni tytuł Anna zdobyła we wrześniu 2002 w Szanghaju w parze z Tajwanką Janet Lee. Jej partnerkami deblowymi były również Julie Halard, Natalla Zwierawa, Barbara Schett i Lindsay Davenport. Rosjanka przez dziesięć tygodni, od 22 listopada 1999 do 30 stycznia 2000, zajmowała pierwsze miejsce w światowej klasyfikacji deblistek WTA; jak dotąd jest jedyną kobietą z Rosji, która była najlepszą deblistką globu.
Kurnikowa regularnie brała udział w rozgrywkach gry mieszanej, dwukrotnie kończąc swoje występy na finałach. W 1999 z Jonasem Björkmanem została wicemistrzynią Wimbledonu, przegrali wówczas z Lisą Raymond i Leanderem Paesem. Po raz drugi zagrała w decydującym meczu podczas US Open 2000 u boku Maksa Mirnego, nie sprostali Arantxy Sanchez Vicario i Jaredowi Palmerowi. Najlepszy wynik Rosjanki w Australian Open to półfinał (w edycji 1997 z Markiem Knowlesem i w 2000 z Björkmanem), a we French Open ćwierćfinał w 1997 z Knowlesem.
Reprezentowała Rosję w Pucharze Federacji w latach 1996–2000. Zadebiutowała w konfrontacji Rosjanek ze Słowenkami w ramach strefy Europy i Afryki. Dopiero cztery lata później miała szansę zagrać w Grupie Światowej, ale wygrała spośród sześciu pojedynków jedynie deblowy mecz z Australijkami w parze z Jeleną Lichowcewą. Jej bilans meczów singlowych w tym turnieju to 2-5, deblowych natomiast 10-2. Została najmłodszą tenisistką, która brała udział w tych zawodach.
W 1996 w Atlancie zadebiutowała w letnich igrzyskach olimpijskich. W grze pojedynczej przegrała w pierwszej rundzie w trzech setach z Belgijką Laurence Courtois. Podobnie zakończył się jej występ deblowy u boku Jeleny Makarowej, ale tu trafiły na dużo bardziej utytułowane przeciwniczki z Czech, Janę Novotną i Helenę Sukovą, które później sięgnęły po srebrne medale.
Kurnikowa otrzymała od WTA nagrody za Debiut Roku w 1996 oraz razem z Martiną Hingis dla Debla Roku w 1999.
Rosjanka zakończyła swoją sportową karierę w 2003 roku z powodu chronicznego urazu pleców. Mimo że zajmowała ósme miejsce w rankingu WTA (2000), nigdy nie wygrała turnieju zawodowego w grze pojedynczej (była w czterech finałach). Zdobyła szesnaście tytułów deblowych, w tym dwa wielkoszlemowe i dwa podczas mistrzostw WTA, była jedyną w dziejach rosyjską liderką deblowego rankingu kobiet. Dochodziła do finałów imprez Wielkiego Szlema w grze mieszanej.
Po zakończeniu kariery tenisowej
Kurnikowa od 2003 roku występuje w ligowych rozgrywkach na terenie Stanów Zjednoczonych, znanych jako World Team Tennis. Do 2007 broniła barw Kansas City Explorers, potem przeniosła się do Sacramento Capitals, a obecnie gra dla St. Louis Aces.
Regularnie bierze udział w meczach pokazowych i charytatywnych. W 2004 była gościem trzech pokazówek zorganizowanych przez Eltona Johna z udziałem Sereny Williams i Andy’ego Roddicka. W styczniu 2005 zagrała po to, by zebrać pieniądze dla ofiar tsunami w Azji Południowo-Wschodniej; towarzyszyli jej Roddick, John McEnroe i Chris Evert. We wrześniu 2008 wzięła udział w Nautica Malibu Triathlon, który odbywał się na Zuma Beach w kalifornijskim Malibu. Wygrała ten wyścig dla kobiecego zespołu K-Swiss. W październiku grała w corocznym meczu charytatywnym, z którego dochód wspiera fundację Eltona Johna pomagającą ludziom chorym na AIDS. Zwyciężyła wówczas w spotkaniu mikstowym w parze z Andym Roddickiem.
2 maja 2009 wystąpiła w Legendary Night w Nowym Jorku razem z McEnroe, Tracy Austin i Jimem Courierem. W czerwcu 2010 po raz pierwszy od siedmiu lat zagrała w parze z Martiną Hingis. Panie wzięły udział w turnieju legend podczas wielkoszlemowego Wimbledonu.
Kariera medialna
Anna Kurnikowa uważana jest za jedną z najpiękniejszych kobiet świata. Jej urodę dostrzeżono podczas US Open 1995, gdy miała piętnaście lat. W 2002 magazyn FHM nazwał ją najseksowniejszą kobietą świata, w tym samym roku wystąpiła też w teledysku Enrique Iglesiasa do piosenki Escape. W roku 2000 zagrała epizod w filmie Ja, Irena i Ja. W 2003 zajęła szóste miejsce w zestawieniu magazynu Forbes na najbardziej zaangażowane w karierę medialną kobiety; wyżej od niej notowane były tylko dwie tenisistki – siostry Williams.
22 sierpnia 2003 prowadziła otwarcie NASDAQ Market razem z Jeffem Bezosem i Bobem Greifeldem, współprowadziła World Music Awards 2003 i była prezenterką podczas GQ Men of the Year Awards 2003. Występowała też w licznych filmach dokumentalnych o tematyce tenisowej.
W 2010 wystąpiła w programie telewizyjnym zatytułowanym Co masz do stracenia? jako instruktorka w jednym z tenisowych zadań, wykonywanych przez uczestników programu. W maju 2011 ogłoszono, że tenisistka będzie regularnym gościem dwunastej edycji tego programu w Stanach Zjednoczonych.
Życie prywatne
Anna Kurnikowa jest córką Siergieja Kurnikowa i jego żony Ałły. Ma młodszego brata Allana. Jej bliskim kuzynem jest kazachski tenisista pochodzenia rosyjskiego, Jewgienij Korolow. Wychowała się w Moskwie, ale po dziesięciu latach razem z rodziną emigrowała do Stanów Zjednoczonych. Mieszka w Miami. Jej brat otrzymał amerykańskie obywatelstwo pod koniec 2009 roku, ona sama rok później.
W 1997 porzuciła jedną z wyższych szkół rosyjskich i rozpoczęła studia na Rosyjskiej Akademii Wychowania Fizycznego.
Kurnikowa związana była z dwoma rosyjskimi hokeistami, Siergiejem Fiedorowem (pojawiły się nawet spekulacje o ich ślubie, który miał mieć miejsce w 2001, małżeństwo miało zakończyć się rozwodem dwa lata później) oraz starszym od niej o dziesięć lat Pawłem Bure. Od 2001 jest partnerką piosenkarza Enrique Iglesiasa, z którym ma troje dzieci – bliźnięta Lucy i Nicholasa oraz córkę Mary.
Historia występów wielkoszlemowych
Legenda
Występy w grze pojedynczej
Występy w grze podwójnej
Występy w grze mieszanej
Finały turniejów WTA
Gra pojedyncza 4 (0-4)
Gra podwójna 28 (16–12)
Gra mieszana 2 (0–2)
Występy w Turnieju Mistrzyń
W grze pojedynczej
W grze podwójnej
Turnieje rangi ITF
Gra pojedyncza 2 (2-0)
Gra podwójna 1 (0-1)
Występy w igrzyskach olimpijskich
Gra pojedyncza
Gra podwójna
Finały juniorskich turniejów wielkoszlemowych
Gra podwójna
Przypisy
Bibliografia
Rosyjskie tenisistki
Rosyjscy olimpijczycy
Triumfatorki Australian Open
Ludzie urodzeni w Moskwie
Urodzeni w 1981
Liderki rankingu deblowego WTA
Uczestnicy Letnich Igrzysk Olimpijskich 1996 |
143 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander%20Guttry | Aleksander Guttry | Aleksander Teodor Guttry (ur. 23 marca 1813 w Paryżu k. Żnina, zm. 4 stycznia 1891 w Piotrkowicach (Poznańskie)) – polski działacz polityczny, przedstawiciel liberalnego ziemiaństwa, członek Zarządu Centralnego Towarzystwa Gospodarczego dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1861 roku.
Życiorys
Syn Leona (1755–1829) i Honoraty ze Skoraszowskich (1773–1836). Ukończył poznańskie gimnazjum im. Marii Magdaleny. Brał udział w powstaniu listopadowym, po którym osiadł we wsi Paryż w pow. wągrowieckim. W 1840 brał udział w pracach nad przygotowaniem powstania narodowego, kierowanego przez poznański Komitet Libelta. W 1845 objął urząd wielkorządcy powstańczej Wielkopolski. Po denuncjacji w przeddzień wybuchu powstania w lutym 1846 został aresztowany i uwięziony. Po roku uniewinniony i zwolniony. W 1848 brał udział w powstaniu wielkopolskim, kiedy był adiutantem gen. Ludwika Mierosławskiego i walczył pod Miłosławiem i Wrześnią. Później był działaczem Ligi Polskiej, założycielem „Dziennika Polskiego”. W latach 1861–1866 zasiadał w Izbie Deputowanych pruskiego Landtagu w Berlinie. W powstaniu styczniowym z 1863 początkowo działał w Wielkopolsce (komisarz gen. Mariana Langiewicza), a następnie był komisarzem Rządu Narodowego na Francję i Anglię. W pojedynku zabił J. Kurzynę. Po powstaniu, w 1864 został skazany zaocznie przez rząd pruski na wyrok śmierci. Przebywał na emigracji w Belgii, skąd po amnestii w 1871 powrócił do kraju. Pochowany został w grobowcu rodzinnym na cmentarzu parafialnym w Juncewie.
Dwukrotnie żonaty. Od 16 lipca 1838 z Julią Kalkstein h. Kos (1817–1841), od 1842 z Prowidencją Cecylią Radzimińską h. Lubicz (1818–13 VII 1888). Z drugiego małżeństwa miał córki: Aleksandrę Teofilę (1846-1869), Wandę (ur. 1849), Helenę Julię (ur. 1851) i syna Leona Hipolita (1856–1929).
Upamiętnienie
Był patronem Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych w Piechcinie.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Publikacje Aleksandra Guttrego w serwisie Polona.pl
Członkowie Centralnego Towarzystwa Gospodarczego dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego
Dyplomaci powstania styczniowego
Polscy posłowie do pruskiego Landtagu w Berlinie
Polscy ziemianie (zabór pruski)
Powstańcy listopadowi
Powstańcy wielkopolscy (1848)
Uczestnicy pojedynków
Urodzeni w 1813
Zmarli w 1891 |
144 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni%20Gorecki | Antoni Gorecki | Antoni Gorecki herbu Dołęga, pseud. i krypt.: G., Litwanis, Litwin, Wapru, (ur. 1787 w Wilnie, zm. 18 września 1861 w Paryżu) – polski poeta, satyryk i bajkopisarz, powstaniec listopadowy i uczestnik wojen napoleońskich, członek korespondent Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1829 roku.
Życiorys
Pochodził z rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem Dołęga. Był synem Walentego i Anny z Reuttów. Był absolwentem Szkoły Głównej Wileńskiej. W latach 1803-1806 kształcił się na wydziale literatury Uniwersytetu Wileńskiego. W czasie studiów poznał się i zaprzyjaźnił się z Lelewelem.
Przekradł się do Księstwa Warszawskiego i zaciągnął do polskiego wojska. Od roku 1809 służył w 3. (późniejszym 15.) pułku piechoty Księstwa Warszawskiego. W latach 1809-1812 brał udział w kampaniach napoleońskich. W kampanii roku 1812 służył jako adiutant generała brygady S. Mielżyńskiego, walcząc w bitwach pod: Smoleńskiem, Możajskiem, Tarutino i Berezyną (odznaczony krzyżem kawalerskim Legii Honorowej). W roku 1813 w Krakowie leczył się z odniesionych ran. Wkrótce potem (w stopniu kapitana) wystąpił z wojska i osiadł w rodzinnej wsi podwileńskiej. W latach 1816-1818 wiele podróżował, lecząc się w Czechach, Francji i we Włoszech. Od roku 1817 był członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, pozostając neutralnym wobec walki pseudoklasyków z romantykami. W roku 1819 poślubił Weronikę Ejdziatowiczównę.
Na początku roku 1828 został aresztowany i wywieziony do Warszawy. Wolność odzyskał 25 czerwca, po podpisaniu deklaracji, że w publikacjach swych zaniecha aluzji politycznych. W roku 1830 i 1831 uczestniczył w powstaniu listopadowym w Wilnie. Udział w walkach o Wilno i w powstaniu teleszewskim zakończył w randze pułkownika. Wkrótce potem wyjechał z misją dyplomatyczną do Szwecji, Anglii i Francji.
Na emigracji przebywał od roku 1832. W tym okresie przebywał w Dreźnie, należąc do najbliższego otoczenia Adama Mickiewicza. Ostatecznie osiadł w Paryżu, gdzie wszedł w skład Komitetu generała J. Dwernickiego i przez krótki czas był także stronnikiem Hotelu Lambert. Był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu w 1832 roku.
Twórczość
Napisał m.in.: Krakowiaki ofiarowane Polkom (1816), Poezje Litwina (1834), Bajki i poezje nowe (1839). Autor Hymnu do Boga o zachowanie wolności (1817) – obecnie zwrotek do pieśni "Boże, coś Polskę". Współpracował z czasopismami wileńskimi i warszawskimi, publikując w nich wiele swoich wierszy i bajek. Publikował je także u swoich przyjaciół, Bruno Kicińskiego czy też później w "Wiadomościach Brukowych". Od 8 czerwca 1818 był członkiem Towarzystwa Szubrawców. Wydał 11 tomików wierszy i bajek. Mickiewicz włączył jego bajkę Diabeł i zboże do III części Dziadów.
Był członkiem loży wolnomularskiej Świątynia Izis w 1811/1812 roku.
Ważniejsze utwory
Duma o generale Grabowskim, poległym pod Smoleńskiem d. 17 sierpnia 1812, Warszawa 1814, przedr. zobacz poz. 12
Krakowiaki ofiarowane Polkom, Warszawa 1816 (muzyka: A. Mirecki), przedr. zobacz poz. 11
"Powieść o zającach. Z autografu pisanego w formie listu 21 stycznia 1816 z Pizy we Włoszech do Jana Śniadeckiego w Wilnie", wyd. W. Wisłocki, Kalendarz Krakowski J. Czecha 1880 i odb. Kraków 1880
"Hymn do Boga o zachowanie wolności (inc.: O Ty! którego potężna prawica...)", Dziennik Wileński 1817, wyd. następne: przedr. L. Królikowski Bard oswobodzonej Polski, Warszawa 1830; zobacz poz. 8; Weimar 1887; przedr. L. S. Korotyński w: "Poeci legioniści. Wybór ich poezji", Warszawa 1907, Tania Biblioteka nr 26, (2 strofy włączono około roku 1830 do hymnu A. Felińskiego Boże, coś Polskę. Gorecki napisał poza tym 2 inne hymny do Boga: jeden ogłoszony w poz. 8 pt. "Hymn" (inc.: O, Przedwieczny, Wiekuisty!...); drugi w poz. 22 pt. "Hymn do Boga" (inc.: Ty, co stworzywszy światów szereg mnogi...)
"Śmierć zdrajcy ojczyzny", Tygodnik Polski 1818, wyd. następne: zobacz poz. 8; w zbiorze: Przypomnienie kilku poezji dawniej powszechnie znanych, dziś rzadkich, Lwów 1872 – przekł. czeski: tłum. J. P. Koubek: Zrádcova smrt, w: Pichl Společenský krasořečník český, 3, 1853, s. 56-60; także pt. Smrt zrâdce vlasti w: J. P. Koubek: Sebrané spisy, t. 3, 1857, (s. 205-210) – przekł. francuski w: "L' Exilé de la Pologne", Recueil des contes et das morceaux littéraires originaux et traduits du polonais, Dijon 1833
"Powrót do Polski", Tygodnik Polski 1818, wyd. następne: zobacz poz. 12; w zbiorze: Przypomnienie kilku poezji dawniej powszechnie znanych, dziś rzadkich, Lwów 1872
Cienie walczących rycerzy polskich poległych pod Smoleńskiem 17 sierpnia 1812, Warszawa 1831
Poezje Litwina, Paryż 1834, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 1, (zbiór wierszy, m.in. poz. 4-5; tu również przedmowa A. Jełowieckiego, wydawcy: Do braci pozostałych w ojczystej ziemi)
Ósmy rok od wznowienia wojny narodowej, Paryż 1838
Bajki i poezje nowe, Paryż 1839, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 1, (z wierszem dedykowanym: Przypisanie miastu Wilnowi)
Kłosek polski, czyli nowy tomik poezji... z dodaniem uwag przez tegoż nad doktryną dziś papieża względem Polski, Paryż 1843, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 1, (z dedykacją: narodowi francuskiemu; tu m.in. poz. 2)
Wolny głos, czyli nowy tomik pism, Paryż 1850, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 2, (z dedykacją: Sewerynowi Gałęzowskiemu; tu m.in. poz. 1, 6)
Grosz wdowi. Kolęda z roku 1851 na rok 1852 na korzyść sierot polskich wychowywanych w szkole narodowej polskiej..., Paryż 1852
Wiersz powiedziany na pogrzebie generała Tadeusza Suchorzewskiego na smętarzu Mont-Parnasse w Paryżu d. 19 marca 1852, Paryż 1852, przedr. zobacz poz. 17
Bajka o jubilerach, Paryż 1854, przedr. zobacz poz. 17
Do jenerała Rybińskiego w gronie oficerów polskich, wyd. F. Chotomoski w: Do jenerała Rybińskiego w imieniu obecnych oficerów polskich na obchodzie rocznicy bitwy pod Grochowem, dn. 25 lutego 1844, Paryż brak roku wydania; prawdopodobnie jest to pierwodruk wiersza z poz. 18: Do jenerała Macieja Rybińskiego, Paryż 6 czerwca 1857 r. (inc.: Rybinski! Siedzisz cicho w tułaczej ustroni...)
Siewba, czyli nowy tomik pism, Paryż 1857, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 2, (z dedykacją: siostrze śp. Róży z Goreckich Zambrzyckiej; tu m.in. poz. 14-15)
Nowy zbiorek wierszy, które napisał..., Paryż 1858, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 2, (z przypisaniem: Braciom Polakom wierzącym w Jezusa Chrystusa; możliwe że znalazła się tu m.in. poz. 16)
Jeszcze tomik pism, Paryż 1859, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 2, (z przypisaniem: rodzinie)
Nowe pisemko, Paryż 1860, (z przypisaniem: emigrantom polskim; tu wśród wierszy korespondencja prozą i wierszem z A. Jełowieckim z okresu czerwiec-sierpień 1860; porównaj poz. 22)
Wiersze różne, które napisał Walentego syn..., Paryż 1860, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 2, (z wierszem: Ofiarowanie tego tomiku generałowi Jasińskiemu poległemu na Pradze 1794)
Rozmaitości, Paryż 1861, wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3; poz. 4, t. 2, (z dedykacją: E. Żeligowskiemu; tu wśród wierszy cd. korespondencji prozą i wierszem z A. Jełowieckim z okresu wrzesień-październik 1860; porównaj poz. 20)
Pieśń polska. Rok 1838 od wznowienia wojny narodowej, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: Wydania zbiorowe poz. 3
Wiersze. Zbiór rękopiśmienny wierszy nie drukowanych, przepisany w latach 1860-1865 przez przyjaciela poety K. Zylińskiego, rękopis: Biblioteka Jagiellońska.
Ponadto utwory Goreckiego ogłaszano w czasopismach: Bard Nadwiślański (1832-1833), Demokrata Polski (1841-1842), Dziennik Wileński (1815-1825), Pamiętnik Warszawski (1815-1822), Przegląd Rzeczy Polskich (1857-1861), Tygodnik Polski i Zagraniczny (1818-1820), Tygodnik Wileński (tu debiut poetycki: "Strumień", 1804, nr 6; bajka "Laur i cyprys", 1804, nr 8), Wanda (1820-1821), Wiadomości Brukowe.
Według G. Korbuta i Z. Ciechanowskiej niesłusznie przypisywano Goreckiemu utwory drukowane w Tygodniku Polskim (1818-1819) i Pamiętniku Warszawskim pod nazwiskiem Antoniego Pełki oraz zbiór: "Epigrammata", Warszawa 1820 (przedr. K. Bartoszewicz: Księgi humoru polskiego, t. 4, Petersburg 1897). Wiersze Goreckiego znajdują się natomiast w druczku: "Pisma rozmaite F. S. Dmochowskiego i D. Lisieckiego", Warszawa 1821 (wydane tytułem czasopisma Wanda 1821, t. 1, 3-4).
Wiele utworów Goreckiego przedrukowano w zbiorach (m.in.): Lutnia. Piosennik polski. Zbiór pierwszy, wyd. 2 Lipsk 1864; L. S. Korotyński, zobacz Twórczość poz. 4; J. Tuwim: Księga wierszy polskich XIX w., t. 1, Warszawa 1954, także wyd. 2 Warszawa 1956; P. Hertz: Zbiór poetów polskich XIX w., księga 1, Warszawa 1959. Kilka pomniejszych wierszyków z rękopisów i czasopism ogłosił J. W. Gomulicki, Nowe Książki 1959, nr 8-10.
Ponadto istnieją liczne odpisy rękopiśmienne wierszy w bibliotekach (m.in.): Biblioteka Jagiellońska, sygn.: 1034, 2971, 3262, 3746, 3761, 6050 IV, 6180 III; Biblioteka Narodowa, sygn.: 2676, 2981; Biblioteka PAN Kraków, sygn.: 121, 614, 1285; Ossolineum, sygn. 1286/1 I.
Wydania zbiorowe
"Bajki", Paryż (1868) Biblioteka Ludu Polskiego, zeszyt 57 (wybór)
"Pieśni", Paryż (1868) Biblioteka Ludu Polskiego, zeszyt 54 (wybór; z przedmową L. Rettla)
Pisma, wyd. E. Gorecki, Lipsk 1877 (z przedmową wydawcy), zawartość: Poezje Litwina; Bajki i poezje nowe; Kłosek polski; Wolny głos; Siewba; Nowy zbiorek wierszy; Jeszcze tomik pism; Wiersze różne; Rozmaitości; Pieśń polska
Pisma, t. 1-2 (wyd. uprawnione E. Ł. Kasprowicza), Lipsk 1886 Biblioteka Pisarzy Polskich, t. 80-81 (zawartość: Poezje Litwina; Bajki i poezje nowe; Kłosek polski; Wolny głos; Siewba; Nowy zbiorek wierszy; Jeszcze tomik pism; Wiersze różne; Rozmaitości)
Diabeł i zboże. Bajki, epigramaty, wiersze, wyd. J. Szeląg (Z. Mitzner), Warszawa 1950, Biblioteka Szpilek nr 6 (wybór).
Listy
Do Jana Śnaideckiego z roku 1816, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3131
Do A. E. Odyńca z roku 1828 oraz od F. Morawskiego z roku 1829, Kronika Rodzinna 1882 (w liście Goreckiego epigramat: "Wallenrod drugi", i bajka: "Osioł i żyto")
Do J. N. Janowskiego w zbiorze rękopisów z lat 1830-1880, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3685
Do W. Wielogłowskiego z roku 1848, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1824, k. 109-110
Do Aleksandra Grabowskiego z roku 1860, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2917
Korespondencja z A. Jełowickim z okresu czerwiec-październik 1860, wyd. zobacz Twórczość poz. 20, 22
Od J. Lelewela 2 listy z lat 1833-1834 (bruliony), rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 7109
Od K. Brodzińskiego bilecik bez tytułu i daty, ogł. A. Łucki: "Nieznane listy K. Brodzińskiego do S. Witwickiego i A. Goreckiego, Pamiętnik Literacki, rocznik 22/23 (1925/1926).
Zobacz też
inwazja na Rosję (1812)
Przypisy
Bibliografia
Wielka Ilustrowana Encyklopedja Powszechna, t. V, s. 282, Wydawnictwa Gutenberg Print, Kraków
Linki zewnętrzne
Dzieła A. Goreckiego - wersja cyfrowa na Polona.pl
Absolwenci i studenci Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego
Absolwenci i studenci Szkoły Głównej Wileńskiej
Członkowie Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich
Członkowie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie
Ludzie urodzeni w Wilnie
Pisarze związani z Paryżem
Pisarze związani z Warszawą
Pisarze związani z Wilnem
Pochowani na cmentarzu w Montmorency
Polacy – więźniowie polityczni w Królestwie Kongresowym
Polacy w Szwajcarii 1795–1918
Polacy we Francji 1795–1918
Polscy bajkopisarze XIX wieku
Polscy poeci XIX wieku
Polscy wolnomularze (Księstwo Warszawskie)
Polscy twórcy literatury dziecięcej i młodzieżowej
Polscy uczestnicy wojen napoleońskich
Polska szlachta
Pułkownicy powstania listopadowego
Uczestnicy inwazji na Rosję 1812 (strona polska)
Urodzeni w 1787
Zmarli w 1861 |
146 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Achajowie | Achajowie | Achajowie (stgr. Achaioí) – ogólne określenie Greków walczących pod Troją, używane przez Homera (rzadziej stosowane: Argiwi/Argiwowie i Danajowie) w jego eposach Iliada i Odyseja.
Według tradycyjnych poglądów historyków było to pierwsze plemię greckie, które przybyło na obszary kontynentalnej Grecji około 2000 lat p.n.e., podbijając Tesalię i miejscowych Pelazgów, jednak teza ta została odrzucona wraz z teorią o trzech inwazjach ludów greckich (achajskiej, jońskiej, doryckiej). Obecnie uważa się, że do formowania się "Greków", ich kultury, religii, języka doszło już na obszarze Grecji, gdzie pod koniec III tysiąclecia p.n.e. lub w ciągu II tysiąclecia p.n.e. stopniowo, w następstwie wielu migracji, przybywały ludy mówiące językami indoeuropejskimi i mieszały się z miejscową ludnością. Achajowie utożsamiani są z przedstawicielami cywilizacji mykeńskiej, której najważniejszym ośrodkiem były Mykeny, położone w Argolidzie na Peloponezie. Ok. 1450 r. p.n.e. Achajowie podbili Kretę, którą niepodzielnie władali z pałacu w Knossos.
Władca państwa achajskiego (mykeńskiego) nosił miano anaks/wanaks (w piśmie linearnym B – wa-na-ka). Pomagał mu w rządzeniu lawagetas (ra-wa-qe-ta) – prawdopodobnie dowódca wojskowy. Achajowie podejmowali dalekie wyprawy wojenne, z których największa, skierowana przeciwko Troi, doczekała się epickiego opisu w postaci Iliady Homera. Zakładali też kolonie na Cyprze, w Pamfilii i Rodos. Najprawdopodobniej o nich wspominają hetyckie tabliczki odnalezione w Boğazkale, które opisują silne królestwo Akhkhijawa utrzymujące stosunki z władcami Hetytów – Mursilisem II i Tudhaliją IV. W XI wieku p.n.e. cywilizacja mykeńska upadła, a na Peloponezie pojawiły się ludy mówiące doryckim dialektem języka greckiego. Dialekt achajski zachował się jedynie w północnej części Peloponezu, zwanej Achają.
Za eponimicznego ojca plemion achajskich uważano mitycznego Achajosa, syna Zeusa i Pytii, w innej wersji – syna królewny ateńskiej Kreuzy i Ksutosa. Od innych plemion greckich Achajowie odróżniali się noszeniem brody oraz strojem złożonym z przepaski i chitonu z krótkimi rękawami. Mieszkali w prostokątnych domach zawierających wspólne pomieszczenie z paleniskiem pośrodku, tzw. megaron.
Według Homera największymi księstwami achajskimi były Mykeny, w których władali Pelopidzi oraz Argos, Tiryns, Pylos, Lacedemon (Sparta), Kreta i Arkadia. W Iliadzie te niewielkie państwa wystawiły w wyprawie na Troję od 60 do 100 okrętów.
W czasach późniejszych (od okresu archaicznego) Achajami nazywano mieszkańców krainy Achaja, położonej na północy Peloponezu. W III wieku p.n.e. powstało państwo związkowe o nazwie Związek Achajski, skupiające część polis z Peloponezu, które w 146 r. p.n.e. zostało pokonane przez Rzymian.
Przypisy
Bibliografia
Guy Rachet: Słownik cywilizacji greckiej. Katowice: Wydawnictwo "Książnica", 2004
Ludy starożytnej Grecji
Kultura mykeńska |
148 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anna%20Achmatowa | Anna Achmatowa | Anna Achmatowa (, właściwie Anna Andriejewna Gorienko (ros. ); ur. 23 czerwca 1889 w Odessie, zm. 5 marca 1966 w Domodiedowie) – jedna z najwybitniejszych rosyjskich poetek XX wieku, czołowa przedstawicielka modernizmu i akmeizmu. Nazywana duszą rosyjskiego Srebrnego Wieku, porównywana z Safoną i Mozartem.
Jej twórczość to zarówno refleksyjne, subtelne liryki, jak i uniwersalne, z genialną strukturą wewnętrzną poematy w rodzaju Requiem (1935–40), mistrzowskiej tragedii o terrorze stalinowskim. Pisała utwory różnorodne tematycznie, jak Czas i pamięć, Los artystki, czy Trauma lat życia i tworzenia w cieniu stalinizmu. Jest też autorką prac historycznych o Puszkinie oraz wspomnień o Aleksandrze Błoku i Amedeo Modiglianim. Z niewielkimi przerwami władze radzieckie ledwo ją tolerowały, przez długie okresy zakazywano publikowania jej poezji, a w 1946 roku stała się ofiarą bezpardonowej polityczno-ideowej nagonki ze strony partii, która doprowadziła do powtórnego zakazu publikacji i wystąpień publicznych. Po śmierci Stalina, wraz z nastaniem tzw. odwilży, stopniowo przywracana do życia publicznego i świadomości społeczeństwa ZSRR.
Życiorys
Młodość
Urodziła się w mieście Bolszoj Fontan pod Odessą, w rodzinie inżyniera kapitana drugiej rangi marynarki wojennej (wówczas już w stanie spoczynku). Od 1890 roku mieszkała w Carskim Siole. Uczęszczała tam do miejscowego Gimnazjum Maryjskiego. W 1905 roku, po rozwodzie rodziców zamieszkała z matką, Inną Erazmowną, z domu Stogową, na Krymie. Kontynuowała naukę w Gimnazjum Funduklejewskim w Kijowie, które ukończyła w 1907 roku. W tym samym roku podjęła studia na Wyższych Kursach Żeńskich w Kijowie, a w 1911 – studia w Petersburgu na Wyższych Kursach Historyczno-Literackich Rajewa.
Związki
Była trzykrotnie zamężna: z Nikołajem Gumilowem (1910–1918), Władimirem Szylejko (1918–1926) i historykiem sztuki Nikołajem Puninem (nieoficjalnie od 1922, oficjalnie 1926–1938). Z pierwszego małżeństwa miała syna, Lwa Nikołajewicza Gumilowa. Tajna informacja o poetce, sporządzona w Leningradzkim Zarządzie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w 1946 roku, wspomina o profesorze anatomii Władimirze Gieorgijewiczu Garszynie, którego Achmatowa miała uważać za męża po odejściu od niej Punina. Biografie wymieniają też „zakochaną przyjaźń” z Nikołajem Władimirowiczem Niedobrowo (1913–1916).
Podróże w młodości
Po pierwszym zamążpójściu dwukrotnie odwiedziła Paryż, a w 1912 roku podróżowała po Włoszech. Z tego okresu datuje się jej znajomość z Amadeo Modiglianim.
Pierwszy okres radziecki
Po przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej) nie wyemigrowała z Rosji. Podzieliła los własnego narodu i niezależnych twórców w totalitarnym ustroju. Osobiście nie była więziona, ale dotknęło ją to poprzez taki los wielu jej bliskich: w 1921 rozstrzelano Nikołaja Gumilowa, aresztowano, kolejno zwalniano i osadzano w obozach jedynego syna i trzeciego męża (zmarłego ostatecznie w obozie), aresztowano na jej oczach Osipa Mandelsztama. W latach 1923–1940 nie ukazywały się praktycznie żadne jej publikacje. Dotkliwie przeżyła pierwsze (1935) aresztowania syna i męża (zwolniono ich po tygodniu), a potem drugie (1938) syna, skazanego wkrótce w pierwszej instancji na 10 lat obozu, a ostatecznie na lat 5.
W okresie od 1922 do 1940 roku praktycznie były zakazane jej poetyckie publikacje. Jako nieproletariacka poetka została w 1925 roku wykluczona z Leningradzkiego Oddziału Wszechrosyjskiego Związku Pisarzy. W tym okresie nadal tworzyła coraz głębsze i coraz bardziej przejmujące poezje, ale większość tych utworów zaginęła (każdego nowego wiersza uczyła się na pamięć, a jego rękopis paliła). Znalazła też nowe zainteresowanie – badanie twórczości Puszkina oraz architektury Petersburga. Sporadycznie wygłaszała na te tematy wykłady. Nieregularnie występowała też na wieczorach poetyckich. Dokonywała przekładów dzieł z zakresu sztuki.
Według wspomnień Kornieja Czukowskiego Achmatowa w tym okresie opowiadała mu o żądaniach redakcji Literatury Radzieckiej – nie ma być mistycyzmu, nie ma być pesymizmu, nie ma być polityki. Poetka podsumowała to tak: Została już tylko rozpusta.
Okres wojny
Po rozpoczęciu oblężenia Leningradu, nieoczekiwanie we wrześniu 1941 roku władze ewakuowały ją przez Moskwę, Czystopol, Kazań do Taszkentu. T. Klimowicz podaje, że podobno był to skutek osobistego rozkazu Stalina dotyczącego ulubionej poetki jego jedynej córki Swietłany Alliłujewej.
Do Leningradu – nazwała go wtedy strasznym duchem udającym jej miasto – wróciła latem 1944 roku. Zamieszkała jak poprzednio w mieszkaniu byłego męża Punina (ze względu na brak innego lokum pozostała tam po rozwodzie) w Fontannym Domie (były pałac Szeremietiewa). W 1945 roku odwiedził ją tam dwukrotnie znany angielski polityk i dziennikarz pochodzenia żydowskiego, emigrant z Rosji, sir Isaiah Berlin.
Drugi okres radziecki
Rozpoczęty w 1940 roku powrót utworów poetki na łamy czasopism i książek nie trwał długo. Po serii entuzjastycznie przyjętych wystąpień na wieczorach twórczych w 1946 roku Achmatowa została, wraz z satyrykiem Michaiłem Zoszczenką, brutalnie zaatakowana w związku z tzw. sprawą czasopism Leningrad i Zwiezda. W postanowieniu WPK(b) z 14 sierpnia została potępiona za pustą bezideową poezję, pesymizm, schyłkowość, salonowy burżuazyjno-arystokratyczny estetyzm, sztukę dla sztuki, i w całości szkodzenie sprawie wychowywania młodego pokolenia. Postanowienie zawierało jedenaście punktów radykalnej naprawy sytuacji w ww. czasopismach, łącznie z natychmiastowym wysłaniem do Leningradu Żdanowa – formalnie dla udzielenia wyjaśnień i wskazówek. Za jedno z wyjaśnień można przyjąć wypowiedziane przez niego wtedy dosadne określenie Achmatowej, projekcji na poetkę wspominanego dalej stwierdzenia krytyka B. Eichenbauma, jako na wpół jawnogrzesznicy, na wpół mniszki (полу-блудница, полу-монашка). W wyniku wspomnianego postanowienia oraz obecności Żdanowa ogólne zebranie leningradzkiej inteligencji twórczej posłusznie zaakceptowało ocenę Achmatowej. Wstrzymano w konsekwencji druk już przygotowanych dwóch tomów jej poezji oraz wykluczono ją ze Związku Pisarzy Radzieckich (ZPR). Zakazano też jej wystąpień publicznych, podobno ze względu na spontaniczne wstawanie publiczności na jej wejście. Prawdopodobnie z tymi faktami związane jest pytanie Stalina: Kto zorganizował wstawanie?. Pytanie to obecnie wygląda humorystycznie, zwłaszcza że znany jest materiał Leningradzkiego Zarządu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, sporządzony w 1946 roku przez naczelnika Rodionowa. Wprost twierdzi on nie tylko o wielkiej popularności poetki za granicą, ale o olbrzymim autorytecie i popularności w kraju ze względu na twórczość i osobowość, także opinie, jak Kornieja Czukowskiego o tym, że jest spadkobierczynią Puszkina.
Wkrótce, w 1949 roku, kolejny raz aresztowano i skazano na 10 lat obozu Lwa Gumilowa, a także jej byłego męża Nikołaja Punina (oskarżonego o bycie adwokatem „reakcyjnej idei sztuki dla sztuki” po tym, gdy wieść o aresztowaniu 18 kolegów skomentował słowami Przeżyliśmy najazd Tatarów, przeżyjemy i to), którego zesłano do obozu Abiez koło Workuty, w którym zmarł cztery lata później. Wprawdzie w 1950 roku przywrócono Achmatowej członkostwo w ZPR, ale w 1952 roku wysiedlono ją z Fontannego Domu do innego mieszkania. Dopiero w 1955 roku otrzymuje z Funduszu Literackiego (Литфонд) daczę na osiedlu pisarzy Komarowo – będzie ją nazywała „Budka”. W 1962 roku odwiedził ją tam Robert Frost.
Trzeci okres radziecki
W kolejnych latach stopniowo znikają z jej życia utrudnienia. Pojawiają się publikacje. W 1962 roku zostaje zgłoszona do Nagrody Nobla (ostatecznie nie otrzymała jej). Może też odbyć kilka podróży zagranicznych – do Włoch, na Sycylię w związku z otrzymaniem nagrody Taormina oraz do Anglii po tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Oksfordzkiego.
W tym okresie interesowała się, opiekowała i w miarę możliwości wspierała młodych poetów, takich jak Anatolij Najman czy Iosif Brodski.
Zmarła po czwartym zawale serca. Została pochowana z odprawieniem prawosławnych obrzędów pogrzebowych na cmentarzu w Komarowie, 44 km od Leningradu (obecnie Petersburg) w kierunku na Wyborg.
Charakterystyka dorobku
Początki twórczości i debiut
Rosyjska poezja zaistniała w jej dzieciństwie dzięki matce, która przekazywała jej wyuczone na pamięć wiersze Niekrasowa i Dierżawina. Pierwszy wiersz napisała w 1900 roku pod wpływem jej ówczesnych poetyckich idoli – Racina, Puszkina i Boratyńskiego. Ze względu na ojca, który zakazał stawiać tak szanowane nazwisko pod wierszami, zaczęła od 1910 roku podpisywać swoje utwory panieńskim nazwiskiem prababci ze strony matki Praskowii Fiedosiejewny Achmatowej (w małżeństwie Motowiłowej), pochodzącej ze szlacheckiego rodu Achmatowych i rodu tatarskich książąt Czagajewych. Jak wspominała później sama Achmatowa, ogólnie poziom wierszy sprzed 1910 roku był tak opłakany, że nawet bez pamięci zakochany w niej Gumilow nie miał odwagi ich chwalić. I dopiero, dalej według jej słów, przeczytanie korekty Cyprysowej szkatułki I. F. Annienskiego pozwoliło coś jej zrozumieć w poezji.
Debiutowała publicznie w 1907 roku wierszem Na jego ręce błyszczących pierścionków mnóstwo… (На руке его много блестящих колец…) podpisanym Anna G. w nrze 2 w paryskim dwutygodniku Sirius wydawanym po rosyjsku przy udziale Gumilowa. Pierwsza publikacja w Rosji pod pseudonimem Achmatowa ukazała się w 1911 roku, był to wiersz Stary portret (Старый портрет) w nrze 3 Czasopisma powszechnego (Всеобщий журнал).
Przed i bezpośrednio po 1917 r.
Achmatowa we wczesnym okresie twórczości oprócz walki o prawo naturalne, nie z łaski czy pobłażliwości, bycia przez kobietę twórcą (twórczynią) poezji, zajmowała się pogłębioną analizą psychologii wewnętrznej kobiety kochającej, a jednocześnie czy wbrew temu – osamotnionej, odepchniętej, zdradzonej. Wplatało się to w manifest akmeistów, twierdzących o powołaniu twórców do pokazywania realności ludzi i uczuć, osiąganiu szczytów i samospełnieniu się. Było to odejście zarówno od wizji dekadenckiej femme fatale, zaborczej i obojętnej w niszczeniu kochanka, jak i symbolistycznego obrazu bezcielesnej i lodowatej Pięknej Pani.
Według Michaiła Kuzmina poetka w tym czasie dzieliła się z czytelnikami umiejętnością pojmowania i miłowania rzeczy w ich metafizycznej więzi z przeżywanymi chwilami. Jak snopem światła wychwytywała związek jakiegoś przedmiotu – rękawiczki czy poświaty świec – z utworem, przedmiotu wydawałoby się odrzuconego i zepchniętego do niepamięci, ale dzięki temu przypomnieniu wywołującemu nagły, przemożny, i tym bardziej błogi ból.
Poruszanie przez Achmatową, kobietę, takich kwestii, chociaż w sposób subtelny i aluzyjny, było przyjmowane w jej czasach jako śmiała erotyka, a nie jako liryka miłosna, jak oceniano to 100 lat później. Jednocześnie jej utwory były przeniknięte duchem, jak eufemistycznie mówi się nadal, mistycyzmu, co oznaczało bez wątpienia związek z religią prawosławną, związek silny i obecny w życiu poetki do końca życia. Takie utwory – z obu obszarów, czy wręcz splecione ze sobą – można odszukać w tomikach Wieczór i Różaniec. Odbiór takich utworów był niejednoznaczny, dla wielu stanowił szok, zwłaszcza wspomniane splecenie.
Zdarzenia dziejowe, które nastąpiły wkrótce – wojna i rok 1917 – wywarły przemożny wpływ na jej twórczość. Jadwiga Szymak-Reiferowa zauważa, że w jej poezji pojawiają się i pozostają jako niekończące się refleksje motywy odmiany losu. Jednocześnie nie jest to odwrót do przeszłości i żal po wieku złotym. Poetka uwypukla moment przełomu, chce zatrzymać tę chwilę aby dojść do sedna, praprzyczyny tej nieoczekiwanej i bolesnej zmiany. Wtedy ujrzały światło dzienne zbiory Białe ptaki, Ziele przydrożne i Anno Domini MCMXXI. W tym ostatnim zbiorze można znaleźć takie wersy wiersza Myślałem, że też taka jestem (А, ты думал – я тоже такая,): Przysięgam ci na Eden archanielski, na ikonę cudowną przysięgam, i na naszych nocy upojne mroki (Но клянусь тебе ангельским садом, чудотворной иконой клянусь, и ночей наших пламенных чадом). Krytyka zauważyła to jako kontynuację splecenia mistyki i erotyki (w ówczesnym pojęciu). B. Eichenbaum w pracy „Anna Achmatowa” wydanej w 1923 r. w Petersburgu tak pisze o stworzonych przez nią bohaterkach: … paradoksalna swą dwuznacznością (lub właściwie stanowiąca oksymoron) postać – i jawnogrzesznicy pełnej burzliwych namiętności, i żebrzącej mniszki mogącej wymodlić u Boga odpuszczenie. Takie porównanie w życiu poetki pojawi się w zupełnie innych okolicznościach, w roku 1946.
Wtedy też pojawiały się opinie diametralnie inne. N. Osiński w artykule Pędy trawy (Побеги травы) opublikowanym w Prawdzie w lipcu 1922 roku ogłosił Achmatową, po śmierci A. Błoka, pierwszym poetą Rosji.
Przemilczanie
Niezmienna tematyka poezji Achmatowej wywoływała nie tylko podane oceny. W realiach Rosji radzieckiej istotniejsze stały się słowa Lwa Trockiego z artykułu opublikowanego w dzienniku „Prawda” 26 lipca 1923. Mowa jest w nim o tym, że [jeszcze] nikt od poetów nie domaga się konkretnych tematów, mogą [jeszcze] pisać o czym tylko chcą, ale w takim przypadku muszą wiedzieć, że nowa klasa budująca nowy świat nie da im prawa nazywać się nowymi poetami. W następnych latach nie było ważne, kto powiedział powyższe słowa – praktyka od nich nie odbiegała. Poezja Achmatowej przestała być publikowana, a ją samą usunięto z oddziału pisarzy. Później, nawet w wydawanych w latach 80. XX wieku zbiorach jej poezji w związku z tym zdarzały się twierdzenia, że w tym okresie poetka przeżywała kryzys twórczy, że zamilkła po śmierci Gumilowa. Wbrew temu poetka nadal tworzyła, część tych utworów znalazło się w opublikowanych w końcu tomach, ale sporo zaginęło podczas ewakuacji i przeprowadzek.
A wkrótce ta poetka liryczna, duch i geniusz Srebrnego Wieku dotknęła spraw diametralnie innych. W tym okresie powstało Requiem. Związane jest ono z dwukrotnymi aresztowaniami jej jedynego syna, grozą terroru, atmosferą wielogodzinnych, milczących kolejek przed leningradzkim więzieniem śledczym na ulicy Szpalernej. Przyjmowano tam paczki dla uwięzionych, a przyjęcie paczki było jedynym znakiem, że aresztowany żyje. Achmatowa znacznie później doda do utworu wprowadzenie: W czasie strasznych lat terroru Jeżowa siedemnaście miesięcy spędziłam w kolejkach przez więzieniami. […] stojąca za mną kobieta z sinymi ustami […] ocknęła się z charakterystycznego dla nas wszystkich odrętwienia i szepnęła mi do ucha (tam wszyscy mówili szeptem): Możecie to opisać? Ja powiedziałam: Mogę. Wtedy coś w rodzaju uśmiechu prześlizgnęło się po tym, co niegdyś było jej twarzą.
Pod sam koniec tego okresu ukazał się w 1940 r. mały tomik poezji. Nie był wydarzeniem – utwory z wielu lat nie były inne niż już znane.
W tym samym roku Achmatowa rozpoczęła wieloletnią pracę nad Poematem bez bohatera, przejmującym zapisem popaździernikowych losów Rosjan. W międzyczasie napisała wiersz Męstwo (Мужество), opublikowany w 1943 roku przez Prawdę.
Ocena znaczenia
Przytaczane już opinie współczesnych Achmatowej krytyków i artystów o wielkości jej utworów i miejscu jej samej w Panteonie rosyjskiej poezji, poza zaprzeczaniem z pozycji ideologicznych, nie są kwestionowane. Jewgienij Jewtuszenko w antologii poezji rosyjskiej (Строфы века. Антология русской поэзии. Минск-Москва, Полифакт, 1995) stawia ją obok Maryny Cwietajewej mówiąc, że pewnie nigdy nie da się określić, która z nich była największą poetką rosyjską.
Publikacje
Wieczór (Вечер), 1912
Różaniec (Четки), 1914
Białe ptaki (Белая стая), 1917
Ziele przydrożne (Подорожник), 1921
Anno Domini MCMXXI, 1922
Z sześciu ksiąg (Из шести книг), 1940
Wiersze wybrane (Избранное), 1943
Wiersze (Стихотворения), 1958
Wiersze 1909–1960 (Стихотворения 1909–1960), 1961
Requiem (Реквием), 1962 (utwór powstał w latach 1935–1940)
Poemat bez bohatera (Поэма без героя), 1962 (utwór powstał w latach 1940–1962)
Bieg czasu. Wiersze 1909–1965 (Бег времени. Стихотворения 1909–1965), 1965
W Polsce ukazało się kilka wyborów wierszy Anny Achmatowej, m.in. wydany w ostatnich latach życia poetki tomik Poezje (PIW, Warszawa 1964) w opracowaniu i ze wstępem Seweryna Pollaka.
Przypisy
Bibliografia
Анна Ахматова, Сочинения в двух томах, Москва, Художественная литература, 1987
Witalij Szentalinski: Wskrzeszone słowo. Z archiwów literackich KGB. Czytelnik, Warszawa 1996.
Linki zewnętrzne
Wymyśliłeś mnie
Ludzie urodzeni w Odessie
Pisarze rosyjskojęzyczni
Pisarze związani z Odessą
Pisarze związani z Petersburgiem
Pochowani na Cmentarzu Komarowskim w Petersburgu
Radzieccy poeci
Rosyjscy autorzy pamiętników i dzienników
Rosyjscy poeci XX wieku
Rosyjscy publicyści
Urodzeni w 1889
Zmarli w 1966 |
149 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abu%20Simbel | Abu Simbel | Abu Simbel (arab. أبو سمبل, Abu Sumbul) – stanowisko archeologiczne w południowym Egipcie, w muhafazie Asuan, obejmujące kompleks dwóch świątyń zbudowanych w latach 1264–1244 p.n.e. (bądź 1244–1224 p.n.e.), za rządów faraona Ramzesa II. Świątynie wydrążone zostały w skale, nad zachodnim brzegiem Nilu, w Nubii Dolnej, około 300 km na południe od Asuanu. Miały one ukazywać potęgę starożytnego Egiptu przybyszom z Nubii. Świątynie zostały odkryte w 1813 roku przez szwajcarskiego podróżnika Johanna Ludwiga Burckhardta, a w roku 1817 odkopane z piasków i zbadane przez Giovanniego Battistę Belzoniego.
W latach 60. XX wieku budowa na Nilu Wysokiej Tamy Asuańskiej zagroziła całkowitym zalaniem budowli. W latach 1964–1968 międzynarodowym wysiłkiem pod auspicjami UNESCO przeprowadzona została operacja przeniesienia budowli ponad lustro wody powstałego w rezultacie budowy tamy Jeziora Nasera, gdzie świątynie znajdują się obecnie. Wydarzenie to było jednym z głównych motywów wydania w 1972 roku Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, ustanawiającej listę światowego dziedzictwa UNESCO. Świątynie w Abu Simbel wpisane zostały na tę listę w 1979 roku.
Wielka Świątynia Ramzesa II
Wielka Świątynia w Abu Simbel została poświęcona bogom słońca Amonowi-Re i Re-Horachte oraz bogu sztuki i rzemiosł Ptahowi. Tworzyła ona rozległy kompleks, wchodzący nawet 56 m w głąb skały. Jej wejścia strzegą cztery olbrzymie posągi Ramzesa II. Kolosy o wysokości 20 m, podpierające ścianę fasady, świadczą o potędze króla. Między nogami tych posągów znajdują się kolejne, tym razem członków rodziny Ramzesa II: jego matki Tuji, żony Nefertari oraz jego synów i córek.
Wykonane wewnątrz pierwszej komnaty dekoracje to reliefy upamiętniające walki Ramzesa II w bitwie pod Kadesz. Znajdują się tam również wizerunki bóstw, którym poświęcono świątynię oraz samego Ramzesa II.
Dwa razy w roku, pierwotnie 19 lutego i 21 października, wschodzące słońce oświetlało wizerunek Amona-Ra i Ramzesa II, po chwili także Re-Horachte. Jedynie wizerunek Ptaha nigdy nie jest oświetlony promieniami słońca. Po przeniesieniu świątyni udało się zachować to zjawisko, choć przesunięte o jeden dzień.
Świątynia Nefertari
Świątynia Nefertari (Mała Świątynia) w Abu Simbel poświęcona została bogini miłości i piękna Hathor oraz Nefertari. Fasadę tej świątyni zdobi sześć posągów: dwa posągi królowej usytuowane są pomiędzy czterema innymi, przedstawiającymi Ramzesa II. O nadzwyczajnym szacunku, jakim Ramzes II darzył Nefertari świadczy fakt, że posągi Nefertari dorównują swą wysokością jego własnym posągom.
Wewnątrz świątyni znajduje się sala hypostylowa ozdobiona hatoryckimi kolumnami.
Przeniesienie świątyń
Z powodu budowy Wysokiej Tamy Asuańskiej i zarazem utworzenia Jeziora Nasera, wiele zabytkowych budowli w Nubii zostało zagrożonych zalaniem. Aby uchronić Abu Simbel przed zniszczeniem, w latach 1964–1968 świątynie zostały przeniesione ponad lustro wody, na miejsce położone o około 65 m wyżej w stosunku do swej uprzedniej lokalizacji. Operacja została sfinansowana przez rząd Egiptu i UNESCO. Kierownikiem prac był z ramienia UNESCO polski archeolog Kazimierz Michałowski z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Koszt operacji wyniósł około 36 mln dolarów. W 1979 roku świątynie zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
By zachować naturę świątyń, czyli fakt, że zbudowane zostały na zboczach skalnych, zbudowano sztuczne wzgórza, które otaczają świątynie. Zaistniała w związku z tym konieczność przesklepienia grot, w których pierwotnie znajdowały się świątynie, kopułami z żelbetu. Bez tego zabiegu stropy nad świątyniami nie utrzymałyby ciężaru przeniesionych zabytków.
Turystyka
Abu Simbel stanowi jeden z najistotniejszych zabytków Egiptu. Nie dociera tam jednak linia kolejowa Kair – Asuan, tak więc można się tam dostać albo samolotem, albo samochodem, w konwoju wyruszającym w nocy z Asuanu i docierającym na miejsce rano.
Przypisy
Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Egipcie
Stanowiska archeologiczne w Egipcie
Świątynie starożytnego Egiptu |
150 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abu%20Kir | Abu Kir | Abu Kir, Abū Qīr, starożytny Canopus – wieś położona w północno-wschodnim Egipcie, nad zatoką Abu Kir, na wybrzeżu Morza Śródziemnego w muhafazie Aleksandria.
1 sierpnia 1798 flota brytyjska pod dowództwem admirała Horatio Nelsona w sile 14 okrętów, 8 tysięcy załogi oraz 1012 armat, rozbiła pod Abu Kir flotę francuską wiozącą do Egiptu francuski korpus ekspedycyjny Napoleona Bonaparte, która zakotwiczona była u wybrzeży Egiptu, a większość 30-tysięcznej armii przebywała w tym czasie na brzegu. W jej wyniku Wielka Brytania uzyskała swobodę działania na Morzu Śródziemnym a Napoleon wraz z armią pozostał w Egipcie. Po tej bitwie Turcja wypowiedziała Francji wojnę i w 1799 Napoleon Bonaparte pokonał tu turecki desant w sile 16 tysięcy żołnierzy.
W 1801 Abu Kir został zdobyty przez Anglików (18-tysięczny korpus brytyjski R. Abercromby’ego), co położyło kres francuskiej okupacji.
Wieś jest dzielnicą dzisiejszej Aleksandrii.
Bibliografia
Mały słownik kultury świata arabskiego, Wiedza Powszechna, W-wa, 1971
Aleksandria |
151 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abu%20Bakr | Abu Bakr | Abu Bakr (, właściwie Abd Allah Ibn Usman Abu Kuhafa; ur. 573 w Mekce, zm. 23 sierpnia 634 w Medynie) – pierwszy kalif, panujący w latach 632–634.
Abu Bakr to kunja, przydomek, oznaczający „ojca małego wielbłądziątka” albo według niektórych późniejszych muzułmańskich tradycji „ojca dziewicy” (to jest A’iszy), pod którym do historii przeszedł Abd Allah Ibn Usman Abu Kuhafa.
Życiorys
Abu Bakr urodził się w roku 573 w Mekce w plemieniu Kurajszytów. O jego życiu przed nawróceniem się na islam właściwie nic pewnego nie wiadomo, chociaż muzułmańska tradycja twierdzi, że był zamożnym kupcem, co zdają się potwierdzać późniejsze wydarzenia, podczas których miał wielokrotnie wspierać materialnie ubogą gminę muzułmańską podczas pierwszego okresu jej istnienia. Był jednym z pierwszych nawróconych na islam, według niektórych tradycji trzecią osobą po żonie proroka Chadidży i Alim, chociaż większość z nich umieszcza go mniej zaszczytnie wśród kilkunastu pierwszych nawróconych, a jedna z nich powiada nawet: „Było przed nim ponad pięćdziesięciu” aby zaraz dodać: „ale on był najznakomitszy”. Stało się to około roku 610. Jego majątek, pozwalający mu np. wykupywać nawróconych na islam niewolników, oraz osobisty autorytet i charyzma, były znaczącym wsparciem w misji Mahometa. Pozycję Abu Bakra jako najbliższego obok Alego towarzysza Proroka wzmocniło w dodatku małżeństwo Mahometa z jego córką, A’iszą, która miała się stać jego ulubioną żoną. O znaczeniu Abu Bakra świadczy choćby fakt powierzenia mu przez Mahometa zadania wygłoszenia chutby podczas hadżdżu w 631 roku.
Po śmierci Mahometa, Abu Bakr miał wypowiedzieć wobec zdezorientowanego tłumu słynne słowa:
Miejscowi Medyńczycy zebrali się wtedy, żeby wybrać nowego przywódcę, na wieść o czym przyłączyli się do nich szybko najbliżsi towarzysze proroka i inni Kurajszyci. Dzięki temu udało się wybrać jednego przywódcę dla Mekki i Medyny, a został nim właśnie Abu Bakr. Był on tytułowany następcą wysłannika Boga (arab. chalifat rasul Allah), i tym samym zapoczątkował kalifat. Po odebraniu przysięgi od gminy medyńskiej Abu Bakr wygłosił chutbę następującej treści:
Początkowo wierność Abu Bakrowi przysięgły jedynie Mekka, Medyna i At-Ta’if, większość zaś pozostałych podbitych przez Mahometa Arabów otwarcie nie uznawało go, twierdząc, że winni byli lojalność jedynie osobiście Prorokowi. Doszło do masowego odstępstwa od świeżo przyjętego islamu, a część wodzów plemiennych ogłosiła się prorokami – najbardziej znaczącym z nich był Musajlima działający w centralnej Arabii. Abu Bakrowi, głównie dzięki militarnemu geniuszowi Chalida ibn al-Walida oraz braku współdziałania pomiędzy buntownikami, do marca 633 roku udało się jednak zjednoczyć na powrót Arabów pod swoją władzą. Zgodnie z tradycją walki były krwawe i zacięte – po decydującej bitwie z Musajlimą Umar ibn al-Chattab miał zwrócić kalifowi uwagę na konieczność spisania Koranu, ponieważ zginęło w niej bardzo wielu z tych, którzy słyszeli wypowiedzi Mahometa. Zadanie to Abu Bakr powierzył Zajdowi Ibn Sabicie, który spisywał wypowiedzi Proroka już za jego życia. W ten sposób powstała pierwsza wersja Koranu, po śmierci Abu Bakra przekazana Umarowi.
Po ponownym zjednoczeniu Arabii Abu Bakr rozpoczął inwazję na terytorium Sasanidzkiej Persji i Bizancjum, całkowicie wyczerpanych toczoną przez siebie w latach 602–628 wojną. Jeszcze w roku 633, współdziałając z miejscowym arabskim plemieniem Banu Szajban Chalid zdobył Al-Hirę na terytorium perskim i coraz głębiej penetrował terytorium Mezopotamii, niszcząc szereg perskich oddziałów. Jednak główne siły arabskie zarówno w roku 633, jak i 634 zostały skierowane przeciwko Cesarstwu. W roku 634 miejscowa armia bizantyjska została pokonana pod Adżnadajn, i Arabowie przystąpili do oblegania Damaszku. Abu Bakr nie doczekał jednak końca oblężenia, zmarł bowiem 23 sierpnia 634 roku.
W tradycji islamu jest on uznawany za jednego z czterech kalifów prawowiernych, a w tradycji sunnickiej jest przedstawiany jako wzór władcy idealnego, obok swojego następcy Umara. Inaczej na tę kwestię zapatrują się szyici, według których bezprawnie zagarnął on kalifat należny Alemu. Według nich Arabowie zbuntowali się przeciwko władzy Abu Bakra ponieważ wiedzieli, że działa on w niezgodzie z wolą Proroka.
Przypisy
Bibliografia
Janusz Danecki Podstawowe wiadomości o islamie. Tom I, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, Warszawa 1998, .
Janusz Danecki Podstawowe wiadomości o islamie. Tom II, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, Warszawa 1998, .
Jerzy Hauziński Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków, 1993, .
Bogdan Składanek Historia Persji. Tom I, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, Warszawa 2004, .
Kalifowie prawowierni
Urodzeni w 573
Zmarli w 634
Ludzie urodzeni w Mekce |
152 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Absynt | Absynt | Absynt – wysokoprocentowy napój alkoholowy otrzymywany w procesie ekstrakcji kwiatów i liści piołunu (Artemisia absinthium), anyżu i kopru włoskiego oraz mniejszych ilości innych ziół. Absynt zaliczany jest do wódek smakowych. Zdarza się, że jest błędnie klasyfikowany jako rodzaj nalewki.
Ponieważ absynt jest zazwyczaj zielony (naturalnie lub z powodu dodanego barwnika), a także ze względu na jego właściwości psychoaktywne (związane z zawartym w nim tujonem), nazywany jest potocznie Zieloną Wróżką (fr. Fée Verte, ang. Green Fairy). Z powodu wysokiej zawartości alkoholu i znacznego stężenia olejków eterycznych powstało wiele sposobów spożywania tego trunku. Pijący absynt dodają trzy do pięciu części lodowatej wody do jednej części alkoholu, co powoduje jego mętnienie. Woda używana jest również do rozpuszczania cukru dodawanego w celu zmniejszenia goryczy. Wszystkie te przygotowania są uważane za istotną część doświadczenia wynikającego ze spożywania absyntu, do tego stopnia, że zostały one zrytualizowane oraz uzupełnione specjalnymi ażurowymi łyżeczkami i innymi akcesoriami. Smak absyntu jest podobny do smaku innych alkoholi z zawartością anyżu z wyraźnie odznaczającą się goryczą, przełamywaną przez dodawanie różnych ziół.
Pierwsza receptura została opracowana w XVIII wieku w Val de Travers w obecnym szwajcarskim kantonie Neuchâtel. Początkowo stosowany był jako leczniczy eliksir na wszelkie dolegliwości, zwłaszcza przeciwbólowo. Jednak znacznie większą popularność absynt zdobył na przełomie XIX i XX wieku we Francji, zwłaszcza pośród paryskiej bohemy artystycznej, dzięki której romantyczne skojarzenia z tym alkoholem trwają w kulturze masowej do dziś. U szczytu swojej popularności trunek został opisany jako niebezpieczny, silnie uzależniający narkotyk. Zawarty w piołunie tujon został oskarżony o większość szkodliwych skutków spożywania tego alkoholu. Do roku 1915 zakazano wytwarzania i sprzedaży w większości państw europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Żadne jednak dowody nie wskazują na to, żeby absynt był bardziej niebezpieczny, czy w większym stopniu psychoaktywny, niż inne alkohole. Wznowienie produkcji nastąpiło na początku lat 90. XX wieku, kiedy państwa należące do Unii Europejskiej zaczęły stopniowo zezwalać na produkcję i sprzedaż trunku.
Współcześnie wiadomo, że absynt nie powoduje halucynacji. Powszechnie przyjmuje się, że doniesienia o halucynogennych efektach wynikających z konsumpcji absyntu wynikały z trujących substancji dodawanych do tańszych wersji trunku w XIX wieku, takich jak olejek piołunowy, zanieczyszczony alkohol (prawdopodobnie metanol) oraz trujące substancje barwiące - przede wszystkim (wśród innych zielonych soli miedzi) octan miedzi i trichlorek antymonu (ten ostatni był używany do podrabiania efektu uzo).
Etymologia nazwy
Polskie słowo absynt pochodzi od francuskiego absinthe, oznaczającego napój alkoholowy lub roślinę – piołun Artemisia absinthium i Artemisia pontica. Absinthe wywodzi się z łacińskiego absinthium, które jest z kolei zmienioną formą greckiego αψινθιον (apsinthion). Oznaczać ono mogło niezdatny do picia. Jego znaczenie można próbować też wywieść od perskiego spand, oznaczającego najprawdopodobniej rutę stepową, roślinę znaną również ze swojej goryczy. Była ona często spalana w ofierze, co miało zapewnić ofiarodawcy ochronę ze strony bóstwa. Sugerować to może pochodzenie wyrazu od praindoeuropejskiego słowa *spend, oznaczającego złożenie ofiary lub spełnienie rytuału. Nie jest jednak pewne, czy termin został zapożyczony do greki z języka perskiego, czy od jakiegoś wspólnego języka, występującego wcześniej.
Historia
Początki
Pierwsze dowody na destylację alkoholu zawierającego piołun, anyż i fenkuł włoski pochodzą z końca XVIII wieku; niewykluczone jednak jest, że miało to miejsce wcześniej. Wg krążacego przekazu absynt został po raz pierwszy wytworzony około 1792 roku przez francuskiego lekarza, Pierre'a Ordinaire'a, w Val-de-Travers w Szwajcarii. Istnieją jednak zapisy wskazujące, że ekstrakt z piołunu wytwarzały w tej okolicy już w 1769 roku dwie znachorki, siostry Marie-Louise i Marguerite-Henriette Henriod. Był on początkowo używany jako lek na wszelkie schorzenia i szybko zyskiwał na popularności. Recepturę odkupił Francuz major Daniel-Henri Dubied i, wraz ze swoim synem Marcelinem i szwagrem Henrym-Louisem Pernodem, założył w roku 1797 w Couvet Dubied Père et Fils, pierwszą przemysłową destylarnię absyntu na świecie. W 1805 roku została założona, w Pontarlier we Francji, druga wytwórnia, pod nazwą Maison Pernod Fils.
Popularność absyntu zaczęła wzrastać od lat 40. XIX wieku, kiedy armia francuska w Algierii zaczęła stosować go jako środek przeciwgorączkowy. Powracający do domów żołnierze rozpropagowali trunek, który szybko stał się popularny w różnego rodzaju lokalach. Szczególnie znany stał się w kręgach paryskiej burżuazji i bohemy artystycznej – do tego stopnia, że nazywany był nawet zieloną godziną. Od 1875 do 1913 roku spożycie nalewki piołunowej na jednego mieszkańca wzrosło we Francji piętnastokrotnie. Na przełomie XIX i XX wieku we Francji spożywano około 30, a wkrótce blisko 40 milionów litrów Zielonej Wróżki rocznie. Moda na trunek rozprzestrzeniła się po całej Europie, zdobywając popularność zwłaszcza na czeskich terenach monarchii austro-węgierskiej, dokąd przywieziony został przez lokalnych artystów.
Wprowadzenie zakazu
W końcu XIX wieku dramatycznie spadły zbiory winogron z powodu ataków filoksery wińca na plantacje, co spowodowało wzrost cen wina i zrównanie ich z ceną likierów. Poskutkowało to wzrostem spożycia różnego rodzaju alkoholi wysokoprocentowych. W początkach XX wieku zaczęły krążyć różne historie o rzekomym szkodliwym oddziaływaniu tych ostatnich, a zwłaszcza absyntu, zawierającego piołun, uznawany za roślinę halucynogenną. Łączono go z licznymi zbrodniami, szczególnie morderstwami, popełnianymi pod wpływem trunku. Opowieści te były podsycane przez ruch abstynencki i stowarzyszenia winiarzy.
Pierwszy zakaz produkcji i handlu tym alkoholem wprowadzono w Wolnym Kongu już w 1898 roku. W 1905 roku, jako pierwsze europejskie państwo, podobne restrykcje wprowadziła ojczyzna absyntu – Szwajcaria– która zakaz ten wpisała nawet w 1907 roku do swojej konstytucji. Delegalizacja szybko objęła wiele krajów Starego Kontynentu i Stany Zjednoczone (1912), w 1915 roku obejmując też Francję. Pernod przeniósł produkcję alkoholu do Hiszpanii, gdzie nadal była ona legalna – jednak z powodu braku rynków zbytu szybko zmuszony był zakończyć produkcję. Trunek wytwarzano w małych destylarniach, głównie w Czechach. Jego popularność stopniowo malała.
Reaktywacja
W latach 90. XX wieku na zlecenie brytyjskiego importera napojów alkoholowych czeska destylarnia rozpoczęła produkcję absyntu na większą skalę. Było to możliwe, gdyż zarówno w Czechach, jak i Wielkiej Brytanii nigdy nie zakazano prawnie produkcji ani handlu tym alkoholem. Zainicjowało to odrodzenie popularności trunku.
Przepisy we Francji zostały zmienione w 1988 roku, kiedy uchwalono prawo stanowiące, że zakazana jest produkcja i handel alkoholami niespełniającymi norm Unii Europejskiej dotyczących maksymalnej dopuszczalnej zawartości tujonu, jak również tych nazywanych absyntem. Nastąpiło szybkie odrodzenie francuskich tradycji związanych z trunkiem, który w tym kraju oficjalnie nazywa się teraz spiritueux à base de plantes d'absinthe (wódka na bazie piołunu).
W Konfederacji Szwajcarskiej konstytucyjny zakaz dotyczący tego trunku został uchylony w 2000 roku, jednak zakaz taki wpisano do zwykłej ustawy. Absynt stał się w swojej ojczyźnie ponownie legalnym alkoholem 1 marca 2005, po uchyleniu odnośnych przepisów. Obecnie prawo w tym kraju zezwala na jego produkcję i handel nim.
Obecnie produkcja i sprzedaż absyntu jest dozwolona niemal w każdym kraju, gdzie alkohol jest legalny. Wyjątkiem pozostają Stany Zjednoczone, jednak nie zakazano posiadania i spożywania absyntu. Pomimo zakazu funkcjonują tam jednak niewielkie destylarnie. Absynt jest całkowicie zakazany w Nowej Zelandii i Vanuatu.
Sposób wytwarzania
Anyż, koper włoski i piołun, nazywane też świętą trójcą, to trzy główne zioła, używane do produkcji absyntu.
W zależności od rodzaju receptury i kraju, w którym alkohol ten jest wytwarzany, używa się też takich roślin jak: anyż gwiazdkowy, hyzop, melisa lekarska, wiązówka błotna, pokrzywa, skórka cytrynowa, korzenie dzięgielu, liście tataraku lub dyptamu, kolendra siewna, przetacznik, jałowiec, muszkatołowiec korzenny i wielu rodzajów górskich ziół.
Poprzez prostą macerację piołunu w alkoholu otrzymuje się bardzo gorzki napój, z powodu obecności rozpuszczalnego w wodzie olejku piołunowego. Oryginalne przepisy pomiędzy dwoma procesami maceracji wymagają przeprowadzenia destylacji. W jej rezultacie uzyskuje się bezbarwny destylat o około 82% zawartości alkoholu. Absynt w takiej postaci nazywany jest Blanche lub la Bleue. To ostatnie wyrażenie było używane też jako nazwa produkowanego nielegalnie w trakcie obowiązywania zakazu, a następnie przemycanego do Francji, szwajcarskiego absyntu. Trunek można pozostawić w bezbarwnej postaci lub nadać mu powszechnie znany zielony kolor. Można to zrobić sztucznie, poprzez dodanie odpowiedniego barwnika albo metodą naturalną, podczas kolejnej maceracji. Uzyskany wcześniej płyn zabarwia się chlorofilem, poprzez dodanie do niego różnych ziół, a zwłaszcza piołunu, hyzopu lekarskiego i melisy. Absynt o kolorze oliwkowym, powstały w trakcie tego procesu, nazywany jest verte. Czasem nadaje się temu alkoholowi barwę czerwoną, poprzez użycie we wspomnianym wyżej procesie kwiatów ketmii i innych kwiatów, bądź ziół o czerwonej barwie. Tak uzyskany absynt nazywany jest rouge. Teoretycznie możliwe jest uzyskanie każdego koloru, poprzez dodanie odpowiednich roślin, jednak tylko verte i rouge uznawane są za wyprodukowane tradycyjnymi metodami. Do otrzymanego w ten sposób trunku, dodaje się wody, w celu uzyskania pożądanej zawartości alkoholu. Po wystawieniu na działanie światła, chlorofil rozpada się, zmieniając kolor alkoholu z oliwkowego na szmaragdowy, żółto-zielony, poprzez bursztynowy, aż do brązowego.
Różne rodzaje absyntu, wytwarzane w sposób nietradycyjny, powstają poprzez zmieszanie na zimno ziół, esencji i olejków z alkoholem, z pominięciem procesu destylacji. Powstałe w ten sposób oleiste absynty niekoniecznie są złe, pomimo iż generalnie uważane są za gorsze niż tradycyjnie przedestylowane rodzaje tego alkoholu. Dodatkowo, w znakomitej większości, pozostawiają w ustach gorzki posmak.
Większość objętości butelki tego likieru stanowi czysty alkohol, którego zawartość procentowa jest niezwykle wysoka i może się wahać pomiędzy 45% a 89,9%, chociaż nie ma żadnych dowodów, żeby absynt wytwarzany na masową skalę kiedykolwiek przekroczył 74%. Z powodu wysokiej zawartości alkoholu i niskiej rozpuszczalności wielu składników, napój ten zazwyczaj nie jest spożywany w postaci czystej, to znaczy bezpośrednio po przelaniu do kieliszka, lecz po skomplikowanych przygotowaniach, które przez lata stały się rytuałem.
Uregulowania prawne
Współcześnie większość państw na świecie nie ma prawnej definicji absyntu, określającej jego skład, czy sposób produkcji. Sprawia to, że producenci mogą oznaczać produkty napisem absynt, absinthe lub absinth, niezależnie od tego, czy wypełniają one tradycyjne definicje. Ponieważ wiele państw nigdy nie wprowadziło zakazu dotyczącego tego alkoholu, nie wszystkie kraje mają uregulowania dopuszczające jego produkcję i sprzedaż.
Unia Europejska
Dyrektywa Unii Europejskiej dopuszcza maksymalny poziom tujonu na 10 mg/kg w napojach alkoholowych powyżej 25% zawartości alkoholu i na 35 mg/kg w alkoholach spełniających normy dla gorzkich wódek. Kraje członkowskie mogą regulować produkcję i sprzedaż trunku w zakresie dyrektywy, o ile same nie ustanowią innego prawa. Polska przyjęła dyrektywę bez zmian i zastrzeżeń w 2006 roku.
Francja
W uzupełnieniu dyrektywy unijnej Francja przyjęła swoistą regulację. Produkty nazywające się wprost absinthe nie mogą być w tym państwie sprzedawane, mogą być jednak produkowane na eksport. Zakaz sprzedaży jest powszechnie obchodzony poprzez nazywanie absyntu spiritueux à base de plantes d'absinthe (wódka na bazie piołunu, piołunówka). Francja ustaliła również maksymalną zawartość fenchonu, związku chemicznego występującego w koprze włoskim na 5 mg/l. Spowodowało to, że wiele marek szwajcarskich absyntów zostało uznane we Francji za nielegalne.
Australia
Podobnie jak w Unii Europejskiej, gorzkie wódki mogą w tym kraju zawierać 35 mg/kg tujonu, natomiast inne napoje alkoholowe maksymalnie 10 mg/kg, tutaj jednak bez ograniczeń dotyczących zawartości procentowej alkoholu. W Australii import i sprzedaż absyntu wymaga specjalnych zezwoleń, jednak jest on dostępny w wielu wyspecjalizowanych sklepach. Pozostaje nierozstrzygnięte, czy dopuszczalny jest przewóz tego alkoholu na użytek prywatny.
Szwajcaria
W Szwajcarii sprzedaż i produkcja absyntu była zakazana od 1910 do 2005 roku. Zakaz został oficjalnie zniesiony 1 marca 2005 roku. Żeby dana marka mogła być dopuszczona do sprzedaży, alkohol musi być destylowany i pozbawiony koloru, o ile nie jest to kolor naturalny, uzyskiwany w wyniku produkcji.
Kanada
W Kanadzie ustawodawstwo antyalkoholowe leży w gestii rządów lokalnych. Prowincja Kolumbia Brytyjska zezwala na sprzedaż absyntu bez regulacji dotyczącej maksymalnej zawartości tujonu w alkoholu. Prowincje Alberta, Ontario i Nowa Szkocja ustaliły maksymalną zawartość tujonu na 10 mg w kilogramie alkoholu, Québec natomiast ustalił tę wartość na 15 mg/kg. W pozostałych prowincjach sprzedaż absyntu zawierającego tujon jest zakazana. Na sprzedaż danego rodzaju absyntu udzielane są zezwolenia przez specjalne komisje. Obecnie marki absyntów posiadające zezwolenia to: Hill's Absinth, Czech Absinth s.r.o., Elie-Arnaud Denoix, Pernod, Absente, Versinthe oraz La Fée Absinthe. Tak jak każdy alkohol w Kanadzie, absynt może być sprowadzany jedynie przez odpowiednie agencje rządowe, import indywidualny jest zakazany.
Produkcja tego trunku również regulowana jest przez rządy lokalne. Jedynym producentem, który posiada odpowiednie zezwolenia, jest Okanagan Spirits, mający siedzibę w Vernon w prowincji Kolumbia Brytyjska. Destyluje ona absynt sposobami przypominającymi te stosowane we Francji i Szwajcarii. Produkowana przez to przedsiębiorstwo marka Taboo została dopuszczona do sprzedaży w Kolumbii Brytyjskiej, Ontario i Albercie.
Stany Zjednoczone
Według opinii Biura Celnego i Ochrony Granic Stanów Zjednoczonych (ang.US Customs and Border Protection), będącego częścią Departamentu Bezpieczeństwa Krajowego Stanów Zjednoczonych: Import absyntów i innych napojów alkoholowych zawierających piołun jest zakazany. Z kolei regulacje amerykańskiej Agencji Żywności i Leków zezwalają na użycie piołunu w pożywieniu i napojach – jednak te, które zawierają piołun, biały cedr, mąklę tarniową, wrotycz pospolity lub krwawnik pospolity, nie mogą zawierać nawet śladowych ilości tujonu. Pozostałe rośliny zawierające tujon nie są objęte takimi restrykcjami. Przykładowo szałwia i olejek szałwiowy, mogące zawierać do 50% tujonu są dopuszczone do obrotu i umieszczone na liście Agencji jako uznane za bezpieczne.
Przeważający pogląd interpretacyjny regulacji prawnych Stanów Zjednoczonych pośród prawników i znawców tematu mówi, że najprawdopodobniej zgodny z prawem jest zakup absyntu na terytorium Stanów Zjednoczonych, jednak tylko do własnego użytku. Według Biura Podatków i Handlu Alkoholem i Tytoniem (ang. Alcohol and Tobacco Tax and Trade Bureau) sprzedaż produktów przeznaczonych do konsumpcji zawierających tujon, otrzymany z różnych gatunków piołunu, jest zabroniona. Z kolei według Administracji Legalnego Obrotu Lekarstw sprzedaż taka jest dozwolona. Regulacje celne wprost zabraniają importu absyntów. Jest on jednak rzadko zatrzymywany podczas kontroli granicznej, a na terytorium Stanów Zjednoczonych może być zatrzymany tylko na podstawie nakazu sądowego. Pseudoabsynt pod nazwą Absente, wytwarzany z bylicy bożego drzewka zamiast z bylicy piołunu, jest legalnie sprzedawany w Stanach Zjednoczonych. Nie zawiera on tujonu. Było to pierwsze pozwolenie w historii Stanów Zjednoczonych na sprzedaż alkoholu z napisem absinthe na opakowaniu (Absinthe Refined). Biuro Podatków i Handlu Alkoholem i Tytoniem Stanów Zjednoczonych klasyfikuje ten alkohol jako likier.
W 2007 prawa zakazujące sprzedaży i produkcji absyntu zostały złagodzone. Dopuszczono wtedy kilka marek do legalnej sprzedaży. Każdy z dopuszczonych absyntów musi przejść badania metodą chromatografii gazowej sprzężonej ze spektrometrią mas. Biuro Podatków i Handlu Alkoholem i Tytoniem dopuszcza produkt do obrotu i stwierdza, że jest pozbawiony tujonu, kiedy testy wykażą zawartość tej substancji mniejszą niż 10 mg/kg. Rozpoczęto produkcję absyntu na niewielką skalę.
Zobacz też
piołunówka
Przypisy
Napoje alkoholowe
Psychodeliki |
153 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfred%20Hitchcock | Alfred Hitchcock | Alfred Joseph Hitchcock, KBE (wym. []; ur. 13 sierpnia 1899 w Londynie, zm. 29 kwietnia 1980 w Los Angeles) – angielski reżyser filmowy, telewizyjny, scenarzysta i producent, uznawany za jednego z najbardziej wpływowych twórców filmowych w historii kina. Określany mianem „mistrza suspensu”. W trwającej sześć dekad karierze wyreżyserował 53 filmy fabularne. Stał się rozpoznawalny dzięki licznym wywiadom, występom cameo w swoich produkcjach i serialowi kryminalnemu Alfred Hitchcock przedstawia (1955–1962). Podobne uznanie zyskiwali aktorzy grający w jego filmach. W 1955 przyjął obywatelstwo amerykańskie.
Hitchcock początkowo zarabiał jako copywriter i pracownik techniczny w przedsiębiorstwie zajmującym się produkcją kabli elektrycznych. W 1919 rozpoczął pracę w branży filmowej, zajmując się projektowaniem napisów. Jego pierwszy udany film Lokator (1927), w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju i ukształtowania dreszczowca jako gatunku filmowego. Zaprezentowany dwa lata później Szantaż był pierwszym brytyjskim filmem dźwiękowym. Dwa obrazy Hitchcocka z lat 30. – 39 kroków (1935) i Starsza pani znika (1938) należą – według Brytyjskiego Instytutu Filmowego – do najwybitniejszych filmów kinematografii brytyjskiej XX wieku. W 1939, będąc filmowcem o międzynarodowym uznaniu i znaczeniu, Hitchcock, za namową producenta Davida O. Selznicka, przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie w latach 40. wyreżyserował szereg produkcji, w tym między innymi takie tytuły, jak: Rebeka (1940), Zagraniczny korespondent (1940), Podejrzenie (1941), Cień wątpliwości (1943), Urzeczona (1945), Osławiona (1946) i Sznur (1948). W latach 50. i 60. zrealizował filmy, które na trwałe wpisały się do kanonu klasyki kinematografii amerykańskiej: Okno na podwórze (1954), Zawrót głowy (1958), Północ, północny zachód (1959), Psychoza (1960) i Ptaki (1963). W trakcie kariery był pięciokrotnie nominowany do nagrody Akademii Filmowej w kategorii dla najlepszego reżysera.
Styl reżyserski Hitchcocka obejmował płynny ruch kamery, która naśladowała spojrzenie granej postaci, stawiając tym samym widza w roli podglądacza, oraz filmowanie ujęć w taki sposób, aby zmaksymalizować uczucie lęku i niepokoju. Otrzymał francuski Order Sztuki i Literatury w klasie Oficera, Order Kawalera Legii Honorowej i Order Rycerza Imperium Brytyjskiego (KBE).
Życiorys
Rodzina i młodość
Alfred Joseph Hitchcock urodził się 13 sierpnia 1899 w Leytonstone (należącym ówcześnie do Essex), dzielnicy położonej pięć mil od wschodniej części Londynu, wchodzącej w skład gminy London Borough of Waltham Forest. Był najmłodszym dzieckiem Williama Hitchcocka (1862–1914) i Emmy Jane (z domu Whelan; 1863–1942). Miał dwoje starszego rodzeństwa: brata Williama (1890–1943) oraz siostrę Ellen Kathleen „Nellie” (1892–1979). Rodzice Hitchcocka byli gorliwymi katolikami z irlandzkimi korzeniami. William Hitchcock, podobnie jak jego ojciec Joseph (ur. 1831), był sprzedawcą warzyw i dobrze prosperującym handlowcem. Prowadził spożywczak przy High Road 517. Był on człowiekiem o emocjonalnej naturze, a silne nerwobóle powodowały przebarwienia skóry. Po latach Hitchcock wspominał: „Pamiętam, że ojciec codziennie szedł do pracy w ciemnym garniturze, białej, wykrochmalonej koszuli i ciemnym krawacie”. Matka przyszłego reżysera, wywodząca się z klasy średniej, zajmowała się domem. Z uwagi na dobre wychowanie, Hitchcock był nazywany przez ojca „jagniątkiem bez skazy”, sam zaś wspominał, jak każdego wieczoru stawał w nogach łóżka matki, by opowiadać o wszystkich swych uczynkach danego dnia, dobrych i złych.
Gdy Hitchcock miał 6 lub 7 lat, rodzina przeniosła się do dzielnicy Limehouse, która pod koniec XVII stulecia stała się integralnym składnikiem londyńskiego East Endu. William Hitchcock nabył dwa sklepy rybne przy Salmon Lane, ulicy znajdującej się nieopodal Limehouse Basin i Tamizy. Rodzina zamieszkała pod numerem 175 lub też 130. Limehouse uchodziło za „nieokrzesaną i hałaśliwą” okolicę, będącą ucieleśnieniem tego, co określano „cuchnącą stertą” wschodniego Londynu. Przyszły reżyser rzadko wspominał lata młodości, lecz przywoływał sytuację, w której jego ojciec porozumiał się z miejscowym policjantem, by ten zamknął go w celi na kilka minut po tym, gdy wrócił spóźniony z wyprawy po mieście. Wydarzenie to miało tłumaczyć trwający całe życie lęk Hitchcocka przed policją, a także fascynację winą i karą.
Od najmłodszych lat interesował się kinem. Jako 8- i 9-latek oglądał krótkie, 3- lub 4-minutowe filmy takie jak W pociągu gnającym donikąd i Hala podróże i sceny ze świata. Podziwiał zachodnie produkcje z udziałem D.W. Griffitha, Douglasa Fairbanksa, Harolda Lloyda i Mary Pickford. Regularnie czytał czasopisma poświęcone tematyce filmowej – w księgarni przy Leicester Square kupował „The Bioscope” oraz „Kinematograph Weekly”. Wraz z rodzicami odwiedzał cyrk na Wanstead Flats i Stratford Music Hall, gdzie wystawiano pantomimy, skecze i włoskie operetki.
Edukacja i praca
Pierwsza placówka edukacyjna do której uczęszczał była – zdaniem Petera Ackroyda – ortodoksyjnie katolicka. W wieku 6 lub 7 lat, przez krótki czas uczył się w prywatnej szkole przy Mayville Road. Według biografów kolejną placówką edukacyjną, do której chodził przez dwa lata, była prowadzona przez siostry z zakonu Wiernych Towarzyszek Jezusa szkoła w Howrah House przy East India Dock Road w Poplar. Mając 9 lat, Hitchcock trafił do internatu szkoły prowadzonej przez salezjanów mieszczącej się na Surrey Lane w Battersea, gdzie wytrzymał tydzień. W ocenie Ackroyda wpływ na to miał internatowy reżim i przymusowa rozłąka z rodziną. Z kolei Patrick McGilligan jako główny powód wymieniał złe wyżywienie na stołówce. 5 października 1910 został uczniem jezuickiego St Ignatius’ College na Stamford Hill, słynącego z rygorystycznej dyscypliny. Zarejestrowano go pod numerem 343 jako „Alfred Hitchcock, syn kupca rybnego Williama Hitchcocka”.
Po latach twierdził, że nauczył się od jezuitów ich zakonnych cnót: panowania nad sobą i precyzji. Był dobrym uczniem, który wiedzę przyswajał szybko i wszechstronnie, nie mając problemów z obszernym programem nauczania – obejmującym zajęcia z angielskiego, fizyki, łaciny i matematyki. Regularnie zajmował czołowe miejsca wśród najlepszych uczniów w klasie. Zyskał przydomek „Cockie” i był outsiderem. Opisywał siebie jako pozbawionego przyjaciół samotnika. Ukończywszy szkołę w wieku 13 lat, oświadczył rodzicom, że chce zostać inżynierem – zawód ten uważano w owych czasach za bezpieczny oraz dający nadzieję na przyszłość. Został zapisany do London County Council School of Marine Engineering and Navigation przy Poplar High Street, gdzie uczył się akustyki, mechaniki i rysunku technicznego.
W listopadzie 1914 bądź na początku 1915 podjął pracę – za 15 szylingów tygodniowo – w W.T. Henley’s Telegraph Works Company Limited przy Blomfield Street, obok London Wall. Zatrudniono go jako młodszego doradcę technicznego w dziale sprzedaży. Oficjalnie był „ekspertem” technicznym od wielkości i przewodności kabli elektrycznych.
Miesiąc po zatrudnieniu jego ojciec William zmarł na rozedmę płuc w wieku 52 lat. Starszy brat przejął sklep, a Hitchcock mieszkał z matką przy Salmon Lane. Po wybuchu I wojny światowej w lipcu 1914 był zbyt młody, aby wstąpić do wojska. W 1917 otrzymał kategorię C3, choć niektórzy biografowie podają, że okrucieństwa wojenne były traumatycznym przeżyciem dla znerwicowanego Hitchcocka.
Mając 16 lat zainteresował się amerykańskim poetą Edgarem Allanem Poe i jego pełną makabry twórczością. Nieszczęśliwe życie pisarza wywarło znaczący wpływ na młodego Hitchcocka. Regularnie oglądał produkcje z udziałem Bustera Keatona, Charliego Chaplina oraz filmy zrealizowane przez D.W. Griffitha (Narodziny narodu; 1915, Nietolerancja; 1916, Męczennica miłości; 1920). Szczególnym uznaniem darzył niemiecki horror z elementami fantasy i romansu Zmęczona śmierć (1921, reż. Fritz Lang).
Rok później przyszły filmowiec zaciągnął się do regimentu kadetów królewskich saperów (ang. The Corps of Royal Engineers). Wraz z innymi pracownikami Henleya wieczorami uczęszczał na wykłady, a w weekendy odbywał marsze i musztry. Jedna z sesji ćwiczeń praktycznych odbyła się w Hyde Parku, gdzie – jak pisał biograf John Russell Taylor – jego owijacze ciągle opadały mu na kostki.
Następnie zapisał się na wydział sztuk pięknych w Goldsmiths College, stanowiącego część Uniwersytetu Londyńskiego, gdzie studiował grafikę i kompozycję. Regularnie wysyłano go w teren, by szkicował budynki i ludzi. Szczególną uwagę poświęcał grze światła i cieni. Jak wspominał w przeprowadzonej wiele lat później rozmowie: „Jedna z pierwszych rzeczy, jakich nauczyłem się w szkole plastycznej, brzmiała: nie ma czegoś takiego jak linia, są tylko światła i cienie”.
Dzięki talentowi plastycznemu w 1919 przeniesiono go z działu sprzedaży do reklam (inne źródła podają, że miało to miejsce pod koniec 1917 lub na początku 1918). Uczył się projektowania rysunków reklamowych oraz układania tekstów do nich. Ilustrował broszury reklamowe i przygotowywał je do wydania. Za sprawą rozwijanych talentów przestał być osobą nieśmiałą i samotną. Założył i redagował „Henley Telegraph” – gazetę sprzedawaną pracownikom przedsiębiorstwa za 3 lub 6 pensów. Z biegiem czasu zaczął odczuwać znużenie wykonywaną pracą, a reklama nie należała do jego pasji. Nie zadowalała go także pensja w wysokości 15 szylingów tygodniowo.
Kariera międzywojenna (1919–1939)
Współpraca z Famous Players-Lasky
Będąc regularnym czytelnikiem czasopism o tematyce filmowej, Hitchcock dowiedział się, że kompania Famous Players-Lasky, realizująca filmy dla amerykańskiej wytwórni Paramount Pictures, buduje swoje studio przy Pool Street na Islington w północnej części Londynu. Przedsiębiorstwo rozpoczęło poszukiwania pracowników, w tym także autorów plansz tekstowych, które sterowałyby narracją niemych filmów.
Gdy okazało się, że pierwszą ekranizacją ma być powieść The Sorrows of Satan Marie Corelli z 1895, Hitchcock postanowił przeczytać książkę. Mając uprzednio dwuletnie doświadczenie w pracy z ilustracją oraz pisania reklam dla Henleya, z pomocą kolegów z działu reklamy naszkicował kilka scen i napisów do planowanego projektu. Gdy udał się do Islington Studios, na miejscu okazało się, że Famous Players-Lasky zrezygnowało z ekranizacji powieści Corelli, i postanowiło skoncentrować się na dwóch filmach krótkometrażowych – The Great Day (1920) oraz The Call of Youth (1921, oba w reżyserii Hugh Forda). Hitchcock w ciągu dwóch dni opracował nowe napisy i sceny.
Początkowo został zatrudniony w charakterze dorywczym, projektując napisy oraz scenografię. W kwietniu 1921 dostał pełny etat w Famous Players-Lasky, gdzie większą część personelu studia stanowili Amerykanie. „The Times” pisał, że dwupiętrowe studio posiadało najnowocześniejszy sprzęt ze Stanów Zjednoczonych. Do pierwszych zadań Hitchcocka należało projektowanie tytułowych kadrów do filmów, znajdujących się w postprodukcji. Od samego początku uczył się współpracy z resztą ekipy – zwłaszcza ze scenarzystkami, których większość stanowiły Amerykanki. Komponował tytułowe kadry do takich filmów jak melodramat romantyczno-przygodowy Tajemnicza droga czy dramat Niebezpieczne kłamstwo (1921, oba w reżyserii Paula Powella). Pracując tam, poznał swoją przyszłą żonę, Almę Reville, mającą już profesjonalne doświadczenie w produkcji filmów. Współpraca brytyjsko-amerykańska nie układała się najlepiej, z powodu niepowodzenia wśród Brytyjczyków części tytułów, w tym Three Live Ghosts (1922, reż. George Fitzmaurice) i Perpetuy (1922, reż. John S. Robertson). Reville opuściła studio, które dalej pozostawało miejscem do wynajęcia dla produkcji filmowych.
Pod koniec 1922 Hitchcock pożyczył od stryja Josepha pieniądze, aby móc sfinansować film, który chciał zrealizować niezależnie. Akcja komedii Numer trzynasty miała rozgrywać się w dobrze znanej Anglikowi londyńskiej klasie średniej, zamieszkującej tanie osiedle Peabody Buildings. Projekt nie został ukończony z powodu braku funduszy. Było to pouczające doświadczenie dla Hitchcocka, który wiedział, że na przyszłość będzie musiał zabezpieczyć finansową stronę produkcji filmu przed przystąpieniem do realizacji.
W 1923 Seymour Hicks, wraz z niezależnym reżyserem Hugh Croise’em, podjął się realizacji remake’u krótkometrażowej komedii Zawsze mów żonie z 1914 (napisanej przez Croise’a). Gdy reżyser się rozchorował, Hicks zatrudnił Hitchcocka, który jego zdaniem „aż się palił do tego, by spróbować swoich sił przy kręceniu filmów”. Latem nawiązał on współpracę z producentem Michaelem Balconem i reżyserem Grahamem Cuttsem, a ich pierwszym wspólnie zrealizowanym filmem, w którym Hitchcock pełnił funkcję drugiego reżysera, dyrektora artystycznego oraz scenarzysty, był dramat Kobieta przeciw kobiecie. Fabuła koncentrowała się na tancerce z Moulin Rouge o imieniu Louise (Betty Compson), która wdaje się w romans z angielskim żołnierzem (Clive Brook).
Film Cuttsa cieszył się uznaniem w Anglii, Niemczech i w Stanach Zjednoczonych. „Daily Express” pisał, że „był to najlepszy amerykański obraz nakręcony w Anglii”, a nowojorski „Motion Picture News” zamieścił w jednym ze swych numerów karykaturę Hitchcocka. Kolejne produkcje, w tym The White Shadow i The Passionate Adventure (1924; obie zrealizowane przez Cuttsa), stanowiły ważną część filmowej edukacji przyszłego reżysera.
Gainsborough Pictures
W 1924 Balcon nabył Islington Studios od Paramountu. Przedsiębiorstwo przyjęło firmę Gainsborough Pictures i zaczęło zabiegać o dofinansowanie. Producent miał świadomość, że Niemcy, które były w owych czasach jednym z głównych centrów kinematograficznych w Europie, są najlepszym partnerem do współpracy. Jesienią Hitchcock wraz z Cuttsem i Reville udał się do nowo powstałej wytwórni Universum Film – Aktiengesellschaft w Neubabelsberg. Efektem rozmów było nawiązanie współpracy przy dwóch produkcjach – w The Prude’s Fall i The Blackguard (oba z 1925) zagrała Jane Novak, a zdjęcia realizowano w różnych europejskich sceneriach. Będąc w Niemczech Hitchcock podpatrywał pracę i styl Friedricha Wilhelma Murnaua, realizującego dramat społeczny Portier z hotelu Atlantic (1924). Jak wspominał po latach: „To od Murnaua nauczyłem się opowiadać historię bez słów”. Anglik obserwował technikę ruchomej kamery i efekt chiaroscuro.
Cutts opuścił studio po tym, jak jego relacje z Hitchcockiem uległy pogorszeniu. W tych okolicznościach reżyserię dramatu The Blackguard, wyprodukowanego przez Babelsberg, dokończył Hitchcock. The Prude’s Fall i The Blackguard okazały się porażką finansową; drugi z nich wygwizdano na pokazie w Nowym Jorku, a „Variety” nazwał go „filmowym knotem”. Mimo nieprzychylnych recenzji i konfliktu z Cuttsem, Balcon zaproponował Hitchcockowi samodzielną reżyserię, na co ten przystał z radością, choć początkowo nie miał ambicji w tym kierunku. „Bardzo mi odpowiadało pisanie scenariuszy i wykonywanie scenografii” – wspominał.
Razem z Reville nawiązał współpracę z London Film Society. Oglądając takie produkcje jak Pancernik Potiomkin (1925, reż. Siergiej Eisenstein) i Matka (1926, reż. Wsiewołod Pudowkin), Hitchcock uczył się sztuki montażu. Podczas pokazów organizowanych przez London Film Society w niedzielne popołudnia w New Gallery przy Regent Street byli obecni także Augustus John, John Maynard Keynes, Roger Fry, amerykański grafik Edward McKnight Kauffer i Sidney Bernstein, z którym Hitchcock współpracował w późniejszych latach. Z uwagi na słabą pozycję kinematografii brytyjskiej w stosunku do niemieckiej i radzieckiej, Hitchcock odegrał główną rolę w stworzeniu tzw. Hate Club, w którym organizowano „przyjęcia nienawiści”, krytykując angielskie produkcje. Podczas przemowy stwierdził, że filmu nie robi się dla publiczności, lecz dla krytyków i prasy. Jak podkreślał, dzięki uznaniu, można pozwolić sobie na większą swobodę.
Debiut reżyserski
Wiosną 1925 Hitchcock udał się razem z Reville do Monachium, by ustalić szczegóły dotyczące koprodukcji z Niemcami, przygotowanej przez Balcona. Kryminał Ogród rozkoszy był jego reżyserskim debiutem, a za produkcję filmu było odpowiedzialne Münchener Lichtspielkunst AG. W rolach głównych wystąpiły Virginia Valli i Carmelita Geraghty. Reżyser denerwował się tym, jak będzie wyglądać jego współpraca z Valli. „Po prostu bałem się cokolwiek jej rozkazywać” – wspominał. Po każdym ukończonym ujęciu pytał Reville o opinię. Ogród rozkoszy prezentował wiele charakterystycznych cech dla późniejszych filmów Hitchcocka, w tym męską nieczułość i brutalność wobec kobiet, które wyrażają się w zdradzie i próbie morderstwa. Nie zabrakło także miejsca dla elementów komediowych oraz ironicznych aluzji do homoseksualizmu zarówno kobiecego, jak i męskiego. Zadowolenia nie krył Balcon, dla którego Ogród rozkoszy miał „amerykański wygląd”, zaś Ackroyd podkreślał, że był on bardziej wyrafinowany i posiadał znacznie szybsze tempo akcji niż inne ówczesne brytyjskie produkcje. W angielskiej prasie Hitchcocka nazywano „młodzieńcem o znakomitym umyśle”.
Prócz Reville, istotną rolę we wczesnych latach twórczości reżysera odegrał scenarzysta Eliot Stannard, cieszący się znaczną estymą w branży filmowej. W latach 1925–1929 współpracowali przy ośmiu filmach. W listopadzie 1925 Hitchcock powrócił do studia Emelka (Münchener Lichtspielkunst AG), by rozpocząć pracę nad dreszczowcem melodramatycznym Orzeł z gór z Nitą Naldi w roli głównej. Część zdjęć powstawała w alpejskiej dolinie Ötztal w Austrii, gdzie ekipa zmagała się z trudnymi warunkami pogodowymi. Film zebrał mieszane opinie; „Kinematograph Weekly” pisał o nim, że jest chaotyczny i mało przekonujący, zaś sam Hitchcock miał negatywne odczucia, uznając go po latach za „bardzo zły film”.
Gdy reżyser przebywał w Niemczech, studio zapowiedziało produkcję jego kolejnego filmu – Lokator: Historia angielskiej mgły – inspirowanego historią seryjnego mordercy Kuby Rozpruwacza, któremu przypisuje się morderstwa jedenastu kobiet w dzielnicy Whitechapel. Podstawę stanowiła powieść Marie Belloc Lowndes, której teatralną inscenizację Hitchcock oglądał w wieku 16 lat. Stannard rozpoczął pracę nad scenariuszem na początku 1926. Hitchcock polecił kamerzystom, aby jak najczęściej odwiedzali miejscowe galerie sztuki. Uważał, że wykorzystania blasku i cienia można nauczyć się od największych mistrzów – Jana Vermeera oraz Rembrandta. W lutym studio Gainsborough podało do wiadomości, że główną rolę zagra Ivor Novello, kompozytor musicali. W marcu przystąpił do realizacji filmu, łącząc w nim wiktoriański melodramat z technikami ekspresjonistycznymi. Jak wspominał: „był pierwszym naprawdę moim”. Centralną postacią dreszczowca kryminalnego Lokator jest tajemniczy mężczyzna (Novello), wynajmujący pokój u rodziny Buntingów (Marie Ault, Arthur Chesney). W filmie reżyser wykorzystał wiele motywów, które później powielał w swoich produkcjach, m.in. twarz krzyczącej kobiety, kajdanki oraz ujęcia schodów, symbolizujące tajemniczość i stopniowanie napięcia. Sam Hitchcock pojawił się na ekranie w trwającej niespełna trzy sekundy scenie, odgrywając rolę odwróconego plecami redaktora wiadomości. Realizacja filmu trwała sześć tygodni. Graham Cutts – pozostający w konflikcie z reżyserem – rozsiewał fałszywe plotki o rzekomym sporze Hitchcocka z Gainsborough. W pierwszej chwili przedstawiciele studia uznali film za „artystowski” oraz zrobiony z „zadęciem”. Po dokonaniu poprawek, w połowie września odbyła się projekcja dla prasy i szefów kin. „The Bioscope” określał go mianem „najlepszej brytyjskiej produkcji”, a „Picturegoer” nazywał Hitchcocka „Alfredem Wielkim”. Premiera Lokatora miała miejsce na początku 1927; film zdobył uznanie widowni.
Reżyser, wrażliwy na wszelkie nowe tendencje filmowe, planował zrealizować projekt opowiadający o strajku generalnym w Anglii z 1926, lecz jego propozycja została odrzucona przez British Board of Film Classification, która nie chciała jakichkolwiek wzmianek o ówczesnym kryzysie społecznym. Kolejną produkcją Hitchcocka był melodramat Na równi pochyłej, gdzie w głównej roli ponownie wystąpił Novello. Fabuła opowiadała o maturzyście (Novello), który zostaje fałszywie oskarżony o uwiedzenie jednej z kelnerek (Annette Benson). W ocenie Ackroyda film prezentował teatralną oprawę, studium insynuacji, okrucieństwa i perwersji, a sceny, w których wnętrza są oświetlone pasami światła słonecznego, przywołują na myśl więzienne cele.
Z uwagi na duże zainteresowanie jego twórczością, reżyser zaczął myśleć o kolejnym filmie w trakcie realizacji Na równi pochyłej. Dramat romantyczny Łatwa cnota, oparty na sztuce Noëla Cowarda z 1924, opowiadał historię Larity (Isabel Jeans), której zatajona przeszłość staje się po latach przeszkodą w stworzeniu stabilnego związku z bogatym młodzieńcem (Robin Irvine). W trakcie realizacji Hitchcock pełnił funkcję operatora po tym, jak przewidziana do tej roli osoba rozchorowała się.
British International Pictures
Łatwa cnota była ostatnim filmem reżysera wykonanym dla Gainsborough. Za namową producenta Johna Maxwella Hitchcock przeniósł się do British International Pictures (BIP), gdzie zagwarantowano mu lepsze warunki, także finansowe, oraz większą samodzielność. Rocznie zarabiał 13 tys. funtów (trzykrotnie więcej niż w Gainsborough), dzięki czemu był najlepiej opłacanym angielskim reżyserem w 1927. Współpraca obydwu filmowców układała się pomyślnie; łącznie zrealizowali dziesięć produkcji.
Przez następne kilka lat reżyser koncentrował się na adaptacjach utworów literackich oraz teatralnych, chociaż melodramat sportowy Ring (1927), pierwszy film zrealizowany dla Elstree Studios, był jego autorskim pomysłem. Dał on początek długoletniej współpracy Hitchcocka z operatorem Jackiem E. Coxem. Ring był opowieścią o dwóch bokserach (Carl Brisson, Ian Hunter) rywalizujących o względy tej samej kobiety (Lillian Hall-Davis). W trakcie realizacji Hitchcock starannie dbał o każdy detal filmu. Interesowało go wszystko wokół, włącznie z boksem. Nadzorował również konstrukcję wesołego miasteczka. Po premierze Ring zebrał przychylne opinie; „Daily News” uważał, go za „miażdżącą odpowiedź dla tych wszystkich, którzy nie wierzyli w możliwości brytyjskiej kinematografii”, a widownia była pod wrażeniem efektów montażowych, których reżyser uczył się oglądając radzieckie produkcje. Hitchcocka zaczęto określać mianem wybawcy angielskiego kina. Mimo pozytywnych ocen sukces filmu nie przełożył się na wynik kasowy, co zmusiło autora do zastanowienia się nad bardziej komercyjną próbą połączenia artyzmu i komedii.
Przygotowując się do reżyserii komedii romantycznej Żona farmera, w 1927 udał się do Devon. Fabuła koncentrowała się na owdowiałym farmerze (Jameson Thomas), który chcąc zerwać z doskwierającą samotnością, układa listę kandydatek na żonę – co dawało Hitchcockowi okazję do ukazania cech angielskiego charakteru, który zawsze podziwiał. Krytycy podkreślali płynne i subtelne ruchy kamery. Następnie przystąpił do realizacji komedii Szampan z Betty Balfour. Hitchcock nie był zadowolony ze współpracy z aktorką, uważając ją za „uosobienie podmiejskiej wulgarności”. Krytycy opisywali film jako „szampan, który na całą noc zostawiono na deszczu”. Wpływ na jakość produkcji miał zły nastrój reżysera, który przy każdej okazji przeszkadzał Michaelowi Powellowi w robieniu fotosów Balfour.
Ostatnim niemym filmem Hitchcocka był melodramat Człowiek z wyspy z Anną Ondry w głównej roli. Zdjęcia realizowano na wybrzeżu Kornwalii. Fabuła oscylowała wokół trójkąta miłosnego, motywu wykorzystywanego przez reżysera we wcześniejszych produkcjach. Mimo że Hitchcock określał Człowieka z wyspy „ogromnie banalnym obrazem”, to biografowie zaliczają go do najwybitniejszych brytyjskich filmów niemych.
Wczesne filmy dźwiękowe
Po premierze amerykańskiego kryminału Światła Nowego Jorku (1928, reż. Bryan Foy), uznawanego za pierwszy w pełni udźwiękowiony film, Hitchcock, wyczulony na wszelkie nowinki w przemyśle kinematograficznym, był gotów podjąć się nowego wyzwania. Wyraził zgodę na reżyserię Szantażu, opartego na sztuce Charlesa Bennetta, która cieszyła się uznaniem na West Endzie. W przeciwieństwie do Chaplina, uważającego, że dźwięk „zabije czystość filmu”, Hitchcock dostrzegł nowe możliwości. Pracując nad niemą wersją filmu reżyser miał opracowane dialogi. W efekcie pierwsza szpula Szantażu była niema, podczas gdy pozostała część wykorzystywała nową technologię. W głównej roli ponownie wystąpiła Ondra, wcielając się w londyńską sklepikarkę Alice White, która w obronie własnej zabija malarza Crewe’a (Cyril Ritchard), gdy ten usiłuje ją zgwałcić. Narzeczony White, detektyw Frank Webber (John Longden), zrzuca winę na drobnego kryminalistę. W finałowych scenach pościgu za fałszywie oskarżonym mordercą, które nagrywano m.in. w czytelni Muzeum Brytyjskiego, Hitchcock ukazał kopułę budynku jako ucieleśnienie tajemnicy. Ujęcie, gdzie przestępca osuwa się po cienkiej linie obok ogromnej głowy Ramzesa II, stanowi wyraz obojętności w obliczu mającej się niebawem dokonać tragedii. Efekt ten reżyser wykorzystywał także w późniejszych produkcjach (m.in. motyw ze Statuą Wolności w Sabotażu; 1942). Realizacja z użyciem technologii dźwiękowej wymagała od Hitchcocka i aktorów zmiany sposobu pracy. Szantaż był reklamowany na plakatach jako „pierwszy nakręcony w Wielkiej Brytanii film z pełnymi kwestiami aktorskimi”. Podczas premiery w kinie Regal został nagrodzony publicznym aplauzem trwającym 7 minut.
Mimo rosnącej renomy, Hitchcock po premierze Szantażu wciąż pozostawał pracownikiem przedsiębiorstwa i musiał wykonywać polecenia swoich przełożonych. Latem 1929 odbył spotkanie z Seánem O’Caseyem, rozmawiając o ekranizacji sztuki Juno and the Paycock z 1924. Miał to być pierwszy film reżysera, w którym znaczącą rolę odgrywały dialogi. Hitchcock zachował melodramatyczny nastrój pierwowzoru, zatrudniając aktorów grających w Abbey Theatre w Dublinie. Fabuła filmu Juno i Paw skupiała się na ubogiej rodzinie Boylesów w czasach irlandzkiej wojny domowej. Reżyser połączył w nim elementy komiczne z patetycznym światem głównych bohaterów. James Evershed Agate pisał na łamach „Tatler”: „Rzecz ocierająca się o majstersztyk. Brawo, panie Hitchcock”. Z kolei rozgoryczony O’Casey nigdy nie obejrzał filmu.
Pozytywny odbiór filmu miał wpływ na charakter kolejnych produkcji reżysera. Wraz z Reville zajął się on pisaniem scenariuszy, nadając im bardziej teatralny wymiar, odbiegając tym samym od wizji „czystego kina”. Przystąpił do pracy nad kryminałem Morderstwo, skupiając się na wątku detektywistycznym, który – według niego – bardziej odwoływał się do ludzkiej wyobraźni. Film opowiadał historię młodej aktorki Diany Baring (Norah Baring) oskarżonej o zamordowanie koleżanki. Jeden z sędziów podaje w wątpliwość winę kobiety i postanawia znaleźć rzeczywistego sprawcę. Hitchcock po raz pierwszy w brytyjskim kinie wykorzystał w jednej ze scen monolog wewnętrzny.
Jesienią 1930 uzyskał zgodę od Johna Galsworthy’ego na wykorzystanie jego sztuki The Skin Game w adaptacji. Dramat Oszustwo przedstawiał konflikt osobowy nowobogackiego przemysłowca z przedstawicielem niższej klasy ziemianinem. W trakcie realizacji Hitchcock udzielał aktorom wskazówek dotyczących poruszania się, intonacji słów i kwestii. Film w momencie premiery w 1931 odniósł sukces, zdobywając przychylne recenzje.
Zrealizowany także w 1931 komediodramat Bogaci i dziwni spotkał się z niewielkim zainteresowaniem. John Grierson przyznawał, że Hitchcock doszedł do granic swego doświadczenia i wyobraźni. „Nie jest w stanie ogarnąć umysłowo cudownych możliwości, po które sięga”. Reżyser wyrażał ubolewanie z powodu rozczarowującego przyjęcia filmu, do którego miał szczególną sympatię, uważając, że było w nim wiele ciekawych pomysłów.
W owym czasie stosunki między Hitchcockiem a BIP uległy pogorszeniu, czego skutkiem było utworzenie przedsiębiorstwa Hitchcock Baker Productions Limited, mającego za zadanie promowanie nowych projektów reżysera. Według Ackroyda Hitchcock dostał od Elstree Studios propozycję wykonania tego, co w branży nazywano „wypełnieniem kwoty”, czyli osiągnięciem liczby brytyjskich produkcji określonych w 1927 na mocy ustawy filmowej. Inną wersję podawał Donald Spoto, zdaniem którego po powrocie z podróży reżyser nosił się z zamiarem ekranizacji sztuki London Wall pióra Johna Van Drutena, lecz Walter C. Mycroft miał dla niego przygotowaną adaptację spektaklu Number 17 Josepha Jeffersona Farjeona. W opinii McGilligana Mycroft początkowo przydzielił Hitchcockowi reżyserię London Wall, jednak ze względu na konfliktowe relacje z Anglikiem, przekazał sfilmowanie sztuki Thomasowi Bentleyowi. Hitchcock był negatywnie nastawiony do sztuki Farjeona, uważając, że jest pełna frazesów. Chaotyczna opowieść o złodziejach klejnotów, tajemniczych detektywach i zagadkowych zwłokach, balansowała według niego na granicy niezrozumiałości. Reżyser potraktował przedsięwzięcie z dużym dystansem, realizując – jak sam określał – „komediowy dreszczowiec”, z wykorzystaniem elementów farsy i parodii. W późniejszym czasie przyznawał, że Numer siedemnaście był „jedną wielką katastrofą”. Po oddaniu reżyserii Niewiast Lorda Cambera Bennowi Levy’emu, rozwiązał kontrakt z BIP.
Gaumont British
W pierwszej połowie lat 30. Hitchcock odczuwał coraz większe niezadowolenie z powodu wolnego tempa rozwoju kinematografii brytyjskiej. Nawiązał współpracę z amerykańską agencją, by ta proponowała go różnym studiom na zachodzie. Po uzgodnieniu warunków z niezależnym producentem Tomem Watsonem, zgodził się wyreżyserować komedię muzyczną Wiedeńskie walce. Na planie często popadał w konflikty z odtwórczynią głównej roli Jessie Matthews, zarzucającą mu brak wiedzy o musicalach. W momencie premiery obraz uznano za całkowitą porażkę.
Film realizowano w Gaumont British, gdzie szefem produkcji był Balcon. Hitchcock zdecydował się na podpisanie kontraktu ze studiem, gwarantującym mu większą swobodę. Przedstawił Balconowi pomysł na nowy projekt. Zaangażowano do niego Bennetta, który również opuścił szeregi BIP. Efektem współpracy trójki filmowców był dreszczowiec Człowiek, który wiedział za dużo. Do roli Abbotta angaż otrzymał Peter Lorre, znany z kreacji zabójcy Beckerta w filmie M – Morderca (1931, reż. Fritz Lang). Fabuła skupiała się na parze Anglików przebywających na urlopie w Szwajcarii. Urzędnik Bob Lawrence (Leslie Banks) jest świadkiem morderstwa brytyjskiego agenta, a grupa zamachowców porywa mu córkę (Nova Pilbeam). Mroczny nastrój filmu, przepełniony grozą i stopniowaniem napięcia, miał istotny wpływ na charakter późniejszych produkcji reżysera. Człowiek, który wiedział za dużo okazał się sukcesem w Anglii, gdzie zwracano uwagę na polityczną mieszankę komedii i suspensu, oraz, jako pierwszy w dorobku reżysera, zyskał uznanie wśród amerykańskich krytyków. „Daily Express” twierdził, że „Hitchcock ponownie wskakuje na pierwsze miejsce pośród brytyjskich reżyserów”. Sam autor wyrażał przekonanie, że jego kariera tak naprawdę zaczęła się od Człowieka, który wiedział za dużo, a rozpoznawalność filmu „przywróciła mi prestiż twórczy”. W 1935 odebrał złoty medal od Institute of Amateur Cinematographers, który ogłosił Człowieka, który wiedział za dużo najlepszym angielskim filmem ostatnich dwunastu miesięcy.
Na fali sukcesu reżyser przystąpił do kolejnego projektu. Nad scenariuszem pracował razem z Bennettem oraz kreślił szkice dla operatora i scenografa. Dreszczowiec szpiegowski 39 kroków powstał w oparciu o powieść The Thirty-Nine Steps autorstwa Johna Buchana z 1915, która, według Hitchcocka, wzmogła jego strach przed policją. Film przedstawiał historię Richarda Hannaya (Robert Donat), wplątanego przez grono obcych szpiegów w morderstwo kobiety i kradzież państwowych tajemnic. Reżyser zachował to, co stanowiło o sile poprzedniego filmu, łącząc szybkie tempo akcji z humorem oraz napięciem, eksponując zagrożenie. Gdy w czerwcu 1935 film zadebiutował w kinach, powtórzył sukces poprzedniej produkcji Hitchcocka. Jeden z krytyków pisał na łamach „The Sunday Timesa”: „Styl reżysera jest nie tylko widoczny – to on bowiem decyduje o jakości filmu. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Hitchcock jest geniuszem, prawdziwą gwiazdą filmu”.
Przystępując do pracy nad następną produkcją, reżyser rozglądał się za pomysłem o większym rozmachu. Balcon dostarczył mu opowiadanie Secret Agent, będące zbiorem utworów pióra Williama Somerseta Maughama. Do głównej roli został zaangażowany John Gielgud, któremu partnerowali Madeleine Carroll i Peter Lorre. Fabuła dreszczowca szpiegowskiego Bałkany rozgrywała się podczas I wojny światowej i opowiadała historię brytyjskiego agenta Richarda Ashendena (Gielgud), który ma za zadanie zabić niemieckiego szpiega (Robert Young). Film okazał się rozczarowaniem, a krytycy zarzucali mu przesadność i wymyślność.
Powrót do Gainsborough Pictures
Inspiracją do realizacji przez Hitchcocka Tajnego agenta była powieść Josepha Conrada z 1907, opowiadająca historię londyńskiego zamachowca Adolfa Verloca (Oscar Homolka). W głównej roli żeńskiej wystąpiła Sylvia Sidney. Przeciętne recenzje w Anglii (Tajny agent uzyskał pochlebne opinie w Stanach Zjednoczonych), komercyjne niepowodzenie filmu i kłopoty finansowe przyczyniły się do zamknięcia Gaumont British. Hitchcock powrócił do Gainsborough Pictures, nawiązując współpracę z Edwardem Blackiem. Wraz z Bennettem i kilkoma innymi autorami przystąpił do opracowywania scenariusza do dreszczowca kryminalnego Młody i niewinny, przedstawiającego losy Roberta Tisdalla (Derrick De Marney), mężczyzny uciekającego przed policją, która chce go aresztować za niepopełnione przezeń morderstwo.
Bennett wkrótce opuścił projekt i udał się do Hollywood, skąd dostał propozycję pracy przy filmie przygodowym Marco Polo (1938, reż. Archie Mayo) z Garym Cooperem w roli głównej. Hitchcock coraz bardziej zaczął odczuwać techniczne ograniczenia w angielskim przemyśle filmowym; miał też poczucie niedocenienia. Latem 1937 wyjechał wraz z rodziną do Nowego Jorku na kilka miesięcy. Producent David O. Selznick, stojący na czele nowo powstałej wytwórni Selznick International Pictures, polecił swojej agentce spotkanie z angielskim filmowcem. Przed powrotem do Anglii we wrześniu, reżyser nawiązał kontakty z amerykańskimi wytwórniami i Selznickiem.
Hitchcock miał zobowiązania względem Gainsborough, dla którego musiał zrealizować jeszcze jeden film. Black zaproponował projekt Starsza pani znika, który już raz odrzucono. Fabuła filmu opowiadała o młodej Angielce Iris (Margaret Lockwood) podróżującej pociągiem w towarzystwie starszej kobiety (May Whitty). Gdy kolej rusza, tytułowa starsza pani znika. Młoda dziewczyna postanawia ją odnaleźć, chociaż nikt ze współpasażerów nie zauważa jej zniknięcia, a część z nich powątpiewa w jej istnienie. Hitchcock był zwolennikiem akcji w pociągu, uważając, że ich korytarze wywołują panikę, poczucie nagłości i szybkości, a przedziały dają iluzję bezpieczeństwa i prywatności. Zdjęcia realizowano w Islington Studios, gdzie reżyser ponownie nawiązał współpracę z Jackiem E. Coxem. Na planie częstokrotnie wdawał się w wymianę zdań z Michaelem Redgravem, który uważał, że Hitchcock „w ogóle nie pracował z aktorami”. Za film Starsza pani znika został uhonorowany nagrodą Stowarzyszenia Nowojorskich Krytyków Filmowych.
W 1939 podpisał umowę na realizację ostatniego filmu w Anglii – kryminału przygodowego Oberża Jamajka. Powstał on dla studia Mayflower Company, a w głównych rolach wystąpili Charles Laughton i Maureen O’Hara. Fabuła skupiała się na przemytnikach zwabiających statki na skały, mordujących załogę i kradnących ładunek. Hitchcock, przyzwyczajony do aktorów punktualnych, trzymających się listy dialogowej, nie mógł porozumieć się z Laughtonem, który bywał kapryśny, często improwizował i spóźniał się na plan. W późniejszym czasie przyznawał, że został zatrudniony nie w charakterze reżysera, lecz sędziego mającego ocenić zmagania Laughtona z samym sobą.
1 (lub 4) marca 1939 reżyser wraz z żoną, córką Patricią, dwoma psami i personelem odpłynął na pokładzie RMS Queen Mary z Southampton do Stanów Zjednoczonych.
Wczesne lata w Hollywood (1939–1945)
Współpraca z Davidem O. Selznickiem
Przed przeprowadzką do Stanów Zjednoczonych reżyser kilkukrotnie, w towarzystwie Reville, odwiedzał Hollywood; w maju 1938, ukończywszy zdjęcia do filmu Starsza pani znika, udał się za ocean podpisać umowę z Selznickiem. Do jej finalizacji doszło w połowie lipca. Kontrakt zakładał realizację czterech filmów, jeden w ciągu roku; za pierwszy miał otrzymać 50 tys. dolarów, a przez następne lata wynagrodzenie miało wzrastać. Pierwszym projektem reżysera był dreszczowiec psychologiczny Rebeka, oparty na motywach opublikowanej w 1938 powieści o tym samym tytule pióra Daphne du Maurier. Nad szkicem scenariusza pracował wspólnie z Joan Harrison. Po dostarczeniu kopii roboczej Selznickowi ten stanowczo ją odrzucił, uważając, że nasycenie ponurego melodramatu humorem jest niewłaściwym pomysłem. Sytuacja ta doprowadziła do pierwszego konfliktu.
Poprawki naniesiono do końca czerwca, a zdjęcia rozpoczęto z początkiem sierpnia. Problemem okazało się skompletowanie obsady. Odtwórca Maxima de Wintera Laurence Olivier opowiadał się za zatrudnieniem do roli drugiej pani de Winter Vivien Leigh, lecz wytwórnia zaangażowała Joan Fontaine. W jednej ze scen, bohaterka kreowana przez Fontaine miała się rozpłakać. Na pytanie reżysera, co mogłoby wyzwolić w niej płacz, odpowiedziała, że spoliczkowanie. „Bezzwłocznie to zrobiłem i łzy popłynęły jak na komendę” – wspominał. W pierwszym tygodniu zdjęć, 3 września 1939 Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom, co miało istotny wpływ na pracę nad filmem. Hitchcock wysyłał telegramy do Anglii, dowiadując się o matkę i resztę rodziny. Mimo wielu rozbieżności pomiędzy reżyserem a Selznickiem, w Rebece utrzymano charakterystyczne dla Anglika ekspresjonistyczne kontrastowanie blasku i cienia. Spośród jedenastu uzyskanych nominacji do nagrody Akademii Filmowej, m.in. pierwszej dla Hitchcocka za najlepszą reżyserię (przegrał on rywalizację z Johnem Fordem za Grona gniewu), Rebeka otrzymała dwie statuetki, w tym dla najlepszego filmu, oraz zebrała entuzjastyczne recenzje prasowe.
Jesienią 1939 Hitchcock przystąpił do pracy nad realizowanym dla studia United Artists dreszczowcem szpiegowskim Zagraniczny korespondent, który, według krytyków, był bliższy jego brytyjskim dreszczowcom niż hollywoodzkim melodramatom. Udało mu się przekonać producenta Waltera Wangera do swojej koncepcji i zatrudnienia Bennetta jako współautora scenariusza (wraz z Harrison). Fabuła filmu koncentrowała się na amerykańskim reporterze (Joel McCrea) wysłanym do Londynu, gdzie zakochuje się w córce działacza pokojowego, który okazuje się być szefem wrogiej siatki szpiegowskiej w Anglii. Koszty produkcji wyniosły 1,5 miliona dolarów, co było najdroższym filmem w dotychczasowej karierze Hitchcocka.
Po zakończeniu zdjęć, gdy w Europie trwała II wojna światowa, część dawnego środowiska, z którym reżyser współpracował w Anglii, zaczęła go oskarżać o ucieczkę z ojczyzny, a jednym z krytykujących był Balcon. W prasie ukazywały się prześmiewcze karykatury filmowca. Publiczny konflikt z Balconem przyczynił się do zmiany postawy niektórych angielskich ekspertów i krytyków, uważających, że „Hitchcock stał się trybikiem w hollywoodzkiej maszynerii, która w imię zysków wypuszcza w świat lśniące i wulgarne produkty”.
W 1941, na mocy wypożyczenia przez Selznicka do RKO Radio Pictures, zrealizował screwball comedy Pan i pani Smith z Carole Lombard i Robertem Montgomerym. Reżyser niechętnie podchodził do projektu, uznając po przeczytaniu scenariusza, że poczucie humoru jest pospolite. Podjął się realizacji, jak pisał McGilligan, w „geście przyjaźni” z Lombard. Mimo tego film cieszył się przychylnością recenzentów, a niektórzy z nich porównywali go do Ich nocy (1934, reż. Frank Capra) i Mojego pana męża (1936, reż. Gregory La Cava).
Drugim projektem dla RKO był dreszczowiec romantyczno-psychologiczny Podejrzenie, którego fabuła skupiała się na Linie McLaidlaw (Fontaine), podejrzewającej, że jej mąż Johnnie Aysgarth (Cary Grant) chce ją zamordować. Hitchcock w trakcie prac nad filmem podsycał różnego rodzaju konflikty pomiędzy odtwórcami głównych ról, mając nadzieję na uzyskanie odpowiedniego napięcia na ekranie. Nie krył również swego uznania dla talentu Granta, z którym w późniejszych latach kontynuował współpracę przy trzech projektach. W momencie realizacji film posiadał trzy różne warianty zakończenia. Studio zrezygnowało z wersji, gdzie bohater portretowany przez Granta morduje swoją żonę, uznając, że nadszarpnęłoby to wizerunek aktora. Hitchcock przyznawał po latach, że był to błąd. Podejrzenie zyskało przychylne opinie krytyków i publiczności, stając się najbardziej dochodową produkcją RKO. Film otrzymał także dwie nominacje do nagrody Akademii Filmowej, a Fontaine została laureatką Oscara w kategorii dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej.
Do reżyserii autorskiego Sabotażu Hitchcock przymierzał się już w trakcie zdjęć do Podejrzenia. Nad scenariuszem pracował wspólnie z Harrison i Reville. Jednym z głównych impulsów do realizacji było zbombardowanie przez Japończyków Pearl Harbor. Selznick odsprzedał projekt Universal Pictures, przez co Hitchcock miał mniejszy budżet przeznaczony na nagrywanie. Na planie wykorzystano atrapy i modele, a fabrykę samolotów imitował magazyn. Z uwagi na szybkie tempo pracy, krytycy przyjęli film z mieszanymi odczuciami, jednak komercyjny sukces Sabotażu sprawił, że producent podwyższył wszystkim pracownikom studia pensje.
Historię psychologicznego kryminału noir Cień wątpliwości reżyser oparł na opowiadaniu Gordona McDonella, ówczesnego męża jednej ze scenarzystek Universalu, a do napisania scenariusza zatrudnił Thorntona Wildera. W rolach głównych wystąpili Teresa Wright i Joseph Cotten. Obraz w momencie premiery zebrał umiarkowane recenzje, zaś Hitchcock uważał go za jeden ze swoich ulubionych filmów.
W listopadzie 1942 reżyser podjął pracę dla Darryla F. Zanucka i studia 20th Century Fox, przedstawiając pracodawcy pomysł na nowy projekt, którego akcja miała rozgrywać się na łodzi. Bezpośrednim producentem filmu był Kenneth Macgowan (wraz z Reville opracował synopsis). Realizacja wojennego dramatu psychologicznego Łódź ratunkowa przebiegała problematycznie, a większość aktorów, w tym odtwórczyni głównej roli żeńskiej Tallulah Bankhead, doznała zapalenia płuc. Film uzyskał mieszane opinie; krytycy zarzucali mu gloryfikację niezłomnego charakteru nazistowskiego. Do słabego wyniku w box offisie przyczynił się brak skutecznej promocji ze strony studia. Łódź ratunkowa, spośród trzech nominacji do nagrody Akademii Filmowej, nie zdobyła żadnego Oscara. Hitchcock po raz drugi przegrał rywalizację o statuetkę w kategorii dla najlepszego reżysera, którą otrzymał Leo McCarey za film Idąc moją drogą.
Pod koniec 1943 Hitchcock powrócił do Anglii, gdzie przy współpracy Bernsteina zrealizował z udziałem francuskich aktorów dwa propagandowe filmy krótkometrażowe dla londyńskiego Ministerstwa informacji – Bon Voyage i Malgaska przygoda (1944). „Czułem potrzebę wniesienia małego wkładu do wysiłku wojennego, gdyż byłem zbyt stary i zarazem zbyt otyły, by wziąć w wojnie czynny udział. Gdybym nic nie zrobił, wypominałbym to sobie później” – argumentował.
Lata powojenne w Hollywood (1945–1953)
Przed wyjazdem do Londynu reżyser nabył prawa do ekranizacji powieści The House of Dr. Edwardes pióra Hilary’ego St. George’a Sandersa i Johna Palmera z 1927. Scenariusz napisał Ben Hecht, były reporter kryminalny i wojenny „Chicago Daily News”. Przygotowując się do reżyserii, obydwaj odwiedzali kilka nowojorskich szpitali dla umysłowo chorych i oddziały psychiatryczne oraz rozmawiali z personelem. Do głównych ról zaangażowano Ingrid Bergman i Gregory’ego Pecka. Fabuła psychologicznego dreszczowca noir Urzeczona skupiała się na doktorze Anthonym Edwardesie (Peck) obejmującym stanowisko dyrektora kliniki psychiatrycznej. Jego zachowanie wzbudza podejrzenia doktor Petersen (Bergman). Do opracowania sekwencji snu Selznick – na prośbę Hitchcocka – zaangażował Salvadora Dalí. Producent, podobnie jak w przypadku Rebeki, dokonał szeregu zmian na etapie postprodukcyjnym. Premiera Urzeczonej miała miejsce w Astor Theatre. Film spotkał się z mieszanym odbiorem, a Hitchcock określał go jako „kolejną opowieść o pościgu, opakowaną w pseudopsychoanalizę”. Spośród sześciu otrzymanych nominacji do nagrody Akademii Filmowej, Urzeczona zdobyła statuetkę w kategorii za najlepszą muzykę (Miklós Rózsa). Hitchcock trzeci raz przegrał rywalizację o miano najlepszego reżysera, a Oscara otrzymał Billy Wilder za film Stracony weekend. Zakończywszy zdjęcia, powrócił do Anglii, by wspólnie z Bernsteinem ponownie porozmawiać o możliwości współpracy.
Po sukcesie kasowym Urzeczonej, Selznick przystąpił do realizacji kolejnego filmu. Z uwagi na długotrwałe prace przy scenariuszu, nad którym Hitchcock pracował z Hechtem, producent odsprzedał prawa RKO. W głównych rolach wystąpili Cary Grant, Ingrid Bergman i Claude Rains. Fabuła dreszczowca psychologiczno-szpiegowskiego Osławiona skupiała się na Alicii Huberman (Bergman), córce byłego agenta wywiadu, która na zlecenie amerykańskiego agenta T.R. Devlina (Grant), udaje się do Brazylii w celu infiltracji organizacji zbiegłych nazistów z czasów II wojny światowej. W trakcie prac nad filmem, Hitchcock kładł nacisk na zbliżenia kamery na twarze głównych bohaterów. Osławiona była pierwszym filmem reżysera w Stanach Zjednoczonych, nad którym miał on całkowitą kontrolę podczas postprodukcji. Krytycy docenili film, a jeden z recenzentów „The New Yorkera” twierdził, że jest to „znakomity przykład tego, czego może dokonać Alfred Hitchcock, jeśli da mu się wolną rękę”.
Do współpracy z Selznickiem powrócił przy okazji realizacji kryminalnego dramatu sądowego Akt oskarżenia. Hitchcock podjął się reżyserii, głównie z uwagi na młodzieńczą fascynację sprawami sądowymi. Po kilku interwencjach Selznick został głównym autorem scenariusza i zatrudnił Alidę Valli. Coraz większa ingerencja producenta w film niepokoiła Hitchcocka. W roli młodego londyńskiego adwokata wystąpił Gregory Peck, który – podobnie jak i Valli – nie otrzymał od reżysera żadnych instrukcji dotyczących gry. Nieustające konflikty z Selznickiem wywoływały u Hitchcocka hipochondrię. Koszty produkcji wyniosły ponad 4 miliony dolarów, co było drugim najdroższym filmem w karierze reżysera. W momencie premiery Akt oskarżenia okazał się rozczarowaniem; jeden z krytyków „The New York Timesa” pisał, że był to „marny przykład statycznego przedstawienia”. Złe relacje i rozbieżności w wielu kwestiach zakończyły współpracę Hitchcocka z Selznickiem.
Transatlantic Pictures
Pierwszym filmem wyprodukowanym dla nowo powstałego studia reżysera i Bernsteina Transatlantic Pictures był kryminał psychologiczny z elementami dreszczowca Sznur z 1948, bazujący na sztuce pióra Patricka Hamiltona z 1929. Inspiracją do jego realizacji była historia morderstwa dokonanego przez Leopolda i Loeba w 1924. Hitchcock postanowił sfilmować całość w nieprzerwanych 10-minutowych sekwencjach, dając kamerze możliwość swobodnego przemieszczania się po planie zdjęciowym – elementy scenografii i meble znajdowały się na kółkach. Sznur był pierwszym filmem Hitchcocka nagranym w technicolorze. W głównej roli nauczyciela Ruperta Cadella, zwolennika poglądów filozofii Nietzschego, wystąpił James Stewart. Fabuła filmu opowiadała o dwóch współlokatorach Brandonie (John Dall) i Phillipie (Farley Granger), którzy przy użyciu tytułowego sznura mordują swojego kolegę (Dick Hogan). Według Hitchcocka długie sekwencje – po których aktorzy stawali się coraz bardziej spięci – przyczyniały się do potęgowania atmosfery napięcia i niepokoju, która stanowiła integralną część filmu. W późniejszych latach zweryfikował swoją opinię, uznając, że „był to zupełny nonsens, gdyż gwoli wizualnej narracji wziąłem rozbrat z moją własną tezą o wadze montażu”. Sznur okazał się porażką finansową.
W 1948 Hitchcock zrealizował melodramat kostiumowy Pod znakiem Koziorożca z Ingrid Bergman i Josephem Cottenem w rolach głównych. Reżyser ponownie zdecydował się filmować długie sekwencje, co nie podobało się Bergman. Z tego względu na planie dochodziło do częstej wymiany zdań między Hitchcockiem a odtwórczynią głównej roli żeńskiej. Realizacja filmu była problematyczna; pracownicy Elstree Studios przed rozpoczęciem zdjęć zastrajkowali, a dialogi, z uwagi na duży hałas, dogrywano w późniejszym czasie bez obecności kamery. Pod znakiem Koziorożca zebrał negatywne recenzje. „The Guardian” krytykował „nieznośną dłużyznę poszczególnych scen”, podczas gdy „The Hollywood Reporter” opisywał reżyserię Hitchcocka jako „niezdarną, oczywistą, a często po prostu głupią”.
Współpraca z Warner Bros.
Na początku 1949 Hitchcock nawiązał współpracę z Jackiem L. Warnerem, prezesem wytwórni Warner Bros., podpisując umowę na realizację czterech filmów w ciągu sześciu i pół roku. Otrzymał honorarium w wysokości miliona dolarów i swobodę działania.
Przystępując do reżyserii kryminalnego dreszczowca noir Trema, mając złe doświadczenia z ostatnich dwóch produkcji, zrezygnował z długich sekwencji i nagrywania w kolorze. Zdjęcia realizowano w Londynie. Obsadę uzupełnili Jane Wyman, Marlene Dietrich, Michael Wilding, Alastair Sim, Sybil Thorndike, Miles Malleson i Joyce Grenfell. Film zebrał mieszane opinie. Zarzucano mu brak równego tempa i nadmierną teatralność.
Wiosną 1950, przeczytawszy powieść Znajomi z pociągu pióra Patricii Highsmith, Hitchcock, będąc pod wrażeniem dwoistości głównych bohaterów, polecił swemu agentowi odkupienie praw autorskich. Do napisania scenariusza zatrudnił Raymonda Chandlera, jednak z uwagi na szereg konfliktów, pisarz we wrześniu opuścił projekt, uważając go za „strasznie durną historię”. Nową wersję synopsisu opracowała Czenzi Ormonde, współpracowniczka Hechta. Fabuła psychologicznego dreszczowca noir Nieznajomi z pociągu skupiała się na dwóch mężczyznach (Farley Granger i Robert Walker) jadących pociągiem, postanawiających zamienić się morderstwami. Recenzenci podkreślali mroczny nastrój filmu, w którym podstawową rolę odegrały ujęcia światłocienia, oddając tym samym atmosferę niepokoju i winy. Prasa nazywała Hitchcocka „mistrzem suspensu”.
W lutym 1952, razem z Reville, przystąpił do opracowywania szkicu scenariusza do psychologicznego kryminału noir Wyznaję. Na miejsce realizacji wybrano Quebec, a do głównych ról zostali zaangażowani Montgomery Clift, Anne Baxter i Karl Malden. Współpraca Hitchcocka z Cliftem nie układała się najlepiej z uwagi na zaawansowany alkoholizm aktora. Reżyser wspominał, że „praca z Montgomerym Cliftem okazała się trudna, ponieważ jest to aktor metodyczny, a zarazem neurotyczny”. Fabuła filmu przedstawiała historię katolickiego księdza Michaela Williama Logana (Clift), który z uwagi na tajemnicę spowiedzi nie może wyjawić tożsamości zabójcy, wskutek czego sam zostaje oskarżony o morderstwo. Część aktorów – w tym Malden – żaliła się na brak jakichkolwiek wskazówek ze strony Hitchcocka dotyczących gry. Wyznaję było jednym z nielicznych filmów reżysera, w którym zabrakło elementów komediowych, stanowiących zrównoważenie narastającego napięcia, co Hitchcock w późniejszych latach uważał za błąd, twierdząc, że filmowi brakowało „humoru i finezji”.
W 1953 Bernstein wycofał się z produkcji filmów, co oznaczało zakończenie działalności przez Transatlantic, które było zadłużone, a wspólnicy Hitchcocka nie chcieli pracować pod presją.
Szczyt kariery (1954–1964)
Współpraca z Paramount Pictures
Rozczarowany przyjęciem Wyznaję, Hitchcock przystąpił do ekranizacji sztuki Dial M for Murder Fredericka Knotta, z powodzeniem wystawianej na West Endzie i Broadwayu. Fabuła kryminału M jak morderstwo przedstawiała losy byłego tenisisty (Ray Milland), który szantażuje drobnego przestępcę, by ten zamordował jego żonę (Grace Kelly). Sprawy komplikują się, gdy kobieta w obronie własnej zabija niedoszłego przestępcę. W trakcie realizacji studio Warner Bros. korzystało z najnowocześniejszych dostępnych technik filmowania, w tym z 3D. Nie podobało się ono reżyserowi, który uważał je za „przelotną modę”. Hitchcock korzystał z nowatorskiej techniki rzadko, zostawiając ją do momentów największego napięcia (scena chwytania nożyczek przez atakowaną kobietę). Film cieszył się uznaniem wśród publiczności, a Kelly stała się gwiazdą sezonu.
Ze względu na ograniczony budżet, uniemożliwiający dobór odpowiedniej ekipy, reżyser coraz otwarciej wyrażał swoje niezadowolenie ze współpracy z Warner Bros. Przed przystąpieniem do realizacji M jak morderstwo, podpisał kontrakt z Paramountem na dziewięć filmów. Pierwszym z nich był dreszczowiec psychologiczny Okno na podwórze, który przedstawiał historię fotografa L.B. „Jeffa” Jefferiesona (Stewart). Mężczyzna z powodu złamanej nogi przygląda się przez lornetkę życiu w mieszkaniach leżących naprzeciwko. Wkrótce dochodzi do wniosku, że w jednym z nich popełniono zbrodnię. Scenariusz filmu przygotował autor sztuk radiowych John Michael Hayes. Stewartowi w głównej roli kobiecej partnerowała Kelly, którą Hitchcock traktował ze szczególną uwagą. Komfortowe warunki pracy pozwoliły na przywrócenie reżyserowi dawnej energii i entuzjazmu. Okno na podwórze otrzymało przychylne recenzje, w których zostało opisane jako „niezwykle wciągający film”. Hitchcocka po raz czwarty wyróżniono nominacją do nagrody Akademii Filmowej, jednak przegrał on rywalizację z Elią Kazanem, laureatem za film Na nabrzeżach. W ciągu dwóch lat, Okno na podwórze uzyskało w box offisie przychód rzędu 10 milionów dolarów.
Z początkiem 1954 reżyser przystąpił do realizacji dreszczowca romantycznego Złodziej w hotelu z Carym Grantem i Grace Kelly. Film opowiadał o zręcznym włamywaczu (Grant), słynącym niegdyś ze wspinaczki po fasadach domów, żyjącym na francuskiej Riwierze, który postanawia wrócić do kryminalnej przeszłości, by zdemaskować kopiującego jego metody złodzieja. Mając pozytywne wspomnienia ze współpracy z Haysem, Hitchcock ponownie zatrudnił go do napisania scenariusza. Film realizowano w wersji panoramicznej, korzystając z nowatorskiej technologii VistaVision. Opinie o Złodzieju w hotelu były w większości podzielone – część krytyków podkreślała komediowy zmysł Granta i seksapil Kelly – natomiast chętnie był oglądany przez publiczność. Zdobył on nagrodę Akademii Filmowej w kategorii za najlepsze zdjęcia (Robert Burks).
Będąc pod wrażeniem powieści The Trouble with Harry Jacka Trevora Story’ego z 1949 Hitchcock wyraził chęć jej realizacji. Fabuła czarnej komedii Kłopoty z Harrym przedstawiała historię Harry’ego – zwłok, które co chwila są wykopywane przez sąsiadów, poczuwających się do odpowiedzialności za jego śmierć. Zdjęcia realizowano w stanie Vermont w Nowej Anglii, które odgrywało rolę angielskiej wioski. Film cieszył się powodzeniem we Francji, lecz w Stanach Zjednoczonych odnotował rozczarowujący wynik, gdzie publiczność odczuwała dezorientację i znudzenie. Według reżysera wpływ na to miał brytyjski charakter filmu i słaba promocja ze strony wytwórni.
Alfred Hitchcock przedstawia (1955–1962)
Zakończywszy zdjęcia do Kłopotów z Harrym, Hitchcock udał się wraz z rodziną na bożonarodzeniowy wypoczynek do Sankt Moritz. Przed powrotem do Hollywood odbył rozmowy ze swoim agentem Lew Wassermanem – od 1946 pełniącym funkcję przewodniczącego MCA Inc., który zasugerował mu współpracę z telewizją. Mimo początkowej niepewności, reżyser zgodził się. Do jego obowiązków należało nadzorowanie scenariusza i produkcji, a także krótki występ na początku i na końcu każdego z odcinków, za który pobierał honorarium w wysokości 125 tys. lub 129 tys. dolarów. Serial kryminalny Alfred Hitchcock przedstawia zadebiutował 2 października 1955 i okazał się dużym sukcesem, także finansowym. Zapewnił Hitchcockowi ogólnokrajową rozpoznawalność. Był emitowany przez siedem lat. W tym czasie wykorzystano w nim 335 opowieści kryminalnych.
Kolejnym filmem był remake Człowieka, który wiedział za dużo z 1934. Zdjęcia realizowano m.in. w Marrakeszu, a w głównych rolach wystąpili James Stewart i Doris Day. Filmowanie było utrudnione z uwagi na odbywający się ówcześnie ramadan. Nowa wersja znacząco różniła się od pierwowzoru. „Pierwsza wersja była dziełem utalentowanego amatora, drugą zrobił profesjonalista” – argumentował Hitchcock. Day, będąc niezadowoloną z braku jakichkolwiek uwag ze strony reżysera, groziła opuszczeniem projektu. Człowiek, który wiedział za dużo okazał się sukcesem komercyjnym. Tydzień po premierze był najbardziej dochodowym filmem roku.
Zainspirowany autentyczną historią opisaną w książce The True Story of Christopher Emmanuel Balestrero Maxwella Andersona, Hitchcock przystąpił do realizacji kryminalnego dokumentu noir Niewłaściwy człowiek. Fabuła opowiadała o mężczyźnie niesłusznie oskarżonym o bycie złodziejem – w związku z czym zostaje on aresztowany i postawiony przed sądem. By w pełni oddać charakter dokumentu, reżyser zrezygnował z technicoloru i rozbudowanej scenografii na rzecz czarno-białego realizmu nowojorskich ulic i starannie przemyślanej akcji, wzorując się m.in. na neorealizmie włoskim. Do głównych ról zaangażował Henry’ego Fondę i Verę Miles. W ocenie Ackroyda film dawał wyraz predylekcjom Hitchcocka, do których należały błędne utożsamienie, niesłuszne uwięzienie, a także elementy graficzne takie jak cienie, kraty i labirynt korytarzy.
Po krótkim odpoczynku, latem 1956 reżyser przygotowywał się do kolejnej produkcji, poszukując nowych pomysłów. Podstawę scenariusza do dreszczowca psychologicznego Zawrót głowy stanowiła powieść The Living and the Dead duetu pisarskiego Boileau-Narcejac. W rolach głównych wystąpili James Stewart i Kim Novak. Zdjęcia realizowano na terenie San Francisco. Hitchcock wykorzystał na planie wiele eksperymentów wizualnych, w tym obrót kamery o 360 stopni i dolly zoom. Kolisty ruch kamery eksponował użycie w filmie elementów spiralnych. Fabuła przedstawiała losy emerytowanego detektywa (Stewart) cierpiącego na akrofobię, który ratuje przed samobójstwem żonę przyjaciela (Novak). Uświadamia sobie, że jest ona obiektem jego obsesyjnego pożądania. Film w momencie premiery zyskał mieszane recenzje, a publiczność uznała, że jest nazbyt dziwny, niejasny i długi.
Podpisawszy kontrakt ze studiem Metro-Goldwyn-Mayer na realizację jednego filmu, Hitchcock wraz z Ernestem Lehmanem przystąpił do pracy nad dreszczowcem sensacyjno-szpiegowskim Północ, północny zachód, opowiadającym historię niewinnie ściganego kierownika agencji reklamowej Rogera O. Thornhilla (Grant) przez grupę szpiegów, omyłkowo biorących go za osobę z kręgu agencji rządowej. W roli głównej wystąpił Grant, a partnerowała mu Eva Marie Saint. Kierownictwo studia uznało, że finalna wersja filmu, trwająca 136 minut, jest za długa, dlatego polecono jej skrócenie. Hitchcock odmówił, mając świadomość, że kontrakt gwarantował mu całkowitą samodzielność nad ostatecznym kształtem projektu. Podczas premiery w Radio City Music Hall film przyjęto zbiorową owacją na stojąco i oklaskami, a krytycy podkreślali, że po ryzykownych eksperymentach związanych z Zawrotem głowy, reżyser powrócił do zabawiania publiczności ekstrawaganckimi dreszczowcami.
Współpraca z Universal Pictures
Poszukując materiału na nowy film, Hitchcock przeglądał sztuki, powieści, opowiadania i reportaże. Przychylna recenzja powieści Psychoza Roberta Blocha spowodowała, że reżyser przeczytał ją w ciągu dwóch dni i wyraził chęć jej ekranizacji. Jak wspominał, przekonała go do tego „nagłość morderstwa pod prysznicem”. W stosunku do poprzednich produkcji, zrezygnował z nagrywania w kolorze, atrakcyjnych plenerów i znanych aktorów. Fabuła filmu, w którym psychopatyczny chłopak przebiera się za swoją zmarłą matkę, by móc zabijać ofiary, nie spodobała się przedstawicielom Paramountu. W konsekwencji wytwórnia zajęła się jedynie dystrybucją filmu, a koszty całej produkcji pokrył Hitchcock. Zdjęcia realizowano w studiach należących do Universal Pictures, z którym to reżyser związał się umową. Do realizacji zatrudnił ekipę telewizyjną, chcąc ukończyć prace nad filmem możliwie jak najszybciej oraz jak najtańszym kosztem. W roli Normana Batesa wystąpił Anthony Perkins. Za namową scenarzysty Josepha Stefano do głównej roli żeńskiej zaangażowano Janet Leigh, posiadającej status gwiazdy. Aby maksymalnie spotęgować zainteresowanie projektem, Hitchcock do samego końca skrupulatnie utrzymywał w tajemnicy wszelkie informacje na temat filmu. W trakcie realizacji ograniczał się do trzech lub czterech ujęć, chcąc zachować efekt pierwszego wrażenia. Do historii filmu przeszła scena morderstwa pod prysznicem, której Hitchcock poświęcał dużo uwagi. Na jej temat powstał szereg prac analitycznych.
W momencie premiery Psychoza wzbudzała wiele emocji wśród krytyków i widzów; niektórzy określali ją mianem niebezpiecznego filmu. Była najczęściej komentowaną i opisywaną produkcją kinową roku, a także najbardziej dochodowym projektem w całej karierze Hitchcocka, przynosząc mu 15 milionów dolarów zysku. Chociaż krytycy początkowo chłodno oceniali Psychozę, to jej sukces komercyjny spowodował, że weryfikowali oni swoje recenzje, porównując dzieło Hitchcocka do M – Mordercy Langa czy Widma (1955, reż. Henri-Georges Clouzot). Reżyser z dystansem podchodził do filmu, określając go „średnio ambitnym ćwiczeniem w opowieści gotyckiej”. Krótko po premierze Psychoza zyskała miano filmu kultowego. Była nominowana również w czterech kategoriach do nagrody Akademii Filmowej. Hitchcock po raz piąty (i ostatni) w karierze przegrał rywalizację w kategorii za najlepszą reżyserię. Statuetkę otrzymał Billy Wilder za komedię romantyczną Garsoniera.
Sukces filmu sprawił, że Hitchcock czuł się zdezorientowany. Drugą połowę roku spędził podróżując z żoną po świecie. Powróciwszy do Stanów Zjednoczonych rozważał realizację kilku projektów, w tym francuskiej sztuki Piège pour un homme seul i ekranizację powieści Village of Stars. Bezpośrednim bodźcem do sfilmowania dreszczowca psychologicznego Ptaki było zdarzenie z sierpnia 1961, gdy ptaki zaatakowały miasto Capitola w stanie Kalifornia, wywołując panikę wśród tamtejszych mieszkańców.
W głównej roli żeńskiej wystąpiła Tippi Hedren, którą Hitchcock zauważył w reklamie napoju dietetycznego. Z uwagi na swój lęk przed ptakami, reżyser nie brał udziału w scenach, gdzie były one obecne. Pojawiał się, gdy wymagano zmiany oświetlenia. Nowojorska premiera Ptaków odbyła się 9 marca. Choć reżyser wiązał z odbiorem filmu duże nadzieje, Ptaki spotkały się z mieszanym przyjęciem krytyków i publiczności. Filmowi zarzucano m.in. brak rozstrzygającego zakończenia. Krytykowano także rolę Hedren. W późniejszym czasie Hitchcock przyznawał, że film miał za „mało historii, za wiele ptaków”. Dopiero po latach zyskał on miano klasyka i stanowił pewien wzorzec dla późniejszych produkcji z gatunku filmu katastroficznego.
W 1961 reżyser zaangażował się w reklamę na amerykańskim rynku księgarskim powieści Marnie pióra Winstona Grahama, która przypadła mu do gustu. Po nabyciu praw do ekranizacji, w głównej roli zamierzał obsadzić Grace Kelly, jednak aktorka, ze względu na pełnienie funkcji księżnej Monako, odmówiła, co było dużym rozczarowaniem dla Hitchcocka. Ostatecznie po raz drugi zatrudnił Hedren, której partnerował Sean Connery, ówczesny odtwórca roli Jamesa Bonda. Fabuła dreszczowca psychologicznego Marnie opowiadała o kleptomance Margaret „Marnie” Edgar (Hedren), która pod przymusem wychodzi za mąż za Marka Rutlanda (Connery). Mężczyzna, odkrywszy przestępcze skłonności małżonki, zaczyna ją szantażować. Reżyser, podobnie jak w przypadku poprzednich produkcji, dbał o każdy detal. Zdjęcia plenerowe realizowano w studiu, co miało obniżyć koszty produkcji. W trakcie nagrań pomiędzy Hitchcockiem a Hedren wielokrotnie dochodziło do spięć; aktorka podczas jednej z kłótni miała go nazwać „grubą świnią”, co spowodowało, że od tej pory zachowywali do siebie dystans i porozumiewali się jedynie przez osoby trzecie.
Po niezadowalającym odbiorze Ptaków reżyser liczył, że bardziej wymagający krytycy będą pod wrażeniem opowieści o dramacie psychologicznym i seksualnym, lecz tak się nie stało. Jeden z nich pisał za pośrednictwem „The New York Timesa”: „Mam dziwne podejrzenie, że pan Hitchcock bierze siebie nazbyt poważnie, co może być efektem słuchania przesadnie ezoterycznych wielbicieli”. Za nieprzychylne opinie oraz klęskę komercyjną filmu reżyser obwiniał Hedren. Niepowodzenie Marnie sprawiło, że był to ostatni film psychologiczny w dorobku reżysera. Wytwórnia zaczęła naciskać na Hitchcocka, by pozostał w konwencji grozy i napięcia.
Schyłek kariery (1966–1976)
Globalny sukces produkcji o przygodach Jamesa Bonda sprawił, że reżyser podjął decyzję o realizacji filmu szpiegowskiego. Podstawową ideą powstania Rozdartej kurtyny była historia ucieczki Donalda Macleana i Guya Burgessa do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1951. Do głównych ról studio Universal zaangażowało Paula Newmana i Julie Andrews. Wiele problemów sprawiał scenariusz; Hitchcock rozpoczął realizację, nim został on ukończony. W trakcie zdjęć reżyser stracił zapał do filmu, wyrażając niezadowolenie z gry oraz wysokich zarobków Andrews i Newmana. Fabuła opowiadała o naukowcu, który w rzeczywistości okazuje się być podwójnym agentem pracującym głównie dla Amerykanów, aby wykraść tajne projekty Wschodnim Niemcom. „The New York Times” pisał, że w porównaniu z takimi obrazami jak Pozdrowienia z Rosji (1963) i Operacja Piorun (1965, oba w reż. Terence’a Younga) film Alfreda Hitchcocka wydaje się „tak nowatorski i sensacyjny jak włóczkowy szalik babci”. Mieszane recenzje powodowały coraz większe rozczarowanie reżysera.
Po wakacjach spędzonych w Sankt Moritz Hitchcock zaczął coraz intensywniej rozmyślać nad przypadkami brytyjskich morderców, m.in. Neville’a Heatha, który w 1946 brutalnie zabił dwie kobiety. O pomoc w napisaniu scenariusza zwrócił się do Benna Levy’ego, współautora historii do Szantażu z 1929. Fabuła Kalejdoskopowego szału miała traktować o psychopatycznym mordercy, homoseksualiście, starającym się zagonić w swoją sieć policjantkę. Kierownictwo Universalu, z uwagi na kontrowersyjny scenariusz i postać głównego bohatera, nie zgodziło się na realizację. Reżyser odłożył planowany projekt na półkę.
Latem 1968 przedstawiciele studia zaproponowali film na podstawie powieści Leona Urisa. Hitchcock początkowo podchodził do tego pomysłu entuzjastycznie, lecz wkrótce popadł w konflikt z autorem. Fabuła dreszczowca szpiegowskiego Topaz koncentrowała się na agencie francuskich służb specjalnych, który za pośrednictwem swoich kontaktów na Kubie dowiaduje się, że Sowieci instalują tam pociski rakietowe. Realizacja filmu była problematyczna; zatrudnieni duńscy, francuscy oraz niemieccy aktorzy nie rozumieli czarnego humoru i seksualnych aluzji reżysera, który zaczął wykazywać się obojętnością; zdarzało mu się przysypiać na planie. Jak przyznawał: „kręcenie Topazu to było jedno wielkie nieszczęście”. Pauline Kael pisała na łamach tygodnika „The New Yorker”: „Najbardziej konsternujące w Topazie jest to, że jak się zdaje, Hitchcockowi niczego już się nie chce i stracił wyczucie”.
Szukając nowych inspiracji chodził do teatru, oglądał filmy i czytał. Otrzymawszy powieść Goodbye Piccadilly, Farewell Leicester Square opowiadającej o maniakalnym zabójcy impotencie, napadającym na kobiety w centralnym Londynie, Hitchcock wyraził chęć sfilmowania historii, która łudząco przypominała mu fabułę Kalejdoskopowego szału. Ze względu na okrojony budżet był zmuszony do rezygnacji z kręcenia „z ręki” i naturalnego oświetlenia. Scenariusz napisał Anthony Shaffer, a zdjęcia realizowano w angielskiej stolicy i w Pinewood Studios. W głównej roli niewinnie oskarżonego mężczyzny szukającego zemsty na rzeczywistym mordercy wystąpił Jon Finch. Premiera dreszczowca kryminalnego Szał miała miejsce na 25. MFF w Cannes, gdzie reżyserowi zgotowano owacje na stojąco. Szał był największym sukcesem filmowca od czasu Psychozy; „The New York Times” pisał: „Hitchcock w olśniewającej formie”, podczas gdy „Time” przyznawał, że „Hitchcock jest nadal mistrzem”. Krytycy uznali Szał za arcydzieło późnego okresu kariery reżysera.
Latem 1973 Hitchcock zdecydował się na ekranizację powieści The Rainbird Pattern autorstwa Victora Canninga. Do projektu zaprosił scenarzystę Ernesta Lehmana, z którym miał wiele rozbieżnych wizji dotyczących produkcji. Studio sugerowało zatrudnienie do głównych ról Jacka Nicholsona i Lizę Minnelli, lecz reżyser odmówił z uwagi na zbyt wysokie gaże dla aktorów. W ich miejsca zaangażował Bruce’a Derna i Barbarę Harris. W trakcie realizacji odczuwał coraz większe zmęczenie. Miał problem z długim staniem z powodu doskwierającego artretyzmu. Często poganiał wszystkich, aby jak najszybciej skończono zdjęcia. Etap postprodukcji pozostawił swoim zastępcom. Intryga rodzinna, będąca mieszanką czarnej komedii i dreszczowca, został przyjęta z mieszanymi opiniami po premierze w marcu 1976. Frank Rich w recenzji dla „New York Posta” przyznawał: „Jak wielu współczesnych malarzy [takich jak (Paul) Klee czy (Wassily) Kandinsky], także wielkich reżyserów filmowych z wiekiem zaczynają coraz bardziej intrygować abstrakcyjne możliwości związane z ich stylem”.
Ostatnie lata i śmierć
W ostatnich latach życia Hitchcock zmagał się z artretyzmem, który powodował, że miał trudności z porannym wstawaniem. Przyjmował zastrzyki z kortyzonu. Zaczął także lekko głuchnąć. Mimo to codziennie jeździł do biura. Hume Cronyn przyznawał, że w ostatnich latach reżyser stawał się „coraz smutniejszy i coraz bardziej samotny”. Z uwagi na ciągłe zainteresowanie jego twórczością, wyrażał chęć pracy. Nosił się z zamiarem ekranizacji powieści Ronalda Kirkbride’a The Short Night z 1968 opowiadającej o podwójnym agencie, który ucieka z więzienia Wormwood Scrubs. Wykupił również prawa do sfilmowania utworu Seana Borkue’a The Springing of George Blake (1970).
Jesienią 1978 poślizgnął się na dywaniku w łazience. Od tamtej pory poruszał się o lasce. Coraz częściej płakał w otoczeniu znajomych. Z uwagi na problemy zdrowotne i twórczą niemoc nadużywał alkoholu. Wiosną 1979 David Freeman przygotował scenariusz do realizacji The Short Night, jednak Hitchcock ogłosił, że nie zrobi więcej żadnego filmu. 7 marca został uhonorowany przez American Film Institute AFI Life Achievement Award. Nie był zachwycony ceremonią, uważając, że ma wszelkie cechy kosztownego pogrzebu. Nadwaga i problemy z chodzeniem powodowały, że miał trudności z dojściem do stołu. Podczas uroczystej przemowy podziękował swojej żonie i córce, podkreślając, że zawsze go motywowały, pomagały i zachęcały. Wśród wielu zaproszonych gości byli m.in. Cary Grant, Ingrid Bergman, Sean Connery i Vera Miles. W maju zamknął biuro i przedsiębiorstwo.
Ostatnie miesiące życia spędził w swoim domu w Bel Air, leżąc w łóżku. Nie wykazywał zainteresowania otaczającym go światem, nie chciał pić ani jeść. Nielicznych gości przyjmował z dużym chłodem i wrogością. Pokrzykiwał też na lekarzy. Zmarł o dziewiątej siedemnaście 29 kwietnia 1980 z powodu niewydolności nerek. Uroczystości pogrzebowe, którym przewodniczył ojciec Thomas Sullivan, odbyły się 30 kwietnia w kościele pod wezwaniem Dobrego Pasterza w Beverly Hills. Mowę pogrzebową wygłosił agent Lew Wasserman. Wśród sześciuset osób przybyłych na uroczystość obecni byli m.in. Alma Reville (na wózku inwalidzkim), François Truffaut, Janet Leigh, Karl Malden, Louis Jourdan, Mel Brooks i Tippi Hedren. Zwłoki Hitchcocka poddano kremacji. 10 maja jego prochy rozsypano nad Pacyfikiem. Majątek reżysera, szacowany na kwotę 20 milionów dolarów, trafił do żony, córki i trzech wnuczek.
Życie prywatne
Małżeństwo i rodzina
Alfred Hitchcock swoją przyszłą żonę Almę Reville poznał w Famous Players-Lasky na początku lat 20. Reville w wieku 16 lat zaczęła pracę w dziale montażu w Twickenham Studios, gdzie szybko awansowała na stanowisko kierownika planu i drugiego reżysera. Mieszkała z rodzicami nieopodal studia. Od 1923 regularnie współpracowała z Hitchcockiem przy produkcjach filmowych. Reżyser oświadczył się jej w wigilię 1925 w trakcie rejsu powrotnego z Niemiec do Anglii, gdzie wspólnie pracowali nad filmem Orzeł z gór (1927). 2 grudnia 1926 pobrali się w obrządku rzymskokatolickim w Brompton Oratory w dzielnicy Knightsbridge, a ceremonii przewodniczył wielebny J.J. Bevan. Na miesiąc miodowy udali się w podróż do Paryża, nad jezioro Lago di Como i Badrutt’s Palace Hotel w Sankt Moritz w Szwajcarii, do którego starali się wracać przy każdej okazji rocznicy ślubu.
W jednym z artykułów prasowych Hitchcock wspominał, że „[Reville] ma żywą, baczną osobowość, pogoda nigdy nie ustępuje z jej twarzy, a usta otwiera tylko wtedy, kiedy wielkodusznie może udzielić swej nieocenionej pomocy”. Po ślubie zamieszkali przy Cromwell Road 153 w Londynie, wynajmując dwa najwyższe piętra. Reżyser liczył się z jej zdaniem; Reville pierwsza widziała ukończony film i to do niej należała ostateczna ocena. Byli zgodnym małżeństwem, choć w ocenie ich znajomych, bardziej niż mężem i żoną byli współpracującymi partnerami. Hitchcock najczęściej zwracał się do niej per „madame” lub „księżniczko”, bądź też „dzieciaku”.
Jedyna córka Hitchcocków, Patricia „Pat” Alma Hitchcock, przyszła na świat 7 lipca 1928. Po jej narodzinach reżyser zakupił za 2,5 tys. funtów 11-akrową posiadłość Winter’s Grace nieopodal wsi Shamley Green, położoną pięć mil od Guildford, gdzie wraz z rodziną spędzał weekendy. Po przeprowadzce do Stanów Zjednoczonych wczesną wiosną 1939, zamieszkali w apartamencie przy Wilshire Boulevard w Los Angeles, wyposażonym w basen i kort tenisowy, jednak po miesiącu przenieśli się do wynajętego od Carole Lombard dużego domu przy St Cloud Road 609 w Bel Air. Latem 1940 Hitchcock, za kwotę 40 tys. dolarów, nabył letniskową posiadłość Heart O’ the Mountain’ (lub nazywaną też Cornwall Ranch) leżącą w Scotts Valley, na stoku gór Santa Cruz, gdzie Reville w ogrodzie pielęgnowała białe róże. W niedziele wraz z żoną i córką uczęszczał do pobliskiego kościoła pod wezwaniem Dobrego Pasterza. Ulubioną restauracją Hitchcocka była Chasen’s w West Hollywood, w której regularnie, co czwartek, spożywał posiłki.
Gdy Lombard zginęła w katastrofie lotniczej w styczniu 1942, Reville znalazła nowy apartament przy Bellagio Road 10957 w Bel Air, w którym Hitchcockowie mieszkali do końca życia. Była to skryta między drzewami, rozległa posiadłość z siedmioma sypialniami i pięcioma łazienkami. Pod koniec lat 50. zakupili dwa psy rasy West Highland white terrier – Geoffreya oraz Stanleya (od ich imion Hitchcock utworzył towarzystwo produkcyjne Geoffrey Stanley Production, odpowiedzialne za rozpowszechnianie filmu Marnie; 1964). Reżyser był także właścicielem domu wakacyjnego nad zatoką Monterey Bay. W wolnych chwilach podróżował z rodziną po Europie i różnych zakątkach świata.
20 kwietnia 1955 otrzymał w sądzie federalnym w Los Angeles amerykańskie obywatelstwo. 20 stycznia 1965 przewodniczył inauguracyjnej gali prezydenta Lyndona B. Johnsona.
Osobowość, zainteresowania, przyjaźnie
Z natury Hitchcock był osobą lękliwą, skrytą i wstydliwą; początkowo odczuwał dyskomfort z powodu swojej tuszy, lecz w późniejszych latach często wykonywał w towarzystwie przyjaciół taniec brzucha, który był jego stałym dowcipem. Jak wspominał, bał się wszystkiego, zawsze przewidywał najgorsze rozwiązania i przygotowywał się na nie. Truffaut powiedział o nim, że jest „wylęknionym neurotykiem”. Cierpiał m.in. na antropofobię, akrofobię i zawroty głowy. W trakcie opowiadania bądź argumentacji wyraziście gestykulował, posiadał też bogaty zasób aforyzmów i anegdot. Często zasypiał przy stole w obecności gości.
Zdaniem aktorów, z którymi pracował, Hitchcocka cechowała bezkonfliktowość, opanowanie oraz spokój. Zyskał opinię reżysera milczącego, który nie rozmawiał i nie instruował aktorów, oczekując od nich jedynie „wykonywania swojego zawodu”. W latach młodości przejawiał nieśmiałość w kontaktach z kobietami. Nigdy nie brał udziału w szkolnych zabawach, podobnie jak i rodzinnych przyjęciach. Przeważnie siedział z boku i obserwował (taką postawę, prowadzącą do podglądactwa, często wykorzystywał w swoich filmach). Biografowie doszukiwali się różnych interpretacji tego stanu rzeczy; od relacji z matką po edukację u jezuitów. Będąc młodzieńcem przejawiał rozbudowane fantazje seksualne i obsesje (w filmach często wykorzystywał motyw gwałtu i zabijania kobiet).
Interesowały go intymne szczegóły z życia aktorów, z którymi współpracował. Uchodził za osobę pedantyczną (w szafie posiadał starannie skrojone na miarę i ponumerowane ciemnogranatowe garnitury oraz m.in. identyczne pary bielizny, butów, krawatów i skarpetek). Według Ackroyda „swoje życie organizował jak kampanię militarną”. Był znany z niekonwencjonalnego poczucia humoru (w trakcie realizacji filmu Ptaki w 1962, podarował córce Tippi Hedren obrazek, na którym jej matka spoczywała w trumnie). Reville przyznawała, że „nieustannie urządza ludziom dowcipy w takim stylu, że zaczynam się tego lękać”. Do jego zwyczajów należało tłuczenie filiżanki po śniadaniowej i popołudniowej herbacie. Jak twierdził: „to dobre dla nerwów, rozładowuje napięcia. Znacznie lepsze niż czepianie się aktorów”.
W dzieciństwie Hitchcock był ministrantem. Interesował się podróżowaniem, kolekcjonował mapy oraz rozkłady jazdy. W jego sypialni wisiała mapa, na której chorągiewkami zaznaczał zmiany w położeniu statków oceanicznych. Znał na pamięć wszystkie stacje Orient Expressu i kolei transsyberyjskiej. Uczęszczał do doków podziwiać parowce. Do jego największych zamiłowań należało czytanie protokołów z rozpraw sądowych. Często odwiedzał Black Museum Scotland Yardu i siedzibę centralnego sądu kryminalnego Old Bailey. Szczególnie interesowały go procesy morderców, zwłaszcza zabójców kobiet. Regularnie oglądał z rodzicami spektakle wystawiane na West Endzie. Pracując w fabryce u Henleya zorganizował drużynę futbolową i brał udział w rozgrywkach bilardowych.
Cenił sztukę niefiguratywną i malarstwo francuskie z początku XX wieku. Kolekcjonował prace takich artystów, jak: Amedeo Modigliani, Chaim Soutine, Georges Rouault, Maurice de Vlaminck, Maurice Utrillo, Paul Klee, Raoul Dufy i Thomas Rowlandson. Od 1954 inwestował w przemysł naftowy i hodowlę bydła. Oglądał także wyścigi konne. Był zapalonym ogrodnikiem. Często występował na amerykańskich uniwersytetach, prowadząc odczyty dla studentów. Przez całe życie unikał prowadzenia negocjacji finansowych, które powodowały stres i napięcia nerwowe.
Według biografów Hitchcock nigdy nie był przesadnie towarzyski i nie utrzymywał długotrwałych przyjaźni. Mimo to miał serdeczne relacje z Carym Grantem, Grace Kelly i jej mężem Rainierem III, Ingrid Bergman i Jamesem Stewartem, którzy często gościli u niego w posiadłości w Santa Cruz na uroczystych kolacjach, gdzie częstował ich winem, pochodzącym z prywatnej winnicy. Do wąskiego grona przyjaciół należeli również Hume Cronyn i Jay Presson Allen. Aktorzy, współpracownicy i znajomi zwracali się do niego „Hitch”, co było skrótem od nazwiska.
Filmografia
Podczas trwającej 60 lat kariery Hitchcock wyreżyserował 53 filmy fabularne, z czego 24 produkcje powstały w Anglii, przed jego przeprowadzką do Stanów Zjednoczonych w 1939.
Sześć wyreżyserowanych przez Hitchcocka filmów (Rebeka; 1940, Urzeczona; 1945, Osławiona; 1946, Okno na podwórze; 1954, Północ, północny zachód; 1959 i Psychoza; 1960) było zestawianych w pierwszej dziesiątce podsumowań roku w amerykańskim box offisie. Czternaście produkcji uzyskało przynajmniej jedną nominację do Oscara w dowolnej kategorii, z czego pięć zdobyło co najmniej jedną statuetkę. Dziewiętnaście produkcji reżysera, po uwzględnieniu inflacji, przekroczyło sumę 100 milionów dolarów dochodu z biletów na rynku krajowym.
Dziewięć z jego filmów: Rebeka, Cień wątpliwości (1943), Osławiona, Nieznajomi z pociągu (1951), Okno na podwórze, Zawrót głowy (1958), Północ, północny zachód, Psychoza i Ptaki (1963) wpisano do National Film Registry (NFR).
Styl filmowy
Do głównych inspiracji Hitchcocka należała twórczość poety Edgara Allana Poego, Gilberta Keitha Chestertona, prekursora powieści detektywistycznej Wilkiego Collinsa i praca reżyserska Friedricha Wilhelma Murnaua. Istotny wpływ na angielskiego reżysera miała również kinematografia niemiecka z okresu 1924/1925. Od tamtejszych filmowców i techników Hitchcock uczył się tworzenia napięcia wewnątrz pojedynczej sekwencji, elementów tworzenia silnych wrażeń w ramach obrazu, dynamicznych relacji między światłem a cieniem oraz związku bohaterów z dekoracjami.
W pierwszych latach twórczości Hitchcock wypracował charakterystyczne elementy, powielane przy okazji późniejszych produkcji. W epoce kina niemego, powracał do czasów dzieciństwa, przedstawiając ulice Londynu ożywione music-hallami, pubami i ulicznymi straganami. Wykorzystywał elementy wiktoriańskiego melodramatu połączone z technikami ekspresjonistycznymi. Częstym motywem jego produkcji było powiązanie komedii z napięciem oraz stawianie widza w roli podglądacza.
Przed przystąpieniem do realizacji Hitchcock starannie opracowywał scenorys, szkicując ustawienia postaci, ich działania, a także pozycję kamery. Kluczową rolę w jego filmach odgrywał kontrast blasku i cienia; wizualizując postacie i przedmioty, sam stawał za kamerą, która stanowiła dla niego centralny punkt obrazu. Od czasów filmu Człowiek, który wiedział za dużo (1934), szczególny nacisk kładł na połączenie dreszczowca z komedią, napięcia z pantomimą oraz wyrafinowanego realizmu z przesadną teatralnością (podobne próby czynił wcześniej realizując Na równi pochyłej; 1927 czy Bogatych i dziwnych; 1931). Efekty te dały początek typowego „hitchcockowskiego dreszczowca”.
W swoich filmach, zwłaszcza przy realizacji obrazu Osławiona (1946), szczególny nacisk kładł na płynny ruch kamery, skupiając się na twarzach aktorów – w zbliżeniach lub półzbliżeniach – starając się ukazać ich emocje oraz stan psychiczny. Był zdania, że „film rozpoczyna się od twarzy aktora. To jej rysy będą prowadzić wzrok widza, a przemyślana organizacja tych owalnych kształtów w prostokącie sceny jest prawdziwym egzaminem dla reżysera”. Poprzez nagrywanie długich 10-minutowych sekwencji w filmach Sznur (1948) i Pod znakiem Koziorożca (1949), postawił na teatralną narrację oraz wzmocnienie wrażenia formalizmu. Z kolei w Nieznajomych z pociągu (1951) główny motyw odgrywa dwoistość ludzkiej natury – co zawsze fascynowało reżysera – dlatego też, w wielu jego filmach, dublety, dualność czy dychotomia, stanowiły podstawę charakteru bohatera. „Stworzył świat pełen cieni, sylwetek i mroku; stał się prawdziwym mistrzem filmowego światłocienia, który tak dobrze pozwala oddać atmosferę winy i niepokoju” – pisał Ackroyd.
Jean-Luc Godard uważał Hitchcocka za „największego w XX wieku kreatora form”. Jego lękliwa natura oraz różne fobie miały bezpośredni wpływ na charakter filmów, które nasycał przerażeniem i w których trwoga stawała się niezbywalnym aspektem codziennego życia. Często wykorzystywał w swych produkcjach wątki osobiste – m.in. jedna z bohaterek Cienia wątpliwości (1943, grana przez Patricię Collinge) nosi imię Emma, podobnie jak matka Hitchcocka, która zmarła w trakcie realizacji filmu. W Oknie na podwórze (1954) istotną rolę odgrywa obserwacja, co przypomina zamiłowanie reżysera do wszelkich erotycznych plotek i insynuacji. Przez całą karierę nie przepadał za nagrywaniem w plenerze, wolał korzystać ze scenografii, choć według McGilligana Hitchcock lubił pracę w plenerze, dającą mu możliwość poznawania nowych miejsc, do których później podróżował.
Hitchcock zasłynął uwagą, że „aktorzy to bydło”, wygłoszoną podczas prac nad filmem Starsza pani znika (1938). Dla reżysera aktorzy byli częścią scenerii filmowej: „Moim zdaniem, aktor filmowy powinien być raczej elastyczny, praktycznie zaś – nie powinien w ogóle nic robić. Powinien zachowywać się spokojnie i naturalnie, co zresztą nie jest takie proste, i godzić się na bycie używanym przez reżysera. Powinien zostawić kamerze troskę o znalezienie najlepszych akcentów i najważniejszych punktów kulminacyjnych”.
Spuścizna
Alfred Hitchcock uznawany jest za jednego z najwybitniejszych filmowców w historii kinematografii. Camille Paglia przyznała: „Stawiam go na równi z [Pablem] Picassem, [Igorem] Strawinskim, [Jamesem] Joyce’em oraz [Marcelem] Proustem”. John Russell Taylor charakteryzował go jako „najbardziej rozpoznawalną osobę na świecie” i „prostego Anglika z klasy średniej, który akurat był artystycznym geniuszem”. Patrick McGilligan pisał: „Pomijając jego mistrzostwo, filmy, które tworzył, są świadectwem bezustannego dążenia do niezwykłego życia i wyrazem wielkiego ducha tego niskiego, pulchnego chłopca, syna sprzedawcy warzyw, który wyrósł na prawdziwego rycerza filmu”. Z kolei krytyk Roger Ebert uważał, że Hitchcock był „prawdopodobnie najważniejszą postacią pierwszej połowy stulecia filmu”.
Cztery z jego filmów: Okno na podwórze (1954), Zawrót głowy (1958), Północ, północny zachód (1959) i Psychoza (1960), dwukrotnie (w 1998 i 2007) sklasyfikowano na liście „stu najlepszych amerykańskich filmów” sporządzonej przez AFI. W 1999 Brytyjski Instytut Filmowy zaliczył dwa obrazy Hitchcocka – 39 kroków (1935) i Starsza pani znika (1938) – do rankingu najwybitniejszych filmów tamtejszej kinematografii XX wieku. W 2002 redakcja amerykańskiego pisma branżowego „MovieMaker” uznała go za „najbardziej wpływowego reżysera w historii”, umieszczając w rankingu wyżej od D.W. Griffitha i Orsona Wellesa. Na podstawie ankiety przeprowadzonej w 2007 przez „The Daily Telegraph”, Hitchcocka uznano za najwybitniejszego brytyjskiego reżysera. Krytyk David Gritten pisał: „Bez wątpienia jest największym filmowcem, który wyłonił się z tych wysp, Hitchcock zrobił więcej niż jakikolwiek reżyser, by ukształtować nowoczesne kino, które bez niego byłoby zupełnie inne”.
Gene Adair zwracał uwagę, że mimo upływu kilku dekad od śmierci, twórczość Hitchcocka wciąż wzbudza zainteresowanie wśród współczesnych naukowców i krytyków. „Jeszcze przed śmiercią jego praca była regularnie wykładana na studiach filmowych, a dziś pozostaje prawdopodobnie najbardziej «studiowanym» reżyserem w historii kina” – pisał. Wciąż ukazują się na rynku różne prace wydawane w formie esejów i książek, które analizują niuanse jego filmów z różnych perspektyw. Wielu historyków skupia się na strategiach technicznych, choć znaczna część bada je pod kątem tego, jaki wpływ produkcje reżysera wywarły na kulturę i społeczeństwo anglo-amerykańskie. Podobną opinię wyrażał McGilligan, według którego o Hitchcocku powstało więcej książek niż o jakimkolwiek innym reżyserze filmowym.
Jednym z kluczowych pytań stawianych przez krytyków jest stosunek Hitchcocka do kobiet. Niektórzy z nich, opierając się na takich filmach jak Psychoza czy Szał (1972), zwracają uwagę na szokujące akty przemocy wobec kobiet, gdzie mężczyzna przedstawiony jest w postaci osoby małodusznej, a nawet o cechach mizoginistycznych.
Wielu współczesnych reżyserów powołuje bądź powoływało się na Hitchcocka jako jedno z głównych źródeł inspiracji. Brian De Palma we wczesnym etapie kariery (Siostry; 1972, Obsesja; 1976, W przebraniu mordercy; 1980), tworzył pod wpływem twórczości Anglika, określając go mianem „pioniera gramatyki kina”. Martin Scorsese i Steven Spielberg wymieniali Hitchcocka jako jedną z kluczowych inspiracji. Graeme Harper, kierownik artystyczny na Uniwersytecie w Portsmouth i Rob Stone, starszy wykładowca na wydziale mediów i komunikacji Uniwersytetu w Swansea, przyznali: „Hitchcock to jeden z największych popularnych surrealistów kina. Jego osobiste zainteresowanie wczesnym surrealizmem, a także fascynacja irracjonalnym, seksualnym pragnieniem i stanem snu, w połączeniu z potężnymi siłami nowoczesności, pomogły ukształtować jego surrealistyczną estetykę”. Według nich reżyser wywarł głęboki wpływ na kierunek współczesnego filmu w odniesieniu do surrealizmu.
8 lutego 1960, za wkład w przemysł filmowy i jego rozwój, Hitchcock otrzymał dwie gwiazdy na Hollywoodzkiej Alei Gwiazd (za dokonania filmowe i telewizyjne), które mieszczą się przy 6506 i 7013 Hollywood Boulevard. Latem 1962 François Truffaut, jeden z głównych przedstawicieli francuskiej Nowej Fali, przeprowadził wywiad-rzekę z reżyserem, w którym poruszył dogłębną analizę wszystkich jego filmów. Zapisy rozmów ukazały się w formie książki. Rok później Hitchcock otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Santa Clara. 9 czerwca 1968 Uniwersytet Kalifornijski w Santa Cruz, za „wspaniałe osiągnięcia na polu kinematografii”, również nadał mu tytuł doktora honoris causa. 5 września 1969 został odznaczony francuskim Orderem Sztuki i Literatury w klasie Oficera za „znaczący wkład w sztukę”. 14 stycznia 1971 prezydent Georges Pompidou przyznał mu tytuł Kawalera Orderu Legii Honorowej. W marcu, w londyńskiej Royal Albert Hall, reżyser odebrał z rąk księżniczki Anny honorowe członkostwo w Stowarzyszeniu Sztuki Filmowej i Telewizyjnej. Rok później władze Uniwersytetu Columbia nadały mu doktorat honoris causa w dziedzinie nauk humanistycznych. 31 grudnia 1979 reżyser, z nadania królowej Elżbiety II, otrzymał Order Rycerza Imperium Brytyjskiego. Z uwagi na zły stan zdrowia Hitchcock nie mógł osobiście udać się na ceremonię do Londynu. 3 stycznia 1980, podczas prywatnej uroczystości zorganizowanej w Universal Studios, brytyjski konsul przedstawił mu dokument potwierdzający nadanie tytułu honorowego. Zapytany o to, czemu musiał tak długo czekać, odpowiedział: „Przypuszczam, że to wynik zwykłej opieszałości”.
3 sierpnia 1998 amerykańska poczta (USPS) wydała limitowaną serię 32-centowych znaczków pocztowych z jego podobizną w związku z edycją „Legendy Hollywoodu”. Wiosną i jesienią 1999 – z okazji przypadającej setnej rocznicy urodzin reżysera, nowojorskie Museum of Modern Art (MoMA) zorganizowało wystawę pamiątek po Hitchcocku i projekcję wszystkich jego zachowanych filmów. Rok później dzieła reżysera zaliczono do wielkich obrazów i zorganizowano wystawę „Hitchcock and Art: Fatal Coincidence”, którą otwarto w Musée des Beaux-Arts de Montréal, przed wysłaniem jej do Centre Georges Pompidou. W maju 2012 Hitchcock znalazł się w gronie brytyjskich ikon kulturowych, wybranych przez Petera Blake’a, które pojawiły się w jego nowej wersji najsłynniejszego dzieła – na okładce albumu Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band – aby uczcić w ten sposób najważniejsze osobistości kultury brytyjskiej, które autor podziwiał. W czerwcu 2013 Brytyjski Instytut Filmowy (BFI), w hołdzie dla dokonań Hitchcocka, zorganizował program podróżniczy „The Hitchcock 9”, podczas którego prezentowano odrestaurowane wersje wczesnych niemych filmów reżysera. Jedna z jego edycji odbyła się w Harvey Theater w nowojorskim Brooklyn Academy of Music.
O życiu reżysera powstały dwa filmy biograficzne: kinowy Hitchcock (2012, reż. Sacha Gervasi) z główną rolą Anthony’ego Hopkinsa, i telewizyjny Dziewczyna Hitchcocka (2012, reż. Julian Jarrold) z Tobym Jonesem. W 2014 zrealizowano dramat biograficzny Grace księżna Monako (reż. Olivier Dahan) opowiadający o życiu Grace Kelly. Rolę Hitchcocka wykreował Roger Ashton-Griffiths.
Produkcje Hitchcocka po dziś dzień są często emitowane w telewizji, stając się podstawą programową takich kanałów jak American Movie Classics (AMC) i Turner Classic Movies (TCM). „Alfred Hitchcock był gigantem w światowym kinie przez większą część XX wieku. Jego spuścizna wciąż odciska istotne piętno w XXI wieku” – pisał Adair. Figura woskowa reżysera znajduje się w kilkunastu filiach Madame Tussauds, m.in. w Hollywood, San Francisco i w Wiedniu.
Nagrody i wyróżnienia
Alfred Hitchcock, w trakcie swojej 60-letniej kariery, był pięciokrotnie wyróżniany nominacją do nagrody Akademii Filmowej w kategorii dla najlepszego reżysera. W 1939 otrzymał główną nagrodę od Stowarzyszenia Nowojorskich Krytyków Filmowych (NYFCC) za reżyserię dreszczowca Starsza pani znika (1938).
7 marca 1965 stowarzyszenie Screen Producers Guild, w uznaniu za „historyczny wkład w rozwój kinematografii amerykańskiej”, odznaczyło Hitchcocka Milestone Award. 10 kwietnia 1968 Amerykańska Akademia Sztuki i Wiedzy Filmowej (AMPAS) przyznała mu nagrodę im. Irvinga G. Thalberga za „niezwykle konsekwentnie wysoki poziom osiągnięć produkcyjnych indywidualnego producenta”. Rada Amerykańskiej Gildii Reżyserów Filmowych (DGA) uhonorowała reżysera nagrodą za osiągnięcia życia w 1968. Trzy lata później Brytyjska Akademia Sztuk Filmowych i Telewizyjnych (BAFTA), w uznaniu za „wyróżniające się osiągnięcia w dziedzinie sztuki związanej z ruchomym obrazem”, przyznała Hitchcockowi BAFTA Fellowship. 6 lutego 1972 Hollywoodzkie Stowarzyszenie Prasy Zagranicznej (HFPA), w zasłudze za „wybitny wkład w rozwój kultury i rozrywki”, uhonorowało reżysera nagrodą im. Cecila B. DeMille’a. 29 kwietnia 1974 organizacja prezentacji filmowej Film Society of Lincoln Center (FSLC) przyznała Hitchcockowi Gala Tribute. 7 marca 1979 organizacja American Film Institute (AFI) – doceniając jego dorobek filmowy i wkład w amerykańską kulturę – uhonorowała reżysera AFI Life Achievement Award.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona reżysera
Artyści związani z Londynem
Brytyjscy montażyści filmowi
Brytyjczycy odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury
Brytyjscy producenci filmowi
Brytyjscy reżyserzy filmowi
Brytyjscy reżyserzy telewizyjni
Brytyjscy scenarzyści
Doktorzy honoris causa uczelni w Stanach Zjednoczonych
Kawalerowie Legii Honorowej
Laureaci AFI Life Achievement Award
Laureaci nagrody BAFTA Fellowship
Laureaci Nagrody im. Cecila B. DeMille’a
Laureaci nagrody im. Irvinga G. Thalberga
Ludzie urodzeni w Londynie
Ludzie związani z Kalifornią
Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego
Oficerowie Orderu Sztuki i Literatury
Reżyserzy filmowi związani z Los Angeles
Reżyserzy kina niemego
Urodzeni w 1899
Zmarli w 1980 |
156 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Australia | Australia | Australia, formalnie Związek Australijski () – państwo demokratyczne, położone na półkuli południowej, obejmujące kontynent Australia, wyspę Tasmanię i inne znacznie mniejsze wyspy na Oceanach Indyjskim i Spokojnym. Stolicą kraju jest Canberra, największym miastem jest Sydney.
Jest szóstym pod względem powierzchni państwem świata i jedynym państwem na świecie obejmującym cały kontynent. Jest zamieszkiwane przez 25 mln osób, z czego 2/3 populacji mieszka w pięciu największych australijskich metropoliach.
Australia jest krajem wysoko rozwiniętym, ze społeczeństwem wielokulturowym. W porównaniu z innymi państwami wskaźnik rozwoju społecznego (uwzględniający jakość życia, opiekę zdrowotną, przeciętną długość życia, poziom wykształcenia) Australii jest bardzo wysoki. Według danych na rok 2014 znajduje się ona na 2. miejscu pod tym względem po Norwegii. Miasta australijskie są w światowej czołówce w dziedzinie życia kulturalnego.
Australia jest członkiem ONZ, Wspólnoty Narodów, G20, OECD, ANZUS, AUKUS, APEC, Pacific Islands Forum oraz WTO.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Australia, odnosząca się do kontynentu, pochodzi od określenia Terra Australis, czyli Ziemia Południowa po łacinie. W dawnej Europie wierzono, że na półkuli południowej znajduje się naprawdę duży kontynent. Ostatecznie nazwa przypadła o wiele mniejszemu, niż zakładano.
Geografia
Australia to szósty pod względem wielkości kraj świata, położony na kontynencie australijskim będącym najmniejszym spośród wszystkich kontynentów.
Najgęściej zaludnione są wschodnie i południowo-wschodnie wybrzeże.
Australia leży na półkulach południowej i wschodniej. Jest to jeden z najbardziej płaskich kontynentów ze średnią wysokością 330 m.
Obszar pustynny zajmuje powierzchnię większą niż na jakimkolwiek innym kontynencie; 2/3 powierzchni leży w klimatach suchym lub półsuchym.
Linia brzegowa Australii jest mało rozwinięta, wzdłuż całego wybrzeża o długości 19 tys. km napotkać można jedynie dwie duże zatoki: Zatokę Karpentaria i Wielką Zatokę Australijską. Najwyższy szczyt, Góra Kościuszki odkryty, zdobyty i nazwany przez Pawła Edmunda Strzeleckiego wznosi się na wysokość 2228 m n.p.m. Pod powierzchnią 22% kontynentu znajduje się Wielki Basen Artezyjski, zawierający w przybliżeniu 64 900 kilometrów sześciennych (km³) wody gruntowej.
Australijska wyłączna strefa ekonomiczna jest trzecią co do wielkości na świecie.
Historia
Odkrycie Australii
Według źródeł pierwsi ludzie pojawili się na terenie Australii pomiędzy 40, a 60 tys. lat temu. Dopiero w XVII wieku w pobliżu Australii i Nowej Zelandii pojawili się holenderscy żeglarze. Pierwszym Europejczykiem który przybił do wybrzeży Australii był Holender Willem Janszoon (1606). W latach 1642-1644 Abel Tasman odkrył Tasmanię oraz Nową Zelandię. Wyprawa ta dowiodła, że Australia stanowi odrębny masyw lądu, który można opłynąć od południa. Dodatkowo Holendrzy nadali pierwszą europejską nazwę dla nowo odkrytych ziem określając je jako Nowa Holandia. Pierwsze spostrzeżenia po przybiciu do zachodnich brzegów kontynentu sprawiły, że nowy ląd określono jako ziemię "przeklętą i jałową". Uwaga Holendrów skupiła się więc na rozbudowie bogatych kolonii w Holenderskich Indiach Wschodnich.
Okres Brytyjski
Dalsze badania nad kontynentem kontynuowane były podczas trzech wypraw Jamesa Cooka (1768-1771, 1772-1774, 1776-1778). Cook po zbadaniu południowo-wschodniego wybrzeża jako pierwszy sporządził pozytywny opis nowego kontynentu, a zbadany teren nazwał Nowa Południowa Walia. W 1776 roku Stany Zjednoczone ogłosiły niepodległość, a to sprawiło, że zainteresowanie Brytyjczyków Australią wzrosło, choć początkowo głównie w kontekście terenu na który można było zsyłać przestępców. Pierwszy transport ze skazańcami przybył do nowego kontynentu w 1788 roku i wylądował w okolicach dzisiejszego Sydney. Na początku XIX wieku żołnierze brytyjscy stali się pierwszymi posiadaczami ziemskimi, a niedługo później zaczęli do nich dołączać warunkowo zwalniani z odbywania kary pierwsi skazańcy. Rozwój kolonii sprawił, że w 1825 roku od Nowej Południowej Walii odłączyła się Tasmania, w 1829 roku Australia Zachodnia, w 1836 roku Australia Południowa, a w 1851 roku Wiktoria. W 1863 roku jako odrębną jednostkę wydzielono Terytorium Północne. W pierwszej połowie XIX wieku do przeludnionych Wysp Brytyjskich zaczęły docierać pogłoski o szybkim bogaceniu się obywateli nowej kolonii. Sprawiło to większe zainteresowanie emigracją do Australii wśród wolnych obywateli. Pierwsza wolna osada została założona w 1829 w okolicach dzisiejszego Perth. Od 1839 roku do Australii zaczęli przybywać pierwsi imigranci z Polski. W latach 1831-1840 w Australii osiedliło się około 65 tys. wolnych ludzi i ich liczba przekroczyła liczbę obywateli wywodzących się od przymusowo deportowanych skazańców. Kolejnym impulsem który przyspieszył rozwój kolonii było odkrycie złota w 1851 roku na terenie Nowej Południowej Walii.
Związek Australijski
W ostatnich latach XIX wieku podział Australii na niezależne prowincje zaczął być postrzegany jako problem dla dalszego rozwoju osadnictwa i wzrostu gospodarczego. Dochodziło wówczas do absurdalnych decyzji, jak choćby budowa sieci kolejowej o różnych rozstawach szyn w zależności od prowincji, czy też wysokie cła pomiędzy sąsiadującymi koloniami. Tendencje integracyjne były popierane zarówno przez Australijczyków jak i Brytyjczyków, w latach 1898-1899 opracowano konstytucję, którą następnie przyjęto w dwóch powszechnych referendach. Konstytucja została podpisana przez Królową Wiktorię i 1 stycznia 1901 roku powstał Związek Australijski. Stolicę nowo powstałego Związku postanowiono zbudować pomiędzy Sydney i Melbourne, ponieważ właśnie te dwa miasta najsilniej konkurowały o miano stolicy. Na potrzeby tego z Nowej Południowej Walii wydzielono Australiskie Terytorium Stołeczne i na jego terenie zbudowano dzisiejszą stolicę Canberrę.
Podczas I wojny światowej Australia walczyła u boku Wielkiej Brytanii. Korpus australijski brał m.in. udział w walkach w zachodniej Turcji i Flandrii. Po wojnie w latach 30. podczas Wielkiego Kryzysu spadające ceny pszenicy i wełny spowodowały załamanie gospodarcze państwa. Podczas II wojny światowej Brytyjskie Imperium na Dalekim Wschodzie przestało istnieć, a Wielka Brytania straciła możliwość obrony swoich australijskich kolonii przed japońską inwazją. Australijczycy zwrócili się więc o pomoc Stanów Zjednoczonych, które zgodziły się bronić suwerenności Związku Australijskiego. Po wojnie, w 1951 roku, w obliczu nowej sytuacji geopolitycznej Australia zawarła porozumienie obronne z USA oraz Nową Zelandią zwane jako Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku. Od tego czasu Australia pomagała swemu nowemu sojusznikowi podczas konfliktów w Korei oraz Wietnamie. Od 1989 roku Australia została członkiem Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku.
Demografia
31 marca 2016 populacja Australii wynosiła 24 051 400 osób.
Miasta Australii
Stolicą Australii jest Canberra. Największym miastem jest Sydney. W Australii jest pięć metropolii z liczbą ludności powyżej jednego miliona, w których mieszka łącznie ok. 16,6 mln osób (2/3 populacji Australii).
Statystyki demograficzne
Dane można znaleźć w CIA Factbook
Religia
Dane według spisu powszechnego w 2016:
brak religii – 30,1% (18,7% w 2006 roku, wzrost o 11,4%)
protestantyzm – 23,4%:
anglikanizm – 13,3%
Kościół Zjednoczony w Australii – 3,7%
kalwinizm – 2,3%
baptyzm – 1,5%
pentekostalizm – 1,1%
katolicyzm – 22,6%
chrześcijanie (nieokreśleni) – 2,6%
islam – 2,6%
buddyzm – 2,4%
prawosławie – 2,1%
hinduizm – 1,9%.
Ustrój polityczny
Australia jest członkiem Wspólnoty Narodów, zachowującym w aktach prawnych nazwę dominium. Jest to federacyjna monarchia konstytucyjna z dwuizbowym parlamentem ustanowiona konstytucją z 1900 roku (z późniejszymi zmianami); głową państwa jest król Australii (obecnie Karol III), reprezentowany przez gubernatora generalnego (obecnie David Hurley). Tytuł królowej Australii został nadany panującemu monarsze brytyjskiemu w 1971 przez parlament australijski.
Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament, wyłaniany w wyborach powszechnych: Senat o kadencji sześcioletniej, liczący 76 senatorów: po 12 przedstawicieli każdego stanu i po 2 przedstawicieli Terytorium Północnego i Australijskiego Terytorium Stołecznego (co 3 lata połowa składu jest odnawiana) oraz Izba Reprezentantów o kadencji trzyletniej, licząca 150 deputowanych, wybieranych proporcjonalnie do liczby ludności; system wyborczy do Senatu jest mieszany.
Władzę wykonawczą sprawuje rząd, formalnie pod przewodnictwem gubernatora generalnego, a faktycznie z premierem na czele, powołany przez gubernatora generalnego w imieniu króla i odpowiedzialny przed Izbą Reprezentantów; do wyłącznej kompetencji władz federalnych należą sprawy obrony, polityki zagranicznej, handlu zagranicznego i imigracji.
Prawa wyborcze (ograniczone cenzusami osiadłości) przysługują obywatelom, którzy ukończyli 18 lat. Wybory w Australii są obowiązkowe dla wszystkich obywateli, kara za nieoddanie ważnego głosu wynosi 20 dolarów australijskich. Według przepisów wyborczych obywatel zobowiązany jest oddać ważny głos. Głosowanie jest tajne.
Wymiar sprawiedliwości sprawują: Federalny Sąd Najwyższy, Sąd Federalny (sprawy gospodarcze i bankructwa), Australijski Sąd Rodzinny oraz stanowe sądy najwyższe i sądy jednostek terytorialnych.
Każdy stan ma własną konstytucję, dwuizbowy organ ustawodawczy (z wyjątkiem Queenslandu, gdzie istnieje parlament jednoizbowy) i rząd stanowy; na czele stanów stoją gubernatorzy mianowani przez monarchę brytyjskiego na wniosek rządu stanowego; stany dzielą się na hrabstwa, okręgi i miasta (z organami samorządowymi i radami municypalnymi).
Gospodarka
Australia należy do krajów rozwiniętych, gospodarkę Australii cechują daleko posunięta koncentracja produkcji oraz centralizacja kapitału. Największe organizacje produkcyjno-usługowe to: Broken Hill Proprietary (BHP), Colonial Sugar Refining, Imperial Chemical Industries, Telstra.
Dzięki ogromnym bogactwom naturalnym Australia jest jednym z największych producentów boksytu, a także należy do najpoważniejszych dostawców węgla, rudy żelaza i złota.
Gdy w 1979 roku w rejonie Kimberley odkryte zostały złoża diamentów – Australia w produkcji tych kamieni doścignęła nawet Republikę Południowej Afryki.
Grunty orne stanowią jedynie 4% terytorium Australii, z czego uprawia się 80%. Pas ziemi uprawnej ciągnie się wzdłuż zachodnich zboczy Wielkich Gór Wododziałowych. Pastwiska zajmują 60% kraju. 25% powierzchni Australii zajmują gospodarstwa hodowlane, których jest ok. 16 tysięcy, o powierzchni średnio 30 tysięcy hektarów.
Liczba owiec w Australii stanowi 12% światowego pogłowia tych zwierząt.
Australia zajmuje drugie miejsce na świecie jeśli chodzi o jakość życia, zarówno w rankingu stworzonym przez Economist Intelligence Unit, jak również w rankingu stworzonym przez OECD.
Wśród niepodległych państw, Australia zajmuje 7 miejsce na świecie w wysokości zarobków. Również poszczególne miasta Australii są wysoko notowane w rankingach. Wśród największych miast świata, Sydney zajęło 6 miejsce na świecie z zarobkami w wysokości 3599 dolarów USD miesięcznie, natomiast Melbourne zajęło 9 miejsce na świecie z zarobkami w wysokości 3181 dolarów USD miesięcznie (2019).
Siły zbrojne
Australia w składzie swoich sił zbrojnych posiada siły lądowe (Australian Army), marynarkę wojenną (Royal Australian Navy) oraz siły powietrzne (Royal Australian Air Force). Wojska australijskie liczą 58,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 25,7 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2019) australijskie siły zbrojne stanowią 19. siłę militarną na świecie. W 2017 roku, roczny budżet na obronność wyniósł 27,5 mld dolarów (2,0% PKB), co jest 13 wynikiem na świecie.
Australia jest członkiem ONZ oraz kilku innych paktów dotyczących bezpieczeństwa państwa, głównie pomiędzy innymi głównymi państwami anglosaskimi:
AUSCANNZUKUS, porozumienie Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii dotyczące zasad współpracy marynarki wojennej tych państw na poziomie dowodzenia, kontroli, komunikacji i komputerów
, sojusz wywiadów Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii. Zobacz też: Sojusz Pięciorga Oczu i Echelon
, nieformalne forum poświęcone kwestiom polityki celnej i zarządzania granicami Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii
, konferencja władz imigracyjnych Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii, współpracujących ze sobą w celu poprawy integralności, bezpieczeństwa i wydajności swoich służb imigracyjnych i granicznych
, program mający na celu optymalizację interoperacyjności i standaryzację szkolenia i wyposażenia pomiędzy siłami zbrojnymi Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii
Paktu Bezpieczeństwa Pacyfiku ANZUS, pakt militarny Australii, Stanów Zjednoczonych i Nowej Zelandii
AUKUS, pakt o współpracy militarnej (podpisany 15 września 2021 roku) pomiędzy Australią, Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Jednym z kluczowych elementów nowej współpracy ma być zakup przez Australię okrętów podwodnych o napędzie atomowym, taktycznych pocisków manewrujących średniego zasięgu BGM-109 Tomahawk dla swoich niszczycieli typu Hobart oraz taktycznych lotniczych pocisków manewrujących o obniżonej wykrywalności AGM-158B JASSM-ER dla swoich myśliwców F/A-18 i F-35.
Transport
Przecinający nizinę Nullarbor trakt kolejowy jest najdłuższym zbudowanym w linii prostej traktem kolejowym na świecie. Kolej kursuje między południową a zachodnią Australią.
Kultura
Pierwsze amatorskie przedstawienia teatralne odbywały się w teatrach więziennych. Pierwszy teatr w kraju powstał w Sydney (1830) i nazywał się Theatre Royal.
Kuchnia australijska
W kuchni australijskiej nie należy zapominać o tradycyjnej kuchni rdzennej ludności, tzn. o kuchni Aborygenów, której można spróbować w głębi lądu w rezerwatach. Kuchnia ta nawet otrzymała własną nazwę: Bush tucker food. Do składników tej kuchni zaliczyć można:
Zioła, korzenie, nasiona, serca palmowe czy też owoce jak np. quandong
Kangury (np. w formie steku z sosem z owoców quandong), węże, jaszczurki, żółwie i strusie w formie np. filetów
Insekty i wszelkiej maści larwy owadów bogate w białko
Media
Pierwszą australijską gazetą była „Sydney Gazette and the News South Wales Advertiser” (wydawana w latach 1803–1842). Główne dzienniki i czasopisma są w rękach korporacji prasowych takich jak: „Sydney News Ltd.” i „The Herald Sun”. W Australii ukazuje się 3 tys. gazet. Największe dzienniki to: „The Herald Sun” (założony w 1840, nakład 558 800 egzemplarzy) i „The Daily Telegraph” (założony w 1879, nakład 442 tys. egzemplarzy). Wśród czasopism kobiecych przewodzi „Australian Women’s Weekly” (założony w 1933, nakład 1230 tys. egzemplarzy). Agencje prasowe: „Australian Agency Press” (AAP, założona w 1935 w Melbourne, obecna centrala w Sydney) i „Australian United Press Ltd.” (AUP).
Radio Australijskie rozpoczęło nadawanie 13 listopada 1923, a telewizja 1 listopada 1956. Działają telewizja i radio państwowe oraz stacje komercyjne, etniczne i środowiskowe. Media publiczne nadzoruje Australian Broadcasting Corporation (ABC), jest finansowana przez państwo (abonament zniesiono w 1974 r.). Istnieje jeden państwowy nadawca telewizyjny i 4 stacje radiowe. W Australii nadaje około 50 komercyjnych stacji telewizyjnych i około 140 radiowych.
Zobacz też
Australia (kontynent)
Podział administracyjny Australii
Oświata w Australii
Fauna Australii
Flora Australii
Parki narodowe w Australii
Egzonimy Australii
Państwa Australii i Oceanii
Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Australii
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Australii
Państwa w Australii i Oceanii
Dawne terytoria zależne Wielkiej Brytanii
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych |
158 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rijad | Rijad | Rijad (arab. الرياض, Ar-Riyāḍ) – stolica Arabii Saudyjskiej położona w środkowej części kraju, u wschodniego podnóża gór Dżabal Tuwajk, siedziba administracyjna prowincji Rijad. W 2010 roku miasto liczyło ok. 5,2 mln mieszkańców.
Nazwa
Nazwa Rijad pochodzi od arabskiego słowa الرياض (), które oznacza "miejsce ogrodów i drzew". Dzięki pobliskiemu sąsiedztwu licznych uedów, okolice Rijadu od czasów antycznych były żyznym obszarem, ulokowanym w samym sercu pustynnego Półwyspu Arabskiego.
Geografia
Położenie
Rijad leży na pustyni u wschodniego podnóża gór Dżabal Tuwajk.
Klimat
Znajduje się w strefie ciepłego pustynnego klimatu (klasyfikacja Köppena: BWh). Miasto doznaje burz piaskowych.
Podział administracyjny
Rijad dzieli się na 17 dzielnic:
Demografia
Kultura
Muzeum Narodowe Arabii Saudyjskiej
Sport
Najsławniejszymi klubami piłkarskimi w Rijadzie są Al-Hilal i An-Nassr.
Transport
Około 25 kilometrów od centrum znajduje się Międzynarodowe Lotnisko Króla Chalida obsługujące 17 milionów pasażerów rocznie.
W mieście budowane jest metro.
Polonia
Stowarzyszenie Arabia Felix w Rijadzie.
Miasta partnerskie
Paryż, Francja
Acapulco, Meksyk
Charlotte, Stany Zjednoczone
Singapur, Singapur
Przypisy
Miasta w prowincji Rijad
Stolice państw w Azji |
159 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Argentyna | Argentyna | Argentyna (hiszp. Argentina, ), oficjalnie Republika Argentyńska (hiszp. República Argentina, wym. ) – państwo w Ameryce Południowej, w południowo-wschodniej części kontynentu, nad Oceanem Atlantyckim. Graniczy z Chile na zachodzie, Boliwią i Paragwajem na północy, Brazylią i Urugwajem na północnym wschodzie. Nazwa „Argentyna” pochodzi od łacińskiego argentum (srebro, plata po hiszpańsku) i jest związana z legendą o górach pełnych srebra, która była powszechna pośród pierwszych europejskich odkrywców Niziny La Platy.
Argentyna zajmuje jedno z najwyższych miejsc w rankingach wskaźnika rozwoju społecznego, PKB per capita i jakości życia pośród krajów Ameryki Łacińskiej. Według statystyk Banku Światowego argentyński produkt krajowy brutto zajmuje 21. miejsce na świecie, a według Międzynarodowego Funduszu Walutowego, biorąc pod uwagę parytet siły nabywczej, argentyńska ekonomia zajmuje 25. miejsce na świecie. Argentyna jest członkiem założycielem Unii Narodów Południowoamerykańskich oraz Mercosur, a także członkiem Organizacji Państw Iberoamerykańskich, Banku Światowego, Światowej Organizacji Handlu. Oprócz tego jest również jednym z trzech krajów Ameryki Łacińskiej wchodzących w skład grupy G20. Według analityków kraj ten zaklasyfikowany jest do rynków wschodzących, ze względu na wielkość, wysoki wzrost gospodarczy, poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych czy eksport w całości wytworzonych usług i towarów. Jest uznawana jako lokalne mocarstwo z bardzo wysokim wskaźnikiem rozwoju społecznego.
Pod względem wielkości Argentyna jest drugim państwem w Ameryce Południowej i ósmym na świecie. Biorąc pod uwagę terytoria, gdzie Argentyna faktycznie sprawuje władzę, jej powierzchnia wynosi 2 780 400 km². Jednakże biorąc pod uwagę także terytoria sporne, do których Argentyna rości pretensje: Falklandy/Malwiny, Georgię Południową, Sandwich Południowy, Islas Aurora wraz z Orkadami Południowymi, Szetlandami Południowymi oraz z częścią Antarktydy zwaną Antarktydą Argentyńską (na mocy traktatu antarktycznego roszczenia te są zamrożone, ale nie anulowane), łączna powierzchnia kraju wynosi 3 761 274 km². To plasowałoby Argentynę jako siódme pod względem wielkości państwo świata.
Ślady pierwszych osadników na terenie dzisiejszej Argentyny sięgają paleolitu. Hiszpańska kolonizacja rozpoczęła się w 1512 roku. W jej wyniku w 1776 roku powstało Wicekrólestwo La Platy, które było częścią hiszpańskiego imperium kolonialnego. 25 maja 1810 roku Argentyna uzyskała de facto niepodległość po odsunięciu ostatniego hiszpańskiego gubernatora i ogłoszeniu Pierwszego Zgromadzenia Narodowego zwanego również Primera Junta. 9 lipca 1816 roku Argentyna formalnie ogłosiła niepodległość w San Miguel de Tucumán. W XIX wieku w Argentynie miały miejsce liczne wojny domowe, które zakończyły się reorganizacją państwa i utworzeniem federacji ze stolicą w Buenos Aires. W drugiej połowie XIX wieku miała miejsce wielka fala emigracji z Europy do Argentyny, która na zawsze wpłynęła na argentyńską kulturę i demografię. Również w tym czasie w Argentynie miał miejsce stabilny wzrost gospodarczy, dzięki któremu na początku XX wieku Argentyna była siódmym krajem na świecie pod względem rozwoju gospodarczego. Mimo tak dużego sukcesu ekonomicznego, po 1930 roku w Argentynie doszło do serii zamachów stanu, które zakończyły się wprowadzeniem demokracji w 1983 roku. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w Argentynie doszło do poważnego kryzysu finansowego, przez co teraz znajduje się ona w kręgu krajów rozwijających się.
Pochodzenie nazwy
Pochodzenie nazwy Argentyna jest związane z legendą o Sierra de la Plata (Srebrne Góry), rozpowszechnioną pomiędzy tak hiszpańskimi, jak portugalskimi konkwistadorami. Ci ostatni, z Brazylii – w poszukiwaniu srebra – prowadzili ekspansję w kierunkach południowym i zachodnim, łamiąc Traktat z Tordesillas. Oni to właśnie, nazwali wielkie estuarium Río de la Plata, odkryte w 1502 r. przez ekspedycję, w której brał udział Amerigo Vespucci. Później, w 1516 r., dotarł do niego Juan Díaz de Solís; nazwał je Mar Dulce (Morze Świeżej Wody, Morze Rześkie).
Termin Argentyna, z łaciny argentum (srebro), pojawia się pierwszy raz na mapie weneckiej z 1536. Nazwa Argentyna stała się popularna również z powodu wiersza opublikowanego w 1602 roku przez Hiszpana Martina del Barco Centenera, zatytułowanego La Argentina, w którym opisane są region Río de la Plata i założenie miasta Buenos Aires. Nazwa ta pojawia się ponownie w 1612 w dziele La Argentina manuscrita Kreola Ruya Díaza de Guzmán.
Jeszcze pod koniec XVIII wieku słowo to było używane powszechnie dla określenia wszystkiego związanego z Río de la Plata, jego doliną, terytorium i ludnością (Dolina la Platy). Na początku odnosiło się do mieszkańców pochodzenia europejskiego urodzonych w tym regionie, później rozszerzyło swe znaczenie na Hiszpanów osiadłych tutaj na stałe.
Primera Junta rządu użyła nazwy Provincias Unidas del Río de la Plata (Zjednoczone Prowincje Rio de La Plata), co zostało przyjęte także przez następne rządy, aż do Kongresu z Tucumán, który proklamował niepodległość Provincias Unidas en Sud América (Zjednoczonych Prowincji w Ameryce Południowej). Nazwa ta została utrzymana w Konstytucji z 1819.
Konstytucja z 24 grudnia 1826 użyła nazwy República Argentina (Republika Argentyńska).
Podczas rządów Juana Manuela de Rosas pozostawały w użyciu między innymi następujące nazwy: Confederación Argentina (Konfederacja Argentyńska), Estados Unidos de la República Argentina (Stany Zjednoczone Republiki Argentyńskiej), República de la Confederación Argentina (Republika Konfederacji Argentyńskiej) i Federación Argentina (Federacja Argentyńska).
Historia
Czasy kolonialne i początki niepodległości
Przed przybyciem Europejczyków w 1516 r. terenami obecnej Argentyny władali Indianie. W 1536 Hiszpan Pedro de Mendoza założył Buenos Aires. Do 1776 r. ziemie te leżały w obrębie wicekrólestwa Peru, a następnie weszły w skład wydzielonego wicekrólestwa La Platy ze stolicą w Buenos Aires. W 1806 r. Buenos Aires zostało zaatakowane przez flotę brytyjską. Najeźdźcy zdobyli miasto, jednakże wkrótce zostali pokonani przez armię obywatelską.
W 1810 r. antyhiszpańskie powstanie Kreolów obaliło wicekróla. Odtąd 25 maja obchodzone jest święto narodowe – na cześć rewolucji z 1810 r. W walkach, w których w latach 1814–1815 siłami argentyńskimi dowodził generał José de San Martín, wojska hiszpańskie zostały wyparte z kraju. 9 lipca 1816 r. kongres przedstawicieli prowincji proklamował w San Miguel de Tucumán niepodległość Zjednoczonych Prowincji La Plata. Rocznice tego dnia są obchodzone jako święto niepodległości.
W latach 1835–1852 władzę dyktatorską w Argentynie sprawował generał Juan Manuel de Rosas, obalony w wyniku przewrotu generała Justo Urquizy, który, po wprowadzeniu w 1853 r. systemu federalnego, został w 1854 r. pierwszym prezydentem Konfederacji La Platy. Tymczasową stolicą było Buenos Aires.
W latach 1878–1881 wojska argentyńskie, dowodzone przez generała Julio Argentino Roca, włączyły do Argentyny wschodnią Patagonię. Zachodnią część regionu anektowało Chile w porozumieniu z Argentyną na mocy traktatu z Buenos Aires (1881 rok).
Początek XX wieku
W XX wieku miały miejsce liczne wojskowe zamachy stanu. Kraj tkwił w permanentnym kryzysie polityczno-gospodarczym. Po zakończeniu I wojny światowej doszło do serii wystąpień rewolucyjnych. W styczniu 1919 roku w stolicy wybuchły zamieszki, które do historii przeszły jako Tragiczny Tydzień. Zamieszki wywołali pracownicy wywodzący się z kręgów związków o profilu anarchistycznym i komunistycznym. Rząd do stłumienia zamieszek wykorzystał policję i wojsko. W tym samym roku na prowincji wybuchł konflikt zwany jako La Forestal, który rozegrał się między pracownikami a właścicielami brytyjskich firm. Również w tym konflikcie rząd zainterweniował poprzez użycie wojska.
W latach 20. do władzy dochodzi Radykalna Unia Obywatelska na czele z prezydentem Hipólitem Yrigoyenem. Jako przedstawiciel interesów polityczno-społecznych klas średnich prezydent realizował reformy społeczne i podejmował działania w celu umocnienia władzy centralnej kosztem władz lokalnych. Za pierwszej kadencji wprowadził wiele liberalnych reform i metodycznie przestrzegał konstytucji, rezygnując ze stanowiska w 1922. Podczas drugiej kadencji zrezygnował z dawnego radykalizmu, a kręgi militarne uzyskały silne poparcie społeczne, które Yrigoyen utracił na skutek brutalnego prześladowania ruchów strajkowych i światowego kryzysu finansowego. Coraz bardziej niepopularny prezydent obalony został przez wojskowy zamach stanu, na czele którego stanął José Félix Uriburu.
Po krótkich rządach wojska w 1938 roku prezydentem został Ramón Castillo, będący kandydatem konserwatystów. Castillo nie cieszył się popularnością rodaków, a do władzy doszedł na skutek fałszerstw wyborczych. Rząd konserwatystów został obalony przez wojsko w 1943 roku. Przywódcą puczu i tymczasowym prezydentem został Arturo Rawson Corvalán, któremu jednak wkrótce władzę odebrali pozostali uczestnicy spisku. Kolejnym prezydentem z ramienia junty został Pedro Ramírez. W obozie wojskowych cały czas trwała walka o władzę. Pretekstem do kolejnego puczu była sytuacja ze stycznia 1944 roku, gdy Ramírez zawiesił stosunki dyplomatyczne z mocarstwami Osi. Został on wówczas obalony na rzecz generała Eldemiro Farrella. W marcu 1945 roku Argentyna dołączyła do koalicji alianckiej. Dużą popularność w rządzie wojskowych zdobył Juan Perón. Perón wziął udział w wyborach prezydenckich z 1945 roku, w których wystartował jako kandydat założonej przez siebie Partii Pracy.
Pierwszy okres rządów Juana Peróna
Perón w wyborach z 1945 roku pokonał kandydata wystawionego przez koalicję centrystów z Radykalnej Unii Obywatelskiej, Komunistycznej Partii Argentyny, najbardziej konserwatywnej frakcji Narodowej Partii Autonomistycznej i Partii Socjalistycznej. Prezydentem nominowany został w 1946 roku. Uniknął on uwikłania kraju w zimną wojnę i zrezygnował z wyboru pomiędzy kapitalizmem i socjalizmem. Doradcom ekonomicznym polecił opracowanie planu pięcioletniego. Chcąc uniezależnić gospodarkę argentyńską od wpływów zachodnich, znacjonalizował koleje należące głównie do firm brytyjskich i francuskich. Reformy doprowadziły do wzrostu płac realnych o około 35% do roku 1949, a dochodu krajowego z 40 do 49 procent. Zabezpieczeniami społecznymi objęto niemal wszystkich robotników, a opieka zdrowotna stała się powszechna dla wszystkich obywateli.
W rządzie Peróna znalazło się miejsce zarówno dla bogatych przemysłowców, jak i socjalistów. Prezydent zachęcał związki zawodowe do wywoływania strajków przeciwko pracodawcom, którzy niechętnie przyznawali pracownikom przywileje. Strajki pozwoliły rządowi na dokonanie reformy prawa pracy, jednakże na trwałe nastawiły przeciwko peronistom przedstawicieli dużych przedsiębiorstw. Związki zawodowe przybrały na liczebności z 500 tysięcy do ponad 2 milionów w roku 1950. Na liczebności zyskał przede wszystkim properonistowski CGT, który stał się największym związkiem w kraju. W trakcie pierwszej kadencji prezydenta Partia Pracy przekształciła się w ugrupowanie o nazwie Partia Justycjalistyczna.
Rząd przywrócił stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Polityka odnowienia relacji z ZSRR wraz z próbami uzyskania suwerenności gospodarczej spotkały się z oporem USA. Wprowadziły one antyargentyńskie embargo. USA chciały w ten sposób uchronić swoje inwestycje komercyjne w przemyśle naftowym. Rząd USA widział w działaniach rządu Argentyny próbę budowy komunizmu w Ameryce. Rząd argentyński, w obawie o kondycję gospodarki, wynegocjował z amerykańskim ambasadorem uwolnienie argentyńskich aktywów USA w zamian za preferencyjne traktowanie towarów amerykańskich. Perón jako zwolennik zaangażowania odmówił przystąpienia kraju do GATT i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W okresie jego rządów Argentyna przyjmowała licznie uciekających z Europy funkcjonariuszy państw faszystowskich, szczególnie naukowców, których doświadczenia miały pomóc m.in. we wprowadzeniu w Argentynie europejskich technologii i rozwoju naukowym państwa. Jednocześnie umożliwił Żydom awans społeczny, zezwolił na pełnienie przez nich funkcji politycznych oraz nie sprzeciwiał się żydowskiej imigracji do Argentyny.
W 1951 roku Perón ponownie został wybrany na prezydenta kraju, zyskując ponad 60% głosów. Druga kadencja rozpoczęła się dla rządu niekorzystnie ze względu na suszę, która w tym czasie ogarnęła region i wywołała kryzys gospodarczy. Napięta sytuacja doprowadziła do coraz ostrzejszej rywalizacji między rządem a konserwatywną i lewicową opozycją. Perón próbował pozbawić opozycję dostępu do mediów, a dzienniki opozycji zostały zamknięte lub wywłaszczone. Doszło do przypadków bezpośrednich represji. Rząd popadł w konflikt z Kościołem, m.in. w związku z legalizacją rozwodów i prostytucji. Na skutek coraz częstszych kryzysów doszło do rozłamu w łonie samych peronistów. W czerwcu 1955 roku doszło do nieudanej próby zamachu stanu. Trzy miesiące później doszło do kolejnego puczu, który zakończył się sukcesem. Został on określony przez organizatorów jako Revolucion Libertadora, czyli rewolucja wyzwoleńcza. Organizatorami puczu byli nacjonalistycznie i katolicko nastawieni oficerowie wojska – Eduardo Lonardi, Pedro Eugenio Aramburu i Isaac Rojas. Centrum antyrządowego puczu była Kordoba. Perónowi udało się uciec z kraju samolotem. Udał się wówczas do Wenezueli, a następnie do Hiszpanii rządzonej przez gen. Francisco Franco.
Okres poperonistowski
Władzę do lat 70. objęły kręgi związane z konserwatystami i elitami ziemiańskimi. Kryzys gospodarczy związany z przewrotem doprowadził do wzrostu ceny dolara z czterech do trzydziestu pesos oraz pięciokrotnego wzrostu cen produktów. Na czele reżimu argentyńskiego stanął Pedro Eugenio Aramburu, który zdelegalizował organizacje peronistowskie. W odpowiedzi na represje antyperonistowskie, grupa wojskowych o poglądach centrowych i peronistowskich zorganizowała próbę zamachu stanu, która odbyła się w czerwcu 1956 roku. Puczyści na czele z generałem Juanem José Valle zostali schwytani, a 27 organizatorów buntu zostało straconych.
W 1958 roku odbyły się wybory prezydenckie, w których wygrał umiarkowany Arturo Frondizi, będący kandydatem rozłamowców z Radykalnej Unii Obywatelskiej. Frondizi nie zrealizował obiecywanego przed wyborami programu przywrócenia swobód demokratycznych w kraju. Po wyborach z 1962 roku Frondizi został zmuszony do rezygnacji przez wojskowych.
Kolejnym prezydentem wybranym w wyborach został Arturo Umberto Illia, który został odsunięty od władzy przez Unię Ludową w 1965 roku. W połowie lat 60. doszło do odrodzenia rządów dyktatorskich. Tym razem na ich czele stanął Juan Carlos Onganía, który prowadził politykę represji wobec ruchu pracowniczego. W maju 1969 roku doszło do antyrządowego powstania Cordobazo, inspirowanego wydarzeniami we Francji w maju 1968 roku. Z wydarzeniami z Kordoby zbiegły się zamieszki studenckie w Rosario (Rosariazo). W latach 60. zaczęły mnożyć się organizacje partyzanckie i paramilitarne, tj. Montoneros, będące grupami lewicowo-nacjonalistycznych peronistów. Na liczebności zyskały także faszyzujący Nacjonalistyczny Ruchu Tacuara (z czasem wielu jego członków pod wpływem rewolucji kubańskiej zbliżyło się do marksizmu) oraz Rewolucyjna Armia Ludu.
W 1973 roku do wyborów dopuszczono peronistów. 25 maja urząd prezydenta kraju objął lewicowy peronista Héctor José Cámpora zwany przez sympatyków ruchu jako El Tío, czyli wujek, ustąpił on jednak w celu umożliwienia Perónowi powrotu do władzy i zorganizował kolejne wybory w październiku 1973. W trakcie krótkich rządów udzielił on amnestii dla więźniów politycznych, sprzeciwiał się wpływom prawicowych peronistów oraz zmienił kurs polityki zagranicznej Argentyny poprzez wsparcie rządu kubańskiego w walce z amerykańskim embargiem. Perón powrócił do Argentyny w czerwcu 1973. Na lotnisku witały go trzy miliony ludzi. Powitanie przywódcy stało się obiektem zamachu terrorystycznego w wyniku którego zginęło 13 zwolenników prezydenta, a 365 zostało rannych. Za zamach odpowiedzialne były grupy skrajnej prawicy.
Drugie rządy Peróna i prezydentura Izabelity
Wybory w październiku 1973 okazały się sukcesem Peróna, który uzyskał 62% głosów i został po raz trzeci wybrany na prezydenta Argentyny. Wiceprezydentem została jego trzecia żona, Isabel Martínez de Perón, zwana Izabelitą. W trakcie krótkiej kadencji prezydenta doszło do poprawy sytuacji gospodarczej. Prezydent ponownie zastosował interwencyjną politykę społeczną i gospodarczą, podobną do tej prowadzonej w latach 40. Przeprowadził nacjonalizację banków i przedsiębiorstw innych branż oraz wprowadził ograniczenia na zagraniczne inwestycje. Ożywienie gospodarcze zaprzepaścił kryzys naftowy, który zmusił rząd do polityki oszczędności oraz doprowadził do gwałtownego wzrostu inflacji.
Krótki okres na urzędzie prezydenta naznaczyły walki wśród jego zwolenników i gwałtowny wzrost terroryzmu, za który w części odpowiadali lewicowi i skrajnie prawicowi peroniści. Kryzys ten spowodowany był represjami wobec lewicy ze strony czołowych postaci CGT, części sił zbrojnych oraz radykałów prawicowych w szeregach Partii Justycjalistycznej, a zwłaszcza faszyzującego doradcy prezydenta, José Lópeza Regi. López Rega został awansowany do roli ministra opieki społecznej. W praktyce jego pozycja zwiększyła się poza kompetencje ministra. Rega utworzył Triple A, czyli Antykomunistyczny Sojusz Argentyński, pełniący funkcję organizacji terrorystycznej, która eliminowała w fizyczny sposób lewicową oraz umiarkowaną opozycję.
25 września doszło do rozłamu między Perónem a lewicą. Przyczyną było zabójstwo umiarkowanie konserwatywnego sekretarza generalnego CGT, José Ignacio Rucciego, który zginął w zasadzce, o której zorganizowanie oskarżono lewicowych bojowników. Sprawcy zabójstwa nie zostali wykryci, a sprawa do dzisiaj pozostaje nierozwiązana. Po zabójstwie sekretarza generalnego Perón wykorzystał Lópeza Rege do eliminacji lewicowej opozycji. Represje ze strony prawicowych peronistów i rządu tylko zmobilizowały siły lewicowe, które przystąpiły do ofensywy. Rewolucyjna Armia Ludu rozpoczęła regularną kampanię antyrządową – 19 stycznia dokonała ataku na koszary w Azul w prowincji Buenos Aires oraz wywołała zbrojne powstanie w wiejskim regionie Tucuman. 1 lipca 1974 roku prezydent zmarł w wyniku choroby.
Następczynią Peróna na urzędzie prezydenta została Izabelita. Zwiększyła ona wpływy skrajnej prawicy skupionej wokół Lópeza Regi, co tylko zwiększyło terror wobec opozycji i w konsekwencji zwiększyła nasilenie lewicowej rebelii. W 1976 roku Isabela Peron została obalona przez wojsko, na czele którego stanął Jorge Rafael Videla.
Okresy junty i powrotu do demokracji
Swoją formę rządów wojskowi nazwali Proceso de Reorganización Nacional (Narodowy Proces Reorganizacji). Pod rządami Videli wojsko otrzymało szerokie uprawnienia, w tym prawo do aresztowania, zatrzymywania, torturowania, a nawet zabijania politycznych przeciwników. W wyniku tego naruszanie praw człowieka było w Argentynie na porządku dziennym. Ofiarami terroru padali zarówno partyzanci oraz ludzie podejrzani o wrogość wobec reżimu. 16 września 1976 roku doszło do tzw. nocy ołówków. Porwano wówczas grupkę młodzieży protestującą przeciwko podwyżce biletów uczniowskich. Część z porwanych w wieku od 16 do 18 lat zaginęła. Całość terroru wobec opozycji określana jest jako brudna wojna. Szwadrony śmierci wspólnie z innymi dyktaturami Ameryki Południowej wzięły udział w operacji Kondor.
W 1983, po rządach junty w latach 1976–1982, skompromitowanej przegraną wojną z Wielką Brytanią o sporne Falklandy (wojna o Falklandy-Malwiny) przywrócono demokrację i przestrzeganie praw człowieka. Na czele kraju stanął Raúl Alfonsín.
W wyniku wyborów w 1989 r. prezydentem został peronista Carlos Saúl Menem (ponownie wybrany w 1995). Realizował on liberalny, wolnorynkowy program ekonomiczny, zmierzający do ustabilizowania gospodarki. Prowadził też politykę zbliżenia do USA i Wielkiej Brytanii, z którą w 1990 r. Argentyna wznowiła stosunki dyplomatyczne. W 1998 r. miała miejsce pierwsza od czasu kryzysu wizyta argentyńskiego prezydenta w Londynie. W 1991 r., po kolejnym buncie wojskowych, wszyscy skazani 5 lat wcześniej generałowie zostali ułaskawieni.
Kryzys finansowy i sytuacja polityczna w latach 1999–2002
W grudniu 1999 prezydentem Argentyny został Fernando de la Rúa, startujący z ramienia Radykalnej Unii Obywatelskiej. Zastąpił on Carlosa Menema, najdłużej rządzącego w historii Argentyny szefa państwa. Jego działania mające na celu redukcję deficytu i długu publicznego były oparte na cięciach w sektorze publicznym. W 2001 roku ministrem gospodarki został były minister z czasów prezydenta Carlosa Menema, Domingo Cavallo. Krótko po objęciu urzędu ogłosił on zamrożenie depozytów bankowych w celu uniknięcia paniki bankowej, co wywołało falę protestów i przyczyniło się do dymisji prezydenta de la Rúa 20 grudnia 2001 roku.
W ciągu dwóch tygodni rządy sprawowało kilku prezydentów, w tym przez krótki okres Adolfo Rodríguez Saá, który ogłosił niewypłacalność państwa i ogłosił tymczasowe wstrzymanie spłaty długu zagranicznego.
2 stycznia 2002 roku parlament wybrał Eduardo Duhalde z Partii Justycjalistycznej jako tymczasowego prezydenta. Jego rząd zdewaluował peso o 200%, kończąc tym samym sztucznie ustalony kurs wymiany pomiędzy peso i dolarem. Państwo przybrało nową politykę, która opierała się na industrializacji. Celami były zmniejszenie importu oraz zwiększenie eksportu i nadwyżki budżetowej. W efekcie pod koniec 2002 roku stan gospodarki zaczął się stabilizować. W tym czasie ubóstwo dotknęło 56% populacji, a bezrobocie sięgnęło 26%.
Prezydentura Néstora Kirchnera
W 2003 na prezydenta Argentyny wybrano Néstora Kirchnera z ramienia Frontu na rzecz Zwycięstwa. Zreformował on działanie Sądu Najwyższego i pozwolił na ponowne rozpatrzenie spraw o naruszenie praw człowieka z czasów dyktatury. W polityce zagranicznej sprzeciwiał się on powstaniu Strefy Wolnego Handlu Obu Ameryk, co doprowadziło do porzucenia planów utworzenia takiej strefy.
Od strony gospodarczej Néstor Kirchner rozpoczął spłacanie argentyńskiego długu w Międzynarodowym Funduszu Walutowym i innych długów zewnętrznych. Rozpoczął też nacjonalizację części przedsiębiorstw. Argentyna doświadczyła znacznego wzrostu gospodarczego i spadku bezrobocia. Reaktywowano sektory rolniczy, metalurgiczny, petrochemiczny i budowlany. W wyniku inflacji, która towarzyszyła odbudowie gospodarczej, związki zawodowe rozpoczęły negocjacje mające na celu zwiększenie płac. Rząd obniżył wydatki na pomoc wprowadzoną w 2002 roku, zwiększając wydatki na ubezpieczenia społeczne.
Prezydentura Christiny Fernández de Kirchner
28 października 2007 wybory prezydenckie wygrała Cristina Fernández de Kirchner, zdobywając 44,9% głosów. Jest drugą kobietą po Isabel Perón (1974–1976) na tym stanowisku, jednak pierwszą wybraną w wyniku wyborów powszechnych. Jej przeciwnikiem był radykalny Julio Cobos. Fernández de Kirchner zapoczątkowała tworzenie Unii Narodów Południowoamerykańskich, której jako pierwszy przewodniczył jej mąż, Néstor Kirchner. Założyła ona także Ministerstwo Nauki, Technologii i Innowacji, znacjonalizowała fundusze emerytalne oraz Aerolíneas Argentinas, utworzyła fundusz pomocy dla bezrobotnych, dopuściła do zalegalizowania związków partnerskich i zastąpienia prawa o mediach z czasów Videla nowym. W tym czasie doszło również do konfliktu ze sektorem rolniczym, który poskutkował masowymi protestami przeciwko podniesieniu podatku na eksport soi oraz słonecznika.
W wyborach prezydenckich z 23 października 2011 roku Cristina Fernández de Kirchner została wybrana na drugą kadencję z poparciem 54% wyborców. Jej oponentem podczas kampanii prezydenckiej był Amado Boudou. Podczas drugiej kadencji Fernández de Kirchner przywróciła we władanie skarbu państwa 51% argentyńskiego koncernu naftowego YPF. Dopuściła też do uchwalenia prawa o wolności identyfikacji seksualnej. Wtedy też w całej Argentynie doszło do manifestacji ulicznych, zwanych „N8”, przeciwko rządom prezydentki. Manifestacje zostały zapoczątkowane na portalach społecznościowych.
Według danych Banku Światowego, Ameryka Łacińska wraz z Argentyną przeszła znaczną zmianę pod względem struktury społeczeństwa na początku XXI wieku. Charakteryzuje się ona zmniejszeniem poziomu ubóstwa i zwiększeniem liczby ludzi budujących klasę średnią. W przypadku Argentyny, według danych Banku Światowego, pomiędzy 2003 i 2009 rokiem klasa średnia powiększyła się z 9,3 miliona do 18,6 miliona (co stanowi 45% całej populacji).
Geografia
Krainy geograficzne Argentyny
Argentyna zajmuje południową część kontynentu południowoamerykańskiego od Atlantyku na wschodzie po graniczne Andy na zachodzie. Państwo z północy na południe ma 3700 km, a ze wschodu na zachód (w najszerszym miejscu) 1400 km.
W Andach wyróżnia się dwa główne pasma: Kordylierę Zachodnią i Andy Patagońskie. Są to góry o ostrej rzeźbie ukształtowanej przez lodowce, a jednocześnie obszar aktywny sejsmicznie. W Kordylierze Zachodniej wznosi się najwyższy szczyt Ameryki Południowej, Aconcagua (6959 m n.p.m.). W Andach Patagońskich znajdują się liczne lodowce. Środkowa część tego pogórza to Cuyo.
Północno-zachodnią część Argentyny zajmuje śródgórski płaskowyż Puna de Atacama. Wznosi się on średnio na 3800 m n.p.m. Otaczają go 6-tysięczne wzniesienia wulkaniczne. Jest to teren pustynny i kamienisty. Występują tu także solniska i salares – okresowe słone jeziora.
W północno-wschodniej części kraju rozciąga się rozległa dolina trzech wielkich rzek, Paragwaju, Parany i Urugwaju, zwana Niziną La Platy. Część zachodnia tego obszaru to Gran Chaco, równina lessowa z ciernistymi zaroślami sawanny. Wschodnią część regionu stanowi Międzyrzecze, zwane również Mezopotamią Argentyńską. Rozpościera się ona między rzekami Paraną i Urugwajem. Północną granicę wyznacza rzeka Iguazu z uznawanymi za najpiękniejsze na świecie wodospadami (Wodospady Iguaçu, z hiszp. Cataractas del Iguazú).
Środkową i północno-zachodnią część Argentyny stanowi nizinna i żyzna Pampa, która od południa sąsiaduje z miejscami pofałdowanym, bogatym w ropę, płaskowyżem Patagonii. Jest to lessowa równina, stanowiąca najważniejszy obszar rolniczy kraju.
W części południowej wznoszą się izolowane pasma gór Ventana, a na północnym wschodzie góry. Dalej na południe jest subpolarna Ziemia Ognista. Najdalej na południe położoną krainą geograficzną Argentyny jest Wyżyna Patagońska. Jest to skalisty i suchy płaskowyż o charakterze półpustyni. Porozcinany jest głębokimi dolinami rzek. Dochodząc do oceanu atlantyckiego wyżyna tworzy wysokie, skaliste wybrzeże klifowe z licznymi zatokami.
Długość granic lądowych: 9665 km
Chile 5150 km
Paragwaj 1880 km
Brazylia 1224 km
Boliwia 832 km
Urugwaj 579 km
Długość wybrzeża: 4989 km
Najwyższy punkt: Aconcagua 6962 m n.p.m.
Najniższy punkt: Laguna del Carbón w Santa Cruz, 105 m p.p.m.
Największą rzeką jest Parana, która z rzeką Urugwaj tworzy estuarium La Platy.
Klimat
Klimat Argentyny jest bardzo zróżnicowany: od podzwrotnikowego morskiego na północnym wschodzie, przez podzwrotnikowy kontynentalny i umiarkowany ciepły bardziej na południu, po subpolarny na Ziemi Ognistej. Warunki pogodowe są zależne od regionu tego kraju. Na północy lata charakteryzują się bardzo gorącym i wilgotnym klimatem z umiarkowanymi suchymi zimami, a także okresowymi suszami. W centrum kraju natomiast obserwuje się gorące lata i chłodne zimy. Na południu lata są ciepłe, a zimy zimne z obfitymi opadami śniegu. Tak ogromne zróżnicowanie klimatyczne Argentyny spowodowane jest przede wszystkim dużą rozciągłością południkową kraju.
Występują częste, silne, zimne wiatry – pampero – oraz burze, które są zjawiskiem dość częstym. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju wynoszą: w styczniu 24 °C i 104 mm, w lipcu 10 °C i 61 mm. Roczna suma opadów atmosferycznych w Argentynie wynosi: 1600 mm w północno-wschodniej części państwa, 50 mm na Punie Atakamskiej, od 2000 do 6000 mm w Andach oraz 200 mm w Patagonii.
Ekstremalne temperatury, jakie dotychczas odnotowano w całej Ameryce Południowej, należą właśnie do miejsc w Argentynie. Najcieplej do tej pory było w mieście Rivadavia (w prowincji Salta). Temperatura wyniosła tam 48,8 stopni Celsjusza, natomiast najzimniej w Sarmiento (w prowincji Chubut) – −32,7 stopnie. Charakterystyczne są również wiatry lokalne. Należy do nich zimny i suchy pampero, wiejący nad Patagonią. W ciągu godziny może obniżyć temperaturę o 15 °C. Zonda – to wiatr bardzo suchy i gorący, z temperaturą do 40 °C.
Sieć rzeczna
Najważniejszymi rzekami kraju są Parana, Paragwaj (rzeka), Salado i Urugwaj. La Plata, która jest wspólnym ujściem Parany i Urugwaju o szerokości 220 km przy oceanie, jest swego rodzaju słodkowodnym zalewem morskim (estuarium). Większość rzek na terenach górskich charakteryzuje się wysokimi przepływami. W korytach rzek występują natomiast liczne progi skalne. Pozwala to wykorzystać potencjał energetyczny tych rzek. Aż ⅓ powierzchni kraju zajęta jest przez obszary bezodpływowe. Występują na nich okresowe rzeki i jeziora oraz zmiennych rozmiarów solniska. W Andach Patagońskich występuje ponad 400 jezior pochodzenia tektoniczno-polodowcowego, z których największe, Buenos Aires, ma powierzchnię 2240 km².
Flora i fauna
Światy roślinny i zwierzęcy kraju są bardzo różnorodne. Wyżyny porastają przede wszystkim zarośla, karłowate krzewy i roślinność trawiasta. Występuje roślinność półpustynna (puna), sawannowa (kebraczo, monte), stepowa i górska. W wilgotnych lasach występują gigantyczne cedrzyńce i drzewa wawrzynu. Rośliny subtropikalne występują w Gran Chaco na północy kraju, również w tym samym rejonie występują Kebraczo i m.in.: szarańczyn strąkowy. Sawanna reprezentowana jest przez roślinność charakterystyczną dla tej formacji roślinnej. W środkowej części kraju dominują prerie. Zachodnia pampa ze względu na suchość i mniejszą liczbę opadów porośnięta jest krótkimi trawami i krzewami. Spośród reprezentantów fauny żyją tu zwierzęta typowe dla Ameryki Południowej, m.in. lamy, małpy, jaguary, pancerniki i węże. Ptaki reprezentują tukany, kolibry, papugi i nandu. W licznych strumieniach żyją różne gatunki ryb, spotyka się tu zwłaszcza w rzekach również piranie. Wzdłuż wybrzeża żyją otarie (uchatki patagońskie). W Argentynie znajdują się liczne obszary chronione, m.in. parki narodowe: Iguazú, Lanín, Nahuel Huapi czy Los Glaciares. W okolicach Mar del Plata żyją swobodnie wylegujące się na słońcu lwy morskie.
Bogactwa naturalne
Zróżnicowanie klimatu Argentyny ma znaczący wpływ na środowisko naturalne tego kraju. Dzięki temu występują tu liczne większe i mniejsze wodospady jak Iguazu, śnieżne szczyty w Andach, a także płaskowyże i rozległe równiny.
Jednym z najciekawszych regionów turystycznych (oprócz wodospadów) Argentyny jest Patagonia – kraina geograficzna, mająca swój początek wysoko w Andach, ciągnie się przez Wyżynę Patagońską aż na południe, sięgając Cieśniny Magellana i Przylądka Horn. Z jednej strony Patagonii wydobywa się ropę naftową i hoduje bydło, z drugiej natomiast wyłania się półwysep Valdés, gdzie żyje spora populacja dzikich, morskich zwierząt. Okoliczne wody zamieszkiwane są między innymi przez: lwy morskie, walenie, orki, wieloryby biskajskie, manaty oraz otarie. W 1999 r. półwysep Valdés został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na terenie Patagonii znajduje się także jeden z największych lodowców świata Perito Moreno, zajmujący powierzchnię przekraczającą 200 km².
Polityka
Ustrój polityczny
Zgodnie z konstytucją kraju z 1853 r. (wielokrotnie modyfikowaną) Argentyna jest republiką związkową. Władzę wykonawczą sprawują prezydent i powoływany przez niego rząd. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych (w 2 turach) na 4 lata, z prawem do jednej reelekcji. Jest on głową państwa, szefem rządu i zwierzchnikiem sił zbrojnych. Posiada on prawo weta do ustaw; wydaje rozporządzenia i dyrektywy niezbędne do wykonywania prawa. Bierze także udział w jego tworzeniu i ogłaszaniu.
Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy Kongres Narodowy. Parlamentarzyści są wybierani w wyborach częściowych, tzn. co dwa lata wybierana jest 1/3 z 75 senatorów oraz połowa z 257 członków Izby Deputowanych. Senatowi przewodniczy wiceprezydent. Dominującymi partiami są: peronistyczna Partia Sprawiedliwości i lewicowa Radykalna Unia Obywatelska. Władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy federalne z Sądem Najwyższym (9 dożywotnich sędziów) i sądy prowincjonalne.
Prowincje mają własne konstytucje oraz wyłaniane w wyborach: organy ustawodawcze i gubernatorów. Do kompetencji władz prowincjonalnych należą wszystkie sprawy niedelegowane rządowi federalnemu.
Święto narodowe Argentyny ustanowione jest na dzień 25 maja – Dzień Rewolucji (1810).
Podział administracyjny
Terytorialnie Argentyna podzielona jest na 23 prowincje, jedno miasto autonomiczne (tzw. dystrykt federalny) – Buenos Aires oraz Terytorium Narodowe – Ziemia Ognista. Prowincje dzielą się na departamenty, a te z kolei, z wyjątkiem miasta autonomicznego, dzielą się na gminy (z hiszp. municipios).
Siły zbrojne
Argentyna dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Argentyny składało się w 2014 roku z: 293 czołgów, 1008 opancerzonych pojazdów bojowych, 93 dział samobieżnych, 35 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 289 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Argentyny dysponowała w 2014 roku 8 okrętami obrony przybrzeża, 4 niszczycielami, 9 korwetami oraz 3 okrętami podwodnymi. Argentyńskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 52 myśliwców, 100 samolotów transportowych, 66 samolotów szkolno-bojowych oraz 95 śmigłowców.
Wojska argentyńskie w 2014 roku liczyły 73,1 tys. żołnierzy zawodowych oraz 31,2 tys. rezerwistów. Zasadnicza służba wojskowa w wojskach lądowych trwa 6–12 miesięcy, w lotnictwie – 1 rok, a w marynarce – 14 miesięcy. Według rankingu Global Firepower (2014) argentyńskie siły zbrojne stanowią 55. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 4,3 mld dolarów (USD).
Ludność
Rozmieszczenie ludności
Większość ludności zamieszkuje środkową i wschodnią część kraju. Gran Chaco i Patagonia są prawie bezludne.
Argentynę cechuje bardzo wysoki odsetek ludności miejskiej. Tylko 12% ludności mieszka na obszarach wiejskich – głównie w izolowanych osiedlach hodowlanych i latyfundiach. Miejska ludność koncentruje się w dużych miastach. Ciężki kryzys gospodarczy spowodował, że ambitne plany przeniesienia stolicy do Viedmy (700 km na południe od Buenos Aires) nie zostały, jak dotąd, zrealizowane. W latach 90. XX wieku wiele osad zostało opuszczonych, gdy kolej zmniejszyła sieć połączeń, a lokalne wyroby produkowane na małą skalę zostały zastąpione masowym importem tanich produktów.
Struktura etniczna
Ludność Argentyny ukształtowała się w wyniku masowych migracji z Europy i kolonizacji prawie bezludnych terenów zamieszkanych przez nieliczne rdzenne plemiona – w czasach przedkolumbijskich zamieszkiwało tam około 300 tys. Indian. Ponad 98% ludności stanowią biali pochodzenia europejskiego (głównie włoskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, polskiego, ukraińskiego i portugalskiego), resztę Metysi, nieliczni Indianie (mniej niż 150 tys.).
Biali Argentyńczycy: 79,1%
Kreole: 4,0%
Arabowie, Syryjczycy: 3,3%
Włosi: 2,5%
Galisyjczycy: 1,7%
Guarani, Paragwajczycy: 1,3%
Hiszpanie: 1,3%
pozostali: 6,8% (Chilijczycy, Polacy: 0,44%, Katalończycy, Żydzi, Peruwiańczycy, Ormianie, Afroamerykanie, Toba, Mapuche, Biali Urugwajczycy i inni)
Języki w użyciu: hiszpański (oficjalny), mapudungun, keczua, guarani, włoski, polski.
Miasta i aglomeracje
W 1869 11% ludności Argentyny zamieszkiwało aglomeracje powyżej 100 tys. mieszkańców. Była to koncentracja pięć razy większa od średniej światowej, podobna do Stanów Zjednoczonych i w przybliżeniu dwa razy większa od koncentracji ludności europejskiej. Jedynym miastem, którego ludność przekraczała 100 tys., było Buenos Aires. W 1914 po raz pierwszy liczba ludności miejskiej przewyższyła liczbę ludności wiejskiej. Jednym z ważniejszych czynników szybkiego rozwoju obszarów miejskich była wielka fala imigracji, głównie europejskiej, do miast, w szczególności do Buenos Aires, Córdoby i Rosario.
W 1960 już piętnaście miast przekraczało 100 tys. mieszkańców. Żyło w nich 71% ludności miejskiej Argentyny. Spośród nich dalej wyróżniało się Buenos Aires. Ludność miejska stanowiła 59% ogółu ludności, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, nieco więcej niż w Oceanii (53%) i mniej niż w Wielkiej Brytanii, kraju, który posiadał najwyższy odsetek ludności miejskiej od początków XIX wieku – 69%.
W 1970 urbanizacja osiągnęła 78,5% ludności miejskiej, a w 1975 jej wskaźnik wyniósł 80,7%. W 1990 86,9% ludności żyło w miastach. Głównym czynnikiem tych zmian były, podobnie jak w całej Ameryce Łacińskiej, migracje wewnętrzne, z obszarów wiejskich do miast. Główne przyczyny tej migracji to skrajnie niekorzystne warunki ekonomiczne i społeczne. W 2001 wartość wskaźnika urbanizacji osiągnęła 89,3%.
Polonia i Polacy
W Argentynie istnieje liczna i dobrze zorganizowana Polonia, której korzenie sięgają XIX wieku. Pierwsi Polacy pojawili się ok. 1812 r., w początkowym okresie walk niepodległościowych w Argentynie. Następne grupy Polaków napłynęły po powstaniach listopadowym i styczniowym. Pod koniec XIX wieku zaczęła przybywać emigracja zarobkowa, zwłaszcza chłopska, z terenów późniejszej Małopolski Wschodniej; osiadła głównie w prowincji Misiones, gdzie w 1897 r. założono osadę Apóstoles. Po 1905 r. napłynęły nieco liczniej grupy robotników. Po I wojnie światowej liczba przybyszów z Polski do Argentyny narastała, a sama Argentyna stała się drugim po Kanadzie krajem, do którego kierowała się w tym czasie zamorska emigracja z Polski, a pierwszym wśród krajów Ameryki Łacińskiej.
W 1929 r. liczba Polaków w Argentynie wynosiła ok. 25 tys., a w 1939 – ok. 120 tysięcy. W okresie II wojny światowej w Argentynie przebywało ok. 200 tys. Polaków, zaś obecnie Polonię szacuje się na ponad 200 tys., przy czym liczbę osób pochodzenia polskiego szacuje się na ok. 450 tysięcy (znaczna część uległa całkowitej asymilacji). Największe skupiska Polonii zamieszkują prowincje: Buenos Aires (pod Buenos Aires znajduje się założona przez polskich emigrantów miejscowość Maciaszkowo), Misiones oraz Córdoba.
Pierwsze polskie stowarzyszenie w Argentynie założono ok. 1890 r. (Towarzystwo Demokratyczne Polskie) w Buenos Aires w 1913 r. zaczęło się ukazywać pierwsze polskie pismo, Echo Polskie. W latach 1914–1929 rozwinęło się życie organizacyjne tamtejszej Polonii. W 1934 r. powstał Instytut Kultury Argentyńsko-Polskiej.
Wkład Polaków w budowę państwa argentyńskiego został doceniony w 1995 r. świętem narodowym na ich cześć. Argentyna jest jedynym państwem, w którym obchodzony jest 8 czerwca Dzień Polskiego Osadnika (hiszp. „Día del Colono Polaco”). Dzień ten upamiętnia przybycie pierwszych Polaków do Argentyny na początku czerwca 1897 roku. Z tej okazji w Buenos Aires, pod auspicjami Ambasady Polski, Związku Polaków, organizacji: la Asociación Cultural Argentino Polaca oraz la Fundación Argentina, odbywa się tydzień imprez kulturalnych poświęconych Polsce i Polakom.
Religia
Dominującym wyznaniem w kraju jest katolicyzm, charakterystyczny dla całej Ameryki Południowej. Od roku 1960 odsetek katolików jednak zmalał, gdy wynosił ponad 90%. Nuncjuszem apostolskim w Argentynie jest arcybiskup Léon Kalenga Badikebele. Od 13 marca 2013 z Argentyny pochodzi pierwszy w historii papież z Ameryki Południowej, Franciszek.
Jednakże inne wyznania stają się coraz bardziej popularne. Wielu Argentyńczyków praktykuje spirytualizm – wiarę w kontakt z duchami nieżyjących już ludzi i kult zmarłych. Na cmentarzach argentyńskich spotkać można całe procesje wiernych ciągnących do grobów zmarłych otoczonych czcią. Rośnie też liczba wiernych wyznania ewangelicznego, widoczna jest aktywna działalność misji ewangelicznych. Rośnie również popularność nieuznawanych przez Kościół ludowych wierzeń na poły pogańskich, takich jak Diffunta Correa. Kult ten popularny jest zwłaszcza w prowincji San Juan, na zachodzie kraju.
Według ankiety przeprowadzonej przez Pew Research Center w 2019 roku, 46% Argentyńczyków uważa religię za bardzo ważną w życiu, a 33% uważa, że religia ma niewielki lub żaden wpływ na ich życie, co czyni Argentynę jednym z najmniej religijnych krajów Ameryki Łacińskiej. Około trzy na dziesięć osób niezrzeszonych religijnie w Argentynie twierdzi, że Bóg jest dla nich ważny.
Struktura religijna kraju według badania przeprowadzonego w 2019 r. przez CONICET:
katolicyzm – 62,9%
brak religii – 18,9%
protestantyzm – 15,3% (zielonoświątkowcy – 13% i inni ewangelikalni – 2,3%)
mormoni i świadkowie Jehowy – 1,4%
inne religie – 1,2% (gł. muzułmanie i żydzi)
brak odpowiedzi – 0,3%.
Gospodarka
Rolnictwo
Argentyna jest krajem przemysłowo-rolniczym. Dominującymi kierunkami w rolnictwie są hodowla oraz uprawa oliwek (aż 90% eksportowanych produktów to oliwki). Rozwinięte są także: hodowla bydła i owiec, uprawa soi, winorośli, słonecznika, bawełny, garbników, herbaty, sadownictwo. Argentyna to jeden z najważniejszych światowych producentów pszenicy, wełny i mięsa. Blisko 1/3 zbiorów pszenicy przeznaczana jest na eksport. Ważne są także uprawy kukurydzy i roślin oleistych. Pastwiska i grunty orne stanowią ponad 60% powierzchni kraju. Duże bogactwo naturalne kraju obfituje w różnorodne owoce morza oraz wiele gatunków ryb. Kraj znany jest także z wysokiej jakości gatunków mięsa wołowego i wyrobów mleczarskich.
Coraz większe znaczenie nabierają uprawy roślin plantacyjnych: bawełny, trzciny cukrowej, tytoniu oraz owoców cytrusowych, a zwłaszcza pomarańczy i cytryny. Znajduje się tu wiele winnic, z których otrzymuje się wina białe i czerwone. Argentyna zajmuje pierwsze miejsca wśród krajów Ameryki Łacińskiej, a czwarte na świecie, w uprawie winorośli i produkcji wina. Istotna jest także uprawa jabłoni, niespotykana w żadnym z pozostałych krajów kontynentu.
Przemysł
Główne gałęzie przemysłu to: wydobywczy, metalurgiczny, motoryzacyjny i spożywczy. Kraj posiada bogate złoża surowców mineralnych i energetycznych. Największe znaczenie w przemyśle energetycznym ma wydobycie ropy naftowej. Argentyna zajmuje pod tym względem trzecie miejsce w Ameryce Południowej. Obfite są również złoża gazu ziemnego i uranu. Są tu także znaczne zasoby berylu, bardzo cenionego w przemyśle elektronicznym.
W przemyśle przetwórczym główne znaczenie ma przemysł maszynowy, w tym produkcja samochodów, w której Argentyna zajmuje drugie miejsce w Ameryce Południowej. Istotne są również przemysł związany z przetwórstwem spożywczym, zwłaszcza mięsnym, oraz produkcja wyrobów skórzanych, włókienniczych i celulozowo-papierniczych.
Lasy stanowią ok. 22% powierzchni kraju, a pozyskiwane drewno przeznaczane jest na budulec, używane jest w meblarstwie oraz w wyrobach stolarki budowlanej. Z drewna bardzo twardego drzewa kebraczo pozyskuje się taninę, garbnik używany do garbowania skór oraz używany w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym. Argentyna jest największym producentem i eksporterem taniny na świecie (95%).
Usługi
Silnie rozwija się turystyka. Argentyna zajmuje pierwsze miejsce w Ameryce Południowej pod względem liczby miejsc noclegowych.
Historia gospodarcza
W latach 1890–1930 Argentyna należała do dziesięciu najbogatszych krajów świata. Rozwój, oparty głównie o kapitał brytyjski, dotyczył przede wszystkim rolnictwa i infrastruktury. Ludność kraju w tym okresie rosła o 4% rocznie. Dochody rosły jeszcze szybciej. Na przełomie lat 20. i 30. XX w. Argentyna, podobnie jak inne państwa świata, wpadła w wielki kryzys gospodarczy. Na ów kryzys nałożył się dodatkowo duży napływ imigrantów, co spowodowało, że Argentynie trudniej niż innym krajom było powrócić do poziomu dochodów na 1 mieszkańca z lat 20. W kraju liberalizm gospodarczy został zastąpiony interwencjonizmem i protekcjonizmem.
W latach 50. prezydent Juan Domingo Peron uczynił Argentynę państwem socjalnym na wzór zachodnich państw. Wydatki socjalne były jednak zbyt duże i już w połowie lat 50., po usunięciu Perona, zaczęły się czasy ostrych oszczędności w celu zmniejszenia olbrzymiego zadłużenia państwa. Po ich przeprowadzeniu nastały dobre czasy lat 60. odznaczające się wyjątkowo niską inflacją. Dobra koniunktura zaczęła jednak się kończyć w latach 70. Podobnie jak na Zachodzie, doszło do zjawiska stagflacji, czyli współwystępowania wysokiej inflacji i niskiego wzrostu gospodarczego. Aby przezwyciężyć ten stan, tworzono kolejne nieudane plany stabilizacyjne, finansowane przez zagraniczne banki. Powiększało to zadłużenie państwa, co w połączeniu z destabilizacją polityczną nie dawało pozytywnych efektów. Rezultatem była natomiast katastrofa gospodarcza lat 80., przejawiająca się niewypłacalnością państwa, hiperinflacją i spadkiem realnych dochodów i PKB.
Stan ten przezwyciężono dopiero na początku lat 90., kiedy wprowadzono stabilizację waluty i powiązano ją z dolarem. Wtedy też przeprowadzono takie reformy, jak prywatyzacja i liberalizacja handlu zagranicznego. Średni wzrost PKB w latach 1991–1998 wynosił 6% i był podobny do tego, jaki odnotowywano już w latach 80. w Chile (dwa latynoskie tygrysy). Inflacja w ciągu pięciu lat spadła z 4000% do 0%. Pozwolono jednak także na wzrost zadłużenia państwa, a szczególnie samorządów. Jednocześnie w latach 1999 i 2000 dał się odczuć spadek PKB, spowodowany głównie zachwianiem konkurencyjności produktów argentyńskich w wyniku dewaluacji waluty brazylijskiej (reala brazylijskiego) i odpływem tam, wcześniej napływającego do Argentyny, kapitału zagranicznego. Kryzys silnie się pogłębił w latach 2001–2002, kiedy znacznie wzrosło bezrobocie i zamrożono depozyty krajowe. Nastąpiło ogłoszenie stanu niewypłacalności państwa oraz zniesienie powiązania argentyńskiego peso z dolarem. Spowodowało to silną deprecjację kursu argentyńskiej waluty. W latach 2003–2005 kryzys został opanowany, odmrożono depozyty, a po spadku PKB w 2002 roku o 11%, lata następne przyniosły średni wzrost PKB o 8–9% rocznie. W połowie 2011 r. PKB kraju wzrosło o 11,2%, co stawiało ten kraj w pierwszej piątce krajów na świecie o najwyższym wzroście gospodarczym.
Transport
Drogi w Argentynie są dobrze utrzymane. Duże znaczenie dla transportu drogowego ma autostrada panamerykańska – Panamericana. Argentyna posiada dwa rodzaje dróg: krajowe (Rutas Nacionales, RN) oraz lokalne (Rutas Provinciales – RP), a także płatne autostrady, których Argentyna posiada dość dużą i gęstą siatkę łączącą najważniejsze ośrodki kraju. Przy głównych zjazdach i wjazdach oraz w specjalnie oznaczonych punktach często ustawione są patrole policyjne. Szczególnym przypadkiem jest w kraju usytuowanie sygnalizatorów świetlnych, które na skrzyżowaniach ustawione są bezpośrednio za skrzyżowaniem – czyli za przejściem dla pieszych. Łącznie Argentyna posiada 37 740 km dróg utwardzanych. Bardzo rozwinięta jest sieć połączeń autokarowych w obrębie całego kraju, które kursują bardzo często i są wysoce komfortowe.
System kolejowy w kraju został sprywatyzowany w 1990 r. zarówno ten odpowiadający za przewozy towarowe, jak i ten przeznaczony do przewozów pasażerskich. Argentyna posiada niespełna 32 tys. km linii kolejowych po których prowadzone są regularne przewozy pasażerskie, zaś łączna liczba linii kolejowych w kraju to 40 245 km.
Argentyna posiada około 11 tys. km dróg wodnych, transport śródlądowy odgrywa główną rolę w przewozie ładunków i towarów głównie prowadzonych przez rzeki: La Platę, Paranę, Paragwaj oraz Urugwaj. Główne porty rzeczne to: Zárate i Campana. Dużą rolę transport rzeczny odgrywa w transporcie ładunków pomiędzy Argentyną i Urugwajem oraz Paragwajem. Duże znaczenie dla gospodarki kraju ma transport morski, za pomocą którego większość z produktów jest przywożona do państwa. Głównymi portami morskimi są: Buenos Aires, w szczególności jego portowa dzielnica Puerto Madero, La Plata, Ensenada oraz Bahía Blanca. Port w Buenos Aires jest jednym z największych na świecie, stanowi 50% obrotu towarów całkowitego eksportu przez państwo.
W Argentynie działa 36 lotnisk obsługujących regularne loty krajowe i zagraniczne. Największym portem lotniczym jest Port lotniczy Buenos Aires-Ezeiza Ministro Pistarini, zlokalizowany w Ezeiza, 22 km na południowy zachód od Buenos Aires, obsługujący połączenia międzynarodowe ze wszystkimi kontynentami.
Kultura
Tradycje
Kultura i sztuka argentyńska są silnie zakorzenione w tradycji europejskiej. Ukształtowały się pod wpływem licznie przybyłych tu emigrantów z Europy. Elementy tych tradycji odzwierciedlają się w rzemiośle, muzyce i literaturze oraz w popularności niektórych sportów, np. piłki nożnej i polo. Inspiracje europejskie wyraźnie widać również w tutejszych specjałach kulinarnych. Wiele argentyńskich smakołyków wywodzi się bowiem z kuchni śródziemnomorskiej.
Najliczniejszym wyznaniem religijnym Argentyny jest katolicyzm. Jego wyznawanie deklaruje ponad 90% mieszkańców kraju. W Argentynie święta Bożego Narodzenia obchodzone są bardzo hucznie. Głównym i najważniejszym daniem jest pieczony prosiak, a dopiero o północy zaczynają się konsumowanie słodyczy, zabawa i tańce do samego rana. W tych harcach uczestniczą również dzieci. Tego dnia nie ma zwyczaju obdarowywania się prezentami, jest to praktykowane w dniu Trzech Króli – 6 stycznia.
Tradycyjnym tańcem w Argentynie jest tango, którego ojczyzną jest właśnie Argentyna. Niegdyś był to taniec wyłącznie najbiedniejszych z przedmieścia Buenos Aires. Był zakazany w wyższych sferach, gdyż uznawano go za niemoralny. Wywodzi się z niższych klas społecznych Buenos Aires i zawiera w sobie elementy kultur afrykańskiej i europejskiej (m.in. włoskiej, hiszpańskiej, polskiej, żydowskiej). Obecnie tango jest jednym z najpopularniejszych tańców latynoamerykańskich, należącym do klasyki światowej. Tango – zarówno taniec, jak i muzyka – są częścią światowego niematerialnego dziedzictwa kulturalnego ludzkości. Z Argentyny wywodzi się także yerba mate.
Istotnym elementem tradycji argentyńskiej są gauchos, czyli pasterze bydła odpowiadający północnoamerykańskiemu kowbojowi – pracujący na pampach, czyli trawiastych równinach Argentyny, Urugwaju i terenów południowej Brazylii. Dziś mówi się o dwóch typach gauchos: o gauchos z pampy i gauchos sierra (górskich), czyli rolnikach posiadających krowy. Gauchos to zwykle potomkowie rodzin polskich, szwedzkich, holenderskich i włoskich, a ich styl życia w niczym nie przypomina i nigdy nie przypominał stylu życia kowboja. W kulturze gauchos ważne są duma, indywidualizm i wolność. Zręczność i panowanie nad koniem są rdzeniem tożsamości gauchos. Ich kultura jest dla Argentyńczyków nie tylko ważna, a wręcz uważana za najautentyczniejszą; za narodową dumę. Jednymi z atrybutów gauchos w ikonografii i rycinach są mate lub guampa, czyli naczynia do picia yerba mate, bombilla i imbryk z ciepłą wodą.
Sztuka, literatura i film
W sztuce, zwłaszcza użytecznej, ujawniają się tendencje do monumentalizmu. Widoczny jest jednak zwrot ku awangardzie i ruchom antytradycjonalistycznym.
Wśród pisarzy argentyńskich międzynarodową sławę zdobyli m.in.: Julio Cortazar, Jorge Luis Borges, Ernesto Sábato, Manuel Puig, Osvaldo Soriano, Ricardo Güiraldes, Silvina Bullrich, Roberto Arlt czy Adolfo Bioy Casares, a wśród filmowców – Luis Puenzo, Juan José Campanella, Eliseo Subiela, Hector Babenco i María Luisa Bemberg. Najważniejsi reżyserzy argentyńscy to z kolei: Fabián Bielinsky, Lucrecia Martel czy Gaspar Noé.
Architektura
W budownictwie argentyńskim zaznaczają się wpływy architektury hiszpańskiej. Widoczne są one przede wszystkim w obiektach sakralnych, a także w domach mieszkalnych. Często są w nich znane z Hiszpanii patia, kolumnowe portyki, balkony i tarasy. W północno-zachodnim regionie kraju, w położonych w wąwozach Puny de Atacama wioskach indiańskich, zachowały się liczne, malownicze kościoły, cenne zabytki architektury kolonialnej z XVI–XVII wieku. W regionie tym znajdują się również ruiny starych twierdz Inków oraz miasta, które zachowały kolonialny plan zabudowy, takie jak Salta, San Salvador, San Miguel de Tucuman. W Córdobie, drugim co do wielkości mieście Argentyny, wśród licznych zabytków z czasów kolonialnych, zachował się gmach najstarszego uniwersytetu w Argentynie z 1616 roku.
Obiekty z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO
źródło
1981 – Park Narodowy Los Glaciares
1983 – Misje jezuickie na obszarach zamieszkanych przez Guaranów: San Ignacio Mini, Santa Ana, Nuestra Señora de Loreto i Santa Maria Mayor (Argentyna), ruiny So Miguel das Missoes (Brazylia) – wspólnie z Brazylią
1984 – Park Narodowy Iguazu
1999 – Zespół sztuki naskalnej w Jaskini Rąk (La Cueva de las Manos), Rio Pinturas
1999 – Półwysep Valdés
2000 – Zespół jezuickich obiektów architektonicznych wraz z estancias, Córdoba
2000 – Parki Narodowe Ischigualasto-Talampaya
2003 – Dolina Quebrada de Humahuaca
2009 – Tango
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Strona rządowa Argentyny
Casa Rosada – Oficjalna strona Prezydent Argentyny
Strona Ministerstwa Turystyki
El Águila Blanca (Biały orzeł) – Polska wspólnota w Argentynie.
Zarys historii Argentyny i tanga na tle wydarzeń światowych
Tierra del Fuego (i nie tylko) – niekomercyjne informacje praktyczne o Argentynie
Opis kraju na portalu world-gazetter.com
Państwa członkowskie Unii Narodów Południowoamerykańskich
Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych
Państwa w Ameryce Południowej |
160 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andreas%20Vesalius | Andreas Vesalius | Andreas Vesalius, Wesaliusz, właśc. Andries van Wesel lub Andre Wesale (ur. 31 grudnia 1514 w Brukseli, zm. 15 października 1564 na Zakintos) – flamandzki uczony, twórca nowożytnej anatomii.
Życiorys
Urodził się w Brukseli, w rodzinie o tradycjach medycznych (jego ojciec był aptekarzem cesarza Karola V). Studiował humanae litterae na uniwersytecie w Leuven (Belgia) w latach 1529–1533, a następnie, między 1533 a 1536, w Paryżu, pod kierunkiem Sylwiusza. Ostatnim etapem jego studiów była nauka na uniwersytecie w Padwie, gdzie w 1537 roku otrzymał stopień doktora medycyny, publikując w charakterze dysertacji parafrazę dzieła arabskiego lekarza Ar-Raziego. Zaraz też został zatrudniony jako wykładowca chirurgii, odpowiedzialny za pokazy anatomii; w Padwie nauczał w latach 1537–1555.
W 1543 w bazylejskiej oficynie typograficznej Johannesa Oporinusa opublikował siedmioczęściowe dzieło Budowa ludzkiego ciała (De humani corporis fabrica; w skrócie często cytowane jako Fabrica) i zadedykował je Karolowi V. Było to pierwsze wydane drukiem dzieło o anatomii człowieka. W 1555 r. w tej samej drukarni ukazało się drugie wydanie Fabrica, wykorzystujące ten sam materiał ilustracyjny, który został zastosowany w wydaniu pierwszym. Jako pierwszy opisał w nim dokładnie budowę ludzkiego ciała, ilustrując swe twierdzenia 300 drzeworytami wykonanymi przez ucznia Tycjana, Jana van Calcara. Poprawił ponad 200 błędów Galena i udowodnił, że nie wykonał on żadnej sekcji ludzkich zwłok. Dzieło Vesaliusa uznawano za kulminację humanistycznego odrodzenia nauki starożytnej, jednak nie była to nauka starożytna w sensie wyłącznie klasycznym: wykształcenie Vesaliusa opierało się na tradycji arabskiej i na jego własnych dokładnych obserwacjach, których wyniki szeroko rozpowszechniał drukiem.
Krytyka Galena spowodowała niechęć innych uczonych, w szczególności ataki ze strony byłego mentora Vesaliusa – Sylviusza. Vesalius zrezygnował z profesury w Padwie i przeniósł się do Brukseli, gdzie poślubił Annę van Hamme. W 1544 roku został nadwornym lekarzem Karola V; jego kariera jako lekarza rozwijała się bardzo dobrze. W 1556 roku został przez cesarza podniesiony do rangi hrabiego i otrzymał dożywotnią pensję. W 1559 roku przeniósł się do Madrytu na dwór Filipa II, króla Hiszpanii. W 1564 roku udał się w pielgrzymkę do Jerozolimy. Do dziś trwają spory badaczy, jaki był cel tej podróży. W drodze powrotnej Vesalius został najprawdopodobniej pozostawiony przez marynarzy, być może w chorobie, na greckiej wyspie Zakintos, należącej wówczas do Republiki Wenecji, gdzie wkrótce potem zmarł.
Zasługi
Vesalius jako jeden z pierwszych odważył się na dokładne zbadanie zwłok ludzkich, wykazując przy tym liczne błędy w dziełach Galena, będące wynikiem nieuzasadnionego rzutowania stosunków anatomicznych zwierząt na organizację ciała ludzkiego. Wskutek tych poprawek i sprostowań popadł w spór ze swoim nauczycielem, Sylwiuszem, zwolennikiem Galena, a także innym sławnym badaczem – Eustachiuszem. Spór ten przyczynił się do rozwoju anatomii porównawczej zwierząt.
Fabrica Vesaliusa była bogato ilustrowana przez niderlandzkiego artystę Jana van Calcara. Każdy drzeworyt zawierał zarówno treści merytoryczne, jak i metaforę. Do tego dochodziły niezwykle sugestywne inicjały.
Zobacz też
(2642) Vésale
Mondino de' Luzzi
Przypisy
Bibliografia
Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Lowanium
Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Padwie
Anatomowie
Belgijscy biolodzy
Belgijscy lekarze
Urodzeni w 1514
Zmarli w 1564 |
162 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Athene%20%28system%20operacyjny%29 | Athene (system operacyjny) | Athene – komercyjna dystrybucja Linuksa, stworzona do zastosowania w komputerach osobistych i systemach wbudowanych.
Posiada interfejs użytkownika, który może być dowolnie zmieniany i upodabniany do innych systemów operacyjnych, np. AmigaOS czy Microsoft Windows.
Inne własności tego systemu to:
architektura wtyczkowa,
ładowalne moduły,
przenośność na inne platformy (obecnie tylko Intel),
język skryptowy DML,
mała zajętość pamięci,
obsługa Unikodu,
darmowy do zastosowań domowych,
dostępny kod źródłowy.
Przypisy
Wirtualne systemy operacyjne |
163 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adrenalina | Adrenalina | Adrenalina, epinefryna – organiczny związek chemiczny, hormon zwierzęcy i neuroprzekaźnik katecholaminowy wytwarzany przez gruczoły dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego (rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe, komórki C tarczycy) i wydzielany na zakończeniach włókien współczulnego układu nerwowego.
Pierwsza nazwa pochodzi z łaciny od ad- + renes, a druga z greki od epi- + nephros. Obie oznaczają to samo – „nad nerkami”. Termin adrenalina jest stosowany wymiennie z nazwą epinefryna, gdyż oba terminy odnoszą się do dokładnie tej samej substancji. Adrenalina określana jest też jako hormon 3xF (z ang. fright, fight and flight), czyli hormon strachu, walki i ucieczki.
Historia
W 1895 roku polski fizjolog Napoleon Cybulski otrzymał ekstrakt z kory nadnerczy, nazywany nadnerczyną, który zawierał aminy katecholowe, w tym adrenalinę. Adrenalina była pierwszym hormonem otrzymanym w stanie krystalicznym. Wyizolowana została w 1901 roku przez japońskiego chemika Jōkichi Takamine, który jako pierwszy nazwał ten związek adrenaliną. Jego współpracownik, fizjolog i biochemik Thomas Bell Aldrich, ustalił jej wzór strukturalny. Proces sztucznego wytwarzania opracował w 1904 roku Friedrich Stolz.
Działanie
Adrenalina odgrywa decydującą rolę w mechanizmie stresu, czyli błyskawicznej reakcji organizmu człowieka i zwierząt kręgowych na zagrożenie, objawiających się przyspieszonym biciem serca, wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzeniem oskrzeli oraz krtani, rozszerzeniem źrenic itd. Oprócz tego adrenalina reguluje poziom glukozy (cukru) we krwi, poprzez nasilenie rozkładu glikogenu do glukozy w wątrobie (glikogenoliza).
Adrenalina występuje również w roślinach. Jej znaczenie farmakologiczne jest ograniczone z powodu niewielkiej trwałości hormonu.
Adrenalina należy do szeregu fenyloetyloamin. Pod względem chemicznym jest pochodną katecholu, która w organizmach żywych jest otrzymywana w wyniku przemian dwóch aminokwasów: fenyloalaniny i tyrozyny.
Działanie adrenaliny polega na bezpośrednim pobudzeniu zarówno receptorów α- jak i β-adrenergicznych (powinowactwo adrenaliny do obu receptorów jest podobne), przez co wykazuje działanie sympatykomimetyczne. Wyraźny wpływ na receptory α widoczny jest wobec naczyń krwionośnych, ponieważ w wyniku ich skurczu następuje wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina przyspiesza czynność serca jednocześnie zwiększając jego pojemność minutową, w nieznaczny sposób wpływając na rozszerzenie naczyń wieńcowych; rozszerza źrenice, a także krtań i oskrzela ułatwiając oraz przyspieszając oddychanie. Mobilizuje także spalanie tkanki tłuszczowej przez aktywację lipaz. Ponadto hamuje perystaltykę jelit, wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniża napięcie mięśni gładkich.
Adrenalina jako hormon działa antagonistycznie w stosunku do insuliny: przyspiesza glikogenolizę, zwiększając stężenie glukozy w krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi jest jednym z mechanizmów uruchamianych przy hipoglikemii. Zwiększa ciśnienie rozkurczowe w aorcie oraz zwiększa przepływ mózgowy i wieńcowy. Poprawia przewodnictwo i automatykę w układzie bodźcotwórczo-przewodzącym. Zwiększa amplitudę migotania komór, przez co wspomaga defibrylację.
Podobne działanie do adrenaliny wykazuje pokrewna jej noradrenalina. Noradrenalina stosowana w ciężkich stanach niewydolności krążenia również podnosi ciśnienie krwi oraz poziom glukozy, jednak nie wpływa w ogóle na przemianę materii.
Zastosowanie lecznicze
Adrenalina stosowana jest w przypadkach zatrzymania krążenia krwi niezależnie od mechanizmu. Ma działanie pobudzające kurczliwość mięśnia sercowego, poprawiające przewodnictwo bodźców w sercu, a także poprawę skuteczności defibrylacji elektrycznej. Adrenalina podawana w przypadku anafilaksji szybko likwiduje objawy ostrej reakcji alergicznej. Wywołuje szybki skurcz naczyń krwionośnych, dzięki czemu podnosi się ciśnienie krwi. Rozluźniają się także mięśnie gładkie oskrzeli, krtani i gardła, co ułatwia oddychanie. Epinefryna zmniejsza ponadto opuchliznę wokół ust i na twarzy.
Adrenalina jest lekiem pierwszego rzutu preferowanym w leczeniu anafilaksji i lekiem drugiego rzutu w leczeniu wstrząsu kardiogennego. Stosuje się ją także w przypadkach napadów astmy oskrzelowej i ostrych odczynach alergicznych, kiedy nie pomaga podawanie innych leków i choroba staje się zagrożeniem dla życia. Adrenalina ma też zastosowanie w laryngologii (w celu szybkiego obkurczenia obrzękniętej błony śluzowej dróg oddechowych u dzieci z zapaleniem krtani (tzw. krup krtaniowy) o średnio ciężkim lub ciężkim przebiegu oraz we wszystkich grupach wiekowych w przypadku reakcji anafilaktycznej przebiegającej z niebezpiecznym dla życia obrzękiem dróg oddechowych) i w stomatologii. Bywa używana np. do zmniejszenia krwawienia, silnie zwęża naczynia krwionośne.
Adrenalina podawana jest w czworaki sposób:
domięśniowo: wchłania się szybko, a następnie jest szybko rozkładana – tak podawana jest m.in. przy anafilaksji
podskórnie: działa wolniej niż po podaniu domięśniowym
dożylnie: działa szybko, lecz krótko (ten sposób stosuje się przy reanimacji)
wziewnie (w nebulizacji): działa miejscowo (szybciej i silniej od glikokortykosteroidów), skutecznie rozkurczając górne drogi oddechowe (obecnie w Polsce sposób podania off label).
Adrenalina podawana doustnie zostaje rozłożona przez soki trawienne, przez co traci skuteczność. Nie jest zalecane podawanie adrenaliny przez rurkę dotchawiczą, ze względu na brak potwierdzonych danych co do skuteczności leków podawanych tą drogą.
Dawkowanie
Dawkowanie przy NZK 1 mg i.v. co 3–5 minut. Nie stosuje się już dużych dawek, bo po przywróceniu akcji serca powoduje tachykardię i zwiększone zużycie tlenu przez mięsień sercowy. Rozszerza również źrenice, co nie pozwala na ocenę ośrodkowego układu nerwowego. U dzieci zalecana dawka dożylna lub doszpikowa wynosi 10 μg/kg masy ciała.
W anafilaksji stosuje się uproszczone dawkowanie domięśniowe w formie autowstrzykiwaczy lub ampułkostrzykawek. W dostępnych w Polsce preparatach stosuje się dwie dawki. Dla dzieci, których masa ciała mieści się w przedziale od 15–30 kilogramów, dawka wynosi 0,15 mg. Dawka dla dzieci i dorosłych powyżej 30 kilogramów wynosi 0,3 mg.
W celu zniesienia silnego obrzęku górnych dróg oddechowych (głównie w trakcie objawów tzw. krupu krtaniowego u dzieci), jednorazowa dawka adrenaliny w nebulizacji wynosi maksymalnie 5 ml roztworu 0,1%, jednak zazwyczaj wystarcza zastosowanie 1-2 ml roztworu 0,1%. U bardzo małych dzieci o mc. <6 kg, nie należy przekraczać dawki 0,5 mg/kg mc. W razie konieczności, dawkę można powtórzyć po dwóch godzinach (w stanach bezpośredniego zagrożenia życia nawet po 30 minutach).
Sposób podawania adrenaliny
Adrenalinę podaje się podskórnie, domięśniowo, dożylnie oraz wziewnie – w nebulizacji (w Polsce obecnie zastosowanie off label). Najczęstszym sposobem podawania adrenaliny zwłaszcza przy anafilaksji jest jej domięśniowe wstrzyknięcie, przy czym nie należy wstrzykiwać leku w mięśnie pośladka. Najbardziej zalecanym miejscem podania są mięśnie w przednio-bocznej części uda.
Automatyczny wstrzykiwacz z adrenaliną należy wbić w kierunku zewnętrznej części uda z odległości około 10 cm i nacisnąć tłok do oporu, pamiętając o tym, żeby nie zdejmować blokady, która znajduje się na tłoku ampułko-strzykawki. Kąt pomiędzy automatycznym wstrzykiwaczem a udem powinien wynosić 90 stopni. Po 10 sekundach od wstrzyknięcia cała dawka adrenaliny dostaje się do organizmu. Należy pamiętać o masowaniu miejsca wstrzyknięcia leku przez około 10 sekund, co pozwala na szybsze rozprowadzenie adrenaliny po organizmie.
Sposób podawania adrenaliny można ćwiczyć na wstrzykiwaczu demonstracyjnym. Należy pamiętać o właściwym sposobie przechowywania automatycznego wstrzykiwacza z adrenaliną. Istotne jest sprawdzanie daty ważności środka i jego bieżąca wymiana po upływie terminu ważności. Każdy automatyczny wstrzykiwacz z adrenaliną podlega jednorazowemu użyciu. Dlatego po zaaplikowaniu środka, zużyty automatyczny wstrzykiwacz należy przekazać służbom medycznym, a w jego miejsce nabyć nowy. Jest to szczególnie ważne w przypadku chorych zagrożonych wstrząsem anafilaktycznym, dla których adrenalina jest lekiem pierwszego rzutu. Powinni oni zawsze być zaopatrzeni w dwa automatyczne wstrzykiwacze z adrenaliną.
W przypadku zastosowania adrenaliny wziewnie (w nebulizacji), zazwyczaj podaje się roztwór 0,1% bez rozcieńczania, ale możliwe jest także rozcieńczenie adrenaliny w 2,5 ml 0,9% roztworu NaCl.
Działanie adrenaliny
Działanie adrenaliny zależy od dawki:
niewielkie dawki – działają przede wszystkim receptory α1 oraz β2 co powoduje:
zniesienie obrzęku krtani i rozkurcz oskrzeli
skurcz naczyń tętniczych i żylnych skóry oraz błon śluzowych
rozszerzenie tętniczek w mięśniach szkieletowych i narządach miąższowych
niewielkie zmniejszenie oporu obwodowego
zwiększenie powrotu żylnego i pojemności minutowej serca
wzrost skurczowego i obniżenie rozkurczowego ciśnienia tętniczego
dawki większe – pobudzają receptory β1 w mięśniu sercowym, co powoduje:
zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego
wzrost pojemności minutowej serca
zwiększenie częstotliwości rytmu serca (wskutek skrócenia fazy 4 depolaryzacji), co stanowi zagrożenie wystąpienia zaburzeń rytmu serca
dalsze zwiększanie dawki powoduje:
uogólniony skurcz wszystkich naczyń krwionośnych
wzrost skurczowego i rozkurczowego ciśnienia tętniczego
zmniejszenie pojemności minutowej serca
Działanie adrenaliny na poszczególne narządy:
nerki: zmniejsza przepływ nerkowy (nie ma wyraźnego wpływu na przepływ mózgowy)
czynność skurczowa macicy: w I fazie cyklu miesiączkowego i w I połowie ciąży wywołuje skurcze, zaś w II fazie cyklu lub w II połowie ciąży i w czasie porodu działa rozkurczająco
metabolizm: przyspiesza glikogenolizę i uwalnianie kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej, zmniejsza także wydzielanie insuliny, na skutek czego dochodzi do zwiększenia stężenia glukozy, trójglicerydów, fosfolipidów, LDL i mleczanów we krwi
równowaga elektrolitowa: aktywacja pompy sodowo-potasowej w mięśniach szkieletowych, co sprzyja wnikaniu jonów potasowych do komórki i prowadzi do hipokaliemii
wątroba: wpływając na wątrobę powoduje uwalnianie potasu oraz zwiększenie jego stężenia we krwi
narząd wzroku: rozszerzenie źrenic, wytrzeszcz gałek ocznych
mięśnie: zmniejszenie napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego, rozluźnienie mięśnia wypieracza pęcherza moczowego i jednocześnie skurcz mięśni trójkąta pęcherza i zwieraczy
układ krążenia: przez pobudzanie kurczliwości mięśnia sercowego i poprawę przewodnictwa bodźców w sercu może przywrócić samoistne krążenie u osób z zatrzymaniem czynności serca, poddanych resuscytacji krążeniowo-oddechowej
układ oddechowy: znosi obrzęk gardła i krtani wskutek obkurczenia naczyń krwionośnych w tych narządach oraz powoduje rozkurcz mięśni gładkich w oskrzelach, znacząco poprawiając wentylację płuc.
Wskazania
reanimacja
nasilona reakcja alergiczna o groźnym przebiegu
wstrząs anafilaktyczny – lek pierwszego rzutu
napad astmy oskrzelowej
ostre zwężenie górnych dróg oddechowych w przebiegu zapalenia krtani, głównie w tzw. krupie krtaniowym (obecnie w Polsce zastosowanie off label)
ciężka bradykardia (zwolnienie czynności serca)
wstrząs kardiogenny – jako wazopresor (lek obkurczający naczynia krwionośne)
jako dodatek do środków znieczulających miejscowo w celu opóźnienia wchłaniania leku w miejscu podania
Przeciwwskazania
guz chromochłonny
przełom nadciśnieniowy
wstrząs hipowolemiczny
jaskra z zamykającym się kątem przesączania
choroba Parkinsona
łagodny rozrost gruczołu krokowego
poród
udar mózgu
cukrzyca
schorzenia nerek
choroby serca (w tym choroba niedokrwienna serca)
nadciśnienie
przy przyjmowaniu leków przeciwdepresyjnych, teofiliny, atropiny, leków z grupy nieselektywnych β-adrenolityków, glikozydy naparstnicy, chinidyny, insuliny, a także hormonu tarczycy
Zobacz też
kortyzol
Przypisy
Bibliografia
Indeks leków medycyny praktycznej. Praca zbiorowa, Kraków 2004.
Alkohole aromatyczne
Alkohole drugorzędowe
Aminoalkohole
Katecholaminy
Leki stosowane w alergologii
Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia
Neuroprzekaźniki
Neuropsychologia |
164 | https://pl.wikipedia.org/wiki/ARPANET | ARPANET | ARPANET () – pierwsza sieć rozległa oparta na rozproszonej architekturze i protokole TCP/IP. Jest bezpośrednim przodkiem Internetu. Został wyłączony w 1990 roku.
Historia
ARPANET powstał jako inicjatywa Departamentu Obrony USA (Pentagonu). W 1958 roku po szoku wywołanym wysłaniem Sputnika w kosmos przez ZSRR powołano rządową agencję ARPA, której zadaniem było obserwowanie i wspieranie inicjatyw powstających na uczelniach w USA, które miały szczególne znaczenie dla obronności Stanów Zjednoczonych.
Około 1966 ARPA sfinansowała prace nad eksperymentalną siecią pomiędzy dwoma komputerami (TX-2 i /PDP-1).
W 1967 roku odbyła się konferencja naukowa ARPA na temat technicznych możliwości budowy rozległych sieci komputerowych o rozproszonym zarządzaniu. Przewodnią ideą tej konferencji było ustalenie, czy możliwe jest za pomocą komputerów skonstruowanie takiej sieci łączności, która by nie posiadała central (które wróg może łatwo zniszczyć), lecz umożliwiała automatyczne wyszukiwanie połączeń między dowództwem i oddziałami polowymi nawet przy dużym stopniu zniszczenia infrastruktury telekomunikacyjnej kraju. Okazało się to potencjalnie możliwe. Najciekawsze rozwiązanie zaproponował Alex McKenzie z Uniwersytetu Stanforda, który zaproponował ideę pakietu informacji z przypisanym do niej adresem, który by automatycznie krążył po sieci „szukając” swojego odbiorcy tak, jak to się dzieje z listami pocztowymi. ARPA zdecydowała się wesprzeć projekt Alexa McKenzie, który stworzył kilkudziesięcioosobowy zespół pracujący na Uniwersytecie Stanford, UCLA i Uniwersytecie Utah. Zespół ten stworzył zręby protokołu TCP (pierwotnie nazwanego IMP) oraz w 1968 wykonał pokaz automatycznego trasowania połączeń w sieci liczącej kilkanaście serwerów rozproszonych na tych trzech uniwersytetach.
29 października 1969 dokonano pierwszej transmisji przez sieć.
W latach 1967-1977 eksperymentalna sieć rozrosła się na kolejne uczelnie, a rozrost ten był hojnie wspierany finansowo przez ARPA. W ramach tej sieci na początku 1969 utworzono Network Working Group (NWG) liczącą ok. 100 osób, która zaczęła wymieniać się informacjami i wynikami swoich eksperymentów za pomocą dokumentów zwanych Request for Comments. Można powiedzieć, że była to zapowiedź późniejszej IETF. Badania te (i rozwój sieci) były częściowo tajne, gdyż równolegle z pracami naukowców cywilnych trwały prace nad zaimplementowaniem ich do celów wojskowych.
W 1971 roku ARPA zdecydowała się ujawnić protokół TCP/IP i zezwoliła na przyłączanie do Arpanetu lokalnych sieci akademickich. Pierwszą siecią akademicką przyłączoną do Arpanetu była sieć na kampusie UCLA.
W latach 1972-1979 kolejne uczelnie USA przyłączały się do projektu ARPANET i jednocześnie ARPA śledziła wszystkie nowinki techniczne wymyślane na uczelniach i część z nich przekazywała na rzecz tajnych projektów wojskowych. Wielu akademickich użytkowników ARPANET zaczęło nazywać tę sieć Internetem, ze względu na to, że łączyła ona wiele różnych sieci lokalnych.
W 1980 roku, po kilku efektownych włamaniach crackerów do serwerów ARPANET, ARPA zdecydowała się rozdzielić całkowicie wojskową część ARPANET od części akademickiej. Część wojskowa nadal ma nazwę ARPANET, zaś część cywilna została już oficjalnie nazwana Internetem. Projekt rozwoju części cywilnej został przez agencję DARPA zamknięty 28 lutego 1990 roku. Od tej pory Internet rozwija się bez nadzoru agencji DARPA.
Zobacz też
ALOHAnet
BITNET
historia Internetu
sieć komputerowa
Przypisy
Sieci rozległe
Historia Internetu
Defense Advanced Research Projects Agency |
165 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Akwarela | Akwarela | Akwarela (fr. aquarelle – „wodnisty”, łac. aqua – „woda”) – określenie techniki malarskiej oraz nazwa obrazów nią wykonywanych, skupiających się wokół tematu pejzażu i martwej natury. Technika ta, wymagająca stosowania unikatowych, indywidualnych rozwiązań artystycznych, polega na malowaniu wodną zawiesiną pigmentów na chłonnym podobraziu – zwyczajowo na celulozowym lub bawełnianym papierze. Rozcieńczone pigmenty nie pokrywają całkowicie faktury papieru, lecz pozostawiają ją dobrze widoczną. Z tego względu na efekt bardzo duży wpływ ma barwa i faktura samego papieru.
Charakterystyka
Akwarela jest jedną z technik malarskich, w której wykorzystuje się farby akwarelowe – będące farbami wodnymi. Z punktu widzenia artystycznego, eteryczna i świetlista, z punktu kolekcjonerskiego – jeśli jest dziełem klasyków – równie atrakcyjna. Jako podłoże najczęściej stosuje się papier, zazwyczaj specjalistyczny, fakturowy. Malowanie polega na stopniowym nakładaniu cienkich, niemalże transparentnych warstw farby, przez które przebija podłoże. Jest to technika uważana za jedną z trudniejszych, gdyż wymaga niesamowitej precyzji i dokładności w nakładaniu farb na papier, który ze względu na swoje właściwości sprawia problemy w nanoszeniu poprawek.
Farby akwarelowe składają się z pigmentu i wodorozpuszczalnego kleju (najczęściej gumy arabskiej) utrzymującego farbę w odpowiedniej do malowania konsystencji. Oprócz nich w farbach znajdują się różne domieszki mogące modyfikować właściwości fizyczne farby. Malarz nabierając farbę zmoczonym pędzlem rozpuszcza klej i pobiera na pędzel pigmenty w wodnej zawiesinie. Pociągnięcia pędzla na chłonnym podkładzie pozostawiają cienką warstwę pigmentu, który uzyskuje przyczepność głównie poprzez siłę adhezji, a nie jak dzieje się to najczęściej w innych technikach malarskich, dzięki wiązaniu spoiwa. Z powodu bardzo niewielkiej ilości spoiwa zawartej w akwareli, warstwa pigmentu nie wykazuje mocnego krycia, przez co malarz najczęściej wykonuje obraz poprzez sukcesywne przyciemnianie plam aż do pożądanego rezultatu. Obrazy malowane tą techniką mają zwykle delikatną kolorystykę w pastelowych barwach.
Akwarela nie daje prawie żadnej możliwości dokonywania poprawek i retuszy. W szczególności, nie można usunąć namalowanego fragmentu, a jedynie modyfikować go w niewielkim stopniu, poprzez pokrywanie kolejnymi warstwami lub usuwanie części pigmentu przez szorowanie lub wymywanie papieru. W akwareli właściwie nie używa się białej farby, gdyż cienka warstwa pigmentu właściwa dla techniki akwarelowej nie jest w stanie całkowicie pokryć zamalowanego papieru. Malarz stosujący technikę akwareli pozostawia plamy jasne dzięki nakładaniu małej ilości pigmentów i ekspozycję jasnego koloru podobrazia.
Akwarela, ze względu na swoją budowę fizyczną opartą o wodorozpuszczalne spoiwo jest farbą bardzo zbliżoną go gwaszu i bywa z nim łączona.
„Akwarela abstrakcyjna” Wassily’ego Kandinsky’ego jest uznawana za pierwszy obraz abstrakcyjny.
Malarzem, który posługiwał się tą techniką, był m.in. Julian Fałat.
Galeria
Zobacz też
gwasz
alla prima
Przypisy
Linki zewnętrzne
Stowarzyszenie Akwarelistów Polskich
Techniki malarskie |
166 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9%20Gide | André Gide | André Paul Guillaume Gide (ur. 22 listopada 1869 w Paryżu, zm. 19 lutego 1951 tamże) – francuski prozaik; laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1947); w uzasadnieniu napisano: „za jego wszechstronną i znaczącą twórczość, w której problemy i uwarunkowania ludzkiej egzystencji zostały przedstawione z nieulękłym umiłowaniem prawdy i psychologiczną przenikliwością”.
Życiorys
Urodził się w rodzinie protestanckiej. W pewnym okresie swego życia skłaniał się ku katolicyzmowi, który wkrótce odrzucił. Napisał nawet uznaną za bluźnierczą powieść Lochy Watykanu (1914). W pierwszej połowie XX w. był pisarzem światowej sławy. Najważniejszymi dziełami w jego twórczości są Lochy Watykanu (1914), Immoralista (1902), Fałszerze (1925) i Dziennik (1939–1950).
Wyrażał skrajny indywidualizm i odrzucenie tradycyjnych norm moralnych. Przez pewien okres swego życia zafascynowany był komunizmem. Jednak po podróży do ZSRR zmienił poglądy. Jego krytyka ZSRR wywołała falę odpowiedzi, np. Romaina Rollanda czy Stanislava Kostki Neumanna.
Gide tworzył narrację w oparciu o wiele współistniejących wątków. Postacie kreowane przez Gide'a dążyły do wyzwolenia się z niewidzialnych ograniczeń determinującego je świata.
Był bliskim przyjacielem Paula Valéry’ego, któremu zadedykował niektóre ze swych wczesnych utworów. Silny wpływ na twórczość Gide'a wywarły dzieła Fiodora Dostojewskiego i Friedricha Nietzschego. On sam wpłynął na twórczość Jeana Paula Sartre’a i Alberta Camusa.
Po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech wśród około 20 000 spalonych książek znalazły się dzieła André Gida.
Dzieła pisarza zostały umieszczone przez Kościół katolicki – już po jego śmierci – w Indeksie Ksiąg Zakazanych. Był członkiem ruchu antyimperialistycznego we Francji w okresie międzywojennym. Był też biseksualistą i prekursorem ruchu homoseksualnego we Francji.
Publikacje
Kajety André Waltera (1891)
Traktat o Narcyzie (1891)
Podróż Uriana (1893)
Mokradła (1895)
Pokarmy ziemskie (1897)
Prometeusz źle skowany (1899)
Filoklet (1899)
Król Kandaules (1901)
Preteksty (1903)
Nowe preteksty (1911)
Saul (1896)
Immoralista (1902)
Ciasna brama (1909)
Lochy Watykanu (1914)
Symfonia pastoralna (1919)
Korydon (1924)
Skąd ty... (1926)
Jeżeli nie umiera ziarno (1926)
Fałszerze (1926)
Podróż do Konga (1927)
Powrót z Czadu (1928)
Powrót z ZSRR (1936)
Poprawki do mojego Powrotu z ZSRR (1937)
Tezeusz (1946)
Dzienniki (1950)
Niechaj tak będzie
Zobacz też
(11298) Gide
Przypisy
Autorzy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych
Francuscy prozaicy XX wieku
LGBT we Francji
Nobliści – literatura
Pisarze francuskojęzyczni
Pisarze literatury LGBT
Pisarze związani z Paryżem
Prekursorzy ruchu na rzecz LGBT
Ludzie urodzeni w Paryżu
Urodzeni w 1869
Zmarli w 1951 |
167 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Armia%20Krajowa | Armia Krajowa | Armia Krajowa (AK) lub Siły Zbrojne w Kraju, kryptonim „PZP” (Polski Związek Powstańczy) – zakonspirowane siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego w latach II wojny światowej, powstałe z przemianowania Związku Walki Zbrojnej (powstałego w listopadzie 1939) rozkazem Naczelnego Wodza generała broni Władysława Sikorskiego z 14 lutego 1942 r. Działała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, okupowanej przez Niemcy i ZSRR (po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium państwa polskiego 4 stycznia 1944 r.). Siły Zbrojne w Kraju były integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych, podporządkowaną Naczelnemu Wodzowi.
Największą operacją militarną Armii Krajowej była akcja „Burza” i w jej ramach powstanie warszawskie. Strategicznym, choć niezrealizowanym celem AK było przeprowadzenie powstania powszechnego w okupowanej Polsce, w ostatniej fazie II wojny światowej.
Rodowód
Inicjatywa stworzenia centralnego kierownictwa podziemnego wyszła od gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. Po kapitulacji stolicy, 29 września 1939 r. Tokarzewski przedstawił gen. Juliuszowi Rómmlowi plan zorganizowania w okupowanym kraju podziemia zbrojnego i zaproponował, by udający się do niewoli gen. Rómmel przelał na niego pełnomocnictwo dowodzenia w całym kraju, otrzymane od Naczelnego Wodza. Tego dnia do broniącej się jeszcze Warszawy przyleciał samolotem z Rumunii specjalny wysłannik gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, mjr Edmund Galinat, który znał przedwojenne przygotowania do tego rodzaju działań na wypadek obcej okupacji i miał się zająć organizacją podziemia z ramienia internowanego Wodza Naczelnego. Gen. Rómmel zdecydował jednak przekazać dowództwo gen. Tokarzewskiemu, oddając mu Galinata do pomocy jako zastępcę. Tokarzewski zalecił Galinatowi odszukanie przygotowanych kontaktów. W momencie kapitulacji Warszawy gen. Tokarzewski dysponował już gotową koncepcją organizacji podziemnej i piętnastoma oficerami, którzy tworzyli zalążek jego sztabu. Po konsultacjach z przedstawicielami głównych partii politycznych, przede wszystkim opozycyjnych, powołano do życia tajną organizację wojskowo-polityczną pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski z gen. Tokarzewskim jako dowódcą, o czym zameldował Rydzowi-Śmigłemu. Po zmianie na stanowisku Naczelnego Wodza, gen. Sikorski postanowił SZP rozwiązać i na jej miejsce powołał nową – Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), podporządkowany ściśle rządowi emigracyjnemu – który miał być organizacją ogólnonarodową i ponadpartyjną, obliczoną na długofalowe, gruntowne przygotowanie niepodległościowej akcji zbrojnej. Na czele ZWZ stanął gen. Kazimierz Sosnkowski, przebywający we Francji. Sieć organizacyjna SZP została włączona do ZWZ. Centralna podziemna organizacja wojskowa – Związek Walki Zbrojnej – stopniowo wchłaniała organizacje zbrojne zakładane żywiołowo przez różne środowiska i organizacje polityczne. Powstała z przemianowania Związku Walki Zbrojnej (powstałego w listopadzie 1939) rozkazem Naczelnego Wodza generała broni Władysława Sikorskiego z 14 lutego 1942 roku. Ostatecznie uznany został tym samym wojskowy charakter siły zbrojnej podziemia, armii jak podkreślał Sikorski w rozkazie: wszystkich żołnierzy w służbie czynnej w Kraju.
27 września 1939 – powołanie Służby Zwycięstwu Polski,
13 listopada 1939 – rozkazem Naczelnego Wodza powstaje Związek Walki Zbrojnej, opierający się na strukturach SZP,
14 lutego 1942 – przemianowanie rozkazem Naczelnego Wodza, gen. Władysława Sikorskiego na Armię Krajową (bez żadnych zmian organizacyjnych, służyło podniesieniu rangi związku zbrojnego do krajowych sił zbrojnych, armii, w skład której weszli wszyscy żołnierze pozostający w czynnej służbie wojskowej),
19 stycznia 1945 – rozwiązanie AK.
Armia Krajowa wywodziła się ze Związku Walki Zbrojnej i Polskiego Związku Powstańczego, ale w skład jej weszło wiele mniejszych organizacji, m.in.:
Narodowa Organizacja Wojskowa (SN) – od 1942 (częściowo),
Komenda Obrońców Polski – od lutego 1942 (częściowo),
Konfederacja Narodu – od sierpnia 1943,
Narodowe Siły Zbrojne – od 1944 (częściowo),
Bataliony Chłopskie (CKRL) – od 1943 (częściowo),
Gwardia Ludowa WRN (PPS-WRN) – od 1940 (autonomiczna)
Unia (SP) – od 1942
Socjalistyczna Organizacja Bojowa (PPS-WRN) – od 1943 (autonomiczna)
Lynne Olson w publikacji pod znaczącym tytułem „Wyspa ostatniej nadziei. Anglicy, Polacy i inni” podkreśla:
Zanim kraj upadł, polskie władze położyły fundament pod rozległą organizację zbrojnego oporu. W kraju pozostało dziewięciuset Polaków wyszkolonych w walce partyzanckiej, a w trzystu podziemnych schronach w całym kraju zmagazynowano materiały wybuchowe, granaty, karabiny i pistolety. Polska spośród wszystkich okupowanych krajów najbardziej odrzuciła kolaborację. Jej Armia Krajowa (od 14 lutego 1942 roku, wcześniej od listopada 1939 – Związek Walki Zbrojnej) – największy, najbardziej zaawansowany i najlepiej zorganizowany ruch oporu w całej Europie – nie pozostawiła żadnej wątpliwości, że oczekuje od Polaków, że przeciwstawią się Niemcom w każdy możliwy sposób – poczynając od odmawiania współpracy, a kończąc na dywersji i sabotażu (...).
Status prawny AK
Armia Krajowa była podziemnym Wojskiem Polskim, częścią Sił Zbrojnych RP podległych konstytucyjnym władzom państwowym działającym na obczyźnie. Poprzez swojego Komendanta ZWZ podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. 3 września 1941 Naczelny Wódz w depeszy skierowanej do Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej oraz Delegata Rządu RP na Kraj podkreślił, że Organizację Wojskową w Kraju uważa za główną część dowodzonych przez siebie Sił Zbrojnych.
Rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 stwierdzono, że „wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią Armię Krajową” podległą jej Dowódcy. W grudniu 1942, podczas oficjalnej wizyty w USA, Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski w rozmowie z gen. Hayesem Kronerem ze Sztabu Generalnego USA podkreślił:
Dowodzę (...) dwiema armiami. Jedna składa się z Polskich Sił Zbrojnych w Zjednoczonym Królestwie i Afryce wraz z Polskim Lotnictwem i Marynarką Wojenną. Druga zaś, ilościowo znacznie silniejsza, jest to Polska Tajna Organizacja Wojskowa rozrzucona po całym obszarze terytorialnym Rzeczypospolitej. (...) Organizacja jej jest niemal analogiczna z organizacją Polskich Sił Zbrojnych walczących po stronie zjednoczonych Narodów. Różni się ona zasadniczo jedynie tym, że jest ona organizacją tajną, podziemną, niedostatecznie uzbrojoną.
Dekret Prezydenta RP z 1 września 1942 „O tymczasowej organizacji władz na ziemiach Rzeczypospolitej” (powtórzony ze zmianami 26 kwietnia 1944) stanowił, że do czasu przybycia na terytorium RP Naczelnego Wodza, jego uprawnienia przysługują Dowódcy Armii Krajowej. Dowodził on Siłami Zbrojnymi w okupowanej Polsce oraz kierował całością operacji wojskowych. Zgodnie z art. 13 Dekretu Prezydenta R.P. z 27 maja 1942 „O organizacji najwyższych władz wojskowych” dowódca AK dowodził Siłami Zbrojnymi w Kraju i kierował całością operacji wojskowych w Kraju.
Instytucją łącznikową pomiędzy Naczelnym Wodzem a Dowódcą Armii Krajowej stał się Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza, który początkowo nosił nazwę „Samodzielny Wydział Krajowy”.
Jak zauważa jeden z szefów tego Oddziału płk dypl. Marian Utnik:
„Jako łącznik między konspiracją wojskową w Polsce a Sztabem NW w Londynie Oddział VI wykonywał wiele prac, z których jedne cechuje charakter stały, a inne okresowy lub tylko jednorazowy. Do prac stałych należało utrzymywanie łączności radiowej i kurierskiej z Komendą Główną AK w Warszawie, zasilanie AK w ludzi, sprzęt i pieniądze oraz wykorzystywanie wiadomości napływających z Polski. Z prac okresowych lub jednorazowych można dla przykładu wymienić najbardziej znane, jak np. zaopatrywanie oddziałów walczących w powstaniu warszawskim, przygotowywanie lotów z lądowaniem samolotów w kraju, organizacja własnych zakładów produkcyjnych oraz zaopatrywanie doraźnych, większych akcji dywersyjnych w Polsce”.
Przed przystąpieniem AK do realizacji Akcji Burza, dowódca AK wystąpił do Naczelnego Wodza z postulatem, aby alianci uznali AK za część składową sił sprzymierzonych. Pomimo sprzeciwu ZSRR zachodni alianci: USA oraz Wielka Brytania zareagowali przychylnie. W deklaracji brytyjskiej z 29 sierpnia 1944, ogłoszonej na antenie radiowej BBC, stwierdzono, że „Polska Armia Krajowa obecnie zmobilizowana stanowi siłę kombatancką, będącą integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych”. Tego statusu AK nie uznawali: ZSRR oraz Niemcy, którzy respektowali go częściowo jedynie wobec żołnierzy AK idących do niewoli po kapitulacji powstania warszawskiego.
Przysięga żołnierzy AK
Rota przysięgi Armii Krajowej – obowiązująca od lutego 1942
Przyjmowany
Przyjmujący
Liczebność AK
Dane dotyczące liczebności Armii Krajowej są różne. Jedni podają, że w momencie maksymalnej zdolności bojowej (lato 1944) siły AK liczyły ok. 390 tys. osób, w tym 10,8 tys. oficerów. Gen. Stanisław Tatar – były szef Operacji KG AK podawał w danych przekazanych sztabowcom amerykańskim liczebność w 1944 roku na ok. 250 tys. żołnierzy. Generał Stefan Rowecki „Grot” w 1940 roku obliczał ZWZ na 40 tys. żołnierzy i oficerów, we wrześniu 1942 roku donosił już o ok. 125 tys., zaś po akcji scaleniowej donosił o ok. 380 tys. Jednak liczby te zostały zanegowane zarówno przez kuriera londyńskiego MSW Tadeusza Chciuka, jak i inspektora KG AK na okręg Kraków płk. Józefa Rokickiego, a także szefa operacji KG AK płk. Janusza Bokszczanina, którzy donosili o fałszowaniu i świadomym zawyżaniu stanów osobowych jednostek przez lokalnych dowódców. Wywiad niemiecki oceniał liczebność AK na 100–200 tys. ludzi.
Kadrę oficerską (także częściowo podoficerską) sprzed wojny uzupełniano absolwentami tajnych kursów oraz przerzucanymi do kraju cichociemnymi.
Struktura organizacyjna AK
Komenda Główna składała się z ośmiu oddziałów: Organizacyjnego, Informacyjno-Wywiadowczego, Operacyjno-Szkoleniowego, Kwatermistrzowskiego (Zaopatrzenia), Dowodzenia i Łączności, Biura Informacji i Propagandy, Finansów i Kontroli oraz Szefostwa Biur Wojskowych (Administracja Zmilitaryzowana), miała też własnych duszpasterzy. Jako odrębną jednostkę utworzono w styczniu 1943 Kedyw, przeprowadzający akcje dywersyjne i specjalne.
20 kwietnia 1940 powstał Związek Odwetu. Jego komendantem mianowano mjr. Franciszka Niepokólczyckiego ps. „Teodor”. Był to szczególnie zakonspirowany pion ZWZ, który stanowić miał trzon bojowy organizacji. W jego skład wchodziły: sztab, komórki zabezpieczenia działalności sabotażowo-dywersyjnej, zespoły i zakonspirowane sekcje sabotażowo-dywersyjne, oraz sekcje minersko-saperskie. Posiadał on rozbudowane struktury organizacyjne i bojowe zarówno na terenach Generalnego Gubernatorstwa, jak i włączonych do Rzeszy Niemieckiej. Oddziały Odwetu organizowały głównie akcje minerskie na kolejach, dywersję i sabotaż w przemyśle zbrojeniowym, węzłach transportu i łączności.
W sierpniu 1941 powołano specjalną organizację dywersyjną pod dowództwem ppłk. Jana Włodarkiewicza ps. „Jan” o nazwie Wachlarz. Organizacja miała dwa główne zadania: prowadzenie bieżącej akcji sabotażowo-dywersyjnej oraz zapewnienie osłony powstania od wschodu. Jej struktura to pięć odcinków – od Bałtyku po Ukrainę z kilkuosobowymi patrolami. Liczyła około 800 ludzi. Przeprowadziła ok. 100 akcji przede wszystkim na transporty kolejowe. Najgłośniejszą było jednak rozbicie więzienia w Pińsku przez grupę żołnierzy pod dowództwem por. Jana Piwnika ps. „Ponury”. „Wachlarz” nie zdołał jednak rozwinąć swojej działalności na szeroką skalę. Pod koniec 1942 został rozwiązany, a jego żołnierze włączeni do lokalnych struktur AK.
W maju 1942 powołano Organizację Specjalnych Akcji Bojowych („Osa”) pod dowództwem ppłk. Józefa Szajewskiego ps. „Philips”. Była to ściśle zakonspirowana komórka AK, której celem było dokonywanie zamachów na funkcjonariuszy hitlerowskiego aparatu policji i bezpieczeństwa, więziennictwa oraz administracji, wyróżniających się szczególnym okrucieństwem. Komórka podporządkowana była bezpośrednio Komendzie Głównej Armii Krajowej i wykonywała zadania stawiane jej bezpośrednio przez komendanta. W jej skład wchodziły: sztab, warszawski i krakowski oddział bojowy oraz oddział „Zagralin” przeznaczony do działalności na obszarze Rzeszy. W lutym 1943 oddział bojowy Osy wcielono do Kedywu KG AK i przemianowano na „Kosę”. „Kosa” obok „Motoru” była najsilniejszą jednostką bojową Kedywu KG AK.
W czerwcu 1943 „Osa”-„Kosa” uległa rozbiciu na skutek wielkiej „wsypy” w kościele św. Aleksandra w Warszawie. Komenda Główna AK powołała wówczas nową jednostkę bojową „Agat”, wywodzącą się z Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Jej dowódcą został cichociemny kpt. Adam Borys ps. „Pług”. Była to 3 kompania batalionu „Zośka”. „Agat” przeznaczony został do wykonywania zadań specjalnych, jakie dotąd wykonywała „Kosa”.
W styczniu 1944 nazwę „Agat” zamieniono na „Pegaz”, a w czerwcu 1944 „Pegaz” przemianowano na „Parasol”. Organizacja ta dokonała szeregu spektakularnych akcji bojowych. Należą do nich: akcja odbicia pod Arsenałem ppor. Jana Bytnara ps. „Rudy”, zamach na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski Franza Kutscherę, zamach na Franza Bürkla – zastępcę komendanta Pawiaka, nieudany zamach na SS-Obergruppenführera Wilhelma Koppego, akcja „Hergel”, akcja „Braun” i inne.
22 stycznia 1943, w celu koordynowania działalności sabotażowo-dywersyjnej i partyzanckiej, powołano Kierownictwo Dywersji (Kedyw) KG AK. Na jego czele stanął płk Emil Fieldorf ps. „Nil”. W jego skład weszły: Związek Odwetu, Wachlarz, Tajna Organizacja Wojskowa oraz grupy bojowe Szarych Szeregów. W skład Kierownictwa Dywersji wchodziły: biuro studiów oraz referaty – operacyjny, szkoleniowy, wywiadu, łączności, produkcji konspiracyjnej, sabotażu kolejowego, przemysłowego, telekomunikacyjnego, chemicznego i bakteriologicznego.
Strukturę terenową powiązano ściśle z okręgami, inspektoratami i obwodami. Na każdym szczeblu dowodzenia znajdował się oficer Kedywu odpowiedzialny za prowadzenie działalności bojowej. Swoista dwutorowość dowodzenia w zakresie walki zbrojnej i niejasny podział kompetencji między komendantem określonego szczebla dowodzenia a oficerem Kedywu, sprzeczny z zasadą jednoosobowego dowodzenia, były źródłem wielu konfliktów.
Kedyw posiadał swoje oddziały dyspozycyjne, podległe bezpośrednio jego komendantowi, oraz oddziały dyspozycyjne formowane w okręgach. Dobrze wyszkolone i przygotowane do działań dywersyjnych oddziały były stopniowo kierowane w teren, gdzie stanowiły zalążki nowo formowanych oddziałów partyzanckich.
Komendanci Armii Krajowej
W wykazie umieszczono też dowódców poprzedniczek Armii Krajowej: dowódcę Służby Zwycięstwa Polski i komendanta Związku Walki Zbrojnej.
Komendant AK podlegał Naczelnemu Wodzowi oraz był w zależności politycznej od Delegata Rządu. Funkcję tę pełnili:
Wywiad Armii Krajowej
Wkład polskiego wywiadu do wysiłku wojennego aliantów w 1945 ocenił oficer łącznikowy MI6 (1940–1946) komandor Wilfred Dunderdale:
„Spośród 45 770 raportów wywiadowczych z okupowanej Europy, które dotarły w czasie wojny do aliantów, 22 047, czyli 48 procent pochodziło ze źródeł polskich (…) Wynika z tego, że w ciągu ostatnich pięciu lat polscy agenci w Europie pracowali bez przerwy i że dostarczyli oni, mimo wielkiego zagrożenia dla siebie i swoich rodzin, wielką ilość materiału wszelkiego rodzaju i obejmującego wiele tematów. Polski wywiad miał bezcenny wklad w planowanie i wykonanie inwazji kontynentu oraz w ostateczne zwycięstwo wojsk sojuszniczych w Europie”
W 2004 oraz w 2005 opublikowano obszerne ustalenia Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej, w 2005 roku brytyjski rząd oficjalnie potwierdził, że ok. połowa tajnych raportów dla aliantów z okupowanej Europy pochodziła od Polaków. Premier Wielkiej Brytanii Tony Blair podkreślił:
Polskie służby wywiadowcze wniosły unikalny wkład w sojusznicze zwycięstwo w II wojnie światowej. To sprawozdanie po raz pierwszy pokazuje prawdziwe rozmiary tego wkładu (...) Angielsko–Polska Komisja Historyczna dysponowała bezprecedensowym dostępem do archiwów brytyjskiego wywiadu. (...) Współpraca wywiadowcza w okresie wojny miała bardzo wszechstronny charakter i obejmowała wiele form, od inwigilacji i działalności kontrwywiadowczej po łączność i działalność operacyjną”.
Podczas II wojny światowej polski wywiad współpracował z brytyjskimi służbami: SIS/MI6, Rządową Szkołą Kodów i Szyfrów (Goverment Code and Cypher School), później o zmienionej nazwie Rządowa Agencja Łączności (Government Communications Headquarters, odpowiadającą za szyfrowaną łączność Wielkiej Brytanii i państw trzecich), Służbą Bezpieczeństwa Radiowego (Radio Security Sevice, RSS), zajmującą się podsłuchem (poprzez nią kontaktowali się też polscy kryptolodzy) oraz z Kierownictwem Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, SOE).
Podczas wojny polski wywiad nie miał jednolitej struktury, funkcjonowało pięć służb, jedną z nich był wywiad kierowany przez Oddział II Sztabu Naczelnego Wodza. Jego struktury na terenie okupowanej Polski, ale także m.in. w Niemczech i okupowanych przez nich częściach ZSRR podlegały Komendzie Głównej Armii Krajowej. Jak zauważa historyk, prof. Marek Ney-Krwawicz – Sieci wywiadu ofensywnego Armii Krajowej objęły z czasem prawie całą okupowaną przez Niemcy Europę. W kontaktach pomiędzy wywiadem KG AK a Oddziałem II SNW, później także w kontaktach z brytyjskim SOE pośredniczył Oddział VI (Specjalny) SNW. Każdy żołnierz ZWZ-AK miał obowiązek przekazywania przełożonym informacji nt. działań okupantów. Na podstawie zachowanych, fragmentarycznych wykazów szacuje się, że na terenie okupacji niemieckiej lokalne i powiatowe siatki wywiadowcze skupiały średnio po ok. 100 stałych współpracowników. W aktywnym Okręgu Kielce-Radom AK w siatce wywiadowczej działało ok. 2 tys. osób, w tym ok. 750 kobiet. Według przybliżonych szacunków, w całej siatce polskiego wywiadu ZWZ-AK działało kilkadziesiąt tysięcy osób, wśród nich na terenie Polski 37 cichociemnych. Oddziałem II (informacyjno-wywiadowczym) Komendy Głównej SZP/ZWZ/AK od stycznia do października 1944 kierował Kazimierz Iranek-Osmecki ps. „Makary”.
Jednym z największych sukcesów polskiego wywiadu było zdobycie informacji o konstrukcji oraz lokalizacji ośrodków badawczych broni V-1 oraz V-2. Po raz pierwszy te informacje przekazała w końcu 1942 siatka „Lombardu”. Rozpracowywaniem broni V-1 i V-2 kierował cichociemny Stefan Ignaszak ps. „Nordyk”. Pierwsze dane techniczne przekazano Brytyjczykom i Amerykanom w grudniu 1942. W marcu 1943 polski wywiad dokładnie spenetrował ośrodek w Peenemünde. Po jego zbombardowaniu i przeniesieniu przez Niemców poligonu doświadczalnego do Blizny k. Tarnowa, wywiad AK obserwował prowadzone tam próby, dzięki czemu zdobył istotne podzespoły tych rakiet. Przekazano do Londynu ich opisy, następnie całe podzespoły, podczas operacji Wildhorn III (Most 3).
Wywiad AK m.in. zdobył plany prototypów czołgów „Panther”, miniaturowych łodzi podwodnych, dane o działach przeciwlotniczych (produkowanych w Stalowej Woli) oraz nowych gazach bojowych. Meldunki i raporty wywiadu AK przekazywane były oficerowi łącznikowemu MI6 (1940–1946) komandorowi Wilfredowi Dunderdale.
Finanse AK
Działalność Armii Krajowej finansowana była początkowo (do końca 1941) z kasy polskiego Ministerstwa Skarbu w Londynie, do Polski przerzucono w tym okresie poprzez kurierów ok. 100 tys. dolarów. Od wiosny 1940 do końca 1942 konspiracyjna Podziemna Wytwórnia Banknotów, tj. grupa pracowników kontrolowanej przez Niemców Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych w Warszawie, produkującej dla niemieckiego okupanta banknoty i inne dokumenty na potrzeby Polskiego Państwa Podziemnego produkowała w konspiracji banknoty, dokumenty legalizacyjne, kartki żywnościowe, talony na obuwie itp. Według historyków, do końca 1942 PWB „wyprodukowała” dla AK (właściwie przejęła z produkcji PWPW dla Niemców) aż ok. 20 mln okupacyjnych „młynarek”. W lipcu 1943 przez kuriera dostarczono do Wielkiej Brytanii klisze banknotów 50, 100 i 500 zł, próby papierów, znaków wodnych oraz farb, co umożliwiło wyprodukowanie w ośrodku SOE – STS 38 Briggens ok. 50 mln okupacyjnych złotych. Znaczącym źródłem pozyskania pieniędzy na potrzeby AK stała się akcja „Góral”, tj. zbrojne przejęcie 12 sierpnia 1943 samochodu Banku Emisyjnego w Polsce. Po przygotowaniach trwających prawie 14 miesięcy, wskutek trwającej ok. dwie i pół minuty akcji przejęto na potrzeby AK ok. 105 mln zł, równowartość ok. miliona dolarów po ówczesnym czarnorynkowym kursie.
W kwietniu 1942 amerykański prezydent Franklin Delano Roosevelt przekazał dla polskich organizacji konspiracyjnych 1,5 mln dolarów dotacji, w lutym 1943 – 2,5 mln USD, w czerwcu 1944 – 10 mln USD. Brytyjskie Kierownictwo Operacji Specjalnych zadaniowało wywiad AK, otwierając na operację „Wachlarz” (brytyjski kryptonim: Big Scheme) ok. 3 mln USD kredytu. Od stycznia 1944 do marca 1945 brytyjski wywiad Secret Intelligence Service przekazywał co kwartał pół miliona USD na prowadzenie polskiego wywiadu; łącznie przekazano ok. 3 mln dolarów. Wszystkie dotacje w dolarach i złocie z przeznaczeniem do wysyłki do okupowanej Polski wyniosły łącznie ok. 20 mln USD, część z tego przekazano na potrzeby Delegatury Rządu na Kraj.
Środki finansowe dla AK przerzucane były początkowo przez kurierów trasami lądowymi (ok. 12 procent), następnie po uruchomieniu zrzutów drogą lotniczą przez cichociemnych, którzy przewozili je w parcianych pasach z kieszeniami, impregnowanych woskiem, paczkach oraz puszkach. Później waluty obce przerzucano głównie drogą lotniczą, natomiast okupacyjne złotówki w większości trasami lądowymi. Pieniądze ze zrzutów docierały do Oddziału IV (kwatermistrzostwo) Komendy Głównej AK dopiero po kilku tygodniach. Kwoty w obcych walutach wymagały powolnej wymiany na „czarnym rynku”, aby nie doprowadzić do obniżki cen. Ogółem przerzucane przez kurierów oraz cichociemnych kwoty nie wystarczały na wszystkie potrzeby.
Budżet ZWZ w 1941 wynosił ok. 517 tys. USD, w 1942 wydatki oszacowano na kwotę 4 mln USD. W 1943 budżet AK wynosił ok. 10 mln USD, w 1944 ok. 20 mln USD. Cichociemni przerzucili łącznie ok. 30,7 mln USD, ok. 374,8 tys. USD w złocie oraz ok. 15,5 mln RM. Kurierzy dostarczyli trasami lądowymi ok. 3,9 mln USD w banknotach i złocie oraz ok. 4,5 mln RM.
Łączność Armii Krajowej
Łączność Armii Krajowej stanowiło ok. 57 radiostacji o kryptonimie „Wanda” (oznaczonych numerem), w tym: 10 radiostacji Komendy Głównej AK i Komendy Obszaru Warszawa AK (Wanda 1, 2, 3, 4, 7, 9, 13, 62, 96), 25 radiostacji w Komendach Okręgów lub Inspektoratów AK, 10 radiostacji w sieci lotniczej (oznaczonych numerami 300 i nast.) oraz 5 radiostacji przy dużych oddziałach partyzanckich. Prawie cała sieć łączności AK funkcjonowała w oparciu o otrzymane od Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza przenośne radiostacje, tzw. pipsztoki głównie typu AP (AP-1, AP-2, AP-3, AP-4, AP-5), konstrukcji inż. Tadeusza Heftmana, produkowane przez Polskie Wojskowe Warsztaty Radiowe (Polish Wireless Research Unit) w Stanmore. Pracowało na nich 50 cichociemnych łącznościowców. Podczas powstania warszawskiego (sierpień – październik 1944) funkcjonowały radiostacje AK o kryptonimach: Wanda 1, 2, 3, 4, 7, 9, 13, 23, 23A, na których pracowało 12 cichociemnych.
Cała wojskowa łączność z Krajem, pomiędzy Sztabem Naczelnego Wodza (SNW) w Londynie a radiostacjami Armii Krajowej podlegała Oddziałowi VI (Specjalnemu). Centrum łączności radiowej miało w Wielkie Brytanii dwa ośrodki: nadawczy w Chipperrfield Lodge, natomiast odbiorczy w pobliskim, odległym o dwa km Barnes Lodge k. Kings Langley. Używano 10, potem 16 radiostacji nadawczych, 39 odbiorczych oraz 48 anten. Sprzęt był głównie produkcji amerykańskiej (Halocrafter, R.C.A. i in.) oraz polskiej, produkcji Polskich Wojskowych Warsztatów Radiowych w Stanmore. Zrzuty cichociemnych, sprzętu i pieniędzy od 1943 obsługiwała radiostacja o kryptonimie „Mewa”, zlokalizowana w Mesagne, 15 km od Brindisi (Włochy).
Łączność odbywała się w systemie simplex, „na klucz”, nadawano szyfrowane depesze znakami Morse’a oraz kodem Q. Ze względów bezpieczeństwa, średni czas nadawania krótkiej depeszy wynosił ok. 10-20 min; średni czas jej odszyfrowania ok. 2 godz. Początkowo, do 1940 łączność ZWZ prowadzona była za pośrednictwem polskich radiostacji w Budapeszcie oraz Bukareszcie. Wykorzystywano do niej radiostacje konspiracyjnej produkcji o mocy ok. 25-35 W. Łączność Komendy Głównej AK z Okręgami AK prowadzona była za pośrednictwem centrali SNW: Warszawa – Londyn – Okręg lub Okręg – Londyn – Warszawa. Ośrodek szkoleniowy dla kandydatów na cichociemnych ze specjalnością w łączności funkcjonował początkowo w polskim ośrodku w Anstruther (1941/1942) przy 1 Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej, potem w budynkach dawnego browaru Auchtertool (1942/1943), później w obiekcie dawnej Saint Margaret’s School for Girls w Polmont (1943/1944). Kursy łącznościowców ukończyło 213 kandydatów, spośród nich 51 zrzucono do okupowanej Polski (w tym 1 kuriera), do pracy na radiostacjach AK. Pozostali po ukończeniu szkolenia pracowali na radiostacjach w sieci łączności Sztabu Naczelnego Wodza.
Zaopatrzenie AK w środki walki i in.
AK zaopatrywała się w sprzęt w drodze akcji bojowych (zdobyte wyposażenie niemieckie), alianckich zrzutów oraz własnej produkcji. Stałe zaopatrywanie konspiracyjnych struktur dywersyjnych, sabotażowych, partyzanckich oraz łączności Armii Krajowej w niezbędny sprzęt wojenny, broń, uzbrojenie i materiały było zadaniem Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza. Sprzęt wojskowy: broń palna, lekki sprzęt przeciwpancerny, amunicja i materiały wybuchowe Oddział VI otrzymywał z brytyjskich magazynów wojskowych, za pośrednictwem polskiej sekcji SOE, która dostarczała go do tzw. stacji pakowania lub magazynów Oddziału VI. Od 1943 Oddział VI zaopatrywał się także w zdobyty przez aliantów poniemiecki sprzęt, broń i amunicję w brytyjskich magazynach przyfrontowych. Sprzęt radiowy oraz niezbędne podzespoły i części radiowe kupowano w Wielkiej Brytanii oraz w USA. Lekarstwa, sprzęt optyczny, ubrania cywilne, drobne przedmioty użytku osobistego dla skoczków kupowano w Wielkiej Brytanii, USA, Szwecji oraz Portugalii.
Zdobyte zaopatrzenie dla AK przekazywano do okupowanej Polski zrzutami lotniczymi, dzięki współpracy z SOE, początkowo głównie z tajnego lotniska RAF Tempsford, później z włoskiego lotniska Campo Cassale pod Brindisi. Zrzuty organizował oficer wywiadu z Oddziału VI mjr dypl. Jan Jaźwiński, polskie załogi latały w składzie 138 Dywizjonu RAF Specjalnego Przeznaczenia. Od końca 1943 zrzuty dla AK przeprowadzała także polska 1586 Eskadra Specjalnego Przeznaczenia. W latach 1941–1944 do Polski zrzucono 670 ton, odebrano 443 tony broni, amunicji i sprzętu. W tym czasie ruch oporu we Francji uzyskał 10 485 ton zrzutów, partyzanci jugosłowiańscy – 76 171 ton, a greccy – 5796 ton. 14 października 1943 organizator przerzutu lotniczego do Polski, mjr dypl. Jan Jaźwiński sporządził ściśle tajną notatkę – „Dane o wykonywaniu przez S.O.E. współpracy ze Sztabem N.W. w zakresie realizacji przerzutu zaopatrzenia dla A.K.” Napisał w niej m.in.:
„Na przestrzeni od sierpnia 1941 do chwili obecnej S.O.E. przejawia tendencję, aby hamować przerzut do Kraju. (…) Trzyletnia prawie współpraca z SOE pozwala z całą pewnością stwierdzić, że SOE (…) nie jest poważnie traktowane przez Air Ministry (…) oraz jest narzędziem rozgrywek Foreign Office (…). Stąd Przerzut zaopatrzenia dla Armii Krajowej – operacja ściśle wojskowa, jest przedmiotem wpływów wszelkich rozgrywek politycznych. (…) Istota rzeczy tkwi w fakcie, że istnieje niewątpliwie dyrektywa dla SOE i Air Ministry, aby ograniczyć przerzut dla Armii Krajowej do minimum nieistotnego (...)”.
Brytyjczycy nie dotrzymywali własnych ustaleń z Oddziałem VI ws. lotów ze zrzutami do Polski. W sezonie operacyjnym 1941/42 zaplanowano 30 lotów do Polski, wykonano tylko 11. W sezonie 1942/43 zaplanowano 100, wykonano zaledwie 46. W sezonie 1943/44 zaplanowano 300, wykonano tylko 172. Ponadto polskie załogi zdecydowaną większość lotów w operacjach specjalnych SOE wykonywały do innych krajów, W 1944 roku na 1282 wykonane loty polskie załogi poleciały tylko w 339 lotach do Polski. W zasobnikach i paczkach zrzucono zaopatrzenie o łącznej wadze netto 590 ton metrycznych – tyle, ile mógł przywieźć jeden pociąg. Całe wsparcie finansowe Brytyjczyków dla Polski stanowiło zaledwie ok. 2/3 dziennych wydatków Wielkiej Brytanii na wojnę.
Odbierane na zrzutowiskach zaopatrzenie dla AK przekazywane było do konspiracyjnych struktur bezpośrednio oraz za pośrednictwem Centrali Zaopatrzenia Terenu (CZT, kryptonim: „Zegar”, „Stadion”, „Czata”), podczas powstania warszawskiego z jej personelu uformowano batalion Czata 49. CZT kierowali cichociemni: od sierpnia 1943 ppłk. Henryk Krajewski ps. „Trzaska”, od maja 1944 ppłk. Tadeusz Runge ps. „Osa”. Armia Krajowa w 1944 roku dysponowała uzbrojeniem dla ok. 12,5 procenta żołnierzy.
Działalność
Zadaniem Armii Krajowej było tworzenie struktur wojskowo-organizacyjnych na czas okupacji dla mobilizacji społeczeństwa do walki bieżącej, ochrona Polskiego Państwa Podziemnego oraz odtworzenie armii na czas otwartej walki o niepodległość, czyli przygotowanie kraju do powstania powszechnego. Działalność AK prowadzona była w dwóch formach: utworzenie struktur wojskowych i organizacyjnych na czas okupacji oraz przygotowania armii konspiracyjnej na czas otwartej walki o niepodległość. OSZ (Odtwarzanie Sił Zbrojnych) prowadzone było przez cały czas w okupacji i przyjęło formę tworzenia wojskowych struktur terenowych, w końcowym etapie wojskowych struktur taktycznych. Armia Krajowa budowała równoległy aparat administracyjny, tworząc Administrację Zmilitaryzowaną.
Według niemieckich statystyk między sierpniem 1942 a lipcem 1944 r. siły całego polskiego podziemia, w tym AK, zabiły 9671 Niemców oraz 11481 Polaków i Ukraińców podejrzewanych o współpracę z Niemcami.
Oddziały Polski Walczącej dokonały w latach 1942–1945 ponad 110 tysięcy większych akcji zbrojno-dywersyjnych, z czego 6243 akcje zostały przeprowadzone przez większe siły partyzanckie. W 1278 akcjach przeciwpartyzanckich obok specjalnych oddziałów policji i żandarmerii wziął udział Wehrmacht, w tym jednostki pancerne i lotnictwo. Wykonano ponad 2300 ataków na transport, wykolejono ok. 1300 pociągów, które wiozły wojsko lub zaopatrzenie na front. Polska konspiracja związała znaczne siły niemieckie – do walki z partyzantką Niemcy musieli ściągnąć siły odpowiadające 850 batalionom przeliczeniowym.
Polskie podziemie zlokalizowało bazy U-Bootów w całej Europie, zlokalizowało wszystkie zakłady Focke-Wulfa, rozpracowało produkcję bomb latających V-1 i rakiet V-2 w Peenemünde na wyspie Uznam, V-2 w Bliźnie. Udało mu się wykraść rakietę V-2, której najważniejsze części wysłano do Wielkiej Brytanii. Zdobyto plany niemieckiej operacji Zitadelle (bitwa na łuku kurskim) i przekazano je sojusznikom. Wspólnie z francuskim ruchem oporu zlokalizowano 162 wyrzutnie V-1 we Francji. Przekazano dowództwu radzieckiemu plany obrony Gdyni, zdobyto plany niemieckiej grupy armii „Środek”. Specyficzną metodą walki była działalność ekspropriacyjna. W akcji Góral, zdobyto 106 mln zł. Wywiad ofensywny AK systematycznie obserwował przemieszczenia jednostek niemieckich. Analizy przesyłane były do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Wywiad gospodarczy również zanotował sukcesy. Specyficznym środkiem walki z okupantem była działalność informacyjno-propagandowa. Najważniejszym zadaniem propagandy było podtrzymywanie oporu ludności i mobilizowanie do walki. Wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. W ramach akcji N szerzono destrukcję w wojsku oraz wśród ludności niemieckiej.
Największe nasilenie akcji sabotażowych nastąpiło wiosną 1941, czyli w okresie, gdy Niemcy koncentrowali na ziemiach polskich ogromne siły Wehrmachtu i Luftwaffe przed uderzeniem na ZSRR. W następnej fazie uderzeniami objęto transporty paliw, amunicji i żywności oraz składy materiałów wojennych.
Przeprowadzenie zwycięskiego powstania powszechnego było celem strategicznym Armii Krajowej. Do czasu jego wybuchu planowano prowadzić walkę bieżącą. Opracowano kolejno dwa plany powstania powszechnego. Pod koniec 1943 roku plan powstania powszechnego zastąpiono planem „Burza”, uwzględniając sytuację, jaka nastąpi po wkroczeniu Armii Czerwonej.
Wiosną 1942 roku przystąpiono do opracowania planu Odtwarzania Sił Zbrojnych. Plan ten przewidywał odtworzenie wielkich jednostek (31 dywizji piechoty oraz jednej brygady pancerno-motorowej i ośmiu brygad kawalerii, w tym trzech zmotoryzowanych), które występowały w organizacji pokojowej Wojska Polskiego II RP w 1939.
29 czerwca 1942 roku Szef Głównego Sztabu Imperialnego wojsk brytyjskich poinformował gen. Sikorskiego, że wszelkie sprawy związane z Armią Krajową pozostają w kompetencji SOE (Special Operations Executive). W tym roku wywiad donosił gen. Sikorskiemu, że brytyjski Komitet Szefów Sztabów ocenia iż AK „jest przygotowana na rozgrywki wyłącznie z Sowietami (…) Wsparcie AK w Polsce jest przedsięwzięciem nieopłacalnym i może spowodować tylko komplikacje, co jest absolutnie niepożądane”.
Podstawowymi formami działania miały być sabotaż, dywersja, wywiad i propaganda. Dopiero w późniejszym okresie miano przystąpić do działań partyzanckich. Zgodnie z obowiązującą koncepcją walki zbrojnej, dywersją i sabotażem objęto przemysł ciężki, metalurgiczny, chemiczny, transport kolejowy i drogowy. Działalność ZWZ-AK w latach 1941–1943 to stopniowe przechodzenie od akcji sabotażowo-dywersyjnych do działań dywersyjno-partyzanckich. Komenda Główna AK ograniczała działalność Związku Odwetu, zakazując prowadzenia akcji zbrojnych w obawie przed represjami Niemców wobec ludności cywilnej zamieszkującej dany teren.
Na pytanie, czy na terror hitlerowców należy odpowiadać kontrterrorem, czy spowoduje on zmasowane represje okupanta, które wykrwawią tylko naród i osłabią siły, podziemne AK odpowiadała w „Biuletynie Informacyjnym” pt. Z bronią u nogi:
„Na dziś obowiązywać nas powinien rozkaz Naczelnego Wodza (…): czekać z bronią u nogi. Nie pozwalać się sprowokować. Obdarzać pełnym zaufaniem kierownictwo Kraju i Narodu, które ma warunki do bardziej obiektywnego poglądu na sprawy niż, przeciętny, pozbawiony informacji obywatel”.
Nasilający się terror niemiecki oraz akcje i aktywizacja oddziałów partyzanckich komunistów zmuszały AK do skorygowania dotychczasowej strategii. W grudniu 1942 r., wobec terroru niemieckiego na Zamojszczyźnie, oddziały Batalionów Chłopskich i AK przeprowadziły intensywne akcje partyzanckie o charakterze odwetowym. Akcje te odniosły pozytywny skutek, ograniczając terror okupanta. PPR wykorzystywała ten sukces w swojej propagandzie, która wytykała AK bierność.
W 1943 oddziały AK 39 razy atakowały patrole żandarmerii oraz stoczyły 130 walk. Ponadto wykolejono 99 pociągów i zniszczono 15 stacji kolejowych. Do większych należy zaliczyć bitwy: w lasach józefowskich, pod Pawłami, w lasach siekierzyńskich. Oddział Jana Piwnika „Ponurego” na Kielecczyźnie prowadził regularne bitwy z wojskami niemieckimi. Jego działalność doprowadziła jednak do masowych represji niemieckich wobec ludności wiejskiej.
W 1943 roku dowódca AK gen. Komorowski ps. „Bór” wydał rozkaz stanowiący podstawę zastosowania zasady odpowiedzialności zbiorowej wobec niemieckich osadników biorących udział w akcji wysiedlania Polaków z Zamojszczyzny, nakazując uderzenia na osady niemieckie, których mieszkańcy brali bezpośredni lub pośredni udział w zbrodniach okupanta („Wsie takie nakazałem spalić, a ludność wyciąć w pień”). Wydał również rozkaz odwetowych pacyfikacji osiedli ukraińskich podczas trwania rzezi wołyńskiej. W marcu 1944 roku oddziały Kedywu dokonały akcji pacyfikacyjnych w kilku wsiach ukraińskich. Zabijano osoby przypadkowe. Miejscowe struktury AK uznały, że w rezultacie akcji pacyfikacyjnych wymordowano niewinnych ludzi.
Jak twierdzi Dariusz Libionka, zasadnicza różnica między AK a GL-AL odnośnie do ich stosunku do Żydów była taka, że Żydzi mogli funkcjonować w GL, zachowując swoją tożsamość, a w AK nie. Jak stwierdza Stanisław Meducki, Żydzi w oddziałach AK znajdowali się sporadycznie i wyjątkowo, a nawet ci ukrywali swoje pochodzenie, mając nawet tzw. „dobry” niesemicki wygląd. Dochodziło wręcz do zbrodni poszczególnych oddziałów dokonywanych na ukrywających się Żydach (np. w kwietniu 1943 roku oddział Armii Krajowej – „Barwy Białe” z obwodu Ćmielów dokonał mordu na siedmiu Żydach ukrywających się we wsi Goździelin, a w sierpniu ten sam oddział zamordował ok. 50 Żydów w lasach siekierzyńskich).
Dowódca Armii Krajowej gen. Komorowski, uznając duże prawdopodobieństwo wejścia w konflikt zbrojny z oddziałami komunistycznej Gwardii Ludowej i partyzantów radzieckich, informował w październiku 1943 roku rząd w Londynie o konieczności wprowadzenia do kraju w „krytycznym momencie” nie tylko oddziałów Sił Zbrojnych na Zachodzie, ale też jednostek anglosaskich do wsparcia AK w walce z siłami komunistycznymi.
Początkiem 1944 okręgi AK przygotowywały się do realizacji „Burzy”. Kontynuowano też walkę bieżącą. Nasilono wywiad ofensywny i polityczny oraz likwidację dygnitarzy niemieckich i konfidentów. Prowadzono szkolenie i konspiracyjną produkcję broni. Po przyłączeniu się niektórych oddziałów Narodowych Sił Zbrojnych w struktury AK, w szeregach NSZ doszło do wewnętrznych walk między zwolennikami połączenia z AK i przeciwnikami tej koncepcji. Samozwańczy Sąd Wojenny przy Komendzie Głównej NSZ wydał wyroki śmierci na oficerach NSZ którzy dołączyli do Armii Krajowej.
Wiosną 1944 nasiliły się działania partyzanckie na obszarach centralnych. Koncentracja oddziałów partyzanckich spowodowała, że Niemcy rozpoczęli operacje przeciwpartyzanckie. Jedna z nich Operacja Sturmwind II, doprowadziła na Lubelszczyźnie do rozbicia pod Osuchami zgrupowania oddziałów AK i BCh pod dowództwem mjr. Edwarda Markiewicza ps. „Kalina”. Była to największa klęska w dziejach partyzanckich działań Armii Krajowej. Przestało istnieć prawie 1200-osobowe zgrupowanie partyzanckie.
Porozumienie zawarte pomiędzy PKWN a ZSRR z 27 lipca 1944 roku wytyczało granicę polsko-radziecką wzdłuż tzw. linii Curzona. Wobec obsadzenia linii granicznej przez oddziały pograniczne NKWD spowodowało to odcięcie od dowództwa w Polsce centralnej struktur AK działających na obszarze na wschód od linii Curzona. W okresie od sierpnia 1944 roku do maja 1945 roku podstawowym zadaniem tamtejszego podziemia zdominowanego przez AK była obrona przed sowietyzacją i podtrzymywanie ducha oporu ludności polskiej, którą władze ZSRR starały się skłonić do wyjazdu na zachód.
Po wycofaniu się 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK na Lubelszczyznę i rozbrojeniu oddziałów AK przez wkraczającą Armię Czerwoną, szkieletowa siatka AK utrzymała się jedynie w zachodniej części Wołynia. W lipcu 1944 roku oddziały AK na Wileńszczyźnie, Nowogródczyźnie i Grodzieńszczyźnie liczyły kilkanaście tysięcy żołnierzy. W ramach akcji „Burza” przeprowadziły operację „Ostra Brama” (powstanie wileńskie), czyli zdobycie Wilna wspólnie z nacierającą Armią Czerwoną. Jednak 17 lipca 1944 roku oddziały AK zostały rozbrojone przez NKWD. W głąb ZSRR wywieziono ponad 6 tysięcy akowców. NKWD stosowała systematyczny system represji wobec polskiej ludności i struktur AK.
Akcja „Burza”
Zgodnie z koncepcją sztabową, przygotowywaną przez Komendę Główną AK oraz Sztab Naczelnego Wodza w Londynie, jednym z głównych zadań Armii Krajowej było „przygotowanie i zwycięskie przeprowadzenie powstania zbrojnego – z chwilą wkroczenia na ziemie polskie regularnych wojsk polskich odtworzonych na obczyźnie”.
Wydarzenia w 1943 r. na froncie sowiecko-niemieckim postawiły przed rządem polskim w Londynie kwestię ustosunkowania się do prawdopodobnego wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie polskie. 26 października 1943 r. Rząd Naczelnego Wodza wydał instrukcję dla kraju. Zakładała ona prowadzenie działań sabotażowo-dywersyjnych wymierzonych w cofające się oddziały niemieckie. W instrukcji zaznaczono, że w warunkach braku unormowanych stosunków polsko-sowieckich, władze cywilne i wojskowe pozostaną w konspiracji.
Na podstawie instrukcji Rządu i Naczelnego Wodza dowódca Armii Krajowej gen. Tadeusz Komorowski „Bór” wydał 20 listopada 1943 rozkaz nakazujący rozpoczęcie przygotowań do zbrojnej operacji kryptonim „Burza”. Rozkaz ten przewidywał ujawnienie wobec Sowietów władz wojskowych i cywilnych. Armia Krajowa, wobec wkraczających wojsk sowieckich, miała wystąpić w roli gospodarza. Było to w sprzeczności z instrukcją naczelnego wodza nakazującą konspirację. W Komendzie Głównej AK zwyciężył pogląd porozumienia z Armią Czerwoną. Uważano, że bez współdziałania taktycznego, dalsze kontynuowanie walki jest wielce ryzykowne i mogące narazić oddziały partyzanckie na represje i rozbrojenie.
2 lutego 1944 r. Rada Ministrów zaakceptowała rozkaz dowódcy AK. Oceniając decyzję „Bora”, Naczelny Wódz pisał: cyt. „Motywy Waszej decyzji ujawnienia się – aby wobec wkraczających w ziemie polskie Rosjan reprezentował Rzeczpospolitą i jej legalne władze – zasługują na najwyższy szacunek”. Na początku lipca 1944 r. zmodyfikowano część dotychczasowych założeń „Burzy”, obejmując nią duże kresowe miasta: Wilno i Lwów, a później Warszawę.
W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Rzeczypospolitej w okolicach Rokitna. Na Wołyniu oddziały AK podjęły współpracę taktyczną z oddziałami Armii Czerwonej. Wspólnie toczyły walkę z cofającymi się wojskami niemieckimi i oddziałami nacjonalistów ukraińskich.
Pierwsze kontakty nie pozostawiały jednak złudzeń, co do rzeczywistych zamiarów Sowietów. Nie godzili się oni na respektowanie polskich oddziałów partyzanckich i administracji cywilnej podległej rządowi w Londynie. Dowódca AK w meldunku do Naczelnego Wodza z 19 kwietnia 1944 r. pisał: „Niczego dobrego z tamtej strony nie oczekujemy, nie łudzimy się też możliwą ich lojalnością współpracy z niepodległymi czynnikami polskimi”'''. Żołnierzy AK czekały aresztowania, zsyłki, obozy, wcielenia do Armii Czerwonej lub do armii Berlinga.
Mimo lokalnych osiągnięć militarnych, „Burza” w sensie politycznym zakończyła się niepowodzeniem. Respektowanie praw suwerennych władz polskich nie leżało w planach Stalina.
Powstanie warszawskie
Powstanie warszawskie nie było zaplanowane jako część planu „Burza”, jednak sytuacja polityczna i militarna oraz zamiary niemieckie wobec Warszawy i jej ludności skłoniły Delegata Rządu na Kraj i dowództwo AK do podjęcia walki o stolicę. Siły Armii Krajowej w Warszawie liczyły 50 tys. żołnierzy, dowodzonych przez ppłk. Antoniego Chruściela „Montera”. Do działań przystąpiły także oddziały innych ugrupowań, które podporządkowały się dowództwu AK: Narodowe Siły Zbrojne, Polska Armia Ludowa, Korpus Bezpieczeństwa, Armia Ludowa (łącznie ok. 5 tysięcy).
1 sierpnia 1944 r. Józef Stalin wydał dyrektywę 220169, nakazującą bezwzględne rozbrajanie oddziałów AK i innych organizacji wojskowych, niepodporządkowanych Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego. By przyspieszyć upadek powstania Stalin wydał dowódcom frontów dyrektywy do wyłapywania oddziałów partyzanckich AK, dążących na pomoc powstaniu i przedzierających się ze wschodnich obszarów Polski przez linię frontu do Warszawy. Stalin nie zatwierdził też planu zdobycia Warszawy, przedstawionego przez marszałka Rokossowskiego 8 sierpnia 1944 roku.
Żołnierze Armii Krajowej zostali uznani za kombatantów przez Wielką Brytanię dopiero 29 sierpnia 1944 roku (29 lipca tego roku brytyjskie władze odmówiły władzom polskim przyznanie im takiego statusu), a Stany Zjednoczone 3 września 1944 roku.
Udział w powstaniu żołnierzy AK nie zawsze powodował pozytywne oceny nawet wśród osób z kręgu obozu londyńskiego. Sam gen. Komorowski ps. „Bór” wspominał: „Wie pan, co mnie tak bardzo bolało, to ci, którzy przyjmowali naszych żołnierzy AK jako podpalaczy Warszawy, nawet na Zachodzie. (…) Mam na myśli wypadki w Dywizji Pancernej oraz w II Korpusie”. Nastroje społeczności warszawskiej w stosunku do żołnierzy AK też ulegały zmianie. Po początkowej euforii już 5 sierpnia niepokojąco zmieniła się atmosfera społeczna na Starym Mieście. Jak pisano w jednym z meldunków: „W ciągu ostatnich dwóch dni nastrój ludności spadł o 75%. Ludność przestaje pomagać. Nie daje kwater ani żywności. Oficerowie chcą się demobilizować”. 12 sierpnia w rejonie Śródmieścia odnotowano przypadki darcia Biuletynu Informacyjnego AK. 12 sierpnia w raporcie ze Śródmieścia pisano: „Opinia publiczna jest wyraźnie zaniepokojona faktem przedłużania się powstania i brakiem koncepcji wyjścia z sytuacji. W rozmowach stawia się zarzuty, że powstanie było aktem nieprzemyślanym i nienależycie zorganizowanym, szczególnie na odcinku pomocy z Londynu. Brak zrzutu broni, względnie chociaż żywności i całkowita bierność aliantów jest dla opinii publicznej niezrozumiała. (…) Na tym tle powstają nastroje prorosyjskie, wytwarza się niechęć do AK, rozdmuchiwana przez członków ugrupowań, które jeszcze przed wybuchem powstania odnosiły się do AK nieprzyjaźnie (Narodowe Siły Zbrojne i ugrupowania pokrewne). (…) Inne środowiska bynajmniej nie lewicowe są rozgoryczony na Mikołajczyka że nie doprowadził do ugody z komitetem Chełmskim.”. Negatywne postawy wobec powstania pogłębione niezwykle ciężkimi warunkami bytowania i terrorem nieprzyjaciela niemal bezustannie ostrzeliwującego miasto z artylerii oraz dokonującego bombardowań lotniczych, prowadziły do otwartych wystąpień mieszkańców stolicy. Tak było w końcowej fazie oblężenia Starówki, kiedy ludność wieszała białe flagi, domagała się od dowództwa kapitulacji, na megafonowe wezwania Niemców masowo przechodziła do nich, a nawet próbowała rozbierać barykady. W tych ostatnich wypadkach powstańcy z AK używali broni.
AK pod okupacją niemiecką i sowiecką po kapitulacji powstania warszawskiego
Po klęsce powstania warszawskiego struktury AK ogarnął kryzys zaufania i chaos organizacyjny. Na początku października 1944 roku wysłannik Naczelnego Wodza do Polski meldował o „potwornym chaosie i samowoli” oraz „anarchii” w okręgach AK.
W tym samym czasie dowódca AK gen. Okulicki pisał: „Z jednej strony AL, z drugiej NSZ, a w środku AK bez dowódcy i z ogromną ilością wewnętrznych ambicji i intryg”, dodając po zostaniu dowódcą AK w depeszy do Prezydenta RP „(...) w wyniku przegranej bitwy warszawskiej w szeregach Armii Krajowej na prowincji wystąpiły poważne objawy rozprężenia”.
Wielu członków Komendy Głównej Armii Krajowej dostało się do niemieckiej niewoli. Doszło do zerwania łączności pomiędzy KG AK w poszczególnymi okręgami. W czasie akcji „Burza” wielu dowódców i żołnierzy AK zdekonspirowało się przed miejscową ludnością, co ułatwiło zadanie NKWD i Smiersz. Nowy komendant AK gen. Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek” znalazł się na obszarze okupowanym przez Niemców, nie mając możliwości nawiązania kontaktu z okręgami położonymi na terenach zajętych przez Armię Czerwoną (Białystok, Lublin, Podokręg Wschodni Obszaru Warszawskiego, Podokręg Rzeszów z Okręgu Kraków).
Klęska powstania warszawskiego i postępowanie ZSRR, które nie pozostawiało wątpliwości co do jego stosunku do suwerenności i niepodległości Polski spowodowały, że Krajowa Rada Ministrów 15 grudnia 1944 roku postanowiła skoncentrować dalsze działania w ramach planu „Burza” na obronie ludności cywilnej, a walkę z Niemcami prowadzić przy użyciu minimalnych sił. Oddziały AK miały zaniechać udzielania jakiejkolwiek pomocy jednostkom Armii Czerwonej i nie ujawniać się przed nimi. Okulicki w wytycznych dla prezydenta z 9 grudnia 1944 roku był przekonany, że należy pracę konspiracyjną tak nastawić, aby mogła ona przetrwać okupację sowiecką i wzmożony nacisk NKWD. Stanowisko to było sprzeczne z wizją premiera Stanisława Mikołajczyka i szefa Sztabu Generalnego gen. Stanisława Kopańskiego, którzy opowiadali się za kontynuowaniem planu „Burza”.
Konflikt między gen. Okulickim a ekipą Mikołajczyka przejawiał się również w tym, że władze w Londynie zwlekały z zatwierdzeniem decyzji „Bora” o mianowaniu Okulickiego komendantem głównym AK. Uczyniły to 3 listopada, gdy prezydent Raczkiewicz uznał Okulickiego pełniącym obowiązki komendanta głównego AK (bez prawa jednak odwoływania i powoływania komendantów okręgów) do czasu mianowania przez prezydenta nowego komendanta głównego. Dopiero 21 grudnia 1944 prezydent Władysław Raczkiewicz na wniosek nowego już premiera Tomasza Arciszewskiego, mianował generała Okulickiego komendantem głównym AK na obszar obu okupacji nadal jednak z ograniczonymi w stosunku do „Bora” kompetencjami (przeciwko czemu Okulicki protestował). W ten sposób kierownictwo podziemia wojskowego straciło wcześniejszą, dominującą w stosunku do władz w Londynie pozycję w kwestiach spraw krajowych.
Na terytorium tzw. Polski Lubelskiej, zgodnie z wytycznymi Józefa Stalina w październiku 1944 przyjęto wobec AK kurs totalnej konfrontacji. Władysław Gomułka w przemówieniu z 10 października 1944 roku stwierdził, że bez zniszczenia ludzi Polskiego Państwa Podziemnego (których nazwał reakcją) budowa nowego ludowo-demokratycznego państwa nie ma szans powodzenia. Postanowiono wykorzystać terror państwowy jako podstawę niszczenia wszystkich przeciwników. W celu działań przeciwko podziemiu utworzono 64. Zbiorczą Dywizję NKWD, w następnym roku powołano jeszcze 62. i 63. dywizję. W okresie letnim i wczesnojesiennym 1944 roku organa radzieckie pojmały, a następnie zesłały w głąb ZSRR 12–15 tys. żołnierzy AK z terytorium Polski Lubelskiej. Po zaostrzeniu kursu w październiku 1944 roku NKWD i Urząd Bezpieczeństwa aresztowały ponad 15 tys. osób, z czego ponad 9 tys. stanowili żołnierze AK. Jak wynika z dokumentacji Okręgu Lublin AK-DSZ straty poniesione przez jego dowództwo od sierpnia 1944 roku do września 1945 roku przewyższały szkody niemieckiego okupanta za okres 1939–1944.
Od początku 1945 roku kontakty AK z rządem w Londynie były cenzurowane przez władze brytyjskie, a kontakty rządu z oddziałami za linią Curzona zostały przez Brytyjczyków przerwane.
Rozwiązanie Armii Krajowej
Operacja wiślańsko-odrzańska zaczęta przez Armię Czerwoną 12 stycznia 1945 roku uwolniła przedwojenne terytorium państwa polskiego spod okupacji niemieckiej. Działania zbrojne AK na tym obszarze miały ograniczony zasięg, „Burzę” zastąpiono akcją „Deszcz”. Stając w obliczu niebezpieczeństwa, związanego z dalszym trwaniem AK w strefie działania Armii Czerwonej, gen. Leopold Okulicki 19 stycznia 1945 roku wydał rozkaz rozwiązujący Armię Krajową. Jednocześnie Okulicki w tym samym dniu skierował do najwyższych dowódców AK tajny rozkaz, w którym polecił im nie ujawniać się. Ich zadaniem miało być zachowanie małych, dobrze zakonspirowanych sztabów i całej sieci radiowej. Akt rozwiązania Armii Krajowej potwierdziło przemówienie radiowe Prezydenta RP z dnia 8 lutego 1945, którego pierwsze zdanie brzmiało: „Z chwilą wyparcia niemieckiego najeźdźcy z Polski przez Armię Czerwoną ustały działania zbrojne na obszarach naszego kraju i oddziały Armii Krajowej zostały rozwiązane...”.
Straty personalne
Straty w walce: około 100 tys. poległych, 50 tys. wywiezionych do ZSRR i uwięzionych. Po zakończeniu wojny część akowców odmówiła dokonania demobilizacji i kontynuowała walkę w ramach Delegatury Sił Zbrojnych, Ruchu Oporu Armii Krajowej, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Narodowej Organizacji Wojskowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Warta” i innych. Masowe prześladowania członków tych organizacji, określanych w późniejszym okresie również jako żołnierze wyklęci, trwały przez cały okres stalinowski.
Niektórzy z żołnierzy AK wstąpili do formacji o charakterze milicyjnym (Milicja Obywatelska) lub do komunistycznych służb bezpieczeństwa (UB, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego) (m.in. Henryk Wendrowski czy Marian Reniak), jeszcze inni do ludowego Wojska Polskiego, skąd od 1949 byli systematycznie usuwani.
Armia Krajowa w „Polsce Ludowej”
W latach 1946–1948 w pewnych okolicznościach działalność w AK w życiorysie była przydatna. Żołnierz AK Stanisław Malkiewicz ps. „Andrzej Tarnawy” wspominał:
Idąc na studia w 1948 roku (...) poszedłem do posła, niejakiego Śniedziałka, nawet nie wiem z jakiego ugrupowania. On mi napisał list polecający, że byłem w AK, że walczyłem w Powstaniu, że byłem w obozie, żeby to mi ułatwiło jakoś dostanie się na Akademię Medyczną.
Po zakończeniu II wojny światowej żołnierze Armii Krajowej byli prześladowani przez władze komunistyczne – byli aresztowani przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, więzieni i mordowani.
Pierwszy pomnik powstania warszawskiego odsłonięto w Słupsku w 1946. Powstał on z inicjatywy weteranów zrywu, którzy osiedlili się w tym mieście po zakończeniu wojny. W lutym 1946 roku powołana z inicjatywy nowych władz Komisja Likwidacyjna b. AK Obszar Centralny ogłosiła konkurs na pomnik upamiętniający poległych żołnierzy AK. Rezultatem działań Komisji było odsłonięcie w drugą rocznicę wybuchu powstania, 1 sierpnia 1946, na cmentarzu wojskowym na Powązkach pomnika Gloria Victis. Od 1946 do 1950 trwało usypywanie Kopca Powstania Warszawskiego ze stołecznych gruzów (potem pozostawał przez wiele lat zaniedbany – podobnie jak utworzony zaraz po wojnie Cmentarz Powstańców Warszawy).
Jeszcze w 1949 roku w nakładzie ok. 7 tys. egzemplarzy w prywatnym wydawnictwie „Mieczysław Fuksiewicz i S-ka” ukazała się powieść uczestnika powstania Stanisława Podlewskiego Przemarsz przez piekło, traktująca o powstańczych losach Starego Miasta.
Od początku okresu stalinowskiego do 1954 władze realizowały strategię walki z pamięcią o AK.
Od 1954 roku następowało, jeszcze częściowe, przywracanie pamięci o AK. Dotychczasową politykę wobec pamięci o AK zaczęto nazywać „bezduszną”. 11 marca 1956 w piśmie „Po prostu” ukazał się artykuł Jerzego Ambroziewicza, Walerego Namiotkiewicza i Jana Olszewskiego pt. Na spotkanie ludziom z AK, który przełamywał jedynie negatywną narrację oficjalną dotyczącą AK. W kwietniowym numerze „Twórczości” ukazało się opowiadanie Jerzego Stawińskiego „Kanały”, a 15 kwietnia 1956 w „Trybunie Ludu” Alicja Solska (żona ówczesnego wicepremiera Piotra Jaroszewicza), porucznik AL, uczestniczka powstania, opublikowała artykuł W sprawie byłych AK-owców zawierający pochwałę żołnierzy AK walczących w powstaniu. Od sierpnia 1956 roku w piśmie „Świat” Władysław Bartoszewski zaczął publikować kronikę wydarzeń powstania ze zdjęciami Eugeniusza Lokajskiego.
Podejście władz do AK zmieniło się częściowo po przełomie październikowym w 1956. Wówczas to ukazały się pierwsze książki i publikacje (np. Kolumbowie. Rocznik 1920 autorstwa Romana Bratnego), a także filmy fabularne (jak choćby Kanał w reż. Andrzeja Wajdy) poświęcone tej organizacji. Na fali destalinizacji w latach 1956–1957 więzienia opuściła zdecydowana większość akowców (ostatnim wypuszczonym na wolność oficerem AK i cichociemnym był kpt. Adam Boryczka, zwolniony z więzienia w listopadzie 1967).
Część żołnierzy AK działała po roku 1956 w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). Wiceprezesem tej jedynej oficjalnej organizacji kombatanckiej był od 1964 dawny dowódca Kedywu AK, płk Jan Mazurkiewicz ps. „Radosław”, a sekretarzem Głównej Komisji Współpracy z Polonią Zagraniczną w Zarządzie Głównym ZBoWiD od 1966 – dowódca partyzancki Armii Krajowej w Górach Świętokrzyskich – płk Marian Sołtysiak ps. „Barabasz”. Wśród działaczy ZBoWiD znalazł się również płk Władysław Liniarski ps. „Mścisław”, który od 1965 zasiadał w Głównej Komisji Weryfikacyjnej.
Łukasz Bednarski:
Położenie kombatantów po 1956 r. było ściśle uzależnione od polityki prowadzonej przez władze PRL. Jesienią 1956 r., gdy do władzy doszedł Władysław Gomułka, oficjalnie stalinizm został odrzucony. Wielu żołnierzy AK objęła akcja amnestyjna. Rozpoczęto również ogólnokrajową dyskusję na temat roli AK w okresie okupacji niemieckiej. Zmiana polityki prowadzonej przez komunistów wobec żołnierzy AK wiązała się równolegle z rozpoczęciem masowej inwigilacji środowisk poakowskich, która prowadzona była do 1989 r. włącznie. W okresie moczarowskim kombatanci byli nie tylko inwigilowani przez władze komunistyczne, ale również instrumentalnie wykorzystywani do walki o władzę, która toczyła się w PZPR. W tych rozgrywkach politycznych uczestniczył M. Moczar i grupa ludzi skupionych wokół niego („partyzanci”). Działania Moczara, takie jak podniesienie wysokości rent i emerytur dla członków ZBoWiD-u, eksponowanie zasług żołnierzy AK w okresie okupacji niemieckiej, były niczym innym jak cyniczną grą. Członkowie AK w świadomości Moczara i jego partyjnych towarzyszy pozostawali „zaplutymi karłami reakcji”, choć po Październiku propaganda komunistyczna przestała eksponować to haniebne i kłamliwe hasło.
W 1956 rocznica wybuchu powstania miała szczególnie uroczysty charakter. W przeddzień rocznicy na ulicach Warszawy zapłonęły znicze umieszczone w żołnierskich hełmach, a przy miejscach pamięci stanęły warty uczestników powstania, żołnierzy LWP, harcerzy i ZMP-owców. 1 sierpnia odbyły się uroczystości na Cmentarzu Powązkowskim, gdzie również zaciągnięto warty honorowe i złożono wieńce zarówno pod pomnikami żołnierzy AK, jak i AL. W Teatrze Wielkim odbył się uroczysty koncert ku czci bohaterów powstania, w którym występowali m.in. Barbara Hesse Bukowska i Mieczysław Fogg. Z ramienia władz wzięli udział sekretarz KC PZPR Jerzy Albrecht i pierwszy sekretarz Komitetu Warszawskiego PZPR Stefan Staszewski. We wszystkich uroczystościach brali udział członkowie byłego dowództwa AK – płk Jan Rzepecki i płk Jan Mazurkiewicz ps. „Radosław”. Powołano również społeczny komitet budowy Pomnika Bohaterów Warszawy (w tym powstańców 1944) w skład którego weszli też byli żołnierze AK, m.in. Michał Issajewicz, Stanisław Jankowski, Jan Mazurkiewicz, Stanisław Płoski i Jan Rzepecki.
W 1957 na Żoliborzu odsłonięto pomnik żołnierzy AK poległych w ataku na Dworzec Gdański. W tym samym roku w Centralnym Parku Kultury odsłonięto pomnik Powstańców Czerniakowa i Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego, a pl. Napoleona przemianowano na pl. Powstańców Warszawy. W przeddzień rocznicy powstania przed Grobem Nieznanego Żołnierza odbył się apel poległych w którym wzięli udział byli powstańcy w bojowych mundurach powstańczych.
1 sierpnia 1959 przed wszystkimi miejscami upamiętniającymi walki powstańcze warty honorowe wystawiło Ludowe Wojsko Polskie. W tym roku ukazała się książka Jerzego Kirchmayera pt. Powstanie warszawskie.
W 1964 roku odbył się III Krajowy Kongres ZBoWiD, zwany „kongresem pojednania” środowiska kombatanckiego. Przyjęta wówczas formuła bazowała na założeniu, że w ocenie kombatantów nie ma znaczenia przeszłość, ale przyszłość i akceptacja budowy ustroju socjalistycznego w Polsce. W 1965 roku w ZBoWiD zrzeszonych było ok. 60 tys. byłych żołnierzy AK.
W 1979 na pl. Powstańców Warszawy odsłonięto płytę ku czci żołnierzy batalionu AK „Kiliński”, walczących w tym rejonie od pierwszych godzin powstania. W tym samym roku po raz pierwszy zorganizowano niezależne od władz obchody rocznicy powstania.
W 1983 z inicjatywy warszawskich harcerzy przy zewnętrznym murze obronnym Starego Miasta odsłonięto pomnik Małego Powstańca. W lipcu tegoż roku w warszawskiej Fabryce Norblina otwarto wystawę „Warszawa walczy. 63 dni Powstania Warszawskiego”. Wystawę odwiedziło ponad 2 mln osób, cieszyła się także ogromnym zainteresowaniem podczas prezentacji w innych miastach.
W 1985 przy ul. Dworkowej na Mokotowie odsłonięto pomnik upamiętniający żołnierzy pułku „Baszta”, zamordowanych w tym miejscu w ostatnich dniach powstania. W tym samym roku na Pradze odsłonięto także tzw. pomnik Kościuszkowców, poświęcony żołnierzom 1. Armii WP poległym w walkach o przyczółki warszawskie.
Po wydarzeniach sierpnia 1980 powrócono do idei budowy pomnika powstania, a także zorganizowania poświęconych im archiwum oraz muzeum. W 1980 powołano niezależny Społeczny Komitet Budowy Pomnika Powstania 1944 r. Mimo niesprzyjającego klimatu politycznego Komitet przeprowadził konkurs na projekt architektoniczny oraz zbiórkę pieniężną. Zwycięską pracą konkursową okazał się projekt autorstwa Piotra T. Rzeczkowskiego i Marka Ambroziewicza. W 1984 władze odgórnie zawiesiły jednak prezydium Komitetu i wyznaczyły mu nowe władze, złożone z przedstawicieli ZBoWiD. Przejąwszy fundusze Komitetu nowy zarząd ogłosił kolejny konkurs, w którego wyniku wybrano projekt autorstwa Wincentego Kućmy i Jacka Budyna. Doprowadzono także do zmiany nazwy pomnika na „Pomnik Bohaterów Powstania Warszawskiego 1944”. Ostatecznie mimo protestów ze strony m.in. części środowisk architektonicznych i artystycznych, władze Warszawy wydały w kwietniu 1988 decyzję o budowie pomnika według projektu Kućmy i Budyna. Akt erekcyjny pod pomnik wmurowano w obecności ówczesnego I sekretarza PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Monument – znany obecnie pod nazwą Pomnik Powstania Warszawskiego – odsłonięto 1 sierpnia 1989 na pl. Krasińskich w Warszawie.
W 1981 imieniem Komendanta Głównego ZWZ-AK gen. Stefana Roweckiego nazwano jeden z mostów na Wiśle w Warszawie. Przeważająca większość upamiętnień oficerów i jednostek AK powstawała do 1989 w formie tablic pamiątkowych odsłanianych w kościołach.
Do końca istnienia PRL byli żołnierze Armii Krajowej byli jednak inwigilowani przez Służbę BezpieczeństwaKrzysztof Tochman, Losy żołnierzy Armii Krajowej w Polsce Ludowej 1944–1990.Żołnierz, dowódca i ojciec – Antoniego Hedę-Szarego wspomina córka Maria Hamilton., zaś historia działalności Armii Krajowej, zwłaszcza skierowanej przeciw okupantowi sowieckiemu, była poddana komunistycznej cenzurze. Wszelkie informacje na temat działalności AK w czasie wojny jak po jej zakończeniu podlegały cenzurze. Jeszcze w 1974 roku w zaleceniach dla cenzorów Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zakazał publikowania jakichkolwiek informacji dotyczących upamiętnienia, a nawet publikacji nekrologów w prasie. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL cytuje oficjalny tajny dokument urzędu kontroli, podając zakres ingerencji cenzorskich: „Nekrologi, inseraty i inne formy w prasie, radio i TV oraz klepsydry itp. zapowiadające różne spotkania na cmentarzach, przy pomnikach, miejscach walk itp. (z okazji rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, bądź jego poszczególnych epizodów) byłych żołnierzy zgrupowań, oddziałów itp. AK oraz innych prawicowych organizacji uczestniczących w powstaniu warszawskim nie mogą być zwalniane do publikacji. Mogą być natomiast zwalniane nekrologi i informacje o nabożeństwach odbywających się w kościołach”.
Upamiętnienie
Walki żołnierzy polskich Armii Krajowej zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic po 1945 r. „ARMIA KRAJOWA”.
W 1992 został wybity medal z podobizną gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot” o treści Utworzenie Armii Krajowej 1942–1992, wydany przez Mennicę Państwową, a zaprojektowany przez Tadeusza Tchórzewskiego.
Zobacz też
Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej
Muzeum Armii Krajowej w Krakowie
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Michał Tokarzewski-Karaszewicz: U podstaw tworzenia AK. [Odczyt], Montreal 1951 (Tekst powielany, bezdebitowy, wydany po sierpniu 1980 r.; [w:] B-ka oddz. „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 30401/R).
T. Krzastek: W 55 rocznicę powstania Armii Krajowej, „Egros”, .
Cezary Chlebowski: „Wachlarz”: monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej: wrzesień 1941 – marzec 1943, Warszawa, Pax, 1983 .
Światowy Związek Żołnierzy AK, Materiały sympozjum nt.: Operacja zbrojna AK kryptonim Burza na ziemiach południowo-wschodnich II RP w 1944, Biblioteczka „Na Kresach Południowo-Wschodnich 1939–1945” nr 7, Kraków 1994.
Studium Polski Podziemnej. Londyn, „Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945”, Tom II, czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Ossolineum, 1990, , (tom II)
Studium Polski Podziemnej. Londyn, „Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945”, Tom III, kwiecień 1943 – lipiec 1944, Ossolineum, 1990, , (tom III), Załącznik (schemat) „Organizacja i skład osobowy Komendy Głównej AK w drugiej połowie lipca 1944 r.”
Marek Ney-Krwawicz: Struktura Organizacyjna Armii Krajowej'', „Mówią Wieki” nr 9/1986.
Linki zewnętrzne
Muzeum Powstania Warszawskiego
Koło byłych żołnierzy AK – Oddział Londyn
Produkcja broni
Elektroniczna baza zrzutów dla Armii Krajowej (skoki Cichociemnych, zrzuty zaopatrzenia, placówki odbiorcze, loty specjalne SOE) na stronie elitadywersji.org
Hasła kanonu polskiej Wikipedii
Oddziały wojskowe z okresu II wojny światowej
Polskie organizacje podziemne II wojny światowej
Polskie organizacje podziemia zbrojnego w czasie II wojny światowej |
168 | https://pl.wikipedia.org/wiki/AM | AM | am, AM, a.m., A.M. – anglosaskie określenie pory dnia (od łac. ante meridiem, przed południem)
am – attometr, jednostka długości
Am – ameryk, pierwiastek chemiczny
Am – akord a-moll w muzyce
AM – jeden z rodzajów modulacji
AM – kategoria prawa jazdy
AM – skrót od łacińskiego Anno Mundi, oznaczający datę roczną w kalendarzu żydowskim
AM – album Arctic Monkeys
AM – kod przypisany Armenii według standardu ISO 3166-1 alfa-2
Uczelnie wyższe
AM – akademia medyczna
AM – akademia morska
AM – akademia muzyczna |
170 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anschluss | Anschluss | Anschluss (także anszlus, z , Anschluß – ’przyłączenie’) – aneksja terytorium państwowego Federalnego Państwa Austriackiego przez Rzeszę Niemiecką, dokonana 12 marca 1938 z pogwałceniem traktatu wersalskiego (1919).
Dążenia do przyłączenia po I wojnie światowej
Do połączenia obu krajów dążyły różne siły polityczne po obu stronach granicy już po I wojnie światowej. Jednak zwycięskie mocarstwa, obawiały się wzmocnienia Republiki Weimarskiej, dlatego zakazały tego w narzuconych obu państwom traktatach pokojowych (traktat wersalski, traktat pokojowy z Austrią). W marcu 1931 próbowano połączyć oba państwa unią celną, co nie udało się wskutek sprzeciwu mocarstw zachodnich i Czechosłowacji.
Przebieg Anschlussu
Do idei przyłączenia Austrii wrócił Adolf Hitler po objęciu władzy w Niemczech. Do pierwszej, , doszło w lipcu roku 1934.
W początku 1938 rząd i prezydent Austrii stawili opór przejęciu władzy przez miejscowych nazistów. Kanclerz Kurt Schuschnigg 9 marca 1938 ogłosił przeprowadzenie 13 marca referendum, w którym Austriacy mieliby się wypowiedzieć na temat przyszłości swego kraju.
W tej sytuacji na polecenie Hitlera 12 marca 1938 Wehrmacht wkroczył do Austrii (plan „Otto”). Tego też dnia do Wiednia przybył Adolf Hitler. Urząd kanclerza objął Arthur Seyss-Inquart, któremu następnego dnia prezydent Wilhelm Miklas przekazał także swoje obowiązki. 13 marca niczym nieskrępowani naziści austriaccy ogłosili zatwierdzoną następnie przez Hitlera ustawę, która włączała Austrię do Wielkiej Rzeszy jako Marchię Wschodnią (Ostmark). Niemcy zaangażowali do akcji zajęcia Austrii około 105 tysięcy żołnierzy Wehrmachtu, 35–40 tysięcy SS-manów oraz policjantów i jednostki lotnicze (łącznie 180–200 tysięcy ludzi).
Aby ostatecznie przypieczętować „zjednoczenie” Austrii z Rzeszą, Hitler wyznaczył na 10 kwietnia 1938 plebiscyt. Ludność Niemiec i Austrii odpowiadała w nim na pytania: „Czy zgadzasz się z połączeniem Rzeszy Niemieckiej z Austrią?” i „Czy zgadzasz się z listą przedstawioną przez naszego führera Adolfa Hitlera?”. Według oficjalnego komunikatu ogłoszonego 11 kwietnia 1938 na „tak” oddano w Niemczech 99% głosów, zaś w Austrii – 99,7%. Wielkie Niemcy zostały uznane między innymi przez Wielką Brytanię i Francję.
Następstwa przyłączenia Austrii
Geografia i gospodarka
W wyniku Anschlussu Austrii Niemcy uzyskały granice z jej dotychczasowymi sąsiadami: Węgrami, Jugosławią, Włochami i Liechtensteinem. Czechosłowacja znalazła się praktycznie w niemieckich kleszczach, co znacząco pogorszyło jej sytuację strategiczną i ułatwiło aneksję Kraju Sudetów w październiku 1938. Przedłużeniu uległa również granica Niemiec ze Szwajcarią.
W rękach Rzeszy Niemieckiej znalazły się znaczące jakościowo austriackie firmy (na przykład Steyr Puch AG) i uzbrojenie warte około 500 mln reichsmarek. Z żołnierzy armii austriackiej () stworzono dwie dywizje piechoty (44. i 45.), 4. Dywizję Lekką i dwie dywizje górskie (2. i 3.).
Reakcja episkopatu austriackiego
18 marca 1938 kardynał Theodor Innitzer wraz z pięcioma innymi biskupami podpisał uroczystą deklarację biskupów austriackich, w której episkopat dobrowolnie i z zadowoleniem zaakceptował Anschluss oraz poparł politykę narodowosocjalistyczną niemieckiego rządu. Innitzer stał się krytykiem nazistów i był przez nich brutalnie zastraszany.
W kolejnych miesiącach Niemcy zerwały konkordat między sobą a Stolicą Apostolską oraz zakazały instytucji kościelnych i gazet katolickich. Po Anschlussie reżim nazistowski zaczął represjonować Kościół katolicki – aresztując duchownych, zamykając szkoły i instytucje.
Delegalizacja połączenia państw
Deklaracja moskiewska – podpisana 30 października 1943 podczas konferencji moskiewskiej przez cztery sprzymierzone mocarstwa: Związek Radziecki, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Republikę Chińską – zawierała punkt mówiący o tym, że przyłączenie Austrii było nielegalne, a Austria zostanie przywrócona jako niepodległe państwo (co ostatecznie nastąpiło w austriackim traktacie państwowym z 15 maja 1955).
Zobacz też
okupacja aliancka Austrii
układ monachijski (przyłączenie części Czechosłowacji do III Rzeszy we wrześniu 1938)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Marian Zgórniak: Przygotowania wojenne hitlerowskich Niemiec w dobie „Anschlussu” Austrii (XI 1937 – III 1938), [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” (nr) 140: Prace Historyczne z. 17, 1966, s. 183–204.
Henryk Batowski: Austria i Sudety 1919–1938. Zabór Austrii i przygotowanie agresji na Czechosłowację Poznań, 1968.
Stanisław Sierpowski: Liga Narodów a Anschluss Łowicz, 2000.
1938 w Austrii
1938 w Niemczech
Historia prawa międzynarodowego
Polityka zagraniczna III Rzeszy |
171 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Active%20Server%20Pages | Active Server Pages | ASP (ang. Active Server Pages) – technologia firmy Microsoft służąca tworzeniu dynamicznych stron WWW wykonywanych po stronie serwera, oparta na jednym z dostępnych języków skryptowych.
Dokumenty ASP składają się z dwóch elementów:
kodu programu
kodu HTML lub XHTML
Kod programu może być napisany w jednym z akceptowalnych przez ASP języków skryptowych (domyślnie wspierane oznaczone czcionką wytłuszczoną):
VBScript
C#
JScript
PerlScript
Python
Ruby
Delphi
Szereg dodatkowych można uzyskać przez doinstalowanie niezależnych silników skryptowych dostarczanych w postaci rozszerzeń Active Scripting.
Przeważająca większość stron ASP jest tworzona przy wykorzystaniu języka VBScript, skutecznie promowanego przez Microsoft jako najlepszego do tego celu. Strony ASP mają domyślnie skojarzone rozszerzenie.asp. Następcą tej techniki jest ASP.NET, czyli technika tworzenia dynamicznych stron internetowych po stronie serwera, działająca w oparciu o technikę .NET i kod zarządzany.
Linki zewnętrzne
Active Server Pages – obszerny kurs programowania skryptów ASP
World Wide Web
Języki skryptowe |
172 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Auto-Ordnance | Auto-Ordnance | Auto-Ordnance – przedsiębiorstwo założone w roku 1916 w Nowym Jorku przez generała Johna T. Thompsona i finansistę Thomasa F. Ryana, w celu finansowania prac nad karabinem samopowtarzalnym dla armii amerykańskiej. Karabinu wprawdzie nie wyprodukowano, ale ubocznym produktem tych prac był skonstruowany przez Thomasa Payne'a pistolet maszynowy Thompson (tzw. Tommy Gun), który wkrótce stał się symbolem walki gangów.
Gangsterska sława ograniczyła sprzedaż pistoletu dla wojska i w latach 30. firma zbankrutowała, a jej maszyny i majątek przejęła firma Federal Laboratories, zaopatrująca policję. Od FL przedsiębiorstwo zakupił w końcu lat 30. Russel Maguire, a gdy w 1944 roku armia zrezygnowała z przestarzałych Thompsonów, majątek przedsiębiorstwa leżał w skrzyniach aż do lat 60., gdy kupił je George Numrich, szef przedsiębiorstwa Gun Parts, specjalizującego się w dostarczaniu części zamiennych do broni. Numrich miał osobliwe hobby – wykupował zbankrutowane, ale słynne przedsiębiorstwa zbrojeniowe. A-O była perłą w jego kolekcji, do tego stopnia, że Gun Parts z West Hurley zmieniła wkrótce nazwę na Auto-Ordnance, przystępując do produkcji cywilnych wersji Thompsona, pozbawionych możliwości strzelania seriami. Oprócz kopii Thompsonów przedsiębiorstwo produkuje także pistolety, będące kopiami Colta M1911, pod marką Thompson. W 1989 roku do produkcji wszedł nowy model, kieszonkowa wersja M1911A1, pod nazwą ZG-51 lub "Pit Bull". Prócz pistoletów, A-O produkuje szeroką gamę akcesoriów do "rasowych" sportowych pistoletów na bazie M1911 – powiększone skrzydełka bezpiecznika oraz zaczepy zamkowe, wydłużone bezpieczniki chwytowe chroniące rękę strzelca przed "gryzieniem" przez kurek, "kominy" zakładane na gniazdo uchwytu, ułatwiające trafienie magazynkiem do otworu i wiele innych.
Producenci broni strzeleckiej
Przedsiębiorstwa z siedzibą w Nowym Jorku
Amerykańskie przedsiębiorstwa zbrojeniowe |
175 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Asymilacja | Asymilacja | Asymilacja (z łac. assimilatio, od similis = 'podobny')
Asymilacja kulturowa
Asymilacja narodowa
Asymilacja państwowa
Asymilacja (biologia) – zob. też asymilacja węgla, asymilaty
Asymilacja (psychologia)
Asymilacja danych – proces używany w numerycznych modelach pogody
Asymilacja fonetyczna
Asymilacja akcji
Asymilacja magmowa – por. ksenolit |
176 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20husycki | Alfabet husycki | Alfabet husycki – oparty na alfabecie łacińskim system zapisu dostosowany do języków słowiańskich, a w szczególności do języka czeskiego. Został wprowadzony przez Jana Husa.
Dodatkowe litery powstają w nim przez dodanie różnych znaków diakrytycznych nad literami bazowymi.
Jest współcześnie używany w niektórych językach słowiańskich. Został także zaadaptowany dla języka łotewskiego i języka białoruskiego w wersji łacińskiej.
Husycki |
177 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Asembler%20x86 | Asembler x86 | Asembler x86 – język programowania z rodziny asemblerów do komputerów klasy PC, które posiadają architekturę głównego procesora zgodną z x86.
W rzeczywistości jest to kilka różnych języków używanych do zapisu tych samych instrukcji i dyrektyw, różniących się składnią.
Trzy najpopularniejsze składnie to:
składnia Intel/Microsoft - używana w asemblerze MASM firmy Microsoft i w przykładach zamieszczonych w dokumentacji firmowej procesorów Intel rodziny x86; dawniej korzystała z niej większość narzędzi programistycznych dla systemów DOS i Windows.
składnia NASM - używana w asemblerze NASM, podobna do składni Intel/Microsoft, ale uproszczona i pozbawiona niejednoznaczności zapisu
składnia AT&T - używana w systemach UNIX i uniksopodobnych.
Ponieważ kod w języku asemblera jest niskopoziomowy, istnieją automatyczne translatory między obydwoma składniami.
Konwencje
W składni i metodach programowania za pomocą danej składni asemblera x86 wykorzystuje się kilka ogólnie przyjętych (bądź sprzętowo narzuconych) konwencji. Przykładowo dla składni Intel/Microsoft i NASM są to m.in.:
operand docelowy instrukcji jest podawany jako pierwszy z operandów, np. instrukcja:
mov ax, bx
spowoduje wpisanie zawartości rejestru BX do rejestru AX.
(w przypadku „składni AT&T” jest odwrotnie)
kolejność bajtów w procesorach zgodnych z x86 to little-endian (mniej znaczący bajt pierwszy).
Różnice pomiędzy NASM a Intel/Microsoft
Oprócz prostszego zapisu dyrektyw i atrybutów, NASM eliminuje niejednoznaczności zapisu składni Intel/Microsoft.
MASM (Intel/Microsoft)
W składni MASM interpretacja argumentu operacji przez asembler zależy od sposobu jego wcześniejszego zdefiniowania - w przykładzie poniżej argumenty x i y mają różną interpretację, a zapis [x] jest interpretowany podobnie do zapisu y.x equ 1000 ; definicja symbolu x o wartości 1000
y dd 123 ; definicja zmiennej y o wartości początkowej 123, zajmującej 32 bity
mov eax, x ; ładuje stałą 1000
mov ebx, [x] ; ładuje wartość danej spod adresu 1000
mov edx, y ; ładuje WARTOŚĆ zmiennej y
mov edx, [y] ; ładuje wartość zmiennej y, tak samo, jak linia powyżej
mov ecx, offset y ; ładuje adres zmiennej y
movzx eax, byte ptr y ; ładuje bajt spod adresu y z rozszerzeniem zerami do 32 bitów
mov eax, 8[ebp] ; ładuje daną spod adresu ebp+8
NASM
Każde odwołanie do danej w pamięci jest w składni NASM oznaczone nawiasami kwadratowymi. Brak nawiasów oznacza stałą lub adres.x equ 1000 ; definicja symbolu x o wartości 1000
y dd 123 ; definicja zmiennej y o wartości początkowej 123, zajmującej 32 bity
mov eax, x ; ładuje stałą 1000
mov ebx, [x] ; ładuje wartość danej spod adresu 1000
mov edx, y ; ładuje ADRES zmiennej y
mov edx, [y] ; ładuje wartość zmiennej y
movzx eax, byte [y] ; ładuje bajt spod adresu y zrozszerzeniem zerami do 32 bitów
mov eax, [ebp+8] ; ładuje daną spod adresu ebp+8
Przykłady programów
Poniżej dwa przykłady, możliwe do skompilowania w systemie Linux: pierwszy można skompilować przy użyciu nasm, drugi – asemblerem z binutils (lub samym gcc, jeśli ma on rozszerzenie .s). Linkowanie w obu przypadkach gcc lub ręcznie.
Kompilacja pierwszego:
nasm -f elf32 beer.asm && gcc -s -o beer beer.o
Kompilacja drugiego:
gcc -s -o beer beer.s
Przykład składni NASM – program "99 Bottles of Beer" (ang. 99 butelek piwa)
global main
extern printf
section .data
beer db "%d bottles of beer on the wall, %d bottles of beer."
db 0x0a
db "Take one down and pass it around, %d bottles of beer."
db 0x0a
db 0
main:
mov ecx, 99
_loop:
dec ecx
push ecx
push ecx
inc ecx
push ecx
push ecx
push beer
call printf
add esp,16
pop ecx
or ecx, ecx
jne _loop
xor eax,eax
ret
Przykład składni AT&T – ten sam program - "99 Bottles of Beer" (ang. 99 butelek piwa)
.section .rodata
.beer:
.ascii "%d bottles of Beer on the wall, %d bottles of Beer.\n"
.asciz "Take one down and pass it around, %d bottles of Beer.\n"
.text
.global main
main:
mov $99, %ecx
loop:
dec %ecx
push %ecx
push %ecx
inc %ecx
push %ecx
push %ecx
pushl $.beer
call printf
add $16,%esp
pop %ecx
or %ecx, %ecx
jne loop
xorl %eax,%eax
ret
Zobacz też
IA-32
mikroprocesory firmy Intel
MMX
SSE, SSE2, SSE3, SSSE3, SSE4, SSE5
AVX
adres pamięci
Rejestry procesorów x86
Przypisy
Asembler |
178 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ada%20%28imi%C4%99%29 | Ada (imię) | Ada – imię żeńskie pochodzenia semickiego. W języku hebrajskim znaczy: upiększać się, stroić się. Imię Ada jest wymieniane w Biblii w pierwszej księdze Starego Testamentu, gdzie jest jedną z żon Lemecha i matką Jubala. W Biblii jest także mowa o Adzie, matce flecistów i grających na harfie (Rdz. 4, 21). Ada stanowi także zdrobnienie imion: Adelina, Adelajda, Adela, Adrianna.
Ada imieniny obchodzi: 6 kwietnia, 28 lipca, 12 grudnia.
W innych językach
ang. – Ada, Adah
niem. – Ada
Osoby o imieniu Ada
Ada Falcon – argentyńska aktorka
Ada Feinberg-Sireni – izraelska nauczycielka, działaczka społeczna i polityk
Ada Fijał – polska aktorka
Ada Lovelace – angielska matematyczka
Ada Majmon – izraelska polityk
Ada Negri – włoska poetka
Ada Sari – właściwie Jadwiga Szayer, polska śpiewaczka operowa, sopran koloraturowy, aktorka, pedagog
Ada Wong – fikcyjna bohaterka gry komputerowej
Przypisy
Żeńskie imiona semickie |
179 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnostycyzm | Agnostycyzm | Agnostycyzm ( α- a-, bez + γνώσις gnōsis, wiedzy; od gnostycyzmu) – pogląd filozoficzny, według którego obecnie niemożliwe jest całkowite poznanie rzeczywistości. W kontekście religijnym agnostycyzm oznacza niemożliwość dowiedzenia się, czy Bóg lub bogowie istnieją, czy też nie. Osobą, która wprowadziła termin agnostycyzm, jest Thomas Henry Huxley. Agnostycyzm przybiera różne formy, i tak agnostyk może być ateistą, teistą albo żadnym z nich.
Bertrand Russell w broszurze „Kto to jest agnostyk?” stwierdził, że chrześcijanie twierdzą, że wiemy, że Bóg jest, ateiści – że wiemy, że Boga nie ma, natomiast agnostycy przyjmują, że nie ma dostatecznych podstaw, aby potwierdzić istnienie Boga lub mu zaprzeczyć.
Według filozofa Jana Hartmana agnostycyzm można opisać następująco: Agnostycyzm to postawa uczciwości intelektualnej. Agnostyk mówi tak: gdyby Bóg istniał, oczekiwałby, że będę agnostykiem, bo naprawdę nie wiem. Jest pychą udawać, że się wie coś, czego się nie wie.
Za najprostszą – acz nie we wszystkich przypadkach trafną – różnicę w odróżnieniu agnostyka od ateisty można przyjąć stwierdzenie: Ateista nie wierzy i zaprzecza, agnostyk nie jest przekonany do istnienia Boga (lub bogów), ale też nie zaprzecza jego (ich) istnieniu.
Etymologia
Słowo „agnostyk” wprowadził Thomas Henry Huxley w 1871 r., aby opisać filozofię, która sprzeciwia się gnostycyzmowi, mając na myśli nie tylko grupę religijną z początku pierwszego tysiąclecia, lecz wszystkie twierdzenia duchowej lub mistycznej wiary.
Przywódcy wczesnego Kościoła chrześcijańskiego używali greckiego słowa gnoza (wiedza, poznanie) dla opisania „wiedzy duchowej”. Agnostycyzmu nie wolno mylić z religijnymi nurtami przeciwstawnymi doktrynie gnozy i gnostycyzmu; te nurty zwykle nie mają wiele wspólnego z agnostycyzmem. Huxley użył pojęcia w znaczeniu generalnym.
Klasyfikacja agnostycyzmu
Agnostycyzm można podzielić na kilka kategorii. Współczesne wersje to:
Silny agnostycyzm – istnienia Boga lub bogów nie można udowodnić w żaden sposób i nigdy nie uda się tego udowodnić.
Słaby agnostycyzm – istnienie Boga lub bogów jest obecnie niewiadome, lecz może stać się wiadome w przyszłości, dlatego na razie należy wstrzymać się z oceną.
Agnostyzm teistyczny (również agnostycyzm religijny) – nie wiadomo, czy bogowie istnieją, a mimo to nadal w nich wierzy. Agnostycyzm religijny odrzuca jednak wszystkie treści religijne, zawarte w tradycji i świętych księgach uważając, że ich wartość poznawcza jest zbliżona do legend. Według niego, aby coś zbadać, trzeba mieć ścisłą definicję tego, co się bada – dopiero wtedy możliwe jest stworzenie odpowiedniej metody i przyrządu badawczego.
Ateizm agnostyczny – nie wierzy w żadnego boga, mimo że wie o braku możliwości udowodnienia nieistnienia bóstw.
Ignostycyzm – pytanie o istnienie Boga jest pozbawione sensu, ponieważ nie posiada ono weryfikowalnych (czy testowalnych) skutków i dlatego powinno być zignorowane.
Teizm agnostyczny – wierzy w możliwość istnienia bogów, nie mogąc tego udowodnić.
Definicja agnostycyzmu według Richarda Dawkinsa
Richard Dawkins w swojej książce Bóg urojony przedstawia siedmiostopniową skalę wiary w boga lub bogów:
Silny teizm – wierzę i WIEM, że bóg istnieje.
De facto teizm – nie wiem, czy bóg istnieje, ale silnie w niego wierzę i żyję w przekonaniu, że tak jest.
Słaby teizm – nie jestem pewien, czy bóg jest, ale i tak w niego wierzę.
Agnostycyzm – istnienie boga i jego nieistnienie są tak samo niemożliwe do udowodnienia.
Słaby ateizm – nie wiem, czy bóg istnieje, ale jestem sceptyczny.
De facto ateizm – nie wiem na pewno, ale uważam, że bóg jest bardzo nieprawdopodobny.
Silny ateizm – wiem na pewno, że boga nie ma.
Agnostycyzm a poznanie
Agnostycyzm filozoficzny to pogląd odnoszący się do ludzkiego poznania. Głosi on, że ludzkie poznanie jest ograniczone i nie dostarcza obiektywnej wiedzy o rzeczywistości lub nie możemy zweryfikować jej prawdziwości. Jest to pojęcie bardzo bliskie sceptycyzmowi filozoficznemu.
Agnostycyzm skupia się wyłącznie na możliwościach poznania, nie zaś na jego wartości.
Agnostycyzm w Polsce
W Polsce agnostycy według badań CBOS z 2012 r. stanowią razem z ateistami i bezwyznaniowcami 4,2% społeczeństwa i podobnie jak ateiści zgrupowani są wokół:
portalu racjonalista.pl
Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów
Towarzystwa Kultury Świeckiej im. Tadeusza Kotarbińskiego
Polskiego Stowarzyszenia Wolnomyślicieli im. Kazimierza Łyszczyńskiego
Stowarzyszenia na rzecz państwa neutralnego światopoglądowo NEUTRUM
W rzeczywistości odsetek ten jest zdecydowanie wyższy ponieważ wiele osób, które opuściły kościół i porzuciły wiarę nie dokonało aktu apostazji.
Agnostycy są też określani jako religijna szara strefa.
Kościół katolicki wobec agnostycyzmu
Kościół katolicki traktuje agnostycyzm podobnie jak ateizm. Katechizm Kościoła Katolickiego uznaje agnostycyzm w odniesieniu do Boga za grzech przeciwko cnocie religijności, uważając, że agnostycyzm może się wiązać zarówno z jakimś poszukiwaniem Boga, jak i z ucieczką przed ostatecznymi pytaniami egzystencjalnymi oraz lenistwem sumienia moralnego i być równoznaczny z ateizmem praktycznym.
Krytyka agnostycyzmu
Agnostycyzm krytykuje się z perspektywy różnych stanowisk. Niektórzy myśliciele religijni widzą agnostycyzm jako ograniczający zdolność umysłu do poznania rzeczywistości do materializmu. Niektórzy ateiści krytykują użycie terminu agnostycyzm jako funkcjonalnie nierozróżnialnego od ateizmu. Powoduje to częstą krytykę tych, którzy przyjmują ten termin, unikając etykiety ateistycznej.
Krytyka teistyczna
Krytycy teistyczni twierdzą, że w praktyce agnostycyzm jest niemożliwy, ponieważ człowiek może żyć tylko tak, jakby Bóg nie istniał (etsi deus non-daretur), lub jakby istniał Bóg (etsi deus daretur).
Uczeni religijni tacy jak Laurence B. Brown krytykują nadużycia słowa agnostycyzm, twierdząc, że stał się jednym z najbardziej błędnych terminów w metafizyce. Laurence B. Brown stawia pytanie: „Twierdzisz, że nic nie może być znane z całą pewnością ... jak więc możesz być tak pewny?”.
Krytyka ateistyczna
Według Richarda Dawkinsa, rozróżnienie między agnostycyzmem a ateizmem jest niewygodne i zależy od tego, jak blisko zera osoba jest skłonna ocenić prawdopodobieństwo istnienia jakiegokolwiek podmiotu podobnego do boga. O sobie, kontynuuje Dawkins: „Jestem agnostykiem tylko w takim zakresie, w jakim jestem agnostykiem o wróżkach na dole ogrodu”. Dawkins identyfikuje również dwie kategorie agnostycyzmu; „Tymczasowa Agnostykacja w praktyce” (TAP) i „Stała Agnostykacja Zasad” (PAP). Stwierdza on, że „agnostycyzm o istnieniu Boga należy do kategorii przejściowej lub kategorii TAP albo istnieje albo nie. Jest to pytanie naukowe, pewnego dnia możemy znać odpowiedź, a tymczasem możemy powiedzieć coś dość silnego O prawdopodobieństwie” i uważa PAP za „głęboko nieunikniony rodzaj ogrodzenia”.
Zobacz też
czajniczek Russella
egzystencjalizm
gnostycyzm
panteizm
Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków
ruch racjonalistyczny
relatywizm
sceptycyzm
sekularyzm
solipsyzm
dyskordianizm
Przypisy
Linki zewnętrzne
Agnostycyzm Barbara Stanosz
Agnostycyzm Maria Szyszkowska
Agnosticism , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
Antropologia filozoficzna
Epistemologia |
180 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander%20Gieysztor | Aleksander Gieysztor | Aleksander Gieysztor, ps. „Borodzicz”, „Lissowski”, „Olicki”, „Walda” (ur. w Moskwie, zm. 9 lutego 1999 w Warszawie) – polski historyk mediewista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Akademii Nauk. Kawaler Orderu Orła Białego.
Uczestnik kampanii wrześniowej, żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, szef Wydziału Biura Informacji i Propagandy AK, powstaniec warszawski, szef Biura Informacji i Propagandy Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.
Autor około pięciuset publikacji. W latach 1955–1975 dyrektor Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1979–1991 dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie. W latach 1980–1983 i 1990–1992 prezes Polskiej Akademii Nauk. W latach 1986–1992 prezes Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1994 współzałożyciel Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku.
W drugiej połowie lat 60. współpracownik Departamentu I MSW (wywiadu) PRL. Od 1986 członek Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 członek, a od 1990 wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W 1989 uczestnik obrad Okrągłego Stołu, formalnie wskazany przez stronę rządową, ale przy pełnym zaufaniu opozycji.
Doktor honoris causa paryskiej Sorbony, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Adama Mickiewicza i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Mąż Ireny Gieysztorowej, ojciec Andrzeja Gieysztora.
Życiorys
Dzieciństwo i wczesna młodość
Syn Aleksandra i Barbary z domu Popiel. Jego ojciec pracował w Moskwie jako pracownik Kolei Moskiewsko-Kazańskiej. Od 1921 mieszkał w Warszawie. Był absolwentem Gimnazjum Ludwika Lorentza. W 1937 ukończył studia w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Później studiował w Paryżu.
II wojna światowa (lata 1939–1945)
W 1939 został zmobilizowany i wziął udział w kampanii wrześniowej w 3 Dywizji Piechoty walczącej w Armii Odwodowej „Prusy”. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Warszawy, gdzie 7 kwietnia 1940 roku wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, w którym został skierowany do Biura Informacji i Propagandy. Wiosną 1944 roku został kierownikiem Wydziału Informacji Biura, którą to funkcję pełnił także w czasie powstania warszawskiego. Po jego klęsce 5 października trafił do niewoli, z której powrócił do Warszawy 28 maja 1945 roku.
Działalność po 1945
W lipcu 1945 roku, został zaangażowany do dalszej pracy konspiracyjnej w utworzonej na miejsce rozwiązanej Armii Krajowej Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, wciągnięty do niej przez swojego przełożonego w BIP, płk. Jana Rzepeckiego. Po aresztowaniu Kazimierza Moczarskiego, objął szefostwo Biura Informacji i Propagandy DSZ, a następnie organizacji Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Aresztowany Rzepecki ujawnił z więzienia struktury WiN, w tym także osobę Gieysztora. Zdekonspirowany, spotkał się z Rzepeckim w więzieniu na Rakowieckiej, po czym na jego polecenie przekazał część archiwów BIP, broń i pieniądze funkcjonariuszom UB. Jest prawdopodobne, że temu ujawnieniu towarzyszyła jakaś niepisana umowa pomiędzy UB a ujawniającym się. Zachowane materiały UB świadczą, że rozpracowywanie Gieysztora UB zaczął wiosną 1948 roku, kiedy to zajmujący się zwalczaniem podziemia Departament III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zaczął pozyskiwać coraz więcej informacji o wojennym i powojennym zaangażowaniu Gieysztora w działalność w AK i DSZ–WiN. Na początku lutego 1949 roku Wydział II Departamentu III MBP przystąpił do jego „opracowywania” jako kandydata na tajnego współpracownika. Gieysztor został zmuszony do złożenia 20 listopada 1952 roku kilkustronicowego opracowania zawierającego krytyczną analizę własnej postawy ideologicznej, poddając krytyce cała swoją dotychczasową działalność. Deklarował, że w ciągu ostatnich siedmiu lat przeszedł przemianę ideologiczną: zmianę podstaw myślenia, zmianę natury metodologiczno-ideologicznej […] w kierunku przyswajania i prób stosowania marksizmu–leninizmu w bieżącej praktyce badawczej i w życiu naukowo-organizacyjnym. Do próby werbunku Gieysztora nie doszło wskutek interwencji dyrektor Departamentu V MBP, płk Julii Brystygier.
Efektem rozmów odbytych w pierwszej połowie stycznia 1964 roku z Gieysztorem przez mjr. Kłosa, a następnie również naczelnika Wydziału VIII Departamentu I MSW było wyrażenie zgody przez Gieysztora na współpracę z wywiadem PRL w celu umożliwienia mu werbunku Tadeusza Żenczykowskiego. Gieysztor podjął współpracę z wywiadem, która z różnym natężeniem trwała do 1971 roku (formalnie została zakończona w 1975 roku).
W lipcu 1945 został adiunktem w Państwowym Instytucie Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków. We wrześniu 1945 został adiunktem w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1949 został mianowany profesorem nadzwyczajnym historii Polski średniowiecznej i nauk pomocniczych historii na UW. Był dyrektorem Instytutu Historycznego UW w latach 1955–1975. Był kierownikiem powołanego w 1949 roku przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Był współredaktorem referatu Żanny Kormanowej, wygłoszonego w czasie I Kongresu Nauki Polskiej w 1951 roku, która w imieniu całego środowiska naukowego deklarowała gotowość uczonych by nauka historyczna odegrała doniosłą rolę w ogólnym planie ideologicznej ofensywy socjalizmu w Polsce.
Lata 60. i 70. XX wieku
W 1960 został mianowany profesorem zwyczajnym. W marcu 1964 podpisał List 34 autorstwa intelektualistów, złożony prezesowi Rady Ministrów Józefowi Cyrankiewiczowi, w którym domagano się zmiany polskiej polityki kulturalnej zgodnie z prawami zagwarantowanymi w konstytucji państwa polskiego. Po późniejszych represjach ze strony władz, podpisał inny list do The Times, zawierający stwierdzenie, że w Polsce nie było represji, i dyskredytujący Radio Wolna Europa. Gdy w styczniu 1971 zapadła decyzja o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, Aleksander Gieysztor został członkiem Obywatelskiego Komitetu Odbudowy. Od 1971 członek PAN. Mianowany w 1975 wiceprzewodniczącym komitetu odbudowy Zamku Królewskiego. Pierwszy długoletni dyrektor Zamku (do 1991), związany od początku z jego odbudową, a jeszcze wcześniej z pracami badawczymi. Pierwsze publikacje dotyczące Zamku napisał już w latach 50. XX wieku.
Późniejsza praca
20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami. Od 12 grudnia 1980 do 1983 i ponownie od stycznia 1990 do 1992 pełnił funkcję prezesa Polskiej Akademii Nauk. Od 1986 był członkiem Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 członek, a od 1990 wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W lutym 1989 wszedł w skład działającej przy tej Radzie Komisji do spraw Upamiętnienia Ofiar Represji Okresu Stalinowskiego. W latach 1986-1988 członek Prezydium Społecznego Komitetu Odnowy Starego Miasta Zamościa.
W 1989 uczestnik obrad Okrągłego Stołu – formalnie wskazany przez stronę rządową, ale przy pełnym zaufaniu opozycji, 5 kwietnia przewodniczył posiedzeniu plenarnemu, które kończyło jego prace.
W latach 1986–1992 był prezesem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W sierpniu 1984 wszedł w skład Obywatelskiego Komitetu Obchodów 40 Rocznicy Powstania Warszawskiego.
Był jednym z założycieli w 1994 Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku. Był mocno związany z tą uczelnią, do końca życia prowadził tam wykłady, będąc jednym z najbardziej cenionych i lubianych przez studentów wykładowców. Członek Collegium Invisibile. Zmarł po półrocznej chorobie. Pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 131-6-21).
Wyróżnienia
W 1986 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia oraz Nagrodę „Problemów” za popularyzację historii i upowszechnianie idei ochrony zabytków kultury narodowej. Honorowy Obywatel Miasta Warszawy (1992) oraz Miasta Pułtuska, członek wielu akademii nauk i stowarzyszeń naukowych na całym świecie, doktor honoris causa paryskiej Sorbony, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Adama Mickiewicza i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego a także wielu innych uczelni w kraju i za granicą, wykładał gościnnie na wielu uczelniach.
Życie rodzinne
Jego żoną była historyk Irena (1914–1999). Miał z nią syna Andrzeja, który zginął w 1989 w wypadku samochodowym, razem z twórcami programu telewizyjnego Sonda – Andrzejem Kurkiem i Zdzisławem Kamińskim, i córkę Ewę, anglistkę, nauczycielkę w XVIII Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Zamoyskiego w Warszawie.
Upamiętnienie
Wyższej Szkole Humanistycznej w Pułtusku nadano w 2002 imię Aleksandra Gieysztora. Od 2009 roku jest patronem ulicy w Warszawie. Przyznawane są również nagrody jego imienia: Nagroda im. prof. Aleksandra Gieysztora oraz Nagroda „Przeglądu Wschodniego” im. Aleksandra Gieysztora.
Uczniowie
Do grona jego uczniów należą takie osoby jak: Anna Berdecka-Szonert, Urszula Borkowska, Teresa Dunin-Wąsowicz, Hieronim Fokciński, Sławomir Gawlas, Jan Glinka, Adam Grenda, Maria Koczerska, Roman Korab-Zebryk, Stefan Kuczyński, Tadeusz Lalik, Ewa Łuczycka-Suchodolska, Roman Michałowski, Karol Modzelewski, Halina Modrzewska, Przemysław Mrozowski, Jan Piętka, Andrzej Poppe, Aleksandra Rodzińska, Anda Rottenberg, Tadeusz Rosłanowski, Jerzy Suchocki, Irena Sułkowska-Kuraś, Maria Sułowska, Józef Szymański, Jan Tyszkiewicz, Tadeusz Wasilewski, Teresa Wąsowiczówna, Eugeniusz Wiśniowski, Aleksandra Witkowska.
Odznaczenia
Order Orła Białego (1994)
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993)
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1975)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1957)
Order Sztandaru Pracy I klasy (1977)
Złoty Krzyż Zasługi (1954)
Krzyż Srebrny Order Virtuti Militari (1944)
Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (22 września 1944)
Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami (25 marca 1944)
Medal Komisji Edukacji Narodowej (1980)
Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”
Kawaler Orderu Legii Honorowej (1961, Francja)
Oficer Orderu Legii Honorowej (1980)
Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Niemcy)
Krzyż Honorowy za Naukę i Sztukę I Klasy (1995, Austria)
Krzyż Komandorski Orderu Zasługi (Włochy)
Targa Europea (Włochy)
Publikacje
Autor ok. 500 publikacji, m.in.:
Historia Polski (współautor; 1947)
Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych (1948)
Zarys nauk pomocniczych historii (1948)
Miasta polskie w tysiącleciu, red. (1965)
Zarys dziejów pisma łacińskiego (1972)
Zamek Królewski w Warszawie (1973)
Mitologia Słowian (1982), (wyd. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1982 i 1986, w serii Mitologie Świata, ). Pierwsze wydanie pełne i z aparatem krytycznym pochodzi z 2006 r. (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, oprac. Aneta Pieniądz).
Dzieje Mazowsza do 1526 roku (redakcja naukowa, wraz z Henrykiem Samsonowiczem)
La Pologne et l’Europe au Moyen Age. Warszawa, P.W.N. Conférence au Centre Scientifique à¨Paris de l’Académie Polonaise des Sciences le 10 décembre 1962.
Società e cultura nell’alto Medioevo Polacco. Ossolineum 1965. Conférence à l’Académie Polonaise des Sciences à Rome le 5 novembre 1963.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Aleksander Gieysztor– bibliografia osobowa w LitDok Bibliografia Historii Europy Środkowowschodniej, Herder-Institut (Marburg)
Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego
Absolwenci École nationale des chartes
Badacze wierzeń słowiańskich
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Członkowie Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK
Członkowie Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ
Członkowie Collegium Invisibile
Członkowie Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj
Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Członkowie rzeczywiści PAN
Członkowie Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Prezesi Towarzystwa Naukowego Warszawskiego
Członkowie Polskiego Towarzystwa Historycznego
Członkowie Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość
Członkowie Związku Walki Zbrojnej
Doktorzy honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
Dyrektorzy muzeów w Warszawie
Działacze PPN
Honorowi obywatele Pułtuska
Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy
Jeńcy Stalagu VIIIB/344 Lamsdorf
Ludzie urodzeni w Moskwie
Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (władze RP na uchodźstwie)
Odznaczeni Medalem Komisji Edukacji Narodowej
Odznaczeni odznaką tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel PRL”
Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy I klasy
Odznaczeni Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami
Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami
Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa)
Laureaci Nagrody „Problemów”
Odznaczeni Odznaką Nagrody Państwowej
Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie
Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej
Polacy – Oficerowie Legii Honorowej
Polacy odznaczeni Odznaką Honorową za Naukę i Sztukę (Austria)
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej
Polacy upamiętnieni nazwami nagród
Polscy encyklopedyści
Polscy mediewiści
Powstańcy warszawscy
Prezesi Polskiej Akademii Nauk
Sygnatariusze Apelu 64
Sygnatariusze Listu 34
Tajni współpracownicy organów bezpieczeństwa Polski Ludowej
Uczestnicy kampanii wrześniowej (strona polska)
Uczestnicy tajnego nauczania na ziemiach polskich 1939–1945
Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona partyjno-rządowa)
Varsavianiści
Wykładowcy Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku
Wykładowcy Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego
Żołnierze Armii Krajowej
Urodzeni w 1916
Zmarli w 1999 |
181 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ateizm | Ateizm | Ateizm (z gr. „bezbożny” – a-, „bez” oraz , theos, „bóg”) – brak wiary w istnienie jednego bądź wielu bogów czy też odrzucający wiarę w stwórcę; ewentualnie odrzucenie teizmu. Może uznawać religię za sprzeczną z nauką, sprzeczną z rozumem lub niepotrzebną.
Kwestionowanie wiary w bogów-stwórców można odnaleźć już w hymnach Rygwedy oraz w poglądach myślicieli antycznych takich jak Diagoras z Melos. Ateistami na przestrzeni dziejów były określane osoby, które uznano za wierzące w fałszywych bogów, niewierzące w bogów lub wyznające doktryny wchodzące w konflikt z lokalnie dominującymi religiami. Wraz z upowszechnianiem się wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu i późniejszego nasilenia krytyki religii, stosowanie tego określenia zawężało zasięg. Pierwsze osoby, które same określały się jako ateiści, pojawiły się w XVIII wieku podczas epoki oświecenia zwanej wiekiem rozumu. W okresie rewolucji francuskiej poglądy ateistyczne zyskały poparcie części rewolucjonistów propagujących kult Rozumu. W XX wieku ateizm państwowy został wprowadzony w krajach komunistycznych takich jak ZSRR, gdzie w połowie lat 50. XX wieku przedmiot o nazwie "naukowy ateizm" został włączony w program edukacyjny na uczelniach.
Ateizm nie jest tożsamy z antyteizmem i ruchem społecznym zwalczającym religie nazywanym nowym ateizmem. Przedstawiciele tego ruchu, określanego naukowo-racjonalnym, tacy jak Richard Dawkins i Christopher Hitchens, krytykują religię jako przyczynę wielu problemów, konfliktów i wojen, źródło fałszywych przekonań o świecie oraz motywację i usprawiedliwienie dla czynienia zła w ogóle. W związku z tym awangarda ruchu twierdzi, że należy wymazać ideę boga z ludzkiej świadomości. Pewne religijne i duchowe systemy, takie jak formy buddyzmu, które nie wspierają wiary w bogów będących stwórcami i opiekunami świata, bywają opisywane jako ateistyczne. Ateiści skłaniają się w kierunku świeckich nurtów, takich jak: humanizm, racjonalizm i naturalizm.
Definicje i podziały
Ateizm, obejmuje spektrum poglądów – od niewiary w istnienie bogów po sprzeciw wobec uznawania jakichkolwiek koncepcji natury duchowej, nadprzyrodzonej lub transcendentnej.
Ateizm teoretyczny i ateizm praktyczny (pragmatyczny)
Ateizm teoretyczny to odrzucenie wiary w istnienie bogów jako niezgodnej z rozumem i nauką.
W ateizmie praktycznym lub pragmatycznym, znanym również jako apateizm, żyje się tak, jakby nie było bogów, a zjawiska naturalne wyjaśniane są bez odwoływania się do bóstw. Nie zaprzecza się istnieniu bogów, ale mogą oni być uznawani za niepotrzebnych lub bezużytecznych; zgodnie z tym poglądem bogowie nie dostarczają ani celu życia, ani nie wpływają na codzienne życie. Jedną z form ateizmu praktycznego, skierowaną do środowiska naukowego, jest naturalizm metodologiczny – milczące przyjęcie lub założenie filozoficznego naturalizmu w ramach metody naukowej.
Ateizm pragmatyczny może przyjmować różnorodne formy:
brak motywacji religijnej – wiara w bogów nie motywuje działań moralnych, religijnych lub jakichkolwiek innych;
czynne wyłączenie problemu bogów i religii z dążeń intelektualnych i działań praktycznych;
obojętność – brak zainteresowania związanego z problematyką bogów i religii;
nieświadomość koncepcji bóstwa.
Ateizm pierwotny i ateizm wtórny
Definicje ateizmu różnią się również pod względem tego, jaki stopień rozważań nad koncepcją bóstw musi wykazać dana osoba, aby uznać ją za ateistę. Ateizm był czasami definiowany jako prosty brak wiary w istnienie jakichkolwiek bóstw. Ta szeroka definicja obejmowałaby np. noworodki i inne osoby, którym nie przedstawiono koncepcji teistycznych. Już w 1772 roku Paul d’Holbach powiedział, że wszystkie dzieci rodzą się ateistami i nie mają pojęcia o bogu. Podobnie George H. Smith w 1979 roku zasugerował, że człowiek, który nie zapoznał się z teizmem, jest ateistą, ponieważ nie wierzy w boga; do tej samej kategorii zaliczał również dzieci, które jeszcze nie zostały zapoznane z koncepcją boga i związanymi z tym kwestiami mimo tego, że już byłyby w stanie je przyswoić. Smith stosował podział na ateizm pierwotny (ang. implicit atheism), który odnosił się do braku teistycznej wiary bez świadomego jej odrzucenia, i ateizm wtórny (ang. explicit atheism), który brak teistycznej wiary wiązał z jej świadomym odrzuceniem.
Pogląd, że dzieci rodzą się ateistami, jest względnie młody w zachodniej cywilizacji. Przed XVIII wiekiem istnienie boga było tak powszechnie akceptowane, że wątpiono nawet w możliwość istnienia prawdziwego ateizmu. Nazwano to teistycznym innatyzmem – poglądem, że wszyscy ludzie wierzą w boga od urodzenia; z pojęciem tym wiązała się również konotacja, że ateiści po prostu wypierają się swojej wrodzonej wiary. Obecnie można spotkać się z poglądem, że ateiści mają skłonność do szybkiego nawracania się na wiarę w boga w czasach kryzysu, że nawracają się na łożu śmierci lub że nie ma ateistów w okopach. Niektórzy orędownicy tego typu poglądów twierdzą, że antropologiczną korzyścią z religii jest to, że wiara pozwala ludziom lepiej przetrwać trudy życia. Niektórzy ateiści podkreślają, że odnotowano przeciwne przypadki, a wśród nich prawdziwych ateistów w okopach. Przegląd badań opublikowany w 2017 roku sugeruje, że ateiści razem z osobami głęboko wierzącymi najmniej niepokoją się śmiercią.
Ateizm silny (pozytywny) i ateizm słaby (negatywny)
Filozofowie, tacy jak: Antony Flew, Michael Martin i William Rowe, przeciwstawiali ateizm silny (pozytywny) ateizmowi słabemu (negatywnemu). Ateizm silny to wyraźne stwierdzenie, że bogowie nie istnieją. Ateizm słaby obejmuje natomiast wszystkie inne formy nonteizmu, jak również jest logiczną konsekwencją agnostycyzmu. Określenia ateizm słaby i ateizm silny są stosunkowo młode; jednakże ich odpowiedniki, ateizm negatywny i ateizm pozytywny, były używane w literaturze filozoficznej już wcześniej, choć w różnych znaczeniach.
Przypuszczalna nieosiągalność wiedzy potwierdzającej lub zaprzeczającej istnieniu bogów jest czasami uważana za oznakę, że silny ateizm wymaga skoku wiary. Powszechną odpowiedzią ateistów na ten sposób rozumowania jest stwierdzenie, że niedowiedzione propozycje religijne zasługują na tyle samo niedowierzania, co wszystkie inne niedowiedzione propozycje i że niemożliwość dowiedzenia istnienia boga nie implikuje takiego samego prawdopodobieństwa jego istnienia lub nie. J.J.C. Smart stwierdził, że czasami osoba będąca ateistą, może opisywać siebie jako agnostyka, ze względu na bezzasadny uogólniony sceptycyzm filozoficzny, który zabrania stwierdzić, że wiemy cokolwiek, poza prawami matematycznymi i logiką. Ze względu na to niektórzy ateiści, tacy jak Richard Dawkins, rozróżniają teistów, agnostyków i ateistów według skali prawdopodobieństwa przypisywanej stwierdzeniu bóg istnieje.
Goparaju Ramachandra Rao w pracy Positive Atheism, opublikowanej po raz pierwszy w 1972 roku, zaproponował alternatywne znaczenie określenia ateizm pozytywny. Jako osoba, która dorastała w hierarchicznym systemie społecznym opartym o religię, wzywał do stworzenia świeckich Indii i zaproponował wytyczne dla filozofii ateizmu pozytywnego, tzn. takiej, która promuje wartości pozytywne.
Ateizm a definicja pojęcia „bóg”
Niektóre z niejasności i sporów związanych z problemem zdefiniowania ateizmu wynikają z trudności osiągnięcia zgody co do definicji słowa bóg. Mnogość różnorodnych koncepcji boga prowadzi do różnych pomysłów dotyczących zastosowania pojęcia ateizmu. W przypadkach gdy teizm był definiowany jako wiara w jednego boga osobowego, jako ateistów klasyfikowano deistów i politeistów; i na odwrót, Rzymianie oskarżali chrześcijan o ateizm za to, że nie czcili ich bóstw. Ten sposób rozumienia terminu ateizm zarzucono w XX wieku, na skutek przyjęcia rozumienia teizmu jako wiary w jakąkolwiek boskość.
Spory między ateistami i teistami wpisują się w historyczne dyskusje między filozofiami niereligijnymi (odrzucającymi nadnaturalne sposoby uzasadniania rzeczywistości) oraz religijnymi (poszukującymi uzasadnienia rzeczywistości przez odwołanie się do czynników nadprzyrodzonych).
Argumenty przemawiające za ateizmem
Ateiści odnoszą się do powszechnych argumentów za istnieniem boga lub bogów, takich jak argument z projektu. Teoretyczne przyczyny dla odrzucenia istnienia bogów przyjmują różne formy, przede wszystkim ontologiczne, gnoseologiczne i epistemologiczne, ale niekiedy również psychologiczne lub socjologiczne.
Argumenty epistemologiczne i ontologiczne
Ateizm epistemologiczny dowodzi, że ludzie nie mogą znać boga lub rozstrzygać o jego istnieniu. Jego podstawą jest agnostycyzm, który przyjmuje różnorodne formy. Zgodnie z filozofią immanencji boskość jest nierozłączna ze światem, włącznie z każdym istniejącym w nim umysłem, a świadomość jest przywiązana do podmiotu. Zgodnie z tą formą agnostycyzmu to ograniczenie punktu widzenia uniemożliwia wyciąganie jakichkolwiek obiektywnych wniosków – od wiary w boga po dowody na jego istnienie. Racjonalistyczny agnostycyzm Kanta i okresu oświecenia przyjmuje jedynie wiedzę wydedukowaną przy użyciu ludzkiej racjonalności; ta forma ateizmu jako podstawę przyjmuje, że bogowie nie są zauważalni, a więc nie można stwierdzić ich istnienia. Sceptycyzm filozoficzny, oparty na przemyśleniach Davida Hume’a, dowodzi że pewność w jakiejkolwiek kwestii jest niemożliwa, a więc nikt nigdy nie może wiedzieć o istnieniu boga. Przydzielanie agnostycyzmu do ateizmu jest kwestionowane; może być on również uważany za niezależny podstawowy światopogląd.
Inne argumenty ateizmu, które mogą zostać sklasyfikowane jako epistemologiczne lub ontologiczne, w tym pozytywizm logiczny i ignostycyzm, dowodzą bezsensowności lub niezrozumiałości podstawowych terminów takich jak bóg i twierdzeń takich jak bóg jest wszechmogący. Teologiczny nonkognitywizm utrzymuje, że twierdzenie bóg istnieje nie wyraża propozycji, ale jest bezsensowne lub kognitywistycznie bez znaczenia. Rozważano jak sklasyfikować ten sposób myślenia, jako formę ateizmu czy agnostycyzmu. Filozofowie A.J. Ayer i Theodore Drange odrzucają obydwie kategorie, twierdząc, że obydwa obozy akceptują bóg istnieje jako propozycję; zamiast tego umieszczają nonkognitywizm w jego własnej kategorii.
Argumenty metafizyczne
Ateizm metafizyczny opiera się na metafizycznym monizmie – poglądzie, że rzeczywistość jest homogeniczna i niepodzielna. Wynika stąd specyficzna ontologia; odpowiednio definiuje się, co istnieje, a co nie. Bezwzględni ateiści metafizyczni przypisują siebie do jednej z form fizykalizmu, w związku z tym wyraźnie zaprzeczają istnieniu istot niefizycznych. Względni ateiści metafizyczni utrzymują domniemane zaprzeczenie konkretnej koncepcji boga opierając się na niezgodności pomiędzy ich indywidualnymi filozofiami a atrybutami przypisywanymi bogu chrześcijańskiemu, takimi jak bezczasowość, transcendencja, osobowość czy jedność. Przykładami względnego ateizmu metafizycznego są panteizm, panenteizm i deizm.
Argumenty psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne
Ateiści często negowali realność czy wręcz samą możliwość teologicznego objawienia, jako podstawy religii w skali masowej, a zarazem przeczyli też istnieniu szansy na to, że tzw. religia naturalna, taka, jaką ona wyewoluowała na przestrzeni pokoleń, odpowiada prawdzie o hipotetycznych rzeczywistościach metafizycznych; uważali taką szansę za infinitezymalną lub zerową. Ludwig Feuerbach uważał, że bóg i wierzenia religijne są ludzkimi wymysłami, stworzonymi, aby zaspokajać różnorodne potrzeby psychologiczne i emocjonalne. Jest to również pogląd wielu buddystów. Karl Marx i Friedrich Engels, pod wpływem prac Feuerbacha, twierdzili, że wiara w boga i religia są funkcjami społecznymi, używanymi przez ludzi będących u władzy, aby uciskać klasę robotniczą. Według Michaiła Bakunina idea boga implikuje porzucenie rozsądku i sprawiedliwości oraz jest negacją ludzkiej wolności i kończy się zniewoleniem ludzkości. Odwrócił on sławny aforyzm Woltera, że gdyby bóg nie istniał, konieczne byłoby stworzenie go, pisząc, że jeśli bóg by rzeczywiście istniał, to konieczne byłoby obalenie go.
Argumenty logiczne i dowodowe
Ateizm logiczny utrzymuje, że różnorodnym koncepcjom bogów, takim jak Bóg osobowy w chrześcijaństwie, przypisuje się logicznie niekonsekwentne właściwości. Przedstawia on argumenty dedukcyjne przeciwko istnieniu Boga, które dowodzą niekompatybilności pomiędzy pewnymi cechami, takimi jak perfekcja, status twórcy, niezmienność i bezczasowość, wszechwiedza, wszechobecność, wszechmoc, wszechmiłosierność, transcendencja, osobowość, niefizyczność, sprawiedliwość i miłosierdzie.
Ateiści teodycejscy uważają, że świata, którego doświadczają, nie da się pogodzić z właściwościami powszechnie przypisywanymi bogu i bogom przez teologów. Twierdzą, że wszechwiedzący, wszechobecny, wszechmocny i wszechmiłosierny bóg nie jest zgodny ze światem, w którym istnieją problem zła i cierpienie, a boska miłość jest ukryta przed wieloma osobami. Podobną argumentację przypisuje się Buddzie Siakjamuniemu, którego nauki stały się podstawą buddyzmu. Wiele myślicieli ateistycznych (np. w nurcie materialistycznym i marksistowskim) przeczyło i nadal przeczy istnieniu wolnej woli i duszy. Do problemu zła odniósł się następująco Epikur:
Ateiści potrafią posługiwać się argumentami empirycznymi w swych polemikach. Zadanie jest ułatwione, gdy religia głosząca określoną ideę Boga wypowiada przy tym twierdzenia na temat konstrukcji świata, np. o istnieniu w pewnym jego regionie królestwa Bożego itp. (tak było w przypadku kosmologii średniowiecznej i starożytnej).
Argumenty antropocentryczne i aksjologiczne
Ateizm aksjologiczny, nazywany konstruktywnym, odrzuca istnienie bogów na rzecz wyższego absolutu, takiego jak humanizm. Ta forma ateizmu przyjmuje humanizm jako absolutne źródło etyki i wartości i pozwala poszczególnym osobom rozwiązywać problemy moralne bez odwoływania się do boga. Marks, Nietzsche, Freud i Sartre używali tego argumentu, aby przekazać przesłanie wyzwolenia, pełnego rozwoju i nieskrępowanego szczęścia.
Niekiedy też za wyższy absolut (od tego związanego z teizmem) uważa się np. przetrwanie, skuteczność w realizowaniu celów, zwiększanie wpływów. Przykładowo w odniesieniu do polityki, Niccolò Machiavelli głosił, że aby osiągać cele państwa można korzystać z wszelkich dostępnych środków (także np. podstępu i okrucieństwa), a polityka musi być oddzielona od moralności – chodzi w niej o skuteczność, a nie o czynienie dobra. Koncepcję Boga krytykuje się wtedy – na gruncie tzw. memetyki, socjodarwinizmu memetycznego – jako niesłuszną na podstawie związanych z nią poglądów etycznych, jeżeli są podstawy do twierdzenia, że stawiają one swych wyznawców w gorszej pozycji życiowej od innych – przez co ograniczeniu miałby ulegać udział danej np. religii w świecie (wraz z jej wszystkimi wyrafinowanymi teoriami), więc w dalszej perspektywie czekałby ją zanik. Punktem wyjścia takiego postawienia sprawy jest przyjęcie, że światem rządzą pewne zasady i zależności przyczynowo-skutkowe („konieczność”), w tym także w zakresie mechanizmów przekazywania i nabywania wiary, dysponowania dobrami materialnymi i środkami przekazu, dla których nie mają wyraźnego znaczenia prywatne przekonania, a od których zależy rosnący lub malejący udział w życiu społecznym – największy sukces odnoszą ci, którzy wyzyskują je dla swej korzyści bez oglądania się na moralność; zakłada się, że nie ma ingerencji Boga w świat, mających na celu przywrócenie religii i moralności, lub są one znikome.
Etymologia
We wczesnej klasycznej grece przymiotnik ἄθεος (atheos – przedrostek przeczący ἀ- + θεός, theos, „bóg”) oznaczał bezbożny. Słowo to w V wieku zaczęło wskazywać na bardziej zamierzoną, aktywną bezbożność, zyskując znaczenia: zrywanie związku z bogami lub negujący bogów. We współczesnych tłumaczeniach klasycznych tekstów atheos przekładane jest jako ateistyczny. W starożytności istniał także rzeczownik ἀθεότης (atheotēs), oznaczający ateizm. Transliteracji do łacińskiego atheos dokonał Cyceron. Określenia tego używano często w czasie dyskusji pomiędzy wczesnymi chrześcijanami a hellenistami; każda ze stron przypisywała je drugiej w sposób pejoratywny.
Karen Armstrong napisała, że w XVI i XVII wieku słowo „ateista” nadal było zarezerwowane wyłącznie dla polemik; określenie to było zniewagą i nikt nie określał siebie tym słowem. Ateizm został użyty do opisu samowolnie ujawnionego przekonania dopiero w XVIII-wiecznej Europie, szczególnie oznaczając niedowierzanie w monoteistycznego abrahamowego boga. W XX wieku zaczęto rozszerzać ten termin w odniesieniu do niedowierzania we wszystkie bóstwa, choć w zachodnich społeczeństwach pozostało powszechne opisywanie ateizmu jako niedowierzania w boga.
Historia
Choć idea określana mianem ateizmu powstała w XVI-wiecznej Francji, to poglądy, które dziś zostałyby uznane za ateistyczne, pojawiły się już w Indiach okresu wedyjskiego oraz w starożytnych Grecji i Rzymie.
Starożytność
Indie
Kwestionowanie wiary w bogów-stwórców można odnaleźć już w hymnach Rygwedy:
Hinduizm jest zasadniczo teistyczną religią, ale można w nim znaleźć również szkoły ateistyczne. Całkowicie materialistyczna i antyteistyczna szkoła filozoficzna ćarwaka (niezaliczana do sześciu ortodoksyjnych szkół hinduizmu), klasyfikowana jako system nastika, jest dowodem na istnienie ruchu materialistycznego wewnątrz hinduizmu. Nasza wiedza na temat filozofii ćarwaka jest fragmentaryczna, gdyż to, co o niej wiadomo, pochodzi głównie ze źródeł krytykujących ją. Do innych filozofii indyjskich, uważanych za ateistyczne, zaliczane są klasyczne sankhja i mimansa. Odrzucenie istnienia boga stwórcy można spotkać również w dźinizmie i buddyzmie.
Grecja
Zachodni ateizm ma swoje korzenie w greckiej filozofii przedsokratejskiej, ale nie wyodrębnił się jako odrębny światopogląd aż do późnego oświecenia. Pierwsze koncepcje ateistyczne odnoszą się do połowy VI wieku p.n.e. Diagoras z Melos, grecki filozof z V wieku p.n.e., który był ostrym krytykiem religii i mistycyzmu, jest znany jako „pierwszy ateista”. Hippon z wyspy Samos już w starożytności uważany był za ateistę. Inni ateiści wybrali bardziej zawoalowaną formę krytyki religii. Jaskrawym wzorem krytyki religii jest fragment niezachowanej do naszych czasów tragedii Krycjasza pt. „Syzyf”. Krycjasz widział religię jako ludzki wynalazek, używany do nakłaniania ludzi poprzez zastraszenie do życia zgodnie z zasadami moralnymi; zdaniem Krycjasza ten wymysł jest po to, aby okiełznać człowieka i wytępić bezprawie dlatego, by masy pokornie ulegały władzom. Atomiści, tacy jak Demokryt, podejmowali się próby wyjaśnienia świata w czysto materialistyczny sposób, bez odniesień do duchowości lub mistycyzmu. Do innych filozofów przedsokratejskich, którzy prawdopodobnie mieli ateistyczne poglądy, należą Prodikos z Keos i Protagoras. Greccy filozofowie z III wieku p.n.e., Teodor Ateista i Straton z Lampsaku, również nie wierzyli w bogów.
Sokrates został oskarżony o bezbożność na podstawie tego, że zainspirował wątpliwości w istnienie państwowych bogów. Został skazany na śmierć, mimo że zaprzeczał oskarżeniom o bycie całkowitym ateistą, mówiąc, że nie może być ateistą, ponieważ wierzy w duchy. Sokrates również modli się do różnych bogów w dialogu Fajdros i powołuje się na Zeusa w dialogu Państwo.
Euhemer (ok. 330–260 r. p.n.e.) głosił swój pogląd, że bogowie byli tylko ubóstwionymi władcami, zdobywcami i założycielami z przeszłości, a ich kulty i religie były w gruncie rzeczy kontynuacją królestw, które przeminęły, i wcześniejszych struktur politycznych. Choć, ściśle rzecz biorąc, nie był ateistą, Euhemer był później krytykowany za rozprzestrzenienie ateizmu po całej zamieszkałej ziemi poprzez wymazywanie bogów z pamięci.
Epikur (ok. 341–270 r. p.n.e.), materialista atomistyczny, kwestionował istnienie życia pozagrobowego i osobowych bóstw; uważał duszę za czysto materialną i śmiertelną. Jego zdaniem bogów nie interesują ludzie, nie wpływają oni na świat.
Rzym
Lukrecjusz (ok. 99–55 r. p.n.e.), rzymski poeta, zgodził się, że jeśli bogowie istnieją, to nie interesuje ich ludzkość i nie są zdolni wpływać na świat naturalny. Dlatego uważał, że ludzkość nie powinna się obawiać nadnaturalnego. Swoje epikurejskie poglądy na temat kosmosu, atomów, duszy, śmiertelności i religii objaśnia w poemacie De rerum natura, który spopularyzował filozofię Epikura w starożytnym Rzymie.
Sekstus Empiryk, rzymski filozof, utrzymywał, że powinno się powstrzymywać od osądu na temat praktycznie wszystkich wierzeń (rodzaj sceptycyzmu znany jako sceptycyzm Pyrrona), że nic nie było z natury złe i że ataraksja osiągalna jest poprzez powstrzymywanie się od osądu. Względnie duża liczba ocalałych dzieł jego autorstwa miała trwały wpływ na późniejszych filozofów.
Znaczenie słowa ateista zmieniało się na przestrzeni klasycznej starożytności. Wcześni chrześcijanie byli nazywani ateistami przez niechrześcijan, ze względu na ich brak wiary w pogańskich bogów. W Cesarstwie Rzymskim wielu chrześcijan zostało straconych w pierwszych trzech wiekach chrześcijaństwa za odrzucenie rzymskich bogów w ogóle, a w szczególności za odrzucenie kultu cesarza. Gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową Rzymu za panowania Teodozjusza I Wielkiego w 381 r. n.e., herezja stała się przestępstwem karalnym.
Od średniowiecza do XIX wieku
Akceptacja dla poglądów ateistycznych była rzadko spotykana zarówno w czasie wczesnego, jak i późniejszego średniowiecza (porównaj z inkwizycją średniowieczną); metafizyka, religia i teologia były dominującymi nurtami zainteresowania. Istniały jednak w tym czasie ruchy, które przedstawiały heretyckie koncepcje chrześcijańskiego boga, w tym różne poglądy na temat natury, transcendencji i możliwości poznania boga. Jednostki i grupy, takie jak: Jan Szkot Eriugena, Amalryk z Bène i Bracia i Siostry Wolnego Ducha, utrzymywały chrześcijański punkt widzenia ze skłonnością do panteizmu. Mikołaj z Kuzy utrzymywał formę fideizmu, którą nazywał docta ignorantia, wyrażającą pogląd, że Bóg jest poza ludzką kategoryzacją, a nasza wiedza na temat boga ogranicza się do przypuszczeń. William Ockham zainspirował antymetafizyczne skłonności swoim nominalistycznym ograniczeniem ludzkiej wiedzy do pojedynczych obiektów i wskazał, że boska istota nie może zostać intuicyjnie i racjonalnie zrozumiana przez ludzki intelekt. Zwolennicy Ockhama, tacy jak Jan z Mirecourt i Mikołaj z Autrécourt rozpowszechniali ten pogląd. Wynikający z niego podział pomiędzy wiarą a rozumem zainspirował późniejszych teologów, takich jak John Wycliffe, Jan Hus i Marcin Luter.
Renesans pozwolił na ekspansję wolnomyślicielstwa i sceptycznego dochodzenia. Jednostki, takie jak Leonardo da Vinci, poszukiwały doświadczalności jako środka wytłumaczenia i sprzeciwiały się argumentum ad verecundiam. Do innych krytyków religii i Kościoła tego czasu zaliczyć można Niccolò Machiavellego, Bonaventure des Périers i François Rabelais.
W czasie renesansu i reformacji nastąpiło odrodzenie żarliwości religijnej, czego dowodem może być rozprzestrzenianie się nowych nurtów religijnych, bractw religijnych i powszechnej pobożności w katolickim świecie, jak również pojawienie się coraz bardziej surowych sekt protestanckich, takich jak kalwiniści. Ta era międzykonfesjonalnego współzawodnictwa zezwoliła na coraz szerszy zakres teologicznych i filozoficznych spekulacji, z których większość została później wykorzystana do rozwoju sceptycznego światopoglądu religijnego.
Krytyka chrześcijaństwa nasiliła się w XVII i XVIII wieku, zwłaszcza we Francji i Anglii. Niektórzy myśliciele protestanccy, tacy jak Thomas Hobbes, byli zwolennikami filozofii materialistycznej i sceptycyzmu w stosunku do wydarzeń nadnaturalnych, podczas gdy żydowsko-holenderski filozof Baruch Spinoza odrzucał opatrzność na rzecz panteistycznego naturalizmu. Pod koniec XVII wieku deizm zyskał otwartych zwolenników wśród intelektualistów, takich jak John Toland. Pomimo szydzenia z chrześcijaństwa wielu deistów gardziło ateizmem. Francuski ksiądz Jean Meslier, autor traktatu filozoficznego Testament, wzywał do walki z tyranią oraz religią i promował ateizm. W ślad za nim poszli inni, otwarcie ateistyczni myśliciele, tacy jak Paul d’Holbach i Jacques-André Naigeon. Jeszcze wcześniej traktat o nieistnieniu Boga (De non Existentia Dei) zdecydowanie krytykujący religię jako fałsz i świadomą manipulację w celu ucisku politycznego i ekonomicznego napisał Kazimierz Łyszczyński. Jedyny egzemplarz książki (rękopis) został w 1689 roku spalony wraz z autorem. David Hume interpretowany jest jako sceptyk religijny, którego zdaniem przekonania religijne nie mają podstawy w rozumie, nie stanowią wiedzy ani nie są racjonalne, ale są efektem wyobraźni i uczuć.
Rewolucja francuska była przełomowym momentem w szerzeniu poglądów ateistycznych. Próby wprowadzenia w życie cywilnej konstytucji kleru doprowadziły do antyklerykalnej przemocy i wydalenia wielu duchownych z Francji. Do władzy doszli w 1793 roku jakobini, co zapoczątkowało rządy terroru. Najbardziej zagorzali ateiści próbowali z użyciem siły dokonać dechrystianizacji Francji, religię zastępując kultem Rozumu. Inni przywódcy rewolucji, m.in. Maximilien de Robespierre nie popierali tego kultu i już w 1794 roku wprowadzono nowy – kult Istoty Najwyższej.
Ateizm obecny był w XIX-wiecznej myśli rosyjskiej, wśród socjalistów i nihilistów. Postać rosyjskiego ateisty Iwana Karamazowa, który odrzuca boga z powodu cierpień niewinnych – ze względu na „łzy dziecka” – pojawia się w powieści Bracia Karamazow Fiodora Dostojewskiego.
W drugiej połowie XIX wieku ateizm nabrał dużego znaczenia pod wpływem filozofów racjonalistycznych i wolnomyślicielstwa. Wielu ważnych niemieckich filozofów tego okresu zaprzeczało istnieniu bóstw i było krytycznych w stosunku do religii, wśród nich byli: Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Karl Marx, Friedrich Engels i Friedrich Nietzsche. Humanizm pozytywistyczny tych filozofów był nie tyle ateizmem, co anty-teizmem, czy konkretnie anty-chrystianizmem.
XX i XXI wiek
Ateizm w XX wieku, szczególnie w formie ateizmu praktycznego, zyskał w wielu społeczeństwach. Myśl ateistyczna zdobyła uznanie w szerokim zakresie innych filozofii, takich jak: egzystencjalizm, obiektywizm, świecki humanizm, nihilizm, pozytywizm logiczny i feminizm.
Pozytywizm logiczny i scjentyzm przetarły drogę filozofii analitycznej, strukturalizmowi i naturalizmowi. Pozytywizm logiczny i filozofia analityczna odrzuciły klasyczny racjonalizm i metafizykę na rzecz ścisłego empiryzmu i epistemologicznego nominalizmu. Orędownicy tych nurtów, tacy jak Bertrand Russell, zdecydowanie odrzucili wiarę w boga. Ludwig Wittgenstein w swoich wczesnych pracach podjął próbę oddzielenia metafizycznego i nadprzyrodzonego języka od racjonalnego dyskursu. Alfred Jules Ayer dowodził braku weryfikowalności i bezsensowności twierdzeń religijnych, przytaczając swoją przynależność do nauk empirycznych. Strukturalizm Claude’a Lévi-Straussa przypisywał źródła języka religii do ludzkiej podświadomości w zaprzeczaniu jej transcendentalnego znaczenia. J.N. Findlay i J.J.C. Smart argumentowali, że istnienie boga nie jest logicznie konieczne. Naturaliści i materialistyczni moniści, tacy jak John Dewey, rozważali świat naturalny jako podstawę wszystkiego, zaprzeczając istnieniu boga i nieśmiertelności.
Polityk hinduski Periyar Ramasamy walczył z hinduizmem i braminami za dyskryminowanie i podziały ludności w imię systemu kastowego i religii.
W 1966 tygodnik „Time” spytał Czy Bóg jest martwy? w odpowiedzi na ruch śmierci boga, cytując szacunki, że prawie połowa ludzi na świecie żyła pod wpływem antyreligijnej siły, a kolejne miliony w Afryce, Azji i Ameryce Południowej nie wiedziały o istnieniu chrześcijańskiego boga.
Reżimy komunistyczne stawiały ateizm w złym świetle, zwłaszcza tam, gdzie występował silny sentyment antykomunistyczny (np. w Stanach Zjednoczonych), pomimo faktu, że prominentni ateiści byli antykomunistami.
Od upadku Muru Berlińskiego liczba aktywnych reżimów antyreligijnych znacząco się zmniejszyła. W 2006 Timothy Shah z Pew Research Center stwierdził, że na całym świecie wszystkie główne grupy religijne zyskują coraz większe zaufanie i wpływy. Gregory Paul i Phil Zuckerman uznali, że rzeczywista sytuacja jest o wiele bardziej złożona i pełna niuansów.
W XX wieku ateizm stał się najbardziej powszechnym poglądem wśród amerykańskich naukowców (patrz tutaj).
Na początku XXI wieku nastąpiło kilka wydarzeń istotnych dla rozpowszechniania i postrzegania ateizmu. Francuski filozof Michel Onfray opublikował w 2005 roku Traktat ateologiczny, w którym stwierdził, że religie przypominają bajki dla dzieci. W 2006 roku ukazał się bestseller Bóg urojony autorstwa brytyjskiego zoologa i ewolucjonisty Richarda Dawkinsa. Na fali popularności książki Dawkins rozpoczął w 2007 roku kampanię społeczną pod nazwą Out Campaign, mającą zachęcić ateistów do ujawniania swoich poglądów. W 2007 roku ukazała się książka bóg nie jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa napisana przez pisarza Christophera Hitchensa, zaliczanego obok Dawkinsa, Daniela Dennetta i Sama Harrisa do „Czterech jeźdźców” nowego ateizmu. Dawkins w filmie Źródło wszelkiego zła? (2006) i Larry Charles w filmie Wiara czyni czuba (ang. Religulous, 2008) starali się ukazać szkodliwość i absurdalność wierzeń.
Kraje komunistyczne
W XX wieku doświadczono również awansu politycznego ateizmu, do którego zachętą były interpretacje prac Marksa i Engelsa. Po rewolucjach rosyjskich z 1917 roku, zwiększona wolność mniejszościowych religii utrzymywała się przez kilka lat, zanim wprowadzono politykę stalinizmu, która obróciła się w stronę represji w stosunku do religii. ZSRR i inne państwa komunistyczne promowały ateizm państwowy i przeciwstawiały się religii, często przy użyciu brutalnych środków. W 1967 roku rząd Albanii pod przywództwem Envera Hodży ogłosił zamknięcie wszystkich instytucji religijnych w kraju, ogłaszając to państwo pierwszym na świecie oficjalnie ateistycznym krajem.
Demografia
Trudno jest oszacować liczbę ateistów na świecie. Respondenci ankiet związanych z wiarą religijną mogą różnie definiować ateizm lub wyznaczać różne granice pomiędzy ateizmem, niereligijną wiarą i nieteistycznymi wyznaniami religijnymi i duchowymi.
Według badania z 2015 roku 22% ludności świata deklaruje się jako niereligijna, jako zadeklarowani ateiści deklaruje się 11% światowej populacji, w Europie Zachodniej 51% osób deklaruje się jako niereligijne lub jako zadeklarowani ateiści, a najbardziej ateistycznym krajem są Chiny, gdzie 61% ludności deklaruje się jako zadeklarowani ateiści.
64–65% Japończyków określa siebie jako ateistów, agnostyków lub niewierzących (dane opublikowane w 2005 roku). Liczba takich osób w Unii Europejskiej wynosi od 6% we Włoszech do 85% w Szwecji. W Rosji, w zależności od źródła, udział ateistów określa się jako wynoszący od 13 do 48% ludności.
Encyklopedia Britannica podała w 2005 roku, że osoby niereligijne stanowiły około 11,9% populacji świata, a ateiści około 2,3%; odsetek ten nie obejmował osób wyznających ateistyczne i nieteistyczne religie, takie jak buddyzm, dźinizm czy raelizm. Badanie opinii z listopada i grudnia 2006, opublikowane w „Financial Times” podaje dane dla Stanów Zjednoczonych i pięciu krajów europejskich. Amerykanie są bardziej skłonni od Europejczyków do zdeklarowania wiary w pewną formę boga lub istoty najwyższej (73%). Wśród ankietowanych pełnoletnich Europejczyków Włosi byli najbardziej skłonni do deklarowania tego typu wiary (62%), a Francuzi najmniej (27%). We Francji 32% osób deklarowało się jako ateiści, a dodatkowe 32% jako agnostycy.
Według danych UE (2005) 18% populacji UE nie wierzy w boga; 27% stwierdza istnienie jakiejś formy ducha lub siły życiowej; podczas gdy 52% stwierdza wiarę w konkretnego boga. Odsetek wierzących wzrasta do 65% wśród tych, którzy opuścili szkołę mając 15 lat; respondenci, którzy uważają, że pochodzą z rygorystycznej rodziny byli bardziej skłonni do wiary w boga od tych, którzy czuli, że ich wychowaniu brakowało jednoznacznych reguł.
Według sondażu z 2004 roku 49% mieszkańców Czech zadeklarowało się jako ateiści (nie wlicza się do tej liczby agnostyków) i ich liczba stale rośnie; tylko 32% wierzyło w istnienie Boga.
Według badania GUS z 2015 roku odsetek Polaków deklarujących się jako niewierzący wynosi 2,6%. Według innych danych w Polsce ludzi niewierzących lub obojętnych w sprawie wiary jest 3,5% lub 4,2%.
Ateizm w poszczególnych krajach
Moralność
W zakresie moralności ateiści argumentują między innymi, że zarówno imperatyw kategoryczny Immanuela Kanta, jak i związana z nim złota reguła: „nie czyń innym, co Tobie niemiłe”, nie wymagają istnienia bogów, a bezinteresowność naturalnie wynika z mechanizmów ewolucyjnych. Zdaniem George’a H. Smitha wśród popularnych przesądów związanych z religią, żaden nie jest bardziej powszechny lub tragiczny w skutkach niż ten, że wartości moralne wymagają wiary w boga. Julian Baggini podkreślił, że etyczne zachowanie wynikające jedynie z boskiego nakazu, nie jest prawdziwie etycznym zachowaniem, a jedynie ślepym posłuszeństwem. Stwierdził, że ateizm jest lepszą podstawą dla etyki utrzymując, że konieczna jest moralna podstawa niezależna od religijnych nakazów, aby ocenić moralność tych nakazów – aby być w stanie zauważyć, że na przykład kradnij jest niemoralne, nawet jeśli czyjaś religia to nakazuje – i że, z tego względu, ateiści mają przewagę bycia bardziej skłonnym do dokonywania takich ocen. Jego zdaniem prawo to nie to samo co moralność – prawo może być zarówno moralne, jak i niemoralne. Filozof zwrócił też uwagę na platoński dylemat Eutyfrona dotyczący hipotetycznego prawa boskiego.
Współczesny brytyjski filozof polityczny Martin Cohen zaproponował bardziej obrazowy, historycznie wymowny przykład biblijnych nakazów, które przemawiały na korzyść tortur i niewolnictwa, jako dowód w jaki sposób religijne nakazy podążają za politycznymi i społecznymi zwyczajami, a nie na odwrót; ale również zaznaczył, że wydaje się prawdziwym przypisywanie podobnych skłonności przypuszczalnie bezstronnym i obiektywnym filozofom. Cohen przedstawił swoją tezę na przykładzie Koranu, który postrzega jako mający ogólnie niefortunną rolę w zachowaniu średniowiecznych zasad społecznych poprzez zmiany w świeckim społeczeństwie.
Ateiści tacy jak Sam Harris argumentują, że poleganie religii abrahamicznych na boskim autorytecie skłania je w kierunku autorytaryzmu i dogmatyzmu. Istotnie fundamentalizm religijny i religia zewnętrzna (gdy religia jest utrzymywana ponieważ służy innym, najwyższym interesom) były skorelowane z autorytaryzmem, dogmatyzmem i uprzedzeniem. Argument ten, w powiązaniu z wydarzeniami historycznymi, które mają przedstawiać zagrożenia wynikające z religii, takie jak krucjaty, inkwizycja i procesy o czary, są często przytaczane przez antyreligijnych ateistów, aby uzasadnić ich poglądy. Z drugiej strony ludzie wierzący argumentują, że oparte na ateizmie reżimy komunistyczne takie jak w ZSRR czy obecnie w Korei Północnej lub na Kubie także winne są masowych mordów na ludności cywilnej.
Jeden z najczęściej spotykanych argumentów przeciwko ateizmowi wyraża się w poglądzie, że zaprzeczanie istnieniu sprawiedliwego boga prowadzi do relatywizmu moralnego i pozostawia ludzi bez podstaw moralnych czy etycznych. Blaise Pascal w tym stylu argumentował przeciwko ateizmowi w 1669. Część religijnych społeczeństw charakteryzuje się uprzedzeniami wobec ateistów. Według stanu na 2012 rok, większość społeczeństwa w USA darzy ateistów niższym zaufaniem, co może być związane z przekonaniem, że osoba, która wierzy, że jest obserwowana przez Boga, jest mniej skłonna do niewłaściwych zachowań. Z drugiej strony, według badania CBOS z grudnia 2013 roku, jedynie niespełna co piąty Polak uważa, że katolickie zasady moralne są najlepszą i wystarczającą podstawą moralności.
Według badań przeprowadzonych w 2007 roku typowy ateista to osoba mniej autorytarna i słabiej ulegająca sugestii, częściej w związku małżeńskim, bardziej tolerancyjna wobec innych, przestrzegająca prawa, mniej dogmatyczna, mniej uprzedzona, współczująca, sumienna, dobrze wykształcona i o wysokiej inteligencji.
Badania z lat 2000–2006 pokazują, że odsetek morderstw jest w społeczeństwach świeckich niższy niż w tych, gdzie wiara w Boga jest głęboka i powszechna. Podobnie, na korzyść ateistów, wypada porównanie odsetków morderstw w poszczególnych stanach amerykańskich. Według badania z 2008 roku, z 50 najbezpieczniejszych miast na świecie prawie wszystkie są względnie niereligijne, a z ośmiu miast z USA, które są na liście, prawie wszystkie są zlokalizowane w najmniej religijnych rejonach USA. W 2015 roku zakończyło się badanie, w którym dzieci wychowywane w religijnych rodzinach wypadły jako mniej altruistyczne oraz bardziej surowe w zakresie karania innych niż osoby pochodzące z rodzin niereligijnych. Badanie pokazało również, że rodzicom z rodzin religijnych wydawało się, że jest odwrotnie, to znaczy, że ich dzieci są bardziej empatyczne i wrażliwe na niesprawiedliwość niż dzieci pochodzące z rodzin niereligijnych.
Ateizm i religia
Choć osoby, które określają siebie mianem ateistów, są uważane za niereligijne, niektóre odłamy w obrębie głównych religii tradycyjnie nieateistycznych odrzucają istnienie osobowego bóstwa stwórcy. Pojawiły się takie nurty jak ateizm żydowski, judaizm humanistyczny oraz ateizm chrześcijański.
Krytyka ateizmu
Krytyka religijna
Papież Pius XI napisał w encyklice Encyklika Divini Redemptoris. O ateistycznym komunizmie, że ateizm komunistyczny miał na celu „zakłócenie porządku społecznego i podważenie samych podstaw cywilizacji chrześcijańskiej”. W latach 90. XX wieku papież Jan Paweł II skrytykował rozpowszechniający się „praktyczny ateizm”.
Agnostyczna krytyka ateizmu teoretycznego
Powołując się na zdanie zwolennika ateizmu Juliana Bagginiego:
można sparafrazować powyższy cytat (z podejściem agnostycznym, podobnie do poglądu, który opisał Bertrand Russell w broszurze „Kto to jest agnostyk?”):
Jako wiarę należy tu rozumieć nadawanie dużego prawdopodobieństwa prawdziwości twierdzenia, w warunkach braku wystarczającej wiedzy. Ateizm wynika z przekonania, a nie z zastosowania metody naukowej. Agnostycy, tacy jak amerykański astronom Carl Sagan, krytykowali ateizm za bycie ich zdaniem nienaukowym poglądem.
Zobacz też
indyferentyzm
indeks religijności według Gallup International Association
dyskryminacja ateistów
naukowy ateizm
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
w języku polskim
w języku angielskim
w innych językach
Linki zewnętrzne
Dział Ateizm i Ateologia w portalu Racjonalista.pl
Atheism , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12]. |
183 | https://pl.wikipedia.org/wiki/AND | AND | Koniunkcja (logika)
AND – MKOl kod Andory
AND – IATA kod miasta Anderson, Seszele |
184 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alan%20Cox%20%28informatyk%29 | Alan Cox (informatyk) | Alan Cox (ur. 22 lipca 1968 w Solihull) – brytyjski programista, współtwórca jądra Linux. Zatrudniony w firmie Intel, mieszka wraz z żoną Telsą Gwynne w Swansea, w Walii.
Cox utrzymywał gałąź jądra 2.2.x oraz własną wersję gałęzi 2.4 (oznaczoną przez dodanie -ac w numerze – na przykład 2.4.3-ac1). Był powszechnie uważany za drugą pod względem znaczenia osobę dla rozwoju jądra, zaraz po Linusie Torvaldsie. W serii 2.6 jego rolę przejął Andrew Morton. Był też zaangażowany w tworzenie AberMUDa.
Jest zagorzałym zwolennikiem wolności programowania i zdecydowanym przeciwnikiem patentów na oprogramowanie, DMCA jak również SSSCA. Po aresztowaniu Dmitrija Skliarowa za złamanie DMCA złożył rezygnację z grupy USENIX oraz zapowiedział, że nie odwiedzi USA, gdyż boi się uwięzienia.
Laureat nagrody FSF Award for the Advancement of Free Software.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Dziennik Coksa
Walijczycy
Programiści FOSS
Urodzeni w 1968
Ludzie związani ze Swansea
Brytyjscy programiści
Ludzie urodzeni w Solihull |
185 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksandr%20So%C5%82%C5%BCenicyn | Aleksandr Sołżenicyn | Aleksandr Isajewicz Sołżenicyn (; ur. 11 grudnia 1918 w Kisłowodzku, zm. 3 sierpnia 2008 w Moskwie) – rosyjski pisarz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1970. Autor utworów moralistycznych o komunistycznym systemie zniewolenia i terroru, ukazujących gehennę życia w łagrach (m.in. trzytomowe dzieło Archipelag GUŁag) oraz historycznych o XX-wiecznych dziejach Rosji.
Życiorys
Młodość, wojna, Gułag
Aleksandr Isajewicz Sołżenicyn studiował matematykę na wydziale fizyki i matematyki Państwowego Uniwersytetu w Rostowie. Równolegle był zaocznym słuchaczem Moskiewskiego Instytutu Filozofii, Literatury i Historii. Po ukończeniu studiów matematycznych w roku 1941 przez kilka miesięcy pracował jako nauczyciel matematyki w szkole.
W październiku 1941 został zmobilizowany i trafił do szkoły artylerii, skąd w końcu 1942 (lub na początku 1943 według innych źródeł) skierowano go na front pod Orłem. Za postawę w walce otrzymał Order Wojny Ojczyźnianej drugiego stopnia, Order Czerwonej Gwiazdy oraz awans do stopnia kapitana artylerii. Wyróżnił się podczas walk w Prusach Wschodnich wyprowadzając swój oddział z okrążenia.
Został aresztowany 9 lutego 1945 w okolicach Elbląga (według innych źródeł mogło to być we wsi Dittrichsdorf, dziś Biała Wola w gminie Lubomino) po tym, jak NKWD przechwyciło jego list do przyjaciela zawierający krytyczne opinie na temat sposobów prowadzenia wojny przez Związek Radziecki i roli Stalina. Po aresztowaniu trafił do więzienia na Łubiance, a stamtąd na Butyrki w Moskwie. Na mocy osławionego artykułu 58, p. 10 (antyradziecka agitacja) i 11 (próba utworzenia organizacji antyradzieckiej) ówczesnego radzieckiego kodeksu karnego został skazany na 8 lat wychowawczego obozu pracy. Więziono go w obozie w dawnym monasterze Nowe Jeruzalem pod Moskwą, następnie pracował w szaraszce (specjalny obóz dla specjalistów i naukowców) w Marfinie, a w końcu przewieziono go do obozu w Jekybastuzie.
Został zwolniony w lutym 1953 i skierowany na „wieczne osiedlenie” do wioski Kok-Terek w obwodzie dżambulskim w Kazachstanie. Po rozpoznaniu u niego raka żołądka poddawany był leczeniu naświetleniami w szpitalu w Taszkencie, gdzie następnie przeszedł operację usunięcia guza. Pomimo zabiegu, nowotwór miał przerzuty i według diagnozy lekarzy-zesłańców postawionej w grudniu 1953 Sołżenicynowi pozostały trzy miesiące życia. Jednak przerzuty nagle ustąpiły, co Sołżenicyn uznał za realizację Bożego zamysłu – opinię tę wielokrotnie podtrzymywał w przyszłości. W 1956 (albo 1957 – według innych źródeł) został zrehabilitowany i wrócił do europejskiej części Związku Radzieckiego. Podjął pracę jako nauczyciel szkoły wiejskiej pod Riazaniem, a później w samym Riazaniu.
Pisarz
W tym okresie intensywnie zajmował się już działalnością literacką, kontynuując to, co rozpoczął w warunkach obozowych. Według własnych wspomnień, od 1947 tworzył jedyną możliwą dla łagiernika metodą – zapamiętując całe fragmenty utworów. Był wówczas przekonany, że za życia żaden jego utwór nie zostanie opublikowany.
Pracował między innymi nad utworem Krąg pierwszy i przygotowywał się do rozpoczęcia prac nad Archipelagiem Gułag. Próbował też bezskutecznie opublikować krytyczne recenzje wydanych wówczas wspomnień Ilji Erenburga i Konstantina Paustowskiego. W 1959 w ciągu trzech tygodni napisał opowiadanie Szcz-854 (Jeden dzień jednego więźnia). Po oddaniu do publikacji było ono rozprowadzane również w „niezależnym obiegu” w postaci ręcznych odpisów i wkrótce nazwisko Sołżenicyna stało się publicznie znane.
Historia publikacji Jednego dnia jest jednym z bardziej wyrazistych przykładów realiów panujących w Związku Radzieckim. Korzystając ze względnej swobody panującej w okresie chruszczowowskiej „odwilży”, Sołżenicyn złożył Jeden dzień do publikacji w uważanym za liberalny miesięczniku Nowyj Mir. Jego redaktorem naczelnym był poeta Aleksandr Twardowski, mający dostęp do samego Chruszczowa. Maszynopis opowiadania pisarz przekazał przez byłego współwięźnia Lwa Kopielewa sekretarz działu prozy, Annie Samojłownie Berzer, której drogą zręcznych posunięć udało się wręczyć utwór bezpośrednio Twardowskiemu. Sołżenicynowi wypłacono zaliczkę w wysokości jego dotychczasowych dwuletnich dochodów, ale zabiegi wokół publikacji trwały jeszcze kilka miesięcy. W końcu, po ingerencjach redakcyjnych, stylistycznych i zmianie tytułu na Jeden dzień Iwana Denisowicza (wszystko za zgodą Sołżenicyna), Twardowskiemu udało się uzyskać zgodę na publikację od samego Chruszczowa, ten zaś z kolei doprowadził do zgody Prezydium KC KPZR. Opowiadanie ukazało się pod koniec 1962.
Do 1966 Nowyj Mir opublikował kilka kolejnych utworów Sołżenicyna, który prawie z dnia na dzień zdobył sławę jako pisarz. Przyjęto go do Związku Pisarzy Radzieckich, a Jeden dzień nominowano do Nagrody Leninowskiej, której jednak ostatecznie nie otrzymał. Uznanie otworzyło Sołżenicynowi dostęp do szeregu archiwów, co wykorzystał zbierając materiały do Archipelagu Gułag. Zawarł w nim ustne relacje 227 świadków i mnóstwo informacji zaczerpniętych z listów byłych więźniów. Trzytomowe dzieło zostało ukończone w 1968, mimo równoległej pracy nad Oddziałem chorych na raka i Kręgiem pierwszym. Rozpoczęte w tym czasie prace nad powieścią Sierpień czternastego zaowocowały po ponad dwudziestu latach epopeją Czerwone koło (1969-1991).
Własne przeżycia i wiedza jaką zdobył w trakcie prac nad Archipelagiem spowodowały, że Sołżenicyn coraz bardziej przeistaczał się z ostrożnego przeciwnika w otwartego wroga ustroju radzieckiego. Zachowywał przy tym daleko posuniętą ostrożność, przechowując rękopisy utworów w rozproszeniu u przyjaciół. Niektóre z nich już wtedy „wyciekały” na Zachód, jak na przykład Okruchy wydane w 1964 w kwartalniku Grani.
Po odsunięciu od władzy Chruszczowa w 1964, ekipa Breżniewa kontynuowała jego politykę ograniczania względnych swobód przyznanych społeczeństwu w okresie „odwilży”. To z kolei umacniało radykalizm Sołżenicyna. We wrześniu 1965 KGB skonfiskowało większość zakonspirowanego archiwum pisarza, a rok później jego pisma zostały objęte nieoficjalnym zakazem publikacji. On sam poddawany był rozmaitym szykanom, rozpowszechniano m.in. pogłoski o jego żydowskim pochodzeniu i współpracy z gestapo. W 1966 ukazało się ostatnie opowiadanie Aleksandra Sołżenicyna w Nowym Mirze. Rok później skierował on do IV zjazdu pisarzy radzieckich list otwarty z żądaniem m.in. likwidacji cenzury. Ocalałe lub odtworzone utwory przekazywał na Zachód, stopniowo zezwalając na publikację (Krąg pierwszy i Oddział chorych na raka w 1968). W 1969 został wykluczony ze Związku Pisarzy Radzieckich. Zamieszkał wówczas na daczy słynnego rosyjskiego wiolonczelisty-wirtuoza Mstisława Rostropowicza.
W 1970 roku Aleksandr Sołżenicyn otrzymał literacką Nagrodę Nobla za całokształt twórczości. W jej uzasadnieniu znalazły się m.in. słowa: za moralną siłę, z jaką spełnia obowiązki wobec niezastąpionych tradycji literatury rosyjskiej. Niektóre źródła podają, że nagroda przyznana została pisarzowi za Archipelag Gułag, jednak w 1970 dzieło to nie było jeszcze opublikowane (choć mogło być znane Komitetowi Noblowskiemu w nieoficjalnym odpisie). Sołżenicyn przez długi czas nie mógł zdecydować się na odebranie nagrody, obawiając się zakazu powrotu do ojczyzny. Po ukazaniu się w Paryżu w 1971 Sierpnia Czternastego (roku), pierwszej części epopei Czerwone koło, władze nasiliły szykany wobec pisarza. W prasie ponownie zaczęły się pojawiać „pytania od czytelników” o żydowskie pochodzenie i wojenną przeszłość pisarza.
We wrześniu 1973 KGB skonfiskowało rękopis Archipelagu Gułag. W tej sytuacji pisarz zezwolił na publikację książki przez wydawnictwo YMCA Press, co nastąpiło w Paryżu w grudniu tego roku. Oliwy do ognia dolało opublikowanie na Zachodzie jego Listu do wodzów Związku Radzieckiego. W odpowiedzi władze podjęły zdecydowane działania. Zorganizowano akcję „spontanicznych” protestów zbiorowych ludu pracującego i lawinę indywidualnych oświadczeń. Sołżenicyna wezwano na przesłuchanie do prokuratury, a gdy się nie stawił, został na krótko aresztowany. Wydany specjalnie dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR pozbawiał go obywatelstwa Związku Radzieckiego i nakazywał administracyjne wydalenie pisarza z ZSRR. Zrealizowano to natychmiast, wywożąc go samolotem do Frankfurtu nad Menem.
Sołżenicyn jest autorem określenia „obrazowanszczina” (образованщина) użytego jako tytuł eseju, będącego pejoratywnym określeniem ludzi, którzy dzięki władzy bolszewików zastąpili tradycyjną inteligencję. Termin ten przełożył na jęz. polski Roman Zimand jako „wykształciuchy”, natomiast prof. Andrzej de Lazari używa pojęcia „wykształceńcy”.
Emigracja pisarza
Po wydaleniu zamieszkał na krótko w Zurychu, a po odebraniu Nagrody Nobla w 1975 i podróży do USA osiadł rok później z rodziną koło Cavendish w stanie Vermont. Pracował tam nad wielotomową epopeją historyczną Czerwone koło, która miała składać się z 20 części – od sierpnia 1914, przez wiosnę 1922 (stłumienie przez Tuchaczewskiego powstania w guberni tambowskiej), do wydarzeń z lat 1928, 1931, 1937, 1941 i 1945, ostatecznie jednak powieść pozostała nieukończona.
Aleksandr Sołżenicyn, mocno przywiązany do rosyjskiego patriotyzmu, trzymał się osobno od całej emigracji rosyjskiej, której przedstawiciele – i nie tylko oni – traktowali jego poglądy jako nacjonalizm. „Samotnik z Vermont”, jak nazwała go zachodnia prasa, coraz bardziej skłaniał się ku pozycjom słowianofilstwa i panslawizmu. W utworach z tego okresu przeciwstawiał demokracji, kulturze i mentalności Zachodu zasady moralne wywodzące się z prawosławia i tradycyjnej religijności „ludu rosyjskiego”. Wywołało to krytykę ze strony innych dysydentów radzieckich, a część z nich, zwłaszcza nastawiona lewicowo, traktowała go jako skrytego monarchistę, tęskniącego za rządami autorytarnymi, nacjonalistę i izolacjonistę. Sparodiowano go nawet w satyrycznym utworze Władimira Wojnowicza Moskwa 2042 jako Sima Simycza Karnawałowa, mesjanistycznego zbawcę na białym koniu.
Powrót do Rosji
Gorbaczowowska pierestrojka stała się mimo woli początkiem demontażu Związku Radzieckiego. Świadectwem zmian był choćby fakt, że bez przeszkód można było drukować utwory Aleksandra Sołżenicyna. W Nowym Mirze opublikowano jego wykład noblowski i kilka fragmentów Archipelagu, a we wrześniu 1989 roku Komsomolska Prawda i Litieraturnaja Gazieta zamieściły jego artykuł-manifest Jak odbudować Rosję. Sam Sołżenicyn odnosił się jednak do tych zmian nieufnie i, mimo iż 18 sierpnia 1989 roku przywrócono mu radzieckie obywatelstwo, wrócił do Rosji dopiero 27 maja 1994 roku.
Po powrocie odbył szereg podróży wzdłuż całego kraju, od Władywostoku aż do Moskwy. Zamieszkał pod Moskwą w posiadłości otrzymanej od rządu. Włączył się w życie społeczne i publicystyczne, dając serie odczytów, publikując w prasie i prowadząc własny program telewizyjny. Jego zdecydowane poglądy i moralizowanie spowodowały jednak, że po początkowym uznaniu i pewnym wpływie na rosyjskie elity intelektualne, z czasem tracił popularność. We wrześniu 1995 roku zlikwidowano jego program w państwowej telewizji ORT Ostankino. Niemniej, w 1997 roku został wybrany na członka Rosyjskiej Akademii Nauk, a 12 czerwca 2007 roku, podczas obchodów Dnia Rosji, Sołżenicyn odebrał z rąk Władimira Putina wysokiej rangi odznaczenie państwowe.
Śmierć i pogrzeb
Aleksandr Sołżenicyn zmarł 3 sierpnia 2008 na zawał serca, przeżywszy 89 lat. Jego pogrzeb odbył się 6 sierpnia 2008 na starym cmentarzu przy monasterze Dońskim. W uroczystościach pożegnalnych udział wziął m.in. Prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew.
Odznaczenia, wyróżnienia
Order Świętego Andrzeja (1998) – odmówił odebrania
Order Wojny Ojczyźnianej II klasy (1943)
Order Czerwonej Gwiazdy (1944)
Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (1957)
Medal „Za zdobycie Królewca” (1958)
Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii (2008, pośmiertnie)
Nagroda Nobla w dziedzinie literatury (1970)
Państwowa Nagroda Federacji Rosyjskiej (2006)
Państwowa Nagroda RFSRR im. Maksima Gorkiego (1990)
Upamiętnienie
W grudniu 2018 uroczyście odsłonięto w Moskwie pomnik Aleksandra Sołżenicyna. W uroczystości wziął udział prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin.
Życie prywatne
Pierwszą żoną pisarza była Natalia Rieszetowska (urodzona w 1919 roku). Powtórnie ożenił się z Natalią Swietłową (urodzoną w 1939 roku). Miał trzech synów. Drugi z nich – Ignat (urodzony w 1972 roku) – jest pianistą. Pod nazwiskiem Natalia Rieszetowska opublikowano bardzo krytyczną biografię Sołżenicyn: realia i mistyfikacje – polskie wydanie 1977.
Wybrana twórczość
źródło
Powieści
1968 – Krąg pierwszy () – polskie tłumaczenie Jerzy Pomianowski
1968 – Oddział chorych na raka () – polskie tłumaczenie Michał B. Jagiełło
1972 – Sierpień czternastego () – polskie tłumaczenie Michał B. Jagiełło
1973 – Archipelag GUŁag () – polskie tłumaczenie Michał Kaniowski
1975 – Lenin w Zurychu ()
1999 – Kochaj rewolucję!: Niedokończona powieść ()
Nowele i opowiadania
1962 – Jeden dzień Iwana Denisowicza ()
1963 – Zagroda Matriony () – polskie tłumaczenie Józef Łobodowski
1963 – Zdarzenie na stacji Kreczetowka lub Zdarzenie na stacji Koczetowka ()
1963 – Dla dobra sprawy ()
1966 – Zachar Kalita ()
1994 – Morelowe konfitury () – zbiór powiązanych ze sobą, zestawionych w pary opowiadań; polskie tłumaczenie Jerzy Czech, Juliusz Baczyński i Józef Waczków
Prawa dłoń ()
Jaka szkoda ()
Okruchy
Oddech
Kaczątko
Prochy poety
Kloc wiązowy
Odbicie w wodzie
Burza w górach
Miasto nad Newą
Kulka
Sposób poruszania się
Stare wiadro
W stronach Jesienina
Kołchozowy plecak
Ognisko i mrówki
A my nie umrzemy
Zaczynając dzień
Wędrując wzdłuż Oki
Jezioro Segden
Procesja wielkanocna
Dramaty
1969 – Ladacznica i niewinny ()
Świeca na wietrze () – Swiet, kotoryj w tiebie ()
Riespublika truda ()
Pir pobieditielej ()
Publicystyka
1973 – Skrucha i samoograniczenie jako kategorie życia narodowego ()
1973 – Pokój i przemoc. Artykuł dla dziennika „Aftenposten” ()
1973 – List do przywódców Związku Sowieckiego ()
1974 – Żyj bez kłamstwa! ()
1978 – Przemówienie na spotkaniu absolwentów Uniwersytetu Harvarda
1978 – Odpowiedź na pytanie „Kultury”
1980 – Czym zagraża Ameryce błędne rozumienie Rosji? Artykuł dla czasopisma „Foreign Affairs” ()
1980 – Do strajkujących robotników polskich
1980 – O zagrożeniu Polski
1990 – Jak odbudować Rosję? ()
1998 – Rosja w zapaści ()
1998–2003 – Wpadło ziarno między żarna () – polskie tłumaczenie Jerzy Czech
2001–2002 – 200 lat razem () – kontrowersyjna praca poświęcona historii Żydów w Rosji od rozbiorów Polski po czasy współczesne (tom pierwszy – poświęcony okresowi 1795–1916, wydany w 2001 roku; tom drugi – poświęcony okresowi 1917–1995, wydany w 2002 roku)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Źródła w języku angielskim
Źródła w języku rosyjskim
Linki zewnętrzne
Członkowie Rosyjskiej Akademii Nauk
Członkowie Związku Pisarzy ZSRR
Laureaci Nagrody Państwowej Federacji Rosyjskiej
Laureaci Nagrody Templetona
Ludzie urodzeni w Kisłowodzku
Nobliści – literatura
Odznaczeni Orderem Czerwonej Gwiazdy
Odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii
Odznaczeni Orderem Świętego Andrzeja (Federacja Rosyjska)
Odznaczeni Orderem Wojny Ojczyźnianej II klasy
Pisarze literatury łagrowej
Pisarze polityczni
Pochowani na Cmentarzu Dońskim w Moskwie
Rosyjscy dramaturdzy XX wieku
Rosyjscy prozaicy XX wieku
Rosyjscy publicyści
Rosyjscy zesłańcy
Rosyjskie ofiary prześladowań komunistycznych 1917–1991
Radzieccy dysydenci
Radzieccy żołnierze II wojny światowej
Więźniowie Butyrek
Więźniowie Lefortowa
Więźniowie Łubianki
Więźniowie polityczni
Więźniowie radzieckich łagrów
Urodzeni w 1918
Zmarli w 2008 |
186 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antropometria | Antropometria | Antropometria – metoda badawcza stosowana w antropologii fizycznej, polegająca na pomiarach porównawczych części ciała ludzkiego np.: długości kości (osteometria), objętości i proporcji czaszki (kraniometria), głowy (kefalometria), proporcji ciała (karpometria), masa ciała, rozstawu oczu, określenie pigmentacji oczu, włosów i skóry itp. Do pomiarów wykorzystywane są przyrządy antropometryczne.
Zastosowanie
Od czasu Cesare Lombroso antropometria ma zastosowanie w kryminalistyce dzięki temu, że kształt i wielkość szkieletu po 25. roku życia nie ulegają już większym zmianom. Umożliwia to stwierdzenie tożsamości badanego ciała (szczątków).
W czasie drugiej wojny światowej była stosowana przez pseudonaukowców nazistowskich w celach selekcyjnych, dla określenia rasy człowieka.
Celem antropometrii jest dostarczenie obiektywnych i dokładnych danych,
antropometria posługuje się metodami statystycznymi.
Z wyników badań antropometrii korzysta m.in. przemysł ustalając rozmiary ubrań, obuwia czy np. ławek szkolnych.
System Bertillona
Alphonse Bertillon opracował system oparty na 11 pomiarach ludzkiego ciała:
Wzrost
Stretch – długość ciała od lewego ramienia do prawego środkowego palca uniesionej ręki
Bust – długość torsu od głowy, mierzona w pozycji siedzącej
Długość głowy
Szerokość głowy – od skroni do skroni
Długość prawego ucha
Długość lewej stopy
Długość lewego środkowego palca
Długość ręki – od łokcia do środkowego palca
Szerokość policzków
Długość lewego małego palca
Obecność w kulturze
Zbigniew Herbert napisał wiersz Damastes z przydomkiem Prokrustes mówi w którym Prokrust jako podmiot liryczny wyznaje:
Tekst był śpiewany przez Przemysława Gintrowskiego.
Zobacz też
antropometr
ergonomia
wskaźniki antropologiczne
Przypisy
Linki zewnętrzne
Antropologia fizyczna |
188 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ares | Ares | Ares (gr. Árēs, ) – w mitologii greckiej bóg wojny, syn Zeusa i Hery. Jego odpowiednikiem w mitologii rzymskiej jest Mars. W astrologii identyfikowany z Baranem. Jeden z dwunastu bogów olimpijskich.
W odróżnieniu od Ateny, która również jest greckim bóstwem wojny, nie patronuje on rzemiosłu wojennemu i sprawiedliwej walce, ale nikczemnościom związanym z wojną: konfliktowi, zniszczeniu i okrucieństwu. Jest patronem m.in. szpiegów, katów i bezwzględnych dowódców. Pozytywnym jednak aspektem był fakt, że to Ares nauczył ludzkość bezinteresownego bohaterstwa i prawdziwej odwagi. Potrafił sprowadzić pokój, bronić ojczyzny, porządku społecznego. Jest to jednocześnie bóg odwagi, męstwa, dawca siły, wytrzymałości, ducha bojowego oraz kontroli gniewu, potrafiący zesłać lęk i tchórzostwo.
Dzieciństwo
Ares był synem Zeusa i Hery. Nie przejawiał żadnych szczególnych zdolności, dlatego rodzice oddali go na wychowanie jednemu z tytanów. Jego opiekun sam nic nie umiał i trenował boga jedynie w ćwiczeniach fizycznych. Zaszczepiło to przekonanie u Aresa, że najwspanialszym z zajęć jest wojna.
Po jakimś czasie Hefajstos wykuł dla niego włócznie, miecze i tarcze, po czym bóg wojny zszedł na ziemię. Nauczył tam ludzi prawdziwej walki, nauczył ich okrucieństwa i wojny. Wcześniej konflikty kończyły się jedynie kilkoma siniakami i guzami.
Symbole
Symbolami Aresa są: w Grecji – miecz, zbroja i tarcza, w Rzymie – włócznia, zbroja i tarcza. Jego zwierzętami są: pies, jastrząb, koń, wilk i sęp.
Walka
Cechą charakterystyczną Aresa jest to, że kocha wojnę "brudną", niesprawiedliwą. Jest przeciwieństwem Ateny, która patronuje walce sprawiedliwej. Podczas bitwy morduje wojowników obydwu stron. Najlepszym przykładem jest wojna trojańska, gdzie stawał naprzemiennie po stronie Greków i Trojan.
Podczas walki towarzyszą mu siostra Eris, oraz synowie: Fobos (Strach) i Dejmos (Lęk).
Wiele walk stoczył z Ateną. Ares nie wychodzi z nich zwycięsko. Jedną z nich opisał Homer w "Iliadzie":
W tym cytacie widać, że Ares nie jest niezwyciężony. Pewnego dnia boga porwali dwaj zbóje, którzy więzili go w lochach przez piętnaście miesięcy. Ares był przez nich okrutnie traktowany, nie mógł jeść ani pić. Bóg uwolnił się z niewoli cudem, wycieńczony i straszliwie głodny.
Romans z Afrodytą
Związek między Aresem i Afrodytą był powszechnie znany na Olimpie. Żona Hefajstosa została przyłapana na zdradzie przez boga Heliosa, który doniósł o tym mężowi bogini. Wściekły kowal uplótł sieć, cienką, a jednocześnie bardzo wytrzymałą. Umieścił ją nad łożem Afrodyty i wkrótce kochankowie zostali schwytani. Z wielkim rozbawieniem przyglądali się Olimpijczycy spętanym bogom. W końcu, z woli Zeusa, uwolniono Afrodytę i Aresa. Bogini miłości po tym incydencie uciekła na Cypr, a patron wojny – do Tracji. Z ich związku narodzili się Eros, Anteros, Dejmos, Fobos i Harmonia.
Mars
Odpowiednik greckiego Aresa, czczony w Rzymie o wiele bardziej niż w Starożytnej Grecji. Wyruszający do boju dowódca wołał: "Marsie, czuwaj!". Poświęcono mu wiele miejsc, z czego najsłynniejsze to Pole Marsowe.
Kult
Ares odbierał cześć w całej Grecji, ale nie był uznawany za wielkie bóstwo opiekuńcze, tak jak to miało miejsce w Rzymie. Nie stawiano mu wielkich świątyń – stawiano mu zazwyczaj kapliczki – i to poza murami miast, niedaleko głównych dróg dojazdowych. Cel był bardzo pragmatyczny: żadne wojsko podczas bitwy i oblężenia nie odważyłoby się zniszczyć kapliczek poświęconych samemu bogowi wojny. Od jego imienia pochodzi jednak nazwa ateńskiego Areopagu, czyli Wzgórza Aresa, gdzie znajdowała się siedziba sądu w sprawach życia i śmierci (o zabójstwo). Czcicielami Aresa byli wojownicze ludy: Tegei, Elei, Sparty, gdzie znajdowało się jego sanktuarium, a także Tebańczycy i Ateńczycy, gdzie rzeźbiarz Alkamenes – współczesny Fidiaszowi i rywalizujący z nim – wykonał wspaniały posąg boga. Głównym ośrodkiem kultu Aresa była Tracja, kraina o burzliwej pogodzie, zamieszkana przez lud dziki i wojowniczy. Grecy uważali Aresa za boga wojny niesprawiedliwej, zaborczej, agresji i brutalności. Boginią wojny sprawiedliwej, toczonej w słusznej sprawie była Atena, otoczona szczególnie silnym kultem w wielu greckich miastach. Tymczasem w Rzymie Minerwa, odpowiedniczka Ateny, nie pełniła roli bóstwa wojennego, a Mars, odpowiednik Aresa, był bóstwem wojny w ogóle i jako patron działań wojennych i zwycięstw był jednym z najważniejszych bóstw panteonu.
Ares w sztuce
Sztuka przedstawia go jako silnego, młodego mężczyznę – nagiego i bez brody. Rzadko spotykane są jego wizerunki z brodą i zbroją. Jednym z jego zachowanych posągów jest Ares Ludovisi.
Geneza imienia
Imię Aresa wykazuje pochodzenie greckie, choć etymologowie nie są zgodni co do genezy. Używany przez Homera (Iliada XII 519, XXII 132 i dalsze) jego przydomek Enyalios określał go jako bóstwo wojny, choć był również mianem jego syna zrodzonego ze związku z siostrą (albo córką) Enyo.
Przypisy
Bibliografia
Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, wyd. Świat Książki, Warszawa 2003
Jan Parandowski, Mitologia – wierzenia i podania Greków i Rzymian, wyd. Puls, Londyn 2002
Homer, Iliada, wyd. Greg
Encyklopedia szkolna – Mitologia Greków i Rzymian, Larousse, Polska 2003
Bogowie olimpijscy
Bóstwa wojny |
189 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Artemida | Artemida | Artemida, Artemis; Ártemis, ) – w mitologii greckiej bogini łowów, zwierząt, lasów, gór i roślinności; wielka łowczyni. Uważana również za boginię płodności, niosącą pomoc rodzącym kobietom.
Podobnie jak Apollo był bogiem słońca i życia, tak Artemidę uznawano za boginię księżyca i śmierci. Wierzono bowiem, że bliźniacze rodzeństwo charakteryzuje podobna konstrukcja duchowa. Ze względu na związek między obrotami księżyca a przypływami i odpływami morza, Artemidę zaczęto uważać za bóstwo opiekuńcze rybaków.
Jej atrybutami były łuk, strzały i kołczan, a ulubionym zwierzęciem łania. Była córką Zeusa i Latony, siostrą bliźniaczką Apollina. Należała do grona 12 bogów olimpijskich. Bogini-dziewica.
Ulubionym zajęciem bogini było przemierzanie nocą dzikich górskich dolin, kotlin, gajów i lasów. Podróżowała zawsze w towarzystwie wiernych jej nimf. Jej obecność najbardziej odczuwano w pobliżu rzek i źródeł, w okolicach podmokłych i bagiennych. Uważano, że to podczas księżycowych nocy bezpieczniejsi są podróżni i trzody – Artemida była bowiem postrachem dla groźnych zwierząt. Jej ukochanym terenem łowieckim była Arkadia – dziewicza kraina wzgórz i zalesionych kotlin. Bliźniacza więź z Apollem, a także afirmacja życia spowodowały, że uznano ją za wielką miłośniczkę tańca i muzyki.
Jej ulubionym napojem była woda źródlana, którą ceniła wyżej niż ambrozję. Uwielbiała także mięso pieczone na ogniu.
Utożsamiano ją z rzymską boginią Dianą oraz z małoazjatycką boginią księżyca i śmierci, Hekate. W badaniach współczesnych utożsamiono z nią staropolską Dziewannę oraz łużycką Dziwicę.
Mścicielka matki
Razem z bratem Apollinem wystrzelała z łuku dzieci Niobe w obronie honoru matki. Niobe przechwalała się, że jest lepsza od Leto, która urodziła tylko dwoje dzieci. Chełpiła się tym, że ona ma siedmiu synów i siedem córek. Bliźniacy postanowili pomścić matkę. Apollo zabił po kolei siedmiu synów Niobe. Niobe wciąż jednak krzyczała, że ma jeszcze siedem córek i jest lepsza od Leto. Wtedy Artemida napięła swój łuk i zaczęła wybijać dziewczynki. Choć Niobe błagała, by oszczędzono jej najmłodszą córkę, Artemida przeszyła dziewczynkę w ramionach Niobe. Zrozpaczona matka skamieniała.
Akteon
Akteon był myśliwym. W lesie spędzał całe dnie polując ze swymi psami. Pewnego dnia trafił na polanę z jeziorem. W owym jeziorze Artemida właśnie kąpała się z nimfami. Akteon wpatrywał się w nagie ciało bogini. Artemida dostrzegła Akteona. Rozgniewała się, że ktoś podglądał ją podczas kąpieli. Za karę zamieniła Akteona w jelenia, a na jego psy zesłała atak szału. Psy nie poznały swego pana i zaczęły go gonić. Rozszarpały go żywcem. Kiedy szał minął, psy zaczęły szukać Akteona rozpraszając się w lesie. Chiron wykonał posąg myśliwego, aby psy mogły być przy nim.
Kallisto
Artemida nie miała litości dla dziewcząt z jej orszaku, jeśli złamały śluby czystości. Kallisto, ulubienica Artemidy boleśnie się o tym przekonała. Zeus pewnego razu zapłonął pożądaniem do pięknej dziewczyny. Przybrał postać Artemidy i zbliżył się do niej. Kiedy już trzymał Kallisto w objęciach wrócił do swej postaci i posiadł ją. Po dziewięciu miesiącach Artemida dowiedziała się, że Kallisto jest w ciąży. Syn dostał imię Arkas. Artemida wygnała dziewczynę ze swego orszaku i przy poparciu zazdrosnej o męża Hery zmieniła ją w niedźwiedzicę. Kiedy pewnego dnia już dorosły Arkas wybrał się na polowanie, spotkał swoją matkę w ciele niedźwiedzicy. Nie poznał jej i chciał ją zabić. Przeszkodził mu Zeus przenosząc swoją kochankę i syna na niebo jako konstelację Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy.
Przeciwieństwem Kallisto była inna towarzyszka Artemidy – Britomartis, która nie poddając się zalotom kreteńskiego króla Minosa, w ucieczce rzuciła się do morza, a później znalazła schronienie w świętym gaju bogini.
Kult Artemidy
Była zarazem boginią płodności i śmierci, stąd cechą charakterystyczną jej kultu było okrucieństwo. W niektórych miejscach składano jej ofiary z ludzi i okaleczonych zwierząt (Erymantos) bądź też palono ich żywcem (Kalidon).
W Sparcie podczas dorocznej ceremonii poddawano rytualnej chłoście chłopców (tzw. melleirenów) tak, aby ich krew tryskała na ołtarz bogini. Czczono ją także w Arkadii.
W Attyce najważniejszym miejscem kultowym było sanktuarium w Brauron, znane z okresowych praktyk inicjacyjnych odbywanych przez nieletnie dziewczęta jako „niedźwiedzice”. Najbardziej znane jednak w świecie grecko-rzymskim sanktuarium (tzw. Artemizjon) znajdowało się w małoazjatyckim Efezie,
poprzez wieki wsławione „cudownym” posągiem Artemidy (Diany) Efeskiej.
Artemida w sztuce
Bogini przedstawiana jest zwykle jako młoda dziewczyna z łukiem i strzałami w lesie, w towarzystwie łani lub psów łowczych, często także ze swym orszakiem nimf. We włosach Artemidy lśni diadem w kształcie półksiężyca.
Niektóre dzieła, na których przedstawiono Artemidę to kopia greckiej rzeźby z IV w. p.n.e., malowidło wazy z V w. p.n.e. ukazujące Artemidę i Akteona z psami, obraz P.P. Rubensa Diana i Kallisto.
Bibliografia
Jan Parandowski: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian
Zygmunt Kubiak: Mitologia Greków i Rzymian
Katarzyna Marciniak: Mitologia grecka i rzymska
Ignacy Ryszard Danka: Pierwotny charakter Apollina i Artemidy
Przypisy
Linki zewnętrzne
http://www.theoi.com/Olympios/Artemis.html
https://web.archive.org/web/20121230122244/http://mitencyklopedia.w.interia.pl/artemida.html
http://www.moja-grecja.pl/sztuka/mitologia/artemida.htm
Bogowie olimpijscy
Bóstwa lunarne w mitologii greckiej
Greckie boginie
Bóstwa łowów
Bóstwa zwierząt
Bóstwa przyrody |
190 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Atena | Atena | Atena (gr. Athene, Athenaie, łac. Minerva) – w mitologii greckiej bogini mądrości, sztuki, sprawiedliwej wojny oraz opiekunka miast, m.in. Aten i Sparty. Jest jedną z dwunastu głównych bogów olimpijskich. Jej atrybutami są: włócznia, tarcza i łuk. Jej świętym zwierzęciem jest sowa, a rośliną – oliwka. Jej rzymskim odpowiednikiem jest Minerwa.
Geneza
Geneza Ateny nie została jednoznacznie ustalona. Wiadomo jednakże, że istniała już za czasów przedgreckich. Teksty zapisane pismem linearnym B wskazują na jej dużą rolę w okresie mykeńskim. Miałaby wtedy opiekować się władcami i pałacami królów, co wiązałoby się z jej późniejszą rolą patronki miast i rodów bohaterskich.
Rodowód i narodziny
Jest to drzewo genologiczne rodziny bogów.
Atena przyszła na świat inaczej niż inni bogowie greccy. Jej ojciec Zeus wdał się w romans z Metydą, boginią rozwagi. Był to jeden z jego pierwszych romansów. Metis uchodzi też za pierwszą żonę władcy pioruna. Obiekt zainteresowań władcy Nieba, to personifikacja rozwagi, była ona córką Okeanosa i Tetydy lub też tytanką. Gdy zaszła ona w ciążę, Gaja wypowiedziała przepowiednię, zgodnie z którą jako pierwsze dziecko tej pary urodzi się dziewczynka, kolejny zaś przyjdzie na świat chłopiec, który odbierze Zeusowi panowanie nad światem i wypędzi ojca z Olimpu. Władca nieba zaczął więc obawiać się, że urodzone z tego związku dziecko odbierze mu władzę. Połknął więc Metydę noszącą jego córkę. Począł po tym cierpieć na bóle głowy, które utrzymywały się dłuższy czas. Wezwał więc do siebie boskiego kowala, Hefajstosa, któremu polecił rozłupać sobie czaszkę toporem, aby dojść do przyczyny złego stanu zdrowia i usunąć jego przyczynę.
Gdy Hefajstos uderzył w głowę swego ojca, wyskoczyła z niej Atena ubrana w jasną zbroję. Wydała od razu okrzyk wojenny.
Inny mit mówi, że po urodzeniu Ateny Hera pozazdrościła swemu mężowi, że wydał na świat dziecko bez jej pomocy. W efekcie zrodziła Hefajstosa. Wedle innej wersji jest on synem zarówno Zeusa, jak i Hery, natomiast dzieckiem zrodzonym wyłącznie z Hery na skutek jej gniewu na Zeusa za samodzielne zrodzenie Ateny jest Tyfon, olbrzymi skrzydlaty potwór pokonany przez Zeusa.
Ojcem Ateny rzekomo miał być również Pallas o kozich nogach.
Imię i przydomki
Jan Parandowski wysuwa hipotezę, że imię bogini bierze swój źródłosłów od przedgreckiej nazwy Aten, a dla Greków imię to znaczyło „Atenka”.
Atenę określano rozmaitymi przydomkami:
Ergane – Pracownica
Nike – jest to imię bogini zwycięstwa, kojarzonej z Ateną
Pallas – Panna
Partenos – Dziewica, jak Atena najbardziej lubiła być nazywana
Polias – Patronka Miast, nazywana tak głównie w Atenach jako opiekunka miasta, Akropolu (jest to przydomek nadawany bóstwom opiekuńczym miast)
Promachos – Pani Zastępów
Mity tłumaczą głównie pochodzenie przydomku Pallas. Parandowski pisze tylko, że wedle Strabona słowem tym określano „urodziwą i świetnego rodu pannę”. Tymczasem Atena wychowywała się wraz z córką Trytona o imieniu Pallas właśnie. Kiedyś w czasie zabawy córka Zeusa nieumyślnie spowodowała śmierć swej przyjaciółki, czego żałowała i z żalu właśnie przyjęła sobie jej imię za przydomek. Inny mit opowiada, że Partenos napastował Pallas, potwór o kozich nogach. Uchodził on niekiedy za jej ojca. Potwór został zabity przez Atenę. Z jego skóry uczynić miała ona swą tarczę egidę (w innej wersji wykonał ją Zeus ze skóry swej karmicielki Amaltei).
Atrybuty
Atena nosiła jasną zbroję, używała niekiedy pioruna swego ojca. Posiadała złotą włócznię, a także egidę z głową Meduzy.
Egida
Egida (aigis) była to używana także przez Zeusa tarcza-pancerz z koziej skóry. Zeus użył do jej produkcji skóry swej karmicielki kozy Amaltei lub też zrobiła ją sama Atena po obdarciu ze skóry kozionogiego Pallasa, który ją napastował. Kiedy Perseusz podarował swej protektorce głowę Meduzy, Atena umieściła ją na tarczy. Dzięki temu miała ona moc przemieniania w skałę każdego śmiałka, który spojrzał na głowę potwora, wszystko, co żyło, ulegało dzięki niej skamienieniu. Można też spotkać się z wersją, wedle której wrogowie nie kamienieli, ale rzucali się do ucieczki. Przedstawiano ją długo jako kozią skórę otoczoną wężami, w późniejszych czasach jej wizerunek zmienił się. Stała się raczej puklerzem ze skórzanych łusek, zaopatrzonym z umieszczoną w centrum głową gorgony Meduzy.
Atena sama stworzyła tę straszną postać. Meduza, jedyna śmiertelna z trzech gorgon, była niegdyś dziewczyną niezwykłej urody. Według jednej z wersji mitu, Meduza nazbyt szczyciła się swymi bujnymi włosami. Bogini mądrości za karę przemieniła je w kłębowisko węży. Inna mówi, że Meduza odbyła stosunek miłosny z Posejdonem w świątyni Ateny, popełniając tym samym świętokradztwo. Bogini nie poprzestała na tym, pomagając później Perseuszowi w zdobyciu głowy Meduzy.
Z drugiej strony Atena potrafiła uratować nagabywaną przez władcę morza dziewczynę imieniem Koronis. Bogini zamieniła ją we wronę.
Córka Zeusa pomogła również zgładzić potwora, którego uczyniła z dawnej piękności. Dzięki niej Perseusz uciął Meduzie głowę, nie patrząc gorgonie w twarz.
Prócz egidy atrybutami Ateny były takie związane z wojną przedmioty, jak hełm czy włócznia.
Oliwka i sowa
Z drugiej strony rośliną poświęconą bogini było drzewo oliwne, symbol pokoju i bogactwa. Jego gałąź stała się też symbolem zgody pomiędzy skonfliktowanymi.
Ptakiem Ateny była sowa, symbol wiedzy i mądrości, uznawana za najmądrzejszego z ptaków. Sowę często uwieczniano na monetach ateńskich. Uznaje się ją również za ptaka poświęconych Atenie wieszczków
Cechy i rola
Bogini mądrości
Atena znana jest jako bogini mądrości. Utożsamiano ją niekiedy z Rozwagą, kiedy indziej nazywając tak jej matkę.
Parandowski już w chwili narodzin z głowy Zeusa określa Atenę mianem dorodnej. Cechowała się wielkim wzrostem, ogromną siłą, ale także niezłomnym hartem ducha. Była surowa i niedostępna. Odziedziczyła po matce rozwagę. Była niezwykle mądra, inteligentna, a także subtelna, umiarkowana.
Należała do 12 bogów Olimpu. Zajmowała jednak szczególne miejsce wśród dzieci Zeusa, będąc jego ulubienicą. Ojciec liczył się z jej opinią i zapewnił jej wysokie miejsce w radzie bogów. Zdarzyło się i jej wystąpić przeciwko ojcu. Hera pragnęła bowiem zatrzymać swego męża przed zejściem na ziemię w celu zdrady małżeńskiej. Planowała zakuć go w łańcuchy. Atena i Posejdon udzielili jej pomocy. Jednakże Zeus wykrył spisek. Jego małżonkę spotkała kara w postaci zawieszenia pod niebem za włosy, o karze dla Ateny się nie wspomina.
Patronka mądrości, uczonych i filozofów zajmowała się także wieloma innymi sprawami. Wprowadziła wiele wynalazków. Pokazała ludziom, jak budować wozy czy statki. W Atenach odpowiadała także za garncarstwo czy kowali. Uratowała Perdiksa, siostrzeńca Dedala i wynalazcę piły, kompasu i koła garncarskiego, gdy zazdrosny o jego talent Dedal zrzucił go ze skały Akropolu. Bogini przemieniła go w kuropatwę, ptaka nazywanego odtąd po grecku jego imieniem.
Stanowiła natchnienie dla twórców. Sama wprowadziła flet. Wyrzuciła go jednak i przeklęła, gdyż uznała, że zniekształca jej policzki. Instrument odnalazł Marsjasz, jeden z sylenów. Nauczył się grać tak pięknie, że wyzwał do zawodów samego Apollina. Po pojedynku bóg obdarł sylena ze skóry, zaopatrzył Midasa, który trzymał stronę sylena, w ośle uszy. Później przekazał flet Dionizosowi.
Opiekowała się uprawą roli, sama wynalazła narzędzia, których używano w rolnictwie attyckim. Uzyskiwano dzięki nim większe plony. Nauczyła ludzi hodowli koni.
Chroniła państwo, stała na straży sprawiedliwego prawa i jego przestrzegania.
Tkactwo i Arachne
Jako jedyna z bogiń olimpijskich zajmowała się tkactwem i wyszywaniem, w czym doszła do mistrzostwa, była patronką prządek i hafciarek. To ona nauczyła ludzi tych sztuk. Wiąże się z tym mit o Arachne. Ta dumna księżniczka z Lydii była świetną szwaczką i hafciarką. Szczyciła się nawet, że potrafi w tej sztuce prześcignąć samą Atenę. Bogini podjęła wyzwanie i odbyły się zawody w wyszywaniu. Śmiertelniczka stworzyła cudowną tkaninę. Sportretowała Zeusa porywającego Europę, jak i podrywającego Ledę pod postacią łabędzia oraz Danae w postaci złotego deszczu. Było tam przedstawionych także jeszcze wiele innych rzeczy. Bogini nie potrafiła przewyższyć piękna i żywego przedstawienia postaci przez Arachne. W przypływie gniewu podarła tkaninę księżniczki i uderzyła ją czółenkiem. Zrozpaczona dziewczyna powiesiła się. Dopiero wtedy córka Zeusa doznała otrzeźwienia. Przywróciła samobójczyni życie, zamieniając ją w pająka. Parandowski pisze, częściowo cytując Słowackiego, że Arachne srebrne w belkach płócienka przędzie”, na których zawisają tęczowe źdźbła słońca. Istnieje hipoteza, że mit odzwierciedla rywalizację w handlu tkaninami z Aten i z Lydii.
Atena utkała również szatę, którą podarowała w prezencie Harmonii, córce Aresa i Afrodyty, z okazji jej ślubu z Kadmosem. Razem z naszyjnikiem roboty Hefajstosa przedmioty stały się przeklęte, sprowadzając nieszczęście na każdego ich posiadacza. Naszyjnik został w końcu oddany Atenie w Delfach.
Bogini wojny, opiekunka herosów
Była również boginią wojny, co potępiali filozofowie czy uczeni. Atena nosiła bowiem zbroję, Zeus pozwalał jej nawet używać piorunu. Jednakże swe uzbrojenie wykorzystywała jedynie w słusznej sprawie, do obrony lub w razie innej konieczności. Opiekowała się też herosami, zwłaszcza z Attyki, jak również wodzami podczas wojny trojańskiej.
Patronka herosów
Bogini obdarzyła swą pomocą między innymi Kadmosowi. Natknąwszy się na smoka pilnującego źródła, syn Agenora pozbawił go życia. Pallas poradziła mu wysiać smocze zęby. Wyrośli z nich olbrzymi, którzy stoczyli między sobą bój. Pięciu ocalało i pomogli oni Kadmosowi założyć miasto, Teby.
Pomagała też Perseuszowi w zabiciu Meduzy. To dzięki Hermesowi i Atenie herosowi udało się odebrać grajom ich jedyne oko oraz ząb, by zmusić je do wyjawienia drogi do gorgon. Para bogów dostarczyła mu także oręża, którym Perseusz odciął Meduzie głowę.
Atena pomagała również Heraklesowi, najsłynniejszemu bohaterowi w mitologii greckiej, jej przyrodniemu bratu. Znienawidzony przez Herę, nieślubny syn Zeusa skazany został na wykonanie prac wedle zlecenia króla mykeńskiego Eurysteusza. Piątą z nich było wytępienie ptaków stymfalijskich. Były to wielkie bestie przypominające orły o brązowych dziobach i pazurach. Obrały sobie za siedzibę okolice arkadyjskiego jeziora Stymfalos. Ich pożywienie stanowili ludzie. Aby upolować te potwory, Herakles wykorzystał dostarczone mu przez Atenę grzechotki. Ich dźwięk wystraszył ptaki, które wzbiły się w powietrze. Heros mógł je więc wystrzelać, używając do tego swego łuku. Gdy Herakles w swej jedenastej pracy zdobył jabłka Hesperyd, złożono je w ofierze Atenie. W końcu jednak jabłka wróciły do Hesperyd. Córka Zeusa ostrzegła też Heraklesa przed Periklymonosem, najmłodszym synem Neleusa, gdy heros wyruszył przeciwko jego ojcu. Argonauta ten potrafił zmieniać swą postać i zaatakował syna Alkmeny pod postacią pszczoły. Inna wersja mitu opowiada, że przemienił się wtedy w orła. W każdym razie Herakles zabił zwierzę.
Także Tezeusz korzystał z pomocy Ateny.
Tydeusowi chciała nawet zapewnić nieśmiertelność. Zmieniła zdanie, gdy umierający w wojnie siedmiu przeciw Tebom heros rozbił czaszkę Melanipposa i pożarł jego mózg.
Wspólnie z Herą, Afrodytą i Artemidą zajęła się dziećmi Pandareosa, którego zabił Zeus. W końcu jednak dziewczyny zostały uprowadzone przez harpie.
Szczególną opieką obdarzyła jednak Odyseusza, zapewniając mu powrót do domu i odzyskanie władzy. Gdy Odys powrócił do Penelopy, wydłużyła dla nich noc. Odmłodziła nawet jego ojca Laertesa, by pomógł mu w konflikcie z rodzinami zamordowanych zalotników. Zaniechanie przez krewnych zalotników zemsty również zaliczało się do jej zasług. Wspomagała też odyseuszowego syna Telemacha W Odysei pomaga ona tym herosom, przybierając często postać Mentora, przyjaciela Odysa, pod opieką którego Laertyda zostawił syna i majątek.
Z pomocy Pallas skorzystał także Orestes. Pomścił śmierć swego ojca Agamemnona, zabijając za radą Apollina jego morderców: Ajgistosa, a wedle jednej z wersji mitu także jego kochankę, a swoją matkę Klitajmestrę. Po dokonaniu zbrodni matkobójstwa dręczyły go straszliwe wyrzuty sumienia personifikowane przez Erynie. Apollo poradził mu w tej sytuacji stawić się przed ateńskim Areopagiem. Tam za wstawiennictwem samej Ateny go uniewinniono.
Gigantomachia
Atena odegrała ważną rolę w walce bogów olimpijskich z gigantami, dając wiele cennych rad. Po zwycięstwie nad synami Ziemi odtańczyła taniec pirryjski, który odtwarzano później w Atenach podczas Panatenajów.
Wojna trojańska
Związki Ateny z Troją sięgają czasów daleko sprzed sławnej wojny trojańskiej. Atena przyniosła kiedyś na Olimp posąg, który nazwano palladion. Pietrzykowski nazywa go prymitywnym idolem przedstawiającym boginię w zbroi. Mierzył trzy łokcie wysokości. Przedstawiał boginię stojącą na złączonych nogach z włócznią w ręce prawej, podczas gdy w lewej spoczywały kądziel i wrzeciono. U tego posągu ratunku szukała Elektra, gdy Zeus zapragnął ją posiąść. Pan niebios nie zważał na świętość i dokonał zgwałcenia córki Atlasa, posąg natomiast w gniewie strącił na ziemię. Palladion znaleźli Trojanie i zabrali do swego miasta, do świątyni. Wedle innej wersji mitu palladion, posąg Ateny Pallas, świadomie zesłał Zeus w celu ochrony Ilionu założonego właśnie przez Ilosa (nazwa Troja została mu nadana później). Miał on spaść pod nogi Ilosowi, który uznał to za świadectwo przychylności bogów. W każdym razie Trojanie czcili palladion jako posążek opiekuńczy miasta, chroniący je talizman. Przepowiednia oznajmiła im, że ich miasto nigdy nie padnie, póki będzie się w nim znajdował palladion.
Pośrednim powodem konfliktu był ślub Peleusa i Tetydy. Na wesele nie zaproszono Eris, jako że była boginią niezgody. Ta pojawiła się jednak, rzucając jabłko z napisem „Najpiękniejszej”. Do tego tytułu uprawnione poczuły się Hera, Atena i Afrodyta. Zeus wybrał na sędziego porzuconego w dzieciństwie królewicza trojańskiego Parysa. Hermes zaprowadził skłócone boginie przed Parysa mającego sądzić ich piękno. Wszystkie trzy boginie rozebrały się przed młodzieńcem. Każda z nich próbowała skorumpować sędziego. Hera chciała dać mu władzę nad całą Azją. Atena obiecała chwałę wojenną. Afrodyta zaś zaproponowała Parysowi miłość najpiękniejszej kobiety świata. Królewicz wybrał tę ostatnią propozycję i przyznał jabłko Afrodycie, która pomogła mu również później porwać Helenę, żonę Menelaosa, ze Sparty. Obrażone Hera i Atena znienawidziły Parysa i przez całą wojnę pomagały Achajom przeciwko Trojanom.
Gdy poszkodowany Menelaos oraz Odyseusz przybyli do Ilionu jako posłowie, domagając się oddania Heleny, trojańska kapłanka Ateny, Teano, przyjęła ich życzliwie. Jest to jeden z dwóch wymienianych powodów, dla którego oszczędzono ją podczas rzezi mieszkańców.
Mając w pamięci osąd Parysa, pomimo palladionu w wojnie trojańskiej Ateny trzymała stronę Greków. Tymczasem jej brat Ares zajął przeciwne stanowisko. Spowodowało to między nimi konflikt. Pallas pomogła Diomedesowi, wychowankowi Chejrona, którym się opiekowała, zranić boga wojny, który krzyknął z bólu i uciekł na Olimp.
Gdy wojska achajskie i trojańskie zawarły krótkotrwały rozejm, aby umożliwić pojedynek Menelaosa z Parysem, Atena nakłoniła dobrego łucznika Pandarosa, którego uczył łucznictwa sam Apollo, do strzelenia w Menelaosa. Armie wznowiły walkę. Pandaros zginął w tej bitwie za sprawą Diomedesa.
Razem z Herą troszczyła się o Achillesa. By skłonić Hektora do walki z Pelidą, uciekła się do podstępu. Kiedy Achilles wyzwał księcia trojańskiego na pojedynek i poczęli ścigać się wokół murów Ilionu, przybrała postać Deifobosa, ulubionego brata Hektora, by nakłonić go do walki. Następnie zniknęła, pozostawiając bohaterów samych. Wyrocznia przepowiedziała wcześniej, że Troja nie padnie, póki żył będzie Hektor. Wojownik poległ w tej właśnie walce.
Innym koniecznym dla podbicia Ilionu warunkiem było pozbawienie go chroniącego Troję talizmanu, palladionu. Odyseusz i Diomedes zakradli się nocą do miasta wroga, dostali się do świątyni Ateny i wykradli posążek. Inna wersja mówi, że palladion wydała im kapłanka Ateny imieniem Teano, która wcześniej życzliwie przyjęła Odyseusza i Menelaosa jako posłów. Z tych powodów oszczędzono jej życie podczas mordu dokonywano przez Achajów na Trojanach. Istnieje też wersja mitu, w której Trojanie wykonali kopię idola, którą zabrał ze sobą Eneasz. Osiadł on w końcu w Italii, a posążek w końcu trafił do świątyni Westy w Rzymie. W ten sposób dzięki palladionowi spełniła się inna jeszcze przepowiednia głosząca, że Troja odrodzi się dzięki Rzymowi. Odys i Diomedes wykradli także dwa bielsze od śniegu rumaki Resosa, zabijając ich właściciela, gdyż Ilion miał pozostać niezdobyty, jeśli konie napiją się wody z rzeki Skamander.
Atencją nie darzyła natomiast Ajasa Małego, syna Ojleusa. Gonił on księżniczkę trojańską Kassandrę, która schroniła się przed nim w świątyni Ateny. Wódz nie uszanował tego miejsca, próbując przemocą oderwać dziewczynę od posągu bogini. Grecy uznali ten czyn za świętokradztwo i uznali, że karą za ten uczynek powinno być ukamienowanie. Ajasowi udało się jednak zbiec i wypłynąć na morze. Atena dokończyła jednak dzieła. Zesłała na uciekiniera burzę. Syn Ojleusa, którym opiekował się Posejdon, schronił się na skale. Nie wyciągnął wniosków, przechwalając się, że przeżył gniew Ateny. Wzburzył tym gniew również u boga mórz, który rozbił trójzębem skałę, strącając herosa w bezmiar wód. Nie uśmierzyło to jednak gniewu Pallas. Zesłała na Lokrydę zarazę i nieurodzaj. Gdy mieszkańcy udali się po radę do wyroczni w Delfach, dowiedzieli się, że będą musieli wysyłać co roku przez tysiąclecie po dwie dziewczyny. Jeśli zdołają one uniknąć śmierci z rąk Trojan, chroniąc się w świątyni, zostaną jej kapłankami. Obowiązek ten wypełniano długi czas. Jedną z wysłanych dziewcząt była Periboja.
Partenos natchnęła jednego z wodzów greckich, tchórzliwego Epejosa, który za zgodą Odyseusz zebrał tysiące drewnianych desek. W innej wersji mitu pomysł ten podsunął Agamemnonowi Kalchas, Prylis albo Odyseusz, a Epejos i Panopeus byli tylko wykonawcami. Z desek zbudowano budowlę o kształcie konia, pustą w środku z wejściem na boku. We wnętrzu konia ukryło się około pięćdziesięciu achajskich wojowników, a konia przetransportowano pod mury Troi. Udawano, że chodzi o realizację złożonej niegdyś Atenie obietnicy. Podstęp ten doprowadził do zniszczenia Troi.
Patronka Aten
Spośród wszystkich greckich polis największym uczuciem darzyła Ateny. Stanęła nawet z Posejdonem do walki o zwierzchnictwo nad Attyką. Oboje starali się zapewnić sobie poparcie miejscowej ludności. Władca morza jako pierwszy zaprezentował im swój dar. Uderzył swym trójzębem w skałę Akropolu. Istnieją dwie różne wersje określające skutek jego działań. Pierwsza mówi, że ze skał wyskoczył rumak. Druga zaś, że wytrysnęło z nich źródło słonej wody. Zwano je morzem z uwagi na bezpośrednie połączenie z morzem. Tymczasem Atena dała ludności drzewo oliwne, dotychczas nieznane w mieście. Po obdarowaniu pierwszego króla Kekropsa nauczyła go, jak dbać o drzewka i jak tłoczyć oliwę. Uznano, że jej dar wiąże się z większymi korzyściami. Mieszkańcy Attyki wybrali na swą patronkę Atenę. Wedle innej wersji to trybunał największych greckich bóstw przyznał zwycięstwo Polias, choć daleki był od jednomyślności. Jeszcze inna podaje, że rywalizujący olimpijczycy wybrali na sędziego pierwszego króla Aten, Kekropsa, który wprowadził w swym mieście kult bogów. Wybór monarchy rozgniewał Posejdona, który zalał Attykę wodą. Jest też wersja, że dziurę w kamieniu wydrążył swoim trójzębem ze złości, gdy przegrał. Przez pamięć o tych wydarzeniach na akropolu czczono dziurę w kamieniu, którą miał wydrążyć trójząb boga morza, a także rosnące na skale drzewo oliwne. Studzienka miała istnieć w Erechtejonie jeszcze w czasach historycznych. Natomiast z pierwszego drzewka posadzonego za świątynią zaszczepiono dwanaście kolejnych, które przesadzono do Akademii, gdzie utworzyły święty gaj. Otaczano je czcią jeszcze w epoce klasycznej, a uprawa oliwek urosła do rangi jednego z najważniejszych źródeł utrzymania mieszkańców.
Mówiono również, że miastu nadał nazwę i poświęcił je bogini Amfiktyon, młody syn Deukaliona i Pyrry, pierwszy, który rozcieńczał wino wodą.
Partenos nie miała własnych dzieci. Zalecał się do niej kiedyś Hefajstos, który się w niej zakochał, spotkał się jednak z odtrąceniem. Postanowił w takim razie zdobyć dziewicę przemocą. W czasie walki, bo Atena potrafiła się bronić, lub ucieczki niewielka ilość spermy boskiego kowala spadła na udo Ateny. Pallas z obrzydzeniem wytarła się, używając do tego kłębka, którzy rzuciła na ziemię. Upadając na ziemię, nasienie Hefajstosa zapłodniło ją. W efekcie ziemia wydała na świat Erichtoniosa.
Bogini wzięła dziecko w opiekę. Do jego wychowania wybrała królową Aten, żonę Kekropsa imieniem Agraulos i ich trzy córki. Kosz w wikliny z Erichtoniosem w środku powierzyła jednej z córek Kekropsa imieniem Aglauros. Wieko było zamknięte, a Pallas zabroniła dziewczynie go otwierać, jednak księżniczka wraz z siostrami Herse i Pandrossos złamała zakaz, uchylając wieka. Z przerażeniem ujrzały dziecko w wężowych splotach. Erichtoniosa strzegły bowiem dwa węże lub też miał on postać w połowie ludzką, w połowie wężową, być może miał tylko ogon węża. Ciekawość sióstr źle się skończyła. Cokolwiek zobaczyły, ten straszny widok wprowadził je w szaleństwo, w akcie którego skoczyły ze skały Akropolu lub też rzuciły się do ucieczki i spadły z tej skały. Chłopiec tymczasem, gdy dorósł, został władcą Aten. To on zapoczątkował w tej polis kult Ateny. Wprowadził panatenaje.
Również w Atenach Polias doznawała największej czci. Uważano ją tam za uosobienie miasta i uosobienie cnót ateńskich.
Inne zajęcia
Atenę uznawano również za strażniczkę rodziny, patronkę ogniska domowego dbającą o zgodę w małżeństwie i czystość. Pomimo tego sama nigdy nie wstąpiła w związek małżeński. Ani miłość, ani związek nie interesowały jej. Pozostała dziewicą. Gdy Tejrezjasz zobaczył ją nagą w kąpieli, pozbawiła go wzroku. Gdy Hefajstos naraził jej honor, został wyrzucony z Olimpu.
Jako Atena Hygieja opiekowała się też zdrowiem każdego człowieka.
Atena odgrywa również pewną rolę w wierzenia orfickich. Kiedy bowiem tytani za namową Hery rozszarpali ciało Zagreusa, syna Zeusa i Persefony, Pallas uratowała jego serce, które wciąż biło. Oddała je ojcu. Połknął je Zeus lub Semele, którzy spłodzili później Dionizosa.
Kult
Kult Ateny cechował się niezależnością. Partenos nie łączono z żadnym męskim bogiem. Z tego wynika prawdopodobnie dziewictwo bogini.
W kulcie Ateny ważną rolę odgrywał wąż. Postać taką przyjmował duch opiekuńczy miasta czy domu.
Na cześć Ateny odprawiano też misteria.
W mitologii
Kapłanką Ateny została Auge. Jej ojciec Aleos panował w Tegei. Prócz córki spłodził jeszcze trzech synów. Wyrocznia delficka przepowiedziała mu, że syn Auge zabije swych wujów. Monarcha nie chciał do tego dopuścić, dlatego uczynił swą córkę kapłanką Ateny, zobowiązaną do dziewictwa aż do śmierci. W mieście gościł jednak heros Herakles, który zmusił Auge do współżycia przemocą, w wyniku czego urodziła ona syna Telefosa. Sprzedano ją wraz z dzieckiem, a później wydano ją za mąż.
W Delfach oddawano również cześć Atenie. Złożono jej tam w ofierze m.in. nieszczęsny naszyjnik Harmonii.
Kapłanką Ateny była też Fojbe, córka Leukipposa, porwana i zaślubiona przez Polideukesa.
Pierwotny kult
Pierwotnie Atenie oddawano cześć w postaci prymitywnego idola niedużych rozmiarów, zaopatrzonego w hełm, tarczę i włócznię. Taką właśnie postać miał trojański palladion. Żaden z tych idoli nie zachował się do czasów nowożytnych. Wiedza o nich pochodzi jedynie z ich przedstawień namalowanych na wazach.
W Atenach
Największym ośrodkiem kultu Ateny były Ateny, gdzie mieściły się najokazalsze przybytki bogini i najwspanialsze święta na cześć córki Zeusa.
Najbardziej znany posąg Ateny z czasów archaicznych stał w przyczółku świątyni ateńskiej, w Hekatompedonie. Przedstawiał córkę Zeusa pochylającą się do przodu w długiej, udrapowanej szacie, by przebić giganta swą włócznią.
W Atenach wznosiła się świątynia Ateny Dziewicy (Partenos), zwana Partenon. W środku stał posąg bogini wykonany przez Fidiasza ze złota i kości słoniowej. Przedstawiał Atenę ubraną w hełm, długą, sięgającą stóp szatę i sandały, opierającą się na tarczy lewą ręką, prawą zaś trzymającą boginię zwycięstwa Nike. Spod tarczy wypełzał wąż. Mierzył 12 m wysokości. Do czasów najnowszych zachowały się ruiny tej budowli.
Kapłani Ateny mieli obowiązek dzielenia się ogniem oraz wodą z każdą osobą, która o to poprosi. Nie wolno im było zostawić zwłok bez pogrzebu, wskazać fałszywej drogi ani zabić wołu ciągnącego pług.
Najważniejszym świętem były Panatenaje, obchodzone co 4 lata na początku sierpnia, a więc w czasie żniw. Rozwinęły się jako święto rolnicze, ale w VI wieku p.n.e. Pizystrat wyniósł je na główne święto Aten. Uroczystości te obchodzono z przepychem. Trwały 9 dni. W Odejonie występowali artyści z innych miast, sportowcy mierzyli się w zapasach, urządzano też wyścigi. W malowanych dzbanach przechowywano oliwę ze świętych oliwek należących do Ateny. Stanowiła ona nagrodę dla laureatów. Po konkursach następował taniec pirryjski, do którego grano na fletach. Występowały w nim trzy grupy nieodzianych tancerzy: chłopców, młodzieńców, mężów. Mieli oni na sobie jedynie hełmy na głowach i tarcze na lewych ramionach. Organizowano również konkurs męskiej urody i bieg z pochodniami. Śpiewano do późnej nocy. Kolejnego dnia świąt jeszcze przed świtem rozpoczynano uroczystą procesję z niesionym na rękach lup wyposażonym w koła okrętem zdobionym peplosem wyszywanym przez rok przez 4 dziewice ze znamienitych rodów ateńskich pod kierunkiem kapłanki. Obok szły zwierzęta ofiarne, zarówno krowy, jak i owce, dziewice w białych szatach, dygnitarze, wojsko z jeźdźcami na koniach. Niewolnicy stali w rzędzie razem z cudzoziemcami. Ludzie ci trzymali gałązki dębu. Procesja szła wśród wysprzątanych ulic i domów udekorowanych roślinnością zieloną i kwiatami, odwiedzając święte miejsca w mieście, aż kończyła swój pochód przed świątynią Partenos, której fryz przedstawia taką procesję. Tam zdejmowano peplos ze statku, przekazując go kapłance, by ubrała ona weń stary posąg z drewna. Następnie zabijano zwierzęta ofiarne, by ogień na ołtarzu zaniósł w niebo dym, a ludność mogła zasiąść do stołów. W tym dniu chodzono z wieńcami na głowach, odwiedzano się, śpiewano w gajach czy ogrodach nocą. Na ostatni dzień przypadały regaty w Zatoce Salamińskiej. Święto to zapoczątkować miał Erichtonios. Mówi się także o igrzyskach panatenajskich obchodonych co roku, na których Grecy z Attyki wspólnie oddawali cześć Atenie. Powiększały one zarazem potęgę i utwierdzały jedność Aten.
Ponieważ Pallas była również patronką kowali ateńskich, w mieście tym czczono ją także wspólnie z Hefajstosem w jego świątyni, Hefajstejonie.
Wpływy
Atena wywarła duży wpływ na inne kultury. W mitologii rzymskiej odpowiada jej Minerwa, stara bogini z Etrurii. Po utożsamieniu jej z Ateną trudne stało się wyłuskanie jej pierwotnych, własnych cech.
Sztuka
Scenę narodzin Ateny znaleźć można na greckich amforach. Niektóre przedstawienia tej sceny pochodzą już z okresu archaicznego. Podobnie ma się rzecz z wyobrażeniami konkursu piękności sądzonego przez Parysa. Wyróżnia się tutaj fryz skarbca Syfnijczyków w Delfach, bowiem przedstawia trzy boginie pozujące na rydwanach. Zabytek ten ukazuje również Atenę wśród zgromadzenia bogów Olimpu, podobnie jak waza François.
Osobną kategorię stanowią amfory panatenajskie. Pojawiły się one pod koniec pierwszej połowy VI wieku p.n.e., ale przez następne wieku właściwy nie uległy zmianie. Zdobiące je malunki czarnofigurowe przedstawiały po jednej stronie naczynia Atenę w kompletnym rynsztunku wojennym, po drugiej zaś zawody sportowe, jak wyścigi rydwanów czy biegi.
Przełom okresów archaicznego i klasycznego reprezentują chociażby rzeźby z przyczółków świątyni Ateny Afai na Eginie. Posągi te przedstawiają boginię w pozycji stojącej, ubraną w długą szatę, uzbrojoną w tarczę i włócznię, z posągiem na głowie. Obok Ateny znajduje się wyobrażenie sceny bitwy. Przedstawione tam postacie nie dorównują wzrostem bogini. Pomimo rozgrywającej się obok wojny olimpijka zachowuje spokój.
Płaskorzeźby pochodzące z VI i pierwszej połowy V wieku p.n.e., podobnie jak malowidła wazowe z tego okresu, ukazują Atenę najczęściej jako patronkę herosów. Przykład stanowi scena morderstwa Meduzy przez Perseusza na metopie z Selinuntu czy też jego prawnuka Heraklesa na metopach świątyni Zeusa w Olimpii.
Złotym wiekiem ikonografii Ateny Pietrzykowski nazywa jednak okres klasyczny. Wymienia on rzeźbę przedstawiającą boginię napastowaną przez Marsjasza, wykonaną przez Myrona, jak zwykle z hełmem, włócznią i tarczą, ubraną w peplos. Bogini odsuwa się od emanującego brutalnością napastnika.
Posąg bogini dwunastometrowej wysokości stał w Partenonie. Przedstawiał Atenę Partenos z Nike i tarczą. Bogini zwycięstwa spoczywała na kolumience, Atena kładła na niej swą prawą rękę. Drugą kończyną opierała się o tarczę. Bogini ubrana była w długą szatę, układający się w pionowe fałdy peplos. Jej głowę ochraniał hełm zdobiony przedstawieniami mitologicznych zwierząt: gryfów i Sfinksa. Podstawa rzeźby, tarcza i podeszwy sandałów bogini zdobione były dodatkowo płaskorzeźbami: baza ukazywała powstanie Pandory, tarcza wyobrażała zaś zmagania Greków z Amazonkami. Uważa się, że jedna z przedstawionym tam postaci wyobraża samego twórcę, Fidiasza. Dzieło to twórca wykonał z chryzelefantyny. Nieszczęśliwie nie zachowało się ono, toteż wiedza o nim przetrwała tylko dzięki opisom, wizerunkom na gemmach i monetach oraz kopii, przy tworzeniu których zmniejszono wymiary.
Posąg w przyczółku świątyni ukazywał boginię przeszywającą włócznią giganta. Na Akropolu znajdował się posąg Ateny Promachos, bardzo dużych rozmiarów, wykonany z brązu. Przedstawiał boginię stojącą w uzbrojeniu. Przypisuje mu się funkcję tożsamą z latarnią morską, gdyż Promachos trzymała włócznię, której ostrze odbijało promienie słońca i wskazywało w ten sposób statkom drogę do portu. Atena Lemnia wykonana została przez Fidiasza w połowie V wieku p.n.e. Przedstawia córkę Zeusa opierającą się na włóczni trzymanej w lewej ręce. W ręce prawej ma hełm, na który spogląda. Oryginał, który stanowił dar wotywny Lemnijczyków, nie zachował się, w przeciwieństwie do kopii wykonanych przez Rzymian, dzięki którym go zrekonstruowano. Podobnie Atena Warwakjon czy Atena z Palmyry to dzieła Fidiasza.
W kulturze
W filmie Zmierzch tytanów z 1981 r. w rolę Ateny wcieliła się Susan Fleetwood. Zeus kazał jej podarować Perseuszowi hełm niewidzialności. Gdy stracił go w walce, miała oddać mu swoją ukochaną sowę Bubo, cechującą się niezwykłą mądrością. Jednak w przeciwieństwie do innych bogów, miała odwagę przeciwstawić się Zeusowi. Zamówiła u Hefajstosa robota o inteligencji i wyglądzie Bubo. To dostał Perseusz.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Bogowie olimpijscy
Bóstwa wojny
Bóstwa mądrości
Bóstwa rzemiosł
Bóstwa sprawiedliwości w mitologii greckiej
Bóstwa opiekuńcze
Starożytne Ateny
Tkactwo
Greckie boginie
Osoby upamiętnione nazwami kompleksów |
192 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Akapit | Akapit | Akapit (łac. a capite, od głowy, od początku) – podstawowy sposób dzielenia łamu na rozpoznawalne wzrokiem mniejsze fragmenty w celu zwiększenia czytelności tekstu. Podstawowa jednostka logiczna dłuższego tekstu, składająca się z jednego lub wielu zdań stanowiących pewną całość treściową (myśl). Zadaniem akapitu jest wyraźne zaznaczenie nowej myśli w bieżącym wątku wypowiedzi.
Czasami jako synonimy akapitu są stosowane terminy ustęp, werset i paragraf, jednak mają one inne znaczenie.
Zasady tworzenia akapitów
Akapity buduje się poprzez:
wcięcie akapitowe – odsunięcie pierwszego wiersza akapitu (tzw. wiersza akapitowego) od marginesu. Typowa wielkość wcięcia akapitowego to 1 firet.
odstęp międzyakapitowy – zwiększenie odstępu między akapitami za pomocą stosownej opcji w programie do składu lub metodą nieprofesjonalną przez wstawienie pustego wiersza.
Pierwszy wiersz akapitu to wiersz akapitowy, a ostatni to wiersz końcowy.
Typowe błędy
Przy dzieleniu akapitu między sąsiednimi łamami (lub kolumnami) należy dbać, aby zarówno na początku, jak i na końcu akapitu znajdowały się co najmniej dwa wiersze tekstu. Najczęstszymi błędami pojawiającymi się podczas dzielenia tekstu są:
szewc – ostatni (jako jedyny) na dole łamu pierwszy wiersz akapitu
bękart – pierwszy na górze łamu ostatni wiersz akapitu (jako jedyny)
wdowa – krótki wyraz lub końcówka przeniesionego wyrazu w wierszu końcowym
sierotka – wiszący wyraz (najczęściej spójnik lub przyimek).
Przypisy
Skład i łamanie tekstu |
195 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aborcja | Aborcja | Aborcja ( lub „poronienie, wywołanie poronienia”) – zamierzone zakończenie ciąży w wyniku interwencji zewnętrznej, np. działań lekarskich, w j. łacińskim abortus provocatus. Przeważnie w efekcie dochodzi do śmierci zarodka lub płodu ludzkiego (łac. nasciturus).
Wykonywanie aborcji w wielu krajach jest regulowane prawnie. Aborcja legalna, czyli wykonana w zgodzie z obowiązującymi w danym państwie ustawami i przez dyplomowanego lekarza, nazywana jest po łacinie abortus provocatus lege artis. Aborcja nielegalna, czyli wykonana przez osobę nieuprawnioną lub niezgodnie z regulacjami prawnymi nosi nazwę abortus provocatus criminalis. Ustawodawstwo w tym zakresie różni się od siebie w różnych krajach. Zarówno sama aborcja, jak i metody wprowadzania jej do ustawodawstwa są przedmiotem licznych kontrowersji.
Aspekty językowe
Synonimy aborcji: sztuczne poronienie, przerwanie ciąży, usunięcie ciąży, spędzenie płodu, zabieg, łyżeczkowanie, czyszczenie, potocznie skrobanka; dla części środowisk synonimem jest także zabicie dziecka w okresie życia prenatalnego.
W języku polskim nie używa się słowa aborcja w znaczeniu poronienia samoistnego. Zwraca się uwagę na właściwy dobór słów w rozmowach lekarz-pacjentka i lekarz-rodzice w przypadku, gdy sytuacja dotyczy kobiety, która poroniła samoistnie. Nawet neutralne słowa medyczne (łyżeczkowanie, czyszczenie jamy macicy, zabieg) mogą być negatywnie odbierane przez kobietę, która uważa poronienie za osobistą tragedię. Także termin medyczny wyskrobiny używany przez lekarzy dla określenia materiału pobranego podczas łyżeczkowania jamy macicy jest bolesny i nie do zaakceptowania dla kobiety roniącej. Termin medyczny łyżeczkowania jamy macicy o neutralnym charakterze to abrazja.
W języku łacińskim brakuje rozróżnienia na poronienie i aborcję – występuje tylko słowo abortus. W związku z tym w oficjalnych dokumentach także w przypadku poronienia może zostać wypisane słowo abortus.
Określanie dwóch różnych zagadnień medycznych (poronienia i aborcji) tym samym terminem (aborcja, abortus), mieszanie obu terminów (określanie aborcji jako sztuczne poronienie) oraz używanie tych samych określeń dla czynności medycznych w obu przypadkach (zabieg, łyżeczkowanie, czyszczenie jamy macicy) mogą prowadzić do mylenia poronienia z aborcją i błędnego nazywania aborcji poronieniem lub przechylenia w odwrotnym kierunku i podawania przekazu, iż poronienie jest aborcją.
Aborcja a poronienie
Aborcja nie jest tym samym co poronienie. Samoistne, przedwczesne zakończenie ciąży nazywane jest poronieniem (jeśli ma miejsce do 22. tygodnia ciąży) lub porodem przedwczesnym (jeśli ma miejsce po 22. tygodniu ciąży). W przypadku niezupełnego poronienia samoistnego dokonuje się usunięcia obumarłego płodu lub resztek tkankowych, aby uniknąć powikłań zdrowotnych zagrażających życiu kobiety. W przyrodzie występuje tylko poronienie. Około 60% wszystkich poczęć kończy się samoistnie jeszcze przed zakończeniem pierwszego trymestru ciąży, z czego spora liczba jeszcze przed wystąpieniem opóźnionej miesiączki, co określa się terminami ciąża subkliniczna albo aborcja menstruacyjna.
Przyczyny dokonywania aborcji
W dużej liczbie przypadków kobiety, które decydują się na wykonanie aborcji podają kilka współistniejących powodów, które skłoniły je do podjęcia tej decyzji. Przerywanie ciąży dokonywane jest z następujących przyczyn:
wskazania medyczne – zagrożenie zdrowia matki lub stwierdzenie ciężkich wad wrodzonych u płodu podczas badań prenatalnych;
poczęcie w wyniku zgwałcenia lub stosunku kazirodczego;
powody osobiste (niechęć do posiadania potomstwa lub brak takiej potrzeby, konflikt planów na przyszłość z ewentualnym macierzyństwem, uważanie rodziny w obecnym stanie za kompletną);
ekonomiczne – trudna sytuacja materialna i finansowa, kobieta prowadząca samotnie gospodarstwo domowe;
problemy rodzinne, małżeńskie lub w relacji między partnerami;
doświadczenie przemocy psychicznej lub fizycznej.
Przyczyny osobiste (52,35% w 2009) i te związane z problemami rodzinnymi i małżeńskimi (25,16% w 2009) należą do najczęstszych w Belgii. Z powodów ekonomicznych wykonano w 2009 roku 15,05% aborcji. Powody medyczne związane z zagrożeniem zdrowia matki lub wadami u dziecka stanowiły mniej niż 4%, zaś aborcji ze względu na poczęcie w wyniku gwałtu lub stosunku kazirodczego dokonano w 0,24% przypadków (dane z 2009 dla Belgii).
Metody aborcji
Wybór procedury obejmuje metody farmakologiczne oraz chirurgiczne (najczęściej próżniowe odessanie zawartości jamy macicy). Obie metody są efektywne, lecz posiadają zarówno zalety jak i wady – ostateczna decyzja zależy od wieku ciąży oraz opinii samej kobiety. Przed wykonaniem aborcji (w krajach, w których przeprowadzana jest także na życzenie) pacjentka odbywa najpierw rozmowę z lekarzem na temat możliwych powikłań poaborcyjnych oraz dostępnych metod zapobiegania ciąży, które pozwolą jej uniknąć w przyszłości podobnej sytuacji. Zostaje również poinformowana o innych możliwościach, np. urodzeniu i oddaniu dziecka do adopcji. Podczas rozmowy lekarz musi upewnić się, czy kobieta nie została zmuszona do usunięcia ciąży przez osoby trzecie. Następnie kobieta otrzymuje wymagane ustawowo kilka dni do namysłu. Dopiero po upływie tego czasu może zostać wykonana aborcja, a kobieta tuż przed zabiegiem potwierdza swoją wolę na piśmie. W Holandii dziewczęta mające mniej niż 16 lat muszą uzyskać pisemną zgodę rodziców, przy czym istnieją organizacje, które udzielają pomocy i pośredniczą w takich rozmowach.
Metody aborcji
aborcja farmakologiczna (syn. medyczna) – przerwanie wczesnej ciąży (przed upływem 9. tygodnia) poprzez podanie środków farmakologicznych (mifepriston, metotreksat)
aborcja chirurgiczna
rozszerzenie szyjki macicy i aspiracja (odessanie pod ciśnieniem), możliwa w 7-12. tygodniu ciąży
wyłyżeczkowanie płodu (generalnie między 10. a 22. tygodniem ciąży)
wywołanie akcji skurczowej za pomocą prostaglandyn (czasem poprzedzonych podaniem mifepristonu) lub oksytocyny (drugi trymestr: 12-22. tydzień ciąży)
usunięcie płodów nadliczbowych w wypadku ciąży mnogiej (drugi trymestr) poprzez zastrzyk dosercowy z chlorku potasu, pod kontrolą USG
wczesna laparotomia, najczęściej połączona z wycięciem przydatków, w wypadku stwierdzenia poważnej choroby macicy (np. nowotwór)
Aborcja farmakologiczna
Tzw. pigułka aborcyjna (składnik aktywny: mifepriston) pojawiła się na rynkach farmaceutycznych w latach 1986-1988 pod nazwą Mifegyne. Aborcja farmakologiczna jest możliwa na najwcześniejszym etapie (do 9. tygodnia ciąży). Polega na podaniu środków farmakologicznych wymuszających poronienie. Pierwsza dawka zawiera lek, który niszczy trofoblast lub uszkadza zarodek (mifepriston lub metotreksat), a druga dawka zawiera terapeutyk z grupy prostaglandyn (mizoprostol lub gemeprost), wywołujący skurcze macicy i prowadzący do wydalenia zarodka wraz z wyściółką macicy. Najczęściej stosowana jest kombinacja mifepristonu i prostaglandyny.
Mifepriston jest antyhormonem (antagonistą) w stosunku do progesteronu, wiąże się z receptorem progesteronowym dwukrotnie silniej niż naturalny odpowiednik. Prowadzi do:
nekrozy doczesnej i oderwania się produktu zapłodnienia;
zahamowania dalszego rozwoju trofoblastu, oddziałując na unaczynienie endometrium;
rozszerzenia i zwiotczenia szyjki macicy;
uwrażliwienia na działanie skurczowe naturalnych prostaglandyn.
W 36 do 48 godzin po zażyciu mifepristonu podaje się prostaglandynę, która wywołuje skurcze macicy i przyśpiesza usunięcie zarodka.
W 95,3% przypadków dochodzi do całkowitej aborcji bez konieczności interwencji chirurgicznej. U 2,8% kobiet sztuczne poronienie występuje zaraz po podaniu mifepristonu, a przed prostaglandyną. W 2,8% przypadków aborcja jest niecałkowita, a w 1,2% ciąża dalej się rozwija – w tych przypadkach konieczna jest interwencja chirurgiczna. U 0,7% kobiet po aborcji farmakologicznej występują bardzo silne krwawienia. W kwerendzie przeprowadzonej na podstawie danych z amerykańskiej FDA stwierdzono silne krwawienia z dróg rodnych w 39% przypadkach, zaś infekcje w 11%. Odnotowano kilka przypadków śmiertelnego zakażenia bakterią Clostridium sordellii, u osób które zastosowały mifepriston.
Przeprowadzone meta-analizy wskazują, że obie metody mają podobną skuteczność, są akceptowane przez pacjentki a bezwzględna ilość powikłań pozabiegowych pozostaje niska. Aborcja farmakologiczna może nieść za sobą jednak czterokrotnie większe ryzyko bezpośrednich powikłań niż chirurgiczna. Mizoprostol lub metotreksat mogą być użyte pojedynczo, ale mają niższą skuteczność i na poronienie trzeba czekać do 2 tygodni.
Aborcja chirurgiczna
Przez cały okres ciąży stosuje się rozmaite połączenia metody podciśnieniowego opróżniania macicy z mechanicznym zniszczeniem zarodka/płodu i usunięciem jego resztek.
W ostatnim trymestrze używana jest zazwyczaj metoda wywołania przedwczesnego porodu lub niszczącego płód odpowiednika metody cesarskiego cięcia. Płód jest najczęściej uśmiercany wewnątrz macicy, przed rozpoczęciem właściwej operacji. Do późnych aborcji zalicza się również wstrzykiwanie roztworu chlorku potasu do układu krwionośnego płodu, powodujące jego śmierć (zatrzymanie akcji serca w rozkurczu). W wyniku aborcji tą metodą może dojść do urodzenia żywego, zdolnego do przeżycia płodu – w Wielkiej Brytanii zdarza się około pięćdziesięciu takich przypadków rocznie (0,67% wszystkich aborcji po 18. tygodniu). Ze względu na późny wiek dopuszczalnego przerwania ciąży (24 tydzień) życie wielu z nich można byłoby zachować przy zastosowaniu intensywnej opieki medycznej.
Wszystkie metody aborcji wykonuje się bez znieczulenia płodu. Aktualnie uważa się, że płód ze względu na niekompletny rozwój układu nerwowego odczuwa ból dopiero w III trymestrze ciąży, również dopiero wtedy kora mózgowa jest dość rozwinięta, by przynajmniej teoretycznie mógł on posiadać świadomość.
Skutki aborcji dla zdrowia psychicznego i fizycznego kobiet
Bezpieczeństwo aborcji a jej legalność
Na bezpieczeństwo zabiegu przerywania ciąży oraz obciążenie psychiczne pacjentki największy wpływ ma jego status prawny, a w mniejszym stopniu dostępność oraz przyzwolenie społeczne. Przy badaniu niekorzystnych skutków aborcji należy rozróżnić tzw. "aborcję bezpieczną" (wykonywaną w krajach, gdzie jest ona dopuszczalna prawnie, a cała procedura spełnia obowiązujące standardy) od "aborcji niebezpiecznej" (wykonywanej nielegalnie; własnoręcznie lub w tzw. podziemiu aborcyjnym). Brak fachowej pomocy medycznej wiąże się z utrzymywaniem się na wysokim poziomie liczby potencjalnie śmiertelnych powikłań: m.in. krwotoków, infekcji oraz zatruć środkami farmakologicznymi. Zniesienie karalności samej procedury jest koniecznym, choć nie wystarczającym krokiem do odwrócenia tej tendencji. Nie istnieją jednoznaczne dowody na to, że legalizacja aborcji wpływa na obniżenie poziomu śmiertelności kobiet. Przykładem państwa, w którym w warunkach legalizacji aborcji zaobserwowano zwiększenie wskaźnika śmiertelności matek, jest RPA. W roku 1995 (przed legalizacją aborcji, która nastąpiła w 1996 roku) wskaźnik śmiertelności matek na 100 000 żywych urodzeń wynosił: 260, w 2000 roku – 330, w 2005 roku – 360, w 2010 roku – 300. Podobna sytuacja miała miejsce np. w Gujanie, gdzie legalizacja aborcji w 2000 r. nie wpłynęła na obniżenie wskaźnika śmiertelności kobiet. W 1995 wskaźnik śmiertelności matek wynosił 170 na 100 000 żywych urodzeń, w 2000 – 220, 2005 – 280, 2010 – 280. Aborcja w krajach rozwiniętych jest uznawana za procedurę stosunkowo bezpieczną dla kobiety. Ryzyko śmierci z powodu aborcji w USA jest 12,5 raza mniejsze niż w przypadku urodzenia żywego dziecka.
Z kolei badania nad śmiertelnością kobiet związaną z ciążą prowadzone w 2004 roku wykazały, że zgony związane z poronieniem lub aborcją były częstsze niż związane z udanym porodem. Analiza porównawcza przypadków z Finlandii i Kalifornii wykazała, że liczba zgonów związanych z ciążą jest 2-4 razy wyższa u kobiet po zabiegu aborcji niż u kobiet, które donosiły ciążę. Wyniki te nagłośniono, ponieważ w sprawie sądowej Roe v. Wade, która doprowadziła do legalizacji aborcji ze względów społecznych w USA jednym z głównych argumentów było to, że aborcja we wczesnej fazie ciąży stwarza kilkunastokrotnie mniejsze ryzyko dla zdrowia i życia kobiety niż jej donoszenie.
W 2006 roku aborcja była 4. najczęstszą przyczyną śmierci kobiet w ciąży (średnio 3,9% przypadków w Afryce, 5,7% dla Azji, 12,0% dla Ameryki Łacińskiej w stosunku do 8,2% w krajach rozwiniętych). Rocznie dokonuje się 20 milionów niebezpiecznych aborcji, z czego 97% w krajach rozwijających się. Na ich skutek rocznie umiera 70 tys. kobiet, a 5 milionów doznaje uszczerbku na zdrowiu. Przerwanie pierwszej ciąży w życiu kobiety nie ma znaczącego wpływu na jej późniejszą zdolność rozrodczą i nie prowadzi do bezpłodności, chociaż może nieznacznie podnieść ryzyko przedwczesnego porodu i niskiej wagi dziecka.
Karalność aborcji skutkuje gorszą opieką medyczną dla kobiet w ciąży (lekarze boją się je operować ze względu na możliwe oskarżenie o dokonanie aborcji). Stwierdziły to m.in. komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet i komitet ds. Praw Człowieka (obydwa działające przy ONZ).
Bezpośrednie powikłania po aborcji
Bezpośrednie powikłania po aborcji obejmują takie problemy jak: krwotok, uszkodzenie macicy, uszkodzenie szyjki macicy, infekcja narządu rodnego. Powikłania te występują w kilku procentach przypadków. Poważnym powikłaniem jest też niekompletna aborcja wymagająca dalszej interwencji chirurgicznej. Z badań przeprowadzonych w latach 2007-2008 w Nowej Zelandii wynika, że usunięcie pozostałości tkanek w macicy było niezbędne w 10% przypadków po aborcji farmakologicznej i w 1% po aborcji chirurgicznej. U 16% kobiet, które zdecydowały się na aborcję farmakologiczną w drugim trymestrze ciąży, konieczne było chirurgiczne usunięcie łożyska.
Wpływ na kolejne ciąże
W Szkocji powikłania podczas ciąż po aborcji farmakologicznej są porównywalnie częste z tymi podczas pierwszej ciąży, natomiast rzadsze od tych po aborcji chirurgicznej. Jednym z najczęstszych ubocznych skutków aborcji jest wzrost ryzyka przedwczesnego porodu; z badań EUROPOP wykonanych w 10 europejskich krajach wynika, że w przypadku skrajnego wcześniactwa – aborcja zwiększa to ryzyko o 50%. Natomiast doświadczenie dwóch lub więcej aborcji zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu o 63%. Przebyta aborcja powoduje wzrost ryzyka wystąpienia ciąży pozamacicznej oraz łożyska przodującego. Badania przeprowadzone na Tajwanie (37 000 przypadków ciąż) wykazały, że łożysko przodujące występuje 1,3-3 razy częściej u tych kobiet, które przeszły aborcję. Zwiększa też ryzyko poronienia w kolejnej ciąży oraz urodzenia martwego dziecka. Wykazaliśmy, że późna aborcja, zwłaszcza wykonana ze względu na wady płodu, zwiększa w sposób oczywisty wskaźnik martwych urodzeń – napisali brytyjscy badacze po przeanalizowaniu rejestrów medycznych za lata 1994-2005, dotyczących zarówno późnych aborcji, jak i martwych urodzeń. Powoduje też wzrost ryzyka wtórnej niepłodności. Z holenderskich badań przeprowadzonych na 6149 parach wynika, że przebyta aborcja zwiększa o 60% ryzyko patologii dotyczącej jajowodów, będącej częstą przyczyną niepłodności.
Zakażenia
Aborcja farmakologiczna przy pomocy mifepristonu zwiększa ryzyko śmiertelnego zakażenia bakterią Clostridium sordellii. Łącznie w USA odnotowano mniej niż 10 zgonów z tej przyczyny. Aby zapobiec tego typu powikłaniom, przed usunięciem ciąży zaczęto podawać prewencyjnie odpowiednie antybiotyki.
Hipoteza o raku piersi
Istnieje hipoteza mówiąca, że u kobiet, które poddały się zabiegowi aborcji, częściej występuje rak piersi. Była ona często wykorzystywana jako argument przeciwko legalności zabiegu przez środowiska pro-life, szczególnie w Ameryce. Kontrowersja przyczyniła się do przeprowadzenia szeroko zakrojonych, prospektywnych analiz klinicznych. Ich wyniki jednoznacznie wykazały brak takiej zależności. Kilka z najbardziej uznanych ciał medycznych zgadza się z tym wnioskiem; są to m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), amerykański National Cancer Institute, American Cancer Society, American College of Obstetricians and Gynecologists oraz brytyjski Royal College of Obstetricians and Gynaecologists. Wcześniejsze niejednoznaczne doniesienia wynikały prawdopodobnie z błędu raportowania (ang. response bias) przy ocenie rozmiaru tego zjawiska.
Aspekty etyczne i odbiór społeczny
Problematyka dopuszczalności i wykonywania aborcji jest wysoce kontrowersyjna w oczach części społeczeństwa i jest przedmiotem różnych ocen moralnych.
, Świadkowie Jehowy, aborcja jest niedopuszczalna. Opinię tę podzielają również ruchy pro-life (wyznające stanowisko przeciwne dopuszczalności przerywania ciąży), niektórzy etycy świeccy, środowiska konserwatywne i część centrum politycznego i ideologicznego (inne stanowisko dopuszcza aborcję jedynie pod pewnymi określonymi warunkami, jak ciąża w wyniku zgwałcenia czy uszkodzenia lub wady genetyczne płodu).
Wyraźny zakaz dokonywania aborcji znajdował się w Przysiędze Hipokratesa:
nikomu, nawet na żądanie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie będę jej doradzał, podobnie też nie dam nigdy niewieście środka poronnego.
W tekście Deklaracji genewskiej fragment ten został zastąpiony następującym zdaniem:
zachowam najwyższy szacunek dla życia ludzkiego.
W tekście Przyrzeczenia Lekarskiego, które jest dziś składane przez lekarzy w Polsce, odpowiedni fragment brzmi:
przyrzekam: (...) służyć życiu i zdrowiu ludzkiemu;
W Polsce problematyka warunków dopuszczalności aborcji jest od lat 90. XX wieku przedmiotem debaty publicznej. Istotny wpływ na społeczne postrzeganie aborcji ma stanowisko Kościoła katolickiego. Problematyka aborcji wywołuje silne emocje, których wyrazem jest między innymi język debat, odnoszący się do "zabijania nienarodzonych" z jednej strony, a do "prawa kobiet do decydowania o swoim ciele" z drugiej. Kwestia aborcji podnoszona jednak bywa często w doraźnych celach politycznych.
W Stanach Zjednoczonych, gdzie szczególnie silne są ruchy antyaborcyjne (a także w Kanadzie i Australii), miały miejsce zamachy bombowe na kliniki aborcyjne oraz zabójstwa lekarzy dokonujących aborcje (np. morderstwo George'a Tillera), dokonywane przez jej radykalnych przeciwników (m.in. organizację Army of God). Przeciw przemocy opowiedziało się wiele organizacji pro-life. Jednocześnie w USA szczególnie silne są ruchy pro-choice, które są zrzeszone w wielu nieformalnych organizacjach i stowarzyszeniach, np. Catholics for Choice (organizacja zrzeszająca katolików opowiadających się za prawem kobiety do podjęcia decyzji o kontynuowaniu lub przerwaniu ciąży).
Aborcja bywa krytykowana z pozycji ateistycznych i humanistycznych przez osoby wychodzące z założenia, że prawo do życia nie wynika jedynie z przekonań religijnych. Opinie takie prezentowali Pier Paolo Pasolini, Oriana Fallaci czy Giuliano Ferrara, znani z ateistycznych (lub agnostycznych) poglądów.
Wielu współczesnych etyków nie widzi jednak w przerywaniu ciąży niczego złego. Najczęściej argumentują na dwa sposoby. Część z nich, np. Judith Jarvis Thomson, twierdzi, że nawet akceptacja pełnego statusu moralnego płodów ludzkich nie implikuje istnienia obowiązku udostępniania przez kobietę swojego ciała, by utrzymać płód przy życiu. Inni filozofowie wskazują z kolei na późniejszy niż zapłodnienie moment, od którego płód uzyskuje status moralny. Na przykład , który sprawuje funkcję na Uniwersytecie w Oksfordzie, twierdzi, że płód nabywa status moralny w momencie, kiedy pojawia się świadomość rozumiana jako zdolność do odczuwania, która wedle badań naukowych nie może istnieć przed 20-30 tygodniem ciąży. Zgodnie z tym stanowiskiem aborcja przed uzyskaniem zdolności do odczuwania nie krzywdzi płodu i jest dopuszczalna moralnie nawet z bardzo błahych powodów.
W połączeniu ze zwiększającą się dostępnością badań prenatalnych pozwalających na określenie płci płodu rozpowszechniła się aborcja selektywna (zwłaszcza aborcja ze względu na płeć), dotycząca głównie dziewczynek. Jest ona najpowszechniejsza w Indiach i Chinach, a także wśród imigrantów w krajach rozwiniętych takich jak Wielka Brytania. Pomimo formalnego zakazu wykonywania aborcji selektywnych w większości krajów zachodnich (poza Szwecją) jest ona wykonywana dzięki uzasadnianiu jej względami społeczno-ekonomicznymi. W 2012 roku po prowokacji dziennikarskiej organizacja Live Action zarzuciła sieci klinik Planned Parenthood wspieranie selektywnej aborcji ze względu na płeć.
W opublikowanym w 2011 roku artykule Alberto Giubilini i Francesca Minerva argumentowali, że uśmiercanie noworodków w praktyce niczym nie różni się od aborcji i powinno być dopuszczalną procedurą, także w stosunku do noworodków pozbawionych wad rozwojowych.
W 2012 roku największe stowarzyszenie lekarzy w Kanadzie – Canadian Medical Association – uznało, że życie ludzkie zaczyna się od momentu urodzin, a nie poczęcia.
Aspekty prawne
Aborcja na świecie
Zgodnie z uchwaloną w 1989 r. przez ONZ Konwencją o Prawach Dziecka dziecko oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat (art. 1) oraz każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia (art. 6).
W roku 2004 Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu niejednogłośnie orzekł, że "nienarodzone dziecko nie jest uznawane za ‘osobę’ bezpośrednio chronioną art. 2 Konwencji [prawo do życia], a nawet jeśli nienarodzone ma ‘prawo’ do ‘życia’, to jest ono implicite ograniczane przez prawa i interesy matki".
Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w art. 39 zabrania dokonywania aborcji lub sterylizacji kobiety bez jej uprzedniej świadomej zgody.
Amerykańska Konwencja Praw Człowieka z 1969 r. głosi każda osoba ma prawo do poszanowania jej życia. Prawo to będzie chronione ustawą i, w zasadzie, od momentu poczęcia (art. 4. 1).
W krajach, w których aborcja jest nielegalna lub mocno ograniczona, zdarza się, że kobiety jeżdżą na zabieg za granicę, np. z Polski do Niemiec, Szwecji i Wielkiej Brytanii, z Ameryki Łacińskiej i Karaibów do Stanów Zjednoczonych czy jeszcze do niedawna z Portugalii do Hiszpanii i Francji lub z Irlandii do Wielkiej Brytanii.
Dopuszczalność w Polsce
Polskie ustawodawstwo dopuszcza przerwanie ciąży w następujących przypadkach:
ciąża zagraża zdrowiu lub życiu kobiety (do osiągnięcia przez płód zdolności do życia poza organizmem matki),
ciąża powstała w wyniku przestępstwa (do 12. tygodnia ciąży).
Aborcja zwierząt
W przypadku zwierząt aborcję wykonuje lekarz weterynarii, zazwyczaj jest to ostateczność, ale lekarz może wykonać aborcję na życzenie właściciela zwierzęcia. W przypadku zwierząt towarzyszących takich jak psy, koty, zajęczaki, gryzonie stosowane są środki farmakologiczne lecz wykorzystuje się też metody chirurgiczne. Najczęściej jednak stawia się na profilaktykę ciąży w postaci kastracji. U zwierząt gospodarskich takich jak bydło i konie wykonuje się specjalny zabieg nazwany fetotomią.
Aborcja na świecie
Rocznie na całym świecie wykonuje się 56 milionów aborcji. W 2003 na świecie dokonano prawie 42 mln zabiegów aborcji. W UE rocznie przeprowadza się około 1,2 mln zabiegów przerwania ciąży. W latach 1973-2003 dokonano na świecie ok. 1 mld aborcji.
USA
Po tym jak Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych uchylił wyrok w sprawie Roe v. Wade, przywrócono kwestię legalności aborcji na poziom parlamentów stanowych.
Zgodnie z danymi CDC w rekordowym pod tym względem roku 1990 przeprowadzono w Stanach 1 429 247 legalnych aborcji, w połowie lat 90. XX wieku ta ilość zaczęła spadać kształtując się obecnie na poziomie ok. 850 tys.
Wielka Brytania
Aborcja jest legalna na mocy tzw. Abortion Act (1967) pod warunkiem, że dwóch lekarzy stwierdzi, że przerwanie ciąży jest moralnie uzasadnione ze względu na jeden z 7 powodów. Przeważająca większość aborcji (98%) jest wykonywana z powodu C, który dopuszcza usunięcie ciąży, gdy kobieta jest w maksymalnie 24 tygodniu ciąży i istnieje zagrożenie, że kontynuacja ciąży zagraża jej zdrowiu psychicznemu.
Po legalizacji aborcji w Wielkiej Brytanii w 1968 r. legalnych aborcji było 23,6 tys., w 1969 54,8 tys. W 2021 roku w Anglii i Walii dokonano 214 256 legalnych aborcji. W 2008 roku ponad 20 tys. kobiet poniżej 25. roku życia miało za sobą dwa lub więcej zabiegi aborcji. Około 3,8 tys. kobiet miało za sobą cztery lub więcej zabiegów aborcji.
Japonia
Japonia należała do pierwszych państw, które zalegalizowały aborcję – miało to miejsce w 1948 roku.
Hiszpania
W lipcu 2010 roku weszła w Hiszpanii w życie ustawa dopuszczająca aborcję na żądanie kobiety do 14. tygodnia ciąży.
Niemcy
W Niemczech aborcję zalegalizowano w 1976 r. Przed legalizacją zwolennicy prawa do aborcji podawali liczbę nielegalnych zabiegów, szacowaną nawet na 3 miliony rocznie. Po legalizacji liczba aborcji wynosiła 54 309 w 1977, oraz 73 548 w 1978.
Włochy
Aborcja została zalegalizowana we Włoszech w 1978. W 2008 dokonano tam oficjalnie 121 406 aborcji.
Chiny
Szacuje się obecnie, że w Chinach na skutek zarówno dobrowolnej jak i przymusowej aborcji, rocznie dokonuje się 13 mln zabiegów aborcyjnych. Aborcja jest powszechnie wykorzystywana jako środek do ograniczenia urodzeń mniej pożądanych dzieci płci żeńskiej, w rezultacie w 2010 roku występuje ok. 20% przewaga urodzeń dzieci płci męskiej.
Finlandia
Aborcja jest tam dopuszczalna od 1970 roku ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia matki, gdy ciąża jest wynikiem gwałtu, gdy płód jest ciężko upośledzony oraz ze względu na szereg względów społecznych, takich jak np. posiadanie już czwórki dzieci.
Wyspy Owcze
Na terenie archipelagu obowiązuje duńskie prawo aborcyjne z 1956 roku. Zezwala ono na aborcję jedynie gdy ciąża zagraża życiu matki, powstała w wyniku gwałtu lub gdy płód jest poważnie upośledzony. U kobiety zamężnej aborcja może być wykonana jedynie za zgodą jej męża.
Polska
Dokładna liczba wykonywanych w Polsce aborcji nigdy nie była znana. Nawet w okresie PRL polskie przepisy były bardziej restrykcyjne niż w innych państwach socjalistycznych, a co za tym idzie – liczba legalnych aborcji była mniejsza niż np. w Czechosłowacji czy ZSRR.
Nie są znane szacunkowe rozmiary podziemia aborcyjnego w dwudziestoleciu międzywojennym ani statystyki legalnych aborcji z lat 1932-1939. Wiadomo jedynie, iż w 1955 roku – ostatnim, w którym obowiązywały przepisy z 1932 roku – miało miejsce w Polsce 1400 legalnych aborcji.
W roku 1997 – kiedy obowiązywała uznana później za niekonstytucyjną nowelizacja ustawy zezwalająca na usunięcie ciąży z przyczyn społecznych – wykonano w Polsce 3173 legalne aborcje.
Statystyki nielegalnych aborcji dokonywanych obecnie w Polsce są trudne do oszacowania: raporty organizacji feministycznych szacują je na ok. 200 tys. rocznie, zaś organizacje działaczy pro-life na 7-13 tys.
Francja
We Francji przepisy dotyczące przerywania ciąży reguluje ustawa z 1975 roku, zwana "ustawą Veil". Dopuszcza ona IVG – dobrowolne przerwanie ciąży na życzenie matki do 12. tygodnia ciąży oraz IMG – medyczne przerwanie ciąży na każdym etapie ciąży w określonych sytuacjach (zagrożenie życia matki, deformacja płodu).
Andora
W Andorze aborcja jest nielegalna z wyjątkiem zagrożenia życia kobiety.
Liechtenstein
Aborcja w Liechtensteinie jest nielegalna i grozi za nią kara więzienia.
San Marino
W San Marino aborcja jest nielegalna, z wyjątkiem przypadków zagrożenia życia kobiety. Dokonanie aborcji wbrew prawu zagrożone jest pozbawieniem wolności.
Watykan
W Watykanie aborcja jest nielegalna bez względu na okoliczności, a za jej dokonanie grozi kara pozbawienia wolności, której podlegają zarówno lekarz przeprowadzający zabieg, jak i matka dziecka.
Inne państwa
Aborcja w Albanii
Aborcja w Argentynie
Aborcja w Belgii
Aborcja w Bułgarii
Aborcja w Chile
Aborcja w Czechach
Aborcja w Danii
Aborcja w Estonii
Aborcja na Filipinach
Aborcja w Gibraltarze
Aborcja w Gwatemali
Aborcja w Luksemburgu
Aborcja na Malcie
Aborcja w Norwegii
Aborcja w Portugalii
Aborcja w Rumunii
Aborcja w Salwadorze
Aborcja w Słowenii
Aborcja w Szwecji
Aborcja w Wenezueli
Aborcja na Węgrzech
Religie wobec aborcji
Chrześcijaństwo
Większość wyznań chrześcijańskich potępia aborcję, która jest traktowana jako morderstwo, a jedynym dopuszczalnym warunkiem jej dokonania jest ciąża, która jednoznacznie prowadzi do śmierci matki (np. ciąża pozamaciczna). Kościół katolicki nie dopuszcza aborcji, aczkolwiek zwraca się uwagę na zasadę podwójnego skutku. Najbardziej zróżnicowane postawy wobec aborcji mają Kościoły protestanckie (np. Kościół Episkopalny w USA popiera prawo kobiet do aborcji).
Wielu teologów wczesnochrześcijańskich (m.in. w Didache z I w., Atenagoras w II w.) potępiło aborcję na równi z dzieciobójstwem. Była to wyraźna różnica z prawem rzymskim, które pozwalało zarówno na aborcję jak i zabijanie np. słabych i zdeformowanych noworodków. W III w. teolodzy chrześcijańscy nazwali aborcję zbrodnią. W IV w. Grzegorz z Nyssy wskazał, iż embrion jest żywą istotą, a Jan Chryzostom potępił zmuszanie prostytutek do aborcji.
Teologia chrześcijańska na ogół powołuje się na biblijny zakaz „rozlewania krwi niewinnych” jako podstawę zakazu aborcji. Wskazuje również na przykład Jezusa Chrystusa i Maryi, która mimo bardzo trudnych okoliczności i warunków materialnych, zdecydowała się na urodzenie dziecka. Tym niemniej nie wszyscy teolodzy chrześcijańscy uznają zakaz aborcji za nakaz biblijny.
Katolicyzm
Współcześnie kościół katolicki uznaje, że dokonanie lub pomaganie w aborcji to grzech ciężki. Dokonanie lub pomaganie w aborcji ma następstwo automatycznej ekskomuniki. Za odpowiednik aborcji Kościół uznaje także niszczenie embrionów ludzkich poza organizmem matki, np. w laboratoriach.
Prawosławie
Prawosławie podziela pogląd, że życie ludzkie zaczyna się od chwili poczęcia i w związku z tym potępia aborcję (w tym także wywołaną stosowaniem antykoncepcji hormonalnej) jako zabójstwo. Ten pogląd odzwierciedla święto Zwiastowania Bogurodzicy, obchodzone 7 kwietnia – na 9 miesięcy przed Bożym Narodzeniem (odpowiednikiem tego święta u katolików jest święto Zwiastowania Pańskiego).
Protestantyzm
Protestantyzm reprezentuje bardzo różne postawy wobec aborcji. Ogólnie nie potępia antykoncepcji (z wyjątkiem antykoncepcji hormonalnej "po stosunku płciowym" i innych metod, związanych z niszczeniem zapłodnionej komórki).
Nie istnieje żadna ogólna wykładnia tego problemu, każda grupa wyznawców ustala własny pogląd na zasadzie większościowej. W USA przeważa opinia, iż aborcja jest formą dzieciobójstwa, nawet w przypadkach kazirodztwa i zgwałcenia. Jednak wielu amerykańskich protestantów dopuszcza aborcję w takich przypadkach, a także jeśli życie matki jest zagrożone. W większości amerykańskich Kościołów protestanckich istnieją grupy zwolenników i przeciwników prawa do legalnej aborcji. Wyjątkiem jest Południowa Konwencja Baptystów – zadeklarowany i bezwarunkowy przeciwnik aborcji.
Amerykański Kościół Episkopalny (anglikański) popiera legalną aborcję i prawo kobiet do decydowania o dokonaniu aborcji. Świadczy również pomoc i udziela sakramentów kobietom, które miały wykonaną aborcję. Potępiane są wszelkie działania rządu, ograniczające prawo do aborcji. Kościół dopuszcza stosowanie antykoncepcji hormonalnej, ale sprzeciwia się aborcji selektywnej ze względu na płeć płodu.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP w oświadczeniu z 1991 roku zdecydowanie opowiedział się za ochroną życia od momentu poczęcia oraz sprzeciwił się stosowaniu środków wczesnoporonnych. Kościół czuje się zobowiązany do wzywania społeczeństwa do podejmowania działań mających na celu ochronę życia, które winny się zaznaczyć m.in. w regulacjach prawnych dotyczących ochrony życia poczętego. Jednak w przypadku zagrożenia życia matki decyzję o aborcji pozostawia rodzicom i lekarzom, ponieważ Kościół nie ma kompetencji, by decydować w takich sytuacjach. Z drugiej strony Kościoły luterańskie w Niemczech i państwach skandynawskich nie wyraziły oficjalnego sprzeciwu, kiedy w krajach tych rządy zdecydowały się przed wieloma laty zalegalizować aborcję. Również i dzisiaj znaczna część duchownych luterańskich w Niemczech i w Skandynawii, jak również w Estonii, Łotwie i w Kanadzie nie potępia jednoznacznie aborcji i nie traktuje jej w kategoriach grzechu. Aborcji przeciwne są Kościoły ewangelikalne zrzeszone w Aliansie Ewangelicznym w RP.
Ruch Świętych w Dniach Ostatnich
Mormoni zdecydowanie potępiają aborcję, jednak dopuszczają okoliczności, które usprawiedliwiają ją (choć nie automatycznie, lecz po starannym rozważeniu): ciąża jako wynik kazirodztwa lub gwałtu, poważne zagrożenie dla życia matki.
Świadkowie Jehowy
Świadkowie Jehowy uważają życie jako cenny dar od Boga i dlatego należy dbać o własne i cudze życie i zdrowie, niedopuszczalne ich zdaniem jest pozbawianie życia nienarodzonego dziecka przez aborcję (Ps 36:9; Wj 21:22, 23).
Islam
Chociaż islam podkreśla ważność życia danego przez Boga (Koran 12:85), to nie potępia aborcji tak jednoznacznie, jak większość wyznań chrześcijańskich. Wynika to z przekonania, iż życie (ar. ruh) nie zaczyna się od momentu zapłodnienia. Prawo islamskie (Szariat), m.in. na podstawie hadisów i koranicznego opisu rozwoju embrionu stwierdza, iż najpierw zarodek istnieje jako zapłodnione jajo, następnie jako „skrzep krwi”; większość muzułmanów przyjmuje, że Bóg obdarza embrion duszą dopiero po upływie 120 dni od zapłodnienia. Aborcja jest więc zakazana dopiero od 4. miesiąca ciąży. Do tego czasu islam sunnicki zezwala na dokonanie aborcji w takich przypadkach, jak: zgwałcenie, kazirodztwo, prawdopodobieństwo ojcostwa osoby upośledzonej umysłowo, różnego rodzaju wady i uszkodzenia embrionu (np. zarażenie różyczką). Szariat zawsze zezwala na aborcję, jeśli zagrożone jest życie kobiety. Zakazana jest aborcja z powodów takich, jak trudne warunki materialne lub wybieranie płci dziecka.
Sunniccy interpretatorzy Koranu (szkoła hanaficka: Turcja, Bliski Wschód, Azja Środkowa), dopuszczają aborcję z inicjatywy kobiety, bez zgody męża i także z tzw. „słusznych powodów”, np. ciąża w czasie karmienia piersią dziecka. Szkoły: Hanbali i Szafi (Afryka, Arabia, płd.-wsch. Azja) pozwalają na aborcję do 40. dnia ciąży pod warunkiem, że mąż wyrazi zgodę.
Historycznie, aborcja według interpretacji religijnej imamitów, największej grupy muzułmanów szyickich, była całkowicie zakazana. Z biegiem czasu, aborcję dozwolono tylko w przypadku jeśli zagrożone jest życie kobiety. Ajatollahowie zgodnie orzekają, iż usunięcie ciąży ze względu na różnego rodzaju wady i uszkodzenia embrionu, trudne warunki materialne, wybieranie płci dziecka, lub upośledzenie matki, jest całkowicie zakazane.
Obecnie Algieria, Egipt, Iran i Pakistan w swoim prawodawstwie dopuszczają aborcję tylko, jeśli życie kobiety jest zagrożone (co nie oznacza, że aborcje nie są tam w praktyce wykonywane także z innych powodów). Ustawodawstwo najłatwiej dopuszczające aborcję ma Tunezja, która dozwala na aborcję przez uprawnionego lekarza z każdego powodu u kobiet zamężnych i niezamężnych; zgoda męża nie jest konieczna.
Judaizm
Religijne prawo żydowskie halacha traktuje aborcję bardziej rygorystycznie niż islam, ale nie zakazuje jej całkowicie jak większość wyznań chrześcijańskich; ogólnie przyjmuje, że aborcja jest dozwolona tylko, jeśli ciąża stanowi zagrożenie dla życia kobiety (w tym przypadku embrion traktowany jest jako potencjalny „morderca” swojej matki, przed którym ona ma prawo bronić się).
Istnieje jednak wiele interpretacji tego prawa: od przyzwolenia na aborcję w większości przypadków do całkowitego zakazu aborcji. Talmud nie traktuje aborcji jako morderstwa, ponieważ na sprawcę aborcji nakłada tylko karę grzywny. Większość rabinów dopuszcza aborcję, jeśli ciąża stanowi zagrożenie dla zdrowia psychicznego kobiety (np. niebezpieczeństwo samobójstwa). Jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego traktuje się ciążę będącą wynikiem zgwałcenia lub kazirodztwa. Z reguły negowana jest dopuszczalność aborcji ze względu na wady i choroby wrodzone embrionu. Wyjątkiem jest rabin Eliezar Yehuda Waldenberg, który twierdzi, że można usunąć ciążę, jeśli embrion ma wady lub chorobę, które po urodzeniu mogą mu przysporzyć znacznych cierpień.
Ogólną zasadą w judaizmie jest traktowanie każdej prośby o aborcję jako indywidualnego przypadku, który trzeba oddzielnie rozważyć i który musi być poważnie umotywowany.
Hinduizm
Hinduizm uważa aborcję za zbrodnię (jeden z 6 rodzajów morderstwa) i za jeden z najcięższych grzechów. Aborcja stanowi przeszkodę na drodze do połączenia się duszy (atmana) z Brahmanem. Hinduizm głosi, że zarodek ludzki jest świadomą istotą, godną ochrony, ponieważ dusza inkarnuje się w chwili poczęcia. Opisane jest jak bóg Kryszna skazał Aśwattamę na nieśmiertelność (czyli na wieczną niemożliwość wyzwolenia się z cyklu życia i cierpienia) za usiłowanie zabicia embriona.
Buddyzm
Buddyzm sprzeciwia się odbieraniu każdego życia ludzkiego i to od momentu poczęcia. Aborcja jest jednoznacznie oceniana jako zabójstwo człowieka i ma takie same negatywne skutki karmiczne. W buddyzmie np. japońskim istnieją określone rytuały, mające na celu ułatwienie ponownych narodzin dzieciom nienarodzonym, które zmarły w wyniku aborcji. Przykładem są tu "Ogrody nienarodzonych dzieci" przy świątyniach buddyjskich np. Zōjō-ji w Tokio (ceremonie Mizuko kuyō).
Aborcja w kulturze
W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce temat poruszali m.in. Zofia Nałkowska w Granicy oraz Tadeusz Boy-Żeleński w Piekle kobiet.
Granicy dopuszczalnego wieku aborcji i eutanazji jest poświęcone opowiadanie Przedludzie (1974) Philipa K. Dicka.
Niemiecka pisarka Karin Struck w książce Widzę moje dziecko we śnie (1992) opisała swoją traumę, związaną z przeprowadzoną aborcją.
Głośnym echem odbiły się współczesne produkcje filmowe, takie jak dokument Niemy krzyk z 1984 roku przedstawiający zabieg aborcji, a także fabularne: brytyjski Vera Drake (2004), amerykański Bella (2006) czy rumuński 4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni (2007).
Temat aborcji jest poruszany przez grupy muzyczne np.: Creation of Death na albumie Purify Your Soul z 1991 roku (Quartering Alive i Nameless Forever), Oceana na albumie Birth.Eater z 2009 roku (The Family Disease, In Birth i The Abortion Plan), Black Uhuru na albumie Black Uhuru z 1980 roku (Abortion), oraz Houk na albumie Extra Pan z 2000 (Holocaust). Wymienione utwory miały charakter sprzeciwu wobec przerywania ciąży.
Zobacz też
antykoncepcja
bezprawne przerwanie ciąży
dom samotnej matki
aborcja prawna
Przypisy
Bibliografia
Aborcja w ujęciu prawa, medycyny i psychologii: materiały z konferencji naukowej Akademia Podlaska, 10-11 grudnia 2004 / red. Dorota Franków. Siedlce. Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, 2005.
Bernard Hałaczek, Krystyna Ostrowska, François Höpflinger: Dlaczego aborcja. Warszawa. Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej, 1994.
Chełstowski Jerzy: Aborcja w świadomości Polaków okresu przemian ustrojowych w ujęciu filozoficznym oraz w wymiarze biomedycznym i społecznym. Siedlce. Akademia Podlaska, 2000.
Dzierżanowska-Peszko Joanna: Aborcja: przyczyny i konsekwencje. Opole. Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2005.
Galewicz Włodzimierz (red.), Początki ludzkiego życia. Antologia bioetyki, tom 2, Kraków: Universitas, 2010, .
Jacqueline Heinen, Anna Matuchniak-Krasuska: Aborcja w Polsce. Warszawa: PTR, 1995.
Jan Paweł II: O życiu: aborcja, eutanazja, wojna. wybór, oprac. i przedm. Andrzej Sujka. Kraków. Wydawnictwo M, 2005.
Kis János: Aborcja: Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
Kostro Ludwik: Eros, seks i aborcja w ocenie katolicyzmu krytycznego. Gdańsk. Wydawnictwo Scientia, 2006
Kreeft Peter: Aborcja? – trzy punkty widzenia. Peter Kreeft. Warszawa. Wydawnictwo Fronda ; 2007.
Michels Nancy: Aborcja – przywrócić życiu sens. Katowice: Wydawnictwo Credo, 2005.
Ostrowicka Beata: Aborcja w świetle filozoficznych koncepcji życia. Kraków 1992
Polityka i aborcja: pod red. Mirosława Chałubińskiego: Warszawa: Agencja Scholar, 1994.
Schooyans Michel: Aborcja a polityka. Lublin. Instytut Jana Pawła II KUL, 1991.
Tribe Laurence H.: Aborcja: konfrontacja postaw.; przekład Małgorzata Studzińska. Poznań. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 1994.
Willke Barbara, Willke Jack: Aborcja: pytania i odpowiedzi. Gdańsk. Wydawnictwo Stella-Maris. 1990
Linki zewnętrzne
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży ()
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw ()
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96
Obwieszczenie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 1997 r. o utracie mocy obowiązującej art. 1 pkt 2, art. 1 pkt 5, art. 2 pkt 2, art. 3 pkt 1 i art. 3 pkt 4 ustawy o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw. ()
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 lipca 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży ()
Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (uchylona) () (uchylona) |
196 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antropologia%20fizyczna | Antropologia fizyczna | Antropologia fizyczna – dział antropologii zajmujący się zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni.
Charakterystyka dyscypliny
Do podstawowych metod antropologii fizycznej należy antropometria. Naukami pomocniczymi działu antropologii są: anatomia opisowa i porównawcza, fizjologia, genetyka, prymatologia, ekologia, psychologia i psychiatria, patologia i inne.
Przy ich pomocy antropologia bada budowę ciała ludzkiego, jego postawę, kształty i proporcje (konstytucję, symetrie i asymetrię), jego układ kostny, mięśniowy, oddechowy, naczyniowy, moczowo-płciowy i trawienny; jego skład (biochemię), fizjologię, serologię, geny, powstanie, rozwój, rozród i wymieranie.
Główne działy to: antropologia filogenetyczna, antropologia ontogenetyczna oraz antropologia ras (zwana ostatnio antropologią populacyjną).
Antropologia fizyczna bada różnoraką zmienność gatunku ludzkiego:
stanowisko człowieka w świecie istot żywych, zwłaszcza wśród ssaków w tym różnice fizyczne pomiędzy człowiekiem i innymi naczelnymi
zmienność całego gatunku w czasie jego ewolucji, czyli zagadnienia genezy gatunku (paleoantropologia, antropogeneza, filogeneza, antropologia filogenetyczna)
zmienność między sąsiednimi populacjami, obserwowaną w tym samym czasie (antropologia populacyjna, genetyka populacji, typologia antropologiczna, rasa człowieka, rasogeneza, etnogeneza)
zmienność osobniczą w czasie życia jednej osoby (antropologia ontogenetyczna)
zmienność osobniczą i odstępstwa od normy (normalne i anormalne funkcjonowanie ciała ludzkiego, narządów, mięśni, zmysłów, mózgu)
zróżnicowanie pomiędzy płciami (m.in. dymorfizm płciowy).
Zastosowania antropologii fizycznej
Antropologia fizyczna znajduje zastosowania w różnych dziedzinach (antropologia kryminalna i medyczno-sądowa, antropologia kliniczna, antropologia ergonomiczna, antropologia sportu).
Początki antropologii
Antropologia jako osobna gałąź wiedzy ludzkiej istnieje stosunkowo krótko. Jej początków można się doszukiwać w starożytnej Grecji, w pismach Herodota, Hipokratesa i innych, jednak naukowe ujęcie i podstawy tej dziedziny wiedzy przedstawił dopiero chirurg francuski Paul Broca. On pierwszy określił dokładnie zadania antropologii i opracował metody jej badań, kładąc tym samym podwaliny pod tę nową dziedzinę wiedzy. W roku 1859 założył w Paryżu pierwsze Towarzystwo Antropologiczne, a w 1876 r. powstała tam z jego inicjatywy pierwsza szkoła antropologiczna L’Ecole d’Antropologie de Paris.
Początki antropologii w Polsce
W 1811 Jędrzej Śniadecki w pracy Teoria jestestw organicznych jako pierwszy w Polsce nakreślił zarys tej nauki. Współcześnie z działalnością antropologiczną Paula Broca w Paryżu, na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładał antropologię znany naukowiec i lekarz Józef Majer. Dzięki temu uczonemu, w 1876 przy Akademii Umiejętności w Krakowie powstała Komisja Antropologiczna.
Znani antropolodzy fizyczni
Jan Czekanowski (1882–1965)
Louis Leakey (1903–1972)
Mary Leakey (1913–1996)
Richard Leakey (ur. 1944)
Kathy Reichs (ur. 1950)
Zobacz też
wskaźniki antropologiczne
ekologia człowieka
Bibliografia
Antropologia, red. A. Malinowski, J. Strzałko, PWN, Warszawa – Poznań 1989, .
Linki zewnętrzne |
198 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arthur%20Evans | Arthur Evans | Arthur John Evans (ur. 8 lipca 1851 w Nash Mills, Hertfordshire, zm. 11 lipca 1941 w Youlbury, Oxfordshire) – brytyjski archeolog. Laureat Medalu Copleya.
Życiorys
Zamiłowanie do archeologii odziedziczył po ojcu – walijskim przemysłowcu, który amatorsko uprawiał tę dyscyplinę nauki. W 1884 roku Arthur Evans został kuratorem oksfordzkiego Ashmolean Museum i pełnił tę funkcję przez 25 lat.
Przez wiele lat prowadził prace wykopaliskowe na Krecie, których owocem było odkrycie kultury minojskiej i najcenniejszych jej zabytków (pałac w Knossos, pismo linearne A i pismo linearne B). Dokonał też precyzyjnego podziału na okresy historii tej cywilizacji, wykazując jednocześnie, że tzw. epoka Minosa była jej końcem. W przeciwieństwie do innych archeologów Evans nie tylko systematyzował i klasyfikował znaleziska, ale też na ich podstawie odtworzył życie społeczne i polityczne Kreteńczyków od 3000 do 1200 r. p.n.e. Pozwoliła mu na to wnikliwa analiza fresków, rzeźb i polichromowanej ceramiki oraz układu architektonicznego odkopywanych ruin, stanowiących najważniejsze świadectwa kultury minojskiej.
W 1936 r. odznaczony medalem Copleya
Ważniejsze publikacje
Evans, A.J., 1901, Scripta Minoa – Volume 1
Evans, A.J., 1952, Scripta Minoa – Volume 2
Evans, A.J., 1921–1935, Palace of Minos – Volumes 1–4
Evans, A.J., 1933, Jarn Mound
Bibliografia
Brytyjscy archeolodzy
Kultura minojska
Urodzeni w 1851
Zmarli w 1941
Laureaci Medalu Copleya |
200 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antymateria | Antymateria | Antymateria – układ antycząstek. Antycząstki to cząstki elementarne podobne do występujących w „zwykłej” materii (koinomaterii), ale o przeciwnym znaku ładunku elektrycznego oraz wszystkich addytywnych liczb kwantowych (np. izospinu, dziwności, liczby barionowej itp).
W momencie kontaktu antymaterii z materią (zwykłą) obie ulegają anihilacji. Energia związana z masą spoczynkową anihilujących cząstek ulega przy tym zamianie na energię promieniowania elektromagnetycznego lub energię kinetyczną lżejszych cząstek.
W 2013 roku wstępnie eksperymentalnie wykazano, że antymateria oddziałuje grawitacyjnie tak samo jak koinomateria.
W kwantowej teorii pola antycząstki mają przeciwne w stosunku do cząstek ładunki (symetria C) oraz parzystość (symetria P).
Historia
W 1928 roku Paul Dirac wprowadził relatywistyczne równanie elektronu, nazwane później równaniem Diraca. Z rozwiązania tego równania wynikało, że powinna istnieć cząstka przeciwna do elektronu. Cząstkę tę, zwaną obecnie pozytonem, zaobserwował w 1932 roku Carl David Anderson.
Obecnie model standardowy zakłada, że każda cząstka ma antycząstkę, która ma masę równą masie cząstki, a jej liczby kwantowe mają znak przeciwny do liczby kwantowej tej cząstki. Niektóre cząstki (np. foton) są swoimi własnymi antycząstkami.
Wytwarzanie antymaterii
Możliwe jest wytwarzanie śladowych ilości antymaterii poprzez zderzanie cząstek rozpędzonych w akceleratorach. W wyniku reakcji jądrowych mogą powstawać antycząstki. W ten sposób udało się otrzymać m.in. antyprotony, antyneutrony, pozytony (antyelektrony), a także atomy antywodoru (ściślej antyprotu, czyli pary antyproton – antyelektron) oraz jądra antydeuteru, antytrytu i antyhelu.
W CERN, w eksperymencie ALPHA urządzenie skonstruowane na wzór pułapki Penninga służy do przechowywania antyelektronów i antyprotonów i wytwarzania obojętnych atomów antywodoru.
Antymateria na Ziemi
Antycząstki powstają naturalnie również w warunkach ziemskich podczas wyładowań atmosferycznych, którym towarzyszyć mogą błyski gamma. Ślady po anihilacji pozytonów generowanych w trakcie burzy zaobserwowano za pomocą kosmicznego teleskopu Fermiego. Z kolei podczas huraganu Patricia w 2015, samolot Hurricane Hunter wyposażony w Airborne Detector for Energetic Lightning Emissions mk II (ADELE), przeleciał przez oko cyklonu i wykrył emisje kwantów gamma pochodzących z anihilacji pozytonów.
Antymateria we Wszechświecie
Interesującym zagadnieniem jest ewentualna obecność naturalnych skupisk antymaterii we Wszechświecie. Symetria pomiędzy zwykłą materią (koinomaterią) i antymaterią w naturalny sposób rodzi hipotezę, że Wszechświat powinien zawierać je w jednakowej ilości.
Poszukiwanie kosmicznej antymaterii jest utrudnione przez równość mas cząstek i antycząstek oraz symetrię oddziaływań elektromagnetycznych ze względu na transformację C (zamianę cząstek na antycząstki). Powodują one, że obserwacje promieniowania elektromagnetycznego i oddziaływania grawitacyjnego odległego obiektu nie pozwalają na określenie czy jest on zbudowany z koinomaterii, czy z antymaterii.
Z bezpośrednich obserwacji wiadomo, że cały Układ Słoneczny i jego najbliższe otoczenie zbudowane są ze zwykłej materii. Analiza pierwotnego promieniowania kosmicznego pokazuje, że jest to prawdą również dla odleglejszych obiektów. W zakresie energii pomiędzy 1 GeV a 50 GeV antyprotony stanowią mniej niż 0,01% docierających do Ziemi cząstek pierwotnego promieniowania kosmicznego, a ich liczba i rozkład energii są zgodne z obliczeniami przeprowadzonymi przy założeniu, że są one cząstkami wtórnymi, produktami zderzeń pierwotnego promieniowania z cząsteczkami gazu międzygwiazdowego. Wynika z tego, że całe pierwotne promieniowanie kosmiczne w zakresie średnich energii składa się z koinomaterii, co wskazuje, że obiekty je emitujące również są z koinomaterii zbudowane.
Dla promieni kosmicznych o bardzo wysokich energiach (pochodzących w większości spoza naszej galaktyki) identyfikacja antyprotonów jest znacznie trudniejsza. Dysponujemy jednak wynikami pomiarów wskazujących, że i w tym zakresie energii protony stanowią, jeżeli nie całość, to przynajmniej znaczną większość cząstek. Pokazuje to, że także w Grupie Lokalnej i innych pobliskich gromadach galaktyk koinomateria jest w przewadze.
Pośrednim argumentem za tym, że cały obserwowany Wszechświat jest zbudowany ze zwykłej materii, są negatywne próby zaobserwowania promieniowania powstającego podczas anihilacji koinomaterii i antymaterii. Gdyby we Wszechświecie istniały duże skupiska antymaterii, musiałyby też istnieć obszary graniczne, gdzie zwykła materia wyrzucona z galaktyk spotykałaby się z antymaterią wyrzuconą z „antygalaktyk” i dochodziłoby do anihilacji i uwolnienia znacznych energii w postaci promieniowania. Promieniowania takiego jednak nie obserwujemy, co świadczy, że obserwowany Wszechświat nie zawiera znaczących obszarów zbudowanych z antymaterii.
Według aktualnego stanu wiedzy, Wszechświat wydaje się niesymetryczny i zawiera więcej barionów niż antybarionów. Większość uczonych skłania się ku hipotezie, że asymetria ta została wytworzona na bardzo wczesnym etapie życia Wszechświata (krótko po Wielkim Wybuchu) w procesie zwanym bariogenezą. Przed spontanicznym złamaniem symetrii elektrosłabej antymateria również była odróżnialna od koinomaterii, np. na podstawie skrętności.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Krzysztof Turzyński, Ziomkowie i Wszechświat, miesięcznik „Delta”, grudzień 2010 [dostęp 2023-05-21].
Karolina Głowacka i Jan Kisiel, Deficyt antymaterii – dlaczego istnieje raczej coś niż antycoś?, kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 25 maja 2023 [dostęp 2023-09-06].
Sabine Hossenfelder, Where is the anti-matter? , kanał autorski na YouTube, 4 grudnia 2021 [dostęp 2023-06-26]. |
202 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Akromegalia | Akromegalia | Akromegalia (łac. acromegalia) – choroba spowodowana nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (somatotropiny) przez hormonalnie czynnego gruczolaka komórek kwasochłonnych przedniego płata przysadki mózgowej. Akromegalia występuje u osób dorosłych, u których skończony został proces wzrastania kości, a nasady kości długich uległy mineralizacji i zrośnięciu. U dzieci i młodzieży nadmiar hormonu wzrostu powoduje gigantyzm, odróżniający się od akromegalii nadmiernym wzrostem kości długich.
Historia
Jako pierwszy zespół objawów opisał i nazwał akromegalią Pierre Marie w 1886 roku. Hipotezę o związku przyczynowo-skutkowym między powiększeniem przysadki a akromegalią postawił w 1887 roku Oskar Minkowski, a Harvey Cushing w 1909 roku przeprowadził udaną operację usunięcia guza przysadki. Po operacji objawy choroby ustąpiły.
Objawy i przebieg
Rozrost tkanek miękkich – stóp i dłoni, żuchwy, nosa (wczesny objaw), małżowin usznych, języka, wałów nadoczodołowych, serca. Powiększenie języka może spowodować problemy z mową, obturacyjny bezdech senny.
Przerost i deformacja kości, deformacje stawów, bóle stawów i kości
Powiększenie narządów wewnętrznych (wisceromegalia – splenomegalia, hepatomegalia, kardiomegalia)
Wzmożona potliwość (zlewne poty)
Pogrubienie skóry, nadmierne owłosienie
Cukrzyca z insulinoopornością
Nadciśnienie i choroby układu sercowo-naczyniowego (kardiomegalia)
Bóle głowy
Zespół cieśni kanału nadgarstka, niedowłady
Zaburzenia czynności wzroku (ograniczone pola widzenia)
Zaburzenia miesiączkowania, brak miesiączki, mlekotok, zaburzenia potencji, obniżone libido
Kamica nerkowa
Zaparcia
Polipy jelita grubego
Przerost mięśni.
Rozpoznanie
Określenie poziomu IGF-1 – to najczulszy i najbardziej przydatny test laboratoryjny.
Wzrost stężenia hormonu wzrostu w surowicy. W związku z istnieniem znacznych wahań dobowych poziomu hormonu wzrostu w surowicy, należy wykonać profil dobowy stężenia hormonu wzrostu w surowicy.
Brak hamowania lub niedostateczne hamowanie wydzielania hormonu wzrostu po podaniu glukozy w teście doustnego obciążenia glukozą (OGTT). Zmniejszenie stężenia hormonu wzrostu w surowicy do wartości 1 ng/ml po podaniu doustnym 75 g glukozy w zasadzie wyklucza akromegalię.
Wzrost stężenia somatomedyny C w surowicy.
Badania radiologiczne: tomografia komputerowa oraz obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego.
Leczenie
Leczenie operacyjne jest metodą z wyboru i polega na usunięciu gruczolaka z dostępu przez zatokę klinową (transsfenoidalnie), ewentualnie przezczaszkowo (transskranialnie). Przygotowanie do zabiegu operacyjnego polega na podawaniu syntetycznych analogów somatostatyny.
Leczenie farmakologiczne analogami somatostatyny o przedłużonym działaniu (oktreotyd, lanreotyd, wapreotyd, pazyreotyd) wdraża się, gdy istnieją przeciwwskazania do zabiegu lub gdy pacjent nie wyraża nań zgody, albo gdy leczenie operacyjne okazało się nieskuteczne lub guz jest nieoperacyjny (nacieka nerw wzrokowy).
Ponieważ większość gruczolaków ma charakter prolaktynomy, stosuje się leczenie dodatkowe lekami dopaminergicznymi (agonistami dopaminy – bromokryptyną, kabergoliną), a także antagonistami receptora hormonu wzrostu (pegwisomantem).
Radioterapia (teleradioterapia, nóż gamma) stosowana jest jako leczenie uzupełniające w razie niepowodzenia leczenia chirurgicznego i farmakologicznego.
Rokowanie
Umieralność u chorych z nieleczonymi guzami przysadki produkującymi hormon wzrostu jest ponad dwukrotnie większa, głównie z powodu powikłań sercowych (kardiomegalia, niedomykalność zastawek) i chorób mózgowonaczyniowych.
Przypisy
Bibliografia
Choroby endokrynologiczne |
203 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amidy | Amidy | Amidy – organiczne związki chemiczne zawierające grupę amidową , gdzie R = reszta kwasowa; R′, R″ = wodór lub dowolna grupa organiczna. Amidy szeroko występują w przyrodzie. Są pochodnymi kwasów (zarówno organicznych, jak i nieorganicznych). Amidami są też polimery nazywane poliamidami.
Szczególnym przypadkiem poliamidów są peptydy i białka. Są to polimery powstające z α-aminokwasów. W przypadku peptydów i białek stosuje się termin wiązanie peptydowe zamiast terminu wiązanie amidowe. Jest to jednak takie samo wiązanie, a terminy te można uważać za synonimy.
Klasyfikacja
Ze względu na rzędowość, amidy dzielą się na:
pierwszorzędowe – mające jedną grupę acylową przy atomie azotu,
drugorzędowe – mające dwie grupy acylowe (są to więc imidy)
trzeciorzędowe – mające trzy grupy acylowe (triacyloaminy)
Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej nie zaleca określać amidów jako pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowych ze względu na liczbę podstawionych atomów wodoru w grupie .
Ze względu na pochodzenie możemy wyróżnić m.in.:
karboksyamidy – amidy kwasów karboksylowych, np. acetamid, acetanilid, asparagina, benzamid, formamid, LSD
karbamidy – podstawione pochodne mocznika (karbamidu)
sulfonamidy – pochodne kwasów sulfonowych
amidy kwasów fosforu, np. cyklofosfoamid i amidofosforyny
Otrzymywanie
Amidy można otrzymać głównie przez reakcje:
kwasów
halogenku acylowego
bezwodnika kwasowego
azydku acylowego
z
amoniakiem (amidy pierwszorzędowe),
aminą pierwszorzędową (amidy drugorzędowe),
aminą drugorzędową (amidy trzeciorzędowe).
Przykładowe metody otrzymywania amidów:
metoda mieszanych bezwodników
metoda karbodiimidowa – w reakcji kwasów karboksylowych z aminami pierwszorzędowymi w obecności DCC jako czynnika sprzęgającego
metoda karbodiimidowa z dodatkami – w reakcji kwasów karboksylowych z pierwszorzędowymi aminami w obecności DCC oraz odpowiednimi „dodatkami” np. N-hydroksysukcynoimidem, 3-hydroksy-4-keto-1,2,3-benzotriazyną lub N-hydroksybenzotriazolem (HOBt)
Amidy arylowe otrzymać można z iminoeterów () w wyniku przegrupowania Chapmana. Reakcja przebiega na drodze wewnątrzcząsteczkowej aromatycznej substytucji nukleofilowej (SNAr):
Odmianę przegrupowania Chapmana zaobserwowano podczas benzoilowania reszty pirymidynowej urydyny. Produktem kinetycznym reakcji jest O4–benzoilourydyna, która w ciągu kilku godzin ulega spontanicznemu przegrupowaniu do N3-benzoilourydyny:
Właściwości chemiczne
Amidy są amfolitami, tzn. reagują zarówno z kwasami, jak i z zasadami, co jest spowodowane występowaniem tautomerii amidowo-imidowej.
Wiązanie amidowe jest zazwyczaj trwalsze od innych pochodnych kwasów karboksylowych (estrów, bezwodników kwasowych i halogenków kwasowych).
Najważniejsze reakcje
hydroliza w środowisku kwasowym do kwasów i soli
hydroliza w środowisku zasadowym do soli i amoniaku lub amin
estryfikacja alkoholami, katalizowana przez kwasy
redukcja amidów do amin
dehydratacja pierwszorzędowych amidów do nitryli.
Zastosowanie
Amidy znalazły zastosowanie między innymi w lecznictwie, w przemyśle tworzyw sztucznych, jako plastyfikator, rozpuszczalnik, środek zwilżający w produkcji lakierów i materiałów wybuchowych, do impregnacji tkanin nieprzemakalnych (amidy kwasu stearynowego). Nukleozydowe amidy kwasu fosfonowego (amidofosforyny nukleozydów) są niezwykle reaktywne i wykorzystywane są jako najczęściej stosowane syntony do chemicznej syntezy oligonukleotydów.
Zobacz też
amidki – nieorganiczne związki chemiczne o wzorze ogólnym
Przypisy |
205 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Architektura | Architektura | Architektura (, od „buduję” z gr. archi „naczelny” i tekton „budowniczy”) – ogół obiektów materialnych, tworzonych przez człowieka, trwale związanych z określonym punktem powierzchni Ziemi służących zaspokojeniu jego potrzeb osobistych, jak i społecznych.
Składowe architektury to obiekty takie jak rzeźba stojąca w ogrodzie, ławka, ogrodzenie, chodnik, budynek mieszkalny, budynki użyteczności publicznej, drogi, mosty, wiadukty, przepusty, wały, elektrownie, warownie itp.
W innym ujęciu mianem architektury określa się dyscyplinę organizującą i kształtującą przestrzeń w realnych formach niezbędnych do zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Osoby kształcące się w tej dyscyplinie, a także zawodowi architekci – często przypisują tej dyscyplinie rolę przodującą w stosunku do dyscyplin sztuki takich jak malarstwo i rzeźba.
Dyscyplina zwana architekturą (inaczej dziedzina architektury) nie jest sklasyfikowana w zakresie klasyfikacji dziedzin i dyscyplin naukowych według OECD. W zakresie tej klasyfikacji znajduje się za to Inżynieria architektury jako jeden z zakresów dyscypliny zwanej Inżynierią lądową znajdującej się w Dziedzinie Nauk Inżynieryjnych i Technicznych. W wielu krajach na uczelniach wyższych nie ma kierunków studiów o nazwie architektura, są za to kierunki takie jak „architectural design” (Wielka Brytania).
W języku polskim funkcjonuje sformułowanie „dziedzina architektury i budownictwa” jako jedna nierozerwalna dziedzina wiedzy, jak też rozdzielanie tych pojęć na dwie składowe.
Pojęcia architektury rozumianego jako dyscyplina kształtująca określoną przestrzeń używa się w wielu innych dziedzinach.
Historia
Teoria architektury
Najstarszym znanym utworem literackim na temat architektury jest De architectura Witruwiusza. Według Witruwiusza na pojęcie architektury składały się dyscypliny takie jak budownictwo (sztuka budowania budowli, budynków i obiektów małej architektury), gnomonika (sztuka budowania zegarów słonecznych) i mechanika (sztuka budowania machin wojennych i budowlanych). Określił on także podstawowe zasady projektowania i wznoszenia budowli. Są to:
trwałość (firmitas) – wtedy jest zachowana, gdy fundamenty opuści się aż do twardego gruntu, a wybór materiałów będzie troskliwy i niezbyt oszczędny,
użyteczność (utilitas) – rozkład budynków będzie niezacieśniony i dostosowany do miejsca ich wykonania i funkcji.
piękno (venustas) – gdy powierzchowność (wykończenie materiałów) będzie przyjemna i kształtna oraz stosunek części trafnie rozporządzony.
Wprowadzenie do budownictwa żeliwa (1779), później stali, i wynalezienie żelbetu (J. Monier 1849), doprowadziły do podziału na „sztukę zdobienia” i „sztukę budowania”. W XIX w. J. Ruskin twierdził, że architektura to tylko ornament dodany do budynku, G. Scott zaś, uważał, że architektura, w odróżnieniu od zwykłego budownictwa, to dekorowanie konstrukcji. E. Lutyens twierdził, że architektura zaczyna się tam, gdzie kończy się funkcja. W XX wieku A. Perret uważał architekturę za sztukę konstruowania, a Le Corbusier za „mistrzowską, poprawną, wspaniałą grę brył połączonych w świetle”. Współcześnie przyjęło się określenie architektury jako sztuki kształtowania przestrzeni (B. Zevi); twierdzi się, że umiejętność ta wywołuje różnicę między architekturą i jej siostrzanymi sztukami (E.J. Posener), że „jest odbiciem rzeczywistości, kształtującej się w warunkach czasu, przestrzeni i środowiska społecznego” (S. Giedion).
Typy architektury
Encyklopedia Britannica wyróżnia następujące typy architektury:
Architektura mieszkalna,
Architektura sakralna,
Architektura rządowa,
Architektura rekreacyjna,
Architektura użyteczności publicznej i edukacji,
Architektura komercyjna i industrialna.
Architektura obronna
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne |
206 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Archipelag | Archipelag | Archipelag – grupa wysp położonych blisko siebie, najczęściej o wspólnej genezie i podobnej budowie geologicznej. Ze względu na ułożenie wysp można wyróżnić roje wysp – archipelagi składające się z bezładnie rozmieszczonych niedużych wysp oraz łańcuchy wysp, w których wyspy rozmieszczone są rzędem jedna obok drugiej.
Etymologia
Nazwa pochodzi z Archipelagos – nazwa prowincji bizantyjskiej obejmującej główne wyspy Morza Egejskiego.
Archipelagi świata
Ocean Arktyczny
Archipelag Arktyczny, Nowa Ziemia, Svalbard, Wyspy Nowosyberyjskie, Ziemia Franciszka Józefa, Ziemia Północna.
Ocean Atlantycki:
Antyle, Azory, Bahamy, Baleary, Cyklady, Falklandy, Florida Keys, Hebrydy, Lofoty, Madera, Orkady, Sandwich Południowy, Sporady, Szetlandy, Vesterålen, Vestmannaeyjar, Wyspy Alandzkie, Wyspy Jońskie, Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Liparyjskie, Wyspy Owcze, Wyspy Zielonego Przylądka.
Ocean Indyjski:
Andamany, Dahlak, Archipelag Malajski (Wielkie Wyspy Sundajskie), Komory, Malediwy, Maskareny, Małe Wyspy Sundajskie, Moluki, Nikobary, Seszele, Wyspy Crozeta, Wyspy Kerguelena.
Ocean Spokojny:
Aleuty, Archipelag Aleksandra, Archipelag Bismarcka, Fidżi, Filipiny, Galapagos, Hawaje, Karoliny, Archipelag Kodiak, Kuryle, Mariany, Markizy, Nowa Kaledonia, Nowa Zelandia, Nowe Hebrydy, Pitcairn, Riukiu, Wyspy Cooka, Wyspy Ellice, Wyspy Feniks, Wyspy Gambiera, Wyspy Gilberta, Wyspy Japońskie, Wyspy Line, Wyspy Marshalla, Wyspy Salomona, Wyspy Samoa, Wyspy Santa Cruz, Wyspy Tokelau, Wyspy Tonga, Wyspy Towarzystwa, Wyspy Tuamotu, Wyspy Tubuai.
Ocean Południowy:
Archipelag Palmera, Orkady Południowe, Szetlandy Południowe, Wyspy Balleny’ego, Wyspy Biscoe
Przypisy
Listy związane z geografią fizyczną |
207 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antologia | Antologia | Antologia (gr. ἀνθολογία) – pojedyncza publikacja albo seria wydawnicza wydana drukiem lub cykl audycji radiowych bądź kolekcja nagrań płytowych itp. – będąca wyborem dzieł lub ich fragmentów, jednego lub wielu autorów, powiązanych określoną tematyką, dokonana według określonych zasad, opatrzona tytułem.
Pojęcie to wywodzi się ze starożytnej Grecji. Greckie anthos oznacza „kwiat”, a lego „zbieram”, czyli dosłownie „zbiór kwiatów”. Tak Grecy nazywali zbiór drobnych utworów poetyckich, przede wszystkim epigramatów. Pierwszą antologię epigramatów stworzył około 60 p.n.e. Meleager z Gadary, nadając jej tytuł Wieniec. Zawarł w niej, oprócz swojej twórczości, wybrane epigramaty czterdziestu ośmiu innych greckich poetów i poetek.
Do najważniejszych antologii w dziejach należą:
grecka Antologia palatyńska,
łacińska Carmina burana,
portugalska Cancioneiro Geral Garcii de Resende,
angielska Tottel's Miscellany,
chińska Księga Pieśni,
japońska Księga dziesięciu tysięcy liści.
Zobacz też
florilegium
antologia filmowa
serial antologiczny
Przypisy
Bibliografia
Proza użytkowa
Muzyka |
209 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andorra | Andorra | Andorra – gmina w Hiszpanii
Andora – państwo w Europie |
210 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anonim | Anonim | Anonim ( – „bezimienny”) – termin oznaczający nieznanego autora dzieła, jak również samo niepodpisane dzieło. W ujęciu bibliologicznym za anonim uważa się całkowity brak podpisu, który uniemożliwia rozpoznanie autora nawet poprzez porównanie do autorstwa innych dzieł. Nie jest nim więc osoba, która ukrywa się pod pseudonimem.
Pojęciem anonimu określa się również prywatnie adresowany list nieznanego autora, lub też list przeznaczony do wiadomości publicznej, którego autor również chce pozostać nieznany. W tym drugim przypadku przyczyną anonimowości autora może być głoszenie przez niego poglądów niepopularnych lub nawet niebezpiecznych dla niego, ale również może to być chęć wywołania publicznej dyskusji (lub udziału w niej) przez autora na tyle znanego, że zawarte w liście myśli mogłyby być nadinterpretowane przez czytelników poprzez pryzmat jego publicznie znanej postawy w danym temacie.
Zobacz też
allonim
anonimowość
ananim
hagionim
Przypisy
Linki zewnętrzne
Bibliologia
Literaturoznawstwo
Prywatność |
211 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azowie | Azowie | Asowie lub Azowie (Æsir, aesir – wym. ['aiser] po islandzku; liczba pojedyncza Áss, żeńska forma Ásynja, żeńska liczba mnoga Ásynjur – Asyny bądź Asynje) – jedna z dwóch głównych dynastii bogów nordyckich, ród dobroczynnych bogów polityki i działań militarnych, którzy władają światem.
Ich siedzibą był położony na szczycie jesionu Yggdrasil świat – Asgard. W porównaniu ze starszą dynastią Wanów dynastia Asów jest o wiele bardziej zróżnicowana; Asowie toczyli z Wanami wojnę z powodu śmierci Gullveig, jednej z Wanów. Rozwiązano to pokojowo – Wanowie i Asowie zawarli pokój i sojusz, na znak którego wymienili jeńców wojennych (Njörðra za Mimira).
Wanowie zostali zepchnięci do roli bóstw opiekuńczych, pokoju, płodności i żyzności.
Edda starsza wymienia następujących bogów tej dynastii: Odyn (przywódca Asów), Thor (bóg burzy i piorunów), Baldur, Hodur, Hajmdal, Tyr (bóg wojny), Loki, Widar, Bragi, Wali, Wili, We, Ull, Forseti.
Asyny to: Frigg (żona Odyna), Saga, Nanna, Sif, Jord, Idun, Eir, Gefion, Fulla, Sjöfn, Löfn, War, Wör, Syn, Hlin, Snotra, Gna i Bil.
Przypisy
Dynastie |
212 | https://pl.wikipedia.org/wiki/AK%20%28ujednoznacznienie%29 | AK (ujednoznacznienie) | Armia Krajowa – siły zbrojne polskiego podziemia w trakcie II wojny światowej
Afrika Korps – niemiecki korpus ekspedycyjny w północnej Afryce
Alaska – pełny spis dwuliterowych skrótów nazw stanów USA znajduje się w artykule Podział terytorialny Stanów Zjednoczonych
automat Kałasznikowa – rosyjski karabin automatyczny konstrukcji Michaiła T. Kałasznikowa
Akademia Krakowska – pierwsza polska wyższa uczelnia powstała w 1364 roku
Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego
Akcja Katolicka – ruch świeckich w Kościele katolickim
Aktuelle Kamera – niemiecki program informacyjny
AK – Knight of Order of Australia, najwyższe cywilne odznaczenia Australii
Zobacz też
Afrika Korps |
213 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Atmosfera | Atmosfera | Atmosfera – gazowa powłoka otaczająca ciało niebieskie o masie wystarczającej do utrzymywania warstwy gazów w wyniku działania grawitacji. Atmosfery znajdują się na planetach typu ziemskiego i największych księżycach planet; w przypadku planet olbrzymów takich jak Jowisz oraz gwiazd (por. atmosfera słoneczna) terminem atmosfery określa się tylko zewnętrzne (przezroczyste) warstwy gazowej powłoki, z których promieniowanie dociera bezpośrednio do obserwatora. W atmosferze można wyróżnić planetarną warstwę graniczną oraz warstwę dobrze wymieszaną.
Warunki pozwalające na istnienie
Aby gazy znajdujące się w pobliżu ciała niebieskiego tworzyły jego atmosferę, średnie prędkości ruchów termicznych cząsteczek gazu nie mogą przekraczać prędkości ucieczki. Oznacza to, że do istnienia atmosfery potrzebna jest dostatecznie duża masa ciała (np. planetoidy nie mają atmosfer), ale także to, że w niższej temperaturze (w większej odległości od gwiazdy) masa potrzebna do utrzymania atmosfery jest mniejsza – np. Tytan (księżyc) i Pluton (planeta karłowata) mogą utrzymać atmosfery dzięki znacznej odległości od Słońca i niskim temperaturom.
Atmosfera a warunki na powierzchni ciała niebieskiego
Obecność atmosfery ma istotny wpływ na temperaturę powierzchni planety. Dzięki efektowi cieplarnianemu powierzchnia osiąga wyższą temperaturę, niż wynikałoby to tylko z nasłonecznienia; zmniejszają się także różnice temperatur między stroną dzienną i nocną. Atmosfera nie dopuszcza również do powierzchni części widma promieniowania elektromagnetycznego.
W bardziej rozwiniętych atmosferach planet i księżyców zachodzą złożone procesy, określane zbiorczo jako zjawiska atmosferyczne. Należą do nich procesy związane z obiegiem cieczy na powierzchni, zjawiska optyczne i wyładowania atmosferyczne.
Atmosfera Ziemi
Atmosfera Ziemi jest najlepiej poznaną spośród atmosfer ciał niebieskich Układu Słonecznego. Składa się ona z mieszaniny gazów zwanej powietrzem, której głównymi składnikami są azot (78,084% objętości powietrza), tlen (20,946%) i argon (0,934%). Masa gazów atmosferycznych wynosi 5,29 · 1018 kg. Ma ona złożoną budowę pionową, w której wyróżnia się szereg stref o zróżnicowanej temperaturze, składzie chemicznym i stopniu jonizacji cząsteczek. Mieszanie się powietrza powoduje, że między tymi strefami nie można wyznaczyć wyraźnych liniowych granic.
W najniższej warstwie atmosfery Ziemi – troposferze – zachodzą wszystkie zjawiska pogodowe oraz cały obieg wody w przyrodzie. Występuje w niej para wodna, która skraplając się, tworzy chmury.
Atmosfery innych ciał Układu Słonecznego
Poniższa tabela zawiera podstawowe dane dotyczące atmosfer wszystkich planet i wybranych księżyców w Układzie Słonecznym. Planety olbrzymy nie mają stałej powierzchni i trudno jest je porównywać z mniejszymi ciałami. Temperatura i ciśnienie wzrastają stopniowo w głąb takiej planety; podana wartość odpowiada temperaturze na poziomie, gdzie ciśnienie ma wartość 1 bara.
Niektóre księżyce w Układzie Słonecznym, w szczególności księżyce galileuszowe Jowisza oraz ziemski Księżyc również mają śladowe ilości gazów przy powierzchni tworzące egzosferę, tak jak planeta Merkury. We wszystkich tych przypadkach ciśnienie ich otoczek gazowych jest na tyle niskie, że panujące tam warunki można określić technicznie jako próżnię bardzo wysoką (UHV), ekstremalnie wysoką (XHV) lub odpowiada ono ciśnieniu w przestrzeni kosmicznej. Enceladus, księżyc Saturna, wykazuje aktywność powierzchniową (kriowulkanizm), która powoduje pojawianie się lokalnie warstwy gazów ponad powierzchnią, ale jako całość jest pozbawiony atmosfery.
Zobacz też
atmosfera Ziemi
atmosfera Wenus
atmosfera Marsa
atmosfera Słońca
atmosfera Plutona
Przypisy
Astronomia obserwacyjna
Geofizyka
Klimatologia
Termodynamika atmosfery
Budowa Ziemi |
214 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anachoretyzm | Anachoretyzm | Anachoretyzm (z anachoreo – „oddalam się, odchodzę w górę” tzn. odchodzę z doliny Nilu na pustynię) – forma religijności znana w chrześcijaństwie, judaizmie, hinduizmie, buddyzmie oraz islamie. Anachoreta udaje się w odosobnienie, by pędzić ascetyczne życie w samotności, modląc się, umartwiając i kontemplując.
Ruch anachorecki był szczególnie popularny we wczesnym i średniowiecznym chrześcijaństwie; zapoczątkował najstarszą formę życia zakonnego, pierwotną wobec cenobityzmu.
Zobacz też
eremita
monastycyzm
Bibliografia
H. Ćwikliński, Anachoreci, W: Encyklopedia Katolicka I, str. 474-475.
Religioznawstwo
Chrześcijaństwo starożytne
Monastycyzm chrześcijański
sv:Anakoret |
216 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Autonomia%20Palesty%C5%84ska | Autonomia Palestyńska | Autonomia Palestyńska, właściwie: Palestyńskie Władze Narodowe (arab. السلطة الوطنية الفلسطينية, As-Sulta al-Watanijja al-Filastinijja; hebr. הרשות הפלסטינית, Haraszut HaFalastinit) – tymczasowa struktura administracyjna zarządzająca obszarem Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu.
Historyczną nazwą Palestyna określano obszar leżący między Morzem Śródziemnym na zachodzie, Pustynią Syryjską na wschodzie, górami Liban na północy oraz od południa wyżyną Negew. W roku 1950, dwa lata po powstaniu Izraela, Zachodni Brzeg anektowała Jordania, zaś administrację w Strefie Gazy przejął Egipt. W 1967 roku po wojnie sześciodniowej Zachodni Brzeg, Wschodnia Jerozolima oraz Strefa Gazy znalazły się pod kontrolą Izraela. W 1987 roku w strefie rozpoczęło się powstanie palestyńskie, zakończone w roku 1993. W 1993 roku na mocy porozumienia palestyńsko-izraelskiego powstały Palestyńskie Władze Narodowe; obejmowało ono Zachodni Brzeg oraz Strefę Gazy. Tereny te podzielono na 3 strefy:
strefę A, obejmująca większe miasta Zachodniego Brzegu oraz Strefę Gazy
strefę B, osiedla arabskie objęte militarną kontrolą Izraela
strefę C, osiedla izraelskie pod całkowitą jego kontrolą oraz miejsca o znaczeniu strategicznym (np. Dolina Jordanu).
W 1996 roku prezydentem Autonomii Palestyńskiej został Jasir Arafat (zmarły w 2004 roku), w styczniu 2005 roku jego następcą został Mahmud Abbas. Zgodnie z konstytucją uchwaloną w roku 1994 na czele Autonomii Palestyńskiej stoi prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament (132 członków), wykonawczą zaś kierowany przez premiera rząd.
4 stycznia 2013 prezydent Mahmud Abbas na mocy dekretu przekształcił Autonomię Palestyńską w Państwo Palestyny.
Warunki naturalne
Powierzchnia Autonomii Palestyńskiej jest górzysta. Na północy leży Wyżyna Galilejska (wys. maks. 1208 m n.p.m.), w środkowej części leży Samaria, na południu zaś Judea wraz z Pustynią Judzką. Pas wyżyn rozciąga się na długości 50–60 km, skały głównie wapienne, do tego dolomity, margle i piaskowce, swój koniec ma w Dolinie Jordanu. Opady w północnej części w górach wynoszą 1000–1500 mm, na południu i wschodzie 30–100 mm. Występuje roślinność półpustynna, stepowa, makia śródziemnomorska, na północy rosną lasy dębowe.
Gospodarka i demografia
Wskutek kilkudziesięcioletniej wojny i okupacji Strefa Gazy i Zachodni Brzeg Jordanu są zrujnowane gospodarczo i uzależnione od Izraela i pomocy zagranicznej (kilka miliardów dolarów rocznie, otrzymane głównie od USA, UE, krajów arabskich oraz muzułmańskich). PKB na mieszkańca wynosi około 1000$ (w Strefie Gazy 600$ na mieszkańca). W 2005 roku liczba ludności wynosiła 3,5 mln osób, w tym 90% Arabów, 10% Izraelczyków. Natomiast spis z 2010 r. nie wykazuje wyznawców judaizmu. Wśród arabskich mieszkańców Palestyny przyrost naturalny wynosi 33,3‰.
Religia
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: islam – 97,6%, prawosławie – 1,2%, katolicyzm – 0,6% i protestantyzm – 0,6%.
Zobacz też
Palestyna
Palestyńczycy
Organizacja Wyzwolenia Palestyny
Izrael
Ambasada Palestyny w Polsce
konflikt izraelsko-palestyński
Przypisy
Bibliografia
Autonomia Palestyńska
Autonomia Palestyńska |
218 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Agrypina | Agrypina | Agrypina – imię żeńskie pochodzenia greckiego. Żeńska forma imienia Agrypin. Wśród świętych m.in. św. Agrypina, męczennica, z III wieku.
Agrypina imieniny obchodzi: 23 czerwca i 6 lipca.
Znane osoby noszący imię Agrypina:
Agrypina Starsza (14 p.n.e. – 33)
Agrypina Młodsza (15–59)
Agrypina Waganowa (1878–1951) – rosyjska tancerka i pedagog baletu.
Żeńskie imiona łacińskie |
219 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Agrypina%20Starsza | Agrypina Starsza | Agrypina Starsza (łac. Vipsania Agrippina Maior, ur. ok. 14 p.n.e., zm. 18 października 33 n.e.) – córka Marka Agrypy i Julii, córki Augusta.
W rok po śmierci ojca, Marka Agrypy, zyskała ojczyma, Tyberiusza, którego August zmusił do rozwodu z Wipsanią Agrypiną i poślubienia Julii wdowy po Agrypie. Małżeństwo nie było udane, Tyberiusz za zgodą Augusta w 6 p.n.e. wyjechał na Rodos, chcąc oddalić się od żony. Starsi bracia Agrypiny zmarli: Lucjusz w 2 n.e. i Gajusz w 4 n.e. Matka, Julia została w końcu wygnana z Rzymu za złe prowadzenie się. W 5 n.e. Agrypina poślubiła Germanika, bratanka Tyberiusza. W 6 n.e. August wygnał z Rzymu jej siostrę Julillę i brata Agrypę Postumusa. Tylko Agrypina z całej rodziny cieszyła się przychylnością Augusta. Była oddaną żoną, towarzyszącą mężowi we wszystkich wyprawach. Urodziła w sumie dziewięcioro dzieci, z których szóstka przeżyła okres dziecięcy. Zarzucano jej jednak niepohamowany charakter oraz ostrość w postępowaniu i nadmierną ambicję. Te cechy za życia Germanika stanowiły o sile i powodzeniu obojga, zaś po jego śmierci przyspieszyły upadek rodziny, rozdrażniając przeciwników w walce o panowanie. W 19 roku n.e. Agrypina przebywała z Germanikiem we wschodnich prowincjach Rzymu, gdy jej mąż zmarł w niejasnych okolicznościach.
O morderstwo Germanika oskarżyła Gnejusza Kalpurniusza Pizona.
Jej groźnym przeciwnikiem stał się Sejan, prefekt pretorianów, który oskarżał ją przed Tyberiuszem o dążenie do władzy. Tyberiusz i jego faworyt Sejan obawiali się, że będzie usiłowała osadzić na tronie któreś z jej dzieci i próbowali ją usunąć. Tyberiusz nie zezwolił jej na powtórne małżeństwo. Również jej interwencja u Tyberiusza w sprawie Klaudii Pulchry oskarżonej o nierząd i obrazę majestatu nie odniosła skutku. Po przeniesieniu się Tyberiusza na Capri, Sejan miał wolną rękę i z jego inicjatywy Agrypina i jej syn Neron zostali ponownie oskarżeni, Agrypina została tak dotkliwie pobita przez żołnierzy Tyberiusza, że straciła oko. Wyrokiem Senatu została wygnana do Herkulanum, a później na wyspę Pandaterię. Tam zagłodziła się na śmierć, pomimo rozkazu Tyberiusza o karmieniu jej siłą. Została pochowana w Mauzoleum Augusta. Dwóch jej starszych synów Klaudiusz Neron Juliusz Cezar i Druzus III zostało zamorzonych głodem. W 37, gdy jej syn Kaligula został cesarzem, zrehabilitował pośmiertnie matkę.
Genealogia:
Dzieci:
Bibliografia
Kaligula
Członkowie rodzin władców starożytnego Rzymu
Dynastia julijsko-klaudyjska
Urodzeni w 14 p.n.e.
Zmarli w 33
Zmarli z głodu |
220 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Agrypina%20M%C5%82odsza | Agrypina Młodsza | Agrypina Młodsza, Iulia Agrippina Minor (ur. 6 listopada 15 n.e., zm. w marcu 59 r. n.e.) – cesarzowa rzymska, córka Germanika i Agrypiny Starszej.
Młodość
Urodziła się w kwaterze wojsk swojego ojca nad Renem w mieście germańskich Ubiów (Oppidum Ubiorum), nazwanym później na jej cześć Colonia Claudia Ara Agrippinensium (współczesna Kolonia). W wieku 13 lat, w 28 roku n.e. wyszła za mąż za Gnejusza Domicjusza Ahenobarbusa, z którym miała syna, przyszłego cesarza, Nerona. Od lutego 37 roku, gdy cesarzem został jej rodzony brat Kaligula, Agrypina i jej młodsze siostry Julia Liwilla i Julia Druzylla zajęły zaszczytną pozycję w państwie, a jednocześnie brylowały na dekadenckim dworze Kaliguli. Były oskarżane o kazirodcze stosunki z bratem Kaligulą oraz o współżycie z Markiem Emiliuszem Lepidusem, mężem Julii Druzylii.
Wygnanie
W 39 roku wykryto spisek na życie Kaliguli, na czele którego miał stać właśnie Emiliusz Lepidus. Agrypina została skazana na wygnanie w wyniku oskarżenia o udział w tym spisku i cudzołożenie z Emiliuszem. Przebywała na małej wyspie u wybrzeży Italii, gdzie zajmowała się poławianiem pereł. Po śmierci Kaliguli odwołana z wygnania przez cesarza Klaudiusza. W 41 roku poślubiła Pasjenusa Kryspusa, wcześniej męża jej szwagierki Domicji. Była oskarżana o spowodowanie przedwczesnej śmierci drugiego męża. Po wykryciu spisku i skazaniu na śmierć Messaliny, dotychczasowej żony cesarza, w 49 roku została niespodziewanie czwartą żoną własnego stryja Klaudiusza.
Żona i matka cesarza
Po ślubie z Klaudiuszem otrzymała tytuł augusty i zdobyła znaczny wpływ na rządy, skazując na śmierć lub wygnanie niewygodne dla niej osoby. Już w dniu ślubu zmusiła do samobójstwa młodego senatora, Juniusza Sylanusa, który był zaręczony z córką Klaudiusza, Oktawią. Agrypina planowała bowiem ślub swego syna z pasierbicą, który znacznie wzmocniłby jego pozycję polityczną. Wkrótce też doprowadziła do adopcji przez Klaudiusza swojego syna, zwanego odtąd Neronem, co osłabiało pozycję rodzonego syna Klaudiusza – Brytanika – w kolejce do tronu. Gdy jednak Klaudiusz zaczął planować uznanie młodego Brytanika za dorosłego, zagroziło to planom Agrypiny. Przypisuje się jej otrucie męża w październiku 54 roku potrawą z grzybów, za pomocą trucicielki Locusty. Nowym cesarzem został jej syn – Neron; w pierwszym okresie jego panowania to ona sprawowała faktyczną władzę przy współpracy wyzwoleńca Pallasa i przy cichej rywalizacji o władzę z prefektem pretorianów Burrusem oraz Seneką.
Odsunięcie od władzy i śmierć
Wkrótce jednak jej relacje z synem zaczęły się pogarszać na tle jego pozamałżeńskich przygód miłosnych. Lekceważona Agrypina posunęła się więc do gróźb względem Nerona – zagroziła mu, że pozbawi go władzy na rzecz prawowitego następcy Klaudiusza, Brytanika. Tym samym jednak skazała chłopca na śmierć. Neron rozkazał go otruć na dzień przed jego 14. urodzinami – tj. gdy miał zostać oficjalnie uznany za dorosłego. Sama Agrypina natomiast została usunięta z pałacu cesarskiego i miała odtąd mieszkać jako osoba prywatna. Nigdy jednak nie wyrzekła się swych ambicji, a Neron i jego doradcy swego lęku przed jej wpływami. Gdy młody cesarz za swą kochankę wziął równie ambitną, co okrutną Poppeę Sabinę, sprzeciw Agrypiny stał się tym bardziej niewygodny. Młoda ulubienica cesarza chciała zostać jego prawowitą żoną i Augustą. Namówiła go więc do dwóch kolejnych zbrodni: matkobójstwa i żonobójstwa. Pierwszą ofiarą przyszłej cesarzowej została Agrypina. W marcu 59 roku Neron zaaranżował wypadek na okręcie, a gdy matka zdołała jednak dopłynąć do brzegu, wydał rozkaz jej zabicia. Na wieść o śmierci Agrypiny zarówno senatorowie, jak i lud posłał Neronowi gratulacje, gdyż ten kazał rozgłosić, że matka chciała go zamordować, a on cudem został ocalony.
Genealogia
Małżeństwa i dzieci
1: Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus (Gnaeus Domitius Ahenobarbus, w 28 n.e.)
Neron (Lucius Domitius Ahenobarbus, po adopcji Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus)
2: Gajusz Salustiusz Kryspus Pasjen (w 41 n.e.)
3: Klaudiusz (Tiberius Claudius Caesar Augustus, w 49 n.e.)
Zobacz też
drzewo genealogiczne Klaudiuszów Neronów
Przypisy
Bibliografia
Kaligula
Cesarzowe rzymskie
Dynastia julijsko-klaudyjska
Truciciele
Urodzeni w 15
Zmarli w 59 |
223 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander%20Sewer | Aleksander Sewer | Aleksander Sewer, (ur. 1 października 208 w Emesie lub Arka Cezarei w Fenicji, zm. 21 marca 235 na terenie dzisiejszego Bretzenheim) – cesarz rzymski z dynastii Sewerów panujący w latach 222–235.
Życiorys
Był synem Julii Awity Mamei i Gesjusza Marcjana (według rozpowszechnianej później opinii miał być nieślubnym synem Karakalli). Miał dwie siostry, z których starsza, nieznana z imienia, zmarła latem 218 roku. Młodsza, Theoctilia, także nie odegrała historycznie istotnej roli. Związki z dwiema kolejnymi żonami: poślubioną w sierpniu 227 Orbianą oraz Memmią, córka konsulara Sulpicjusza (jej istnienie niekiedy jest podawane w wątpliwość) – nie pozostawiły żadnego potomstwa.
Nazwisko Sewer przybrał adoptowany w 218 roku przez kuzyna, małoletniego cesarza Heliogabala. W 222 roku Heliogabal, którego ekscesy obyczajowe oraz despotyczne kaprysy uczyniły bardzo niepopularnym, został zamordowany z inicjatywy matki Sewera, Julii Mamei. W tym samym roku Aleksander, który już wcześniej nosił tytuł cezara, został uznany cesarzem rzymskim (ostatnim z dynastii Sewerów). W chwili oficjalnego objęcia rządów Aleksander miał zaledwie trzynaście lat i faktyczne rządy znalazły się w rękach jego matki Julii Mamei i babki, Julii Mezy, która odgrywała poważną rolę także za jego poprzednika.
Niepohamowany despotyzm Heliogabala, który był przyczyną jego upadku, kazał opiekunkom Aleksandra – jego matce i babce, oraz popierającym ich senatorom, zastosować surowsze metody wychowawcze wobec młodego władcy. W efekcie Aleksander nawet po osiągnięciu pełnoletniości pozostawał pod silnym wpływem swych opiekunek i doradców. Próbowali oni zmienić politykę wewnętrzną kraju, dzieląc się władzą z senatem, a odbierając liczne przywileje rozpanoszonym ówcześnie wojskowym. Senat, który u poprzedników miał funkcję fasadową, ponownie stał się jednym z ośrodków władzy państwowej. Na czele doradców władcy stanął dobrze znany i poważany prawnik Ulpian Domicjusz. Jednak próba uniezależnienia się i odsunięcia wojska – a zwłaszcza pretorianów – od wpływu na rządy, napotkała trudności. Pierwszą ofiarą tej walki był sam Ulpian, którego żołnierze zamordowali już w roku 228. Do niepopularności cesarza przyczyniała się również jego matka, znana ze swej żądzy władzy i bogactw.
W 227 Aleksander za jej radą ożenił się z Sallustią Orbianą. Gdy jednak żona zaczęła zdobywać jego względy, Julia Mamea, zazdrosna o wpływ na młodego cesarza, rozpoczęła z nią walkę. Najpierw doprowadziła do skazania jej ojca, a następnie do wygnania Orbiany do prowincji Afryki. Według Herodiana działo się to wbrew woli samego Aleksandra.
Łagodny z natury cesarz nie miał żadnych doświadczeń militarnych i był wyraźnie niechętny wojnie, jednak rozpoczęcie działań wojennych przez perskich Sasanidów i całkowite rozbicie wojsk rzymskich na Wschodzie musiały doprowadzić do zdecydowanej reakcji. Aleksander stanął na czele wojsk, które wyruszyły na Wschód i mimo że nie dowodził nimi osobiście, uzyskał wspaniały triumf po zwycięstwie nad perskim królem Ardaszirem I (wojna perska 232–233).
Wkrótce potem wybuchła wojna z Germanami, podczas której cesarz popełnił fatalny błąd: objął bezpośrednie dowództwo nad żołnierzami, którzy go nienawidzili, gdyż ograniczył ich prawa uzyskane za poprzedników. Aleksander próbował zyskać na czasie, zanim wierne mu legiony z wojny perskiej, wzbogacone łupami, dotrą nad Ren, i zaczął rokowania z Germanami. Jednakże po ugodzie z barbarzyńcami został zamordowany przez legionistów, którzy uznali pokojowo nastawionego Aleksandra za niegodnego purpury (21 marca 235). Nowym cesarzem obwołany został Gajusz Juliusz Werus, znany pod imieniem Maksymina Traka.
Śmierć Aleksandra, ostatniego władcy z dynastii Sewerów, kończy umownie okres w historii cesarstwa zwany pryncypatem. Był on ostatnim cesarzem hołdującym otwarcie i szczerze zasadom rządzenia ustalonym przez Oktawiana Augusta. Po jego zamordowaniu rozpoczął się głęboki, trwający 50 lat, kryzys w państwie rzymskim.
Działalność publiczna
Źródła pisane i pozostałości materialne potwierdzają, że panowanie młodego Sewera zaznaczyło się wielką aktywnością budowlaną – przede wszystkim w samym Wiecznym Mieście, gdzie zadbano o liczne budynki użyteczności publicznej. Poza dokończeniem term Karakalii i odnowieniem term Nerona, w pobliżu tych drugich wybudowano nowe okazałe łaźnie publiczne nazwane imieniem cesarza (thermae Alexandrinae). Eliusz Lampridiusz podaje, że wśród innych budowli młody władca ozdobił Rzym także nową bazyliką, akweduktem swego imienia oraz licznymi posągami. Był również fundatorem drugiej świątyni Jowisza – jako Mściciela (), utrwalonej na jego monetach (sestercach i dupondiusach). Działalność ta, obliczona na zwiększenie popularności młodocianego władcy, nie wystarczyła jednak dla utrzymania w mieście spokoju, jak świadczą krwawe zamieszki z 228 roku.
Był tolerancyjny wobec chrześcijan, o czym wspomina Historia Augusta.
Jego biograf w Historia Augusta twierdzi również, że Aleksander znacznie obniżył podatki publiczne, próbował korzystnych zmian w zakresie gospodarki pieniężnej i w imieniu matki ustanowił świadczenia alimentacyjne dla dziewcząt i chłopców; nadto pomagał biednym i zwalczał u Rzymian zbytek w ubiorach.
W literaturze
Aleksander jako dobry i mądry władca jest jednym z bohaterów dramatu Irydion Zygmunta Krasińskiego.
Przypisy
Bibliografia
Cesarze rzymscy
Konsulowie Cesarstwa Rzymskiego
Dynastia Sewerów
Urodzeni w 208
Zmarli w 235
Zamordowani monarchowie |
224 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aurelian%20%28imi%C4%99%29 | Aurelian (imię) | Aurelian – imię męskie pochodzące od . Pierwotnie przydomek () od gentilicium Aurelius, oznaczający „należący do rodu Aurelia”, a wywodzi się pośrednio od słowa – „złocisty”. Możliwe jest też pochodzenie imienia od nazwy szczepu galijskiego Aureliani ze stolicą w Cenabum (późniejsze Aurelianensis, dzisiejszy Orlean).
Łacińskie Aurelius mogło być używane jako imię (praenomen) i nazwisko (gentilicium).
Żeńskim odpowiednikiem była Aureliana.
Aurelian imieniny obchodzi: 8 maja, 16 czerwca i 4 lipca.
Znane osoby noszące imię lub nazwisko Aurelian:
Lucjusz Domicjusz Aurelian — cesarz rzymski
Aurelian z Réôme (IX w.) — francuski zakonnik, pisarz i teoretyk muzyki
Aurelian Andreescu (1942—1986) — rumuński piosenkarz
Aurélien Capoue (ur. 1982) — piłkarz francuski
Aureliano Torres (ur. 1982) — piłkarz paragwajski
Przypisy
Męskie imiona łacińskie |
225 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Cejoniusz%20Kommodus | Cejoniusz Kommodus | Lucius Aelius Verus Caesar, urodzony jako Lucius Ceionius Commodus (ur. 13 stycznia 101, zm. 1 stycznia 138) – adoptowany syn cesarza rzymskiego Hadriana (od 136 roku). Wyniesiony przez niego do godności cezara i przewidywany na następcę, zmarł kilka miesięcy przed nim. Ojciec cesarza Lucjusza Werusa i Cejonii Fabii.
Członkowie rodzin władców starożytnego Rzymu
Dynastia Antoninów
Urodzeni w 101
Zmarli w 138 |
228 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amandus | Amandus | Amandus, C. C. Amandus (zm. 285) – przywódca bagaudów w powstaniu przeciwko Rzymowi na terytorium Galii i Hiszpanii. Jego prawą ręką był Aelianus. Nie jest zupełnie jasne, czy podczas rebelii został obwołany cesarzem.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Biogram
Uzurpatorzy i samozwańczy cesarze rzymscy
Zmarli w 285
Nieznana data urodzenia |
229 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arkadiusz%20%28cesarz%20bizanty%C5%84ski%29 | Arkadiusz (cesarz bizantyński) | Arkadiusz, Flavius Arcadius (ur. 377 lub 378, zm. 1 maja 408) – cesarz wschodniorzymski w latach 395–408, syn cesarza Teodozjusza I Wielkiego i Aelii Flacilli, brat cesarza zachodniorzymskiego Honoriusza oraz Galli Placidii. Mąż Aelii Eudoksji, z którą miał córkę Pulcherię. Jego synem był również Teodozjusz II.
Życiorys
19 stycznia 383 podniesiony przez ojca do rangi augusta, czyli współpanującego. Od 395 panował nad wschodnią częścią imperium rzymskiego, gdy jego brat rządził częścią zachodnią. Z polecenia Teodozjusza opiekunem młodego cesarza, był Stylicho.
Był nieudolnym władcą. Znajdował się pod wpływem żony oraz swoich ministrów – najpierw Flawiusza Rufina (do 395 roku), potem Eutropiusza (do 399) i Antemiusza (od 404). Podczas jego panowania miały miejsce wyniszczające cesarstwo rzymskie najazdy Hunów (395) i Wizygotów (395–397, 404–408). W 399 roku na skutek buntu Gildona cesarstwo wschodniorzymskie utraciło wpływy w prowincji Afryce. Wobec powtarzających się najazdów gockich, z inspiracji Eudoksji i patriarchy konstantynopolitańskiego Jana Chryzostoma w 400 dokonano rzezi Germanów, licznych w cesarskich oddziałach przybocznych. W 404 Eudoksja doprowadziła z kolei do wygnania patriarchy i rychło po tym zmarła. Arkadiusz był tylko biernym świadkiem tych wydarzeń, a po śmierci żony całkowicie usunął się w zacisze pałacowe.
Przypisy
Bibliografia
Waldemar Ceran, Arkadiusz [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, pod redakcją naukową Oktawiusza Jurewicza, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2002, s. 51.
Cesarze bizantyńscy
Konsulowie Cesarstwa Rzymskiego
Dynastia teodozjańska
Urodzeni w IV wieku
Zmarli w 408 |
230 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Apple%20%28przedsi%C4%99biorstwo%29 | Apple (przedsiębiorstwo) | Apple Inc. (dawniej Apple Computer Inc.) – amerykańskie przedsiębiorstwo informatyczne z siedzibą w Cupertino w Kalifornii.
Zajmuje się projektowaniem i produkcją komputerów osobistych i mobilnych oraz oprogramowania i serwisów internetowych. Założona 1 kwietnia 1976 przez Steve’a Wozniaka – projektanta, Steve’a Jobsa i przedsiębiorcę Ronalda Wayne’a, aby projektować i sprzedawać kompletne, zmontowane zestawy komputerów osobistych. Od stycznia 1977 działała formalnie jako spółka Apple Computer Inc., a od stycznia 2007 nazwę zmieniono na Apple Inc.
Spółka publiczna notowana od 1980 roku na Nowojorskiej Giełdzie Technologicznej (NASDAQ).
Od stycznia 2010 przedsiębiorstwo działa poprzez 284 własnych sklepów detalicznych w dziesięciu krajach oraz za pośrednictwem sklepu internetowego sprzedającego sprzęt i oprogramowanie.
Ze względu na design i specyficzne kampanie reklamowe, marka Apple Inc. wyróżnia się w segmencie rynku, w którym działa. Według badań magazynu Forbes Apple była najsilniejszą marką na świecie w 2012.
Historia
1976–1984: Początki
Pierwszym produktem firmy był, zaprojektowany przez Steve’a Wozniaka w 1976 Apple I. Był to drugi komputer na rynku sprzedawany jako złożony (pierwszym był Altair 8800 z 1975).
Sukcesem okazał się opracowany rok później Apple II. Podobnego sukcesu nie odniosły ani dalsze odsłony, ani debiutująca w styczniu 1983 Lisa – jeden z pierwszych na świecie komputerów osobistych z GUI oraz myszą, który trafił na rynek. Z powodu zastosowań nowatorskich (jak na tamte czasy) technologii, doprowadziło to do przedłużania się prac nad przygotowaniem komputera do sprzedaży, co trwało 5 lat. Cena urządzenia została ustalona na 9995 dolarów, co zostało poddane licznej krytyce. Według ówczesnego dyrektora generalnego Apple Johna Sculleya ustalona kwota pozwalała na zwrot kosztów poniesionych w wyniku prac nad urządzeniem. Plan sprzedażowy założony przez Apple został zrealizowany dopiero w drugiej połowie 1983. Do 1984 Apple sprzedało 40 tysięcy sztuk urządzeń Lisa, wynik był o połowę gorszy od zakładanego. Ostatecznie projekt Lisy przyniósł firmie straty pomimo sprzedaży 100 tysięcy urządzeń.
1984–1991: Sukces Macintosha
W 1984 Apple zaprezentowało komputer Macintosh 128K, który był projektem tworzonym pod nadzorem Steve’a Jobsa. Komputer został przedstawiony w kampanii reklamowej nawiązującej do książki George’a Orwella pt. „Rok 1984”. Kampania reklamowa została stworzona i wyreżyserowana przez Ridleya Scotta, a koszt reklamy wyniósł ostatecznie 750 tysięcy dolarów. Macintosh stał się pierwszym masowo sprzedawanym komputerem z interfejsem graficznym. Pomimo niedociągnięć technicznych odniósł komercyjny sukces.
W październiku 1990 roku Apple wydało Macintosh LC i rozpoczęło promocję tego komputera, doradzając programistom, aby tworzyli aplikacje dla komputerów Macintosh, a nie Apple II. Produkcję Apple IIe, ostatniego modelu z serii Apple II, zakończono w 1993 roku.
W 1991 Apple wypuścił pierwszą generację PowerBooków, które zastąpiły model Macintosh Portable. Sukces PowerBooka i innych produktów przyniósł wzrost przychodów. W tym samym roku swoją premierę miał miejsce system operacyjny System Software 7 dla komputerów Macintosh. Apple radziło sobie dobrze, wprowadzając nowe produkty i generując w tym procesie rosnące zyski. Magazyn MacAddict nazwał okres między 1989 a 1991 „pierwszym złotym wiekiem”.
Sukces tańszych modeli konsumenckich Apple, zwłaszcza linii Macintosh LC, doprowadziło do kanibalizacji ich droższych modeli. Aby temu zaradzić, wprowadzono kilka nowych marek, sprzedając w dużej mierze identyczne maszyny w różnych cenach, skierowane na różne rynki. Były to linia premium Quadra, średniej klasy linia Centris i konsumencka linia Performa. Doprowadziło to do znacznego zamieszania na rynku, ponieważ klienci nie rozumieli różnicy między modelami.
1991–1997: Upadek i restrukturyzacja
W latach 90. Apple bez powodzenia eksperymentowało wypuszczając takie produkty jak aparat fotograficzny Apple QuickTake, odtwarzacz PowerCD, głośniki AppleDesign Powered Speakers, konsolę Apple Bandai Pippin, usługę eWorld, urządzenie telewizyjne Apple Interactive Television Box i urządzenie PDA Newton.
W 1994 roku Apple wraz z IBM i Motorolą utworzyli sojusz AIM w celu stworzenia nowej platformy obliczeniowej PowerPC Reference Platform, którego wydajność wraz z oprogramowaniem Apple przeciwstawią się monopolowi Microsoftu. W tym samym roku Apple wprowadziło linię Power Macintosh, które używają procesora PowerPC firmy Motorola.
W 1996 roku stanowisko dyrektora generalnego objął Gil Amelio. Dokonał on w firmie głębokich zmian, w tym rozległych zwolnień i cięcia kosztów. Po wielu nieudanych próbach modernizacji Mac OS, najpierw w projekcie Pink z 1988 roku, a później Coplandem, w 1997 roku Apple kupiło NeXT, przejmując system operacyjny NeXTSTEP. Podczas powrotu Steve'a Jobsa do Apple firmę dzieliły tygodnie od bankructwa.
1997–2007: Powrót do rentowności
9 lipca 1997 Amelio został usunięty ze stanowiska dyrektora generalnego, Steve Jobs został tymczasowo pełniącym tę funkcję. W tym okresie razem z Jonathanem Ive'em współpracowali nad odbudową statusu firmy.
Na targach Macworld Expo w Bostonie w sierpniu 1997 roku Jobs ogłosił, że Apple podpisało umowę z Microsoftem dotyczącą wydania pakietu biurowego Microsoft Office na komputery Macintosh, przeglądarki internetowej Internet Explorer oraz zainwestowania 150 milionów dolarów w akcje Apple. 10 listopada 1997 uruchomiono stronę internetową Apple Store, która była powiązana z nową strategią produkcji na zamówienie.
15 sierpnia 1998 został zaprezentowany iMac, komputer przypominający Macintosha 128K. iMac prezentował nowoczesną technologię i unikalny design, a w ciągu pierwszych pięciu miesięcy sprzedał się w prawie 800 000 egzemplarzy
Od 2001 komputery Apple sprzedawane są z systemem operacyjnym Mac OS X, opartym na obiektowo zorientowanym systemie operacyjnym NeXTStep, bazującym na mikrojądrze Mach i BSD. Również w 2001 wypuszczono do sprzedaży odtwarzacz iPod.
W 2006 Apple zrezygnował ze stosowania w swoich produktach procesorów firmy IBM. Nowym dostawcą tych elementów był Intel. W tym samym roku przedstawiono m.in. przygotowany wcześniej system operacyjny OS X przeznaczony dla architektury x86.
2007–2011: Sukces urządzeń mobilnych
Na początku 2007 Apple zaprezentowało telefon komórkowy iPhone oraz wprowadziło do sprzedaży pokazany w 2006 Apple TV (wcześniej znany jako iTV) – przystawkę do telewizora umożliwiającą transmitowanie prosto do niego multimediów z iTunes, z dowolnego komputera użytkownika.
Aby wyróżnić zmianę strategii przedsiębiorstwa, które weszło na rynek muzyczny i rynek telefonii komórkowej, podczas konferencji Macworld 2007 Steve Jobs ogłosił zmianę nazwy z Apple Computer Inc. na Apple Inc.
od 2011: Przywództwo Tima Cooka
W dniu 24 sierpnia 2011 Jobs zrzekł się funkcji dyrektora wykonawczego Apple i został jednocześnie wybrany na przewodniczącego zarządu spółki. Zgodnie z jego wyborem nowym dyrektorem został Tim Cook. Steve Jobs w ostatnich latach pełnienia funkcji dyrektora wykonawczego Apple walczył między innymi z rakiem trzustki, przeszedł przeszczep wątroby. Po śmierci Jobsa w 2011 przewodniczącym zarządu został Arthur Levinson.
W 2014 przedsiębiorstwo zatrudniało ok. 98 000 pracowników na całym świecie, a w 2015 ok. 115 000 pracowników. W 2014 sprzedaż wyniosła 182,795 mld USD. W tym samym roku przedsiębiorstwo sprzedało ponad 169 mln urządzeń iPhone, co stanowiło 13% wzrost w porównaniu do prawie 150,3 mln urządzeń sprzedanych w 2013, a także prawie 68 mln tabletów iPad, 18,9 mln komputerów Mac oraz niemal 14,4 mln odtwarzaczy iPod, co stanowi 45% spadek w porównaniu z 26,4 mln iPodów sprzedanych w 2013. Największą część przychodów firmy za 2014 stanowiły przychody za sprzedaż urządzeń iPhone, które wyniosły prawie 102 mld USD.
Produkty
Produkty przedsiębiorstwa to m.in.: komputery Mac, iPod, iPhone, iPad, Apple Watch, AirPods, HomePod, a także słuchawki Beats Electronics. Oprogramowanie Apple obejmuje systemy operacyjne iOS, macOS oraz iPadOS, przeglądarkę multimediów iTunes, pakiet oprogramowania multimedialnego i kreatywności iLife, pakiet oprogramowania biurowego iWork, profesjonalny pakiet fotografii Aperture, pakiet profesjonalnych rozwiązań wideo Final Cut Studio oraz zestaw narzędzi audio Logic Studio. Dodatkowo firma Apple jest usługodawcą pakietu programów w ramach usług Apple Media – App Store, iTunes (w tym iTunes Store), aplikację Apple TV, Apple Books, a także Apple Podcasts. W ramach Apple Media w marcu 2019 pojawiły się także usługi oparte o model płatności subskrypcji – Apple TV+, Apple Arcade, a także Apple News+.
W marcu 2019 Apple zaprezentowało także własną kartę kredytową, która wydawana jest we współpracy z bankiem Goldman Sachs. Początkowo usługa Apple Card została wprowadzona 21 sierpnia 2019 wyłącznie dla klientów Apple w Stanach Zjednoczonych. Karta Apple Card wykonana jest ze stopu tytanu, a na jej powierzchni nie zostały naniesione informacje o numerze karty, daty ważności, a także kodu CVV. Korzystanie z karty polega na podłączeniu jej do aplikacji Apple Wallet, dodatkowo użytkownik musi posiadać telefon iPhone 6 (lub nowszy), wymogiem jest także system operacyjny iOS w wersji minimum 12.4. Usługa finansowa Apple oraz Goldman Sachs oferuje także usługę nagród codziennych związaną ze zwrotem pieniędzy od wartości zakupów – 1% za zakupy fizyczną kartą Apple Card, 2% za płatności Apple Card poprzez system płatności mobilnych Apple Pay, a także 3% zwrotu za zakup usług i urządzeń firmy Apple. Apple oferuje również swój serwer czasu.
Krytyka
Foxconn
W 2006 media informowały o naruszaniu prawa pracy przez jednego z głównych podwykonawców Apple’a, którym jest tajwańska firma Foxconn. 19 maja 2010 pojawiły się informacje, że w ciągu ostatnich sześciu miesięcy w fabryce Foxconn w Shenzhen w Chinach doszło do 9 prób samobójczych, z czego 7 skończyło się śmiercią. W lipcu 2009 Sun Danyong jeden z pracowników firmy Foxconn w Chinach, popełnił samobójstwo. Był on rzekomo odpowiedzialny za dostarczenie 16 prototypowych iPhone’ów do Apple’a. Gdy zorientował się, że jednego urządzenia mu brakuje, zgłosił ten fakt Foxconnowi. Pojawiły się przypuszczenia, że Sun Danyong znalazł się pod silną presją władz firmy Foxconn, które oskarżyły go o zatrzymanie urządzenia dla siebie, i dlatego ostatecznie odebrał sobie życie. Pracownicy fabryki w Shenzhen zmuszani są do pracy w nadgodzinach i otrzymują niewielkie wynagrodzenie. Apple oraz inne firmy, dla których produkuje Foxconn, takie jak Dell, HP, Nokia i Sony zadeklarowały, że przyjrzą się sprawie. W 2012 firma Apple przeprowadziła, za pośrednictwem organizacji Fair Labour Association, audyt w fabryce Foxconn w Shenzhen. Badanie polegało na audycie miejsca pracy, a także przeprowadzeniu anonimowej ankiety dotyczącej postrzegania przez pracowników swojego miejsca pracy. Fair Labour Association w swoim raporcie poinformowało o przeprowadzeniu ankiet wśród 35 500 losowo wybranych pracowników Foxconn. Raport wykazał, że pracownicy pracują średnio ponad 60 godzin tygodniowo, czyli o 20 godzin więcej niż tygodniowa norma według chińskich przepisów prawa. Firma nie wypłacała także wynagrodzeń z tytułu nadgodzin, a także utrudniano pracownikom dochodzenie do swoich praw.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa Apple Inc.
Amerykańskie przedsiębiorstwa informatyczne
Przedsiębiorstwa z siedzibą w Kalifornii
Producenci telefonów komórkowych
Producenci sprzętu komputerowego
Spółki notowane na NASDAQ |
231 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aelianus | Aelianus | Aelianus (zm. 286) – przywódca razem z Amandusem powstania chłopów (Bagaudowie) w Galii w latach ok. 285–286, za panowania cesarza Dioklecjana. Powstanie zostało stłumione przez cesarza Maksymiana.
Przypisy
Rzymianie
Zmarli w 286 |
232 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Allektus | Allektus | Allektus, Allectus (? – 296) – samozwańczy cesarz rzymski w Brytanii w latach 293–296.
Współdziałał z uzurpatorem Karauzjuszem jako jego minister finansów (rationalis summae rei). Konstancjusz Chlorus, który został 1 marca 293 cezarem, wyruszył z zadaniem odzyskania Brytanii spod władzy uzurpatora rządzącego wyspą od siedmiu lat. Kampanię rozpoczął od zablokowania Gesoriacum stanowiącego bazę dla floty Karauzjusza w Galii. Utrata miasta, które wkrótce skapitulowało, prawdopodobnie wywołała w Brytanii bunt Allektusa przeciwko Karauzjuszowi.
Po zamordowaniu poprzednika Allektus utrzymał się przy władzy trzy lata. W 296 Konstancjusz Chlorus dokonał inwazji stając na czele floty, która wypłynęła z Gesoriacum. Druga flota wypłynęła z ujścia Sekwany pod dowództwem prefekta pretorianów Asklepiodotosa. Konstancjusz dotarł Tamizą do Londinium, a Asklepiodotos po wylądowaniu w Brytanii pokonał złożone z najemników frankijskich wojska Allektusa, przypuszczalnie pod Calleva Atrebatum. Dzięki szybkim działaniom Konstancjusza mieszkańcy Londinium uniknęli złupienia miasta przez rozbite wojska pokonanego.
Dla uczczenia zwycięstwa nad Allektusem i odzyskania Brytanii Konstancjusz wybił złoty medal, odkryty w Beaurains niedaleko Arras. Na rewersie przedstawiono konnego cesarza z włócznią, okręt, mury miejskie i klęczącą kobietę z umieszczonym poniżej LON (Londinium); w legendzie: REDDITOR LVCIS AETERNAE („odnowiciel wiecznej chwały”), w odcinku PTR (Prima [officina] Treveri).
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Michael DiMaio Jr.: Allectus w: De Imperatoribus Romanis [dostęp 2022-01-13]
Uzurpatorzy i samozwańczy cesarze rzymscy
Zmarli w 296
Urodzeni w III wieku |
233 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20Braille%E2%80%99a | Alfabet Braille’a | Alfabet Braille’a – alfabet umożliwiający zapisywanie i odczytywanie tekstów osobom niewidomym.
Historia
Stworzony przez Louisa Braille’a w 1825 roku, który w wyniku wypadku oślepł w dzieciństwie. .
Polska adaptacja systemu dostosowująca alfabet Braille’a do polskiego systemu fonetycznego opracowana została przez zakonnice Elżbietę Różę Czacką oraz Teresę Landy. Alfabet został oficjalnie przyjęty zarządzeniem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 24 maja 1934 r.
Budowa
.
Kody
Zobacz też
Alfabet Moona
New York Point
Przypisy
Linki zewnętrzne
Braille.pl
Dla rodziców - Poradnik dot. wychowania dziecka niewidomego w rodzinie i przygotowania go do podjęcia nauki w szkole
Translator Braille`a on-line - Zamiana wpisywanego tekstu na znaki Braille’a, pełna polska notacja
Alfabety
Alfabet Braille’a
Alternatywne i wspomagające metody komunikacji |
236 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antemiusz | Antemiusz | Prokopiusz Antemiusz, Procopius Anthemius (ok. 415 – zm. 11 lipca 472 w Rzymie) – cesarz zachodniorzymski od 12 kwietnia 467 do 11 lipca 472 roku n.e. Jego żoną była Eufemia – jedyna córka cesarza Marcjana.
Pochodzenie i rodzina
Antemiusz pochodził z Konstantynopola. Jego dziad od strony matki, również Antemiusz, był prefektem pretorium Wschodu (praefecto praetorio Orientis) w latach 405–414 i konsulem w 405. Jego ojciec Prokopiusz był magister militum i zasłynął jako wódz za panowania cesarza Teodozjusza II. Miał też brata Prokopiusza, a jego żoną została Eufemia, córka wschodniorzymskiego Marcjana z jego pierwszego małżeństwa. Doczekał się z nią pięciorga dzieci:
Alipii, żony Rycymera od 467,
Antemiolusa, (małego Antemiusza, ur. po 453 – zm. 471), który zginął w bitwie w Galii,
Flawiusza Marcjana (ur. przed 469 – zm. 484), męża Leoncji (córki Leona I),
Prokopiusza Antemiusza,
Romulusa.
Kariera
Jako komes w 453/454 po ślubie z Eufremią prowadził działania w Tracji i nad Dunajem w obronie granic imperium. Po wykonaniu tych zadań otrzymał od cesarza Marcjana nominację na konsula w 455 i patrycjusza.
Przez cesarza Leona I został wyznaczony na cesarza zachodniorzymskiego i wysłany z dużą armią i flotą do Rzymu. Oficjalnie wybrano go na cesarza 12 kwietnia 467 w miejscowości Brontotas pod Rzymem. Przez zachodnich Rzymian (m.in. przez Rycymera) nazywany był pogardliwie "Greczynkiem" (Graeculus). Na jego cześć 1 stycznia 468 Sydoniusz Apollinaris wygłosił panegiryk . Nowy cesarz obdarzył Sydoniusza prefekturą Rzymu i tytułem patrycjusza.
W 468 roku wspólnie z cesarzem wschodniorzymskim podjął nieudaną próbę zniszczenia państwa Wandalów w Afryce. Genzeryk podstępem zniszczył większość floty rzymskiej, a Marcellinus, który po zajęciu Sardynii przygotowywał atak na Sycylii został tam zamordowany. Zajęte przez armię wschodniorzymską wybrzeże Libii, zostało odzyskane przez Wandalów, tak jak Sardynia. Ich łupem padła także Sycylia.
W Galii zdrady dopuścił się prefekt pretorium Arwand, który doradzał Wizygotom i Burgundom niezawieranie pokoju z "greckim cesarzem" i podział Galii między siebie. Został on uwięziony i skazany w Rzymie na śmierć. Wyroku nie wykonano i zamieniono na wygnanie. Na miejsce Arwanda na początku 469 Antemiusz mianował prefektem pretorium Galii Magnusa Feliksa, który wywodził się z galijskiej arystokracji i został też obdarzony przez cesarza tytułem patrycjusza. Magnus sprawował urząd prefekta przez rok i kolejnym prefektem w Galii został na krótko Eutropiusz. W 471 zastąpił go na dwa lata Polemiusz. Nominowani przez Antemiusza dowódcy byli ze sobą skoligaceni, a obsadzanie tego stanowiska przez arystokrację galijską świadczyło o staraniach cesarza, by pozyskać lojalność wpływowych rodów w Galii dla Cesarstwa.
Sytuację w Galii po upadku Arwanda w 469 wykorzystał król Wizygotów Euryk, który zajął Caesarodunum Turonum (obecne Tours) i Avaricum (obecne Bourges). Wcześniej pokonał króla Bretonów (rex Brittionum) z Armoryki Riothamusa, który poparł władzę Antemiusza i podjął walkę z Wizygotami. Klęska 12 tysięcy Bretonów nastąpiła pod Vicus Dolensis (obecne Déols). Komes Paweł z pomocą Franków zaatakował Wizygotów na południe od Loary, nie zdołał jednak odzyskać zajętych przez Euryka miast. Powstrzymał jednak napór Wizygotów na północną Galię. W 471 cesarz wysłał armię przeciwko Eurykowi, by odzyskać południową Galię. W bitwie nad Rodanem zginął Antemiolus, syn Antemiusza, a armia rzymska poniosła klęskę.
Upadek
Po tych klęskach Antemiusz utracił znaczenie na rzecz swojego zięcia Rycymera, który postanowił pozbawić go władzy. Do wybuchu otwartego konfliktu doszło, gdy Antemiusz w 470 skazał na śmierć za czary między innymi Romanusa, zaufanego Rycymera na stanowisku magister officiorum. Rycymer wycofał się z wiernym sobie wojskiem do Mediolanu, a Antemiusz pozostał w Rzymie. Mediacja biskupa Epifaniusza odroczyła starcie na pewien czas. Latem 471 Rycymer ruszył na Rzym. Przez kilka miesięcy 471 i 472 zbuntowany wódz oblegał Rzym, w którym bronił się Antemiusz. Cesarzowi próbował pomóc oddział Ostrogotów pod wodzą Widimera i oraz niejaki Bilimer jako rector Galliarum (być może tożsamy z Widimerem), który został jednak pokonany i zabity przez Rycymera. Dzięki pomocy przybyłego z Galii królewicza burgundzkiego Gundobada, który zajmował stanowisko magister militum nadane przez Antemiusza, udało się Rycymerowi zdobyć Rzym. Po wdarciu się do miasta przez szturmujących, cesarz usiłował ukryć się w przebraniu żebraka, został jednak rozpoznany i 11 lipca 472 ścięty przez Gundobada, w istniejącym do dziś kościele pod wezwaniem męczennika Chryzogona (obecnie S. Crisogono in Trastevere).
Niektórzy historycy twierdzą, że wykazywał sympatie propogańskie. Ze względu na przyjazne kontakty z arianinem Filoteusem i przybycie do Rzymu z Egiptu filozofa Messiusza Febusa Sewerusa (Messius Phoebus Severus), który został prefektem miasta, konsulem i patrycjuszem, cesarz popadł w konflikt z papieżem Hilarym. Doprowadził też do odnowienia Amfiteatru Flawiuszy w Rzymie.
Przypisy
Bibliografia
Źródła
Opracowania
Linki zewnętrzne
Cesarze rzymscy
Konsulowie Cesarstwa Rzymskiego
Urodzeni w V wieku
Zmarli w 472 |
238 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Awitus | Awitus | Eparchiusz Awitus, Flavius Eparchius Avitus (ok. 395 – wiosna 457) – dowódca wojsk rzymskich za czasów Petroniusza Maksymusa. Cesarz zachodniorzymski od 9 lipca 455 do 17 października 456.
Życiorys
Awitus był przedstawicielem galorzymskiej arystokracji. Pochodził z Augustonemetum (obecnie Clermont-Ferrand). Około 420 jako młody człowiek został wysłany do Konstancjusza, pełniącego wtedy funkcję komesa, aby prosić o ulgi podatkowe dla swego kraju, co udało się uzyskać. Prawdopodobnie w 425–426 uzyskał uwolnienie swego krewnego Teodora, którego przetrzymywali Wizygoci. Wtedy to na dworze króla Teoderyka I nawiązał przyjazne kontakty i miał wpływ na wykształcenie młodego Teoderyka II, którego uczył łacińskiej poezji. Następnie jako dowódca wojskowy służył pod Aecjuszem. Toczył walki z Jutungami około 430–431, Burgundami w 436 i w 437 z Hunami, których i bandę maruderów rozbił w bitwie koło Augustonemetum. W 437 uwolnił Narbo (obecnie Narbona) od oblężenia Teoderyka I.
W 439 na krótko został prefektem pretorium w Galii. Od 440 wycofał się na kilkanaście lat z życia politycznego do swej posiadłości. Powrócił do działalności państwowej, gdy w 451 w czasie najazdu Hunów Attyli wyjednał pomoc Wizygotów, których wsparcie miało istotne znaczenie dla zwycięstwa w bitwie na polach Katalaunijskich.
Jego córka o imieniu Papianilla wyszła około 450 za mąż za Gajusza Sydoniusza Apollinarisa, którego wiersze i panegiryki są ważnym źródłem o życiu i czasach Awitusa. Oprócz córki miał jeszcze dwóch synów Agrykolę i Ekdycjusza.
Cesarz Petroniusz Maksymus mianował go wiosną lub latem 455 dowódcą obu rodzajów wojsk zachodniorzymskich w Galii (magister utriusque militiae). Jego zadaniem było przeciwstawienie się zagrażającym Galii Alamanom, Frankom i Sasom. Po uspokojeniu sytuacji w Galii został wysłany na dwór króla Wizygotów do Tuluzy z prośbą o pomoc wobec grożącego najazdu Wandalów. W trakcie tej misji, po miesiącu od złupienia Rzymu przez Wandalów i zamordowaniu Maksymusa, został obwołany cesarzem najpierw w Tuluzie przez Teoderyka II. 9 lipca zwołał dostojników z Galii na zjazd do Ugernum (lub Viernum) (obecnie Beaucaire) nad Rodanem niedaleko Arelate (obecnie Arles), gdzie oficjalnie został okrzyknięty przez wojsko cesarzem. Senat w Rzymie zatwierdził ten wybór.
We wrześniu przybył do Rzymu wraz z grupą wspierających go dostojników galorzymskich. Towarzyszyli mu między innymi Messianus, Konsencjusz z Narbo i Sydoniusz Apollinaris. Z Rzymu wyruszył do Pannonii, gdzie przywrócił panowanie rzymskie. Wysłał posłów do Konstantynopola do cesarza Marcjana z żądaniem uznania jego wyboru oraz prośbą pomocy w walce z Wandalami. Jednakże ani jednego, ani drugiego nie uzyskał. Wysłał do Genzeryka do Kartaginy poselstwo z żądaniem przestrzegania pokoju z 442.
1 stycznia 456 objął w Rzymie konsulat, co zostało uczczone przez zięcia Sydoniusza utworem panegirycznym wygłoszonym osobiście przez autora w Rzymie. Wobec groźby nowego najazdu Genzeryka na Sycylię, Korsykę oraz południową Italię (w tym czasie Wandalowie zniszczyli Kapuę) wysłał komesa Rycymera, który wiosną dwukrotnie pokonał napastników, najpierw pod Agrigentum (obecnie Agrygent) na Sycylii, a potem u wybrzeży Korsyki. Być może dzięki tym sukcesom Awitus awansował Rycymera na stanowisko magister militum.
Za jego panowania sojuszniczy (foederati) Wizygoci wyruszyli w ramach porozumienia do Hiszpanii, gdzie walczyli ze Swebami, których pokonali w 5 października 456 w bitwie pod Asturyką (obecnie Astorga) i pośrednio przywrócili pod zwierzchnictwo rzymskie wschodnią i środkową Hiszpanię.
Z powodu braku dostaw zboża z Afryki w Rzymie zapanował głód, co wzbudziło niepokoje i pogłębiło niechęć do Awitusa w Italii. Kolejnym czynnikiem, który spowodował rozruchy, miało być przetopienie spiżowych posągów, ocalałych po złupieniu Rzymu przez Wandalów, na opłacenie wizygockiej armii. Ze względu na braki żywnościowe Awitus odesłał oddziały Wizygotów do Galii i sam opuścił Rzym latem 456 w obawie o życie. Przebywając w Galii dowiedział się, że pod Rawenną 17 września zabito wiernego mu patrycjusza Remistusa. Z tego powodu postanowił wyruszyć do Italii, by rozprawić się z przeciwnikami. Został jednak obalony w wyniku przegranej bitwy z siłami zbuntowanego Rycymera i komesa domestyków (comes domesticorum), czyli dowódcy cesarskich oddziałów przybocznych, Majoriana pod Placencją 17 października 456. Zwycięzcy oszczędzili go, ale zmusili do abdykacji i uczynili go biskupem Placencji, którym pozostał do swej śmierci w 457 roku. Pochowano go w Brivas (obecnie Brioude).
Na wieść o śmierci Awitusa, która być może nastąpiła w drodze do Galii, barbarzyńskie plemiona zaczęły opanowywać kolejne posiadłości rzymskie w Galii. Wizygoci uderzyli na dolinę Rodanu, która otwierała im drogę do Morza Śródziemnego, Burgundowie w kierunku środkowego Rodanu, a Frankowie zaatakowali Trewir.
Następcą Awitusa na tronie cesarskim został Majorian, który oficjalnie przyjął stanowisko z rąk senatu dopiero 28 grudnia 457.
Przypisy
Bibliografia
Źródła
Opracowania
Linki zewnętrzne
Cesarze rzymscy
Konsulowie Cesarstwa Rzymskiego
Wodzowie rzymscy
Rzymscy namiestnicy Galii
Urodzeni w IV wieku
Zmarli w 457 |
240 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Atopowe%20zapalenie%20sk%C3%B3ry | Atopowe zapalenie skóry | W dermatologii i alergologii atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekłe, nawracające zapalenie skóry (dermatoza), przebiegające z okresami zaostrzeń i remisji. Choroba objawia się uporczywym świądem i liszajowaceniem skóry. Jest często i powszechnie występującym schorzeniem, które najczęściej pojawia się w dzieciństwie, ale chorują także ludzie dorośli.
Poprzednio atopowe zapalenie skóry nazwane było wypryskiem atopowym, świerzbiączką Besniera (łac. Prurigo Besnier), wypryskiem alergicznym lub alergicznym zapaleniem skóry.
Objawy choroby występują okresowo i nie jest ona uważana za uleczalną, ale można ją leczyć i kontrolować jej przebieg.
AZS jest chorobą zaliczaną do atopowych chorób skóry, wywołana genetycznie uwarunkowaną nieprawidłową reakcją immunologiczną na małe dawki antygenów.
Niektórzy zaliczają atopowe zapalenie skóry do chorób psychosomatycznych.
Epidemiologia
Schorzenie dotyka od 0,25 do 20% populacji.
Choroba najczęściej pojawia się w dzieciństwie, ale chorują także dorośli.
Chociaż u większości dzieci choroba ustępuje, to u części trwa dalej także w wieku dorosłym. Około ¼ przypadków atopowego zapalenia skóry rozpoczyna się osób w wieku dorosłym.
Etiopatologia
Atopowe zapalenie skóry ma złożoną, wieloczynnikową etiopatologię, na którą tworzą się składniki genetyczne, immunologiczne i środowiskowe, a
miejscem w którym zachodzą zmiany chorobowe jest naskórek. AZS jest chorobą zaliczaną do atopowych chorób skóry.
Czynnik genetyczny polega na nieprawidłowej reakcji immunologicznej (nadmierna reaktywność komórek Langerhansa, związana z nieprawidłową odpowiedzią odpornościową na małe dawki antygenów, w wyniku której dochodzi do nadmiernego wytwarzania przeciwciał IgE skierowanych głównie przeciwko tym alergenom). Przeciwciała IgE wykazują zdolność do wiązania swoistych alergenów, które są następnie modyfikowane i prezentowane limfocytom T pomocniczym. Prowadzi to do proliferacji tych komórek i wytworzenia się przewagi komórek pomocniczych Th2, które wydzielają cytokiny prozapalne, między innymi interleukiny 4, 5 oraz 10, które pogarszają stan kliniczny skóry.
Ważne znaczenie w etiopatogenezie ma uszkodzenie bariery ochronnej naskórka (zbudowaną głównie z lipidów, tzw. płaszcz lipidowy). Skóra chorego pod wpływem alergenów – substancji drażniących (mydło, rozpuszczalniki), alergenów wziewnych/kontaktowych (roztocze, sierść) lub pewnych pokarmów (jajka, mleko, białko pszenicy, czekolada, truskawki) i innych szkodliwych substancji pochodzenia zewnętrznego ulega uszkodzeniu i szeregu zmian chorobowych.
Czynniki genetyczne
Znaczącą rolę w rozwoju atopii odgrywają skłonności genetyczne. Jednak sposób dziedziczenia i rodzaj haplotypu biorącego udział w patogenezie schorzenia nie zostały dotychczas dookreślone. Ryzyko wystąpienia AZS u bliźniąt jednojajowych wynosi 70%, a u dwujajowych między 20 a 30%. Atopowe zapalenie skóry stwierdzone u obojga rodziców daje 70% szans na ponowienie choroby u dzieci, natomiast diagnoza AZS u matki lub ojca podnosi ryzyko zachorowania u potomków do 30%. Ryzyko wystąpienia choroby u dzieci, których żaden z rodziców nie jest dotknięty chorobą atopową waha się w granicach od 5 do 15%.
Objawy i przebieg
W obrazie klinicznym atopowego zapalenia skóry (AZS) wyróżnia się trzy fazy choroby:
niemowlęcą (do 2. r. ż.) – ze zmianami wysiękowymi i strupami zlokalizowanymi na twarzy, owłosionej skórze głowy, kończynach i tułowiu;
dziecięcą (od 3 do 11 r. ż.) – ze zmianami zlokalizowanymi na zgięciach łokciowych i podkolanowych, karku oraz nadgarstkach. Możliwe jest wystąpienie zmian typu łupież białawy oraz złuszczającego zapalenia czerwieni wargowej z pęknięciami w kącikach ust;
młodzieżową/osób dorosłych (od 12 do 23 r. ż.; niekiedy dłużej) – o lokalizacji podobnej, jak w zmianach dziecięcych, z dodatkowym – częstym – wystąpieniem zmian skórnych na powierzchni grzbietowej rąk. Może dojść też do pobrużdżenia i pogrubienia skóry.
Nie każdy pacjent musi przechodzić przez wszystkie fazy choroby. AZS może wystąpić we wczesnym dzieciństwie lub w późniejszym okresie rozwoju, ale zazwyczaj początek rozwoju AZS przypada zwykle między 3 a 6 miesiącem życia. U ok. 40% dzieci choroba ustępuje z wiekiem. U pozostałych chorych zdarzają się nawroty w wieku dorosłym. Ze względu na historię naturalną schorzenia może ono trwać wiele lat bądź nawet całe życie.
Cechą wspólną dla wszystkich faz występowania choroby jest uporczywy świąd.
Pozostałymi głównymi objawami atopowego zapalenia skóry są: zaczerwienienie i suchość skóry, jej łuszczenie się i skłonność do nawrotowych zakażeń bakteryjnych. W 100% przypadków AZS jest sprzężone z lichenizacją (pogrubieniem) naskórka. Zmiany najczęściej lokalizują się na zgięciach łokciowych i kolanowych, na twarzy i szyi, ale mogą obejmować całe ciało (patrz: erytrodermia). Objawem charakterystycznym dla AZS jest również objaw Dennie-Morgana.
W przebiegu schorzenia występują również objawy, które nie są charakterystyczne dla żadnej z faz, są to np. przebarwienia bądź odbarwienia pozapalne skóry, które ulegają repigmentacji po około 6 miesiącach. Choroba ma przebieg wieloletni z okresami, kiedy objawy są mniej lub bardziej nasilone.
W przebiegu choroby ma znaczenie stres emocjonalny, który sam nie jest bezpośrednią przyczyną objawów, ale poprzez wpływ układu nerwowego może stać się czynnikiem wyzwalającym objawy u osoby chorej.
U osoby chorej na atopowe zapalenie skóry często mogą współwystępować również inne schorzenia atopowe: astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa/alergiczne zapalenie spojówek i alergia pokarmowa. Występowanie po sobie lub razem u tej samej osoby schorzeń atopowych (pierwszym zwykle jest AZS) określa się jako marsz alergiczny.
Rozpoznanie
Opracowano kryteria rozpoznawcze AZS (kryteria Hannifina-Rajki).
Kryteria większe
Kryteria mniejsze
Do rozpoznania AZS wystarczające jest spełnienie 3 spośród 4 głównych kryteriów; mniejsze kryteria mają znaczenie uzupełniające.
Bardzo pomocne są tzw. kryteria Williama, które pozwalają na rozpoznanie schorzenia z 85% czułością i 95% swoistością. Kryterium podstawowym, które musi być bezwzględnie spełnione, jest obecność swędzących zmian skórnych w chwili badania i w poprzedzających 12 miesiącach. Z kryteriów dodatkowych muszą być spełnione trzy.
Kryteria dodatkowe według Williama:
widoczny wyprysk
po stronie zginaczy (pacjent powyżej 4 r.ż.)
na twarzy (pacjent poniżej 4 r.ż.)
w wywiadzie wyprysk
po stronie zginaczy (pacjent powyżej 4 r.ż.)
na policzkach (pacjent poniżej 4 r.ż.)
wczesny początek zmian (do 4 r.ż)
uogólniona suchość skóry w ciągu ostatniego roku
współistnienie innych chorób atopowych
astma, katar sienny (pacjent powyżej 4 r.ż.)
lub dodatni wywiad atopowy u krewnych I stopnia (pacjent poniżej 4 r.ż)
Różnicowanie
Atopowe zapalenie skóry bywa mylone z łuszczycą. Inne jednostki chorobowe wymagające różnicowania z AZS to świerzbiączka objawowa (prurigo symptomatica) i świerzbiączka letnia (prurigo aestivalis).
Leczenie
Objawy choroby występują okresowo i nie uważa się jej za całkowicie uleczalną, ale można ją leczyć i kontrolować jej przebieg.
Według zaleceń dermatologicznych pierwszą linią postępowania w AZS jest tzn. terapia podstawowa, na którą składają się:
edukacja
profilaktyka (unikaniu kontaktu z prowokującymi alergenami i czynnikami drażniącymi)
codzienne oczyszczanie i pielęgnacja skóry
przywracanie zaburzonej funkcji bariery naskórkowej (terapia emolientowa)
Leczenie polega głównie na połączeniu:
stosowaniu miejscowych leków przeciwzapalnych na skórę, głównie glikokortykosterydów
stosowaniu leków o działaniu ogólnoustrojowym
Leczenie przyczynowe
Jeśli można ustalić czynniki alergizujące, postępowanie polega na eliminacji ich z otoczenia lub pokarmów spożywanych przez chorego.
Immunoterapia
W niektórych przypadkach można zastosować alergenowo swoistą immunoterapię (ang. Specific Alergen Immunotherapy, SIT), która jest metodą leczenia przyczynowego u osób z uczuleniem na aeroalergeny całoroczne i sezonowe, u których dotychczasowa terapia nie jest wystarczająco skuteczna. Zobacz też: odczulanie.
Leczenie objawowe
Leki biologiczne
Od września 2017 r. został zatwierdzony w Unii Europejskiej do leczenia atopowego zapalenia skóry lek biologiczny (przeciwciało monoklonalne) dupilumab.
Kolejnym lekiem biologicznym dostępnym w Unii Europejskiej od czerwca 2021 r. jest tralokinumab (nazwa handlowa: Adtralza, producent LEO Pharma)
.
Inne
środki przeciwhistaminowe
kortykosteroidy ogólnie w okresie zaostrzeń i miejscowo w postaci maści, z unikaniem zaróbki lanolinowej (chorzy często są na nią wrażliwi)
krysaborol – inhibitor fosfodiesterazy 4 (PDE-4), u dorosłych i dzieci 2-17 lat z uszkodzoną powierzchnią skóry w mniej niż 40%. Został zatwierdzony do stosowania w Unii Europejskiej przez Europejską Agencję Leków (EMA) w lutym 2020 roku
leki immunosupresyjne (np. cyklosporyna A – ogólnie, takrolimus – miejscowo, pimekrolimus – miejscowo)
fotochemioterapia (PUVA), fototerapia – naświetlania UVA i UVB, najczęsciej stosowana jest fototerapia UVB; naturalne światło słoneczne ma słabsze działanie od metod fototerapii
pielęgnacja i natłuszczanie skóry
stwierdzono korzystne działanie kąpieli z dodatkiem wybielaczy dla zmniejszenia stopnia ciężkości i objawów atopowego zapalenia skóry
specjalistyczna odzież lecznicza
metoda mokrych opatrunków (ang. wet wrap therapy, WWT)
Ze względu na przewlekły i nawrotowy charakter choroby, celem terapii jest utrzymanie jak najdłuższych okresów remisji oraz dobrego stanu ogólnego chorego.
Leczenie o niepotwierdzonej skuteczności lub nieskuteczne
nienasycone kwasy tłuszczowe, stosowane doustnie lub na skórę
kąpiele solankowe
kąpiele w krochmalu
zioła chińskie
akupunktura
homeopatia
aromaterapia
suplementacja witaminą D lub E (brak wystarczających dowodów)
Prewencja
W związku z tym, że chorzy na AZS – w porównaniu z populacją zdrową – są znacznie bardziej podatni na działanie różnych czynników drażniących, zaleca się im:
unikanie ubrań wełnianych i szorstkich na rzecz luźnych, przepuszczających powietrze i bawełnianych
pranie odzieży (także przed pierwszym użyciem w celu pozbawienia ich środków usztywniających) w odpowiednich środkach i obfite płukanie tkaniny
rezygnację z mydła, a korzystanie ze specjalnych preparatów do skóry atopowej
mycie ciała wodą o odpowiedniej (średniej) temperaturze
wprowadzenie delikatnego osuszania skóry ręcznikiem papierowym w miejsce tarcia ręcznikiem po ciele
dbanie o odpowiednią temperaturę i wilgotność w zamieszkałych pomieszczeniach
usunięcie dywanów, firan i tapicerowanych mebli z mieszkania, gromadzących kurz
nieposiadanie zwierząt w domu ze względu na ryzyko kontaktu z alergizującą sierścią
unikanie sytuacji stresogennych mogących nasilać symptomy
niezwłoczne leczenie infekcji grzybicznych i bakteryjnych, które mogą zaostrzać objawy AZS
wyeliminowanie wzmacniaczy smaku i konserwantów z pożywienia
Zobacz też
ektoina
delgocytynib
Przypisy
Bibliografia
Stefania Jabłońska, Sławomir Majewski, Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową PZWL 2005, .
A. Brucka-Stempowska, D. Kubik, A. Lesiak, Atopowe zapalenie skóry – diagnostyka różnicowa zmian chorobowych. I Katedra i Klinika Dermatologii i Wenerologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi. Praca finansowana z funduszy prac statutowych UM w Łodzi nr 503-11-52-1.
Elżbieta Waszczykowska, Atopowe zapalenie skóry – postępowanie lecznicze. Przegląd Alergologiczny 2004, nr 1, s. 24–29.
Linki zewnętrzne
Monika Świerczyńska-Krępa: Atopowe zapalenie skóry. mp.pl [dostęp 2015-01-09]
Alergologia
Choroby skóry
Immunologia |
241 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Atopia | Atopia | Atopia () – grupa dziedzicznych chorób alergicznych. Zaburzenia te charakteryzują się natychmiastowym mechanizmem. Wynikają z nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej na małe dawki antygenów, w wyniku której dochodzi do nadmiernego wytwarzania immunoglobulin E (IgE) skierowanych głównie przeciwko tym alergenom. Powstaje w ten sposób reakcja zapalna.
Cecha ta może ujawnić się pod postacią tzw. chorób atopowych:
astmy oskrzelowej,
atopowego zapalenia skóry (AZS),
sezonowego lub przewlekłego kataru siennego,
pokrzywki,
alergicznego zapalenia spojówek,
niektórych nietolerancji pokarmowych.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Alergologia
Immunologia |
242 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alicja%20Janosz | Alicja Janosz | Alicja Grażyna Janosz-Niebielecka, niegdyś występująca również jako Alex (ur. 4 czerwca 1985 w Pszczynie) – polska piosenkarka, kompozytorka i autorka tekstów. Laureatka pierwszej polskiej edycji programu Idol (2002).
Młodość
Ukończyła Ognisko Muzyczne w Pszczynie w klasie fortepianu. Była uczennicą SP2 w Pszczynie i Liceum Ogólnokształcącego w Gilowicach. Jest absolwentką Wyższej Szkoły Promocji w Warszawie, studiowała na kierunkach Reklama i PR.
Kariera muzyczna
Karierę muzyczną zaczęła w wieku ośmiu lat, wygrywając Grand Prix na Festiwalu Piosenki Dziecięcej w Sosnowcu. W 1999 zaczęła występować w musicalu Piotruś Pan. Jesienią 2000 zwyciężyła w odcinku programu Szansa na sukces z piosenkami Kayah, po czym wystąpiła w programie estradowym Bal Noworoczny Dwójki.
W 2002 zwyciężyła w finale pierwszej polskiej edycji programu rozrywkowego Idol. W nagrodę otrzymała propozycję podpisania kontraktu z wytwórnią Sony BMG Music Entertainment Poland, która wydała jej debiutancki album studyjny pt. Ala Janosz. Płytę promowała singlami „Zmień siebie” i „Zbudziłam się”, które stały się przebojami. Nagrała także piosenkę „Przyjaciel dobra rzecz” promującą film fabularny Księga dżungli 2, do której zrealizowała teledysk oraz piosenkę „Lato przyszło na świat” do bajki „Dzwoneczek i Uczynne Wróżki”. W 2003, wykonawszy piosenkę „I Don’t Know How to Love Him” z musicalu Jesus Christ Superstar, zajęła 8. miejsce w programie World Idol. W 2004 z piosenką „I’m Still Alive” startowała w Krajowych Eliminacjach do Konkursu Piosenki Eurowizji 2004. Zajęła czwarte miejsce. Wystąpiła gościnnie na płycie Piotra Banacha pt. Wu-Wei, wydanej w 2005. Przez kilka miesięcy prowadziła listę przebojów w stacji muzycznej 4fun.tv. W 2007 wystąpiła na festiwalu bluesowym Międzyzdroje Non Stop.
4 czerwca 2009 poinformowała o zakończeniu współpracy z wytwórnią Sony BMG. W 2010 wydała album studyjny z zespołem HooDoo Band, z którym współpracuje od 2006. Album otrzymał status złotej płyty. 3 grudnia wydała drugi solowy album pt. Vintage. Płytę promowała singlami: „Jest jak jest”, „I Woke Up So Happy”, „Nie tak” i „Zawsze za mało”, który dedykowała mężowi, Bartoszowi Niebieleckiemu. 22 kwietnia 2016 nakładem wytwórni MOmusic wydała trzeci solowy album pt. Retronowa, który promowała piosenką „Gdy przychodzi noc”.
Od początku 2023 prowadzi podcast I tak cię kocham, w którym rozmawia z psychoterapeutkami i artystkami. 4 czerwca 2023 nakładem własnej wytwórni Trudno Świetnie wydała autorski album, również zatytułowany I tak cię kocham, który wyprodukował jej mąż, Bartosz Niebielecki.
Życie prywatne
Od 31 lipca 2010 jest żoną Bartosza Niebieleckiego, producenta i perkusisty. Mają syna, Tymona (ur. 16 września 2014).
Dyskografia
Albumy studyjne
Single
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa
Absolwenci warszawskich uczelni
Ludzie urodzeni w Pszczynie
Polskie wokalistki bluesowe
Polskie wokalistki popowe
Polskie wokalistki reggae
Uczestnicy polskiej edycji Idola
Uczestnicy Szansy na sukces
Urodzeni w 1985 |
245 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alexander%20Graham%20Bell | Alexander Graham Bell | Alexander Graham Bell (ur. 3 marca 1847 w Edynburgu, zm. 2 sierpnia 1922 w Beinn Bhreagh, Nowa Szkocja w Kanadzie) – szkocki naukowiec, wynalazca, z zawodu logopeda i nauczyciel muzyki. Wynalazca telefonu i kilkudziesięciu innych wynalazków telekomunikacyjnych.
Syn Alexandra Melville’a Bella (1819–1905), fonetyka, specjalisty w dziedzinach ortoepii i elokucji, który opracował obrazkowy system pisma dla transkrypcji fonetycznej, tzw. Visible Speech, ukazujący pozycje gardła, języka i ust przy wydawaniu dźwięków, wykorzystywany w nauczaniu mowy osób głuchoniemych. Wnuk Alexandra Bella (1790–1865), specjalisty w zakresie fonetyki i zaburzeń mowy.
Życiorys
Rodzina
Alexander Bell urodził się 3 marca 1847 roku w Edynburgu jako drugi syn Alexandra Melville’a Bella (1819–1905), fonetyka, specjalisty w dziedzinach ortoepii i elokucji, i Elizy Grace Symonds, portrecistki. Miał dwóch braci, którzy zmarli młodo na gruźlicę: Melville’a Jamesa – nazywanego „Melly'm” (1845–1870) i Edwarda Charles’a – nazywanego „Tedem” (1848–1867.). W wieku 10 lat uprosił ojca o drugie imię i w 11. urodziny przyjął imię „Graham” na cześć przyjaciela rodziny Alexandra Grahama. Rodzina i przyjaciele nazywali go „Aleckiem”.
Matka Bella cierpiała na postępującą głuchotę i by się z nią porozumiewać młody Aleksander opanował język migowy a także opracował technikę komunikacji polegającą na przykładaniu ust do czoła matki i wypowiadania słów modulowanym głosem o niskich tonach.
Rodzina Bellów od dwóch pokoleń zajmowała się zagadnieniami mowy, fonetyki i elokucji. Dziadek w Londynie – Alexander Bell (1790–1865), wuj w Dublinie – David Charles Bell (1819–1902) i ojciec Alexander Melville Bell (1819–1905) w Edynburgu – byli specjalistami w zakresie fonetyki, elokucji i zaburzeń mowy. Prace ojca weszły do kanonu literatury przedmiotu, np. The Standard Elocutionist. Ponadto ojciec opracował obrazkowy system pisma dla transkrypcji fonetycznej, tzw. Visible Speech, gardła, języka i ust przy produkcji dźwięków, wykorzystywany w nauczaniu mowy osób głuchoniemych. Alexander opanował Visible Speech perfekcyjnie i był w stanie odszyfrować słowa w innych językach – m.in. w sanskrycie – i je prawidłowo wymówić, nie mając uprzedniej wiedzy o ich wymowie. Uczestniczył często w wystąpieniach ojca, demonstrując praktyczne użycie Visible Speech.
Pierwszy wynalazek
W 1857 roku do ojca Alexandra na terapię zaczął uczęszczać jąkający się syn sąsiadów – Ben Herdman, z którym młody Alexander się zaprzyjaźnił. Rodzina Herdmana miała młyn, gdzie chłopcy często przebywali. Pewnego dnia chłopcy byli szczególnie głośni i ojciec Bena napomniał ich, mówiąc by zajęli się czymś użytecznym. Na pytanie czym mieliby się zająć, odpowiedział, że oddzielanie ziarna od plew bardzo długo trwa. Dwunastoletni Alexander wymyślił urządzenie, które zautomatyzowało oddzielanie plew od ziarna poprzez zastosowanie szczoteczek na rotujących łopatkach jednej z maszyn we młynie. Urządzenie to było następnie używane we młynie Herdmannów.
Edukacja
Alexander wraz z braćmi pobierał pierwsze nauki w domu. Ojciec rozwijał jego pasję do biologii, a matka do muzyki. Alexander pobierał lekcje gry na fortepianie u Benoît-Auguste's Bertiniego, który zachęcał go do kariery zawodowego pianisty. W 1857 roku Alexander wraz z bratem Teddem rozpoczęli naukę w Maclaren's Hamilton Place Academy a rok później w Royal High School. Alexander nie osiągał dobrych wyników w szkole – prawdopodobnie ukończył jedynie cztery klasy.
W 1862 roku w wieku lat 15 Alexander został wysłany na rok do dziadka do Londynu, który zainspirował go do solidnej nauki i pracy badawczej. Podczas pobytu w Londynie, Alexander Melville Bell zaprowadził syna do wynalazcy sir Charlesa Wheatstone’a (1802–1875), który pracował nad konstrukcją elektrycznego telegrafu i który zaprezentował Bellom swój model maszyny mówiącej Wolfganga von Kempelena (1734–1804). Maszyna Wheatstone’a naśladowała ludzki głos. Wynalazek Wheatstone’a zainspirował Melvilla Bella do zachęcenia synów Alexandra i Melvilla do zbudowania własnego modelu mówiącej maszyny – Alexander zbudował części odpowiadające jamie ustnej i językowi, a Melville – płucom, krtani i gardłu.
W wieku lat 16 Alexander wystarał się o posadę nauczyciela-praktykanta elokucji i muzyki w Weston House Academy w Elgin. Za nauczanie otrzymywał zakwaterowanie i 10 funtów, przy czym sam jeszcze pobierał lekcje łaciny i greki. W tym samym czasie jego brat Melville studiował na Uniwersytecie Edynburskim a po roku chłopcy zamienili się miejscami. Niewiele jest wiadomo na temat studiów Alexandra w Edynburgu, nie jest nawet pewne czy ukończył rok akademicki – w 1864 roku Alexander Melville Bell skończył prace nad Visibile Speech i młody Alexander zaangażowany był w jej promowanie.
W kwietniu 1865 roku zmarł senior Alexander Bell i Bellowie przenieśli się do Londynu – w Edynburgu został młody Mellville Bell. Na jesieni 1865 roku młody Alexander powrócił do Elgin jako asystent. Intensywnie zajmował się fizjologią mowy, prowadząc eksperymenty z zakresu produkcji dźwięków, szczególnie dźwięków samogłosek. Alexander Bell opisał swoje doświadczenia i przedstawił swoje przemyślenia w raporcie, który wysłał w marcu 1866 roku jednemu z ówczesnych czołowych filologów Alexandrowi Johnowi Ellisowi. Będąc pod ogromnym wrażeniem osiągnięć Bella, Ellis zaproponował mu członkostwo w londyńskim towarzystwie filologicznym Philological Society.
Ellis naprowadził również młodego Bella na prace Hermanna von Helmholtza (1821–1894) na polu mechanicznej produkcji samogłosek. Bell nie znał jednak niemieckiego, by samodzielnie zapoznać się z osiągnięciami von Helmholtza i Ellis tłumaczył Bellowi prace niemieckiego fizjologa. Ani Ellis, ani Bell nie znali się na elektryczności na tyle, by w pełni zrozumieć wywody von Helmholtza. Bell omyłkowo zrozumiał, że von Helmholtzowi udało się nie tyle wyprodukować dźwięk samogłosek ale przesłać go na odległość przy pomocy elektryczności. Na tej podstawie wywnioskował, że przesyłać można również dźwięk spółgłosek, mowy, muzyki – każdy dźwięk.
Wyjazd do Kanady i wynalezienie telefonu
W 1870 Bell wyjechał do Kanady na rehabilitację po zapaleniu płuc. W trakcie tego pobytu zaproponowano mu stanowisko profesora fizjologii dźwięku na Uniwersytecie w Bostonie. Ojciec jego żony był bardzo zamożnym człowiekiem i gdy dowiedział się o pomyśle Bella na skonstruowanie elektrycznego wzmacniacza dźwięku dla niedosłyszących (Bell był nauczycielem głuchoniemych), postanowił finansować te badania. W ramach tych badań opatentował głośnik i mikrofon. Były one jednak zbyt duże i wymagały zbyt dużych źródeł zasilania, aby można je było użyć do budowy urządzenia, które niedosłyszący mogliby nosić przy sobie. Połączył jednak jedno z drugim i uzyskał urządzenie przekazujące dźwięk na odległość. Dwa takie urządzenia połączone razem w ten sposób, że na każdym końcu znajduje się jeden mikrofon i jeden głośnik, dały w rezultacie urządzenie – telefon.
Bell Telephone Company
Alexander Bell i jego teść zdecydowali się założyć przedsiębiorstwo Bell Telephone Company, aby rozpowszechnić wynalazek Bella. Wynalazek ten zrobił furorę na pokazie w Filadelfii, Bell dostał astronomiczną na owe czasy nagrodę 50 000 dolarów od Filadelfijskiego Towarzystwa Naukowego i rozpoczął z teściem produkcję swojego wynalazku.
Bell Telephone Company została później przekształcona w AT&T, do niedawna największą firmę telekomunikacyjną świata. Po osiągnięciu sukcesu komercyjnego Bell założył sieć laboratoriów badawczych, które po jego śmierci nazwano Bell Laboratories. Po przekształceniu Bell Telephone Company w AT&T laboratoria Bella stały się głównym ośrodkiem badawczym tej firmy.
Wkład w rozwój lotnictwa
Mało znanym fragmentem działalności Bella był jego wkład w rozwój lotnictwa. Na wieść o sukcesach braci Wright i za radą żony, Mabel Bell, zgromadził wokół siebie grupę entuzjastów, w skład której wchodzili: Frederick “Casey” Baldwin, wieloletni współpracownik Bella – Douglas McCurdy i amerykański wojskowy, porucznik Thomas Selfridge – jedyny oficer amerykańskich sił zbrojnych, który od początku wierzył w przyszłość lotnictwa. Zawiązana w Halifaksie spółka tej czwórki – Aerial Experiment Association – za pieniądze Mabel Bell w ciągu półtora roku prac doprowadziła do historycznego dla Kanady wydarzenia: kontrolowanego lotu maszyny o nazwie Silver Dart nad zamarzniętymi wodami jeziora Bras d’Or Lake w Nowej Szkocji.
23 lutego 1909 roku pilotowana przez Douglasa McCurdy Silver Dart wzbiła się na wysokość 9 metrów i w ciągu 40-sekundowego lotu pokonała odległość 800 metrów. Był to pierwszy w Kanadzie lot maszyny cięższej od powietrza i pierwszy taki lot w wykonaniu obywatela Imperium Brytyjskiego. Kolejny lot następnego dnia, 24 lutego, pozwolił już na pokonanie dystansu czterech i pół mili.
Alexander Graham Bell, naturalizowany Amerykanin, doprowadził do tego wydarzenia w niesprzyjających warunkach wietrznej Nowej Szkocji właśnie po to, by był to „kanadyjski” lot i by w ten sposób odwdzięczyć się swojej nowej ojczyźnie za gościnę po emigracji ze Szkocji.
Odznaczenia i nagrody
1880 – Nagroda Volty „za wynalezienie telefonu”
1881 – Legia Honorowa
1913 – Hughes Medal „za wkład w wynalezienie telefonu, a w szczególności za konstrukcję słuchawki telefonu”
1914 – Medal Edisona „za wybitne osiągnięcia przy wynalezieniu telefonu”
Upamiętnienie
Alexander Graham Bell Medal – ustanowiony w 1976 roku medal przyznawany dorocznie przez Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE) w uznaniu osiągnięć w dziedzinie telekomunikacji
bel (1 B) i decybel (1 dB) – logarytmiczne jednostki miary nazwane na cześć Bella
Bell Telephone Memorial – pomnik upamiętniający wynalezienie telefonu i A.G. Bella w Brantford
Zobacz też
Emil Berliner
Antonio Meucci
Bell Canada
Przypisy
Bibliografia
The Canadian Encyclopedia, Hurtig Publishers, Edmonton, 1988.
The Beaver: Canada’s History Magazine; “First Flight”, luty/marzec 2009.
Jacek Kozak – Szkice z bobrem, Biogram Publishing, Mississauga, 2007.
Linki zewnętrzne
Brytyjscy wynalazcy
Inżynierowie elektrycy
Laureaci medalu Edisona
Laureaci Medalu Hughesa
Ludzie urodzeni w Edynburgu
Szkoci
Wykładowcy Uniwersytetu w Edynburgu
Urodzeni w 1847
Zmarli w 1922
Ludzie upamiętnieni nazwami jednostek wielkości
Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi |
247 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abakus | Abakus | abakus (architektura) – czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny
Abakus (klub) – pierwszy polski klub mikrokomputerowy
abakus (liczydło) – przodek liczydła i maszyn liczących
abakus (wyposażenie wnętrz) – prostokątne płyty i tablice, używane w starożytności jako stoły bufetowe i ozdobne.
abakus (stolik) – stolik do gier |
248 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antygrawitacja | Antygrawitacja | Antygrawitacja – hipotetyczne i nigdy niezaobserwowane w sposób potwierdzony naukowo oddziaływanie fizyczne. Temat najczęściej jest wykorzystywany w science fiction
.
.
.
.
.
Zobacz też
Wiktor Schauberger
Jewgienij Podkletnow
Przypisy
Linki zewnętrzne
The Antigravity "Underground" – serwis poświęcony antygrawitacji
– rosyjska firma zajmująca się antygrawitacją
Astrofizyka
Fizyka cząstek elementarnych
Grawitacja
Pseudonauka
Technologia fantastyczna |
249 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adolf%20Hitler | Adolf Hitler | (wym. ; ur. 20 kwietnia 1889 w Braunau am Inn, zm. 30 kwietnia 1945 w Berlinie) – niemiecki polityk pochodzenia austriackiego, kanclerz Rzeszy od 30 stycznia 1933, Wódz i kanclerz Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler) od 2 sierpnia 1934 do śmierci; twórca i dyktator III Rzeszy, przywódca Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP), ideolog narodowego socjalizmu; zbrodniarz wojenny, odpowiedzialny za zbrodnie przeciw ludzkości. Uznawany za osobiście odpowiedzialnego za politykę rasową III Rzeszy i śmierć milionów ludzi zabitych podczas jego rządów – w tym – za Holocaust i Porajmos.
Urodził się na obszarze ówczesnych Austro-Węgier i wychował się w pobliżu Linzu. W 1913 przeniósł się do Niemiec. W czasie I wojny światowej walczył na froncie zachodnim. W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników (DAP). W 1923 usiłował przejąć władzę w wyniku nieudanego zamachu stanu w Monachium i został pozbawiony wolności na pięć lat. Tam stworzył pierwszy tom Mein Kampf (Moja walka). W 1924 z pomocą charyzmatycznych przemówień i nazistowskiej propagandy atakował traktat wersalski oraz promował pangermanizm, antysemityzm i antykomunizm. Dzięki temu zyskał powszechne poparcie.
W listopadzie 1932 roku partia nazistowska miała najwięcej miejsc w niemieckim Reichstagu, ale nie miała większości. W rezultacie żadna partia nie była w stanie utworzyć większości parlamentarnej popierającej kandydata na kanclerza. Były kanclerz Franz von Papen i inni konserwatywni przywódcy przekonali prezydenta Paula von Hindenburga, by 30 stycznia 1933 mianował Hitlera na stanowisko kanclerza. Wkrótce potem rozpoczął się proces przekształcania Republiki Weimarskiej w III Rzeszę. Dążył do wyeliminowania Żydów z Niemiec i ustanowienia nowego ładu, aby przeciwdziałać temu, co uważał za niesprawiedliwość międzynarodowego porządku zdominowanego przez Wielką Brytanię i Francję po I wojnie światowej. Pierwsze sześć lat jego władzy zaowocowało szybkim ożywieniem gospodarczym po Wielkim kryzysie, zniesieniem ograniczeń nałożonych na Niemcy i aneksją terytoriów zamieszkanych przez miliony Niemców.
Poszukiwał Lebensraum (dosł. „przestrzeni życiowej”) dla narodu niemieckiego w Europie Wschodniej. Był ściśle zaangażowany w operacje wojskowe podczas wojny. Prowadzona pod jego przywództwem agresywna polityka zagraniczna oraz atak na Polskę 1 września 1939 roku doprowadziły do rozpoczęcia przez Niemcy II wojny światowej, w wyniku której zginęło ok. 50 milionów ludzi. W czerwcu 1941 roku zarządził inwazję na Związek Radziecki. Do końca 1941 roku siły niemieckie i państwa Osi zajęły większość Europy i Afryki Północnej. Po 1941 roku sytuacja ulegała odwróceniu, a w 1945 wojska alianckie pokonały wojska niemieckie. 29 kwietnia 1945 roku poślubił swoją wieloletnią kochankę Evę Braun w bunkrze Führera w Berlinie. Niecałe dwa dni później para popełniła samobójstwo, aby uniknąć schwytania przez sowiecką Armię Czerwoną. Ich zwłoki zostały spalone.
Życiorys
Drzewo genealogiczne
Rodzeństwo Adolfa Hitlera to:
Alois Hitler junior (1882–1956)
Angela Hitler (1883–1949)
Gustav Hitler (1885–1887)
Ida Hitler (1886–1888)
Otto Hitler (1887–1887)
Edmund Hitler (1894–1900)
Paula Hitler (1896–1960)
Wkrótce po narodzinach Adolfa rodzice przenieśli się do Leondingu w Górnej Austrii, gdzie w późniejszym czasie zostali pochowani. W 2012 ich grób został zlikwidowany bez ekshumacji szczątków z powodu traktowania go przez neonazistów jako miejsca kultu.
Wczesne lata
Urodził się w cesarsko-królewskich Austro-Węgrzech, w miejscowości Braunau am Inn, w rodzinie austriackiego urzędnika celnego. Od września 1900 do września 1904 uczęszczał do szkoły realnej w Linzu, którą musiał opuścić z powodu otrzymania promocji pod warunkiem zmiany szkoły. Przez następny rok – do jesieni 1905 – był uczniem szkoły w Steyr. W edukacji nie odnosił sukcesów i nie przystąpił do matury.
Jego pasją stała się wówczas sztuka, zwłaszcza malarstwo. Temat, jaki najczęściej preferował, to pejzaż górski lub miejski; techniką, jaką najczęściej się posługiwał, była akwarela. W latach 1907 i 1908 bezskutecznie próbował dostać się do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, aby studiować malarstwo. W tym czasie początkowo utrzymywał się z renty, spadku oraz dzięki hojności ciotki; w okresie późniejszym zarabiał na sprzedaży malowanych przez siebie pocztówek i akwarel. Pracował przejściowo jako pomocnik murarza. Po dwukrotnie niezdanym egzaminie na studia opuścił Wiedeń. Na podstawie jego datowanych prac można wyciągać wnioski, iż po tych niepowodzeniach nadal podejmował próby powrotu do malarstwa. Zaprojektował np. symbole NSDAP, w tym flagę. Jako kanclerz Rzeszy, wykorzystując projekt Josefa Ganza (niemiecko-żydowski inżynier, twórca prototypu auta o nazwie Maikaefer (chrabąszcz), redaktor magazynu „Motor-Kritik”, którego nazwisko wymazano z historii niemieckiej motoryzacji i Volkswagena), miał wpływ na projekt Volkswagena Garbusa, który nie był projektem Ferdinanda Porsche.W Wiedniu Hitler poznał wielonarodowe społeczeństwo, jakie zamieszkiwało Austro-Węgry. W czasie pobytu w stolicy znalazł się pod wpływem socjaldemokratycznej koncepcji partii masowej. Nawiązał kontakty z antysemicką organizacją Pangermańskich Nacjonalistów, której przewodził Georg Ritter von Schönerer, oraz stworzoną przez Karla Luegera rasistowską Partią Chrześcijańsko-Społeczną.
I wojna światowa
W 1913 wyjechał do Monachium, gdzie bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej w 1914 wstąpił jako ochotnik do 6 Bawarskiej Dywizji Rezerwy, w składzie której walczył na froncie zachodnim. Hitler trafił na front w połowie października 1914, w listopadzie 1914 brał udział w bitwie pod Ypres, w 1915 walczył w rejonie Arras, w 1916 nad Sommą, a w 1917 znów pod Arras. W czasie wojny awansował do stopnia starszego szeregowego (Gefrajter). Został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Żelaznym przez adiutanta regimentu Hugo Gutmanna. O zawieszeniu broni (Rozejm w Compiègne) dowiedział się w wojskowym szpitalu w Pasewalku, gdzie przebywał przez około pół roku po czasowym oślepieniu bojowym środkiem trującym. Źródłem ślepoty miała jednak być histeria Hitlera na wieść o klęsce Rzeszy, który kapitulację Niemiec uznał za zdradę. Dr Karl Kroner zeznał po II wojnie światowej, że Hitler całymi dniami wygłaszał do grupek chorych płomienne przemówienia, w których oskarżał o przegraną Żydów i marksistów. Został wypisany ze szpitala 19 listopada 1918.
Życie powojenne
Pojechał do objętego rewolucją Monachium, gdzie zamieszkał w schronisku dla bezdomnych przy Lothstrasse 29. W końcu listopada zgłosił się do swojego pułku i został skierowany do oddziału wartowniczego w obozie dla jeńców wojennych w Traunstein. Po rozwiązaniu obozu w Traunstein wrócił do Monachium, gdzie trzymał straż na dworcu kolejowym lub w magazynie sprawdzał filtry starych masek przeciwgazowych. Został przeniesiony do specjalnego oddziału Bayerische Reichswehr Gruppenkommando, utworzonego w maju 1919, którego zadaniami były inwigilacja oraz edukacja polityczna, mające na celu zapobiec ponownemu wybuchowi komunizmu w Niemczech. Został informatorem (V-Männer), którego zadaniem było obserwowanie partii politycznych.
Po powrocie został wybrany „mężem zaufania” swojego oddziału. Najprawdopodobniej 16 lutego wziął udział w demonstracji Rewolucyjnej Rady Robotniczej (Revolutionärer Arbeiterrat), domagającej się proklamowania republiki rad. Mógł także należeć do 25 żołnierzy oddelegowanych z oddziału na pogrzeb Kurta Eisnera. W kwietniu 1919 roku, po proklamacji Bawarskiej Republiki Rad, został wybrany do rady żołnierskiej swojego oddziału. W czerwcu 1919 roku, po obaleniu komunistów, zgłosił się do Reichswehry, gdzie uzyskał stanowisko informatora, po czym został skierowany do infiltracji Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP).
Mimo braków w formalnym wykształceniu Hitler cenił wiedzę przydatną w sprawowaniu władzy. Dużo czytał, miał sporą prywatną bibliotekę. Często otrzymywał książki w prezencie od swoich współpracowników i podwładnych. Czytając książki, robił notatki na marginesach. Po II wojnie światowej nie przykładano dużej wagi do określenia wpływu czytanych przez niego lektur na głoszoną i realizowaną politykę.
Hitler nosił duże wąsy, jak wielu ówczesnych mężczyzn. Pod koniec XIX wieku w USA stał się modny drobny wąs, w kontraście do standardowych, bardzo obfitych wąsów. Nowy styl spopularyzowali w Niemczech przyjeżdżający tam Amerykanie. Niemcy nosili obfite wąsy w stylu „kajzerowskim”, na końcach podkręcone do góry. Nowy styl był uważany za nowoczesny i młodzieńczy. Hitler trwale zmniejszył swoje wąsy ok. 1918, jednak później taki styl nie był już uznawany za modny.
Mierzył 165 cm wzrostu.
Działalność polityczna
Działalność w NSDAP
Na początku kariery, ukrywając się przed policją, używał pseudonimu Wilk. Działalność polityczną rozpoczął jako agitator Reichswehry. Podczas swych wystąpień wskazywał na winnych klęski Niemiec w I wojnie światowej oraz rewolucji listopadowej 1918, którymi jego zdaniem byli Żydzi, komuniści, socjaldemokraci i liberałowie – na fali frustracji społecznej spowodowanej klęską wojenną, zyskał tym sobie grupy zwolenników.
16 września 1919 roku w Monachium, mając trzydzieści lat, wstąpił do niewielkiej Niemieckiej Partii Robotników (niem. Deutsche Arbeiterpartei, DAP), której nazwę w następnym roku zmieniono na NSDAP. 29 lipca 1921 został jej przewodniczącym z tytułem wodza (niem. Führer) oraz z niemalże dyktatorską władzą. W tym samym roku zreorganizował partyjne bojówki, tworząc 4 listopada 1921 „Oddziały Szturmowe” SA (niem. Sturmabteilung) – zajmujące się później m.in. mordowaniem przeciwników politycznych, walką z opozycją i pogromami Żydów. Z partyjnego pisma Völkischer Beobachter, które NSDAP nabyła w grudniu 1920, uczynił ogólnokrajowy dziennik (od 8 lutego 1923), który przez następne 25 lat stanowił jeden z filarów propagandy nazistowskiej. Z powodu zakłócania porządku publicznego, od 27 czerwca do 27 lipca 1922 po raz pierwszy przebywał w więzieniu.
Po nieudanym puczu monachijskim 8 listopada 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został 1 kwietnia 1924 skazany na pięć lat więzienia, z możliwością zwolnienia warunkowego po sześciu miesiącach i osadzony w więzieniu w Landsbergu (1924). Napisał tam książkę Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego. Książka ta stała się swoistą „biblią” narodowych socjalistów, do 1939 została przetłumaczona na 11 języków, a jej nakład osiągnął 5 mln egzemplarzy. Jej tezy powtórzył w Das zweite Buch, książce nieopublikowanej za jego życia, a odnalezionej przez historyków w latach dziewięćdziesiątych.
Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia (20 grudnia 1924) skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników, reaktywując działalność partyjną NSDAP. W lutym 1925 kupił za 20 tys. marek samochód Mercedes. 7 kwietnia 1925 Hitler zrzekł się austriackiego obywatelstwa, ale dopiero 26 lutego 1932 uzyskał niemieckie. Momentem kluczowym dla jego partii był kryzys gospodarczy w 1929 r. Wówczas bowiem wyborcy zwrócili się w stronę dwóch skrajnych partii – komunistów i narodowych socjalistów.
Jego partia po wyborach we wrześniu 1930 otrzymała 107 mandatów do Reichstagu i stała się najpierw drugą, a potem pierwszą frakcją w parlamencie (po utworzeniu w 1931 sojuszu z niemieckimi ugrupowaniami prawicowymi, tzw. frontu harzburskiego).
Zwycięstwo wyborcze ułatwił znacznie fakt pozyskania w 1929 r. przez nazistów niemieckiego przemysłowca Alfreda Hugenberga, który przez wiele następnych lat wspierał ich finansowo – dzięki temu NSDAP mogła zorganizować zakrojoną na szeroką skalę kampanię propagandową i zapewnić sobie stałe źródło funduszy na bieżącą działalność.
W styczniu 1932 Hitler i inni działacze nazistowscy spotkali się w Düsseldorfie z grupą 300 przemysłowców niemieckich, zaniepokojonych ekspansją komunistów niemieckich. Nazistom i Hitlerowi, jako gwarantującym interesy wielkiego przemysłu, przyrzeczono znaczną pomoc finansową, dzięki której mogli przygotować się do wyborów w marcu 1932 i zorganizować kampanię przedwyborczą. Podczas spotkania, Friedrich Thyssen, prezes koncernu stalowego Thyssen AG, powiedział iż: tylko duch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy kraju. Hitlera wsparły także inne największe niemieckie koncerny, tylko w latach 1933–1934 koncern chemiczny IG Farben (oskarżony po wojnie w procesach norymberskich o zbrodnie wojenne), przekazał nazistom kwotę ok. 8 mln reichsmarek, a koncern stalowy Friedrich Krupp AG 12 mln do 1939 r.
W 1932 r. przegrał wybory prezydenckie, otrzymując 36,8 procent głosów (ok. 13,4 mln wyborców), przy wysokiej frekwencji wyborczej. 30 stycznia 1933 w południe ówczesny prezydent Rzeszy – Paul von Hindenburg powierzył Hitlerowi tekę kanclerza (premiera) Rzeszy. Następnie Hitler, dzięki rozporządzeniu prezydenta Rzeszy wydanym po pożarze budynku Reichstagu, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję doprowadził do uchwalenia przez Reichstag (parlament niemiecki) Ustawy w Celu Pomocy Narodowi i Państwu w Potrzebie (niem. Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich), zwanej w niemieckiej historiografii ustawą o pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz). Zaowocowało to przejęciem pełnej władzy w ten sposób, że wspomnianą ustawą parlament przekazywał rządowi Rzeszy kierowanemu przez Hitlera swą moc ustawodawczą. 5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu NSDAP, będące w koalicji z Niemiecką Narodową Partią Ludową (niem. Deutschnationale Volkspartei, DNVP), wygrała wybory parlamentarne z wynikiem 43,9% głosów (288 na 444 miejsca w parlamencie). Kampania poprzedzająca wybory odbyła się przy szeregu naruszeń: zamknięto 20 gazet i rozpędzano wiece katolickiej Niemieckiej Partii Centrum, aresztowano Ernsta Thälmanna i 4000 kolejnych działaczy Komunistycznej Partii Niemiec, szereg działaczy Socjaldemokratycznej Partii Niemiec zmuszono do działania w podziemiu. Prawidłowość samego procesu głosowania monitorowana była w samych Prusach przez 50 tys. funkcjonariuszy SS, SA i Stahlhelmu.
Socjotechnika
Hitler starannie planował wszystkie wystąpienia publiczne stosując metody inżynierii społecznej – wychodził z założenia, iż odpowiednia oprawa przemówień aspirującego do roli przywódcy narodu charyzmatycznego oratora jest kluczowa do osiągnięcia sukcesu politycznego, pozwoli bowiem na kontrolowanie woli odbiorcy i ukierunkowanie jego emocji w stronę bezkrytycznego uwielbienia lidera politycznego i partii. W celu osiągnięcia pożądanych efektów godzinami ćwiczył przed lustrem gestykulację i mimikę, jednocześnie zlecając fotografom wykonywanie zdjęć podczas tych prób, które później bezustannie analizował pod kątem prawidłowości zastosowanych póz. Większość oratorskich gestów przejął od monachijskiego komika, Weissa Ferdla, a inne triki aktorskie m.in. od niemieckiego aktora Fritza Langa. Przed każdym wystąpieniem osobiście sprawdzał akustykę hal, a swoich przemówień zwykle uczył się na pamięć.
Początkowo Hitler przybrał pozę szalonego i słabo kontrolującego emocje fanatycznego oratora, w rzeczywistości jednak wszystkie występy były starannie opracowane przez doradców, a „szaleństwo” prezentowane tłumom na pokaz. W późniejszym okresie, zwłaszcza po zdobyciu władzy, wizerunek ten zmienił się – przemówienia nabrały cech wystąpień natchnionego lidera religijnego, osłabła też znacznie polityczna treść przekazu, który przemienił się niemalże w filozoficzne rozważania bez merytorycznej zawartości.
Pierwowzorem wystąpień politycznych Hitlera stała się opera Richarda Wagnera, Parsifal, decydujące dla jego wyboru życiowego miało też być obejrzenie innej opery Wagnera pt. Rienzi. Referując stosunek Hitlera do muzyki, Danuta Gwizdalanka pisze:
Z twórczością Richarda Wagnera zetknął się w wieku 12 lat. Zaprowadzono go wtedy na przedstawienie Lohengrina, które wprawiło go w niewysłowiony zachwyt. Parę lat później jeszcze większe wrażenie wywarła na Hitlerze opera Rienzi. Bohaterem jej libretta jest średniowieczny trybun ludowy, który pragnie wskrzesić dawną świetność Rzymu. Po zobaczeniu Rienziego na scenie opery w Linzu Hitler wpadł w takie uniesienie, że po przedstawieniu długo roztaczał przed towarzyszącym mu tego wieczora przyjacielem wizję swojego posłannictwa wobec narodu niemieckiego. „Wtedy to się narodziło”, powiedział trzydzieści lat później wspominając ów wieczór i przypisując Wagnerowi „ojcostwo” swojej „misji dziejowej”.
W 1923 Hitler odwiedził Bayreuth i wkrótce stał się częstym oraz nadzwyczaj serdecznie przyjmowanym gościem rodziny Wagnerów.
(...) 22 lipca 1924 roku, kiedy po dziesięciu latach przerwy w Bayreuth zainaugurowano kolejny festiwal oper Wagnera, stał się on wydarzeniem politycznym. W centrum uwagi znalazł się Hitler, który niedawno opuścił więzienie, Wagnera obwołano jednym z ojców duchowych narodowego socjalizmu, a przedstawienie Śpiewaków norymberskich przeobraziło się w nacjonalistyczną demonstrację.
Hitler uważał, iż muzyka nieodłącznie wiąże się z polityką i w połączeniu z innymi elementami tworzy skuteczną broń propagandową umożliwiającą pozyskanie poparcia mas społecznych. Strategia ta umożliwiła Hitlerowi opanowanie niemieckiego społeczeństwa i uzyskanie niemalże całkowitego i bezkrytycznego poparcia dla planów ekspansji militarnej w Europie i dyskryminacji mniejszości etnicznych, wynikającej ze zbrodniczych planów praktycznej realizacji nazistowskiej teorii rasowej.
W 1932, w związku z dwiema turami wyborów prezydenckich, dwukrotnymi wyborami do Reichstagu oraz licznymi wyborami do parlamentów krajowych, Hitler w ciągu 4 wielkich podróży lotniczych przebył samolotem niemal 50 tys. km i przemawiał na około 200 wiecach.
Kwestie religijne
Hitler urodził się i dorastał w rodzinie katolickiej, ale niezbyt pobożnej. W roku szkolnym 1897–1898 uczęszczał jako dziecko do szkoły przy zakonie benedyktynów, gdzie był prymusem w swojej klasie, otrzymując 12 najwyższych ocen na końcu roku. Został bierzmowany 22 maja 1904, śpiewał także w chórze prowadzonym przez zakonników. Po opuszczeniu domu rodzinnego nigdy nie uczęszczał na msze, ani też nie przyjmował katolickich sakramentów. Istnieją jednak fotografie, świadczące o tym, że Hitler nie zerwał więzi z Kościołem katolickim (m.in. Hitler wychodzący z kościoła w Wilhelmshaven). W publicznych wystąpieniach, zwłaszcza w początkowym okresie działalności, Hitler często pozytywnie wypowiadał się o chrześcijańskiej kulturze Niemiec. Jako polityk często podkreślał swoje przywiązanie do wiary i również media przedstawiały go jako zdeklarowanego katolika.
Według niektórych źródeł, prywatnie odnosił się do religii z niechęcią, aż po wrogość. Christa Schroeder, sekretarka Hitlera, wspomniała w swych wydanych po latach pamiętnikach: „Hitler nie był przywiązany do Kościoła. Uważał religię chrześcijańską za przeżytek, obłudny wynalazek służący do uzależniania ludzi”. Nicolaus von Below, adiutant Hitlera, napisał o postawie religijnej Hitlera w swych wydanych po latach wspomnieniach: „Nigdy nie zauważyłem u niego żadnych oznak pobożności (...)”. Wspominał także, że Hitler wygłaszał publicznie „pogróżki pod adresem Kościołów”. Inny autor twierdzi, że Hitler „bez opanowania dawał się ponosić nienawiści do Żydów, księży, socjaldemokratów, Habsburgów”. Istnienie u Hitlera planu rozprawienia się z chrześcijaństwem potwierdza Werner Maser, który przytacza jego słowa na ten temat. Stwierdził on mianowicie, że jeśli chodzi o Kościół katolicki, to pewnego dnia trzeba będzie „wytrzebić go siłą”. Traktował go jako konkurenta, ale jednocześnie realną siłę, z którą tymczasowo należy się liczyć – stały za nim bowiem znaczące warstwy niemieckiego społeczeństwa. Plany Hitlera dotyczące rozprawienia się z religią potwierdza również były dygnitarz hitlerowski, Hermann Rauschning, który wspominał pewną wypowiedź Hitlera na temat Kościoła i masonerii. Hitler miał powiedzieć: „Teraz my jesteśmy najsilniejsi i dlatego usuniemy jednych i drugich, zarówno Kościół, jak i masonerię”. Pomimo przytoczonych wypowiedzi, Hitler usilnie starał się o poparcie chrześcijan, a w szczególności niemieckich katolików. W tym celu podejmował przyjazne gesty względem Watykanu oraz zawiązał przejściowe sojusze z umiarkowanymi politykami konserwatywnymi, reprezentującymi stronnictwa katolickie.
Jeszcze inni autorzy przywołują wypowiedzi Hitlera (w tym prywatne), w których mówił on, że jest katolikiem i w pozytywnym kontekście odwoływał się do postaci Jezusa Chrystusa. Wielokrotnie mówił również, że jest osobą wierzącą w Boga. W 1933 roku publicznie potępił ateizm. W trakcie jego rządów doprowadzono do delegalizacji ruchów ateistycznych i wolnomyślicielskich, a działalność tego typu została zakazana. Jedną ze zdelegalizowanych organizacji była skupiającą pół miliona członków Niemiecka Liga Wolnomyślicielska. Hitler chwalił się potem całkowitym „wytępieniem” ruchu ateistycznego.
Problematyczne jest określenie, co Hitler rozumiał pod pojęciem opatrzności, przykładowo w Mein Kampf twierdził, że misją powierzoną przez Boga Niemcom jest wzrost naszej rasy i naszego narodu. Allan Bullock uważał, że Hitler odwoływał się do Opatrzności w celach propagandowych, by uzyskać poparcie, Longerich Peter uważa, że pewnym jest, że odwołania do opatrzności służyły w walce z wpływami Kościoła, a nie realnej wiary. Niektórzy współpracownicy Hitlera określali go jako ateistę, przykładowo Otto Strasser ateizm Hitlera podał jako powód odejścia z NSDAP: „Jesteśmy Chrześcijanami: bez Chrześcijaństwa Europa jest stracona. Hitler jest ateistą”. Ian Kershaw stwierdził, że Hitlera można nazwać ateistą, zaś inny historyk Jeffrey Burton Russell wprost nazywa Hitlera ateistą.
Istnieje wiele wypowiedzi Hitlera w których używa terminu Opatrzność, bowiem wolał ten termin od słowa Bóg. Jego bóg ma wiele cech wspólnych z cechami boga chrześcijańskiego. Hitler zaś dzięki swoim szczególnym stosunkom z nieustannie przywoływaną w przemówieniach Opatrznością gra rolę niewiele różniącą się od roli nowego mesjasza, który został powołany przez Boga na wodza (Führera) narodu niemieckiego. To co stoi w sprzeczności z prawami natury nie może pochodzić od Boga – twierdził Hitler.
Jednym z mistrzów życia duchowego był dla Hitlera Schopenhauer, który uważał, że chrześcijaństwo jako światopogląd nie jest tworem Objawienia, lecz zostało zmontowane z koncepcji starożytnych religii pogańskich, indyjskich, egipskich i wschodnich, zwłaszcza buddyzmu. Jeden z biografów dyktatora, były dygnitarz hitlerowski, w swych wspomnieniach opisał stosunek Hitlera do Opatrzności: „Gdzie jednak jest Bóg, o którym wielokrotnie wspomina w swoich tyradach Hitler, nazywając go Opatrznością i Wszechmogącym? Bóg to człowiek piękny, człowiek boski, (...). Bóg to sam Hitler”. Ponadto Hitler wierzył w idee Arthura de Gobineau, mówiące o międzyrasowej walce o przetrwanie. Gobineau opisał rasę aryjską jako tę, którą Opatrzność wybrała do niesienia pochodni cywilizacji. W koncepcji Hitlera Żydzi byli wrogami wszelkiej cywilizacji.
Publicznie, kwestie religijne traktował w sposób instrumentalny, użyteczny dla swej polityki. Chwalił chrześcijańskie dziedzictwo, niemiecką kulturę chrześcijańską i wiarę w Jezusa Chrystusa. Jednocześnie w swoich przemówieniach i publikacjach podkreślał, że chrześcijaństwo jest jego główną motywacją do antysemityzmu. Oznajmił też, że: „Jako chrześcijanin nie mam powinności do bycia oszukiwanym, ale mam powinność do bycia wojownikiem o prawdę i sprawiedliwość”. Mało tego, Hitler uznawał, że sam Jezus Chrystus był antysemitą. Dowodem na takie przekonania Jezusa miał być fragment z Jana 8:44, w którym miał on powiedzieć Żydom, że ich ojciec jest diabłem. Hitler jako teoretyk niemieckiego faszyzmu zaadaptował do swoich celów część elementów teologii chrześcijańskiej, które naziści wykorzystywali w realizacji bieżących celów politycznych. Wódz III Rzeszy w jednym z wystąpień przyznał, że wiece nazistów były inspirowane rytuałami katolickimi, które obserwował w dzieciństwie.
Co więcej, na potrzeby nazizmu został stworzony specjalnie spreparowany system wierzeń, oparty na terminologii chrześcijańskiej – tzw. „pozytywne chrześcijaństwo”. Został on oczyszczony z wszelkich obiekcji, jakie Hitler wysuwał wobec chrześcijaństwa, a Jezus przedstawiany był w nim jako bojownik antyżydowski. W SS promowany był ideał Niemca wierzącego w Boga, ale oderwanego od konkretnego wyznania. Hitler często wyrażał się w duchu fałszywie pojmowanego darwinizmu: „Wyższa rasa podporządkowuje sobie niższą rasę... prawo, które widzimy w naturze, i które możemy uważać za jedyne wyobrażalne prawo.”; „Wyzwoliłem Niemcy od głupich i poniżających mitów sumienia i moralności... Wyszkolimy młodych ludzi, przed którymi świat będzie drżał. Chcę młodych ludzi zdolnych do przemocy – władczych, nieustępliwych i okrutnych.”.
Spośród wyznań chrześcijańskich Hitler faworyzował protestantyzm, który jest najbardziej otwarty na reinterpretację. W odróżnieniu od niektórych prominentów nazistowskich nie skłaniał się ku wierzeniom ezoterycznym, neopogaństwu i okultyzmowi. Wyśmiał je w „Mein Kampf”. Wyrażał uznanie dla islamskiej tradycji militarnej. W prywatnej rozmowie z osobą zaufaną miał wyrazić opinię:
Religia mahometańska pasowałaby do nas dużo bardziej niż chrześcijaństwo. Dlaczego musiało to być chrześcijaństwo z jego potulnością i słabością...”.
Okres po dojściu do władzy
30 stycznia 1933, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem (powołany na to stanowisko przez Paula von Hindenburga), i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego gabinetu udzieliła chadecka Partia Centrum. 27 lutego 1933 spłonął Reichstag. Hitler – przy biernej postawie prezydenta Hindenburga, rozwiązał parlament i wykorzystał pożar do rozprawy z komunistami i uchwalenia 28 lutego 1933 ustawy O ochronie narodu i państwa (niem. Zum Schutz von Volk und Staat), faktycznie zawieszającej prawa obywatelskie i konstytucję Republiki Weimarskiej. 23 marca 1933 przyjęto kolejne prawo, Ustawę o pełnomocnictwach (niem. Ermächtigungsgesetz), oznaczające w praktyce przekazanie Hitlerowi pełni władzy, gdyż ta ustawa konstytucyjna dawała prawo rządowi Hitlera do uchwalania ustaw (bez zgody Reichstagu). 5 maja Hitler doprowadził do rozbicia Wolnych Związków Zawodowych. „Skoncentrowane” finansowanie partii w znacznym stopniu przejęła utworzona w tym celu 1 czerwca przez wielkich przemysłowców Fundacja Gospodarki Niemiec Adolfa Hitlera (niem. Adolf-Hitler-Spende der deutschen Wirtschaft).
Faktyczny monopol polityczny NSDAP został ostatecznie potwierdzony przyjęciem 14 lipca 1933 Ustawy o zapobieganiu tworzenia nowych partii (niem. Gesetz gegen die Neubildung von Parteien), na mocy której zakazano działalności wszystkich, poza NSDAP, partii politycznych. Władza Hitlera ugruntowała się na dobre po przeprowadzonych 12 listopada wyborach parlamentarnych, w których partia nazistowska zdobyła 92,2% głosów.
Wobec spadku wpływów wyborczych NSDAP, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (Żydzi, homoseksualiści, niektórzy księża, Cyganie, Świadkowie Jehowy, szeroko rozumiani antyhitlerowcy oraz komuniści i socjaldemokraci) obozy koncentracyjne. Pierwszy z nich powstał w Dachau, 22 marca 1933. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych.
Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 nie przeprowadził nowych wyborów prezydenckich, uznając, że urząd prezydenta został zawieszony. Na mocy przyjętej dzień wcześniej, 1 sierpnia 1934 Ustawy o Naczelniku Rzeszy Niemieckiej (niem. Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reiches), połączył urzędy prezydenta i kanclerza, przejmując ich kompetencje jako Wódz i Kanclerz Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler) oraz został wodzem naczelnym Reichswehry.
Po uzyskaniu pełni władzy podjął działania w polityce zagranicznej Niemiec, zmierzające do uspokojenia opinii światowej. W tym celu zastosował gesty pojednawcze i propagandowe, mające na celu ukazanie pokojowego stylu sprawowania władzy. W maju 1933 wygłosił w Reichstagu wielką przemowę pokojową, w tym samym miesiącu przedłużył porozumienie z ZSRR (tzw. Układ w Rapallo z 1922). Pragnąc zaprezentować się jako zwolennik Kościoła, doprowadził w lipcu 1933 do podpisania konkordatu z Watykanem – w cztery lata później, 15 marca 1937, papież Pius XI potępił nazizm w encyklice „Mit brennender Sorge” (pol. z palącą troską). W styczniu 1934 doprowadził do podpisania pomiędzy Polską i Niemcami układu o niestosowaniu przemocy (tzw. układ o nieagresji), proponując jednocześnie podobne porozumienia dwustronne z Francją i Czechosłowacją – w tym czasie prowadził już niejawne przygotowania do następnej wojny. Nie chcąc być związanym zobowiązaniami międzynarodowymi, w październiku 1933 podjął decyzję o wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów.
W 1934 bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw. nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywanie zamachu stanu, w tym najbardziej zagrażających hitlerowskim planom hegemonii politycznej Ernsta Röhma i poprzedniego kanclerza Kurta von Schleichera.
Od chwili objęcia władzy w 1933, Hitler pogłębiał nazyfikację struktur państwowych i totalitarną kontrolę nad jednostką. W tym celu zaczął przeprowadzać uniformizację, tzw. „ujednolicenie” (niem. Gleichschaltung) wszystkich dziedzin życia społecznego, politycznego i kulturalnego. W związku z tym procesem Hitler m.in. zlikwidował autonomię krajów związkowych Niemiec, wprowadził też nowy podział administracyjny kraju na okręgi (niem. Gau), gdzie władzę sprawowali miejscowi namiestnicy NSDAP. Proces unifikacji zgodnej z doktryną narodowego socjalizmu obejmował także związki wyznaniowe, nad którymi naziści próbowali zacieśniać kontrolę państwa – głównie dotyczyło to dominujących w Niemczech wyznań protestantyzmu i katolicyzmu. Różna sytuacja tych kościołów spowodowała, iż zastosowano wobec nich odmienne środki nacisku. Ujednolicenie objęło w różnym stopniu sferę kultury i życia społecznego – m.in. 30 stycznia 1937 Hitler zakazał przyjmowania przez Niemców Nagrody Nobla ustanawiając jej nazistowską wersję – „Niemiecką Nagrodę Narodową w Dziedzinie Nauki i Sztuki”. Jako pierwszy został nią wyróżniony przez Hitlera niemiecki konstruktor Ferdinand Porsche.
W drugiej połowie lat 30. Hitler doprowadził do podpisania szeregu sojuszy międzynarodowych umacniających reżim nazistowski, 25 listopada 1936 doszło do podpisania paktu antykominternowskiego wymierzonego w komunistyczny Komintern, choć rzeczywisty charakter tego porozumienia miał cechy sojuszu polityczno-gospodarczego państw aspirujących do władzy nad światem. Kolejnym porozumieniem był zawarty 22 maja 1939 pakt stalowy i jego rozszerzenie z 27 września 1940, pakt berliński – od tego momentu jego sygnatariusze, Niemcy, Włochy i Japonia, tworzyli faktyczny sojusz zwany państwami osi, działający w latach 1940–1945.
W okresie 1934–1937 naziści przeprowadzili szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. firmy kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej. Chociaż prywatyzowali własność publiczną i usługi, jednocześnie zwiększali kontrolę państwa nad gospodarką.
Adolf Hitler otrzymał tytuł Człowieka Roku 1938 tygodnika „Time”.
Polityka zagraniczna w latach 30.
Hitler rozpoczął politykę zbrojeń i „pokojowych podbojów”. 16 marca 1935 wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej w nowo utworzonych siłach zbrojnych – Wehrmachcie. 7 marca 1936 zerwał traktat lokarneński remilitaryzując Nadrenię. 12 marca 1938 doprowadził do przyłączenia Austrii do Niemiec (Anschluss). Pozorując działania pokojowe, 18 września 1938 na zjeździe NSDAP w Norymberdze, potwierdził uznanie granic z Polską i Francją za ostateczne. Uległe wobec jego żądań Francja i Wielka Brytania udzieliły zgody 29 września 1938, na mocy postanowień układu monachijskiego, na zajęcie Kraju Sudetów w październiku 1938. W konsekwencji spowodowało to w 1939 rozbiór Czechosłowacji i utworzenie przez Hitlera 16 marca 1939 protektoratu Czech i Moraw. W tydzień później, 22 marca 1939, Hitler zmusił Litwę do przekazania Niemcom okręgu Kłajpedy.
W marcu 1939 rozkazał ostateczne opracowanie planów agresji na Polskę, znanych jako Fall Weiss. Wcześniej, w lutym 1939, przejął osobiście dowództwo nad niemieckimi siłami zbrojnymi. 11 kwietnia zaakceptował plan „Fall Weiss”, 28 kwietnia 1939 Hitler wygłosił słynne przemówienie w Reichstagu, w którym otwarcie ogłosił plany uzyskania przez Niemcy „przestrzeni życiowej” na wschodzie (niem. Lebensraum), nazwał twórców systemu wersalskiego „podżegaczami wojennymi”, ogłosił jednostronne anulowanie niemiecko-brytyjskiego układu morskiego z 1935, powtórzył „ostateczne” żądania wobec państwa polskiego (m.in. sprawa tzw. korytarza gdańskiego) – oraz stwierdził, iż polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 stracił swoją moc, gdyż rzekomo został „jednostronnie pogwałcony przez Polskę i wobec tego nieobowiązujący”, mimo iż jeszcze 4 stycznia 1939 w Berlinie, w rozmowie z polskim ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem, zaproponował przedłużenie paktu o 25 lat, uzależniając to jednak od zgody Polski na budowę eksterytorialnej autostrady z niemieckiego Pomorza na zachodzie do Prus Wschodnich, przebiegającej przez polskie ziemie.
Hitler przez cały 1939 zgłaszał pretensje do Gdańska, domagając się likwidacji polskich uprawnień do tego miasta gwarantowanych przez Ligę Narodów. 7 lipca adiutantem Hitlera został kpt. marynarki Albrecht, który zastąpił kpt. Widemanna. 23 sierpnia 1939 z jego inicjatywy podpisano układ ze Związkiem Radzieckim, znany jako pakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp do II wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckie zaatakowały Polskę wkraczając na jej terytorium bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnej Francji i Wielkiej Brytanii. Państwa te poprzestały na wypowiedzeniu 3 września wojny III Rzeszy, ograniczając się do pozorowanej demonstracji siły w strefach przygranicznych, rozpoczynając okres tzw. dziwnej wojny.
Sytuacja Żydów i „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”
Na terenach kontrolowanych przez państwo Adolfa Hitlera odbyła się akcja planowej zagłady Żydów w terminologii nazistowskiej zwana ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej (niem. Endlösung der Judenfrage), która jako całość prześladowań i eksterminacji tego narodu określana jest mianem Holocaust. W wyniku tej polityki wymordowano 5,5-6 milionów Żydów. Doprowadził do podpisania dyskryminujących Żydów ustaw norymberskich 15 września 1935, czego dalekim skutkiem były masowe pogromy mniejszości żydowskiej w Niemczech, określane jako noc kryształowa (niem. Kristallnacht) z 9 i 10 listopada 1938.
Polityka rasowa, eksterminacje i germanizacja
Oprócz Żydów, Hitler dążył do usunięcia również Cyganów (zob. Porajmos), jako tzw. podludzi (niem. Untermenschen), a także izolacji i wyniszczenia niemieckich homoseksualistów (zob. Sytuacja homoseksualistów w III Rzeszy). Do zbrodni nazistowskich, do których zachęcał i które aprobował Hitler, należą także akcje mordowania ludzi z różnych względów uznanych przez niemiecką eugenikę za „bezwartościowych”, przeprowadzane m.in. pod kryptonimem Akcja T4. Wszczął programy masowych mordów np. na osobach nieuleczalnie chorych, chorych psychicznie, niedorozwiniętych, kalekich. Planowano usunąć około 51 milionów Słowian zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią poprzez eksterminacje czy przesiedlenia na wschód, głównie na Syberię (zgodnie z tak zwanym Generalnym Planem Wschodnim, niem. Generalplan Ost). Zakładano też germanizację elementów określanych przez pseudonaukowe wytyczne niemieckiej teorii rasowej jako „wartościowe rasowo”.
Plan ten składał się z dwóch części, tzw. Mały Plan (niem. Kleine Planung), który przewidywał wymordowanie całej polskiej elity i inteligencji – został w większości zrealizowany na terytorium Polski (zob. Intelligenzaktion). Natomiast druga część, tzw. Duży Plan (niem. Grosse Planung), została zapoczątkowana wielką akcją przesiedleńczą na Zamojszczyźnie, jednak wskutek sprzeciwu polskiego ruchu oporu, podczas powstania zamojskiego, Duży Plan nie został zrealizowany do końca – tym samym główne plany przesiedleńcze przesunięto na okres powojenny. Istniały różne wersje Generalnego Planu Wschodniego, np. jedna z nich przewidywała realizację projektu autorstwa nazistowskiego architekta Huberta Grossa, który opracował plany zburzenia 95% powierzchni zabudowanej Warszawy i wybudowania w tym miejscu tzw. „Nowego niemieckiego miasta Warszawa” (niem. Die neue deutsche Stadt Warschau) oraz włączenia do niego Planu Pabsta – w miejscu Zamku Królewskiego w Warszawie zamierzano wybudować nazistowską Halę Ludową (niem. Volkshalle). Plany niemieckie odnośnie do Warszawy (m.in. grabież dzieł sztuki i zniszczenie Zamku Królewskiego) Hitler zaaprobował osobiście 4 października 1939 w Berlinie.
Kolejnym elementem planu była zinstytucjonalizowana akcja rabunku dzieci (w jej ramach także akcja specjalna Heuaktion, podczas której pochwycono dzieci i młodzież także z terytoriów dzisiejszych Białorusi i Ukrainy), praktycznie realizowana na wschodnich terytoriach okupowanych wobec różnych narodów, największe straty poniosła Polska. Trudne szacunki liczebne wywózek polskich dzieci, opracowane na podstawie ocalałych archiwów niemieckich i zeznań funkcjonariuszy jednego z głównych wykonawców akcji rabunku dzieci, towarzystwa Lebensborn mówią o dziesiątkach tysięcy, zwłaszcza małych dzieci i niemowląt. Historycy zajmujący się tym tematem oceniają liczbę dzieci poddanych przymusowym przesiedleniom i germanizacji w ramach programu rabunku dzieci na ok. 200 000.
Okres końcowy
W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie na ZSRR – niemiecka armia przystąpiła do realizacji planu Barbarossa. Po przegranej bitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.
W latach 1943–1944 skoncentrowane uderzenia alianckie odebrały III Rzeszy inicjatywę na wszystkich frontach. Po rozpoczętym przez aliantów 6 czerwca 1944 lądowaniu w Normandii, Hitler nie mógł się zdecydować na konkretny wariant obrony, nie odpowiadał mu zarówno plan Erwina Rommla, jak i Gerda von Rundstedta. W konsekwencji armia niemiecka utraciła szansę na skuteczną obronę Normandii, a 17 czerwca 1944 Hitler oskarżył generałów i Wehrmacht o tchórzostwo.
Do końca wojny liczył na skonstruowanie przez naukowców niemieckich, a następnie wprowadzenie do masowej produkcji „cudownej broni” (niem. Wunderwaffe), która pozwoliłaby mu zmienić losy wojny – wiązał duże nadzieje z pociskami rakietowymi V1 i V2, jednak jego oczekiwania w tej mierze nie sprawdziły się, gdyż „Wunderwaffe” pojawiły się zbyt późno i w zbyt małej liczbie. W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec 20 lipca 1944 grupa spiskowców z Clausem von Stauffenbergiem na czele dokonała w Wilczym Szańcu nieudanego zamachu na życie Hitlera.
W 1945, wobec nieuchronnej klęski III Rzeszy, Adolf Hitler pozbawił przywilejów i stanowisk przywódców nazistowskich, których uważał za zaufanych (Himmlera i Göringa) – za próbę porozumienia się z aliantami. 29 kwietnia 1945 w swoim testamencie politycznym Hitler pozbawił Himmlera członkostwa w NSDAP. Göring został uznany przez Hitlera za zdrajcę, gdy 23 kwietnia 1945 zadeklarował gotowość zastąpienia Hitlera i podjęcia negocjacji z aliantami – z polecenia Hitlera został pozbawiony wszystkich stopni wojskowych, wyrzucony z partii nazistowskiej, a następnie aresztowany przez SS 25 kwietnia 1945. Hitler wydał również 27 kwietnia 1945 rozkaz zamordowania Göringa, jego żony i córki – jednak oficer SS Bernhard Frank, który polecenie otrzymał, wykorzystując wojenne zamieszanie odmówił jego wykonania.
Śmierć
29 kwietnia 1945 roku, dzień przed popełnieniem samobójstwa, dyktator w obecności świadków oraz Waltera Wagnera – notariusza i zarazem radnego dzielnicy Pankow zawarł cywilny związek małżeński z Evą Braun.
30 kwietnia 1945, podczas oblężenia Berlina, Hitler wraz z poślubioną dzień wcześniej Evą Braun popełnił samobójstwo. Powszechnie przyjmuje się, że uczynił to strzelając z pistoletu w skroń i jednocześnie rozgryzając fiolkę z cyjankiem (niektórzy, głównie sowieccy historycy utrzymują, iż w rzeczywistości został zastrzelony przez swoich adiutantów lub straż przyboczną), w podziemnym schronie pod gmachem Starej Kancelarii Rzeszy w Berlinie (wcześniej zarządzając w celu zbadania skuteczności trucizny, otrucie swojego psa – Blondi). Miał wtedy 56 lat.
Zwłoki dyktatora i jego małżonki zostały spalone przez esesmanów ze straży przybocznej. Informacje o okolicznościach śmierci i fakt bezspornej identyfikacji odnalezionych w Berlinie przez Rosjan zwłok obojga zostały na wiele lat utajnione, gdyż prawda nie odpowiadała wersji głoszonej przez oficjalną propagandę.
W latach 1946–1949 NKWD prowadziło przesłuchania Ottona Günschego – zastępcy osobistego adiutanta Hitlera oraz Heinza Lingego – ordynansa Hitlera i innych świadków ostatnich chwil w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy. Ich zeznania wyjaśniające okoliczności samobójstwa i spalenia zwłok, zostały utajnione i zamknięte w osobistym archiwum Stalina. Po raz pierwszy dostęp do materiałów śledztwa umożliwił Komisji Ideologicznej Komitetu Centralnego KPZR Chruszczow w 1959, ale dopiero po otwarciu archiwum partyjnego w 1991 stały się dostępne dla historyków.
Było to powodem powstania hipotez mówiących, że w rzeczywistości Hitler uciekł z oblężonego Berlina i wyjechał do Argentyny. Przeciwko ich prawdziwości świadczył między innymi fatalny stan psychiczny i fizyczny Hitlera (m.in. w styczniu 1945 stwierdzono u niego chorobę Parkinsona).
Spalone szczątki byłego przywódcy III Rzeszy zostały pogrzebane we wschodnich Niemczech przez agentów KGB, a w 1970 ostatecznie spalone. W 1993 w byłych archiwach radzieckich znaleziono dwa fragmenty czaszki, mające należeć do Hitlera.
9 czerwca 2006 w miejscu gdzie był schron Führera odsłonięto tablicę informującą zarówno o budowli, jak i o fakcie popełnienia w tym miejscu samobójstwa przez Hitlera.
Seksualność
Adolf Hitler stworzył swój publiczny wizerunek jako Wodza żyjącego w abstynencji seksualnej, bez rodziny, w całkowitym poświęceniu swojej misji politycznej i narodowi niemieckiemu. Jego trwający 14 lat związek z Evą Braun był stale ukrywany przed opinią publiczną i wszystkimi oprócz jego najbliższego kręgu.
Zakres władzy i odpowiedzialności
Otwarte pozostaje pytanie czy tylko Hitler jest odpowiedzialny za całe zło, jakie wydarzyło się w okresie III Rzeszy. Głośny spór toczy się pomiędzy dwoma grupami naukowców: tzw. intencjonalistami (Hannah Arendt, Eberhard Jäckel, Alan Bullock, Karl Dietrich Bracher czy Klaus Hildebrand), którzy wskazywali, że wszystko co działo się w Rzeszy, nie mogło mieć miejsca bez wiedzy Hitlera, oraz tzw. funkcjonalistami (Martin Broszat, Hans Mommsen, Uwe Dietrich Adam), którzy zwracają też uwagę na ważki element rywalizacji o wpływy i ścierania się różnorakich koncepcji w ramach reżimu nazistowskiego oraz na charakter władzy Hitlera. Polski historyk, badacz ideologii nazistowskiej, Wojciech Wichert, podkreśla znaczenie cech charakterologicznych Hitlera: „nie był z natury człowiekiem usystematyzowanym i zahartowanym w ciężkiej pracy; cechowało go pospolite lenistwo i brak punktualności. Adolf Hitler, w odróżnieniu od innych liderów politycznych tamtego czasu, poświęcał niewiele czasu na roztrząsanie arkanów wewnętrznej polityki, które przekazywał z reguły swoim współpracownikom, albo w ogóle nie zaprzątały one jego głowy. Zamiast zajmowania się pilnymi sprawami bieżącymi, Hitler przebywał w swoim ulubionym Obersalzbergu, w posiadłości Berghof”.
Gabinet Hitlera
Rząd Hitlera istniał od zagarnięcia władzy 30 stycznia 1933, aż do jego śmierci 30 kwietnia 1945 (łącznie 12 lat i 3 miesiące).
Dziedzictwo
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał cztery organizacje powołane przez Hitlera (NSDAP, SS, SD i Gestapo) za przestępcze.
Artykuł 6 statutu Trybunału zaliczył do zbrodni hitlerowskich:
Zbrodnie przeciw pokojowi: ściślej – planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, albo wojny gwałcącej traktaty, umowy i porozumienia międzynarodowe, lub udział w planie, którego celem jest dokonanie wymienionych czynów;
Zbrodnie wojenne: złamanie prawa wojennego, w tym złe traktowanie i deportacje do niewolniczych obozów ludności z terytoriów okupowanych, morderstwa i złe traktowanie jeńców wojennych, plądrowanie publicznej i prywatnej własności, niszczenie miast i wsi, dewastacja niepodyktowana względami strategicznymi;
Zbrodnie przeciw ludzkości: morderstwa, niewolniczą eksploatację i inne nieludzkie czyny popełniane przeciw cywilom przed i w trakcie wojny.
W wielu państwach głoszenie poglądów politycznych zbliżonych do faszyzmu/hitleryzmu jest zakazane z mocy prawa. W Polsce regulują to:
Kodeks karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. z późniejszymi zmianami): „Art. 256: Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002, I KZP 5/02 (OSNKW 2002/5-6/32): „Propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego.”
Konstytucja RP: „Art. 13: Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur i członkostwa.”
Odznaczenia
Poniższa lista przyznanych odznaczeń jest niepełna.
Krzyż Żelazny (1914) I Klasy
Krzyż Żelazny (1914) II Klasy
Czarna Odznaka za Rany (1918)
Złota Odznaka za Rany (po ataku 20 lipca 1944)
Goldenes Ehrenzeichen der NSDAP
Wielki Kawaler Orderu Imperialnego Czerwonych Strzał – Hiszpania (Franco), 1937
Odznaka tytułu honorowego Caporale d’Onore della Milizia (MVSN) – Włochy, 1938
Kordzik honorowy MVSN – Włochy, 1938
Order Zasługi Wojskowej (Bawaria)
Order Krwi (III Rzesza)
Medal Pamiątkowy 1 października 1938 z okuciem Zamek Praga, 1938
Medal Pamiątkowy za Powrót Kłajpedy, 1939
Medal Muru Wschodniego
Krzyż Honorowy (III Rzesza)
Order Zasługi Orła Niemieckiego
Order Słonia
Kultura masowa
Hitler w filmach
Dyktator – film w reżyserii Charlesa Chaplina z 1940, w którym odgrywa on także główną rolę parodiując postać Hitlera (w filmie Chaplin występuje jako Hynkel i jednocześnie wciela się w postać żydowskiego fryzjera). Swastyka zastąpiona została przez dwa symbole iks. W III Rzeszy dystrybucja tego filmu została zakazana, a w powojennych Niemczech jego pierwsza projekcja odbyła się w 1998.
Hitler i nazistowskie Niemcy zostali sparodiowani w amerykańskim krótkometrażowym filmie animowanym produkcji Walt Disney Company z Kaczorem Donaldem w roli głównej pt. Der Fuehrer’s Face z 1943 roku.
Hitler – Ostatnie 10 dni – dramat wojenny w kooperacji włosko-brytyjskiej z 1973. Wyreżyserowany przez Ennio De Conciniego. Akcja rozgrywa się w ostatnich dniach wojny w berlińskim bunkrze. Obraz przedstawia charakter dyktatora dążącego do panowania nad światem i to do ostatnich sekund swojego życia. Usiłuje przy tym odpowiedzieć na pytanie czy był zwykłym człowiekiem spełniającym swój obowiązek wobec kraju czy politykiem, którym zawładnęły jego własne wizje. Rolę Hitlera odtwarza Alec Guinness.
Hitler: Narodziny zła – miniserial produkcji kanadyjskiej i amerykańskiej z 2003, który pokazuje jak Adolf Hitler doszedł do władzy po pierwszej wojnie światowej. Film skupia się na tym, jak rozgoryczone, rozdarte politycznie i ekonomicznie niemieckie społeczeństwo pomogło wspiąć się Hitlerowi na szczyt. „Hitler: Narodziny Zła” pokazuje również jak nienawiść do Żydów stała się centrum jego poselstwa politycznego w Niemczech i znalazła szeroki oddźwięk wśród narodu niemieckiego.
Upadek – produkcji niemieckiej z 2004, ukazujący ostatnie dni z życia Hitlera, które spędził w swoim berlińskim bunkrze. Rolę Hitlera zagrał Bruno Ganz.
Adolf H. – Ja wam pokażę – wyreżyserowana przez Daniego Levy’ego komedia wojenna z 2007. Był pierwszym w Niemczech filmem tego gatunku traktującym o Hitlerze. Film jest spojrzeniem na sylwetkę wodza III Rzeszy poprzez pryzmat czarnego humoru i satyry. Jego postać została ukazana jako nieudacznik i ignorant. Wywołało to kontrowersje w Niemczech, gdyż film odstawał od dotychczasowej konwencji ukazywania Hitlera w kinematografii, a jego rolę odtworzył Helge Schneider.
Aluzje do osoby Adolfa Hitlera stanowią motyw przewodni piosenki kabaretowej Ten wąsik ze słowami Mariana Hemara. W tekście zwraca się uwagę na podobieństwo zachodzące między przywódcą III Rzeszy a postacią głównego bohatera filmów Charliego Chaplina. Piosenka była wykonywana przez Ludwika Sempolińskiego w rewii Orzeł czy Rzeszka, wystawianej od 31 maja do sierpnia 1939 przez teatrzyk Ali-Baba w Warszawie. Występy te wywołały interwencję ambasadora Niemiec, a wykonawca podobnie jak i autor tekstu byli podczas II wojny światowej poszukiwani przez Gestapo w całej okupowanej Europie.
Hitler ukazany w karykaturalnym świetle pojawia się również w komedii Juliusza Machulskiego pt. AmbaSSada. W filmie tym Hitler grany jest przez Roberta Więckiewicza.
Hitler w poezji
Wisława Szymborska napisała wiersz "Pierwsza fotografia Hitlera".
Zobacz też
Führerhauptquartier
pociąg Amerika
zamachy na Hitlera
Jean-Marie Loret
Hideki Tōjō – nazywany „Hitlerem Dalekiego Wschodu”
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Publikacje
Publikacje uzupełniające
Prasa i periodyki
Linki zewnętrzne
Wojciech Wichert: Chaos i przyzwolenie. Polikratyczna struktura reżimu hitlerowskiego do 1939 r., „Histmag.org”, 20 czerwca 2009.
Wojciech Wichert: Prawnopolityczna zasada supremacji woli wodza w systemie ustrojowym III Rzeszy, „Histmag.org”, 13 kwietnia 2009.
Strona o Wilczym Szańcu, miejscu zamachu na Hitlera
Filmy o Adolfie Hitlerze w serwisie filmweb.pl
Niemieccy zbrodniarze wojenni w okresie II wojny światowej
Politycy NSDAP
Austriaccy naziści
Kanclerze Niemiec
Przywódcy totalitarni
Osoby odpowiedzialne za ludobójstwo
Honorowi obywatele Gdańska (przed 1945)
Honorowi obywatele Gorzowa Wielkopolskiego
Honorowi obywatele Wrocławia (przed 1945)
Honorowi obywatele Szczecina
Honorowi obywatele Wałbrzycha
Honorowi obywatele Opola
Honorowi obywatele Bytomia
Ludzie roku tygodnika Time
Niemieccy malarze
Niemieccy samobójcy
Odznaczeni Krzyżem Żelaznym
Odznaczeni Orderem Imperialnym Jarzma i Strzał
Odznaczeni Orderem Zasługi Wojskowej (Bawaria)
Odznaczeni Orderem Krwi (III Rzesza)
Odznaczeni Krzyżem Honorowym (III Rzesza)
Odznaczeni Orderem Zasługi Orła Niemieckiego
Odznaczeni Orderem Słonia
Uczestnicy I wojny światowej (Cesarstwo Niemieckie)
Ludzie urodzeni w Braunau am Inn
Urodzeni w 1889
Zmarli w 1945
Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn politycznych
Austriaccy malarze
Austriaccy samobójcy |
251 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja | Azja | Azja (gr. Asía, łac. Asia) – w zależności od podejścia: największy kontynent na Ziemi lub część świata, która razem z Europą tworzy największy kontynent, Eurazję. Nazywana jest często kontynentem wielkich kontrastów geograficznych.
Sąsiaduje z Europą od zachodu, Afryką od południowego zachodu, Oceanem Indyjskim i Australią od południowego wschodu oraz Pacyfikiem od wschodu. Dokładny przebieg zachodniej granicy geograficznej przedstawiony jest w haśle granica Europa-Azja.
Obszar Azji to 44,6 mln km² powierzchni lądów, co stanowi około 30% powierzchni wszystkich lądów. Ma charakter wyżynno-górski (wyżyny stanowią 75% powierzchni tego kontynentu – średnia wysokość Azji to prawie 1000 m n.p.m.). Azję zamieszkuje 4436,33 mln ludzi, co daje 99,9 osób na km² (dane z 2016 roku).
Skrajnym punktem na północy jest przylądek Czeluskin (77°43′N), na południu przylądek Piai (1°16′N), na zachodzie zaś przylądek Baba (26°05′E), a na wschodzie przylądek Dieżniowa (169°40′W). Rozciągłość równoleżnikowa równa jest około 8600 km, zaś rozciągłość południkowa 8400 km. Linia brzegowa, wraz z wyspami, wynosi powyżej 70 000 km długości.
Nazwa
Nazwa kontynentu trafiła do języka polskiego z języka greckiego za pośrednictwem łaciny. Co do pierwotnego źródła nazwy brak jest pewności. Wskazywane są zarówno powiązania z asyryjskim assu, znaczącym wstający (o słońcu), akadyjskim aṣû, tj. wejściem, miejscem jasnym, krajem wschodu, anatolijską nazwą federacji 22 państw Assuwa, jak i z greckim słowem asis oznaczającym namuł rzeczny.
Początkowo nazwa ta odnosiła się jedynie do Azji Mniejszej. Około 450 r. p.n.e. odróżniono Azję Właściwą od Azji Mniejszej. Azja (Asja) była imieniem nimfy okeanidy w mitologii greckiej. Tak również nazywano i rodzaj żyta. Prawdopodobne jest również, że nazwa „Azja” pochodzi od greckiego określenia Asios leimon (dosł. łęg azyjski). Asios utworzone byłoby od greckiego asis, oznaczającego muł rzeczny. Wymieniony łęg azyjski leżał u ujścia rzeki Kaistru w pobliżu Efezu, a więc w Azji Mniejszej. Z chwilą podboju Azji Mniejszej przez Persów Grecy nazwali Azją obszary leżące na wschód od Morza Egejskiego. Dopiero później nazwą tą objęto cały kontynent.
Podział polityczny Azji
Państwa Azji
1) Wraz z separatystycznym Górskim Karabachem2) Bez Tajwanu3) Wraz z Cyprem Północnym4) Azjatycką część państwa stanowi tylko półwysep Synaj5) miasto leży na obszarze Afryki6) Azjatycka część państwa obejmuje tylko niewielkie obszary wysp Sporad, Chios i Lesbos7) Miasto leży na obszarze Europy8) Wraz z separatystyczną Abchazją9) Bez zajętej przez Pakistan części Kaszmiru10) Nie całe terytorium państwa leży w Azji11) Wraz z indonezyjską częścią Nowej Gwinei, leżącej w Oceanii12) Według prawa izraelskiego13) Część obszaru państwa leży w Europie14) Wraz z częścią europejską15 Wraz z należącą formalnie do Indii częścią Kaszmiru16) Siedzibą władz jest Kolombo
Terytoria zależne
1) siedziba dowództwa dwóch baz: Akrotiri i Dhekelia; brak stolicy2) personel bazy wojskowej, w tym ok. 1350 żołnierzy; brak stałych mieszkańców3) personel bazy wojskowej, w tym 2212 żołnierzy; brak stałych mieszkańców
Państwa nieuznawane
Następujące terytoria spełniają wszelkie kryteria bycia państwem, jednak nie są uznawane na arenie międzynarodowej przez inne państwa.
Regiony Azji
Regiony polityczno-gospodarcze według ONZ
Organizacja Narodów Zjednoczonych wydziela w Azji następujące regiony:
Azja Zachodnia
Bliski Wschód
Kaukaz
Azja Środkowa
Azja Południowa (subkontynent indyjski)
Azja Południowo-Wschodnia
Daleki Wschód (Azja Wschodnia)
Syberia (Azja Północna)
Regionalizacja ta ma charakter polityczny i jest oparta na granicach państw.
Regionalizacja fizycznogeograficzna Azji
Najogólniejsza regionalizacja fizycznogeograficzna Azji zastosowana dotychczas w polskiej geografii fizycznej jest następująca:
1. Azja Północna
Nizina Zachodniosyberyjska
Wyżyna Środkowosyberyjska
Syberia północno-wschodnia
Daleki Wschód
obszary górskie Syberii Południowej
2. Azja Centralna
Nizina Turańska i Pogórze Kazachskie z otaczającymi górami
Kotlina Dżungarska
Kotlina Kaszgarska
Wyżyna Tybetańska
Wyżyna Mongolska
3. Azja Wschodnia
Chiny monsunowe
Mandżuria (Chiny północno-wschodnie)
Półwysep Koreański
Wyspy Japońskie
4. Azja Południowa
Półwysep Indyjski i Cejlon
Półwysep Indochiński
Archipelag Malajski i Filipiny
5. Azja Zachodnia
Azja Mniejsza
Wyżyna Armeńska
Kaukaz
Wyżyna Irańska
Nizina Mezopotamska
Wyżyna Syryjsko-Palestyńska
Półwysep Arabski
Warunki naturalne
Ukształtowanie poziome
Azja położona jest niemal w całości na półkulach wschodniej i północnej. Jedynie niewielkie obszary leżą na półkulach zachodniej (Półwysep Czukocki) i południowej (część Archipelagu Malajskiego).
Wyspy zajmują około 7% obszaru Azji (2,7 mln km²). Zlokalizowane są wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich wybrzeży w trzech archipelagach: Malajskim, Japońskim i Filipińskim. Największymi wyspami Azji są: Borneo (736 tys. km²), Sumatra (427 tys. km²), Honsiu (228 tys. km²), Celebes (197 tys. km²), Jawa (126 tys. km²), Luzon (106 tys. km²). Półwyspy zajmują 8,7 mln km² (19% powierzchni Azji). Największe z nich to: Półwysep Arabski (2,78 mln km²), Indochiński (2,17 mln km²), Indyjski (2088 tys. km²), Azja Mniejsza (0,5 mln km²), Tajmyr (0,4 mln km²), Kamczatka (0,27 mln km²) i Półwysep Koreański (0,22 mln km²).
Wody oblewające Azję należą do 3 oceanów. Na północy ląd Azji otaczają płytkie morza szelfowe: Czukockie, Wschodniosyberyjskie, Łaptiewów, Karskie; na wschodzie morza: Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Jawajskie, Banda, Moluckie, Seram, Flores, Sawu, Arafura; na południu wody Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej. Średnia odległość od mórz wynosi 750 km, a maksymalna 2400 km.
Między półwyspami i wyspami Azji znajduje się wiele głęboko wciętych zatok i przybrzeżnych – otwartych, półzamkniętych lub zamkniętych – basenów morskich. Najważniejsze z nich znajdują się na Oceanie Atlantyckim i są to morza: Śródziemne, Czarne, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Arabskie, Czerwone, tzw. Indonezyjskie Morze Śródziemne (nazwa obejmująca łącznie wszystkie morza wokół Archipelagu Malajskiego i Filipin) oraz zatoki: Bengalska i Perska.
Ukształtowanie pionowe
Azja jest najbardziej zróżnicowanym kontynentem pod względem ukształtowania pionowego. Znajduje się tutaj zarówno najwyższy (Mount Everest, 8848 m n.p.m.), jak i najniższy punkt na powierzchni Ziemi (depresja Morza Martwego; 422 m p.p.m.). Maksymalna deniwelacja osiąga 9270 metrów. Azja jest – pomijając Antarktydę – obszarem o najwyższej średniej wysokości (średnia wynosi 990 metrów). Obszary poniżej 300 m n.p.m. zajmują 32,4% powierzchni (w tym 1,2% depresje), obszary o wysokościach między 300–2000 m n.p.m. 54,7% powierzchni, obszary powyżej 2000 m n.p.m. 12,9% powierzchni.
Najwyżej wzniesiona jest Azja Środkowa (zwana też czasami Azją Wysoką). Znajduje się tutaj wysokogórska Wyżyna Tybetańska otoczona potężnymi pasmami górskimi: Himalajami (od południa), Karakorum (od południowego zachodu) i Kunlun (od północy). Pasma te zbiegają się na zachodzie w węźle Pamir. Od Azji Wysokiej aż do mórz Czarnego i Śródziemnego biegnie obszar pokryty dużą liczbą pasm górskich (np. Kaukaz, Góry Pontyjskie, Zagros).
Obszary nizinne występują w jej północno-zachodniej części, są to niziny: Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska, na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu niziny Gangesu, Indusu i Mezopotamii. Wielkie obszary wyżynne występują na północy (Wyżyna Środkowosyberyjska), zachodzie (Pogórze Kazachskie) i południu (wyżyna Dekan, Półwysep Indyjski). Wyżyna Dekan opada ku wschodowi i zachodowi krawędziowymi górami (Ghaty Wschodnie i Zachodnie), podobnie krawędziowe góry towarzyszą zachodnim i południowym brzegom Półwyspu Arabskiego.
Wysoko położone obszary wyżynne, otoczone pasmami górskimi, stanowią integralną część Azji Zachodniej i Centralnej. Na zachodzie są to wyżyny: Anatolijska, Armeńska i Irańska. Wśród licznych otaczających je łańcuchów górskich należy wymienić góry: Pontyjskie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros i Mekran. Dalej ku wschodowi wysokości pasm górskich wzrastają. Znajduje się tu najpotężniejszy na świecie węzeł górski – Pamir, nazywany Dachem Świata, w którym zbiegają się jedyne na świecie łańcuchy górskie, przekraczające 7000 m n.p.m.: Tienszan, Hindukusz, Karakorum, Himalaje oraz Kunlun i Hengduan Shan.
Południowym przedłużeniem Gór Syczuańskich są pasma górskie Półwyspu Indochińskiego i Archipelagu Malajskiego. Między Himalajami a Kunlunem znajduje się, uważana za najwyżej położoną na świecie, Wyżyna Tybetańska, a między Kunlunem i Tienszanem wyżynna Kotlina Kaszgarska. Dalej na północnym wschodzie znajduje się rozległa Wyżyna Mongolska, którą otaczają pasma: Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych i Wielkiego Chinganu. Wschodnia część Syberii stanowi również obszar wyżynno-górski. Rozległe płaskowyże (m.in. wyżyny Ałdańska, Zejsko-Burejska, Anadyrska) oddzielone są od siebie górami, między innymi Czerskiego, Wierchojańskimi, Kołymskimi, Koriackimi i Sichote-Aliń, a także górami Kamczatki. Obszary górskie przeważają też na Półwyspie Koreańskim, w południowych Chinach, na Wyspach Japońskich, Tajwanie i Filipinach.
Znaczne obszary (ok. 16,5 mln km²) Azji zajmują pustynie, występujące zarówno w strefach zwrotnikowej (Półwysep Arabski, Nizina Hindustańska) i podzwrotnikowej (pustynie Iranu), jak i umiarkowanej oraz kontynentalnej (Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska, pustynia Gobi).
Budowa geologiczna
Azja leży w większości na płycie eurazjatyckiej. Wyróżnić można także pozostałe cztery platformy. Platforma syberyjska składa się z prekambryjskich skał metamorficznych. Platforma chińska była pierwotnie północną częścią Gondwany i na przełomie paleozoiku i mezozoiku przyłączyła się do Azji. Platforma dekańska oddzieliła się od Gondwany w jurze, do Azji przyłączyła się w trzeciorzędzie; obejmuje Półwysep Indyjski oraz Cejlon. Platforma Arabska obejmuje Półwysep Arabski; oddzieliła się w trzeciorzędzie od platformy afrykańsko-arabskiej.
Strefy roślinne
Wieczne lody Arktyki zajmują północne krańce kontynentu azjatyckiego graniczące z Oceanem Arktycznym – biegunem północnym. Występują tu noc i dzień polarny. Wieczne lody Arktyki zwane są trafnie pustynią lodową. W tym środowisku życie skupia się wokół morza. Mimo ekstremalnych warunków pustynie lodowe nie są pozbawione roślin. Na wystających spod lodu skałach można spotkać porosty, a w szczelinach skalnych mchy. Na glinianej glebie pojawiają się darnie. Pojedynczo i rzadko rosną tu także rośliny kwiatowe m.in. arktyczne gatunki skalnic, jaskrów, głodków czy niezapominajek.
Tundra zajmuje północne krańce kontynentu Azjatyckiego. Z południa na północ przechodzi w pustynię lodową. Ma klimat delikatniejszy od arktycznego, lecz i tak bardzo ostry. Występują tu noc i dzień polarny. Tundra jest bezleśną krainą. Drzewa nie są w stanie tu przetrwać. Rosną tu jedynie skarłowaciałe gatunki brzóz, wierzb, sosen, świerków, np.: brzoza karłowata, wierzba zielna, wierzba polarna. W miarę jak warunki stają się suchsze, wzrasta znaczenie porostów. Gdy tundra jest wilgotna, więcej na niej mchów.
Tajga zajmuje gruby „pas” opasający Azję poniżej koła podbiegunowego północnego. Stanowi największy lądowy biom świata, zachowany w bardzo dobrym stanie dzięki małej eksploatacji przez człowieka. Dość ostry klimat i kwaśna uboga gleba umożliwiają egzystencję drzewom iglastym. Drzewa szpilkowe są najlepiej przystosowane do życia w tej strefie: igły są trwałe, skórkowate, odporne na mróz. Dlatego drzewa liściaste, np.: brzozy, olsze, topole, wierzby stanowią tylko domieszkę. W lasach borealnych (tajdze) dominuje zwykle jeden z gatunków sosny, świerka, jodły czy modrzewia. Na Syberii np. przeważają świerk syberyjski i modrzew syberyjski. Na dalekim wschodzie modrzew dahurski. W lasach sosnowych i modrzewiowych warstwa runa jest bogata, tworzą ją borówka brusznica, mącznica lekarska, bażyna czarna, porosty, głównie chrobotki i płucnice. W lasach jodłowych i świerkowych panuje mrok, dlatego runo jest mniej rozwinięte, rosną tu borówki czarne, szczawik zajęczy, gruszyczki, widłaki i mchy. W lasach borealnych z powodu zmarzliny zatrzymującej wodę jest dużo mokradeł i torfowisk (w Azji, głównie w zachodniej Syberii). Torfowiska wysokie tworzą głównie mchy torfowe. Mało tu roślin kwiatowych. Reprezentują je żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna, bażyna czarna. Na torfowiskach niskich więcej jest turzyc, wełnianek i bagnic torfowych.
Step rozciąga się od Uralu po górny bieg rzeki Ob (w postaci stepów południowosyberyjskich). Na wschodzie duże powierzchnie pokrywają stepy Zabajkala łączące się ze stepami Mongolii i północnych Chin. Cechą charakterystyczną stepu Syberyjskiego są rozsiane na ich obszarze enklawy z roślinnością solniskową, laskami brzozowo-osikowymi i sosnowymi. Trzcinowiska zajmują zabagnienia terenu. Nad wszystkimi roślinami dominują trawy. Stepy wschodniej części Azji mają charakter jeszcze bardziej trawiasty. Roślinność jest tu dosyć monotonna.
Chłodne pustynie i półpustynie Azji zajmują środek kontynentu azjatyckiego. Pokrywę roślinną stanowią przeważnie luźno rozrzucone kępy traw i ziół, między którymi pojawiają się okresowo rośliny efemeryczne. Można tu spotkać krzewy oraz byliny osiągające nawet 5 m. Chłodne pustynie i półpustynie Azji zgrupowane są zasadniczo w dwóch regionach – są to pustynie środkowoazjatyckie (kazachstańsko-dżungarskie i irańsko-turańskie) oraz centralnoazjatyckie (pustynne wyżyny Azji centralnej). W Azji środkowej największą powierzchnię zajmują pustynie piaszczyste ze stosunkowo bogatą roślinnością składającą się z traw, turzyc, roślin motylkowych i krzewiastych saksaułów. Dużo jest ziół i innych roślin efemerycznych. W Azji centralnej brak jest roślinności efemerycznej. Szatę roślinną tworzą trawa (np. wysoka trawa czij) i krzewy, m.in. karagan i rokitnik.
Lasy liściaste strefy umiarkowanej Azji zajmują wschód tego kontynentu i wyspę Honsiu. Monsunowe wiatry sprawiają, że zima jest tu raczej bezśnieżna. Podobnie jak w Europie lasy liściaste Azji są zróżnicowane w zależności od siedliska, jakie zajmują. Występują tu odpowiedniki polskich dąbrów, łęgów, grądów, ale złożone z zupełnie innych gatunków. Tak np. na wyżynach rosną bogate lasy z dębem mongolskim, lipą mandżurską i korkowcem amurskim. Na nizinach i w dolinach rzek rosną lasy z lipą amurską, jesionem mandżurskim i orzechem mandżurskim. W warstwie krzewów rosną wiciokrzew, lilak, różaneczniki i ligustry. W lasach Dalekiego Wschodu występują miłorząb dwuklapowy i magnolie.
Lasy zwrotnikowe i sawanny Azji zajmują Półwysep Indyjski i wyżyny Gór Południowochińskich. O ich charakterze decyduje długość dwóch pór roku (pory sucha i deszczowa). Lasy zwrotnikowe w trakcie pory deszczowej trudno odróżnić od równikowych, również ze względu na niektóre wspólne gatunki, np.: Teczyna. Już jednak w porze suchej większość lasów zwrotnikowych traci liście, a równikowe są wiecznie zielone. W krajobrazie sawann charakterystyczne są dwa elementy: zwarta warstwa traw (dominuje wśród nich Imperata cylindrica, zwana trawą alang alang) oraz rzadko rozmieszczone pojedyncze drzewa.
Wilgotne lasy równikowe Azji zajmują zachodnie wybrzeża półwyspu Dekan, Nizinę Gangesu, Irawadi, Półwysep Indochiński i większość wysp Archipelagu Malajskiego. Są to wiecznie zielone lasy, w których nie dochodzi do zmian pór roku. Zasadniczo las ten składa się z warstw drzew, krzewów i runa. Runo jest bardzo słabo rozwinięte, warstwę krzewów tworzą zwykle młode drzewa. Warstwa drzew jest najbujniejsza. W koronach drzew roi się od lian, epifitów, mszaków, glonów i porostów. Z równikowych lasów Azji pochodzą cynamonowiec, muszkatołowiec i pieprz.
Do obszarów górzystych zaliczają się południowe stoki Himalajów, na których rosną wiecznie zielone lasy równikowe i zwrotnikowe. Sięgają one zwykle około 3000 m n.p.m. Rosną w nich dąb, klon, magnolia, bambus. Powyżej znajdują się lasy z jodłą, cisem, choiną i różanecznikami, które sięgają 4200 m n.p.m. Jeszcze wyżej rosną zarośla krzewiaste z brzozami i różanecznikami, a ponad nimi murawy alpejskie. Piętro wiecznych śniegów zaczyna się na wysokości 4400–5700 m n.p.m. Na północnych stokach Himalajów rozwijają się zbiorowiska pustynne i półpustynne. Przechodzą one w murawy alpejskie.
Stosunki wodne
Rzeki
Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (6300 km), Huang He (5464 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4102 km), Ob (4338 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km). Najdłuższą rzeką Azji, stanowiącą dopływ innej rzeki, jest wpadający do Obu Irtysz (4248 km). Największe dorzecza posiadają rzeki syberyjskie: Ob (2975 tys. km²), Jenisej (2580 tys. km²), Lena (2490 tys. km²) i Amur (1855 tys. km²). Najwięcej wody do Oceanu Spokojnego odprowadza Jangcy (35 tys. m³/s), największą ilość zawiesiny (2,18 mld t rocznie) niosą Ganges z Brahmaputrą, tworzące u wspólnego ujścia potężną deltę. W środkowej i zachodniej Azji wiele rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny. Liczne rzeki, powstające w górach, mają w górnym biegu charakter stały, ale kończą swój bieg w niewielkich bezodpływowych jeziorach (np. Tarym o długości 2030 km) lub wręcz w piaskach pustyń.
Jeziora
Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji, są to – oprócz Morza Kaspijskiego – silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie (ok. 33,6 tys. km²), najgłębszy na świecie Bajkał (powierzchnia 31,5 tys. km²) i częściowo słone jezioro Bałchasz (17–22 tys. km²). Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych.
Lodowce
Współczesne zlodowacenie Azji zajmuje największe przestrzenie na wyspach arktycznych, w daleko na północ wysuniętych górach Syberii: Byrranga (Tajmyr), Czerskiego, Wierchojańskich (Jakucja), Koriackich (Kamczatka) oraz w wysoko wzniesionych pasmach Azji Centralnej (Karakorum, Himalaje, Hindukusz, Pamir, Tienszan, Kunlun, Ałtaj) i Zachodniej (Kaukaz). Linia wiecznego śniegu, przebiegająca na wyspach arktycznych na poziomie morza, najwyżej wznosi się w Azji Środkowej, w wysokich pasmach górskich, położonych w skrajnie suchym, kontynentalnym klimacie zwrotnikowym. W Tybecie, w Transhimalajach dochodzi do 6100 m n.p.m. Największe lodowce znajdują się w: Karakorum (Sjaczen – 1180 km², Baltoro – 755 km², Hispar – 622 km²), Pamirze (Fedczenki – 995 km²) i Tienszanie (Inylczek Południowy – 500 km²).
Ludność i urbanizacja
Azję zamieszkuje 4,4 mld ludzi (dane z 2015 roku), co stanowi 60% ludności świata. Obszar cechuje się wysokim średnim wskaźnikiem przyrostu naturalnego (17‰). Najwyższe wartości osiąga on w Syrii (37,1‰), Iraku (36,8‰) i Jemenie (36,7‰), najniższy – w Japonii (-0,2‰). W Azji nastąpiła eksplozja demograficzna, czyli gwałtowny wzrost liczby ludności w krótkim czasie. Przyczynami są: malejący współczynnik zgonów, poprawa warunków życia, lepsza opieka zdrowotna. Ludność rozmieszczona jest nierównomiernie (w Azji południowo-wschodniej mieszka 75% ludności tego kontynentu, obszary słabo zaludnione: obszary pustynne i górzyste, Syberia). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 90 os./km kwadratowy. Najliczniejszą grupę stanowią ludzie ras białej i żółtej (odpowiednio 55% i 43% ogółu mieszkańców).
Obszary Niziny Hindustańskiej, Jawy i Niziny Południowochińskiej stanowią najgęściej zaludnione obszary świata (powyżej 600 osób/km²). Inne tereny, m.in. wysokie góry, pustynie Azji Środkowej, daleka Północ, są praktycznie niezaludnione.
Największymi miastami Azji są: Tokio (13,0 mln), Mumbaj (13,0 mln), Karaczi (12,0 mln), Delhi (11,0 mln), Seul (11,0 mln), Stambuł (10,3 mln), Szanghaj (10,0 mln), Dżakarta (9,2 mln), Pekin (7,5 mln), Teheran (7,3 mln), i Bangkok (7,0 mln).
Największe zespoły miejskie tworzą: Tokio (35,0 mln), Seul (23,0 mln), Mumbaj (20,0 mln), Nowe Delhi (20,0 mln), Kolkata (15,6 mln), Pekin (15,0 mln), Osaka (13,5 mln), Szanghaj (13 mln).
Azja jest kolebką najstarszych cywilizacji globu ziemskiego: sumeryjskiej, hetyckiej, hebrajskiej, perskiej, indyjskiej, chińskiej, mongolskiej itp. Badaniem tych kultur zajmują się odpowiednie działy orientalistyki.
Religia:
trzy wielkie religie monoteistyczne: chrześcijaństwo, islam i judaizm
odmiany religii politeizmu, m.in.: hinduizm, buddyzm
najwięcej wyznawców mają islam i hinduizm
Rekordy kontynentu azjatyckiego
Największy półwysep – Półwysep Arabski (2789 tys. km²)
Największa wyspa – Borneo (746 tys. km²)
Największy archipelag – Archipelag Malajski (2870 tys. km²)
Największe jezioro – Morze Kaspijskie (374 tys. km²)
Najgłębsze jezioro/największa kryptodepresja – jezioro Bajkał (1637 m p.p.m.)
Najdłuższa rzeka – Jangcy – 6300 km
Najwyższy szczyt – Mount Everest (Czomolungma) (8848 m n.p.m.)
Największa depresja – Morze Martwe (~422 m p.p.m.)
Najwyższa wyżyna – Wyżyna Tybetańska (5500 m n.p.m. o powierzchni ok. 2,5 mln km²)
Największa delta rzeczna – Ganges z Brahmaputrą (2/3 powierzchni Polski)
Najniższa temperatura – Tomtor (−72,2 °C)
Najwyższa temperatura – Tirat Cewi, Izrael (+53,9 °C)
Największe opady – Czerapuńdżi – ~11 tys. mm / w 1861 r. (22 987 mm)
Najludniejsze państwo – Chiny (~1,32 mld w 2007 r.)
Największe państwo – Rosja (~17 075 253 km²)
Państwo o największej gęstości zaludnienia – Singapur (6751 osób/km²)
Państwo o najniższej gęstości zaludnienia – Mongolia (1,89 osób/km²)
Najludniejsza aglomeracja – Tokio (37,9 mln w 2005 r.)
Najdłuższa nazwa miasta – Miasto aniołów, wielkie miasto, wieczny klejnot, niezdobywalne miasto boga Indry, wspaniała stolica świata wspomaganego przez dziewięć pięknych skarbów, miasto szczęśliwe, obfitujące w ogromny Pałac Królewski, który przypomina niebiańskie miejsce gdzie rządzi zreinkarnowany bóg, to miasto dane przez Indrę, zbudowane przez Wisznu – pełna nazwa Bangkoku
Zobacz też
azjatyckie tygrysy
Centrum Studiów Polska-Azja
Afroeurazja
Przypisy
Orientalistyka
Kontynenty |
252 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Uniwersytet%20Medyczny%20w%20Bia%C5%82ymstoku | Uniwersytet Medyczny w Białymstoku | Uniwersytet Medyczny w Białymstoku (UMB), do 2008 Akademia Medyczna w Białymstoku – publiczna uczelnia o profilu medycznym utworzona w 1950 jako Akademia Lekarska w Białymstoku.
Siedzibę Uniwersytetu stanowi spalony w czasie wojny, a następnie odbudowany pałac Branickich. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych główny wysiłek badawczy uczelni koncentrował się wokół zagadnień patofizjologii i biochemii procesów krzepnięcia krwi i fibrynolizy. Później stała się znana głównie z pierwszych wykonywanych w Polsce operacji in vitro. Na Uniwersytecie funkcjonują trzy wydziały: Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej oraz Wydział Nauk o Zdrowiu. Na uczelni studiuje obecnie około 5000 studentów na piętnastu kierunkach studiów stacjonarnych i niestacjonarnych.
Według Webometrycznego Rankingu Uniwersytetów Świata ze stycznia 2019, pokazującego zaangażowanie instytucji akademickich w istnieniu w sieci Web, uczelnia zajmuje 6. miejsce w Polsce wśród uniwersytetów medycznych, a na świecie 1501/25000. pośród wszystkich typów uczelni.
Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim w 2006 roku był najlepszym wydziałem lekarskim w Polsce według oceny parametrycznej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 30.06.2006. Sytuacja powtórzyła się w ocenie z 30.09.2013. Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej według oceny potencjału naukowego z 30.09.2013 roku dokonanej przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego jest najwyżej sklasyfikowaną jednostką wśród medycznych i paramedycznych jednostek w Polsce.
Władze uczelni
Władze kadencji 2008–2012
rektor: prof. dr hab. Jacek Nikliński
prorektor ds. studenckich: prof. dr hab. Robert Flisiak
prorektor ds. nauki: prof. dr hab. Adam Krętowski
prorektor ds. klinicznych i kształcenia podyplomowego: prof. dr hab. Zenon Mariak
Władze kadencji 2012–2016
rektor: prof. dr hab. Jacek Nikliński
prorektor ds. studenckich: prof. dr hab. Adrian Chabowski
prorektor ds. nauki: prof. dr hab. Adam Krętowski
prorektor ds. klinicznych i kształcenia podyplomowego: prof. dr hab. Zenon Mariak
Władze kadencji 2016–2020
rektor: prof. dr hab. Adam Krętowski
prorektor ds. studenckich: prof. dr hab. Adrian Chabowski
prorektor ds. nauki: prof. dr hab. Marcin Moniuszko
prorektor ds. klinicznych i kształcenia podyplomowego: prof. dr hab. Janusz Dzięcioł
Historia
Prace zmierzające do utworzenia Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku podjęto w początkach 1949 roku. Pomysł utworzenia uczelni przedłożył doktor Jerzy Sztachelski. Akademię Lekarską w Białymstoku powołano mocą rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 lutego 1950 roku, jako pięćsetny wydział lekarski na świecie i dziesiąty w powojennej Polsce. Miesiąc później kolejnym rozporządzeniem przemianowano nazwę uczelni na Akademia Medyczna w Białymstoku. Pierwszym rektorem został profesor Tadeusz Kielanowski.
Siedzibą uczelni ustanowiono Pałac Branickich – najokazalszy i najcenniejszy gmach zabytkowy w Białymstoku. W przyległym Collegium Primum zlokalizowano pierwsze zakłady podstawowych nauk medycznych. W drugim roku istnienia akademia uzyskała uprawnienia do nadawania stopni naukowych. W roku 1953 powołano pierwsze kliniki. Siedzibą jednostek klinicznych stały się szpitale zlokalizowane na terenie Białegostoku. W 1954 oddano do użytku budynek Collegium Universum, który pomieścił większość zakładów nauk podstawowych. W 1963 oddano do użytku Państwowy Szpital Kliniczny (obecnie Uniwersytecki Szpital Kliniczny). W roku 1968 powołano Oddział Stomatologii. W 1976 uczelnia została odznaczona Orderem Sztandaru Pracy II klasy. W 1977 utworzono Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Analityki Medycznej (od 2001 Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej). Początkowo dokonano naboru jedynie na Oddział Analityki Medycznej tego wydziału. Kształcenie farmaceutów ze względu na trudności w skompletowaniu kadry naukowej rozpoczęto dopiero w 1987 roku. W 1981 rozpoczęto budowę Dziecięcego Szpitala Klinicznego im. Ludwika Zamenhofa, który mimo że nie ukończony rozpoczął działalność siedem lat później. W roku 1982 przekazano do użytku gmach Collegium Pathologicum. W 1999 powołano Oddział Pielęgniarstwa na Wydziale Lekarskim, który stał się zalążkiem Wydziału Pielęgniarstwa i Ochrony Zdrowia powołanego 30 maja 2003 roku (w 2008 zmieniono nazwę na Wydział Nauk o Zdrowiu). Przełomem było uruchomienie studiów anglojęzyczne na kierunku Lekarskim w 2004 roku. Wysoki poziom kształcenia i badań naukowych został potwierdzony podniesieniem uczelni do rangi uniwersytetu. W dniu 22 marca 2008 roku weszła w życie ustawa o nadaniu Akademii Medycznej w Białymstoku nazwy Uniwersytet Medyczny w Białymstoku.
Do roku 2000 w uczelni tytuł naukowy profesora uzyskało 189 osób, stopień naukowy doktora habilitowanego 255 a stopień doktora 1586 osób. Uczelnia nadała tytuł doctor honoris causa 42 osobom. UMB wykształcił wielu lekarzy z krajów rozwijających się, głównie z obszaru Bliskiego Wschodu, północnej Afryki i Ameryki Łacińskiej.
Ostatnio Uniwersytet Medyczny w Białymstoku podjął szeroki program międzynarodowej współpracy, w zakresie wdrażania nowych metod nauczania, w dziedzinie badań naukowych oraz w zakresie diagnostyki i terapii. Unowocześniono także wyposażenie aparaturowe zakładów nauk podstawowych i zaplecze diagnostyczno-lecznicze klinik.
Wykładowcy
Działalność dydaktyczna
Uczelnia daje możliwość podjęcia kształcenia na piętnastu kierunkach studiów I stopnia, II stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich prowadzonych w ramach trzech wydziałów:
Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim
lekarski – studia również w j. angielskim
lekarsko-dentystyczny
techniki dentystyczne
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej
analityka medyczna
farmacja – studia również w j. angielskim
kosmetologia
Wydział Nauk o Zdrowiu
biostatystyka
dietetyka
elektroradiologia
fizjoterapia
logopedia z fonoaudiologią
pielęgniarstwo
położnictwo
ratownictwo medyczne
zdrowie publiczne
Uniwersytet prowadzi również kształcenie w ramach studiów podyplomowych:
Prawo, organizacja i zarządzanie w ochronie zdrowia,
Dietetyka kliniczna
Epidemiologia
Prawo medyczne i bioetyka
Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
Psychodietetyka
Suplementy diety w żywieniu ogólnym i sporcie,
a także podyplomowe kursy specjalizacyjne dla lekarzy, farmaceutów, diagnostów laboratoryjnych, pielęgniarek i położnych oraz kursy w ramach kształcenia ciągłego farmaceutów.
Uczelnia kształci także na studiach doktoranckich (III stopnia):
Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim
w dziedzinie nauk medycznych, dyscyplina biologia medyczna
w dziedzinie nauk medycznych, dyscyplina medycyna
w dziedzinie nauk medycznych, dyscyplina stomatologia
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej
w dziedzinie nauk farmaceutycznych
w dziedzinie nauk medycznych, dyscyplina biologia medyczna
Wydział Nauk o Zdrowiu
w dziedzinie nauk medycznych, dyscyplina medycyna
w dziedzinie nauk o zdrowiu
Działalność naukowa
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku jest prężnym ośrodkiem naukowo-badawczym Polski północno-wschodniej. Od pierwszych lat istnienia uczelnia jest miejscem wielu zjazdów i sympozjów naukowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym. W ponad 50-letniej historii odbyło się około 200 imprez tego typu. Corocznie pracownicy uczelni realizują blisko 500 projektów naukowych. Dorobek publikacyjny pracowników Uczelni stale wzrasta i dzięki tak prowadzonej polityce naukowej Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim znalazł się na 1. miejscu, a Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej na 4. miejscu, spośród innych wydziałów jednorodnych w rankingu przeprowadzonym przez Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego. Uniwersytet stara się zapewniać swoim pracownikom naukowym najnowocześniejsze zaplecze infrastrukturalne oraz bazę aparaturową. Uniwersytet również swoim studentom stwarza możliwości rozwoju zainteresowań naukowych w studenckich kołach naukowych, które działają przy większości uczelnianych zakładów i klinik. Uczelnia zrzesza 88 kół naukowych, w ramach których studenci prowadzą badania kliniczne, zdobywają praktyczne umiejętności oraz biorą udział w krajowych i zagranicznych konferencjach naukowych. W strukturach uczelni funkcjonują takie instytucje naukowe jak: Centrum Medycyny Doświadczalnej (2006), Euroregionalne Laboratorium Analiz Farmaceutycznych (2008), Centrum Badań Innowacyjnych (2010) z ośrodkiem biostatystyki (2015), które w 2012 r. uzyskało tytuł Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego (KNOW), Euroregionalne Centrum Farmacji (2011) czy Laboratorium Obrazowania Molekularnego i Rozwoju Technologii (2014). Uniwersytet jest również wydawcą czasopisma naukowego o zasięgu międzynarodowym, obecnego na liście filadelfijskiej: „Advances in Medical Sciences” (od 1955 r.; do 2005 pod nazwą „Roczniki Akademii Medycznej w Białymstoku”).
Kadra
Obecnie w skład kadry naukowej wchodzi 816 nauczycieli akademickich w tym 128 profesorów tytularnych oraz 141 doktorów habilitowanych i 372 doktorów nauk. Reprezentują oni nieomal wszystkie specjalności nauk lekarskich, stomatologii, farmacji i analityki medycznej. Blisko 90% obecnie zatrudnionych profesorów i doktorów habilitowanych to absolwenci uczelni. Ponad 30 absolwentów uczelni, profesorów i doktorów habilitowanych pełni kierownicze funkcje w innych uniwersytetach medycznych, instytutach i placówkach służby zdrowia, w kraju i za granicą.
Główne kierunki badawcze
Do najważniejszych kierunków badawczych w zakresie nauk podstawowych i klinicznych należy: alergologia eksperymentalna i kliniczna, biochemia glikokoniugatów, biochemia tkanki łącznej, biochemia i patofizjologia hemostazy, biologia karotenoidów, biologia molekularna nowotworów, chemioterapia eksperymentalna, chirurgia endokrynologiczna, dializoterapia i transplantacja nerek, enzymy proteolityczne i ich inhibitory oraz właściwości biologiczne produktów degradacji białek, farmakologia centralnego układu nerwowego, fizjologia mięśni, immunodiagnostyka białek krwi, gastroenterologia wieku dziecięcego, kardiologia inwazyjna i kardiochirurgia, mikrochirurgia i chirurgia naczyń, onkologia doświadczalna, patologia trzustki, patologia wątroby, serodiagnostyka kiły, techniki wspomaganego rozrodu.
Centrum Medycyny Doświadczalnej
Centrum Medycyny Doświadczalnej powstało w 2006 roku jako inicjatywa w dziedzinie nauk medycznych, farmaceutycznych oraz biologicznych w zakresie badań in vivo oraz in vitro. Centrum Medycyny Doświadczalnej jest jednym z najnowocześniejszych obiektów tego typu w kraju, którego zadaniem jest hodowla zwierząt laboratoryjnych, a także prowadzenie badań eksperymentalnych na zwierzętach i liniach komórkowych. Centrum stanowi unikatową bazę do prowadzenia badań podstawowych, przedklinicznych i wdrożeniowych dla jednostek krajowych i międzynarodowych.
Euroregionalne Laboratorium Analiz Farmaceutycznych
W 2008 na Wydziale Farmaceutycznym UMB rozpoczęło działalność Euroregionalne Laboratorium Analiz Farmaceutycznych – pierwsza tego typu placówka w kraju, która zapewnia możliwość kontroli leków i preparatów pochodzących z wymiany przygranicznej oraz ocenę jakościowo-ilościową substancji toksycznych w preparatach leczniczych, żywności oraz w materiale biologicznym. Współpracę z placówką prowadzą przedstawiciele policji, prokuratury, straży pożarnej oraz straży granicznej. W przyszłości kadra laboratorium chce się również zajmować dziedziną mało jeszcze znaną, czyli tym, do jakich reakcji między lekami dochodzi w organizmie, kiedy pacjent leczący się na kilka schorzeń przyjmuje wiele lekarstw jednocześnie.
Utworzenie laboratorium było wynikiem realizacji projektu „Utworzenie laboratorium analiz farmaceutycznych w transgranicznym obszarze polsko-litewskim” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach programu INTERREG IIIA. W projekcie ze strony Polski brał udział Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, a ze strony Litwy szpitale w Łoździejach, Mariampolu i Kalwarii. Projekt obejmował zorganizowanie zespołu lekarzy i analityków odpowiednio przeszkolonych w udzielaniu pierwszej pomocy i pobieraniu materiału do badań oraz stworzenie bazy technicznej o standardach europejskich wymaganej do oceny jakościowo-ilościowej substancji czynnych oraz substancji toksycznych zawartych zarówno w preparatach leczniczych, jak i w materiale biologicznym pochodzącym od pacjentów.
Euroregionalne Centrum Farmacji
Na UMB zrealizowano projektu utworzenia Euroregionalnego Centrum Farmacji, które przyczynia się nie tylko do efektywniejszej działalności dydaktycznej i naukowej Wydziału Farmaceutycznego, ale jest także nowoczesnym centrum badawczo-rozwojowym o zasięgu międzynarodowym. Nowo powstałe Centrum umożliwia szerszą współpracę z innymi jednostkami medycznymi zarówno w Polsce, jak i w krajach sąsiednich (Litwa, Rosja, Białoruś). Projekt był ściśle powiązany z działającym od niedawna Euroregionalnym Laboratorium Analiz Farmaceutycznych. W 2012 roku otwarto budynek, który pomieścił część zakładów Wydziału Farmaceutycznego z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, a także pomieszczenia ogólnodostępne, jak dziekanat czy sale wykładowe.
Centrum Badań Innowacyjnych
Centrum Badań Innowacyjnych tworzą Wydział Lekarski oraz Wydział Farmaceutyczny Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. Mirosława Mossakowskiego PAN oraz współpracujące jednostki zagraniczne: Center for Statistic, Hasselt University i Center for Metabolomics and Bioanalysis, University San Pablo-CEU. W 2012 roku Centrum otrzymało od Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego status Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego (KNOW) w obszarze nauk medycznych i nauk o zdrowiu, dzięki czemu w latach 2012–2017 otrzyma dodatkowe wsparcie finansowe na rozwój potencjału badawczego i kadry naukowej. Celem prowadzonych obecnie przez CBI badań są choroby cywilizacyjne (nowotwory, choroby układu krążenia, otyłość, cukrzyca oraz choroby OUN). Ze względu na ogromną ilość koniecznych do przetworzenia danych w ramach CBI powstanie ośrodek biostatystyki, który będzie również kształcił specjalistów w tej dziedzinie.
Laboratorium Obrazowania Molekularnego
Laboratorium Obrazowania Molekularnego i Rozwoju Technologii to spółka powstała na bazie Białostockiego Parku Naukowo-Technologicznego (BPNT), której 100% udziałowcem jest Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. Wyposażone jest ono w innowacyjną na skalę światową aparaturę diagnostyczną – skaner PET/MR (3.0 Tesla) oraz pracownię izotopową klasy II. Dzięki temu urządzeniu możliwe jest przeprowadzenie unikatowych badań z dziedziny neurologii, psychiatrii, kardiologii czy onkologii, np. poszukiwanie wczesnych markerów chorób neurozwyrodnieniowych, rozpoznanie i monitorowanie guzów głowy i szyi, wykorzystanie we wczesnej diagnostyce i ocenie terapii w zaburzeniach poznawczych i przy objawach pozytywnych w psychiatrii. Badania przeprowadzane w LOM mają zarówno charakter naukowy, diagnostyczny, jak i dydaktyczny.
Współpraca międzynarodowa
Aktualnie Uniwersytet Medyczny w Białymstoku ma podpisane umowy o współpracy i wymianie naukowej z 20 ośrodkami zagranicznymi. Kierunek rozwoju Uczelni to jej umiędzynarodowienie – rozwijanie coraz szerszej współpracy naukowo-dydaktycznej z krajami europejskimi, ale także z USA i Japonią. Jednocześnie sukcesywnie realizowana jest idea europejskich wykładów eksperckich skierowanych do całej społeczności akademickiej, ze szczególnym uwzględnieniem roli tzw. visiting professors – wybitnych specjalistów o szczególnym dorobku naukowym.
Jednostki naukowo-dydaktyczne
Uczelnia składa się z 3 katedr, 82 zakładów podstawowych nauk medycznych, 51 klinik, 3 studiów, 7 samodzielnych pracowni i 2 centrów.
Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim
Katedra Biostruktury
Zakład Histologii i Embriologii
Zakład Patomorfologii Lekarskiej
Zakład Medycyny Regeneracyjnej i Immunoregulacji
Katedra Protetyki Stomatologicznej
Zakład Protetyki Stomatologicznej
Zakład Technik Dentystycznych
Katedra Stomatologii Zintegrowanej
Zakład Stomatologii Zintegrowanej
Samodzielna Pracownia Gerostomatologii
Zakład Alergologii i Immunologii Doświadczalnej
Zakład Anatomii Prawidłowej Człowieka
Zakład Biochemii Lekarskiej
Zakład Biofizyki
Zakład Biologii Medycznej
Zakład Chirurgii Stomatologicznej
Zakład Chorób Metabolicznych
Zakład Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej
Zakład Diagnostyki Chorób Neurozwyrodnieniowych
Zakład Farmakologii
Zakład Farmakologii Klinicznej
Zakład Fizjologii
Zakład Genetyki Klinicznej
Zakład Higieny, Epidemiologii i Zaburzeń Metabolicznych
Zakład Immunologii Klinicznej
Zakład Klinicznej Biologii Molekularnej
Zakład Medycyny Nuklearnej
Zakład Medycyny Populacyjnej i Prewencji Chorób Cywilizacyjnych
Zakład Medycyny Sądowej
Zakład Mikrobiologii
Zakład Ortodoncji
Zakład Patologii Ogólnej i Doświadczalnej
Zakład Propedeutyki Stomatologii
Zakład Radiologii
Zakład Stomatologii Dziecięcej
Zakład Stomatologii Zachowawczej
Zakład Symulacji Medycznych
Studium Języków Obcych
Studium Wychowania Fizycznego i Sportu
Samodzielna Pracownia Historii Medycyny i Farmacji
Samodzielna Pracownia Laboratorium Obrazowania Molekularnego
Samodzielna Pracownia Technik Mikrobiologicznych i Nanobiomedycznych
Centrum Badań Klinicznych
Centrum Bioinformatyki i Analizy Danych
Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii
Klinika Chirurgii i Urologii Dziecięcej
Klinika Chirurgii Klatki Piersiowej
Klinika Chirurgii Naczyń i Transplantacji
I Klinika Chirurgii Ogólnej i Endokrynologicznej
II Klinika Chirurgii Ogólnej i Gastroenterologicznej
Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Plastycznej
I Klinika Chorób Płuc i Gruźlicy
II Klinika Chorób Płuc i Gruźlicy
Klinika Chorob Wewnętrznych i Chorób Metabolicznych
Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii
Klinika Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji
Klinika Dermatologii i Wenerologii
Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych
Klinika Gastroenterologii i Chorób Wewnętrznych
Klinika Ginekologii i Ginekologii Onkologicznej
Klinika Hematologii
Klinika Kardiochirurgii
Klinika Kardiologii
Klinika Kardiologii Inwazyjnej
I Klinika Nefrologii i Transplantologii z Ośrodkiem Dializ
II Klinika Nefrologii z Oddziałem Leczenia Nadciśnienia Tętniczego i Pododdziałem Dializoterapii
Klinika Neurochirurgii
Klinika Neurologii
Klinika Obserwacyjno-Zakaźna Dzieci
Klinika Okulistyki
Klinika Okulistyki Dziecięcej z Ośrodkiem Leczenia Zeza
Klinika Onkologii
Klinika Onkologii i Hematologii Dziecięcej
Klinika Ortopedii i Traumatologii
Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej
Klinika Otolaryngologii
Klinika Otolaryngologii Dziecięcej
Klinika Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii z Pododdziałem Kardiologii
Klinika Pediatrii, Gastroenterologii, Hepatologii, Żywienia i Alergologii
Klinika Pediatrii, Reumatologii, Immunologii i Chorób Metabolicznych Kości
Klinika Pediatrii i Nefrologii
Klinika Perinatologii
Klinika Psychiatrii
Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych
Klinika Rozrodczości i Endokrynologii Ginekologicznej
Klinika Urologii
Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej
Wydział Nauk o Zdrowiu
Zakład Anestezjologii i Intensywnej Terapii
Zakład Biotechnologii Żywności
Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego
Zakład Farmakologii Doświadczalnej
Zakład Fonoaudiologii Klinicznej i Logopedii
Zakład Ginekologii i Położnictwa Praktycznego
Zakład Higieny, Epidemiologii i Ergonomii
Zakład Medycyny Klinicznej
Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego
Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego i Pielęgniarstwa Pediatrycznego
Zakład Neurologii Inwazyjnej
Zakład Patomorfologii Ogólnej
Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego
Zakład Podstawowej Opieki Zdrowotnej
Zakład Położnictwa, Ginekologii i Opieki Położniczo-Ginekologicznej
Zakład Prawa Medycznego i Deontologii Lekarskiej
Zakład Radiologii Dziecięcej
Zakład Statystyki i Informatyki Medycznej
Zakład Zdrowia Publicznego
Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej
Klinika Alergologii i Chorób Wewnętrznych
Klinika Geriatrii
Klinika Medycyny Ratunkowej
Klinika Medycyny Ratunkowej Dzieci
Klinika Neonatologii i Intensywnej Terapii Noworodka
Klinika Neurologii i Rehabilitacji Dziecięcej
Klinika Pediatrii i Chorób Płuc
Klinika Rehabilitacji
Klinika Rehabilitacji Dziecięcej z Ośrodkiem Wczesnej Pomocy Dzieciom Upośledzonym „Dać Szansę”
Studium Filozofii i Psychologii Człowieka
Samodzielna Pracownia Diagnostyki Układu Oddechowego i Bronchoskopii
Samodzielna Pracownia Rehabilitacji Narządu Wzroku
Budynki uczelni
Ponadto część jednostek uczelni działa na bazie obcej. Są to:
Klinika Geriatrii – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (ul. Fabryczna 27)
Klinika Onkologii – Białostockie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie (ul. Ogrodowa 12)
Klinika Psychiatrii – Samodzielny Publiczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej im. dr. Stanisława Deresza w Choroszczy (Plac Brodowicza 1)
Organizacje studenckie
Studenckie Centrum Radiowe Radiosupeł
SCR Radiosupeł to organizacja studencka założona w 1951 roku przy Akademii Medycznej w Białymstoku (obecnie Uniwersytet Medyczny w Białymstoku). Program tworzą stowarzyszeni w Radiosuple studenci wszystkich wydziałów UMB. Aktualnie SCR Radiosupeł nie ma pozwolenia na nadawanie na falach FM, w związku z czym audycje można usłyszeć jedynie w Internecie.
Chór Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Mieszany chór Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku istnieje od 1951 roku. Śpiewają w nim studenci, lekarze i pracownicy uczelni. Chór jest zdobywcą wielu nagród. Odnosi sukcesy zarówno w Polsce, jak i za granicą.
Klub Studencki Co Nie Co
Klub Studencki Co Nie Co jest organizacją istniejącą od roku 1958. W latach 1975–1978 kierownikiem był Stanisław Włudyga. Wtedy to powstały „Spotkania pod Schodkami” – kabaret, który do dziś funkcjonuje pod skróconą nazwą „Schodki” (pomysłodawcą był Janusz Olszewski). W klubie gościło wielu bardziej lub mniej znanych artystów i zespołów m.in. Janusz Laskowski, kabaret Pod Egidą. Klub ma na swoim koncie kilka osiągnięć. Za pomysł „Spotkań pod Schodkami”, w 1975 uzyskał I nagrodę na Ogólnopolskiej Giełdzie Imprez Klubowych. Obecnie klub kontynuuje działalność kabaretową, organizuje dyskoteki, „Medykalia”. Klub od początku istnienia mieści się w Domu Studenta nr 1.
Klub muzyczny Herkulesy
Herkulesy to klub studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku z ponad 50-letnią tradycją. Jest to typowa dyskoteka studencka. Klub mieści się w podziemiach Collegium Universum.
Inne, w tym oddziały ogólnopolskich i międzynarodowych organizacji studenckich
Samorząd Studentów UMB
Samorząd Doktorantów UMB
Klub uczelniany AZS
Studenckie Towarzystwo Naukowe (STN)
Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny (IFMSA-Poland)
Sekcja Studencka Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego „Młoda Farmacja”
Polskie Towarzystwo Studentów Stomatologii (PTSS)
Kreatywny Diagnosta Laboratoryjny (KDL)
Studencka Agencja Fotograficzno-Filmowa (SAFF)
Niezależne Zrzeszenie Studentów UMB (NZS UMB)
Sekcja Kulturalna Samorządu Studentów „Grupa BUM”
Innowacyjny Kosmetolog
Europejskie Forum Studentów (AEGEE)
Doktorzy honoris causa
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Uczelnie medyczne w Polsce
Uczelnie w Białymstoku
Uniwersytety przymiotnikowe w Polsce |
253 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antowie | Antowie | Antowie (, ) – związek plemienny wschodnich Słowian, który w dużej mierze dał początek również Słowianom południowym; według części badaczy zeslawizowane plemię sarmackie (czasem utożsamiane z Aorsami/Alanami) lub odłam Słowian wschodnich podporządkowany rządzącej warstwie sarmackiej, która się z nimi zasymilowała. Zamieszkiwali w IV–VI w. między Dniestrem i Dnieprem.
Etymologia nazwy
Profesor Jan Otrębski etnonim Antowie uważał za twór sztuczny, utworzony przez pisarzy starożytnych z drugiego (przyrostkowego) członu nazwy *Slavąta (tj. *Sław-ąta, porównaj polskie imię osobowe Sławęta, ukraińską nazwę miejscową Sławuta). Tadeusz Lehr-Spławiński uważał zaś, że nazwa ta może być etymologicznie bliska nazwie Wenedów.
Według Pawła Józefa Šafárika określenie Antowie (Antes, Antae, czy u Pawła Diakona Anthaib) ukuli niemieccy sąsiedzi Słowian, a od nich przeszło do greki i łaciny:
angs. Ent (gigas), l.mn. Entas, przymiotnik entisc (giganteus olbrzymi), strniem. Anzi, goc. zapewne Ants czyli Antus, skand. Atr i Tro [...] Słówko Anta podług organicznych ustaw języka naszego musiałoby brzmieć po cyrylsku, czyli starosłowiańsku Ѫта to jest Onta, nbul. Ata, ros., serb. Uta, korut. Vota, pols. Wąta, starocz. Ùta, nczes. Auta itd..
Historyk rosyjski Lew Gumilow tak tłumaczył ten etnonim:
Słowianie rozprzestrzenili się na północ, gdzie zwano ich Wenedami (słowo to do dziś zachowało się w języku estońskim), na południu nazywano ich Sklawinami, na wschodzie – Antami. Historyk ukraiński M. Brajczewski ustalił, że greckie słowo "Antowie" znaczy to samo co słowiańskie "Polanie". Zachowało się słowo rodzaju żeńskiego "polanka" (поляница) w znaczeniu "bohaterka". Ale słowa "polanie" w analogicznym znaczeniu dziś się nie używa, gdyż wyparło je z użycia tureckie słowo "bagadyr".
Henryk Łowmiański zwrócił uwagę na niesłowiańską genezę nazwy Antów i na jej dawne występowanie na Kaukazie w przekazach Pomponiusza Meli ("De Chorographia" I, 13: super Amazonas et Hyperboreos Cimmerii, Cissi, Anthiacae (lub: Cissianti, Achaei), Georgili, Moschi...) i Pliniusza ("Naturalis historia" VI, 35: Ultra eos plane iam Scythae, Cimmerii, Cissi, Anthi, Georgi et Amazonum gens...), jednak odrzucał koncepcje łączenia ich z Czerkiesami-Adyge, Lezginami, Alanami, czy też poglądy jak np. Vernadsky'ego, jakoby ci Słowianie zostali podbici przez Antów-Alanów i otrzymali nazwę swych zdobywców, ponieważ sami Słowianie nigdy tej nazwy nie używali, a posługiwali się nią Goci, którzy przekazali ją źródłom bizantyńskim, zresztą na krótko, bo po Pseudo-Maurycym ulega ona zapomnieniu (z wyjątkiem Gotów, którzy mogli zapamiętać ją dłużej, jeżeli prawdą jest, że przeszła do Beowulfa i źródeł longobardzkich – jako określenie Słowian). Według Łowmiańskiego Goci przenieśli na Słowian tę nazwę, gdyż pomiędzy tymi dwoma zespołami etnicznymi przebywał element trzeci, ściśle ze Słowianami związany, noszący nazwę Antów, którzy prawdopodobnie byli pochodzenia sarmackiego, na co może wskazywać duża liczba sarmackich kurhanów z I-II wieku w dorzeczu Rosi oraz przenikanie elementów kultury sarmackiej do kultury czerniachowskiej. To przeniesienie nazwy miałoby podobną analogię jak możliwe skojarzenie staroeuropejskich Wenetów ze Słowianami nadbałtyckimi, a następnie ze Słowianami w ogóle.
W nauce rosyjskiej i radzieckiej istniała tendencja do łączenia Antów z Rosomonami Jordanesa (), a tychże ze względu na podobieństwo nazwy z Roksolanami () Strabona, prawdopodobne mogło być błędnie odczytywane jako , za poglądem tym optowali Piotr Trietjakow i Gieorgij Wiernadski oraz Aleksandr Udalcow.
Chińska Księga Hanów (spisana w I wieku) lokuje plemiona Yancai () w Azji, między Jeziorem Aralskim a Morzem Kaspijskim. Z Yancai można przypuszczalnie identyfikować innych Antów lub Alanów, mieszkających według Pliniusza i Ptolemeusza w pobliżu Morza Azowskiego.
Antowie w źródłach z epoki
Antowie występują w Kronice Jordanesa z VI wieku, w tekstach Prokopiusza z Cezarei, Pseudo-Maurycego i Menandra Protektora. Wymienieni autorzy uważali Antów za Słowian. Istnieje hipoteza według której w tradycji wczesnosłowiańskiej przetrwały sarmackie wierzenia i tamgi, które dały początek m.in. znakom herbowym Rurykowiczów i polskiej szlachty. Jordanes twierdził, że wszystkie znane mu ludy słowiańskie są ze sobą spokrewnione. Z nazwy wymienia w swojej Kronice trzy: Antów, Wenedów i Sklawinów:
Jordanes zalicza Antów do plemion wschodniosłowiańskich zamieszkujących w IV wieku dorzecze Dniepru. Wymienia też ich wodza Boza i siedemdziesięciu naczelników, którzy w roku 375 zostali pokonani przez Ostrogotów króla Winitara i ukrzyżowani. Centrum ich osadnictwa w VI wieku występuje w rejonie Kaniowa. Na początku VII wieku walczyli z Awarami. Menander opisuje ich niepowodzenia w tej walce oraz poselstwo wysłane przez Antów do kagana Awarów. Przywódca poselstwa, Mezamir, wyniosłym zachowaniem oburzył kagana, który polecił go zabić.
Kiedy władcom Antów niedobrze się wiodło i wbrew swym nadziejom znajdowali się na dnie upadku, zaraz Awarowie grabili ich ziemie i łupili kraj. Utrapieni najazdami nieprzyjaciół Antowie wysłali do nich poselstwo, wybrawszy w tym celu Medzamirosa, syna Idaridziosa a brata Kalagastosa i prosili, aby wykupił kilku wziętych do niewoli współplemieńców. Medzamiros tedy przybywszy w poselstwie do Awarów, a będąc człowiekiem wymownym i lubiącym górnolotne słowa, przemawiał do nich trochę dumnie i hardo. Wtedy ów Kotagir, sprzyjający Awarom, a knujący jak najgorsze zamysły przeciw Antom, skoro Medzamiros mówił zbyt wyzywająco jak na posła, powiedział do chagana: „ten człowiek posiada u Antów największe wpływy i potrafi w każdym wypadku stawić czoło swoim wrogom; trzeba go zatem zgładzić, aby na przyszłość bez przeszkód najeżdżać na ich ziemie". Za jego namową Awarowie podeptali przywileje poselskie i za nic mając sprawiedliwość zamordowali Medzamirosa. Od tego czasu jeszcze więcej niż przedtem spustoszyli ziemie Antów i nie przestali stamtąd uprowadzać ludzi i zdobyczy
Pseudo-Maurycy tak opisuje Antów i ich bliskość Sklawinom:
Terytoria Sklawinów i Antów leżą jedne za drugim, wzdłuż rzek i łączą się między sobą tak, że nie ma między nimi żadnej znaczniejszej przerwy. Mieszkają w lasach, wśród rzek, bagien, moczarów i mając rozliczne wyjścia ze swoich siedzib ze względu na mogące ich spotkać niebezpieczeństwa, wszystko co im jest potrzebne, składają w ukryciu, nie trzymając nic zbytecznego na widoku (Strategikon, VII w.)
Prokopiusz z Cezarei, w swojej Historii sekretnej, wymienia Antów kilkukrotnie, za każdym razem w niekorzystnym świetle i towarzystwie (tj. Medów, Saracenów, Sklawenów [...] i innych barbarzyńców, oraz Hunów):
Odkąd zaś Justynian wstąpił na tron, Hunowie, Sklaweni i Antowie niemal co rok najeżdżali Illirię i całą Trację – wszystko od Zatoki Jońskiej aż do samych przedmieść Bizancjum, wraz z Grecją i Chersonezem – i w straszliwy sposób gnębili tamtejszą ludność. Przy każdym takim zagonie ponad dwieście tysięcy Rzymian musiało, jak sądzę, stracić życie lub pójść w niewolę, w wyniku czego cały ten kraj stał się istną "scytyjską pustynią".
Ponadto, chociaż Medowie i Saraceni spustoszyli znaczną część Azji, a Hunowie, Sklaweni i Antowie całą Europę, chociaż niektóre miasta zrównali z ziemią, a z innych ściągnęli ogromną kontrybucję, chociaż wreszcie całą niemal ludność wzięli w niewolę i zabrali jej wszystko, co posiadała – nawet wtedy Justynian nikomu nie umorzył podatku, z wyjątkiem jedynie miast, które zostały zdobyte, a i to tylko na jeden rok.
W swoim dziele Bellum Gothorum podaje więcej szczegółów dotyczących Antów:
Zatoka Meotycka wpada do Pontu euxyńskiego. Mieszkańcy tameczni, przedtem Cymmerowie zwani, już teraz nazywają się Uturguri. Dalsze krainy na północ zajmują nieprzeliczone narody Antów (populi Antarum infiniti), a opisawszy charakter i obyczaje Słowian kończy: Przedtem i Słowianie [Sklaweni] i Antowie jedno mieli imię; albowiem obadwa narody za starodawnych czasów zwano Spory (Σπόρους) dotego, jak mniemam, że σποράδην t.j. rozproszenie po wioskach swoich mieszkali. Dla tej też przyczyny zajmują obszerne ziemie; większa bowiem część krain z tamtej strony Istru w ich jest dzierżeniu.
Anthaib Pawła Diakona
Zagadkowa nazwa pojawia się w Historia Longobardorum przy opisie wędrówki z północy Longobardów. Winnilowie po zmianie nazwy na "długobrodych" udali się do Golaida (identyfikowane jako Golanda=Holandia), a następnie do Anthaib i Banthaib. "-aib" pochodzić ma od staro-wysoko-niemieckiego "eiba" (canton) region jakiegoś kraju, plemienia. Stąd Anthaib tłumaczone jest jako ziemia Antów, a Banthaib kojarzone z Boii i Bohemią. Ant-haib bywa kojarzone z podobną nazwą Antwerpii.
Fragment brzmi następująco w oryginale:
Nie wiadomo, czy Antów Pawła Diakona można (i w jaki sposób) łączyć ze słowiańskimi Antami.
Zobacz też
plemiona słowiańskie
Kultura pieńkowska
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Sarmaci
Plemiona słowiańskie
Prasłowianie |
255 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20aramejski | Alfabet aramejski | Alfabet aramejski – jeden z najstarszych alfabetów, wykazuje znaczne podobieństwo z alfabetem fenickim. Był alfabetem spółgłoskowym (abdżadem). Prawdopodobnie od niego wywodzą się współczesne alfabety: hebrajski, arabski, indyjskie i staroturecki. Alfabet aramejski służył w starożytności do zapisu języka aramejskiego (współcześnie język aramejski korzysta z alfabetu syryjskiego lub hebrajskiego).
Zobacz też
Aramejczycy
Abdżady
Języki semickie |
256 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Uczelnie%20medyczne%20w%20Polsce | Uczelnie medyczne w Polsce | Uczelnie medyczne w Polsce – wykaz działających w Polsce uczelni medycznych oraz podstawowych jednostek organizacyjnych (w tym wydziałów uniwersyteckich), kształcących na kierunku lekarskim.
Charakterystyka
Zgodnie z Ustawą z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, uczelnia medyczna w Polsce jest uczelnią publiczną nadzorowaną przez ministra właściwego ds. zdrowia. Minister zdrowia nadzoruje zgodność działań uniwersytetów medycznych z przepisami prawa i statutem, a także prawidłowe wydatkowanie środków publicznych. W Polsce funkcjonuje 9 uniwersytetów medycznych, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego (w latach 1950–1993 Akademia Medyczna im. Mikołaja Kopernika w Krakowie), Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (w latach 1984–2004 Akademia Medyczna im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy), Collegium Medicum Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Collegium Medicum Uniwersytetu Zielonogórskiego, 5 wydziałów uniwersytetów oraz 3 wydziały uczelni niepublicznych, na których dostępny jest kierunek lekarski.
Limit przyjęć nowych studentów na kierunek lekarski i lekarsko-dentystyczny dla konkretnej uczelni określa corocznie minister zdrowia w rozporządzeniu. W roku akademickim 2019/2020 na kierunek lekarski rekrutować mogło 21 uczelni, zaś na kierunek lekarsko-dentystyczny – 10.
Problemem polskich uczelni medycznych jest nepotyzm. Raport Komisji Europejskiej z października 2013 wskazuje, że znaczące jest w Polsce zjawisko zawłaszczenia przez rodziny lekarzy uniwersyteckich posad, katedr i klinik, które bywają przekazywane wewnątrz klanów lekarskich.
Pierwszym polskim uniwersytetem medycznym był utworzony 1 października 2002 Uniwersytet Medyczny w Łodzi, który powstał z połączenia Akademii Medycznej i Wojskowej Akademii Medycznej im. gen. dyw. Bolesława Szareckiego, mających siedziby w tym mieście. Przekształcenia kolejnych ośmiu akademii medycznych w uniwersytety medyczne miały miejsce w latach 2007–2012.
W roku akademickim 2014/2015 na uniwersytetach medycznych studiowało 59 691 osób.
Dzieje kształcenia medycznego w Polsce na poziomie akademickim sięgają drugiej połowy XIV w. W ufundowanym w 1364 przez króla Kazimierza Wielkiego krakowskim Studium Generale znalazły się trzy fakultety. Medycynę reprezentowało wówczas dwóch uczonych: profesor medycyny i zapewne profesor astronomii, do którego zadań należało prowadzenie wykładów z astrologii. Zajęcia odbywały się w zamku na Wawelu. Gdy w 1400 odnowiono krakowską akademię, jej pierwszy rektor Stanisław ze Skarbimierza podkreślił w mowie inauguracyjnej znaczenie wydziału lekarskiego.
Uniwersytety medyczne
Opracowano na podstawie danych Ministerstwa Zdrowia oraz poszczególnych uczelni. Liczba studentów według stanu w dniu 30 listopada 2014, w oparciu o dane Głównego Urzędu Statystycznego.
Uniwersytety z Collegium Medicum (Kolegium Nauk Medycznych)
Wydziały uniwersyteckie i uczelnie z kierunkiem lekarskim
Wydział Lekarski Uniwersytetu Opolskiego – uprawniony do prowadzenia studiów na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2017/2018
Wydział Nauk Medycznych i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Radomskiego – uprawniony do prowadzenia studiów na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2017/2018
Wydział Medyczny Collegium Medicum Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – utworzony w 2018 roku. W 2019 roku uruchomiono rekrutację na studia na kierunku lekarskim
Wydział Medyczny Uniwersytetu Warszawskiego - utworzony w 2022 roku. Studia na kierunku lekarskim zostały uruchomione od roku 2023/2024
Wydział Medyczny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II - utworzony w 2022 roku. Studia na kierunku lekarskim zostały uruchomione od roku akademickiego 2023/2024
Wydział Medyczny i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Kaliskiego im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego - studia na kierunku zostały uruchomione od roku akademickiego 2023/2024
Wydział Nauk Medycznych i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu w Siedlcach - studia na kierunku lekarskim zostały uruchomione od roku akademickiego 2023/2024
Collegium Medicum. Wydział Lekarski Akademii Mazowieckiej w Płocku - studia na kierunku lekarskim zostały uruchomione od roku akademickiego 2023/2024
Wydział Medyczny Politechniki Wrocławskiej - studia na kierunku zostały uruchomione od roku akademickiego 2023/2024
Wojskowe Centrum Kształcenia Medycznego Akademii Wojsk Lądowych im. generała Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu
Akademia Nauk Stosowanych w Nowym Targu - uprawniona do prowadzenia jednolitych studiów magisterskich na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2023/2024
Uczelnie niepubliczne z kierunkiem lekarskim
Wydział Lekarski Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego – utworzony 1 marca 2016; pierwsza rekrutacja na kierunek lekarski w 2016
Wydział Medyczny Uczelni Łazarskiego w Warszawie – uprawniony do prowadzenia studiów na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2017/2018
Akademia Śląska (dawniej: Wyższa Szkoła Techniczna w Katowicach), Wydział Nauk Medycznych im. prof. Zbigniewa Religi w Zabrzu – uprawniony do prowadzenia studiów na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2018/2019
Uczelnia Medyczna im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie - uprawnienia do prowadzenia jednolitych studiów magisterskich na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2020/2021
Wydział Lekarski Akademii Medycznych i Społecznych Nauk Stosowanych w Elblągu - uprawniony do prowadzenia studiów na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2022/2023
Akademia WSB w Dąbrowie Górniczej - uprawniona do prowadzenia studiów na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2023/2024
Akademia Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu - uprawniona do prowadzenia jednolitych studiów magisterskich na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2023/2024.
Społeczna Akademia Nauk w Łodzi - uprawniona do prowadzenia jednolitych studiów magisterskich na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2023/2024
Akademia Nauk Stosowanych im. Księcia Mieszka I w Poznaniu - uprawniona do prowadzenia jednolitych studiów magisterskich na kierunku lekarskim od roku akademickiego 2023/2024
Przypisy
Listy uczelni w Polsce według dziedziny |
257 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antonia | Antonia | Antonia – imię noszone przez przedstawicielki rzymskiego rodu Antoniuszy (Antonii)
Antonia Hybryda – wnuczka Marka Antoniusza Oratora
Antonia – żona Lucjusza Kaniniusza Gallusa
Antonia – żona Pythodorosa
Antonia Starsza – babka cesarza Nerona.
Antonia Młodsza – matka cesarza Klaudiusza
Klaudia Antonia – córka cesarza Klaudiusza
Zobacz też: Drzewo genealogiczne Antoniuszów
Miejscowości o nazwie Antonia w Polsce:
Antonia – wieś w woj. mazowieckim, w pow. ostrołęckim, w gminie Łyse
Antonia – wieś w woj. warmińsko-mazurskim, w pow. szczycieńskim, w gminie Rozogi
Inne:
Antonia – twierdza w starożytnej Jerozolimie broniąca dostępu do Świątyni Jerozolimskiej.
Antonia – imię żeńskie |
258 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Auto%20%28teatr%29 | Auto (teatr) | Auto – gatunek teatralny występujący w hiszpańskiej i niekiedy portugalskiej literaturze dawnej, zbliżony do misterium. Auto stanowiło jednoaktową alegoryczną sztukę o tematyce zaczerpniętej z Nowego Testamentu. Sztuki te wystawiane były w kościołach i na placach w związku z uroczystościami religijnymi. Szczególnie popularnym rodzajem auto było auto sacramental, związane przede wszystkim z uroczystościami Bożego Ciała.
Najstarszy zachowany utwór tego gatunku to Auto de los Reyes Magos (XII/XIII wiek). Inne to m.in. Auto dos Reis Magos i Auto da Sibila Casandra Gila Vicente.
Bibliografia
Urszula Aszyk, Auto [w:]
Dramat
Literatura hiszpańska
Teatr |
259 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Armata | Armata | Armata – działo przeznaczone głównie do strzelania płaskotorowego, zazwyczaj do celów znajdujących się bezpośrednio w polu widzenia. Dawniej ogólne określenie dział różnego rodzaju.
Charakterystyka
Armaty charakteryzują się płaskim torem lotu pocisku (strzelając „na wprost”) przez co w przeciwieństwie do moździerzy i haubic nie są w stanie razić celów znajdujących się za przeszkodami terenowymi. Wyposażane są zazwyczaj w długie lufy (40-75 kalibrów) zapewniające bardzo wysoką prędkość wylotową (800-1200 m/s) i skuteczność uderzeniową pocisku. Nie jest to jednak regułą a do armat zaliczane są przykładowo również działa bezodrzutowe i górskie wyposażane w stosunkowo krótkie lufy. Ponadto armaty cechują się dużą donośnością i wysoką szybkostrzelnością (ok. 25 strz./min dla armat półautomatycznych i ok. 500 strz./min dla armat automatycznych).
Wyróżnia się armaty polowe (o ogólnym przeznaczeniu) oraz armaty specjalne (przeciwpancerne, przeciwlotnicze, czołgowe, kolejowe, nadbrzeżne, okrętowe itp.).
Etymologia
Nazwa „armata” wywodzi się etymologicznie od łacińskiego armata znaczącego „uzbrojona” i została zapożyczona do języka polskiego w XV w. Pierwotnie nazwą tą określano ogół broni zaczepnej i obronnej, a w okresie XVI-XVII w. zaczęto stosować ją do broni artyleryjskiej jako ogólne określenie dział wszelkiego rodzaju. W tym samym okresie stosowano ją również na określenie marynarki wojennej wzorując się na nazwie Wielkiej Armady hiszpańskiej. Z czasem nazwa ta zaczęła być stosowana wyłącznie do określonego rodzaju dział (strzelających płaskotorowo).
Zobacz też
nadarmata
haubicoarmata
przodek
jaszcz
Przypisy
Bibliografia |
260 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Apollo%2011 | Apollo 11 | Apollo 11 – misja kosmiczna, której głównym celem było pierwsze lądowanie człowieka na Księżycu. Lądowanie nastąpiło 20 lipca 1969 roku o godzinie 20:17:40 UTC w miejscu o współrzędnych 0°40′26.69″N i 23°28′22.69″E. Lot Apollo 11 był elementem szerszego programu Apollo.
W 1961 roku prezydent USA, John F. Kennedy ogłosił, że Amerykanie wylądują na Księżycu przed upływem dekady. Inżynierowie musieli zbudować rakietę na tyle silną, by doleciała do Księżyca oraz statek kosmiczny zdolny odbyć tę podróż w obie strony. Pomocne okazały się doświadczenia twórcy rakiety V2, Wernhera von Brauna. Zbudowano rakietę Saturn V, która miała wynieść statki kosmiczne Apollo.
Rakieta wraz z modułem załogowym miała 111 metrów wysokości, a całkowita masa startowa wynosiła prawie 3000 ton.
Podstawowe dane
źródło:
Statek kosmiczny: CSM-107 „Columbia”, LM-5 „Eagle”, „Tranquility Base”
Rakieta nośna: SA-506
Stanowisko startowe: 39A
Start: 16 lipca 1969, 9:32:00 EDT
Azymut startu: 72,1°
Orbita okołoziemska: 185,9 × 183,2 km
Orbity okołoksiężycowe:
Orbita początkowa: 314,3 × 111,1 km
Orbita kołowa: 122,4 × 100,9 km
Orbita podejścia do lądowania (LM): 108,3 × 14,4 km
Współrzędne miejsca lądowania: 0,674°N, 23,473°E
Lądowanie na Księżycu: 20 lipca 1969, 16:17:39 EDT
Pierwszy krok człowieka na Księżycu: 20 lipca 1969, 22:56:15 EDT
Start z powierzchni Księżyca: 21 lipca 1969, 13:54:00 EDT
Orbita postartowa LM: 88,9 × 17,4 km
Orbita końcowa (po dokowaniu LM i CSM): 116,7 × 104,6 km
Czas trwania misji: 195 godz. 18 min. 35 s.
Wodowanie: 24 lipca 1969, 12:50:35 EDT
Rakieta nośna i statek kosmiczny
źródło:
Czas dostarczenia elementów do KSC (Kennedy Space Center)
Statek kosmiczny
CSM: styczeń 1969
LM: styczeń 1969
Rakieta nośna
Pierwszy stopień (S-IC): luty 1969
Drugi stopień (S-II): luty 1969
Trzeci stopień (S-IVB): styczeń 1969
Instrument Unit (UI): luty 1969
Masa startowa rakiety i statku kosmicznego: 2 938 315 kg
Masa umieszczona na orbicie okołoziemskiej: 135 102 kg
Masa umieszczona na orbicie okołoksiężycowej: 32 676 kg
Główny cel misji
Przeprowadzenie lądowania załogowego statku kosmicznego na Księżycu i powrót na Ziemię. Cel osiągnięty.
Opis celów misji i eksperymentów
źródło:
Pobranie próbki awaryjnej gruntu księżycowego (contingency sample). Próbka pobierana natychmiast po opuszczeniu lądownika LM, na wypadek, gdyby astronauci musieli przerwać pracę na powierzchni Księżyca i powrócić na Ziemię.
Wyjście astronautów na powierzchnię, przeprowadzenie EVA i powrót do lądownika.
Praca na powierzchni z wykorzystaniem EMU (Extravehicular Mobility Unit). Skafander kosmiczny astronauty, wraz z przenośnym systemem podtrzymywania życia.
Uzyskanie danych o wpływie pracy silnika DPS i silników RCS (Reaction Control System, system silników, służących do kontroli orientacji statku w przestrzeni)) na lądownik LM, oraz danych o zachowaniu nóg lądownika i dyszy silnika DPS po lądowaniu.
Uzyskanie danych o charakterystyce powierzchni Księżyca poprzez obserwację skutków pracy silnika DPS w miejscu lądowania.
Pobranie próbek gruntu.
Określenie położenia lądownika na powierzchni Księżyca (cel osiągnięty częściowo).
Ocena wpływu warunków panujących na Księżycu na percepcję wzrokową astronautów.
Ustawienie aparatury naukowej EASEP.
Badanie składu chemicznego i składu izotopowego wiatru słonecznego.
Przeprowadzenie badań geologicznych. Cel osiągnięty częściowo.
Przeprowadzenie transmisji telewizyjnej podczas pobytu na Księżycu.
Wykonanie dokumentacji fotograficznej pobytu astronautów na Księżycu.
Wodowanie
źródło:
Miejsce wodowania: Środkowy Pacyfik, 13°18′N, 169°09′W
Pozycja: stabilna II (wierzchołkiem do dołu)
Okręt ratowniczy: USS Hornet
Podjęcie załogi: 24 lipca 1969, 13:53 EDT
Podjęcie statku: 24 lipca 1969, 15:58 EDT
Przygotowania
Symulację lądowania i poruszania się po nieznanym gruncie przeprowadzono w stanie Arizona i na Islandii.
Przebieg misji
Załogę stanowili:
Neil Armstrong – dowódca
Buzz Aldrin – pilot modułu księżycowego (lądownika)
Michael Collins – pilot modułu dowodzenia.
Start nastąpił 16 lipca 1969 z Centrum Lotów Kosmicznych na Canaveral (w tym czasie oficjalnie Cape Kennedy). Początek lotu Apollo 11 spędził na orbicie okołoziemskiej, następnie udał się w trasę liczącą km. Ponieważ lądownik znajdował się pod modułem załogowym, wykonano operację polegającą na tymczasowym odłączeniu modułu księżycowego, obrocie reszty statku o 180° i ponownym przyłączeniu lądownika, który teraz umieszczony był z przodu. Po trzech dniach Apollo 11 wszedł na orbitę Księżyca. Armstrong i Aldrin przeszli do modułu księżycowego, który został odłączony i rozpoczął historyczne lądowanie. Astronauci wylądowali na Księżycu 20 lipca 1969 roku. Wkrótce Neil Armstrong przekazał Ziemi radosną wiadomość – „Orzeł wylądował”.
Pobyt na powierzchni Księżyca
Kiedy 21 lipca 1969, o godz. 2:56 UTC, Armstrong zszedł po drabince i postawił stopę na pokrytej pyłem powierzchni Srebrnego Globu, wygłosił słowa, które przeszły do historii: . Złośliwi zaznaczają, że przejęty Armstrong zapomniał o jednym słowie, przez co cała fraza straciła sens: zamiast „It’s one small step for a man, but one giant leap for mankind” powiedział „It’s one small step for man” (bez „a”), przez co zdanie w rzeczywistości oznaczało „to mały krok dla ludzkości, ale wielki skok dla ludzkości”. NASA tłumaczyła, że zdanie było kompletne, a feralnego słowa nie było słychać przez zakłócenia na łączach. W 2006 roku Peter Ford, informatyk z Australii dowiódł, że pechowe „a” Armstrong jednak wypowiedział.
Następnie wyszedł Aldrin i obaj astronauci przeprowadzili badania naukowe, ustawili amerykańską flagę i zebrali 21,7 kilogramów kamieni, piasku i pyłu. Próbki przywiezione przez Apollo 11 zostały zebrane w czterech fazach. Po zejściu na powierzchnię Srebrnego Globu, Armstrong zebrał kilka odłamków skał w plastikowy woreczek. Te „rezerwowe próbki” zapewniały nieco materiału księżycowego na wypadek konieczności nagłego przerwania wyprawy i przedwczesnego powrotu na Ziemię. Nieco później zebrał łopatką większą ilość materii księżycowej do metalowego zasobnika. Następnie zebrał „próbki udokumentowane”, na które składały się obiekty starannie wybrane na podstawie ich wartości geologicznych. Armstrong robił zapisy i fotografował miejsce znalezienia i pozycję tych minerałów. Z kolei zostały wydobyte próbki za pomocą specjalnych narzędzi spod powierzchni Księżyca. Po wodowaniu Apollo 11 próbki przewieziono dwoma śmigłowcami na wyspę Johnson, potem dwoma samolotami do Houston, a wreszcie samochodem do Księżycowego Laboratorium Odbiorczego LRL (Lunar Receiving Laboratory). Wstępne badania przeprowadzone zostały przez specjalny Zespół Badań Wstępnych (PET) w Ośrodku Kosmicznych Lotów Załogowych w Houston (Teksas). Próbki zostały oddane do dyspozycji 106 naukowców w Stanach Zjednoczonych i 36 badaczy ośmiu innych krajów. Umieścili też tabliczkę z napisem: „W tym miejscu ludzie z planety Ziemia po raz pierwszy postawili stopę na Księżycu. Lipiec 1969. Przybywamy w pokoju dla dobra całej ludzkości”. Po 21 godzinach i 36 minutach spędzonych na Księżycu astronauci powrócili do modułu dowodzenia, gdzie czekał na nich Michael Collins. Droga powrotna minęła bez przeszkód. 24 lipca 1969 r. Apollo 11 wodował na Oceanie Spokojnym w odległości 1460 km na południowy zachód od Wysp Hawajskich i 21 kilometrów od czekającego lotniskowca USS Hornet. Ze względu na pogarszającą się pogodę miejsce lądowania zostało przesunięte o 400 km. W 195 godzinie 7 minucie ekipa ratownicza nawiązała kontakt wzrokowy z kapsułą. Operacje ratownicze miały jednak przebieg inny niż w czasie dotychczasowych lotów, gdyż uznano za konieczne poddanie selenonautów kwarantannie biologicznej. Dlatego zrzuceni ze śmigłowca płetwonurkowie podali najpierw załodze specjalne skafandry biologiczne i dopiero po przebraniu się w nie, zostali podniesieni do kabiny śmigłowca. Jednocześnie kabina poddana została dezynfekcji. Po przeniesieniu na lotniskowiec Hornet selenonauci natychmiast przeszli do specjalnej kabiny kwarantannowej (Mobile Quarantaine Facility – MQF), w niej zostali przewiezieni na Wyspy Hawajskie. W Fort Island kontener został załadowany na pokład samolotu C-141. Samolot dostarczył załogę do Bazy Sił Powietrznych Ellington w Teksasie, skąd kontener został przewieziony do centrum kosmicznego w Houston w Teksasie, gdzie przeszli do stałego pomieszczenia kwarantannowego. Kwarantanna trwała do 11 sierpnia i tak jak przewidywano, dała wynik całkowicie negatywny. Kabina Apollo 11 obecnie jest eksponatem w National Air and Space Museum w Waszyngtonie.
Po misji Apollo 11 na Księżycu lądowało jeszcze pięć statków z załogą ludzką. Ostatnia misja odbyła się w grudniu 1972. (Apollo 17). Od tamtego czasu nikt nie lądował na Księżycu.
Eksperymenty naukowe
Zestaw do eksperymentów naukowych EASEP (Early Apollo Scientific Experiment Package) składał się z dwóch urządzeń: PSEP (zestaw sejsmometrów pasywnych, Passive Seismic Experiments Package), przeznaczonego do badań aktywności sejsmicznej i odbłyśnika laserowego LRRR (Laser Ranging Retro-Reflector). Oba urządzenia razem miały masę około 75 kilogramów i zajmowały około 0,3 m³. PSEP składał się z czterech głównych podsystemów: osłon zapewniających ochronę termiczną i ochronę przed uszkodzeniami mechanicznymi, które mogłyby być skutkiem wstrząsów i wibracji; układ zasilania w energię elektryczną, wykorzystującego baterie słoneczne o mocy od 34 do 46 watów; układu transmisji danych i zestawu sejsmometrów bezwładnościowych, służących do rejestrowania drgań Księżyca o niskiej i o wysokiej częstości. Pierwsze dane z PSEP zaczęły płynąć natychmiast; urządzenie rejestrowało drgania spowodowane poruszaniem się astronautów po powierzchni Księżyca i w lądowniku.
Aparatura PSEP wyposażona została w specjalny grzejnik radioizotopowy ALRH (z ang. Apollo Lunar Radioisotopic Heater). Grzejnik ten dostarczał ciepło do ogrzewania aparatury PSEP w czasie nocy księżycowej celem zabezpieczenia przed uszkodzeniem na skutek zbyt silnego ochłodzenia. Grzejnik składał się z dwóch jednostek grzejnych, zawierających około 30 g izotopu . Jego rozpad był źródłem ciepła – moc cieplna wynosiła 15 W, masa około 2 kg, a masa całego sejsmometru – 45 kg.
Krzemowy panel odbłyśnika został wyposażony w mechanizmy umożliwiające precyzyjne skierowanie go w stronę Ziemi. Odbijając wysłane z Ziemi wiązki laserowe, odbłyśnik umożliwił dokładne zmierzenie odległości, jaka dzieli nas od Księżyca. Dzięki niemu zmierzono także promień Księżyca i badano ruch centrum masy naszego satelity. Z odbłyśnika korzystało Obserwatorium McDonalda w Fort Davis w Teksasie, Obserwatorium Licka na Mount Hamilton w Kalifornii i należące do Uniwersytetu Arizony obserwatorium Catalina Station.
Poza tym astronauci umieścili na powierzchni Księżyca płat folii do „chwytania” cząstek wiatru słonecznego (Solar Wind Experiment). Posłużono się paskiem aluminiowej folii o grubości kilku dziesiątych części milimetra, rozpiętej na ustawionym pionowo pręcie. W tym celu Aldrin wybrał oświetlone przez Słońce miejsce na północ od LM. Folia zawieszona była na stojaku na okres ponad dwie godzin (do zakończenia EVA). Przez ten czas padały na nią cząstki wiatru słonecznego. Celem doświadczenia było wychwycenie naładowanych elektrycznie cząstek, składników wiatru słonecznego, które nie docierają do Ziemi, chronionej silnym polem magnetycznym, by określić ich zawartość w wietrze słonecznym. Folia została zwinięta przed powrotem lunonautów do lądownika, zamknięta w pojemniku wraz z workiem zawierającym próbki gruntu i przywieziona na Ziemię do zbadania. W laboratorium w Szwajcarii stwierdzono w niej obecność wielu cząstek gazów szlachetnych o dużych masach, co stanowiło interesujące odkrycie. Autorem tego eksperymentu, odpowiedzialnym za przeprowadzenie badań był dr J. Geiss z Uniwersytetu w Bernie. Astronauci wykonywali też filmy i zdjęcia, posługując się kamerą Maurer i aparatem fotograficznym Hasselblad oraz specjalnym aparatem do rejestrowania bliskich, stereometrycznych ujęć powierzchni Księżyca.
Podsumowanie
źródło:
Pierwsze lądowanie człowieka na Księżycu
Pierwsze wyjście lunonautów na powierzchnię Księżyca
Pierwszy sejsmometr na Księżycu
Pierwszy odbłyśnik laserowy na Księżycu
Pierwszy eksperyment do badania wiatru słonecznego na Księżycu
Pierwsze próbki gruntu księżycowego dostarczone na Ziemię
Pierwsze wykorzystanie Mobile Quarantine Facility i Lunar Receiving Laboratory (przewoźnego kontenera, przeznaczonego do kwarantanny astronautów po powrocie na Ziemię oraz specjalnego laboratorium do badania próbek gruntu księżycowego)
Uwagi
źródło:
Pierwsza księżycowa misja przebiegła zgodnie z planem. Podczas manewru TLI (, odpalenie silnika w celu umieszczenia statku na trajektorii lotu w kierunku Księżyca) konieczna była tylko jedna korekta trajektorii. Podobnie podczas manewru TEI (, odpalenie silnika w celu opuszczenia orbity okołoksiężycowej) wykonano tylko jedno uruchomienie korekcyjne. Bazując na doświadczeniach misji Apollo 10, Apollo 11 został umieszczony na nieznacznie eliptycznej orbicie. Sądzono, że orbita zostanie ukołowiona przed spotkaniem z powracającym lądownikiem wskutek niejednorodności pola grawitacyjnego Księżyca. Jednak pomiary wykazały, że proces ten postępuje zbyt wolno, by można go było zastosować w praktyce.
Uruchomienie silnika DPS i rozpoczęcie procedury lądowania nastąpiło we właściwym momencie, w najniższym punkcie orbity podejścia do lądowania. Lądowanie LM odbiegło o około 7 kilometrów od planowanego. Było to skutkiem manewrów mających na celu korekty orientacji statku, wykonywanych w trakcie dwóch ostatnich okrążeń Księżyca. W ostatniej fazie podejścia astronauci zauważyli, że lądownik kieruje się do obszaru pokrytego skałami o średnicy od półtora do trzech metrów. Armstrong przejął sterowanie i skierował LM o 300 metrów dalej.
Lunonauci szybko zaadaptowali się do warunków panujących na Księżycu i przeprowadzili spacer kosmiczny zgodnie z planem. Astronauci zgromadzili 21,6 kg gruntu i skał, w tym dwie próbki rdzeniowe. Jednak z trudem udało się zagłębić próbnik na 15–20 cm. Poza lądownikiem selenonauci spędzili dwie i pół godziny.
Kalendarium misji
Kalendarium misji Apollo 11:
Środa, 16 lipca 1969:
13.32 GMT – Apollo 11 startuje z Przylądka Kennedy’ego na Florydzie. Cel wyprawy: „Przeprowadzenie załogowego lotu na Księżyc, wylądowanie i powrót na Ziemię”. Pojazd składa się z modułu dowodzenia i modułu serwisowego „Kolumbia” oraz przedziału księżycowego „Orzeł”.
Czwartek, 17 lipca:
16.17 GMT – Zapłon głównego silnika celem skorygowania kursu na Księżyc.
20.00 GMT – Astronauci przeprowadzają 50-minutową transmisję telewizyjną na Ziemię, pierwszą z serii kolorowych transmisji telewizyjnych z pokładu statku.
Piątek, 18 lipca:
20.40 GMT – Załoga rozpoczyna najdłuższą, bezpośrednią transmisję telewizyjną z kosmosu, trwającą godzinę i 36 minut, podczas gdy Armstrong i Aldrin szykują się do przejścia do „Orła” celem przeprowadzenia inspekcji układów.
Sobota, 19 lipca:
03.12 GMT – Apollo 11 mija punkt, w którym siła grawitacyjna Księżyca przezwycięża siłę przyciągania Ziemi. Statek porusza się z prędkością 912 m/s (3283 km/h) i znajduje się już tylko o nieco ponad 60 000 kilometrów od celu.
16.58 GMT – Załoga otrzymuje pozwolenie na wejście statku na orbitę okołoksiężycową (LOI) (lunar orbit injection – wejście na orbitę okołoksiężycową).
17.13 GMT – Pojazd znika po raz pierwszy za Księżycem, tracąc w ten sposób przejściowo łączność z Ziemią, lecąc na wysokości 572,2 km. W czasie czternastu godzin lotu w strefie wpływu Księżyca prędkość stopniowo wzrastała do wartości 8409 km/h.
17.22 GMT – Pojazd wchodzi na orbitę okołoksiężycową. Na 5 minut i 57 sekund zostaje włączony silnik modułu serwisowego. Spowodowało to zmniejszenie prędkości do 5227 km/h i wprowadziło Apollo 11 na eliptyczną orbitę, której odległość od powierzchni Księżyca wynosiła od 111 do 315 kilometrów. Przebieg tego manewru był niemal idealny.
17.46 GMT – Łączność z Ziemią zostaje ponownie nawiązana w chwili wynurzenia się statku spoza Księżyca.
19.56 GMT – 34-minutowa transmisja telewizyjna obrazów powierzchni Księżyca.
23.22 GMT – Armstrong i Aldrin udają się do „Orła” celem przeprowadzenia kontroli układów.
Niedziela, 20 lipca:
17.47 GMT – „Orzeł” oddziela się od „Kolumbii”. Armstrong melduje: „Orzeł ma skrzydła”.
20.17 GMT – „Orzeł” z Armstrongiem i Aldrinem na pokładzie, ląduje na Srebrnym Globie. Armstrong melduje: „Orzeł” wylądował.
Poniedziałek, 21 lipca:
02.56 GMT – Armstrong schodzi na powierzchnię Księżyca, stając się pierwszym człowiekiem, stawiającym nogę na innym ciele niebieskim. Telewizja przekazuje to wydarzenie milionom ludzi na całym świecie. W przeciwieństwie do innych telewizyjnych transmisji Apolla 11, obrazy te zostają nadane techniką czarno-białą.
03.14 GMT – Aldrin schodzi na powierzchnię Księżyca.
03.41 GMT – Armstrong i Aldrin umieszczają narodową flagę Stanów Zjednoczonych na pokrytym pyłem gruncie, zbierają próbki skał i rozkładają sprzęt naukowy.
03.48 GMT – Prezydent Richard Nixon przemawia do Armstronga i Aldrina z Białego Domu z odległości kilometrów.
04.57 GMT – Aldrin powraca do „Orła”.
05.09 GMT – Armstrong powraca do „Orła”.
17.54 GMT – Start z Księżyca po spędzeniu przez Armstronga i Aldrina 21 godzin i 37 minut na jego powierzchni.
21.35 GMT – „Kolumbia” styka się „nos w nos” z „Orłem” na wysokości 110 kilometrów nad powierzchnią Księżyca.
Wtorek, 22 lipca:
04.56 GMT – Zapłon silnika celem umieszczenia statku na trajektorii wiodącej ku Ziemi.
Środa, 23 lipca:
01.02 GMT – Kolorowa transmisja telewizyjna ukazuje trójkę astronautów podczas posiłku.
19.44 GMT – Apollo 11 mija punkt leżący w połowie drogi między Księżycem a Ziemią.
23.05 GMT – Ostatnia transmisja telewizyjna z Apollo 11 ukazuje zbliżającą się Ziemię.
Czwartek, 24 lipca;
16.20 GMT – Przedział załogowy oddziela się od silnikowego, mieszczącego główny silnik rakietowy i szereg niepotrzebnych już instrumentów.
16.35 GMT – Przedział załogowy wchodzi w atmosferę ziemską na wysokości 120 kilometrów.
16.50 GMT – Apollo 11 woduje bezpiecznie na falach Oceanu Spokojnego, w odległości 1460 kilometrów na południowy zachód od Hawajów.
Niewykorzystany komunikat o śmierci astronautów
W Archiwach Narodowych w Waszyngtonie znajduje się kopia notatki z 18 lipca 1969, zatytułowanej Na wypadek katastrofy na Księżycu. Notatka zawiera tekst orędzia, które prezydent Richard Nixon miał wygłosić, gdyby astronauci nie byli w stanie powrócić na Ziemię:
Po orędziu łączność radiowa z uwięzionymi na księżycu astronautami miała zostać przerwana, a kapłan miał, w nawiązaniu do ceremoniału morskich pogrzebów, powierzyć dusze umierających astronautów „Najgłębszej z głębi”.
Teorie spiskowe
Istnieją teorie spiskowe twierdzące, że lądowania amerykańskich wypraw programu Apollo na Księżycu w latach 1969–1972 były mistyfikacją. Zwolennicy tego poglądu uważają, że amerykańscy astronauci nie wylądowali na Księżycu, a NASA sfałszowała zdjęcia, próbki skał księżycowych i inne dowody tego wydarzenia.
Według wyników sondażu opinii publicznej przeprowadzonego w Stanach Zjednoczonych w 1999 roku przez Instytut Gallupa, na pytanie, czy wierzą, że lądowanie na Księżycu zostało sfingowane, twierdząco odpowiedziało 6% ankietowanych.
W 2001 roku stacja telewizyjna FOX poświęciła tym teoriom spiskowym specjalny godzinny program zatytułowany Conspiracy Theory: Did We Really Land on the Moon? (dosł. Teoria spiskowa: Czy naprawdę wylądowaliśmy na Księżycu?).
Istnieje szereg stron internetowych i publikacji zarówno prezentujących, jak i odpierających zarzuty zwolenników tej teorii spiskowej. Temu zagadnieniu poświęcona jest również w całości jedna ze stron internetowych agencji NASA.
Polacy biorący udział w przygotowaniach do misji
Werner Ryszard Kirchner – były pilot myśliwców, przedwojenny absolwent szkoły w Dęblinie, opracował paliwo do lądownika księżycowego.
Stanley Stanwyck-Stankiewicz – doktor inżynier i naukowiec, absolwent Politechniki Kalifornijskiej. Opracował urządzenie do określania w drodze analizy ilościowej ilości powietrza rozpuszczanego w pojeździe kosmicznym w ramach pętli chłodzącej.
Pozostałe informacje
Apollo Guidance Computer (AGC), komputer znajdujący się na pokładzie modułu księżycowego Apollo 11, był taktowany zegarem 40 kHz, a więc ponad 100 tys. razy wolniejszym niż w dzisiejszym przeciętnym laptopie. Sprzęt komputerowy, w który był wyposażony Apollo 11, był ówczesnym „cudem techniki”. Miał masę 32 kilogramów i został zaprojektowany w 1966 w Instytucie Technicznym Massachusetts. Korzystał z dwóch typów pamięci: stałej (74 kB) i kasowalnej, będącej odpowiednikiem pamięci RAM (4 kB).
Członkowie poprzedniego dnia zjedli obiad z Charlesem Lindberghiem, który przyjechał, by życzyć im szczęścia.
Michael Collins po wielu latach zwierzył się, że prześladował go tylko jeden strach: bał się, że mógłby zostać zmuszony wrócić na Ziemię bez towarzyszy.
Zobacz też
trankwilityt
Przypisy
Linki zewnętrzne
Apollo 11 w HD (wideo)
Remembering Apollo 11
Przebieg misji Apollo 11 sekunda po sekundzie
Apollo 11 in Real Time
Program Apollo
Załogowe loty kosmiczne w 1969 |
262 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Apollo%2011%20%28archeologia%29 | Apollo 11 (archeologia) | Apollo 11 – jaskinia w południowej Namibii, w górach Huns, w dolinie rzeki Oranje. Stanowisko archeologiczne. Została nazwana na cześć misji kosmicznej Apollo 11, która powróciła na Ziemię w dniu rozpoczęcia prac wykopaliskowych.
Prace wykopaliskowe w jaskini, pod kierownictwem Wolfganga Ericha Wendta, zostały przeprowadzone w latach 1969-1972. Bardzo długa sekwencja warstw stratygraficznych obejmuje poziomy od późnego plejstocenu do holocenu, datowane na okres między 130 a 6 tys. lat temu. W trakcie prac archeologicznych odkryto ponad 50 tysięcy kości zwierzęcych oraz wyrobów kamiennych z okresu środkowego i górnego paleolitu.
Wśród znalezisk z Apollo 11 znajdują się kamienne płytki pokryte realistycznymi malowidłami z przedstawieniami zwierząt, będące najstarszymi znanymi przykładami sztuki figuratywnej z terenu Afryki. Najstarsze z tych malowideł pochodzą z warstw datowanych na ok. 28 000 lat temu, są więc współczesne sztuce oryniacko-graweckiej w zachodniej Europie.
Przypisy
Jaskinie w Namibii
Stanowiska archeologiczne w Namibii
Stanowiska sztuki prehistorycznej w Afryce |
263 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alcatraz | Alcatraz | Alcatraz Island – wyspa na Zatoce San Francisco. W języku hiszpańskim zwana jest Wyspą Głuptaków (hiszp. Isla de los Alcatraces), a w angielskim nazywana także Skałą (ang. The Rock). Znajduje się na niej nieczynne już więzienie o zaostrzonym rygorze, działające od 1934 do 1963 roku. Zamknięte zostało głównie z powodu wysokich kosztów utrzymania, błędów konstrukcyjnych i powstających uszkodzeń betonowych elementów poprzez słone, nadmorskie powietrze.
Główny budynek więzienny został wybudowany w latach 1909–1912.
Więzienie nie jest jedyną atrakcją turystyczną wyspy Alcatraz. Miłośnicy przyrody i architektury mogą tam napotkać siedliska wielu gatunków roślin i ptaków (zwłaszcza mew), które w marcu zakładają gniazda.
Na wyspie znajdują się też ślady trwającej dwa lata (1969–1971) okupacji wyspy przez Indian, np. ruiny małego osiedla mieszkalnego przyległego do więzienia.
Więźniowie i ucieczki
Oficjalnie przez 29 lat działalności więzienia odnotowano 14 prób z udziałem 34 więźniów, w tym dwóch, którzy próbowali uciec dwa razy; sześciu uciekinierów zastrzelono, dwóch utonęło, pięciu nie odnaleziono, pozostałych złapano. Dwóch wydostało się z wyspy, ale zostało pojmanych, jeden w 1945, drugi w 1962 roku.
Podczas najsłynniejszej próby ucieczki w dniu 11 czerwca 1962 roku trzech uciekinierów (Frank Morris oraz bracia John i Clarence Anglinowie) zdołało wydostać się za mury więzienia. Przeprowadzono zakrojone na szeroką skalę poszukiwania, aby odnaleźć zbiegłych więźniów. Stróże prawa byli pewni, że odnajdą ich ciała, ale nigdy im się to nie udało. Na podstawie opowieści o tych ucieczkach powstało kilka filmów, m.in. Ucieczka z Alcatraz z Clintem Eastwoodem. Fakt, iż przez wiele lat nie było o uciekinierach żadnej wieści i że wyjawienie informacji o ich losach gwarantowałoby sławę i pieniądze, zdawało się świadczyć, że żadna z ucieczek nie była udana. W 2018 roku ujawniono jednak, iż w 2013 policja otrzymała list, którego nadawca przedstawiał się jako John Angil, potwierdzał udaną ucieczkę całej trójki w czerwcu 1962, wraz z prośbą o łagodny wymiar kary i opiekę medyczną (związaną z chorobą psychiczną), w zamian za ujawnienie miejsca swojego fałszywego pobytu.
W dniach 2-4 maja 1946 r. doszło do próby ucieczki, która przerodziła się w walkę pomiędzy kilkoma więźniami a strażnikami wspieranymi przez Marines nazwaną bitwą o Alcatraz. Plan ucieczki 6 więźniów polegał na próbie wykorzystania rozluźnienia dyscypliny wśród strażników (np. nieuzbrojeni strażnicy przebywający wśród więźniów nosili klucze do przejścia pomiędzy przystanią a więzieniem, podczas posiłków na galeryjkach strażniczych zamiast kilku strażników przebywał tylko jeden). 2 więźniów zatrudnianych do prac porządkowych zamierzało podczas przerwy na lunch obezwładnić i rozbroić strażników, uwolnić z cel pozostałych 4, następnie w mundurach strażników dostać się do przystani (między 14.00 a 14.30 cumowała tam motorówka przewożąca zaopatrzenie), porwać motorówkę i dostać się na brzeg lądu stałego. Wszystko przebiegało początkowo zgodnie z planem — więźniowie rozbroili i zamknęli w celach 9 strażników (2 przebywało na bloku, pozostali wracali po posiłku i wpadali w zasadzki), a następnie próbowali zdobytymi kluczami otworzyć przejście do przystani. Jednakże strażnik mający właściwy klucz zdołał go odczepić od pęku i ukryć w celi (nieostrożni więźniowie mówili, jakiego klucza szukają). Gdy więźniowie zorientowali się w sytuacji, odnaleźli ukryty klucz, ale równocześnie więźniowie przy przejściu nadal próbowali siłą otworzyć zamek niewłaściwym kluczem, którego część się ułamała i zablokowała zamek (konstrukcja drzwi uniemożliwiała przestrzelenie zamka). W tym samym czasie zastępca naczelnika poszedł sprawdzić, dlaczego strażnicy nie odbierają telefonów, i udało mu się uciec z zasadzki więźniów. Wtedy został wszczęty alarm. Więźniowie zorientowali się, że nie mają szans na ucieczkę. 3 postanowiło przy użyciu zdobytej broni walczyć do końca, a 3 wrócić do cel. Spośród tych ostatnich 1 więzień chciał uwolnić strażników, ale pozostałych dwóch kazało 1 więźniowi spośród tych, co postanowili walczyć, zastrzelić 9 zakładników. 5 z nich zostało rannych (1 zmarł w szpitalu), a wszyscy ocaleli, bo upadli na podłogę i udawali martwych. O 18.00 rozpoczął się nieudolny szturm strażników (z broni ciężkiej była ostrzeliwana część budynku, gdzie nie było buntowników), który zakończył się klęską (1 strażnik został zastrzelony a 4 rannych). Wtedy naczelnik poprosił o pomoc marines, których wzmocniony pluton przybył ze wsparciem. Okazało się jednak, że z przyczyn formalno-prawnych żołnierze nie mogą bezpośrednio walczyć z więźniami, jednakże przeszkolili strażników. W nocy podczas kolejnego szturmu strażnicy zdołali ewakuować 9 zakładników kosztem jednego rannego; zbuntowani więźniowie zajęli stanowisko na poddaszu, gdzie strażnicy nie mogli ich ostrzeliwać. Następnego dnia żołnierze (w większości weterani wojny na Pacyfiku) otrzymali zgodę na ograniczony udział w działaniach. Marines weszli na dach, zaczęli wybijać otwory i wrzucać granaty, co zmusiło więźniów do ucieczki do zamkniętego korytarza. Przeszkoleni strażnicy ogniem uniemożliwiali więźniom wydostanie się z korytarza. Decydujący szturm został odłożony na 4 maja rano (w nocy strażnicy zostali dodatkowo przeszkoleni przez marines). Strażnicy zaczęli ogniem i granatami wypierać więźniów z kolejnych pomieszczeń. 3 buntownicy zorientowawszy się, że nie mają drogi ucieczki, poddali się. 2 pozostałych więźniów (którzy chcieli zabić strażników) zostało skazanych na śmierć (wyroki wykonano w 1948 r.).
Alcatraz w filmach i serialach
Morderstwo pierwszego stopnia – film z roku 1995, reżyseria: Marc Rocco, scenariusz: Dan Gordon, wyst.: Christian Slater, Kevin Bacon, Gary Oldman.
Ucieczka z Alcatraz – film wyreżyserowany przez Don Siegela opowiadający historię o ucieczce Franka Morrisa oraz braci Johna i Clarence'a Anglinów, która miała miejsce 11 czerwca 1962 roku.
Przetrwać Alcatraz – 45 minutowy dokument transmitowany na kanale Discovery Historia. Ukazuje codzienne życie odsiadujących tam wyroki skazańców.
Twierdza – film z 1996 roku, reżyseria: Michael Bay, wyst.: Sean Connery, Nicolas Cage, Ed Harris.
Ptasznik z Alcatraz – film z 1962 roku, reżyseria: John Frankenheimer, wyst.: Burt Lancaster, Telly Savalas.
Zbieg z Alcatraz (Point Blank, 1967)
Strażnik prawa – amerykański film sensacyjny z 1976 roku, reżyseria: James Fargo. Jest to trzecia część serii o Brudnym Harrym. W Polsce znany także jako Egzekutor.
Alcatraz serial z 2012, producentem wykonawczym jest J.J. Abrams
Pogromcy mitów – w 8 odcinku 1 sezonu została odtworzona ucieczka z 11 czerwca 1962.
X-Men 3: Ostatni bastion – film z roku 2006, reżyseria: Brett Ratner, scenariusz: Simon Kinberg, Zak Penn, wyst.: Hugh Jackman, Halle Berry, Ian McKellen, Patrick Stewart.
Tajemnice i zagadki przeszłości – 4 odcinek 1 sezonu.
Ulice San Francisco – 5 odcinek 2 sezonu pt. Going Home
Księga Ocalenia – film z 2010 roku, reżyseria: Albert oraz Alles Hughes, wyst.: Denzel Washington, Gary Oldman
Zobacz też
Nusa Kambangan
Przypisy
Bibliografia
Opisy ucieczek więźniów pochodzą z programu Wielkie ucieczki w historii (Discovery Channel).
Linki zewnętrzne
Amerykańska strona o Alcatraz
Amerykańska strona muzeum wyspy Alcatraz
Wyspy w zatoce San Francisco
Więzienia w Stanach Zjednoczonych
San Francisco |
265 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Autotransformator | Autotransformator | Autotransformator to specjalny transformator, w którym jest tylko jedno uzwojenie spełniające jednocześnie rolę pierwotnego i wtórnego. Autotransformator może mieć przekładnię stałą (stały stosunek liczby zwojów uzwojeń pierwotnego i wtórnego) lub też zmienną.
Autotransformator używany jest w elektroenergetyce (zamiast transformatora) gdy zachodzi potrzeba transformacji napięcia z niewielką przekładnią (np. 220 kV/110 kV), wiąże się to bowiem z oszczędnością materiałów zużytych na budowę urządzenia, łatwiejszym transportem itd. Moc własna autotransformatora różni się od jego mocy przechodniej i dla niewielkich wartości przekładni (np. dwukrotne obniżenie napięcia) autotransformator charakteryzuje się współczynnikiem stosunku mocy do wielkości urządzenia lepszym niż ma to miejsce dla transformatora. Autotransformatory elektroenergetyczne często pracują ze stałą przekładnią, lub zmienianą skokowo przez odczepy.
W laboratoriach często używane są autotransformatory z płynną regulacją z uzwojeniem nawiniętym na toroidalnym rdzeniu. Zmianę przekładni uzyskuje się przez przesuwanie szczotki węglowej, zazwyczaj bezpośrednio przymocowanej do odpowiedniego pokrętła. Umożliwia to płynną regulację napięcia przeważnie w zakresie 0% - 130% napięcia zasilania lub rzadziej 90%-110%.
Stosuje się również trójfazowe autotransformatory, które w praktyce zbudowane są z trzech urządzeń jednofazowych, w których wszystkich szczotki są przymocowane do tego samego elementu obracającego. Zmiana położenia pokrętła pozwala więc na jednoczesną regulację napięcia we wszystkich fazach.
Autotransformator nie zapewnia separacji galwanicznej, gdyż istnieje połączenie elektryczne pomiędzy obwodami wejścia i wyjścia.
Firma General Radio Corporation przez wiele lat (od 1934 roku) produkowała autotransformatory pod zarejestrowanym znakiem towarowym Variac (ang. VARIable AC transformer - regulowany transformator prądu przemiennego).
W praktyce najczęściej występują autotransformatory jedno i trójfazowe z odczepami pozwalające na skokową zmianę napięcia wyjściowego oraz autotransformatory z tak zwaną płynną regulacją napięcia wyjściowego. Autotransformatory z uwagi na mniejsze zużycie materiałów znajdują wiele zastosowań w przemyśle i energetyce. Ciekawą aplikacją są autotransformatory rozruchowe wykorzystywane podczas rozruchu silników indukcyjnych dużej mocy.
Przypisy
Transformatory
sv:Transformator#Enkellindade transformatorer |
266 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Allah | Allah | Allah (, Allāh, wym. [], ) – w języku arabskim słowo oznaczające abrahamicznego Boga.
Początkowo słowo Allah było wykorzystywane zarówno przez Arabów do określania boga Księżyca – Sina, wywodzącego się od sumeryjskiego boga księżyca Nanny, jak i przez chrześcijańskich Arabów do określania Boga. Pomimo że jest tradycyjnie kojarzone z islamem, słowo Allah nie jest specyficzne dla tej religii. Także wśród przedislamskich i chrześcijańskich Arabów słowami Allah/Alihah oznaczającymi to samo co u żydów Eloh/Elohim określano Boga w rozumieniu monoteistycznym. Słowo Allah występuje między innymi na inskrypcji z Umm al-Dżimal. Od czasów Mahometa zaczęło ono oznaczać dla muzułmanów w języku arabskim wyłącznie abrahamicznego Boga i dlatego chociaż ma ono lingwistycznie formy liczby mnogiej oraz rodzaju żeńskiego, to te formy gramatyczne nie są obecnie stosowane, przynajmniej wśród muzułmanów.
Etymologia
Arabskie słowo Allāh (alif-lam-lam-ha [ALLH]) oznacza: „Bóg Jedyny”. Składa się z dwóch słów:
al – będące rodzajnikiem określonym; ilāh (إله) – które tłumaczone jest na polskie słowo bóg pisane małą literą, oznaczające boga w znaczeniu ogólnym, bóstwo, całe zaś słowo Allāh – tłumaczone jest na słowo Bóg pisane dużą literą, co wskazuje na konkretne, uosobione bóstwo, w tym przypadku jedynego boga dla wyznawców islamu. Mimo tłumaczenia na słowo Bóg, ze względu na ścisłe połączenie języka arabskiego z Koranem i islamem, przez muzułmanów używane jest w oryginalnym brzmieniu zarówno w wyznaniu wiary, jak i bezpośrednich odniesieniach.
Odpowiednikiem arabskiego ilâh jest hebrajskie słowo eloh (alef-lamed-he, w liczbie mnogiej Elohim). Napisane w pierwotnej formie paleohebrajskiej bądź aramejskiej czy w piśmie nabatejskim wymówić można na kilka różnych sposobów.
W podstawowej formie słowo to (wymawiane alah), jest czasownikiem o znaczeniu „przysięgać” lub „składać przysięgę”, jak również czasownikiem „ubóstwiać” lub „czcić.”
Rdzeń tego słowa pochodzi od jeszcze starszego słowa – el, które znaczy bóg, bóstwo, moc, siła. Słowo to ma takie samo znaczenie jak arabskie słowo ilāh, aramejskie īl, czyli takie jak w języku polskim bóg, bóstwo.
Alternatywną – również prawidłową – pisownią w języku polskim jest Allach. „Allah” jest jedynym słowem arabskim, w którym wymawiane jest /ɫ/ (stąd u Sienkiewicza pisownia „Ałłah”).
Allah w islamie
Według muzułmanów Allah jest jednym z bytów samoistnych, tytułowanym w Koranie jako Pan Światów. Cały świat podlega ciągłym przemianom, ponieważ jest w każdej chwili tworzony przez niego na nowo. Wszystkie prawa świata wywodzą się z jego woli i mądrości.
Nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego Prorokiem
To wyznanie wiary w jedynego Boga – Allaha jest jednym z pięciu filarów islamu. Każdy muzułmanin musi oddawać mu bezwarunkową cześć i bezwzględnie poddać się jego woli i wyrokom. Bóg jest jeden i jedyny, a jego wszechmoc i panowanie niepodzielne:
Ziemia i niebo, niezmierzone przestrzenie, cały świat, są Jego królestwem.
Zarówno są mu wiadome czyny, które na jaw wydajesz, jak i te, które ukrywasz w tajemnicy; wie to, co mówisz głośno, i to, co cicho.
Nie masz Boga nad Niego. Najpiękniejsze imiona należą do Niego [Koran 20:5-7].
Według islamu najcięższym grzechem, którego Bóg nigdy nie przebacza, jest szirk – oddawanie czci innym bogom oprócz niego:
Pan nie przebaczy bałwochwalcom. On odpuszcza podług swej woli wszystkie inne występki, lecz bałwochwalstwo jest jedną z największych zbrodni [Koran, 4:48].
Islam krytykuje chrześcijańskie poglądy o Jezusie jako Synu Bożym czy dogmat o Trójcy Świętej.
Zaprawdę, Allah jest Jedynym Bogiem. On jest Święty, daleki od posiadania syna.
Świadczę, że Allah jest Jednym i Jedynym Bogiem; nie posiadającym towarzyszy, od którego zależą wszystkie rzeczy i byty. Nie zradza ani nie jest zrodzony i nic nie jest jak On.
Istotę Boga–Allaha określa w Koranie 99 przymiotników, nazywanych atrybutami lub imionami (nie w dosłownym tego słowa znaczeniu) Allaha; kolejność tych imion jest taka, w jakiej pojawiają się w Koranie, pierwszym z nich jest ar-Rahman („miłościwy”). Zasadniczo muzułmanie uważają, że „imion” tych Allah posiada 100, jednak ostatnie z nich zna tylko on sam. Właśnie owym 99 atrybutom odpowiada 99 paciorków muzułmańskiego różańca tasbih/subha.
Pomiędzy światem ludzi a Allahem muzułmańska kosmologia umieszcza świat bytów nadprzyrodzonych: aniołów – sług bożych i dżinnów, do których zalicza się też Szatana.
Wbrew obiegowym opiniom wyraz „Allah” nie oznacza tylko Boga u muzułmanów, bo nie jest imieniem własnym Boga. To arabskie słowo oznaczające Boga jest używane także przez arabskojęzycznych chrześcijan na określenie chrześcijańskiego Boga w Trójcy Jedynego. Arabskie słowa Allah i Alihah stanowią odpowiedniki hebrajskich słów Eloh i Elohim.
Allah w chrześcijaństwie
W języku arabskim nie istnieje inne słowo niż „Allah” na określenie osobowego boga, utożsamianego z jakąkolwiek religią, dlatego używane jest przez arabskich chrześcijan jako określenie Boga (ang. God, niem. Gott), w którego wierzą, a nie w aspekcie imienia własnego Boga w islamie.
Użycie tego słowa w kontekście dwóch różnych religii wzbudza kontrowersję ze względu na różnice w przekazie Biblii i Koranu, wobec czego w Malezji zostało zakazane prawnie używanie słowa Allah do określenia Boga w chrześcijaństwie.
Arabscy chrześcijanie uważają ponadto, że ostatnie 100. imię Allaha to ath-Thaluth al-Muqaddas – Trójca Święta, będące zasadniczą istotą Boga jako Miłości.
Sentencje arabskie zawierające słowo Allah
Alhamdulillah (arabski: الحمد لله) = "Chwała Bogu"
Allahu akbar (arabski: الله أكبر) = „Bóg jest wielki”
Allahu mahabbah = „Bóg jest miłością”
Allahu al-ahad = „Bóg jest jeden”
Bismillah (arabski: بَسْمَلَة) = „W imię Boga”
Insza’allah (arabski: إن شاء الله) = „Jak Bóg da”
Ja Allah (arabski: يا ألله) = "O Boże!"
Maszallah (arabski: ما شاء الله) = „Bóg tak chciał”
Subhan Allah (arabski: سبحان الله) = "Bóg jest perfekcyjny", "Bóg jest wolny od jakichkolwiek wad"
Szukrulillah (arabski: الشكر لله) = "Bogu dzięki"
Zobacz też
ﷲ
Przypisy
Język arabski |
267 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Astma | Astma | Astma (łac. asthma, polski termin to dychawica) – przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych z nadreaktywnością oskrzeli, prowadząca do nawracających epizodów świszczącego oddechu, duszności, uczucia ściskania w klatce piersiowej i kaszlu, występujących szczególnie w nocy lub nad ranem. Dominującym objawem astmy jest ostra duszność powiązana ze świszczącym oddechem.
Najczęściej występują:
astma oskrzelowa – zazwyczaj określana po prostu jako astma
astma sercowa – jeden z objawów przewlekłej niewydolności krążenia pochodzenia sercowego.
Przypisy |
268 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Atto | Atto | atto (a; z duńskiego) – przedrostek jednostki miary o symbolu oznaczający mnożnik 0,000 000 000 000 000 001 = 10−18 (jedna trylionowa). Stosunkowo rzadko stosowana.
Obecnie najczulsze mierniki indukcji magnetycznej cechują się dokładnością rzędu aT.
Przypisy
Bibliografia
Publikacja International Bureau of Weights and Measures (BIPM)
atto |