Datasets:

jerteh

/

PaSaz

like 0

Follow

Društvo za jezičke resurse i tehnologije 13

Arhitektura u Crnoj Gori 1918-1941. godine

The architecture in Montenegro from 1918 to 1941

Arhitektura međuratnog razdoblja u Crnoj Gori 1918 -1941. godine do sada nije bila predmet temeljitih i cjelovitih istoriografskih istraživanja. Stoga je osnovni cilj ovog rada da se proučavanjem njene geneze, stilskih tokova i obilježja, analizom djela i ukazivanjem na centre, autore i naručioce projekata, tema osvijetli sa različitih aspekata, sistematično sagleda i otvori za dalje naučno proučavanje. Tokom istraživanja zasnovanog na metodama savremene arhitektonske istoriografije izvršeno je prikupljanje, sistematizacija i analiza arhivske, fototečke i hemerotečke građe, evidentiranje stanja većeg dijela objekata, a zatim temeljito proučavanje literature u cilju izvođenja objektivnih zaključaka, uključujući i njihovu komparativnu analizu. Utoliko su, usled nedostatka primarnih izvora, različiti podaci ponekad bili teško provjerljivi...

The architecture of the interwar period in Montenegro, from 1918 to 1941, hasn’t been the subject of detailed and complete researches of historiography until now. Therefore, the main goal of this dissertation is to highlight the topic from various aspects, to examine it systematically and make it open for further scientific studies, and all this through the examination of its genesis and stylistic directions and features, analyzing the works and pointing to the centers, authors and project purchasers. During the research, based on the methods of contemporary architectural historiography, next things were done: a lot of objects were noted; the collection, systematization and analysis of archival, photographic and newspaper material; the accurate study of the literature, in order to make objective conclusions, including their comparative analysis. Due to the lack of primary sources various data were sometimes difficult to verify...

Dizajniranje peptidnih i nepeptidnih inhibitora proteinskih interakcija ciklin-zavisne kinaze 9 i ciklina T1 primenom računarskih metoda

Design of peptide and small molecule inhibitors of cyclin dependent kinase 9 / cyclin T1 protein-protein interaction using computational methods

Cilj ove doktorske disertacije je razvoj direktnih inhibitora interakcija u kompleksu CDK9 / ciklin T1. Ciklin zavisna kinaza 9 u kompleksu sa ciklinom T1 čini katalitičko jezgro P-TEFb kompleksa. Inhibicija funkcije P-TEFb kompleksa je od značaja u terapiji više patoloških stanja kod ljudi: nekih tipova maligniteta, HIV-1 infekcije, hipertrofije miokarda, hroničnih inflamatornih bolesti. Postojeći inhibitori P-TEFb funkcije imaju ograničenu selektivnost dejstva, koju je moguće poboljšati primenom direktnih inhibitora CDK9 / ciklin T1 interakcije. U ovom istraživanju urađena je in silico studija P-TEFb kompleksa. Ispitana je struktura, hidratisanost i dinamika vezivnih površina kompleksa. Utvrđene su energetski najznačajnije hot spot aminokiseline u strukturi kompleksa i upotrebljene za dalji dizajn inhibitora. Struktura slobodne CDK9, neophodna za dizajn liganada je, u nedostatku eksperimentalno utvrđene strukture, simulirana klasičnom i ubrzanom molekularnom dinamikom. Ispitana je sposobnost vezivne površine kompleksa da interaguje sa ligandima, kao i postojanje, otvaranje i postojanost privremenih hidrofobnih džepova na vezivnoj površini CDK9, pogodnih za vezivanje liganada. Dobijene informacije o vezivnim površinama kompleksa CDK9 / ciklin T1, upotrebljene su za dizajn peptidnih i nepeptidnih inhibitora interakcije. Peptidni inhibitori su dizajnirani po ugledu na strukturu ciklina T1, ali i de novo dizajnom iz aminokiselina. Peptidne strukture sa najpovoljnijom energijom vezivanja za CDK9, iskorišćene su u razvoju nepeptidnih inhibitora. Predložene su strukture potencijalnih nepeptidnih inhibitora interakcije CDK9 / ciklin T1. U okviru ovog istraživanja urađeno je i ab initio ispitivanje prelaznih stanja intramolekulske Heck-ove ciklizacije alilnih alkohola i predloženo je objašnjenje za eksperimentalno zapaženu regioselektivnost procesa.

The goal of this doctoral dissertation is the development of direct inhibitors of CDK9 / cyclin T1 protein-protein interaction. Cyclin dependent kinase 9 in complex with cyclin T1 forms the catalytic core of P-TEFb protein complex. Inhibition of P-TEFb function is of significance in the therapy of several pathological states in humans: some malignancies, HIV-1 infection, cardiac hypertrophy, chronic inflammatory diseases. Existing inhibitors of P-TEFb function have a limited selectivity of action, which could be improved with the direct inhibitors of CDK9 / cyclin T1 interaction. An in silico study of the P-TEFb complex was conducted in this research. The structure, hydration and dynamics of the complex binding surfaces were examined. Energetically most significant amino acids, hot spots, were determined and used in the design of inhibitors. The structure of the free CDK9, needed for the ligand design, was, in absence of an experimentally determined structure, simulated using classical and accelerated molecular dynamics. The ability of complex binding surfaces to interact with ligands was examined, as was the existence, opening and persistence of transient hydrophobic pockets on CDK9 interface surface, suitable for ligand binding. Information obtained of the CDK9 / cyclin T1 complex binding surfaces was used in the design of peptide and small molecule inhibitors of this interaction. Peptide ligands were designed using cyclin T1 as a template structure, as well as using de novo design from amino acids. Peptide structures with the most favourable binding energy to CDK9 were utilised in the design of small molecule inhibitors. Structures of potential small molecule inhibitors of CDK9 / cyclin T1 interaction were proposed. An ab initio study of transition states in an intramolecular Heck cyclisation of allyl alcohols was also conducted in this research. An explanation for the experimentally observed regioselectivity of the process was proposed.

Odnos prava Evropske unije i unutrašnjeg (nacionalnog) prava država članica

Relationship between EU law and national (internal) law of its member states

Doktorska disertacija posvećena je razmatranju odnosa prava Evropske unije i unutrašnjeg (nacionalnog) prava država članica kroz prizmu zahteva koje pravo evropske organizacije, kao specifičan, sui generis pravni poredak, postavlja pred države članice u smislu obezbeđenja njegovog dejstva i primene, te odgovora koje su članice i njihovi pravosudni organi po svim relevantnim pitanjima u ovom kontekstu ponudili. Razmatranje kompleksnog i višeslojnog fenomena o kojem je reč realizuje se na dva osnovna analitička nivoa. S jedne strane, polazeći od činjenice da su ključni elementi ne samo odnosa prava Evropske unije i unutrašnjeg prava njenih članica, već i specifične prirode pravnog poretka evropske organizacije per se, oblikovani ne na kontraktualnoj, već jurisprudentnoj ravni, prvi nivo analize podrazumeva teleološke postavke i, generalno, jurisprudentne napore Suda pravde usmerene u pravcu doktrinarnog preoblikovanja prirode pravnog poretka evropske organizacije, te pozicioniranja njegovog dejstva i primene u državama članicama na njegovim vlastitim, a ne prinicipima i pravilima nacionalnog ili tipičnog međunarodnog prava.

This doctoral dissertation is given to the relationship between the EU Law and the ЦОЦЛОr stКtОs’ internal (national) law, through the prism of requirementswhichEU law, as a specific, sui generis legal order,sets beforemember statesin order to ensure its efficient implementation and effects within national legal realms, as well asmember states` and their judicial authorities` responses to all relevant issues in this context. Consideration of this complex and multi-layered phenomenon is observed through two basic analytical levels. On one hand, starting from the fact that the key elements of not only the relationship of EU law and national law, but also the specific nature of legal order of the European Union per se hasnot beenshaped on the contractual but jurisprudential grounds - the first level of analysis entails teleological stances and, in general, the Court of Justice`s jurisprudent efforts directed toward doctrinal transformation of the nature of EU legalorder,as well as positioning of its application and implementation in member states on its own, and not on principles and rules of national or typical international law. To that effect, together with the general notion of the functional autonomy of EU law, considered here is a whole set of issues relevant in the context of providing a uniform and efficient application of EU law, such as principles of direct effect, indirect effect and the supremacy of EU law in relation to internal law of member states, or rather, the principle of liability of state for damages caused. Within the period of almost seventy years, legal, but also political circumstances of their jurisprudent identification and development have been analyzed together with their significance, implications and scope in teleological posture of securing effective implementation of EU law that will not be burdened with differing legal traditions and constitutional – monistic and dualistic – solutions of the member states.

Rešavanje problema CSP tehnikama svođenja na problem SAT

Solving of constraint satisfaction problems by reduction to SAT

Mnogi realni problemi se danas mogu predstaviti u obliku problema zadovoljenja ogranicenja (CSP) i zatim rešiti nekom od mnogobrojnih tehnika za rešavanje ovog problema. Jedna od tehnika podrazumeva svođenje na problem SAT, tj. problem iskazne zadovoljivosti. Promenljive i ogranicenja problema CSP se prevode (kodiraju) u SAT instancu, ona se potom rešava pomocu modernih SAT rešavaca i rešenje se, ako postoji, prevodi u rešenje problema CSP. Glavni cilj ove teze je unapređenje rešavanja problema CSP svođenjem na SAT. Razvijena su dva nova hibridna kodiranja (prevođenja u SAT formulu) koja kombinuju dobre strane postojecih kodiranja. Dat je dokaz korektnosti jednog od kodiranja koji do sada nije postojao u literaturi. Razvijen je sistem meSAT koji omogucava svođenje problema CSP na SAT pomocu cetiri osnovna i dva hibridna kodiranja, kao i rešavanje problema CSP svođenjem na dva problema srodna problemu SAT, SMT i PB. Razvijen je portfolio za automatski odabir kodiranja/rešavaca za ulaznu instancu koju je potrebno rešiti i pokazano je da je razvijeni portfolio uporediv sa najefikasnijim savremenim pristupima. Prikazan je novi pristup zasnovan na kratkim vremenskim ogranicenjima sa ciljem da se znacajno smanji vreme pripreme portfolija. Pokazano je da se ovim pristupom dobijaju rezultati konkurentni onima koji se dobijaju korišcenjem standardnog vremena za pripremu. Izvršeno je poređenje nekoliko tehnika mašinskog ucenja, sa ciljem da se ustanovi koja od njih je pogodnija za pristup sa kratkim treniranjem. Prikazan je jedan realan problem, problem raspoređivanja kontrolora leta, kao i tri njegova modela. Veliki broj metoda rešavanja i raznovrsnih rešavaca je upotrebljeno za rešavanje ovog problema. Razvijeno je više optimizacionih tehnika koje imaju za cilj pronalaženje optimalnih rešenja problema. Pokazuje se da je najefikasnija hibridna tehnika koja kombinuje svođenje na SAT i lokalnu pretragu. Razmotren je i problem sudoku, kao i postojece tehnike rešavanja sudoku zagonetki vecih dimenzija od 9 x 9. Pokazuje se da je u rešavanju ovih zagonetki najefikasnije vec postojece svođenje na SAT. Unapređen je postojeci algoritam za generisanje velikih sudoku zagonetki. Pokazano je da jednostavna pravila preprocesiranja dodatno unapređuju brzinu generisanja sudokua.

Many real-world problems can be modeled as constraint satisfaction problems (CSPs) and then solved by one of many available techniques for solving these problems. One of the techniques is reduction to SAT, i.e. Boolean Satisfiability Problem. Variables and constraints of CSP are translated (encoded) to SAT instance, that is then solved by state-of-the-art SAT solvers and solution, if exists, is translated to the solution of the original CSP. The main aim of this thesis is to improve CSP solving techniques that are using reduction to SAT. Two new hybrid encodings of CSPs to SAT are presented and they combine good sides of the existing encodings. We give the proof of correctness of one encoding that did not exist in literature. We developed system meSAT that enables reduction of CSPs to SAT by using 4 basic and 2 hybrid encodings. The system also enables solving of CSPs by reduction to two problems related to SAT, SMT and PB. We developed a portfolio for automated selection of encoding/solver to be used on some new instance that needs to be solved. The developed portfolio is comparable with the state-of-the-art portfolios. We developed a hybrid approach based on short solving timeouts with the aim of significantly reducing the preparation time of a portfolio. By using this approach, we got results comparable to the ones obtained by using preparation time of usual length. We made comparison between several machine learning techniques with the aim to find out which one is the best suited for the short training approach. The problem of assigning air traffic controllers to shifts is described and three models of this problem are presented. We used a large number of different solving methods and a diverse set of solvers for solving this problem. We developed optimization techniques that aim to find optimal solutions of the problem. A hybrid technique combining reduction to SAT and local search is shown to be the most efficient one. We also considered sudoku puzzles and the existing techniques of solving the puzzles of greater size than 9x9. Amongst the used techniques, the existing reduction to SAT is the most efficient in solving these puzzles. We improved the existing algorithm for generating large sudoku puzzles. It is shown that simple preprocessing rules additionally improve speed of generating large sudokus.

Modelovanje uticaja atmosfere na mionsku komponentu sekundarnog kosmičkog zračenja

Modeling of atmospheric effect on muon component of secondary cosmic rays

Modelovanje uticaja meteoroloških efekata na fluks kosmičkih miona osim fundamentalnog ima i praktičan značaj...

Varying conditions in the atmosphere affect the propagation of cosmic ray muons. Adequate description of variations induced by meteorological effects is necessary for understanding the variations of non-atmospheric origin. Two novel methods for analysis of meteorological effects are introduced. Both are fully empirical and require knowledge about atmospheric pressure and temperature profile of the atmosphere. First method is based on principal component analysis, while second is based on multivariate regression algorithms. Muon count time series thusly corrected for meteorological effects have significantly smaller variance and reduced amplitude of annual variation. Methods are universally applicable and allow for easy extension of the set of input variables.

Analiza savetovanja trudnica o upotrebi antiinfektivnih i antiinflamatornih lekova tokom trudnoće

Analysis of pregnant women advising about the use of anti-infective and anti-inflammatory drugs during pregnancy

Lekovi mogu delovati štetno u bilo kom razdoblju trudnoće, te se samo mali broj njih smatra potpuno bezbednim za upotrebu u toku trudnoće. Procena rizika i primena odgovarajuće terapije je vrlo važna. Cilj ovog rada je da ispita sve faktore povezane sa procenom visokog rizika od strane kliničkih farmakologa u trudnica kojima su propisani anti-infektivni lekovi i blagi analgetici. Sprovedena je studija-preseka u koju je uključeno 284 trudnica koje su dolazile po savet u Službu za kliničku farmakologiju Kliničkog centra Kragujevac , u periodu od 1997. do 2012. godine. Sve trudnice su koristile neke od anti-infektivnih lekova i blagih analgetika tokom prva tri meseca trudnoće. Podaci su prikupljeni iz medicinskih kartona pacijentkinja i putem telefonskih intervjua.. Klinički farmakolozi su procenili rizik od pojave kongenitalnih anomalija kao „visok“ kod trudnica koje su bile na terapiji tetraciklinima i derivatima propionske kiseline tokom perioda trudnoće. Poremećaji u razvoju prema podacima datim od majki, su bili povezani sa primenom cefalosporina u toku prva tri meseca trudnoće. Spontani i namerni pobačaji su bili češći kod trudnica koje su bile na terapiji tetraciklinima tokom trudnoće. Procena rizika od kongenitalnih anomalija data od strane klinički farmakologa je deo rutinske prakse i u najvećoj meri zavisi od dostupne, publikovane literature i znanja o beznednosti datog leka tokom trudnoće, naročito u prva tri meseca.

Considering that small number of drugs are completely safe for use during pregnancy, right choice and adequate risk assessment is extremely important. The aim of this study was to analyze factors associated with estimate of high teratogenic risk (as judged by clinical pharmacologist) in pregnant females who were prescribed anti-infective drugs or mild analgesics. A cross-sectional study included 284 pregnant women who came for an advice about teratogenic risk to clinical pharmacologist in Clinical Centre Kragujevac, Serbia during the period from 1997 to 2012. All of included pregnant women were prescribed mild analgesics and/or anti-infective drugs during the first 3 months of pregnancy. The data were collected from patient files and by phone interviews. Clinical pharmacologists estimated the risk of teratogenicity as “high” in pregnant females who were using tetracyclines or propionic acid derivatives. Disorders of development reported by mothers during phone interviews were associated with cephalosporin use during first 3 months of pregnancy, while miscarriages or abortions happened more often in women who used a tetracycline. Estimate of risk from congenital anomalies after use of drugs during pregnancy, which make clinical pharmacologists as part of their routine healthcare services, depends on amount of published data about previous experiences with specific drugs during the first 3 months of pregnancy.

Socijalna podrška kao faktor zdravlja i kvaliteta života starih sa hipertenzijom

Socijalna mreža i podrška su važne determinante kvaliteta života, u svim periodima životnog ciklusa, a naročito kod starih. Njihov uticaj na kvalitet života sastoji se u efektima na fizičko zdravlje, na funkcionisanje, a naročito na mentalno zdravlje. Povezanost zdravlja, kvaliteta života i socijalne podrške nepobitno je dokazana u velikom broju istraživanja. Istraživanja su, takođe, pokazala da se postojanje varijacija u socijalnoj podršci može dovesti u vezu sa velikim brojem varijabli koje se, u najširim okvirima mogu svrstati u lične karakteristike, karakteristike bolesti i karakteristike socijalnih mreža. U radovima proisteklim iz ovih istraživanja navodi se čitav niz varijabli koje, u većoj ili manjoj meri, mogu uvećati ili umanjiti efekat socijalne podrške, kako u smislu direktnog, tako i u smislu puferskog delovanja. Sve apostrofirane karakteristike su lokalno determinisane, pa je u tom smislu preporučeno da se istraže na lokalnom nivou. Cilj ovog istraživanja je da utvrdi međuodnose socijalne podrške, zdravlja i kvaliteta života u populaciji starih koji boluju od hipertenzije, a posebno, utvrdi način na koji socijalna podrška deluje na zdravlje i kvalitet života kod ove populacije. Istraživanje je sprovedeno na teritoriji grada Jagodine, a uzorak su činila 253 ispitanika iz populacije starih kod kojih je dijagnostifikovana hipertenzivna bolest (Dg: I 10 - I 15). Potrebni podaci prikupljeni su upitnikom koji ima ima dve celine. Prvi deo upitnika činila su pitanja kojima su prikupljeni podataci o demografskim i socijalno ekonomskim karakteristikama ispitanika, karakteristikama porodice i karakteristikama sredine. Drugi deo upitnika sadržavao je standardizovane instrumente za merenje zdravlja (EQ-5D), kvaliteta života (SWB) i socijalne podrške (BSSS). Rezultati su pokazali da: subjektivne ocene zdravlja i kvaliteta života kod starih ljudi koji boluju od hipertenzije koreliraju; stari koji imaju veći nivo socijalne podrške (veće vrednosti indeksa) imaju bolje zdravlje i viši kvalitet života (procenjuju svoje zdravlje, odnosno, kvalitet života višim ocenama), bez obzira na to da li imaju samo hipertenziju ili pored hipertenzije imaju još jednu ili više bolesti; stari koji žive u porodici, okruženi većim brojem članova domaćinstva, u porodici koja se ne može kategorisati kao disfunkcionalna, imaju veći nivo socijalne podrške što rezultira boljim kvalitetom života.

Social network and support are important determinants of the quality of life in all periods of a person’s life, and particularly in elderly people. Their influence on the quality of life consists of impact on physical health, functioning, and especially mental health. The link between health, quality of life and social support has been demonstrated in a large number of studies. Research has also shown that the presence of variations in social support can be linked to numerous variables, which can be roughly classified as personal characteristics, disease characteristics and characteristics of social networks. Papers resulting from such research note a whole array of variables which, to a lesser or greater extent, may increase or decrease the impact of social support in both direct and buffered way. All characteristics mentioned above are locally determined which implies that they should be studied on a local level. The goal of this research is to determine the relations between social support, health and quality of life of elderly persons suffering from hypertension, with the emphasis on determining the exact way in which social support influences health and quality of life of this population. Research was carried out in the municipality of Jagodina, on a sample consisting of 253 seniors diagnosed with hypertension (Dg: I 10 - I 15). Data was collected by means of a questionnaire consisting of two parts. The first part was aimed at gathering data on demographic, social and economic characteristics of the person, as well as family and environment characteristics. The second part contains standard instruments for measuring health outcome (EQ-5D), quality of life (SWB) and social support (BSSS). Results reveal the following: subjective measures of health and quality of life of elderly suffering from hypertension are correlated; elderly persons with a higher level of social support (higher index values) are in better health and have higher quality of life (assess their own health and quality of life as higher), regardless of whether they suffer from hypertension only or also have other medical conditions; elderly persons residing with their family, surrounded by a numerous household, in a family that cannot be characterized as dysfunctional, have higher levels of social support which results in a higher quality of life.

Unapređenje, implementacija i eksperimentalna verifikacija numeričkog modeliranja oštećenja i loma metala primenom faznog modeliranja

Improvement, implementation and experimental verification of numerical modeling of damage and fracture of metals using phase-field modeling

Rezime: Model faznog polja oštećenja (eng. Phase Field Damage Model - PFDM) predstavlja najsavremeniji vid simulacije predviđanja razvoja oštećenja i prslina u materijalu. U ovoj disertaciji je modifikovan fon Mizesov materijalni model za plastičnost metala i implementirana je poboljšana varijanta PFDM da bi se simuliralo žilavo ponašanje metala. Poboljšanja koja su predložena i implementirana u okviru ove doktorske disertacije su: 1) nov oblik promenljive sprezanja plastičnosti i oštećenja koja se aktivira nakon dostizanja kritične vrednosti ekvivalentne plastične deformacije; 2) proširenje fon Mizesovog modela dvointervalskom funkcijom tečenja koja se sastoji od perfektne plastičnosti ili linearnog ojačanja sa proširenom Simovom funkcijom ojačanja. Eksperimentalna ispitivanja jednoosnim zatezanjem izvršena su na epruvetama od legure aluminijuma 5083 i čelika S355 u cilju identifikacije parametara materijala za verifikaciju implementiranog PFDM. Naizmenična iterativna šema, multiplikativna dekompozicija gradijenta deformacije i logaritamska mera deformacije implementirani su u softver PAK koji radi na principu metode konačnih elemenata. Predložena implementacija PFDM je prvo verifikovana na primeru sa jednim konačnim elementom iz literature, a zatim su sprovedena eksperimentalna ispitivanja uzoraka i numerička simulacija odgovarajućih MKE modela. Zabeleženo je odlično kvalitativno i kvantitativno preklapanje krivih zavisnosti sila-pomeranje dobijenih eksperimentalno i numerički. Prednosti predložene implementacije PFDM su bolja kontrola simulacije razvoja oštećenja u konstrukcijama napravljenim od legure aluminijuma ili čelika, kao i lako proširenje postojećeg fon Mizesovog modela plastičnosti.

Abstract: Phase-Field Damage Model (PFDM) represents a state-of-the-art simulation tool for predicting damage and crack evolution in materials. This dissertation shows the modification of the von Mises metal plasticity material model and implementation of improved PFDM to simulate ductile behaviour of metallic materials. Proposed and implemented improvements in this thesis are: 1) modified variable that couples plasticity and damage and is activated after the critical equivalent plastic strain is reached; 2) extension of the von Mises plasticity model by a two-stage yield function consisting of perfect plasticity or linear hardening and extended Simo-type hardening function. Experimental uniaxial tensile tests were performed using aluminium alloy 5083 and steel S355 specimens to identify the material parameters for verifying the implemented PFDM. The staggered iterative scheme, multiplicative decomposition of the deformation gradient, and logarithmic strain measure are implemented into PAK software based on the finite element method (FEM). Firstly, the proposed PFDM implementation is verified by the “one finite element“ example from the literature, and after that, the experimental tests on specimens and numerical simulation of corresponding FE models were performed. Excellent qualitative and quantitative overlapping of the force-displacement curves obtained experimentally and numerically is recorded. Advantages of the proposed PFDM implementation are better control of the simulation of damage evolution in aluminium alloy or steel structures, and a straightforward extension of the existing von Mises plasticity model.

Novi algoritmi za estimaciju parametara fazora u elektroenergetskom sistemu sa posebnim osvrtom na jednosmerne komponente i struju kvara

New alghorithms for estimation of phasors parameters in power systems with emphasis on fault current and dc components

U savremenom elektroenergetskom sistemu (EES-u), rad sistema za zaštitu, upravljanje, monitoring i kontrolu bazira se na preciznoj i brzoj estimaciji fazora osnovnog i viših harmonika, kao i estimaciji frekvencije signala napona i struje. Estimacija parametara fazora se vrši tehnikama za digitalnu obradu signala, pri čemu je Diskretna Furijeova Transformacija (DFT) najčešće korišćen algoritam za ovu namenu. DFT algoritam postiže odlične performanse kada procesirani signal sadrži samo osnovni i više harmonike i kada je usklađena frekvencija odabiranja sa frekvencijom sistema. Dva osnovna uzroka pogrešne estimacije fazora DFT metodom su: opadajuća jednosmerna komponenta u procesiranom signalu i neusklađenost frekvencije odabiranja sa frekvencijom procesiranog signala. Savremeni EES-i su veoma složeni zbog sve veće integracije obnovljivih izvora energije (OIE). Proizvodnja iz obnovljivih izvora je nekontrolabilna i nezavisna od potrošnje u EES-u. Ovo dovodi do debalansa između proizvodnje i potrošnje, što se direktno odražava na noseću frekvenciju sistema, odnosno dovodi do fluktuacije frekvencije signala napona i struje. Pored toga, integracija OIE dovodi do smanjenja ukupne inercije obrtnih masa u sistemu i time sistem postaje osetljiviji na debalanse u proizvodnji i potrošnji - promene frekvencije postaju brže. Rad savremenih zaštitnih uređaja i uređaja za sinhrono merenje fazora, baziran na digitalnoj obradi signala, zahteva praćenje harmonijskog sadržaja procesiranog signala i noseće frekvencije odnosno kontinualnu estimaciju ovih veličina. U disertaciji su predložena tri algoritma za estimaciju harmonijskih komponenti procesiranog signala i noseće frekvencije, pri čemu je osnovna ideja bazirana na prilagođavanju dužine prozora podataka stvarnoj frekvenciji sistema, čime se rešava problem devijacije frekvencije u numeričkim zaštitnim relejima. U slučaju kratkog spoja u EES-u opadajuća jednosmerna komponenta se superponira na već postojeću složenoperiodičnu komponentu strujnog signala, a merni strujni transformator prilagođava struju kratkog spoja sistemu za akviziciju. Tokom trajanja kratkog spoja, sekundarna struja strujnog transformatora sadrži dve opadajuće jednosmerne komponente, koje su po svojoj prirodi aperiodični signali širokog frekvencijskog spektra. Iz ovog razloga, opadajuće jednosmerne komponente zajedno sa višim harmonicima i šumom imaju veliki uticaj na tačnost i brzinu konvergencije algoritama za estimaciju fazora, odnosno na brzinu i pouzdanost rada zaštitnog sistema. U savremenim digitalnim i numeričkim relejima DFT se najčešće koristi za estimaciju fazora osnovnog i viših harmonika signala napona i struje, međutim, kao aperiodični signali, opadajuće jednosmerne komponente prouzrokuju veliku grešku pri estimaciji fazora DFT metodom. U disertaciji su predložena četiri nova algoritma za korekciju greške u DFT rezultatima koja nastaje kao posledica opadajućih jednosmernih komponenti.

In the modern power system, the operation of the system for protection, management, monitoring and control is based on the precise and fast phasor estimation of the fundamental and higher harmonics, along with the estimation of the frequency of voltage and current signals. Estimation of phasor parameters is performed using digital signal processing techniques, with the Discrete Fourier Transform (DFT) being the most commonly used algorithm for this purpose. The DFT algorithm achieves excellent performance when the processed signal contains only the fundamental and higher harmonics and when the sampling frequency is matched to the system frequency. The two main causes of wrong phasor estimation by the DFT method are: the decaying DC component in the processed signal and mismatch between the sampling frequency and the frequency of the processed signal. Modern power systems are very complex due to the increasing integration of renewable energy sources (RES). Production from renewable sources is uncontrollable and independent of consumption in the power system. This leads to an imbalance between production and consumption, which directly influences the carrier frequency of the system, that is, it leads to fluctuations in the frequency of voltage and current signals. In addition, the integration of RES leads to a reduction of the total inertia of the rotating masses in the system and thus the system becomes more sensitive to imbalances in production and consumption, i.e., the frequency changes become faster. The operation of modern protective devices and devices for synchronous phasor metering, based on digital signal processing, requires monitoring of harmonics content and carrier frequency, i.e. continuous processing of signals harmonics and frequency estimation. Three algorithms for carrier frequency estimation are proposed in the dissertation, where the basic idea is based on adjusting the length of the data window to the actual frequency of the system, which solves the problem of frequency deviation in numerical protective relays. In the case of a fault in the power system, the decaying DC component is superimposed on the existing complex periodic component of the current signal, while the current measuring transformer adjusts the fault current to the acquisition system. During the fault, the secondary current of the current transformer contains two decaying DC components, which are, by their nature, aperiodic signals of a wide frequency spectrum. For this reason, decaying DC components, together with higher harmonics and noise, have a strong influence on the accuracy and convergence speed of algorithms for phasor estimation, that is, on the speed and reliability of the protection system. In modern digital and numerical relays, DFT is most often used to estimate the phasor of the fundamental and higher harmonics of voltage and current signals. However, as aperiodic signals, the decaying DC components cause a large error in phasor estimation when using the DFT method. This dissertation proposes four new algorithms for error correction in DFT results that arise as a consequence of decaying DC components.

Analiza faktora koji utiču na neupotrebljivost transfuzioloških jedinica

Analysis of factors affecting inapplicability of transfusion units

Uvod: Neupotrebljiva transfuziološka jedinica predstavlja onu jedinicu krvi ili preparat krvi dobiven iz krvi koji u traženom momentu ne zadovoljava evropske standarde kvaliteta o primeni bezbedne krvi i ne može se primeniti pacijentu kome je ona potrebna. Postoji više faktora koji utiču i doprinose neupotrebljivosti transfuzioloških jedinica: (1) neadekvatna edukacija i selekcija davalaca krvi, (2) nepravilan način uzimanja i obrade jedinica krvi, (3) nepravilan način skladištenja i čuvanja transfuzioloških jedinica, (4) jedinice krvi pozitivne na markere krvlju prenosivih bolesti, i (5) nepravilan način pripreme i primene pojedinih jedinica krvi. Cilj: Utvrditi faktore koji su povezani sa neupotrebljivošću jedinica krvi i derivata krvi u transfuziološkoj praksi. Materijal i metode: Studija je dizajnirana kao opservaciono istraživanje po tipu studije preseka, gde su analizirane sve prikupljene jedinice krvi u transfuziološkoj službi u određenom vremenskom periodu, kako bi se otkrile jedinice krvi i njenih derivata koje su neupotrebljive, kao i razlozi zbog kojih su postale neupotrebljive. Kontrolnu grupu čine jedinice krvi i derivata krvi koje su po evropskim standardima kvaliteta bile upotrebljive i čine bezbednu ili sigurnu krv. Studija je retrospektivna i sprovedena je u organizacionoj jedinici transfuzije krvi u Baru u periodu od dve godine - počevši od 1. jula 2016. godine do 1. jula 2018. godine. Rezultati: Značajan procenat analiziranih jedinica krvi koje su bile uzete od davalaca nije bio upotrebljiv (11,0%), pri čemu su najčešći razlozi bili: istekao rok trajanja (36,9%), hilozna hrv (26,8%), nedovoljan volumen krvi (14,8%), hemoliza (10,6%), oštećenje pakovanja pri procesu uzimanja, obrade i pripreme krvi (8,1%), krv pozitivna na transmisivne bolesti (3,4%), krv sumnjiva na transmisivne bolesti (8,7%) i prisustvo ugrušaka u eritromasi (0,6%). Procenat neupotrebljive krvi je veći kada se krv donira tokom zime, nego tokom drugih godišnjih doba. Uzimanje krvi od donatora van zdravstvene ustanove, a posebno u školama, je povezano sa većom učestalošću neupotrebljivih transfuzioloških jedinica. Kod uzimanja krvi od donatora sa komorbiditetima učestalost neupotrebljivih transfuzioloških jedinica je značajno veća nego kada se krv uzima od donatora bez komorbiditeta. Zaključak: Samo bezbedna krv predstavlja lek koji je kvalitetan, efikasan i siguran u lečenju bolesnika kojima je ona potrebna. Poštovanje evropskih standarda o bezbednoj krvi i uvođenje za to potrebnih preventivnih mjera, posebno kada postoje faktori rizika, značajno smanjuje broj neupotrebljivih transfuzioloških jedinica što doprinosi bržem i kvalitetnijem lečenju obolelih osoba.

Introduction: An unusable transfusion unit is a unit of blood or blood preparation obtained from blood that does not meet European quality standards for the use of safe blood and cannot be administered to a patient who needs it. There are several factors that affect and contribute to the unusability of transfusion units and they are: (1) inadequate education and selection of blood donors, (2) improper way of taking and processing blood units, (3) improper way of storing and storing transfusion units, (4) units of blood positive for markers of blood-borne diseases, and (5) improper preparation and administration of individual blood units. Аim: To determine the factors related to the unusability of blood units and blood derivatives in transfusion practice. Material and methods: The study is designed as an observational, cross-sectional study, which analyzes all collected blood units in the transfusion service in a certain period of time, to identify units of blood and its derivatives that are unusable, as well as the reasons why they became unusable. The control group consists of units of blood and blood derivatives that were usable according to European quality standards and constitute safe or secure blood. The study is retrospective and was conducted in the organizational unit of blood transfusion in Bar for a period of two years - starting from July 1, 2016 to July 1, 2018. Results: A significant percentage of analyzed blood units taken from donors were not usable (11.0%), with the most common reasons being: expired (36.9%), chylous blood (26.8%), insufficient blood volume (14.8%), hemolysis (10.6%), damage to the packaging during the process of taking, processing and preparation of blood (8.1%), blood positive for transmissible diseases (3.4%), blood suspected of transmissible diseases (8.7%) and the presence of clots in erythromass (0.6%). The percentage of unusable blood was higher when blood was donated during the winter than during other seasons. Blood sampling from donors outside the health facility, and especially in schools, was associated with a higher frequency of unusable transfusion units. When taking blood from donors with comorbidities, the frequency of unusable transfusion units was significantly higher than when taking blood from donors without comorbidities. Conclusion: Only safe blood is a drug that is of high quality, effective and safe in the treatment of patients who need it. Adherence to European standards on safe blood and the introduction of the necessary preventive measures, especially when there are risk factors, significantly reduces the number of unusable transfusion units, which contributes to faster and better treatment of patients.

Procena rizičnog ponašanja i znanja u cilju prevencije polno prenosivih infekcija studentske populacije

Assessment of risky behavior and knowledge in order to prevent sexually transmitted infections of the student population

Uvod: Polno prenosive infekcije (PPI) predstavljaju jedan od najznačajnijih javnozdravstvenih problema u populaciji mladih. Mladi starosti 15-24 godina čine 25% seksualno aktivne populacije, a preko 60% svih novih-stečeno obolelih od PPI u svetu registruje se u ovoj uzrastnoj grupaciji. Studentska populacija je u značajnom riziku od oboljevanja od PPI. Cilj istraživanja je procena znanja i rizičnog ponašanja u vezi sa PPI, kod studenata medicinske i nemedicinske struke. Materijal i metod: Za istraživanje je korišćena studija preseka. Studijsku populaciju je činilo 1273 studenata visokih škola medicinske i nemedicinske struke Univerziteta u Beogradu. Metoda odabira uzorka je stratifikovan slučajni uzorak. Kao instrument istraživanja korišćen je anonimni, standardizovani upitnik iz Evropskog istraživanja zdravlja drugi talas (EHIS wave 2). Rezultati: Studija bliže objašnjava faktore rizika koji dovode do nastanaka PPI kod studenata. Faktori rizika za nastanak PPI su učestaliji kod studenata nemedicinske struke u odnosu na studente medicinske struke. Studenti medicinske struke imaju viši nivo znanja o PPI, kao i načinima njihove prevencije od svojih kolega nemedicinske struke. Zdravstveno-vaspitni rad među odabranim studentima unutar studije značajno utiče na znanje, stavove i ponašanje studenata u vezi sa PPI. Značaj studije: Ovakvo istraživanje bi moglo da bude polazna osnova u kreiranju preventivnih programa što bi rezultiralo sugestijama za dopune odgovarajućih nacionalnih, strateških akata u ovoj oblasti. Ključne reči: Polno prenosive infekcije, studenti, rizično ponašanje, edukacija

Introduction: Sexually transmitted infections (STIs) represent one of the most significant public problems in youth population. Young people aged 15-24 make up 25% of sexually active population, and over 60% of all newly acquired STIs worldwide are registered exactly in this age group. The student population is at significant risk of developing STIs. Aim of study is to assess knowledge and risk behaviour about STIs, of medical and non-medical students population. Material and method: A cross-sectional study was used for this research. The study population consisted of 1273 students of medical and non-medical colleges of the University of Belgrade. The sampling method is a stratified random sample. An anonymous, standardized questionnaire from the European Health Survey (EHIS wave 2) was used as a research instrument. Results: The study explains in detail the risk factors that lead to the development of STIs in students. Risk factors for STIs are more common in non-medical students than in medical students. Medical students have a higher level of knowledge about STIs, as well as ways of their prevention than their non-medical colleagues. Educational work among selected students within the study significantly affects the knowledge, attitudes and behavior of students in relation to STIs. Conclusion: Such research could be a starting point in creating prevention programs, which would result in suggestions for amendments to appropriate national, strategic acts in this area. Key words: Sexually transmitted infections, students, risky behavior, education

Performanse komorbiditeta u sistemu dijagnostički srodnih grupa kod cerebrovaskularnih bolesti

Comorbidity performances in the system of diagnostic related groups in cerebrovascular diseases

Uvod: Cerebrovaskularne bolesti (CVB) najčešće su udružene sa brojnim komorbiditetima, čija se težina i rizik od intrahospitalne smrti mogu procenjivati Čarlsonovim (CCI) i Elikshauserovim (ECI) indeksom komorbiditeta. Nakon uvođenja sistema dijagnostički srodnoh grupa (DSG), a pre započinjanja plaćanja bolničkih usluga po DSG-u, poželjno je analizirati varijacije u kodiranju komorbiditeta hospitalizovanih pacijenata. Cilj studije je analiza performansi komorbiditeta u sistemu dijagnostički srodnih grupa kod hospitalizacija uzrokovanih cerebrovaskularnim bolestima. Metod: Retrospektivno-prospektivna studija tipa kohorte. Uzorački okvir su Baza hospitalizacije Kliničkog centra Kragujevac i Baza umrlih u Šumadijskom upravnom okrugu u periodu 2014-2020. godina. Iz baze hospitalizacije izdvojeni su punoletni pacijenti hospitalizovani usled CVB, završna dijagnoza. Iz baze umrlih izdvojeni su svi preminuli usled CVB, osnovnim uzrokom smrti. Analiza prediktivne moći CCI i ECI testirana je C-statistic-om, a upoređena na osnovu površine ispod ROS krive. Cox proportional hazards regression upotrebljena je kako bi se identifikovali riziko faktori smrtnog ishoda kod otpuštenih pacijenata. Rezultati: Nakon početnog stagniranja uočava se trend porasta registrovanja komorbiditeta, od momenta uvođenja DSG, uz porast CCI i ECI skorova. Prisustvo komorbiditeta i viši CCI i ECI skorovi povezani su sa dužim boravkom pacijenata u bolnici i letalnim ishodom hospitalizacije. ECI model ima bolju prediktivnu moć letalnog ishoda hospitalizacija. Kod otpuštenih pacijenata svaka godina života povećava verovatnoću letalnog ishoda za 7%, a povećanje ECI skora za 3%. Zaključak: Nakon početnog stagniranja, beleženje komorbiditeta i vrijednosti CCI i ECI povećavaju se iz godine u godinu. Veći CCI i ECI skorovi povezani su sa dužom hospitalizacijom i većom stopom mortaliteta. Veću prediktivnu moć ima ECI skor. Prediktori smrti kod otpuštenih CVB pacijenata su starost i vrednost ECI.

Introduction: Cerebrovascular diseases (CVD) are usually associated with numerous comorbidities, whose severity and risk of intra-hospital death can be assessed by the Charleson (CCI) and Elixhauser (ECI) comorbidity index. After introducing the system of the Diagnosis Related Groups (DRG), and before starting to pay for hospital services according to the DRG, it is desirable to analyze variations in the coding of comorbidities of hospitalized patients. The aim of the study is to analyze the performance of comorbidities in the system of diagnostically related groups in hospitalizations caused by cerebrovascular diseases. Method: A retrospective-prospective cohort-type study. The sampling frame consisted of the Hospitalization Base of the Clinical Center of Kragujevac and the Database of Deaths in the Šumadija Administrative District in the period 2014-2020. years. We singled out adult patients from the hospitalization base who had been hospitalized due to CVD- the final diagnosis. All deaths due to CVD, as the main cause of death, were separated from the database. The predictive power analysis of CCI and ECI was tested by C-statistic, and compared based on the area under the ROS curve. Cox proportional hazards regression was used in order to identify risk factors for death in the discharged patients. Results: After the initial stagnation, there is a trend of increasing comorbidity registration, after the introduction of DRG, with an increase in CCI and ECI scores. The presence of comorbidities and higher CCI and ECI scores were associated with longer hospital stays and lethal outcome of the hospitalization. The ECI model has better predictive power of the lethal outcome of hospitalizations. In discharged patients, each year of life increases the probability of death by 7%, and the increase in ECI score by 3%. Conclusion: After the initial stagnation, the recording of comorbidities and CCI and ECI values increases from year to year. Higher CCI and ECI scores are associated with longer hospitalizations and higher mortality rates. The ECI score has higher predictive power. Predictors of death in discharged CVD patients are age and ECI value.

Hemijska karakterizacija, antioksidaciona i antimikrobna aktivnost ekstrakata i etarskog ulja korena i herbe biljne vrste Sanguisorba minor L.

Chemical characterization, antioxidative and antimicrobial activities of extracts and essential oil of root and aerial parts of Sanguisorba minor L.

Cilj ove doktorske disertacije bio je hemijska karakterizacija ekstrakata i etarskog ulja, kao i ispitivanje biološke aktivnosti ekstrakata korena i herbe biljne vrste Sanguisorba minor L. subsp. muricata (Rosaceae) koja raste na teritoriji Republike Srbije. Određen je ukupni sadržaj fenola i flavonoida u ispitivanim ekstraktima i HPLC profili odabranih esktrakata korena i herbe S. minor. Određen je i hemijski sastav etarskog ulja korena i herbe S. minor GC-MS i HS/GC-MS tehnikom. Antioksidaciona aktivnost ekstrakata je procenjena pomoću pet različitih testova in vitro, kao i in vivo na animalnom modelu sepse. Antimikrobna aktivnost ekstrakata je ispitana protiv Gram-pozitivnih bakterija, Gram-negativnih bakterija i protiv jedne gljivice mikrodilucionom metodom. Antiinflamacijski efekat etanolnog ekstrakta korena S. minor je procenjen in vitro na osnovu inhibicije enzima ciklooksigenaza-1 u prisustvu indometacina. Metanolni, etanolni i acetonski ekstrakti su bili superiorniji u odnosu na hloroformske i heksanske ekstrakte po pitanju antioksidacionih parametara in vitro. Etanolni ekstrakt korena S. minor imao je pozitivan uticaj na oksidacioni stres u sepsi u smislu umanjenja nivoa prooksidacionih parametara (TBARS, NOx, O2 - ) i povećanja antioksidacione aktivnosti superoksid dismutaze (SOD). Isti ekstrakt je doveo do značajne inhibicije aktivnosti enzima ciklooksigenaza-1 pri čemu je pokazao znatno bolji antiinflamacijski efekat u poređenju sa indometacinom. Ekstrakti S. minor ispoljili su antimikrobnu aktivnost prema svim ispitivanim sojevima, pri čemu je intenzitet aktivnosti varirao u zavisnosti od vrste mikroorganizma i tipa ekstrakta. Obećavajući farmakološki efekti S. minor komplementiraju postojeća saznanja i predstavljaju osnovu za buduća istraživanja ispitivane biljne vrste.

The main objective of this study was to determine biological activities of different extracts of Sanguisorba minor L. subsp. muricata (Rosaceae) which grows on the territory of the Republic of Serbia. In addition, chemical characterization of investigated extracts and essential oil of S. minor was undertaken. The extracts were characterized by total phenolic and flavonoid content and selected plant extracts were analyzed with HPLC method. The chemical composition of the essential oil of S. minor root and herba was analyzed by GC-MS and HS/GC-MS. Antioxidant activity of the extracts was estimated by five different assays in vitro and in vivo in the animal model of sepsis. The antimicrobial potential was tested against Gram-positive bacteria, Gram-negative bacteria and one fungus by micro-well dilution assay. Cyclooxygenase-1 inhibition assessment of S. minor ethanol extract was performed in the presence of indomethacin in vitro. Methanol, ethanol and acetone extracts exhibited stronger antioxidant activity in vitro than chloroform and hexane extracts. Ethanol extract of the S. minor root decreased the level of the oxidative stress parameters in an animal model of sepsis (TBARS, NОx, O2 - ) and increased SOD activity. The same extract also induced significant inhibition of COX-1 activity and showed better antiinflammatory effect than indomethacin. The values for the antimicrobial activity varied depending on the microbial strain and the type of the extract. The promising pharmacological effects of S. minor complement the existing knowledge about this species and also could serve as the ground for future research. The future investigation could be focused on S. minor as a potential source of natural bioactive compounds in pharmaceutical and medical treatments.

Genetic diversity of brown trout (Salmo trutta L., 1758) of the Danube basin on the terriritory of Croatia

Генетичка структура популација поточне пастрмке (Salmo trutta L., 1758) у дунавском сливу Хрватске

Brown trout is an extremely morphologically and genetically variable species, whose taxonomic status has often changed. Today, eight phylogenetic lineages are known, which are defined as a complex of the species Salmo cf. trutta – Danubian (DA), Atlantic (AT), Mediterranean (ME), marmoratus (MA), Adriatic (AD), Tigris, Duero and Dades. The Western Balkans is an area characterized by the greatest phenotypic and genotypic diversity of trout populations, and a large part of the internal territory belongs to the Black Sea basin, where the Danubian Da1 haplotype is native. Numerous studies of brown trout populations in this area have shown that their genetic diversity has been deteriorated by the introduction of the non-native Atlantic phylogenetic lineage, but also non-native Danubian haplotypes. Breeding of allochthonous lineages and stocking of streams attractive for angling in the Western Balkans has a long history. Research of the genetic structure of farmed populations is not legally regulated, although these populations are often the only available material for stocking. The rivers of the Danube basin in Croatia have been poorly researched in terms of the genetic diversity of brown trout populations. Therefore, the aim of this research was to examine the genetic structure of the populations, their status and the influence of allochthonous lineages on their survival. Fifteen populations in the Danube basin of the central-western and eastern part of Croatia were analyzed. The molecular markers used in this research were: control region of mitochondrial DNA, the L-lactate dehydrogenase nuclear gene locus and eight microsatellite loci. Amplification of the control region was done using appropriate primers, and the obtained sequences were compared with known sequences from previous research in other areas. Restriction analysis of the sequenced L-lactate dehydrogenase locus was performed to assess hybridization between different phylogenetic lineages. Analysis of eight microsatellite loci determined the structure of brown trout populations, as well as the degree of introgression of allochthonous genetic material. Morphometric analysis was performed using the method of geometric morphometry in order to determine variations in body shape between autochthonous and allochthonous lineages, as well as their hybrids. Sequencing the control region of mitochondrial DNA revealed four haplotypes, three of which belong to the Danubian and one to the Atlantic phylogenetic lineage. Only one haplotype (Da1) is considered autochthonous for the researched area. Two haplotypes were described for the first time – Da1f in the Jankovac Stream and Da1g in the River Toplica. Other brown trout haplotypes (Da2, Da22 and At1) most likely entered natural watercourses through uncontrolled stocking from fish farm stocks. Hybrids of the Danubian and Atlantic phylogenetic lineages were identified in all researched rivers, except in the “Vrabac” fish farm where all individuals were “pure” Atlantic. The analysis of microsatellite loci revealed overlapping between populations, confirming a long history of introduction with non-native genetic material, which most likely originates from imported and farmed individuals of the Atlantic phylogenetic lineage. Potential confirmation of the origin of Atlantic brown trout was presented by additional morphometric analysis, which showed the least variation in body shape in Atlantic individuals from the “Vrabac” fish farm and those found in natural watercourses. A clear differentiation in body shape was also established between individuals of the Atlantic lineage on the one side and the Danubian lineage and hybrids on the other. The biggest differences were observed in body height, head length and eye size. The morphological differences between the Danubian lineage and hybrids were not statistically significant...

Поточна пастрмка представља изузетно морфолошки и генетички варијабилну врсту чији се таксономски статус често мењао. Данас је познато осам филогенетских линија које су дефинисане као комплекс врсте Salmo cf. trutta – дунавска (DА), атлантска (АТ), медитеранска (МЕ), marmoratus (МА), јадранска (АD), Тигрис, Дуеро и Дадес. Западни Балкан је област коју одликује највећи фенотипски и генотипски диверзитет пастрмских популација, а велики део унутрашње територије припада црноморском сливу у којем је нативан дунавски Dа1 хаплотип. Бројна истраживања популација поточне пастрмке на овом простору показала су да је њихов генетички диверзитет нарушен интродукцијом алохтоне атлантске филогенетске линије, али и ненативних дунавских хаплотипова. Узгој алохтоних линија и порибљавање риболовно атрактивних река на Западном Балкану има дугу историју. Испитивање генетичке структуре гајених популација није законски регулисанo, иако су ове популације најчешће једини доступни материјал за порибљавање. Реке дунавског слива у Хрватској слабо су истражене с аспекта генетичког диверзитета популација поточне пастрмке и зато је циљ овог истраживања био испитивање генетичке структуре популација, њиховог статуса и утицаја алохтоних линија на њихов опстанак. Анализирано је 15 популација у дунавском сливу централно-западног и источног дела Хрватске. Молекуларни маркери коришћени у овом истраживању били су: контролни регион митоходријске ДНК, локус једарног гена Л-лактат дехидрогеназе и осам микросателитских локуса. Амплификација контролног региона урађена је употребом одговарајућих прајмера, а добијене секвенце упоређене су са познатим секвенцама из претходних истраживања на другим подручјима. Рестрикционом анализом секвенцираног локуса Л-лактат дехидрогеназе процењено је укрштање између различитих филогенетских линија. Анализом осам микросателитксих локуса утврђена је структура популација поточне пастрмке, као и степен интрогресије алохтоног генетичког материјала у аутохотни. Морфометријске анализе урађене су методом геометријске морфометрије како би се утврдиле варијације у облику тела између аутохтоних и алохтоних линија, али и њихових хибрида. Секвенцирањем је идентификовано четири хаплотипова, од којих три припадају дунавској, а један атлантској филогенетској линији. Само један хаплотип (Dа1) сматра се аутохтоним за истражено подручје. Два хаплотипа описана су први пут – Da1f на локалитету Јанковац-поток и Da1g у реци Топлица. Остали хаплотипови поточне пастрмке (Da2, Da22 и At1) највероватније су доспели у природне водотокове неконтролисаним порибљавањем из рибњачких популација. Хибриди дунавске и атлантске филогенетске линије идентификовани су у свим истраженим рекама, осим у рибњаку „Врабац” где су све јединке „чисте” атлантске. Анализом микросателитских локуса утврђена је велика измешаност међу популацијама, потврђујући дугу историју интродукције ненативним генетичким материјалом, који највероватније потиче из увезених и гајених јединки атлантске филогенетске линије. Потенцијална потврда о пореклу атлантских пастрмки представљена је додатним морфометријским анализама, које су показале најмање варијације у облику тела код атлантских јединки поточне пастрмке из рибњака „Врабац” и оних нађених у природним водотоковима. Такође је утврђена јасна диференцијација у облику тела између јединки атлантске линије с једне стране и дунавске линије и хибрида с друге стране. Највеће разлике уочене су у висини тела, дужини главе и величини очију. Морфолошке разлике између дунавке линије и хибрида нису биле статистички значајне...

Školska klima i prosocijalno ponašanje kao faktori bezbednosti u srednjim školama

School climate and prosocial behavior as security factors in secondary schools

Školska klima je brojnim istraživanjima prepoznata kao faktor koji promoviše bezbednost u školi, kvalitetne odnose, kao i učenje i razvoj mladih, dok su istraživanja o značaju prosocijalnog ponašanja za bezbednost u školi malobrojna. Cilj ovog istraživanja bio je da ispita relacije između bezbednosti u školi, prosocijalnog ponašanja i školske klime. Istraživanje je sprovedeno na uzorku 719 učenika od II do IV razreda srednje škole, kao i 149 nastavnika. Uzorkom je obuhvaćeno devet srednjih škola na teritoriji Republike Srbije. Istraživanje je sprovedeno upotrebom četiri upitnika: Upitnik školske klime za učenike; Upitnik prosocijanog ponašanja; Upitnik bezbednosti u školi; Upitnik školske klime za nastavnike. Istraživanjem su potvrđene postavljene hipoteze. Prvo, prosocijalno i asocijalno ponašanje su se pokazali kao značajni prediktori bezbednosti u školi, s tim da se prosocijalno ponašanje nije pokazalo značajnim prediktorom viktimizacije kao jedne od dimenzija bezbednosti. Kanoničkom korelacionom analizom i koeficijentom linearne korelacije je utvrđena povezanost između prosocijalnog i asocijalnog ponašanja i svih dimenzija bezbednosti u školi. Drugo, utvrđeno je da samo dimenzija učeničko zalaganje i interakcije iz domena varijabli školske klime značajno predviđa bezbednost u školi. Kanoničkom korelacionom analizom i koeficijentom linearne korelacije je utvrđena veza učeničkog zalaganja i interakcija i podrške nastavnika i škole, sa svim dimenzijama bezbednosti u školi. Treće, utvrđene su povezanosti između prosocijalnog ponašanja i obe dimenzije školske klime – učeničko zalaganje i interakcije i podrška nastavnika i škole.

School climate has been recognized by numerous researches as a factor that promotes school security, quality relationships as well as learning and development of youth, while researches on the importance of prosocial behavior for school security are few. The aim of this research was to examine the relationship between school security, prosocial behavior and school climate. The research was conducted on a sample of 719 students from II to IV grades of secondary school, as well as 149 teachers. The sample includes nine secondary schools in the territory of the Republic of Serbia. The research was conducted using four questionnaires: School climate questionnaire for students; Questionnaire of prosocial behavior; School security questionnaire; School climate questionnaire for teachers. The research confirmed the set hypotheses. First, prosocial and antisocial behavior was shown to be significant predictors of school security, with prosocial behavior not being a significant predictor of victimization as one of the dimensions of security. The canonical correlation analysis and the linear correlation coefficient established the connection between prosocial and antisocial behavior, and all dimensions of school security. Second, it was determined that only the dimension of student engagement and interactions, from the domain of school climate variables, significantly predicts school security. The canonical correlation analysis and the linear correlation coefficient determined the relationship between student engagement and interactions, and teacher and school support, with all dimensions of school security. Third, the connections between prosocial behavior and both dimensions of school climate - student engagement and interactions, and teacher and school support - were established.

Uticaj sastava mikrobiote creva na imunomodulatorna svojstva i imunoterapijski potencijal dendritskih ćelija i supresorskih ćelija mijeloidnog porekla

Influence of intestinal microbiota composition on immunomodulatory properties and immunotherapeutic potential of dendritic cells and myeloid derived suppressor cells

Transfer mijeloidnih ćelija imunogenih ili supresivnih svojstava, ima veliki potencijal u lečenju malignih tumora ali i autoimunskih bolesti. Međutim, nije do kraja ispitana veza funkcijskog potencijala mijeloidnih ćelija i sastava mikrobiote creva, kao jednog od ključnih regulatora imunskog sistema. U ovoj tezi je po prvi put ispitivana veza između sastava mikrobiote creva i funkcijskog potencijala mijeloidnih ćelija, i to humanih dendritskih ćelija (DC) i supresorskih ćelija mijeloidnog porekla (MDSC) in vitro, kao i potencijal MDSC pacova da suprimiraju autoimunski proces u modelu eksperimentalnog autoimunskog encefalomijelitisa (EAE). Rezultati su pokazali da DC dobijene od zdravih donora koji su imali veći diverzitet mikrobiote creva i veću zastupljenost bakterija koje proizvode masne kiseline kratkog lanca (SCFA) poseduju slabiji imunogeni potencijal u odnosu na DC poreklom iz donora koji su imali manji diverzitet mikrobiote i veću zastupljenost rodova Bifidobacterium i Collinsella. U modelu humanih MDSC je pokazano da poliamini mikrobiote potenciraju imunosupresivna svojstva MDSC posredstvom intestinalnih epitelnih ćelija. Takođe, transfer MDSC aktiviranih prostaglandinom E2 (MDSC-PGE2) u ţivotinje sa indukovanim EAE, ublaţava simptome EAE nakon migracije u limfni sistem creva. Fenomen ublaţavanja simptoma EAE nakon transfera MDSC-PGE2 je bio povezan sa smanjenom infiltracijom proinflamatornih i povećanom infiltracijom regulatornih ćelija u CNS i slezinu, očuvanjem integriteta intestinalne barijere, diverziteta mikrobiote creva i povećanjem zastupljenosti bakterija koje ispoljavaju imunoregulatorne osobine, poliamina i SCFA u fecesu. Ovi rezultati ukazuju na blisku povezanost mikro- biote creva i imunogenosti/supresivnosti mijeloidnih ćelija, što moţe biti iskorišćeno u razvoju novih efikasnijih terapija za maligne tumore i autoimunske bolesti.

The transfer of myeloid cells with immunogenic or suppressive properties holds great potential for the treatment of malignant tumors or autoimmune diseases, respectively. However, the relationship between the functional potential of myeloid cells and the composition of the gut microbiota, one of the most important regulators of the immune system, has not yet been elucidated. In this thesis, we investigated for the first time the relationship between the gut microbiota composition and the functional potential of myeloid cells, in human dendritic cell (DC) and myeloid derived suppressor cells (MDSC) differentiated in vitro, and the potential of rat MDSCs to suppress the autoimmune response in experimental autoimmune encephalomyelitis (EAE) model in vivo. The results showed that DCs from healthy donors with higher gut microbiota diversity and higher abundance of short-chain fatty acid (SCFA)-producing bacteria have lower immunogenic potential, in contrast to DCs from donors with lower gut microbiota diversity and higher abundance of Bifidobacterium and Collinsella genera. In the human MDSC model, polyamines produced by the microbiota were shown to enhance the immunosuppressive properties of MDSCs by intestinal epithelial cells. Also, transfer of animal MDSCs activated with prostaglandin E2 (MDSC-PGE2) into animals with induced EAE alleviates EAE symptoms after migration to the intestinal lymphatic system. The phenomenon of alleviation of EAE symptoms after MDSC-PGE2 transfer was associated with decreased infiltration of pro-inflammatory and increased infiltration of regulatory cells in the CNS and spleen, maintenance of intestinal barrier integrity, diversity of the intestinal microbiota, and an increase in the abundance of immunoregulatory bacteria, polyamines, and SCFA in the feces. These results suggest a strong association between the gut microbiota and the immunogenicity/suppressiveness of myeloid cells that can be exploited in the development of new, more effective therapies for malignancies and autoimmune diseases.

Uticaj režima navodnjavanja i roka setve na efikasnost korišćenja vode, prinos i kvalitet zrna pasulja

The Effect of Irrigation Treatments and Sowing Periods on Water Use Efficiency, Yield and Quality of Common Bean

avremeno društvo se susreće sa vrlo ozbiljnim izazovima u poljoprivrednoj proizvodnji, a vezano za sve veće zahteve za hranom kao i nedostatkom vode u ovom sektoru. Polazeći od ovih činjenica, istraživanje koje je opisano u ovoj disertacije je prvenstveno posvećeno racionalnom korišćenju vodnih resursa i pronalaženju načina kako povećati proizvodnju hrane. Cilj ove doktorske disertacije bio je da se ispita uticaj režima navodnjavanja i roka setve na efikasnost korišćenja vode, prinos i kvalitet zrna pasulja. Istraživanje je vršeno na pasulju sorte sremac. Postavljen je dvofaktorijalni ogled po split plot planu (planu podeljenih parcela) u tri ponavljanja. Prvi faktor (parcela) bio je rok setve: setva u redovnom roku, polovinom aprila (I) i dve kasne setve (kraj maja/početak juna (II) i kraj juna/početak jula (III)). Drugi faktor (podparcela) bio je režim navodnjavanja (tretman punog navodnjavanja (F) i dva tretmana redukovanog navodnjavanja (D1 i D2)). Trogodišnje istraživanje u periodu od polovine aprila do početka oktobra (2018, 2019. i 2020. godine) izvršeno je na oglednom polju kompanije „Napredak“ a. d. Stara Pazova. Sve tri godine bile su veoma tople, ali istovremeno i veoma kišne. Suma padavina tokom istraživanog perioda varirala je od 590 mm (2019) do 434 mm (2020) godine, što je daleko iznad prosečne vrednosti za ovaj period koja iznosi 359 mm. U okviru ispitivanih faktora (rok setve i režim navodnjavanja) praćena je fenologija pasulja, vlažnost zemljišta, pokrovnost zemljišta, akumulacija suve biomase, indeks lisne površine, potrošnja vode pasulja, stanje vegetacije i snabdevenost vodom, prinos pasulja, prinos suve biomase, broj mahuna po biljci, masa 1000 zrna, žetveni indeks, hemijske osobine zrna pasulja (sadržaj proteina i ulja), kao i produktivnost vode i efikasnost korišćenja vode. U radu su, pored ostalih, primenjene savremene metode daljinske detekcije (multispektralni i termalni snimci). Najveće vrednosti sadržaja vode u zemljištu registrovane su u okviru F tretmana u svim ispitivanim rokovima setve, i ovaj sadržaj vode nije se spuštao ispod granice lako pristupačne vode biljkama, izuzev tokom sazrevanja. Režim punog navodnjavanja (F) ostvario je značajno veću (p<0,05) akumulaciju biomase i procenat pokrovnosti zemljišta u poređenju sa D2 tretmanom, dok se tretman D1 nije značajno razlikovao. Režim navodnjavanja i rokovi setve ispoljili su statističku značajnost na promenu vrednosti stvarne evapotranspiracije. Utvrđena je razlika u prosečnim vrednostima stvarne evapotranspiracije između tretmana navodnjavanja i između pojedinih rokova setvi. U trogodišnjem periodu u prvom roku setve u proseku je trošeno 383,4 mm, u drugom 407,9 mm a u trećem 360,0 mm. Na varijanti sa punim navodnjavanjem u proseku je potrošeno 401,7 mm, dok je potrošnja vode na tretmanima redukovanog zalivanja manja u odnosu na F tretmane (383,1 mm i 366,9 mm na tretmanima D1 i D2, redom). Izračunati vegetacioni indeksi (NDVI - vegetacioni indeks normalizovane razlike; GNDVI - zeleni vegetacioni indeks normalizovane razlike; MCARI1 - modifikovani indeks absorpcije hlorofila u refleksiji) dobijeni su na osnovu multispektralnih snimaka bespilotnom letelicom (dronom). Vrednosti NDVI, MCARI1 i GNDVI su statistički značajno više u F tretmanu nego na tretmanima redukovanog navodnjavanja. Vegetacioni indeksi NDVI, MCARI1, i GNDVI bili su u dobroj do jakoj korelaciji sa veličinama na koje utiče režim navodnjavanja: pokrivenošću, indeksom lisne površine i transpiracijom, ali i u zadovoljavajućoj korelaciji sa vrednostima vlažnosti zemljišta...

Modern society is facing serious challenges in agricultural production related to increasing food demand and water scarcity. Based on these facts, the research described in this dissertation is primarily dedicated to the rational use of water resources and finding ways to ramp up food production. The aim of this doctoral dissertation was to examine the impact of irrigation regimes and sowing periods on water use efficiency, yield, and grain quality of beans, specifically the sremac bean variety. The research was conducted in a two-factorial trial using a split-plot design divided into three repetitions. The first factor (plot) was the sowing period, including sowing in the regular term, mid-April (I) and two late sowings (end of May/beginning of June (II) and end of June/beginning of July (III)). The second factor (subplot) was the irrigation regime, which included full irrigation treatment (F) and two deficit irrigation treatments (D1 and D2). The three-year study was conducted from mid-April to early October (2018, 2019, 2020) on the experimental field of the company "Napredak" a.d. Stara Pazova. All three years were warm and rainy, with total precipitation during the study period ranging from 590 mm (2019) to 434 mm (2020), which is well above the average value of 359 mm for this period. Within the framework of the examined factors (sowing period and irrigation regime), the following aspects were monitored: phenology of beans, soil moisture, canopy cover, dry biomass accumulation, leaf area index, water consumption of common bean, plant health and water status, grain yield, dry biomass yield, number of pods per plant, 1000-grain weight, harvest index, chemical properties of bean grains (protein and oil content), and water productivity and water use efficiency. The research also applied modern remote sensing methods, including multispectral and thermal images. The highest soil moisture was observed in the F treatment (full irrigation) during all three sowing periods and water content did not drop below the readily avaliable water level, except during maturation. The full irrigation regime (F) achieved significantly higher (p<0.05) biomass accumulation and canopy cover compared to the D2 treatment, while the D1 did not differ significantly. The effect of the irrigation regime and sowing period was statistically significant in changing the values of actual evapotranspiration. The difference in average values of actual evapotranspiration between irrigation treatments and between sowing periods was determined. In the three-year period, an average of 383.4 mm was spent in the first sowing period, 407.9 mm in the second, and 360.0 mm in the third. In the full irrigation treatment, an average of 401.7 mm was consumed, while water consumption in deficit irrigation treatments was lower compared to the F treatment (381.1 mm and 366.9 mm in the D1 and D2 treatments, respectively) Calculated vegetation indices (NDVI - normalized difference vegetation index, GNDVI - green normalized difference vegetation index, and MCARI1 - modified chlorophyll absorption ratio index at 700 nm) were obtained from multispectral images taken by an unmanned aerial vehicle (drone). The values of NDVI, MCARI1 and GNDVI were significantly higher in the F treatment than in the deficit irrigation treatments. Vegetation indices NDVI, MCARI1, and GNDVI were in good to strong correlation with the variables affected by the irrigation regime: canopy cover, leaf area index and transpiration, as well as satisfactory correlation with soil moisture values. The high correlations of the NDVI, MCARI1 and GNDVI indices with the detection of differences in irrigation regimes qualify them as a reliable tools for estimating bean yields...

Primena metode obrnute učionice prilikom usvajanja glagolskih vremena u nastavi engleskog jezika kao stranog

Application of the flipped classroom method and teaching tenses in English as a foreign language

Razvoj informacionih tehnologija neminovno je uticao na oblast obrazovanja, a savremene nastavne metode, poput obrnute učionice, koriste njihov potencijal. Dosadašnja nastavna praksa u Srbiji pretežno je tradicionalna: nastavnici su izvor znanja koji donose odluke o nastavnom procesu, učenici pasivno upijaju znanje, škola je obaveza, plan i program određuju spoljni kriterijumi, i sl. (Dar 2017: 680–681). Shodno tome, u Srbiji izostaje implementacija savremenih tekovina u nastavi stranog jezika gde su nastavnici moderatori i vodiči, učenici su aktivni učesnici i organizatori nastave, a plan i program se određuju na osnovu ciljeva koje učenici žele da ostvare, uspeh se procenjuje putem primene znanja, i sl. (Dar 2017: 681–682). Predmet našeg istraživanja jeste primena metode obrnute učionice u nastavi engleskog jezika kroz glagolska vremena (Past Simple, Past Progressive i Present Perfect Simple), u okvirima srednješkolskog obrazovanja u Srbiji. U istraživanju smo primenili eksperimentalnu metodu i metodu testiranja postignuća učenika nakon nastavnog ciklusa. Komplementarno, uključili smo intervju predmetnog nastavnika i anketni upitnik učenika kako bismo postigli trijangulaciju istraživačkog postupka i obezbedili validnost dobijenih rezultata. Kvantitativnom i kvalitativnom analizom imali smo uvid u statističke podatke i kvalitativne sadržaje koji su nam dodatno omogućili tumačenje dobijenih rezultata. Dobijeni rezultati ukazuju na mogućnost pozitivnog uticaja obrnute učionice na retenciju informacija kod učenika, na reorganizaciji vremena u procesu učenja i na inovativan oblik rada putem multimedijalnih sredstava. Stoga, istraživanje metode obrnute učionice znatno doprinosi širenju saznanja o novom obliku kombinovanog učenja i pruža uvid u pedagoške implikacije nastavne prakse u Srbiji.

The development of information technology has had an influence on the education, and the current teaching method of the flipped classroom has utilized its potential. The current teaching praxis in Serbia is mostly traditional: teachers are a source of knowledge who make decisions about the teaching process, students gain knowledge passively, school is mandatory, the curriculum is determined by external criteria, etc. (Dar 2017: 680–681). Thus, contemporary teaching praxis is lacking in the foreign language classroom where the teacher is a moderator and a guide, the students are active participants, involved in the learning process, the curriculum is based around the student goals, etc. (Dar 2017: 681–682). The subject of our research is the implementation of the flipped classroom method when teaching English tenses (Past Simple, Past Progressive and Present Perfect Simple) in the Serbian high school education. The following methods have been employed in our research: experimental method and the achievement test, an interview with the school teacher and a survey with the students so as to achieve the triangulation within our research and confirm the validity of the acquired results. Using quantitative and qualitative methods of analysis we gained an insight into the statistical data and the qualitative content which aided us in interpreting the results. The results indicate that the flipped classroom method can positively influence the students’ retention, the reorganization of the time in the learning process, and can incorporate multimedia sources. Therefore, research into the flipped classroom model contributes to the spread of knowledge about the new method of blended learning and provides an insight into the pedagogical implications of the teaching praxis in Serbia.

Sinteza, karakterizacija i ispitivanje biološke aktivnosti kompleksa bakra(II) sa S,O-tetradentatnim ligandima, derivatima tiosalicilne kiseline

Synthesis, characterization and examination of biological activity of copper(II) complexes with S,O-tetradentate ligands, derivatives of thiosalicylic acid

Uvod: Terapijska primena kompleksa bakra(II) privlači pažnju istraživača zbog mogućnosti koordinovanja sa različitim donorskim atomima. Među liganadima koji u strukturi sadrže sumpor i kiseonik izdvaja se tiosalicilna kiselina, čiji derivati pokazuju citotoksičnost u terapiji tumora. Materijal i metode: U ovoj Doktorskoj disertaciji opisani su sinteza S,O tetradentatnih liganada, derivata tiosalicilne kiseline i kompleksa bakra(II) sa navedenim ligandima. Radi potvrde njihove strukture, sprovedena su različita merenja: mikroanaliza, infracrvena spektroskopija, nuklearno-magnetno-rezonanciona spektroskopija, elektronska paramagnetna rezonancija i molarna provodljivost. U cilju procene biološke aktivnosti sprovedene su nukleofilne supstitucione reakcije kompleksa sa endogenim ligandima (L-metioninom, L-cisteinom i 5’-GMP), in vitro interakcije sa ST-DNK (eng. calf thymus, DNK timusa govečeta) i humanim serumskim albuminom (HSA) pomoću apsorpcione spektroskopske analize i emisione fluorescencije, in silico interakcije sa DNK i HSA. Takođe, primenom MTT kolorimetrijskog testa analizirana je citotoksičnost sintetisanih liganada i kompleksa na tri ćelijske linije. Rezultati: Analizom sprovedenih merenja pretpostavljena je oktaedarska geometrija kompleksa. Svi kompleksi podležu reakcijama nukleofilne supstitucije. Visoke vrednosti konstante vezivanja pokazuju da kompleksi interaguju sa molekulom DNK i HSA. Interakcija sa DNK molekulom dešava se interkalacijom ili interakcijom sa malim žlebom. Kompleksi imaju citotoksični potencijal, dok je prema svim ćelijskim linijama najbolju citotoksičnost na osnovu IC50 vrednosti pokazao kompleks [Cu(S,O-pentilen-tiosalicilna kiselina)].

Introduction: The therapeutic application of copper(II)-complexes attracts the attention of researchers due to the possibility of coordination with different donor atoms. Among the ligands that contain sulfur and oxygen in the structure, thiosalicylic acid stands out, whose derivatives show cytotoxicity in tumor therapy. Material and methods: In this Doctoral dissertation, the synthesis of S,O-tetradentate ligands, derivatives of thiosalicylic acid and copper(II)-complexes with the mentioned ligands is described. In order to confirm their structure, various measurements were performed: microanalysis, infrared spectroscopy, nuclear magnetic resonance spectroscopy, electronic paramagnetic resonance and molar conductivity. In order to assess biological activity, nucleophilic substitution reactions of complexes with endogenous ligands (L-methionine, Lcysteine and 5'-GMP), in vitro interactions with ct-DNA (calf thymus DNA) and human serum albumin (HSA) were performed by absorption spectroscopic analysis and emission fluorescence, in silico interactions with DNA and HSA. Also, the cytotoxicity of synthesized ligands and complexes on three cell lines was analyzed using MTT colorimetric test. Results: The octahedral geometry of the complex was assumed by the analysis of the performed measurements. All complexes react to nucleophiles. High values of the binding constant indicate that the complexes interact with the DNA molecule and HSA. Interaction with a DNA molecule occurs by intercalation or interaction with a small groove. The complexes have cytotoxic potential, while the [Cu (S,O-pentylene-thiosalicylic acid)] complex showed the best cytotoxicity based on IC50 values according to all cell lines. Keywords: S,O-tetradentate ligands, copper(II) complexes, interactions, molecular docking, antitumor activity

Jezik i stil u dramama Ljubomira Simovića ‒ tekstualnolingvistički aspekti

Language and Style in Ljubomir Simović’s Plays ‒ Textual and Linguistic Aspects

Osnovni predmet ovog rada jeste ispitivanje ključnih tekstualnolingvističkih osobina dramskog diskursa Ljubomira Simovića u njegovim četirma dramama. Međutim, dramski tekst se kao podstil književnoumetničkog stila odlikuje dijalogičnošću, odnosno najvišim stepenom konverzacije, pa se samim tim neminovno nameće i ispitivanje pragmatičkih aspekata dramskog diskursa. Cilj ovoga istraživanja jeste da se pomoću metoda deskripcije, analize i na kraju sinteze, osvetli sa lingvističkog stanovišta ovaj književnoumetnički žanr, nepravedno zapostavljen među ostalim žanrovima. Kao posebni ciljevi mogu se izdvojiti utvrđivanje stilističke, pragmatičke i verbatološke uloge kohezivnih sredstava u olakšavanju recepcije teksta, sa posebnim osvrtom na figure ponavljanja kada su u službi (a) isticanja određenih delova teksta, (b) žanrovskog dokazivanja dominacije tzv. dijaloga konflikta, (v) utvrđivanja stepena odstupanja od principa tzv. ekvivalentne kooperativnosti, (g) identifikovanja i opisivanja intertekstualnih elemenata iz narodne poezije, i, s tim u vezi, (d) određivanja komunikativne dominante kao socijalno determinisane moći, obeležene rodnom (ne)ravnopravnošću. Doktorska disertacija sadrži devet poglavlja. U prvom, uvodnom poglavlju, nalaze se predmet i zadaci istaživanja, ali i postavljene hipoteze i metodologija istraživanja. Drugo poglavlje čini teorijsko definisanje osnovnih pojmova, koje uključuje predstavljanje razvoja tekstualne lingvistike uz pregled srbističke i hrvatske literature o tekstu, a na samom kraju ovog poglavlja date su definicije ključnih pojmova: tekst, kontekst, diskurs – onako kako su ih razumeli eminentni lingvisti, i kao su zabeleženi u relevantnim lingvističkim rečnicima. Na ovu pomenutu teorijsku podlogu rada, nadovezuje se metodološki i terminološki značajno i pregled tekstualnolingvističkih radova o drami kao žanru. Narednih pet poglavlja posvećeno je ispitivanju kompozicije teksta drame, njegove stilističke i iskazne strukture, a u trećem poglavlju se posebno razmatra tematska struktura i motivski kompleksi koji izgrađuju fabulu drame i njen smisao. Na ovome mestu otvara se rasprava o naslovima, makrotemama i mikrotemama, kao i o tematskoj progresiji. Četvrto poglavlje predstavlja analizu dominantnih kohezivnih mehanizama u izabranom korpusu, dok peto obrađuje strukturu dijaloga i monologa u četirma dramama Ljubomira Simovića. U šestom poglavlju analiziraju se didaskalije u dramama, a u sedmom poglavlju intertekstualnost, tj. intertekstualni elementi pozajmljeni iz narodne poezije. Osmo poglavlje čini analiza pomenutih drama s pragmatičkog aspekata, tj. i sa lingvističkih i komunikativnih pozicija opisa jezičkih funkcija, govornih činova, načela kooperativnosti, strategija učtivosti i odnosa moći u dijalogu. Deveto poglavlje čini Zaključak o integrativnim i kumulativnim rezultatima analitičko-istraživačkog i teorijsko-metodološkog postupka.

The main subject matter of this paper is the investigation of crucial textual and linguistic features of the dramatic discourse in the four plays written by Ljubomir Simović. However, the dramatic text as the substyle of the literary and artistic style is characterized by dialogicity, i.e. the highest level of conversation, therefore the issue of examining pragmatic aspects of the dramatic discourse is also inevitably imposed. The objective of the research was to analyze this literary and artistic genre from the linguistic aspect by means of the methods of description, analysis and synthesis, which has been unfairly neglected among other genres. Particular objectives were to determine stylistic, pragmatic and verbatological role of cohesive devices for facilitating the reception of the text, with special emphasis on the stylistic devices of repetition when they are used for (a) highlighting certain parts of the text, (b) genre establishing of the domination of the so-called dialogue of conflict, (c) determining the level of the retreat from the principle of the so-called equivalent cooperativity, (d) identification and description of the intertextual elements from the folk poetry, and, accordingly, for (e) determining the communicative dominant as the socially determined power, marked by gender (in)equality. This PhD thesis consists of nine chapters. The first one, introduction, comprises the research subject and tasks, as well as hypotheses and research methodology. The second one provides theoretical defining of the main concepts, then introduces the development of textual linguistics and, finally, provides the review of Serbian and Croatian references concerning the text, while at the very ending of this chapter there are definitions of the crucial concepts such as: text, context, discourse – the way eminent linguists considered them, and how they were recorded in relevant linguistic dictionaries. In addition, the already mentioned theoretical basis of the paper is methodologically and terminologically followed by the review of the textual and linguistic papers that consider drama as a genre. The following five chapters examine the composition of the dramatic text, its stylistic and statement structure, while in the third chapter thematic structure and motif complexes of the drama plot and its sense are particularly considered. Moreover, there is the discussion of the titles, macro topics and micro topics, as well as of the thematic progression. The fourth chapter provides the analysis of dominant cohesive mechanisms in the selected corpus, while the fifth one considers the structure of the dialogues and monologues in the four plays written by Ljubomir Simović. Then, stage directions are analyzed in the sixth chapter, while intertextuality, i.e. intertextual elements that are borrowed from the folk poetry, are analyzed in the seventh one. The eighth chapter refers to the analysis of the previously mentioned plays from the pragmatic aspect, i.e. from the linguistic and communicative positions of the description of linguistic functions, speech acts, the principle of cooperativity, strategies of politeness and the power relationships in the dialogue. The ninth chapter is the Conclusion regarding the integrative and cumulative results of the analytical-research and theoretical-methodological procedure.

Uticaj oblika i morfometrijskih karakteristika nazopalatinalnog kanala na terapijski pristup kod ortodontskih intervencija povezanih sa pomeranjem zuba

ǂThe ǂimpact of the nasopalatinal canal shape and morphometric characteristics on the therapeutic approach for orthodontic interventions accompanied with the teeth movement

Uvod: Ortodontska pomeranja u regiji prednje maksile zahtevaju poznavanje morfoloških i morfometrijskih karakteristika nazopalatinalnog kanala, kao i njegovog odnosa sa centralnim sekutićima. Detaljniju analizu ove regije omogućila je primena kompijuterizovane tomografije konusnog snopa (SVST). Cilj: Cilj ove studije je da ukaže na povezanost oblika i dimenzija nazopalatinalnog kanala sa maksilarnim centralnim sekutićima, što može pružiti smernice pri planiranju ortodontskog pomeranja zuba. Materijal i metode: Retrospektivna, kvantitativna studija je uključila 133 SVST snimka. Analiza snimaka je podrazumevala ispitivanje nazopalatinalnog kanala na sagitalniom i aksijalnom preseku. Rezultati: Oblik nazopalatinalnog kanala značajno utiče na definisanje anatomskih okvira premasile u kojima dolazi do pomeranja zuba nakon ortodontskih intervencija. Povećanje pojedinih dijametara kod levkastog oblika nazopalatinalnog kanala može biti faktor rizika kod intervencija koje uključuju pomeranje zuba. Zaključak: Predloženi metodološki pristup analize SVST snimaka prednje maksile omogućava preliminarnu orijentaciju i definisanje isključujućih kriterijuma u cilju izbegavanja komplikacija ortodontskih intervencija.

Introduction: Orthodontic teeth movements in premaxillary region assume knowledge of nasopalatine canal morphological and morphometric characteristic, and their relationship with central incisors. Detailed analysis of this region has been enabled by using Come Beam Computed Tomography (СВСТ). Aim: The aim of this study was to point the interconnection between the shape and the nasopalatine canal dimensions with central maxillary incisors, which can allow the directions in planning the orthodontic teeth movement. Material and methods: Retrospective quantitative study included 133 CBCT images. The analyses included the examination of nasopalatine canal on the sagittal and axial view. Results: The nasopalatine canal shape significantly influences the anatomical framework of premaxillary bone in which orthodontic teeth movement following interventions occurs. The enhancement of some diameters in funnel type of nasopalatine canal may be the risk factor in interventions that involve teeth movement. Conclusion: The proposed methodological approach for CBCT images analysis of premaxillary region allows preliminary orientation and defining the excluded criteria in order to avoid orthodontic interventions side effects.

Diverzitet i genetička varijabilnost familije Simuliidae (Insecta: Diptera) na području Balkanskog poluostrva.

Diversity and genetic variability of the Simuliidae family (Insecta: Diptera) in the area of the Balkan peninsula

Na području Balkanskog poluostrva, u periodu od 2013-2021. godine identifikovano je 46 taksona simulida (larvi i lutaka) sa 256 lokaliteta. Dominantna vrsta bila je Simulium ornatum, a pratile su je S. reptans, S. variegatum i S. balcanicum. Vrsta S. turgaicum je prvi put zabeležena na Balkanskom poluostvu. Većina zabeleženih vrsta se pokazala eurivalentna u odnosu na nadmorsku visinu i tip vodotoka. Prosimulium hirtipes je karaktrističen za male, brze vodotokove, dok je S. brevidens je krenobiont vezan za nadmorske visine preko 800 m. Najveći diverzitet simulida zabeležen je u malim i srednjim vodotocima na nadmorskim visinama 500–800 m. Sve ispitivane grupe zajednica simulida karakterisao je visok beta diverzitet. Genetičkim analizama (mtCOI gena) podroda Wilhelmia, koji je bio predstavljen sa 7 vrsta, otkriveno je prisustvo 15 monofiletskih klada (potencijalnih vrsta). U okviru podroda Wilhelmia izdvojene su dve monofiletske grane: equinum granu čine morfo-vrste S. equinum i S. pseudequinum, dok lineatum granu čine S. sergenti, S. paraequinum, S. lineatum, S. turgaicum i S. balcanicum. Razdvajanje klada morfo-vrste S. pseudequinum desilo se u oligocenu, najverovatnije alopatričkom specijacijom. Pretpostavljamo da je klada S. pseudequinum B endemit Balkanskog poluostrva. U okviru lineatum linije, sestrinske vrste S. lineatum, S. turgaicum i S. balcanicum bile su prisutne sa po dve klade. Filogenetske analize vrsta S. reptans i S. reptantoides pokazale su prisustvo dve forme (A i B) kod svake od njih. Distribucija S. reptans A ograničena je na zapadnu i severnu Evropu, dok je S. reptans B zabeležen na Balkanu. Obe forme S. reptantoides prisutne su na Balkanu, koji ujedno može da predstavlja i mesto porekla A forme.

During period from 2013 to 2021 from 256 localities at the Balkan Peninsula, 46 simulids taxa (larvae and pupae) were identified. The dominant species was Simulium ornatum, followed by S. reptans, S. variegatum and S. balcanicum. Presence of Simulium turgaicum in the Balkan Peninsula was recorded for the first time. Most of the recorded species were euryvalent with respect to elevation and water body type. Prosimulium hirtipes was characteristic for small rivers, while S. brevidens was a crenobiont found at elevations above 800 m. The greatest diversity of simulids was found in small and medium water bodies at elevations of 500-800 m. High beta diversity characterized all studied groups of simulid communities. Genetic analyses (mtCOI gene) of the subgenus Wilhelmia, whereby it was represented by 7 species, revealed the presence of 15 monophyletic clades (potential species). Within the subgenus Wilhelmia, two monophyletic branches can be distinguished: the equinum branch consists of the morphospecies S. equinum and S. pseudequinum, while the lineatum branch consists of S. sergenti, S. paraequinum, S. lineatum, S. turgaicum, and S. balcanicum. Within morphospecies S. pseudequinum clades diversification occurred in the Oligocene, most likely by allopatric speciation. We assume that the clade S. pseudequinum B is endemic to the Balkan Peninsula. Within the lineatum line, the sister species S. lineatum, S. turgaicum, and S. balcanicum were represented by two clades each. Phylogenetic analyzes of the species S. reptans and S. reptantoides revealed the presence of two forms (A and B) in each of them. The distribution of S. reptans A is restricted to western and northern Europe, while S. reptans B has been found in the Balkans. Both forms of S. reptantoides occur in the Balkans, which could also be the place of origin of the form A.

Mikrobiota autohtonog fermentisanog proizvoda sjenička ovčija stelja

Microbiota of autochthonous fermented product Sjenica sheepʼs ham

Sjenička ovčija stelja je autohtoni fermentisani proizvod od ovčijeg mesa koji se tradicionalno proizvodi u seoskim domaćinstvima na teritorijama opština Sjenica i Tutin. Proizvod se priprema prema jedinstvenoj recepturi i tehnologiji, od iskošćenih i oblikovanih ovčijih trupova autohtone rase ovaca sjenička pramenka koje su gajene na sjeničko-pešterskoj visoravni, bez dodataka starter kultura i aditiva. Za potrebe eksperimenta je korišćena sjenička ovčija stelja proizvedena u izabranim domaćinstvima sela Blato (A), Krajinoviće (B) i Rasno (V) sa područja Peštera u tri proizvodne sezone (2016/17 - 1; 2017/18 - 2; 2018/19 - 3), krajem jesenjeg i početkom prolećnog perioda, u toku 120 dana zrenja. U doktorskoj disertaciji definisani su parametri kvaliteta sjeničke očije stelje kroz ispitivanje hemijskog sastava i senzornih karakteristika proizvoda kao i kroz ispitivanje autohtone mikrobiote proizvoda i poređenje svih parametara kroz različite sezone, periode zrenja i domaćinstva. Ispitivanje sastava mikrobiote autohtonog proizvoda sjenička ovčija stelja je podrazumevalo ispitivanje prisustva i brojnosti aerobnih mezofilnih bakterija, bakterija mlečne kiseline (BMK), koagulaza-negativnih stafilokoka (KNS), bakterija iz familija Enterobacteriaceae i Pseudomonadaceae, vrsta iz roda Salmonella i Listeria monocytogenes kao i plesni. Identifikacija BMK i KNS je izvršena korišćenjem biohemijskih testova i MALDI-TOF masene spektrofotometrije. Izolacija plesni je izršena na Dihloran 18% glicerol agaru (DG18) sa površine uzoraka ovčije stelje, dok je identifikacija sprovedena prema ključevima za determinaciju. Ispitane su tehnološke osobine izolata BMK, KNS i plesni. Antimikrobni potencijal izolata BMK i KNS u odnosu na rast Staphylococcus aureus ATCC 25923, Escherichia coli ATCC 25922, Listeria monocytogenes ATCC 19115, Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853 i Bacillus cereus ATCC 14579 je ispitan metodom difuzije iz bunarića. Izolati sa najboljim antimikrobnim potencijalom su odabrani za analizu uticaja enzima, pH, temperature i hemijskih jedinjenja na antimikrobnu aktivnost poluprečišćenih bakteriocina i kinetike rasta i biosinteze antimikrobnih jedinjenja. Za procenu probiotskog potencijala, odabrano je 42 BMK izolata. Izolati su ispitani na sposobnost tolerancije na uslove GIT-a (tolerancija na nisku pH, prisustvo pepsina, pankreatina i žučnih soli, prisustvo fenola), hidrofobnost, sposobnost autoagregacije i koagregacije i urađena je bezbednosna procena izolata kroz ispitivanje sposobnosti hemolize na krvnom agaru i rezistencije na antibiotike. Hemijskom analizom sjeničke ovčije stelje utrđeno je da uzorci ispunjavaju zahteve koji definišu propisi o kvalitetu proizvoda od mesa, kao i elaborata o zaštiti geografskog porekla sjenička očija stelja u pogledu sadržaja vode, masti, proteina mesa, soli i pepela. Promene pH vrednosti tokom tehnološkog procesa su odgovarale vrsti proizvoda. Na kraju zrenja pH vrednosti su se kretale u intervalima od 5,15 do 5,6, što ukazuje na odgovarajuću zrelost proizvoda. Tokom zrenja sjeničke ovčije stelje došlo je do promene aw vrednosti u proizvodu koje su ukazivale na mikrobiološku stabilnost tradicionalnog proivoda. Senzornom analizom nisu zabeležena oštećenja, mrlje i diskoloracije proizvoda, pri čemu je istaknuta specifičnost proizvoda po svim istraživanim senzornim parametima Rezultati ispitivanja mikrobiote istakli su dominaciju BMK, koje je pratilo prisustvo KNS i plesni. Prisusto bakterija iz familije Enterobacteriaceae i Pseudomonadaceae je potrđeno u toku procesa proizvodnje, dok na kraju procesa zrenja nisu detektovane. Prisustvo vrsta iz roda Salmonella i Listeria monocytogenes, nije detektovano ni u jednoj fazi proizvodnog procesa ovčije stelje u svim ispitivanim uzorcima iz svih sezona. Od ukupno 432 BMK izolata, identifikovano je ukupno 6 vrsta, od kojih je 3,83% pripadalo rodu Leuconostoc, 8,35% rodu Enterococcus, 2,03% rodu Lactiplantibacillus, a najveći procenat (87,58%) je pripadao rodu Lactobacillus. Od ukupno 376 izolata KNS identifikovano je 152 izolata (40,42%) kao Staphylococcus equorum, 103 izolata (27,39%), kao Staphylococcus xylosus, 64 izolata (17,2%) kao Staphylococcus carnosus i 46 izolata (12,23%) je identifikovano kao Staphylococcus saprophyticus. Značajan deo mikrobiote sjeničke očije stelje su činile plesni, ukupno 221 izolata, pri čemu je karakterizacijom i identifikacijom determinisano ukupno 4 roda: Aspergillus (2,71%), Eurotium (10,86%), Penicillium (83,71%) i Mucor (2,71%). Rast plesni iz ovčije stelje je bio pod direktnim uticajem aktivnosti vode u supstratu. Tehnološkom karakterizacijom izolata je utvrđeno da izolati iz roda Lactobacillus pokazuju sposobnost rasta na temperaturi do 45ºC kao i na svim testiranim koncentracijama soli i različitim pH vrednostima, bez proteolitičke i lipolitičke aktivnosti. Izolati L. plantarum i L. mesenteroides su uspešno rasli na temperaturi do 15ºC, koncentracijama soli do 6,5% i pri pH vrednostima iznad 5. Izolati L. mesenteroides su pokazali proteolitičku aktivnost. Izolati koji su pripadali vrstama E. faecium i E. faecalis su rasli na temperaturama do 15ºC i na svim koncentracijama soli, i pokazali su proteolitičku i lipolitičku aktivnost. E. faecium izolati su rasli na svim testiranim pH vrednostima, dok su izolati E. faecalis rasli na pH vrednostima većim od 6. Antimikrobnu aktivnost prema testiranim indikatorskim vrstama pokazalo je 47,61% testiranih BMK izolata, sa najvećom zonom inhibicije prema E. coli ATCC 25922. Najveću antilisterijsku aktivnost je pokazao E. faecium Ios4 sa zonom inhibicije od 25 mm. KNS izolati nisu pokazali antimikrobnu sposobnost prema odabranim indikatorskim vrstama. Antimikrobna aktivnost poluprečišćenih bakteriocina izolata L. curvatus IIos4, L. curvatus IIos6, L. sakei IIb11, L. sakei IIa13, L. mesenteroides IIos4i i E. faecium Ios4 se potpuno izgubila pod delovanjem proteolitičkih enzima, dok se dobra antimikrobna aktivnost polipeptida zadržala na pH 7. Prisustvo hemijskih jedinjenja nije uticalo na antimikrobnu aktivnost poluprečišćeih bakteriocina. Proizvodnja antimikrobnih jedinjenja je zapažena u eksponencijalnoj fazi rasta. Tokom produžene inkubacije u stacionarnoj fazi (nakon 30 h) aktivnost supernatanta je značajno opala, da bi nakon inkubacije od 48 h antimikrobna aktivnost prečišćenih bakteriocina nestala. Testirani izolati BMK su pokazali dobar probiotski potencijal. Izolati Lactobacillus spp. su pokazali visok nivo tolerancije na nisku pH (2 i 3), kao i sposobnost rasta u prisustvu žučnih soli. Izolati L. plantarum i E. faecalis su pokazali slabu toleranciju na nisku pH (2 i 3) i prisustvo žučnih soli. Odabrani izolati su pokazali dobru sposobnost preživljavanja u simuliranim uslovima želudca i tankog creva i visok nivo sposobnost rasta u prisustvu fenola. Hidrofobnost prema hloroformu, n-heksadekanu i ksilolu se kretala u rasponu od 5,2% do 80,9%. Sposobnost autoagregacije i koagregacije sa E. coli ATCC 25922, testiranih izolata BMK izolata je bila izolat specifična. Testirani izolati nisu pokazali sposobnost sinteze biogenih amina kao ni hemolizu na krvnom agaru. Apsolutnu rezistenciju na antibiotike nije pokazao ni jedan testirani izolat. Osetljivost na istraživane antibiotike zabeležena je kod 69,04% testiranih izolata. Rezultati dobijeni ovom disertacijom ukazuju na činjenicu da se autohtoni fermentisani proizvod sjenička očija stelja odlikuje svim specifičnostima kvaliteta suvomesnatog proizvoda, koji u mnogome zavisi od mikrobiote koja se u toku fermentacije razvija u proizvodu. Rezultati probiotskih i bezbedonosnih svojstava BMK izolata iz sjenčike ovčije stelje otvaraju mogućnost daljih istraživanja potencijalne primene određenih sojeva u mesnoj industriji kao startera za proizvodnju suvomesnatih proizvoda.

Sjenica’s sheep ham is an autochthonous fermented sheep meat product that is traditionally produced in rural households in the municipalities of Sjenica and Tutin. The product is prepared according to a unique recipe and technology, from boneless and shaped sheep carcasses of the indigenous breed of sheep called Sjenička pramenka which were raised on the Sjenica-cave plateau, without the addition of starter cultures and additives. For the purposes of the experiment, Sjenica’s sheep ham produced in selected households in the villages of Blato (A), Krajinoviće (B), and Rasno (V) from the Pešter area in three production seasons was used (2016/17 - 1; 2017/18 - 2; 2018/19 - 3), at the end of autumn and the beginning of spring, during 120 days of ripening. This dissertation defines the quality parameters of Sjenica’s sheep ham by examining the chemical composition and sensory characteristics of the product as well as by examining the indigenous microbiota of the product and comparing all parameters through different seasons, maturation periods, and households. Examination of the microbiota composition of the autochthonous product Sjenica’s sheep ham included examination of the presence and abundance of aerobic mesophilic bacteria, lactic acid bacteria (LAB), coagulase-negative staphylococci (CNS), bacteria from the families Enterobacteriaceae and Pseudomonadaceae, species of the genera Salmonella and Listeria monocytogenes as well as molds. Identification of LAB and CNS was performed using biochemical tests and MALDI-TOF mass spectrophotometry. Mold isolation was performed on Dichloran 18% glycerol agar (DG18) from the surface of sheep litter samples, while identification was performed using identification keys. The technological properties of LAB and CNS isolates and molds were examined. The antimicrobial potential of LAB and CNS isolates against the growth of Staphylococcus aureus ATCC 25923, Escherichia coli ATCC 25922, Listeria monocytogenes ATCC 19115, Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853 and Bacillus cereus ATCC 14579 was examined by well diffusion method. Isolates with the best antimicrobial potential were selected to analyze the influence of enzymes, pH, temperature, and chemical compounds on the antimicrobial activity of semi-purified bacteriocins and the kinetics of growth and biosynthesis of antimicrobial compounds. To assess the probiotic potential, 42 LAB isolates were selected. Isolates were tested for their ability to tolerate GIT conditions (tolerance to low pH, presence of pepsin, pancreatin, and bile salts, presence of phenols), hydrophobicity, ability to autoaggregation and co-aggregation, and safety assessment of isolates was performed by testing blood agar hemolysis and resistance on antibiotics. Chemical analysis of Sjenica’s sheep ham determined that the samples meet the requirements defined by the regulations on the quality of meat products, as well as the study on the protection of geographical origin of Sjenica’s sheep ham in terms of water, fat, meat protein, salt, and ash. Changes in pH values during the technological process correspond to the type of product. At the end of ripening, the pH values ranged from 5.15 to 5.6, which indicates the appropriate maturity of the product. During the ripening of the Sjenica’s sheep ham, there was a change in aw value of the product, which indicated the microbiological stability of the traditional product. The sensory analysis did not show damage, stains, and discoloration of the product, emphasizing the specificity of the product for all examined sensory parameters. The results of microbiota testing highlighted the dominance of LAB, which was accompanied by the presence of CNS and mold. The presence of bacteria from the families Enterobacteriaceae and Pseudomonadaceae was confirmed during the production process, while at the end of the maturation process, they were not detected. The presence of species from the genera Salmonella and Listeria monocytogenes was not detected at any stage of the production process of sheep ham in all tested samples from all seasons. Out of a total of 432 LAB isolates, a total of 6 species were identified, of which 3.83% belonged to the genus Leuconostoc, 8.35% to the genus Enterococcus, 2.03% to the genus Lactiplantibacillus and the largest percentage (87.58%) belonged to the genus Lactobacillus. Out of a total of 376 CNS isolates, 152 isolates (40.42%) were identified as Staphylococcus equorum, 103 isolates (27.39%) as Staphylococcus xylosus, 64 isolates (17.2%) as Staphylococcus carnosus and 46 isolates (12.23 %) was identified as Staphylococcus saprophyticus. A significant part of the microbiota of the Sjenica’s sheep ham consisted of molds, a total of 221 mold isolates, with the characterization and identification of a total of 4 genera: Aspergillus (2.71%), Eurotium (10.86%), Penicillium (83.71%) and Mucor (2.71%). The growth of mold from sheep ham was directly affected by water activity in the substrate. Technological characterization of isolates has determined that isolates of the genus Lactobacillus show the ability to grow at temperatures up to 45ºC as well as at all tested salt concentrations and different pH values, without proteolytic and lipolytic activity. Isolates of L. plantarum and L. mesenteroides successfully grew at temperatures up to 15ºC, salt concentrations up to 6.5%, and pH values above 5. Isolates of L. mesenteroides showed proteolytic activity. Isolates belonging to E. faecium and E. faecalis species grew at temperatures up to 15ºC and at all salt concentrations and showed proteolytic and lipolytic activity. E. faecium isolates grew at all tested pH values, while E. faecalis isolates grew at pH values greater than 6. Antimicrobial activity according to the tested indicator species was shown by 47.61% of tested LAB isolates, with the highest zone of inhibition according to E. coli ATCC 25922. The highest antilisterial activity was shown by E. faecium Ios4 with a zone of inhibition of 25 mm. CNS isolates did not show antimicrobial ability according to the selected indicator species. The antimicrobial activity of semi-purified bacteriocins of L. curvatus IIos4, L. curvatus IIos6, L. sakei IIb11, L. sakei IIa13, L. mesenteroides IIos4i, and E. faecium Ios4 isolates was completely lost by proteolytic enzymes, while the good antimicrobial activity of the polypeptide was maintained at pH 7. The presence of chemical compounds did not affect the antimicrobial activity of semi-purifying bacteriocins. The production of antimicrobial compounds was observed in the exponential growth phase. During the prolonged incubation in the stationary phase (after 30 h) the activity of the supernatant decreased significantly, and after the incubation of 48 h, the antimicrobial activity of the purified bacteriocins disappeared. LAB isolates testing showed good probiotic potential. Isolates of Lactobacillus spp. showed a high level of tolerance to low pH (2 and 3), as well as the ability to grow in the presence of bile salts. Isolates of L. plantarum and E. faecalis showed poor tolerance to low pH (2 and 3) and the presence of bile salts. Selected isolates showed good survival ability in simulated gastric and small intestine conditions and a high level of growth ability in the presence of phenol. Hydrophobicity towards chloroform, n-hexadecane, and xylene ranged from 5.2% to 80.9%. The ability of auto-aggregation and coaggregation with E. coli ATCC 25922, tested isolates of LAB isolates was isolate specific. The tested isolates did not show the ability to synthesize biogenic amines or hemolysis on blood agar. None of the tested isolates showed absolute antibiotic resistance. Susceptibility to the studied antibiotics was observed in 69.04% of the tested isolates. The results obtained by this dissertation indicate the fact that the autochthonous fermented product Sjenica’s sheep ham is characterized by all the specifics of the quality of cured meat product, which largely depends on the microbiota that develops in the product during fermentation. The results of probiotics and safety properties of LAB isolates from the shade of sheep litter open the possibility of further research into the potential application of certain strains in the meat industry as a starter to produce meat products.

Sinteza, karakterizacija i potencijalni antitumorski efekti mononuklearnih 5,6- epoksi-5,6-dihidro-1,10-fenantrolinskih kompleksa platine(II)

Synthesis, characteristics and potential antitumor effects of mononuclear 5,6-epoxy-5,6-dihydro-1,10- phenanthroline platinum (II) complexes

Uvod: Četiri Pt(II) kompleksa opšte formule [Pt(L)(5,6-epoxy-1,10-phen)], gde je L anjon malonske kiseline (mal, Pt1), 2-metilmalonske kiseline (Me-mal, Pt2), 2,2- dimetilmalonske kiseline (Me2-mal, Pt3) i 1,1-ciklobutandikarboksilne kiseline (CBDCA, Pt4) i 5,6-epoksi-1,10-fen je 5,6-epoksi-5,6-dihidro-1,10-fenantrolin. Materijal i metode: Kompleksi su sintetizovani i okarakterisani elementalnom mikroanalizom i različitim spektroskopskim tehnikama. Kristalna struktura anhidrovanog kompleksa Pt3 određena je difrakcijom rendgenskih zraka monokristala. Antikancerogena aktivnost kompleksa platine(II) je ispitivana u ljudskim i mišjim ćelijskim linijama karcinoma dojke i kolorektuma, kao i u zdravoj liniji mezenhimalnihn matičnih ćelija miša, korišćenjem MTT testa. Rezultati: Ispitivani kompleksi platine(II) pokazuju snažnu citotoksičnu aktivnost protiv ćelija karcinoma dojke miša (4T1), humanih (HCT116) i mišjih (CT26) ćelija kolorektalnog karcinoma. Pt3 kompleks pokazuje jaču selektivnost protiv tumorskih ćelija u poređenju sa drugim ispitivanim kompleksima platine(II) i na taj način pokazuje korisnu antitumorsku aktivnost, uglavnom indukujući apoptozu i inhibiciju proliferacije i migracije tumorskih ćelija. Pt3 kompleks, takođe pokazuje značajnu in vivo antitumorsku aktivnost u ortotopskom modelu tumora dojke, bez toksičnosti za jetru, bubrege, pluća i srce. Zaključak: Svi rezultati ukazuju da novosintetisani kompleksi platine(II) imaju dobru antitumorsku aktivnost na tumorske ćelije karcinoma dojke i kolorektalnog karcinoma i imaju potencijal da postanu mogući kandidati u antikancerskoj terapiji.

Introduction: Four Pt(II) complexes of the general formula [Pt(L)(5,6-epoxy-1,10-phen)], where L is an anion of either malonic acid (mal, Pt1), 2-methylmalonic acid (Me-mal, Pt2), 2,2-dimethylmalonic acid (Me2-mal, Pt3) or 1,1-cyclobutanedicarboxylic acid (CBDCA, Pt4) and 5,6-epoxy-1,10-phen is 5,6-epoxy-5,6-dihydro-1,10-phenanthroline. Material and methods: Complexes were synthesized and characterized by elemental microanalysis and different spectroscopic techniques. The crystal structure of anhydrous Pt3 complex was determined by single crystal X-ray diffraction. The in vitro anticancer activity of the platinum(II) complexes was investigated in human and murine cancer cell lines as well as in a normal murine cell line by MTT assay. Results: The results show that the investigated platinum(II) complexes exhibit potent cytotoxic activity against murine breast carcinoma cells (4T1), human (HCT116) and murine (CT26) colorectal carcinoma cells. The Pt3 complex shows stronger selectivity against cancer cells compared to other platinum(II) complexes tested and thus exhibits beneficial antitumor activity, mainly by inducing apoptosis and inhibiting cell proliferation and migration. The Pt3 complex also exhibits significant in vivo antitumor activity in the orthotopical 4T1 tumor model without detected liver, kidney, lung, and heart toxicity. Conclusion: All the results indicate that these novel platinum(II) complexes have good antitumor activity on breast and colorectal cancer and have the potential to become possible candidates for cancer treatment.

Contribution to the theory of random environment integer-valued autoregressive processes: doctoral dissertation

Doprinos teoriji celobrojnih autoregresivnih procesa u slučajnoj okoloini : doktorska disertacija

This dissertation has 2 basic goals. The first goal is to construct the random environment INAR time series that can take both positive and negative values. The realization of such goal would create new possibilities in integer-valued data modeling. In addition, since the environment state estimation of each individual realization is a crucial step in real-life data modeling using models in random environment, the goal is to adapt existing clustering techniques in order to make the environment state estimates more accurate. Both goals, if realized, would represent an original authorial contribution to the integervalued time series analysis. The dissertation contains 4 chapters. Chapter 1 is the introductory one and provides a historical overview of the INAR models development. Also, this chapter offers important theorems and distributions known from before, necessary to adduce proofs in subsequent chapters. Relying on results given in [15], Chapter 2 discusses possibilities of extracting and predicting latent components of the true INAR time series with skewed Skellam marginal distribution. In Chapter 3, a construction of the new non-stationary random environment INAR model with values over entire Z is given. Unknown model parameters are estimated using adapted estimation techniques. The efficiency of estimates is tested on simulated data. A quality of the introduced model is examined on appropriate real-life data. In Chapter 4, the K-means clustering technique adaptation is provided, in order to make it suitable for estimating environment states of realizations corresponding to the generalized random environment INAR time series. The adaptation efficiency is tested on simulated and real-life data and compared to clustering results obtained using standard K-means.

Ova disertacija ima 2 cilja. Najpre, cilj disertacije je konstrukcija novih INAR vremenskih serija u sluˇcajnoj okolini koji mogu uzeti kako pozitivne, tako i negativne vrednosti. Uspeˇsna realizacija ovog cilja donela bi nove mogu´cnosti u modeliranju celobrojnih nizova podataka. Dodatno, kako je ocena stanja okoline svake realizacije kljuˇcni korak u modeliranju stvarnih procesa pomo´cu novouvedenih modela u sluˇcajnoj okolini, cilj disertacije je prilagod¯avanje postoje´cih metoda klasterovanja sa namerom da ocene stanja budu ˇsto preciznije. Oba navedena cilja bi, u sluˇcaju realizacije, predstavljala originalan doprinos autora analizi celobrojnih vremenskih serija. Disertacija sadrˇzi 4 glave. Glava 1 je uvodnog karaktera i daje istorijski pregled razvoja INAR modela. Takod¯e, ova glava nudi neke bitne teoreme i raspodele poznate od ranije, neophodne za izvod¯enje dokaza u narednim glavama. Oslanjaju´ci se na rezultate date u [15], u Glavi 2 su razmotrene mogu´cnosti identifikovanja i predvid¯anja latentnih komponenti INAR vremenske serije sa asimetriˇcnom Skelamovom marginalnom raspodelom. U Glavi 3 pristupa se konstrukciji novog nestacionarnog INAR modela u sluˇcajnoj okolini koji moˇze uzeti vrednosti na ˇcitavom skupu Z. Nepoznati parametri modela ocenjeni su pomo´cu prilagod¯enih tehnika ocenjivanja. Efikasnost ocena je testirana na simuliranim podacima. Kvalitet modela ispitan je na odgovaraju´cim realnim nizovima podataka. U Glavi 4 pristupa se adaptaciji K-means tehnike klasterovanja, sa ciljem da se ona prilagodi ocenjivanju stanja okoline realizacija koje odgovaraju uopˇstenoj INAR vremenskoj seriji u sluˇcajnoj okolini. Efikasnost adaptacije testirana je na simuliranim podacima i upored¯ena sa rezultatima klasterovanja dobijenim pomo´cu standardne K-means tehnike.

Sinteza, karakterizacija i biološka aktivnost dinuklearnih platina(II) i paladijum(II) kompleksa sa azot-donorskim mostnim ligandima

Synthesis, characterisation and biological activity of dinuclear platinum(ii) and palladium(ii) complexes with nitrogen-donor bridging ligands

U okviru ove disertacije opisana je sinteza i karakterizacija dinuklearnih kompleksa Pd(II) i/ili Pt(II) sa azot-donorskim mostnim (pirazol, 4,4’-bipiridin, tpdm = derivat benzen-1,4-diamina) i inertnim (etilendiamin, 2,2’-bipiridin, diaminocikloheksan) ligandima, koji poseduju različite π-akceptorske i σ-donorske karakteristike. Strukture kompleksa potvrđene su različitim analitičkim metodama (elementalna mikroanaliza, UV-Vis, IR, 1H NMR, MALTI-TOF i ESI-MS spektrometrija), a za odgovarajuće akva analoge kompleksa određene su pKa vrednosti. Rezultati ispitivanja nukleofilnih supstitucionih reakcija sa biološki relevantnim nukleofilima pokazali su da u zavisnosti od nukleofila u procesu supstitucije može doći do narušavanja strukture dinuklearnog kompleksa. Redosled reaktivnosti dinuklearnih kompleksa zavisi od vrste jona metala koji ulaze u sastav, kao i od strukturnih i elektronskih karakteristika inertnih i mostnih liganada, dok je reaktivnost sumpordonorskih nukleofila (tiourea, L-cistein, L-metionin, glutation) u svim slučajevima bila veća u odnosu na azot-donorske (L-histidin, guanozin-5’-monofosfat). Rezultati ispitivanja interakcija sa DNK pokazali su da kompleksi imaju sposobnost da se vežu interkalacijom i/ili za mali žljeb DNK heliksa. Ispitivanjem interakcija sa goveđim serumskim albuminom (BSA) dobijene su umerene do visoke vrednosti za konstante vezivanja (reda veličine 103 -105 M-1 ), dok je molekulskim dokingom potvrđeno vezivanje kompleksa za strukturni domen I (pod-domen IIA) proteina. Rezultati bioloških ispitivanja pokazali su da kompleksi poseduju značajnu citotoksičnu aktivnost na odabranim humanim ćelijskim linijama adenokarcinoma grlića materice (HeLa), karcinoma dojke (MDA-MB-231), melanoma (HTB140) i karcinoma pluća (H460)), kao i da mehanizam citotoksičnog delovanja jako zavisi od strukture dinuklearnog kompleksa.

This dissertation describes the synthesis and characterization of dinuclear Pd(II) and/or Pt(II) complexes with nitrogen-donor bridging (pyrazole, 4,4'-bipyridine, tpdm = benzene-1,4- diamine derivative) and inert (ethylenediamine, 2,2'-bipyridine, diaminocyclohexane) ligands, that have different π-acceptor and σ-donor characteristics. The structures of these complexes were confirmed by various analytical methods (elemental microanalysis, UV-Vis, IR, 1H NMR, MALTI-TOF and ESI-MS spectrometry). The pKa values for the corresponding aqua analogues of dinuclear complexes were determined as well. The results of the investigation of nucleophilic substitution reactions with biologically relevant nucleophiles showed that, depending on the type of the nucleophile, the structure of dinuclear complexes may be disturbed in the substitution process. The order of reactivity of dinuclear complexes depends on the type of metal ions as well as on the structural and electronic characteristics of inert and bridging ligands. Additionally, the reactivity of sulfur-donor nucleophiles (thiourea, L-cysteine, L-methionine, glutathione) in all cases was higher than the reactivity of nitrogendonors (L-histidine, guanosine-5'-monophosphate). The results of the investigation of the interactions with DNA have shown that complexes can bind by intercalation and/or by minor groove binding to DNA helix. High values of binding constants (range 103 -105 ) were obtained for the interactions of complexes with bovine serum albumin (BSA), while molecular docking confirmed the binding of complexes to structural domain I (sub-domain IIA) of the protein. The results of biomedical studies showed that complexes possess significant cytotoxic activity on selected cell lines (HeLa, MDA-MB-231, HTB140, H460), and that the mechanism of the cytotoxic activity of dinuclear complexes strongly depends on their structure.

Antagonisti estrogen receptora α: Racionalni dizajn novih supresanata raka dojke baziran na 3-D QSAR, COMBINEr i 3-D farmakofornim studijama

Аntagonists of Estrogen Receptor α: Rational Design of New Breast Cancer Suppressants Based on 3-D QSAR, COMBINEr, and 3-D Pharmacophore Studies

Estrogen receptor α (ERα) predstavlja transkripcioni regulator čija je fiziološka aktivnost indukovana 17β-estradiolom i koji inicira transkripcionu mašineriju zavisnu od RNA polimeraze II, nakon čega može doći do razvoja kancera dojke direktnim ili indirektnim genomskim putem. Da bi se dizajnirali i sintetisali inovativni ligandi ERα kao supresanti raka dojke, trodimenzionalne studije zavisnosti strukture od aktivnosti (3-D QSAR) bazirane na strukturi molekulske mete (SB), izvedene pomoću 3-D QSAutogrid/R, Py-CoMFA ili PHASE softvera, zatim studije upoređivanja vezivnih energija (COMBINEr), izvedene pomoću Py-ComBinE softvera, kao i 3-D farmakoforne studije, izvedene pomoću PHASE softvera, sprovedene su na osnovu eksperimentalno određenih bioaktivnih konformacija parcijalnih agonista, mešovitih agonista/antagonista (SERMs) i potpunih antagonista (SERDs), ko-kristalizovanih u kompleksu sa prirodnim ili mutiranim receptorima. Takođe, procene sposobnosti reprodukcije bioaktivnih konformacija na osnovu struktura molekulskih meta (SB) kao i bioaktivnih konformacija samih liganada (LB), sprovedene pomoću softvera besplatnih za akdemsku zajednicu ili komercijalnih rešenja, dale su upute kako da se izvrši SB/LB poravnanje netestiranih jedinjenja. 3-D QSAR, COMBINEr i 3-D farmakoforni modeli za ligande ERα, upareni sa pravilima za SB/LB poravnanja, obznanjeni su kao korisni za definisanje molekularnih determinanti za antikancerogenu aktivnost baziranu na antagonizmu ERα kao i za predviđanje aktivnosti odgovarajućih liganada. Ovde razvijeni protokoli verifikovani su kroz dizajn i predviđanje aktivnosti 12 novih SERMs kumarinskog tipa, proisteklih iz 3-D QSAutogrid/R metodologije, nazvanih 3DQ-1a do 3DQ-1e, zatim 6 novih kumarinskih SERMs proisteklih iz Py-CoMFA i PyComBinE metodologija, označenih kao CBE-1 do CBE-6, kao i 12 novih derivata brefeldina A (BFA), kao rezultat aplikacije PHASE 3-D farmakofornih i 3-D QSAR studija, označenih kao 3DPQ-1 do 3DPQ-12, koji su razvijeni nakon virtuelnog skeniranja datasetova iz National Cancer Institute i optimizacije BFA. Svi novi in silico-dizajnirani ERα antagonisti sintetisani su i potvrđeni kao selektivni antagonisti ERα, pokazujući aktivnost u rM do nM opsegu. Jedinjenja su potvrđena kao modulatori ERα i validirana kao antiproliferativni agensi na nivou MCF-7 ćelijskih linija kancera dojke, takođe ispoljavajući rM do nM aktivnost, u isto vreme ne pokazujući agonizam prema endometrijalnim ćelijskim linijama, čime su ispoljili farmakološki profil superiorniji u odnosu na SERMs. Mehanizam delovanja proučavan je na nivou inhibicije Raf-1/MAPK/ERK i p53 puteva signalne transdukcije, sprečavajući hormonski-posredovanu ekspresiju gena na nivou direktnog i indirektnog puta i stopirajući proliferaciju MCF-7 ćelijskih linija u G0/G1 fazi. In vivo eksperimenti u smislu per os administracije na ženkama pacova iz Wistar soja sa indukovanim kancerom dojke, izdvojili su derivate 3DQ-4a, 3DQ-2a, 3DQ-1a, 3DQ1b, 3DQ-2b, 3DQ-3b, CBE-4, CBE-5, CBE-3, 3DPQ-12, 3DPQ-3, 3DPQ-9, 3DPQ-4, 3DPQ2 i 3DPQ-1 kao one sa izvanrednim potencijalom supresije tumora uz ispoljavanje optimalnog farmakokinetičkog profila i bez značajnih histopatoloških posledica. Priloženi podaci ukazuju da navedena jedinjenja trebaju biti podvrgnuta kliničkim studijama u lečenju kancera dojke.

The estrogen receptor α (ERα) represents a 17β-estradiol inducible transcriptional regulator that initiates the RNA polymerase II-dependent transcriptional machinery, pointed for breast cancer (BC) development via either genomic direct or genomic indirect (i.e. tethered) pathway. To design and synthesize innovative ligands against ERα, structure-based (SB) three-dimensional quantitative structure-activity relationships (3-D QSAR) studies, conducted either employing 3-D QSAutogrid/R, Py-CoMFA, or PHASE software, SB Comparative Binding Energy (COMBINEr) studies, performed with the aid of Py-ComBinE software, as well as SB 3-D Pharmacophore studies, developed using PHASE software, have been undertaken using experimentally determined bioactive conformations of partial agonists, mixed agonists/antagonists (SERMs), and full antagonists (SERDs) co-crystallized within either wild-type or mutated ERα receptors. SB and ligand-based (LB) alignments assessments, performed with the aid of free-for academia or commercial software, ruled out the guidelines for SB/LB alignment of untested compounds. 3-D QSAR, COMBINEr, and 3-D Pharmacophore models for ERα ligands, coupled with SB/LB alignment, were revealed to be useful tools to dissect the chemical determinants for ERα-based anticancer activity as well as to predict their potency. The herein-developed protocols were verified through the design and potency prediction of new 12 coumarin-based SERMs originating from the 3-D QSAutogrid/R methodology, namely 3DQ-1a to 3DQ-1е, new 6 coumarin-based SERMs originating from the Py-CoMFA and PyComBinE methodologies, namely CBE-1 to CBE-6, as well as 12 new Brefeldin A (BFA)- derivatives, originating from the PHASE 3-D Pharmacophore studies and 3-D QSAR studies, 3DPQ-1 to 3DPQ-12, emerging after the virtual screening of National Cancer Institute datasets and lead optimization of BFA. All new in silico-designed ERα antagonists were synthesized and confirmed as selective ERα antagonists, showing potencies ranging from single-digit nanomolar to picomolar. The hits were confirmed as selective estrogen receptor modulators and validated as antiproliferative agents using MCF-7 breast cancer cell lines exerting picomolar to low nanomolar potency, at the same time showing no agonistic activity within endometrial cell lines thus exerting a superior profile than SERMs. Their mechanism of action was inspected and revealed to be through the inhibition of the Raf-1/MAPK/ERK and p53 signal transduction pathways, preventing hormone-mediated gene expression on either genomic direct or genomic indirect level, and stopping the MCF-7 cells proliferation at G0/G1 phase. In vivo experiments, by means of the per os administration to female Wistar rats with preinduced breast cancer, distinguished the following derivatives, 3DQ-4a, 3DQ-2a, 3DQ-1a, 3DQ1b, 3DQ-2b, 3DQ-3b, CBE-4, CBE-5, CBE-3, 3DPQ-12, 3DPQ-3, 3DPQ-9, 3DPQ-4, 3DPQ2, and 3DPQ-1, showing remarkable potency as tumor suppressors endowing with optimal pharmacokinetic profiles and no significant histopathological profiles. The presented data indicate the new compounds as potential candidates to be submitted to clinical trials for breast cancer therapy.

Specifičnosti radnopravnog položaja državnih službenika u Republici Srbiji i zemljama EU

Specifics of the employment position of civil servants in the Republic of Serbia and EU countries

Rezime: Društveni položaj državnih službenika oduvek se razlikovao od položaja zaposlenih u privatnom sektoru. Posao koji obavljaju u privatnoj organizaciji tiče se samo određene organizacije, a rad državnih službenika ima snažan uticaj, jer javna uprava odlučuje o stvarima koje se tiču cele zajednice. Svaka država u okviru svog pravnog sistema svrstava državne službenike u različite kategorije, a one su rezultat razdvajanja privatne i javne sfere. Kao deo opšteg sistema radnih odnosa, službenički sistem karakteriše niz osobina koje su posledica specifičnog položaja zaposlenih u državnim organima, koji u ime države vrše javne poslove i samim tim imaju specifične obaveze i odgovornosti. Predmet ove disertacije predstavljaju najvažnija pitanja, ali i problemi radnih odnosa u državnim organima s posebnim akcentom na specifičnosti tih odnosa u odnosu na zaposlene u opštem režimu radnih odnosa. Predmet interesovanja jeste sagledavanje i bliže objašnjenje pojma, prirode i osnovnih obeležja radnopravnog položaja državnih službenika, kako sa teorijsko-naučnog i praktičnog aspekta, tako i s normativnopravnog i uporednog gledišta, kao i da se uz pomoć odgovarajućih metoda utvrdi trenutan radno-pravni položaj državnih službenika u našoj zemlji i pojedinim zemljama EU (Nemačka, Slovenija i Hrvatska) koje će biti predmet komparativne analize. Rezultati sprovedenog empirijskog istraživanja na uzorku od N=322 ispitanika, odnosno državnih službenika daju kvalitetnu osnovu za zaključivanje o karakteristikama postojećeg stanja, problemima, prednostima i nedostacima zapošljavanja u državnoj službi, kao i mogućnostima unapređenja statusa državnih službenika i to: 1) Postoje značajni problemi u praksi napredovanja, koja nije u dovoljnoj meri zasnovana na rezultatima, sposobnostima i zaslugama, uz naznaku prevelikog značaja neformalnih mreža i slučajnih momenata. 2) Glavne prepreke dobroj motivaciji za rad su organizacija rada, formalizam i papirologija, politizacija i nedozvoljeni uticaji, loša atmosfera na poslu, demotivišuće plate, nedostatak dobrih uslova za rad, nedovoljan kvalitet i profesionalnost rukovođenja, problemi sa objektivnošću u ocenjivanju. 3) Kao pozitivne reformske mere poželjne su veće plate, fleksibilnije radno vreme, bolji odmori, smanjenje ograničenja u napredovanju, obuke u inostranstvu i sl.

Abstract: The social position of civil servants has always differed from the position of employees in the private sector. The work they do in a private organization concerns only a certain organization, and the work of civil servants has a strong influence, because the public administration decides on matters that concern the whole community. Each state, within its legal system, classifies civil servants into different categories, and they are the result of the separation of the private and public spheres. As part of the general system of labor relations, the civil service system is characterized by characteristics that are a consequence of the specific position of employees in state bodies, who perform public affairs on behalf of the state and thus have specific obligations and responsibilities. The subject of this dissertation is the most important issues, but also the problems of labor relations in state bodies with special emphasis on the specifics of these relations in relation to employees in the general regime of labor relations. The subject of interest is to consider and explain the concept, nature and basic features of the employment status of civil servants, both from the theoretical-scientific and practical aspects, as well as from the normative-legal and comparative point of view, as well as to determine the current employment status of civil servants. our country and some EU countries (Germany, Slovenia and Croatia) which will be the subject of comparative analysis. The results of the conducted empirical research on a sample of N = 322 respondents, ie civil servants provide a quality basis for concluding on the characteristics of the current situation, problems, advantages and disadvantages of employment in the civil service, as well as opportunities to improve the status of civil servants: 1) in the practice of advancement, which is not sufficiently based on results, abilities and merits, with an indication of the excessive importance of informal networks and random moments. 2) The main obstacles to good work motivation are work organization, formalism and paperwork, politicization and illicit influences, bad atmosphere at work, demotivating salaries, lack of good working conditions, insufficient quality and professionalism of management, problems with objectivity in assessment. 3) Higher salaries, more flexible working hours, better vacations, reduction of restrictions on advancement, trainings abroad, etc. are desirable as positive reform measures.

Uticaj fizičke aktivnosti na antropometrijske, kardiovaskularne, metaboličke i biohemijske parametre kod pacijenata sa dijabetes melitusom tipa 2

ǂThe ǂeffects of physical activity on anthropometric, cardiovascular, metabolic and biochemical parameters in patients with type 2 diabetes mellitus

Uvod: Iako je poznato da redovna fizička aktivnost smanjuje učestalost i ozbiljnost komplikacija šećerne bolesti, postavlja se ključno pitanje tipa, intenziteta i trajanja fizičke aktivnosti koja može da ostvari ovakve pozitivne ishode? Budući da na pomenuto pitanje još uvek nema jedinstvenog odgovora (naročito u našoj zemlji) i da su dostupni podaci neusaglašeni, smatrali smo da bi bilo od interesa da se sprovede istraživanje koje bi ispitalo efekte šestomesečnog programa aerobnog treninga na kliničku sliku osoba sa dijebetes melitusom tipa 2. Cilj: Ispitivanje uticaja strukturisanog programa fizičke aktivnosti u trajanju od 6 meseci na antropometrijske, kardiovaskularne, metaboličke i biohemijske parametre kod pacijenata sa dijabetes melitusom tipa 2. Metode: Istraživanje je obuhvatilo grupu od 200 ispitanika - 40 kontrolnih i 160 pacijenata obolelih od dijabetes melutusa tipa 2 (oba pola, starosti od 30 – 60 godina) koji su lečeni u Savetovalištu za dijabetes pri specijalističkoj ordinaciji opšte medicine organizacione jedinice Doma zdravlja Požega. Pored kontrolne grupe, ispitanici su bili svrstani u 5 grupa u zavisnosti od tipa farmakološke terapije (insulin ili oralni antidijabetici) i primene aerobne fizičke aktivnosti tipa brzog hoda tokom 6 meseci. Prvog dana otpočinjanja trenažnog protokola (pre fizičke aktivnosti) i nakon 6 meseci svim ispitanicima su praćeni sledeći parametri: indeks telesne mase - BMI, glikolizirani hemoglobin - HbA1C, glikemija i insulinemija našte, arterijski krvni pritisak, biohemijski markeri krvi (lipidni profil, enzimi jetre, bubrežni pokazatelji i zapaljenski markeri) i parametri oksidacionog stresa. Aerobna aktivnost je bila umerenog intenziteta, što odgovara 40-60% maksimalne potrošnje kiseonika (za većinu ljudi sa dijabetesom tip 2, brzo hodanje je vežbanje umerenog intenziteta). Rezultati: Šestomesečni program treninga može se dovesti u vezu sa značajnijom redukcijom hipertenzije, efikasnijom kontrolom glikemije i boljim lipidnim profilom u odnosu na farmakološku terapiju dijabetesa 2, što doprinosi značajnijem smanjenju ukupnog kardiovaskularnog rizika kod ovih pacijenata. Osim toga, primena aerobnog vida fizičke aktivnosti kod naših ispitanika se povezuje sa boljim oksidacionim statusom, što doprinosi manjem riziku od razvoja mikro i marko komplikacija šećerne bolesti tipa 2.

Introduction: Although regular physical activity is known to reduce the frequency and severity of diabetes complications, the key question is the type, intensity and duration of physical activity that can achieve such positive outcomes? Since there is still almost no answer to this question (especially in our country) and the available data are inconsistent, we thought it would be interesting to conduct a study to examine the effects of a six-month aerobic training program on the clinical picture of people with diabetes mellitus 2. Objective: Investigation of the impact of a structured physical activity program lasting 6 months on anthropometric, cardiovascular, metabolic and biochemical parameters in patients with type 2 diabetes mellitus. Methods: The study included a group of 200 subjects - 40 control and 160 patients with type 2 diabetes mellitus (both sexes, aged 30-60 years) who were treated at the Diabetes Counseling Center at the specialist general practice of the Pozega health center. In addition to the control group, the subjects were classified into 5 groups depending on the type of pharmacological therapy (insulin or oral antidiabetics) and the use of aerobic physical activity of the walking type for 6 months. On the first day of starting the training protocol (before physical activity) and after 6 months, all subjects were monitored for the following parameters: body mass index - BMI, glycosylated hemoglobin - HbA1C, fasting blood glucose and insulinemia, arterial blood pressure, biochemical blood markers, lipid profile, liver enzymes, renal indicators and inflammatory markers) and oxidative stress parameters. Aerobic activity was of moderate intensity, which corresponds to 40-60% of maximum oxygen consumption (for most people with type 2 diabetes, brisk walking is exercise of moderate intensity). Results: A six-month training program can be associated with a significant reduction in hypertension, more effective glycemic control and a better lipid profile compared to the pharmacological therapy of diabetes 2, which contributes to a significant reduction in overall cardiovascular risk in these patients. In addition, the use of aerobic physical activity in our subjects was associated with better oxidative status, which contributes to a lower risk of developing micro and marco complications of type 2 diabetes.

Uticaj kombinovanog tretmana alogenim matičnim ćelijama iz masnog tkiva i hiperbaričnom oksigenacijom na progresiju eksperimentalnog gonartritisa kod pacova

The effect of combined treatment with allogeneic stem cells from adipose tissue and hyperbaric oxygenation on the progression of experimental gonartritis in rats

Blagotvorno dejstvo hiperbarične oksigenacije (HBO) u inflamatornim procesima čini ga atraktivnom vrstom lečenja hroničnog artritisa. Efekti kombinovane terapije zasnovane na primeni alogenih matičnih ćelija masnog tkiva (ADS) i HBO na progresiju osteoartritisa (OA) nisu u potpunosti istraženi. Aktuelna studija je istraživala efikasnost intraartikularne primene ADS u kombinaciji sa tretmanom HBO u modelu OA pacova. Model OA kod pacova indukovan je intraartikularnom injekcijom monojodoacetata (MIA) i 7 dana nakon primene MIA pacovi su podeljeni u osam grupa: zdrava kontrola (CTRL), OA, ADS, HBO, ADS+HBO21day, ADS+HBO28day, 0,9% NaCl, medijum za uzgajanje ćelija (MED). 1h106 ADS ubrizgana je u zglob kolena samostalno ili u kombinaciji sa HBO tretmanom. Rezultati lečenja su procenjeni radiografskom, histološkom analizom, specifičnim bojenjem zglobne hrskavice, određivanjem inflamatornih i pro/antioksidativnih markera. Kombinovani tretman značajno poboljšava regeneraciju hrskavice u kolenskom zglobu. Rtg skor oštećenja kolenskog zgloba je značajno smanjen u grupama ADS+HBO21day i ADS+HBO28day u poređenju sa OA. Međutim, pozitivan efekat u ADS+HBO28day grupi bio je veći nego u ADS+HBO21day grupi. Zglobna hrskavica je bila relativno normalna u grupi ADS+HBO28day, ali umerena degeneracija je primećena u ADS+HBO21day u poređenju sa OA grupom. Ovi nalazi su u skladu sa histopatološkim rezultatima. Znatno niži nivo O2 −. primećeno je u grupi ADS+HBO28day, ali i viši nivo NO u poređenju sa ADS+HBO21day grupom. Štaviše, u grupi ADS+HBO28day primećene su značajno veće koncentracije IL-10, ali nije bilo značajne razlike u proinflamatornim citokinima u uzorcima seruma. Ovi rezultati ukazuju da je jedna intraartikularna injekcija ADS u kombinaciji sa HBO efikasno ublažila progresiju OA.

Hyperbaric oxygenation therapy (HBO) is a promising kind of treatment for chronic rheumatoid arthritis because of its positive effects on inflammatory processes. Furthermore, the effects of combination therapy based on adipose stem cells (ADS) and HBO on the development of osteoarthritis (OA) have not been thoroughly studied. The goal of the current investigation was to determine if intra-articular injections of ADS and HBO were effective in treating a rat OA model. The OA rat model was induced by intra-articular injection of monoiodoacetate (MIA), and 7 days after MIA application, rats were divided into eight groups: healthy (CTRL), OA, ADS, HBO, ADS+HBO21day, ADS+HBO28day, 0,9% NaCl, medium (MED). In the knee joint, alone or in combination with HBO, 1x106 ADS was administered. Results of treatment were assessed using articular cartilage specific staining, histological and radiographic analysis and determining of inflammatory and pro/antioxidative markers ADS and HBO together promoted cartilage regeneration in the knee joint. In comparison to the OA, the Rtg score for knee joint damage was significantly lower in the HBO+ADS21day and HBO+ADS28day groups. The HBO+ADS28day group experienced a bigger favorable impact than the HBO+ADS21day group. Cartilage in the HBO+ADS28day group was normalbut moderate degeneration was observed in ADS+HBO21day compared to OA group. These results concur with the histological findings. HBO+ADS28day group had a lower O2 level than HBO+ADS21day group, but a higher NO level and greater IL-10 concentrations, although there was no discernible difference in proinflammatory cytokine levels in serum samples. An intra-articular injection of ADS and HBO effectively slowed the progression of OA.

Građanska neposlušnost i ostvarivanje ljudskih prava

Civil disobedience and realization of human rights

Predmet analize je odnos ljudskih prava i građanske neposlušnosti. Istraživanjem, ovaj odnos otvara neka od ključnih pitanja teorije prava. Kroz prizmu relacije između teorijskih pojmova, prirodnog i pozitivnog prava, ukazuje se na genezu razvoja, uticaja i uklapanja faktičkog i normativnog u konstitucijama svetske istorije. Razmatranjem društvenih okolnosti prilikom dostizanja odnosa društvene realnosti i procedure u okviru svetskog razvoja opštih normi ljudskih prava, posmatra se geneza razvoja, ali i mesto građanske neposlušnosti u sociološkim previranjima. Prvi deo disertacije predstavlja istraživački pokušaj da se sagleda dinamički termin i pojam ljudskih prava. U okviru ovog dela postavlja se pitanje političkog i univerzalnog shvatanja ljudskih prava. Odgovorima, dolazi se do potpunog shvatanja termina i pojma ljudskih prava u pravnom aspektu. Drugi deo je fokusiran na analizu termina i elemenata pojma građanske neposlušnosti. Nakon sagledavanja geneze, koja se prepliće sa pojmom ljudskih prava, analizira se teorijski aspekt građanske neposlušnosti. Savremene teorije otvaraju dimenziju praktičnog aspekta u delu pravosudne funkcije. Na tom polju, posmatra se i odnos anglosaksonskog i kontinetalnog pravnog sistema. Kako bi se i ovaj aspekt do kraja demistifikova, društveni uslovi i šire kulturološki imaju svoju snagu uticaja na analizirane procese. U tom smislu procesna dimenzija predmetnog proučavanja dobija na značaju. Na kraju, zaključuje se o preporukama i načinima kako bi iskazana saznanja trebalo usmeriti u pravcu praktičnih domenta. Kako bi se ostvarilo što veće saglasje između prirodnog i pozitivnog prava, trebalo bi konstantno razmatrati o približavanju teorije i prakse. Posebno u odnosima dva velika pravna sistema, pažljiva analiza i korišćenje dobrih rešenja nekog od pravaca, mora biti evidentirana od strane doktrine.

The subject of analysis is the relationship between human rights and civil disobedience. Through research, this relationship opens up some of the key questions of legal theory. Through the prism of the relationship between theoretical concepts, natural and positive law, the genesis of development, influence and fitting of the factual and the normative in the constitutions of world history is pointed out. By considering the social circumstances when reaching the relationship between social reality and procedure within the world development of general norms of human rights, the genesis of development is observed, but also the place of civil disobedience in sociological turmoil. The first part of the dissertation represents a research attempt to look at the dynamic term and notion of human rights. Within this part, the question of the political and universal understanding of human rights is raised. With the answers, a complete understanding of the term and concept of human rights in the legal aspect is reached. The second part is focused on the analysis of terms and elements of the concept of civil disobedience. After looking at the genesis, which is intertwined with the concept of human rights, the theoretical aspect of civil disobedience is analyzed. Modern theories open the dimension of the practical aspect in part of the judicial function. In this field, the relationship between the Anglo-Saxon and continental legal systems is also observed. In order to fully demystify this aspect, social conditions and broader cultural ones have their own power of influence on the analyzed processes. In this sense, the process dimension of the subject study gains importance. In the end, it is concluded about recommendations and ways that the knowledge presented should be directed in the direction of practical domains. In order to achieve the greatest possible agreement between natural and positive law, we should constantly consider the convergence of theory and practice. Especially in the relations of two large legal systems, a careful analysis and use of good solutions of one of the directions must be recorded by the doctrine.

Parlamentarna kontrola državne uprave u Republici Srbiji

Parliamentary control of state administration in the Republic of Serbia

Apstrakt: Predmet istraživanja doktorske disertacije je parlamentarna kontrola državne uprave u Republici Srbiji. Pod predmetom parlamentarne kontrole podrazumeva se kontrola zakonitosti akata i radnji državne uprave, ali i kontrola njihove celishodnosti. Specifičnost upravne delatnosti ogleda se u dosta širokoj slobodi, kojom raspolažu organi uprave, naročito u vršenju diskrecione vlasti. Zbog toga, prilikom kontrole upravne vlasti, poseban značaj pripada pitanju ocene celishodnosti rada uprave. Politička kontrola usmerena ka vladavini prava i uspostavljanju pravne, a ne partijske države. Ona treba da dopunjava pravnu kontrolu, jer imaju isti cilj. Parlamentarna kontrola spaja oba ova oblika kontrole i predstavlja ključnu formu institucionalizovane kontrole. Ovde parlament ceni da li uprava sprovodi postavljenu politiku i ostvaruje određene ciljeve uspostavljene pravnim poretkom, odnosno da li vrši diskreciona ovlašćenja u skladu sa javnim interesom, kako to parlament smatra da bi bilo celishodno. Cilj istraživanja jeste analiza svih oblika i mehanizama parlamentarne kontrole uprave, kako komparativno, tako i u Republici Srbiji, a to su: poslanička pitanja, obaveštenja i objašnjenja, interpelacija, glasanje nepoverenje vladi, parlamentarni odbori, javno slušanje, izveštaji organa, organizacija i tela i kontrola budžeta kao mehanizam parlamentarne kontrole. Potrebno je istaći da vanpravni činioci mogu, ponekad, i znatno snažnije da utiču na rad organa uprave, nego što to čine pravni činioci. Zbog toga je istraživanje političke kontrole uprave neophodno radi sagledavanja celokupnog sistema kontrole nad upravnom vlasti, a domet i efikasnost iste je od velikog značaja za dalji proces stvaranja odgovorne i dobre javne uprave, kao i proces očuvanja dostignutog nivoa i dogradnje pravne države.

Abstract: The subject of research of this doctoral dissertation is parliamentary control of state administration in the Republic of Serbia. The notion of parliamentary control implies the control of the legality of acts and activities of state administration, as well as the control of their expediency. The specificity of the administration’s activity is seen in quite a broad form of freedom, which administrative bodies have, especially in enacting discretionary power. Therefore, when controlling the administrative power, special significance is given to the matter of the assessment of expediency of the administration’s work. Political control, directed at the rule of law and the establishment of a legal, and not partisan state, needs to complement legal control, because they have the same goal. Parliamentary control joins both these forms of control and it represents the key form of institutionalized control. Here the parliament assesses if the administration is carrying out the defined policies and achieving certain goals defined by the legal order, i.e. if it is enacting its discretionary authorizations in accordance with public interest, in a way in which the parliament would see it as expedient. The goal of the research is to analyze all forms and mechanisms of parliamentary control of the administration, both comparatively and in the Republic of Serbia, and these are: parliamentary questions, notices and explanations, interpellation, vote of no confidence in the government, parliamentary boards, public hearing, reports of certain bodies, organizations and bodies, and budget control as a mechanism of parliamentary control. It is necessary to point out that non-legal factors may sometimes impact the work of the administrative bodies even more strongly than legal factors. That is why the research of political control of the administration is necessary in order to see the entire system of control over the administrative power, while its range and efficiency are of great importance for the further process of creation of a responsible and good public administration, as well as the process of preserving the achieved level and improving the state of law.

Uticaj vršenja poslova policije na spečavanje kriminaliteta

Effect of policing on crime prevention

Apstrakt: U radu se razmatra uticaj vršenja poslova policije na sprečavanje kriminaliteta. Cilj ove disertacije je utvrđivanje kvaliteta i načina vršenja poslova policije, kvaliteta saradnje između policije i tužilaštva, te kvaliteta odnosa (saradnje) između policije i građana, od čega u velikoj meri zavisi vršenje poslova policije i efikasnost policije u sprečavanju kriminaliteta. Isto tako, deo cilja disertacije se odnosi na prognozu primene policijsko-obaveštajnog modela u policiji i njegovog uticaja na vršenje njenih poslova, te na sprečavanje kriminaliteta. Takođe, u disertaciji se nastojalo doći do saznanja o svim važnim činiocima koji utiču na efikasnost policije u pogledu sprečavanja kriminaliteta, kao i da se uoče najznačajniji problemi u funkcionisanju policije. Cilj ovog rad je usmeren i na unapređenje organizovanja procesa rada u policiji, što bi trebalo dovesti do efikasnijeg vršenja njenih poslova. U vezi s tim, sprovedeno je istraživanje, gde su kao instrument za prikupljanje podataka korišćene dve ankete, a ukupan uzorak je iznosio 704 ispitanika. Rezultati do kojih se došlo ukazuju na činjenicu da policija u svom radu nije u dovoljnoj meri usmerena na obavljanje njenih poslova kojima se doprinosi prevenciji kriminaliteta, te da saradnja između policije i tužilaštva nije na nivou koji je potreban za efikasno sprečavanje kriminaliteta. Isto tako, rezultati istraživanja su ukazali na to da poverenje građana u policiju nije na zadovoljavajućem nivou, te da postoji značajan broj faktora koji negativno utiču na kvalitet vršenja poslova policije koji se odnose na sprečavanje kriminaliteta. Na kraju rada su data rešenja (preporuke) za prevazilaženje uočenih problema, a koja bi trebala doprineti efikasnijem vršenju poslova policije i sprečavanju kriminaliteta.

Abstract: This research paper considers the effect of policing on crime prevention. The aim of this dissertation is to determine the quality and manners of police work, the quality of cooperation between the police and the prosecutor's office, and also the quality of relationships (cooperation) between police and citizens, on which policing and police efficiency in crime prevention largely depend. Accordingly, a part of this dissertation's aim refers to presumable application of police intelligence model within the police, its effect on policing, as well as on crime prevention. Also, in this dissertation we tried to distinguish all the important factors that may affect efficiency of the police performance in terms of crime prevention, as well as to identify the most significant problems in police functioning. This paper is also aiming to target improvement of police work process organization, which should lead to more efficient performance of their tasks and duties. In this regard, a survey was conducted, whereat two questionnaires were applied as a data collection tool, with a total sample of 704 respondents. The survey results indicated that in their work the police were not sufficiently focused on such policing practices contributing to crime prevention, and that cooperation between the police and the prosecutor's office was not at the level required for effective crime prevention. Also, research results indicated that the confidence of citizens in the police was not at a satisfactory level, and that there were a significant number of factors negatively affecting the quality of policing related to crime prevention. At the end of the paper we presented solutions (recommendations) for overcoming of the problems identified, which should contribute to more efficient policing and crime prevention.

Sindrom sagorevanja na radu i mentalno zdravlje kod zdravstvenih radnika tokom pandemije COVID-19

Burnout syndrome and mental health among healthcare workers during the COVID-19 pandemic

Uvod: Cilj ove disertacije bio je da kod zdravstvenih radnika ispitamo povezanost dimenzija sindroma sagorevanja na radu sa važnim osobinama ličnosti, sociodemografskim karakteristikama, uslovima rada, kao i uslovima života tokom pandemije COVID-19. Metod: Uzorak je obuhvatio 406 ispitanika (Ž=267), 141 lekara i 265 medicinskih tehničara. Korišćeni su instrumenti: Srpska verzija upitnika izgaranja na poslu, Kratka skala subjektivnog blagostanja, Kratka skala rezilijentnosti, Upitnik za procenu refleksivne funkcije, Skala depresivnosti, anksioznosti i stresa, kao i poseban upitnik kreiran za potrebe ovog istraživanja. Rezultati: U odnosu na zdravstvene radnike koji su radili u redovnim kliničkim uslovima, zdravstveni radnici koji su radili u COVID-19 zoni (N=203) imali su veći stepen izraženosti emocionalne iscrpljenosti (t=2,78, p<0,01) i depersonalizacije (t=2,91, p<0,01). Model regresije emocionalne iscrpljenosti objašnjava 52% njene varijanse. Emocionalnu iscrpljenost najviše povećavaju stres kao osobina ličnosti (ß=0,38, p<0,01), ženski pol (ß=0,30, p<0,01) i nedovoljno odmora nakon posla (ß=0,24, p<0,01). Model regresije depersonalizacije objašnjava 24% njene varijanse. Depersonalizaciju najviše povećava depresija kao osobina ličnosti (ß=0,24, p<0,01). Model regresije lične efikasnosti objašnjava 31% varijanse, a najvažniji prediktor je subjektivno blagostanje (ß=0,40, p<0,01). Zaključak: Dimenzije sindroma sagorevanja na radu su u neposrednoj vezi sa subjektivnim blagostanjem i osobinama koje ukazuju koliko su zdravstveni radnici skloni doživljavanju stresa i depresije.

Introduction: The aim of this dissertation was to examine the relationship between dimensions of burnout syndrome with important personality traits, sociodemographic characteristics, working conditions, as well as living conditions among healthcare workers during the COVID-19 pandemic. Method: The sample included 406 respondents (female=267), 141 doctors and 265 medical technicians. The instruments used were: Serbian version of the burnout questionnaire, Short subjective well-being scale, Brief resilience scale, Reflective functioning questionnaire, Depression, anxiety and stress scale, as well as a special questionnaire created for the purpose of this research. Results: Compared to healthcare workers who worked in regular clinical conditions, healthcare workers who worked in the COVID-19 zone (N=203) had a higher degree of emotional exhaustion (t=2.78, p<0.01) and depersonalization (t=2.91, p<0.01). The regression model of emotional exhaustion explains 52% of its variance. Emotional exhaustion is increased the most by stress as a personality trait (ß=0.38, p<0.01), female gender (ß=0.30, p<0.01) and insufficient rest after work (ß=0.24, p <0.01). The depersonalization regression model explains 24% of its variance. Depersonalization increases the most with depression as a personality trait (ß=0.24, p<0.01). The regression model of personal accomplishment explains 31% of the variance, and the most important predictor is subjective well-being (ß=0.40, p<0.01). Conclusion: The dimensions of the burnout syndrome are directly related to subjective wellbeing and characteristics that indicate how prone healthcare workers are to experiencing stress and depression. Keywords: burnout syndrome, COVID-19, mental health, resilience, capacity for mentalizing, healthcare workers, subjective well-being

Karakterizacija molekularnih osnova zaštitnog efekta egzopolisaharida laktobacila u modelu DA pacova izloženih produženom delovanju kadmijuma(II)

Characterization of the molecular basis of the protective effect of the exopolysaccharides from lactobacilli in the DA rats mod el exposed to prolonged cadmium(ii) exposure

Kadmijum, široko rasprostranjen toksičan metal, izaziva brojne negativne zdravstvene efekte zbog čega je neophodno naći adekvatne načine zaštite od dejstva ovog metala. Poznato svojstvo nekih laktobacila da interaguju sa metalima se sve češće pripisuje prisustvu egzopolisaharida (EPS) na površini ćelije za koji je pokazano da može da formira komplekse sa jonima kadmijuma u vodenom rastvoru. Međutim, mehanizmi zaštitnog dejstva EPS na organizme nisu poznati. Među obećavajućim kandidatima iz naše laboratorijske kolekcije (BGLMM), se istakao EPS-AN8, izolovan i prečišćen iz soja Lactiplantibacillus plantarum BGAN8. In silico analiza genetičkih determinanti odgovornih za biosintezu EPS-AN8 i detaljna karakterizacija fizičko-hemijskih osobina je ukazala da je reč o heteropolisaharidu sa potencijalno visokim afinitetom za vezivanje kadmijumovih jona. Ispitivanja in vitro su pokazala da EPS-AN8 štiti intestinalne epitelne ćelije od negativnog dejstva kadmijuma(II), tako što snižava parametre oksidativnog stresa i inflamacije u ćelijama, i čuva međućelijske veze. S obzirom da su, za opštu populaciju, glavni izvori kadmijuma hrana i piće, ispitivanje in vivo zaštitnih efekta EPS-AN8 je praćeno u pacovima koji su paralelno izloženi produženom, oralnom unosu niže (5 mg/L) i više (50 mg/L) doze jona kadmijuma. Pri unosu EPS- AN8 zabeleženo je smanjeno deponovanje metala u tkivima, ublažavanje histoloških oštećenja duodenuma, jetre i bubrega, kao i sniženi parametri oksidativnog stresa i inflamacije u duodenumu. Dodatno, primećene su i slabije izražene promene u sastavu mikrobiote duodenuma karakteristične za oralnu izloženost kadmijumu(II). Pretpostavljeni mehanizmi uspostavljene zaštite mogu biti bazirani na ogromnom kapacitetu EPS-AN8 za vezivanje kadmijumovih jona i/ili njegovim direktnim effektom na ublažavanje oštećenja izazvanih kadmijumom.

Cadmium, a widespread toxic metal, causes numerous negative health effects, leading to the urgent need to find adequate protection. The known ability of some lactobacilli to interact with metals is increasingly attributed to the presence of the surface exopolysaccharides (EPS). It has been shown that EPS could form complexes with cadmium ions in aqueous solution. However, the possible mechanisms of the EPS-mediated protection in organisms are not known. Among the others candidates from our laboratory collection (BGLMM), EPS-AN8, derived from the strain Lactiplantibacillus plantarum BGAN8, stood out. In silico analysis of the genetic background responsible for EPS-AN8 biosynthesis and characterization of the physicochemical properties indicated that EPS-AN8 is the heteropolysaccharide with a putative high affinity for binding cadmium. In vitro assays showed that EPS-AN8 protects intestinal epithelial cells from the deleterious effect of cadmium, by lowering the parameters of oxidative stress and inflammation in cells, and maintaining intercellular junctions. For the general population, the main source of cadmium is diet. Orally given EPS-AN8, and exposure of rats to prolonged, oral intake of lower (5 mg/L) and higher (50 mg/L) dose of cadmium(II) resulted in decreased body burden of this metal, lowered level of histological damages in the duodenum, the liver and the kidneys and reduced parameters of oxidative stress and inflammation. Additionally, EPS-AN8 led to less pronounced cadmium induced changes of the duodenal microbiota composition. The possible mechanisms of the EPS-AN8 established protection may be based on its enormous capacity to adsorb cadmium ions and/or its direct effect to mitigate cadmium-provoked damages.

Efekti Nd:YAG laser iridotomije na intraokularni pritisak, oštrinu vida, promene u vidnom polju i morfologiju papile vidnog živca kod bolesnika sa primarno zatvorenim komornim uglom

Effects of Nd:YAG laser iridotomy on intraocular pressure, visual acuity, visual field changes, and morphology of optic nerve head in patients with primary angle closure

Uvod/Cilj: Prikazati značaj Laser periferne iridotomije (LPI) kod bolesnika sa akutnim primarnim zatvaranjem komornog ugla (APAC) u prevenciji progresije u primarni glaukom zatvorenog ugla (PACG) kao i pojavi APAC na parnom oku. Metode: U istraživanje je uključeno 40 bolesnika. LPI je rađena obostrano, na oku sa APAC i na parnom zdravom oku. Starost pacijenata je od 40-79 godina kod kojih je bio prisutan pupilarni blok na jednom oku i praćene su promene oštrine vida, intraokularnog pritiska (IOP), prisustva perifernih prednjih sinehija (PAS), širine komornog ugla, ekskavacije papile očnog živca (Ver C/D rat), vidnog polja (MD) indeksa, dužine trajanja simptoma, komplikacije i progresija bolesti. Rezultati: Prosečna oštrina vida na zahvaćenim očima pre LPI je bila 0,33±0,21 dok je nakon godinu dana bila 0,67±0,22 . Širina komornog ugla na zahvaćenom oku je bila 0,15± 0,36, a na parnom oku 1,2±0,41. Nakon 12 meseci na oku sa APAC 0,85 ± 0,36, a na parnom oku 1,9 ± 0,36 . Prosečna vrednost IOP na oku sa APAC je bila 56,05 ± 5,07 mmHg, a nakon godinu danaa 18,1±4,53 . Promena Ver C/D rat na oku bez progresije je bila 0,4 ± 1. Nakon 12 meseci na oku sa progresijom je bila 0,65 ± 0,06 . Prisustvo PAS nije bilo statistički značajno, kao ni pojava komplikacija, za razliku od dužine trajanja simptoma i vrednosti IOP pre početka lečenja. GHT test je bio pozitivan kod 15 pacijenata na zahvaćenom oku sa APAC. Bez medikamentozne terapije je bilo 40 % pacijenata od kojih je kod 3 pacijenta urađena trepanotrabekulektomija. Zaključak: Istovremena LPI je pokazala efikasnost u terapiji kod pacijenata sa APAC, kao i prevenciji na parnom zdravom oku.

Introduction/Aim. To point out the importance of Laser Peripheral Iridotomy (LPI) in patients with acute primary angle closure (APAC) in preventing primary angle closure glaucoma (PACG) progression and APAC in the fellow eye. Methods. The research included 40 patients. LPI was performed bilaterally, on the APAC affected eye and the healthy fellow eye. The patients ranging in age from 40 to 79 years who had the pupillary block in an eye and were monitored for changes in visual acuity, intraocular pressure (IOP), the presence of peripheral anterior synechiae (PAS), optic nerve papillary excavation (Ver C/D rat), visual field (MD) index, duration of symptoms, complications and disease progression. Results. The average visual acuity of the affected eyes before LPI was 0,33±0,21while after one year it was 0,67±0,22. The angle width of the affected eye was 0.15 ± 0.36, and 1.2 ± 0.41 of the fellow eye. After 12 months, the measurements taken were 0.85 ± 0.36 for the affected eye and 1.9 ± 0.36 for the fellow eye. The mean value of IOP in the affected eye was 56,05 ±5,07 mmHg, while after one year it was18,1±4,53. The change in Ver C/D ratio in the eye without progression was 0.4±1. After 12 months in the eye with progression it was 0.65±0.06.The presence of PAS was not statistically significant, nor was the occurrence of complications in contrast to the duration of symptoms and values of IOP before treatment.The GHT results were positive in 15 patients on the APAC affected eye. Drug therapy was not administered in 40 % of patients, of which 3 patients underwent trabeculectomy. Conclusion. Concomitant LPI has shown efficacy in patients with APAC, as well as for prevention in healthy fellow eyes.

Sinteza i strukturna karakterizacija novih cezijumskih i kalijumskih silikata sa elementima retkih zemalja

Synthesis and structural characterization of new cesium and potassium rare-earth silicates

Predmet i ciljevi naučnog istraživanja ove doktorske disertacije su sinteza i strukturna karakterizacija novih cezijumskih i kalijumskih silikata sa elementima retkih zemalja. Istraživanja su izvedena u okviru sistema SiO2–REE2O3–XF, gde REE predstavlja trovalentni katjon elementa retkih zemalja (Sc, Y, Sm, Eu, Gd, Ho, Er, Tm, Yb, Lu), dok X predstavlja jednovalentni katjon alkalnih metala (K, Cs). Rad na disertaciji bio je fokusiran na sintezu monokristala, određivanje kristalnih struktura, kao i na kristalografsko i kristalohemijsko ispitivanje sintetisanih monokristala. Monokristali su sintetisani metodom rasta kristala iz visokotemperaturnih rastvora uz upotrebu fluksa. Kristalne strukture rešene su pomoću rendgenske difrakcije na monokristalu. Kvalitet monokristala proveravan je pomoću stereomikroskopa, dok je polarizacioni mikroskop korišten za posmatranje optičkih osobina. Rendgenska difrakcija na polikristalnom materijalu služila je za proveru faznog sastava. Skenirajuća elektronska mikroskopija (SEM) dopunjena sa energetsko-disperzivnom spektroskopijom (EDS) korištena je za određivanje morfoloških karakteristika i za semikvantitativno određivanje hemijskog sastava. U toku izrade disertacije određeno je osam (8) kristalnih struktura. Kristalna struktura Cs2ErSi6O14F predstavlja novi strukturni tip, dok je struktura Cs3ScSi6O15 prvi put rešena kao modulisana struktura. Jedinjenja Cs2HoSi4O10F, Cs2ErSi4O10F i Cs2TmSi4O10F izostrukturna su sa Cs2YSi4O10F. Za jedinjenje K3EuSi2O7 određena je kristalna struktura u prostornoj grupi P63/mcm i pokazalo se da je izostrukturno sa K3REESi2O7 (REE = Nd, Sm, Gd–Yb, Y, Y0,9Dy0,1, Sm i Er). Jedinjenja K3ErSi2O7 i K3YbSi2O7 kristališu u prostornoj grupi P63/mmc i izostrukturna su sa jedinjenjima K3REESi2O7 (REE = Lu, Sc i Y).

The subject and goals of the scientific research of this doctoral dissertation are the synthesis and structural characterization of new cesium and potassium rare-earth silicates. The investigation was carried out in the SiO2–REE2O3–XF system, where REE represents a trivalent cation of a rare-earth element (Sc, Y, Sm, Eu, Gd, Ho, Er, Tm, Yb, Lu), while X represents a monovalent cation of alkali metals (K, Cs). Dissertation work was focused on the synthesis of single crystals, the determination of crystal structures, as well as on crystallographic and crystallochemical investigation. Single crystals were synthesized by high-temperature flux crystal growth. The crystal structures were solved using single-crystal X-ray diffraction. The quality of single crystals was inspected using a stereomicroscope, while a polarizing microscope was used to observe the basic optical properties. The phase composition was tested using powder X-ray diffraction. Scanning electron microscopy (SEM) coupled with energy-dispersive spectroscopy (EDS) was used for morphological and chemical characterization. Eight (8) crystal structures were determined during the work on the dissertation. The crystal structure of Cs2ErSi6O14F represents a new structural type, while the crystal structure of Cs3ScSi6O15 was solved for the first time as a modulated structure. Compounds Cs2HoSi4O10F, Cs2ErSi4O10F and Cs2TmSi4O10F are isostructural with Cs2YSi4O10F. For the compound K3EuSi2O7, the crystal structure in the space group P63/mcm was determined and it was shown to be isostructural with K3REESi2O7 (REE = Nd, Sm, Gd–Yb, Y, Y0.9Dy0.1, Sm and Er). Compounds K3ErSi2O7 and K3YbSi2O7 crystallize in the space group P63/mmc and they are isostructural with K3REESi2O7 (REE = Lu, Sc and Y) compounds.

Održivi oblici multikulturalizma u Srbiji

Sustainable forms of multiculturalism in Serbia

U ovoj disertaciji istražuje se uloga političkih lidera nacionalnih manjina u različitim fazama razvoja multikulturalne politike. Savez komunista je u bivšoj Jugoslavije promovisao i implementirao integrativni model multikulturalizma, koji je trebalo da predstavlja održivo političko rešenje za upravljanje etnokulturnim različitostima. Sa slomom komunizma, integrativni multikulturalizam postao je neodrživ model, što se negativno reflektovalo na međuetničke odnose. Proces etnifikacije politike tokom devedesetih godina 20. veka na prostoru bivše Jugoslavije pokazao je da multikulturalizam, odnosno politike multikulturalnosti nemaju kapaciteta da obezbede integraciju etničkih odnosno nacionalnih grupa. Multikulturalizam odnosno mehanizmi etnokulturne pravde iskorišćeni su u svrhu otcepljenja federalnih jedinica koje su bile u sastavu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Posle demokratskih promena 2000. godine, najavljen je nov pristup manjinskoj politici i institucionalizaciji različitosti uz uvažavanje međunarodnih standarda iz oblasti manjinske zaštite, međutim usled selektivne primene konstitucionalnih mera i neraspoloženja političkih elita da pronađu prihvatljiva politička rešenja za većinu i manjinu, razvijen je multikulturalizam u segregativnom obliku kao održivo i prihvatljivo rešenje za obe strane. U radu je prisutna politička interpretacija multikulturalizma koja se odnosi na zahteve manjina – posebna administrativna i / ili politička prava unutar nacionalne države. Polazna osnova u istraživanju je da politički lideri doprinose održavanju segregativnog multikulturalizma u Srbiji, koji vrše stratešku esencijalizaciju kultura i politizuju etničke identitete manjinskih grupa. Dominacija primordijalističkog pristupa etnicitetu kod manjinskih grupa u Srbiji olakšava politizaciju njihovih etničkih identiteta. „Etnički preduzetnici“ podstiču osećanja nejednakosti, nepravde i straha kod manjinskih grupa koje predstavljaju, kako bi uspostavili političku kontrolu nad njima. Kulturna distinktivnost grupa predstavlja važan resurs koji osigurava izborni uspeh partija nacionalnih manjina i uključivanje političkih predstavnika nacionalnih manjina u proces donošenja odluka. U analizi teorijskog objašnjenja multikulturalizma, tačnije u liberalnoj teoriji manjinskih prava Vila Kimlike, nailazimo na pokušaj pomirenja etničkog i liberalnog pristupa naciji, gde je priznavanje prava za manjinske grupe moguće uz uvažavanje kulturnih i etničkih kriterijuma. U procesu etnomobilizacije dolazi do kombinovanja različitih pristupa etnicitetu/naciji. Primordijalistički pristup naciji/etnicitetu ima primat kod većinskog stanovništva i manjinskih grupa u Srbiji. Iz ove analize došlo se do zaključka da politički lideri nacionalnih manjina politizacijom primordijalističkih elemenata etniciteta doprinose segregaciji manjinskih grupa i održivosti segregativnog multikulturalizma u Srbiji. Pored toga, politički lideri manjinskih grupa protive se različitim mehanizmima integracije (poput dvojezičnog obrazovanja) označavajući ih kao instrumente asimilacije. U odnosu na period devedesetih godina 20. veka, kod partija nacionalnih manjina u Srbiji nema odstupanja u izboru strategija političkog delovanja. Teritorijalne autonomije zasnovane na monoetničkom principu koje su koncipirane u programima partija nacionalnih manjina (DZVM, DSVM, SVM, SDA Sandžaka, PDD, DPA) početkom devedesetih godina čine sadržinu aktuelnih programa partija gde dominiraju identitetska pitanja. Ne zahtevaju sve manjinske grupe političku i kulturnu integraciju. Pojedinim nacionalnim manjinama dovoljna je kulturna integracija (poput Slovaka, Rusina). Ipak, postoje nacionalne manjine kojima je neophodna politička integracija kako bi zaštitili svoje „socijetalne kulture“ i izbegli pritiske asimilacije (poput Bunjevaca, Vlaha, Roma). To implicira da je politička integracija neohodan uslov za kulturnu integraciju odnosno opstanak manjinskih grupa. Institucionalni okvir omogućava političku integraciju nacionalnih manjina na nacionalnom i regionalnom nivou, dok su na lokalnom nivou razvijeni segegativni odnosi među manjinskim grupama, kao i između većinskog i manjinskog stanovništva, koji se mogu prevladati kombinacijom političke i društvene integracije.

This dissertation examines the role of political leaders of national minorities in various stages of multicultural policy development. The Union of Communists in the former Yugoslavia promoted and implemented an integrative model of multiculturalism, which was supposed to represent a sustainable political solution for the management of ethno-cultural differences. With the collapse of communism, integrative multiculturalism became an unsustainable model, which had a negative impact on inter-ethnic relations. The process of ethnicization of politics during the nineties of the 20th century in the territory of the former Yugoslavia showed that multiculturalism, i.e. policies of multiculturalism, do not have the capacity to ensure the integration of ethnic or national groups. Multiculturalism, i.e. mechanisms of ethnocultural justice, were used for the purpose of secession of the federal units that were part of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia. After the democratic changes in 2000, a new approach to minority policy and the institutionalization of diversity was announced with respect for international standards in the field of minority protection, however due to the selective application of constitutional measures and the unwillingness of political elites to find acceptable political solutions for the majority and the minority, multiculturalism was developed in a segregated form as a sustainable and acceptable solution for both parties. The paper presents a political interpretation of multiculturalism that refers to the demands of minorities - special administrative and/or political rights within the national state. The starting point in the research is that political leaders contribute to the maintenance of segregative multiculturalism in Serbia, who carry out the strategic essentialization of cultures and politicize the ethnic identities of minority groups. The dominance of the primordialist approach to ethnicity among minority groups in Serbia facilitates the politicization of their ethnic identities. "Ethnic entrepreneurs" incite feelings of inequality, injustice and fear among the minority groups they represent in order to establish political control over them. The cultural distinctiveness of groups is an important resource that ensures the electoral success of national minority parties and the inclusion of political representatives of national minorities in the decision-making process. In the analysis of the theoretical explanation of multiculturalism, more precisely in the liberal theory of minority rights by Will Kimlika, we come across an attempt to reconcile ethnic and liberal approaches to the nation, where the recognition of rights for minority groups is possible while respecting cultural and ethnic criteria. In the process of ethnomobilization, different approaches to ethnicity/nation are combined. The primordialist approach to the nation/ethnicity has primacy among the majority population and minority groups in Serbia. This analysis led to the conclusion that the political leaders of national minorities contribute to the segregation of minority groups and the sustainability of segregative multiculturalism in Serbia by politicizing primordial elements of ethnicity. In addition, political leaders of minority groups oppose various mechanisms of integration (such as bilingual education) labeling them as instruments of assimilation. In relation to the period of the nineties of the 20th century, there are no deviations in the choice of political action strategies among the parties of national minorities in Serbia. Territorial autonomies based on the mono-ethnic principle, which were conceived in the programs of the parties of national minorities (DZVM, DSVM, SVM, SDA Sandžaka, PDD, DPA) in the early 1990s, form the content of the current programs of parties where identity issues dominate. Not all minority groups demand political and cultural integration. Cultural integration is sufficient for certain national minorities (such as Slovaks, Ruthenians). Nevertheless, there are national minorities who need political integration in order to protect their "social cultures" and avoid the pressures of assimilation (such as Bunjevacs, Vlachs, Roma). This implies that political integration is a necessary condition for cultural integration, that is, the survival of minority groups. The institutional framework enables the political integration of national minorities at the national and regional level, while at the local level, segregative relations between minority groups, as well as between the majority and minority populations, can be overcome through political and social integration.

Učestalost i faktori rizika preoperativne anksioznosti povezane sa anestezijom u zavisnosti od težine vaskularne hirurške procedure

The incidence and risk factors of anesthesia-related preoperative anxiety depending on the severity of the vascular surgical procedure

Preoperativna anksioznost predstavlja značajan problem tokom perioperativnog perioda, jer pored toga što može dovesti do brojnih postoperativnih komplikacija, može čak i ugroziti ishod hirurškog lečenja. Razni faktori mogu biti odgovorni za razvoj preoperativne anksioznosti, ali pogrešna uverenja bolesnika i slabo opšte znanje o anesteziji (i hirurgiji), koji dovode do nastanka osećaja straha u preoperativnom periodu, mogu doprineti njenom nastanku. Za procenu intenziteta preoperativne anksioznosti dostupne su brojne skale, ali, do sada, nijedna nije validirana za srpsku populaciju. Pored toga, broj studija koje su istraživale preoperativnu anksioznost kod vaskularnih hirurških bolesnika u savremenoj literaturi je ograničen. Stoga je prvi cilj ove studije prevod na srpski jezik, kulturološka adaptacija i validacija Amsterdamske skale za ispitivanje preoperativne anksioznosti i informisanosti (APAIS). Drugi cilj je bio identifikacija glavnih uzroka straha povezanih sa anestezijom, kao i procena znanja vaskularnih hirurških bolesnika o anesteziji i ulozi anesteziologa. Na kraju, imali smo za cilj da procenimo učestalost javljanja preoperativne anksioznosti kod vaskularnih hirurških bolesnika, identifikujemo nezavisne značajne faktore koji doprinose njenom nastanku i da ispitamo povezanost preoperativne anksioznosti sa nastankom postoperativnih komplikacija u vaskularnoj hirurgiji. MATERIJAL I METODE Nakon odobrenja Etičkog komiteta Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu (br. 1550/V-18), na Klinici za vaskularnu i endovaskularnu hirurgiju Univerzitetskog Kliničkog centra Srbije, u periodu od februara do oktobra 2019. godine, sprovedena je studija preseka. U studiju je uključeno 385 bolesnika, operisanih zbog oboljenja abdominalne aorte, karotidnih i perifernih arterija, u uslovima opšte i regionalne anestezije. Demografski podaci od interesa i pitanja u vezi sa strahovima bolesnika, znanjem i percepcijom anestezije prikupljeni su kroz intervjue. Ostali podaci od interesa za studiju, dobijeni su iz baze podataka koja se primenjuje u svakodnevnoj praksi i medicinske dokumentacije bolesnika...

reoperative anxiety is an important problem in perioperative settings, since it may lead to various postoperative complications and even compromise the outcome of surgical treatment. Various factors may trigger preoperative anxiety, but patients’ erroneous beliefs and poor knowledge of anesthesia (and surgery) which lead to preoperative fears may contribute to its occurrence. Although several tools are available for the identification of patients with preoperative anxiety, to date none of them have been adapted for the Serbian population. Furthermore, when it comes to vascular surgery patients, contemporary literature data are limited. Thus, the primary aim of the present study was to translate and validate the Amsterdam Preoperative Anxiety and Information Scale (APAIS) for the Serbian population. The second objective was to identify the main causes of anesthesia-related fears and to investigate patients’ knowledge and perceptions of anesthesia and anesthesiologists’ role. Finally, we aimed to investigate the incidence of preoperative anxiety, to determine predictors of its development, and to assess its relationship with postoperative complications in vascular surgery. MATERIALS AND METHODS A single-center cross-sectional study was conducted at the Clinic for Vascular and Endovascular Surgery, University Clinical Center of Serbia, following approval of the Ethics Committee of the Faculty of Medicine, University of Belgrade (No 1550/V-18). A total of 385 consecutive patients who have undergone surgery of the abdominal aorta, carotid and peripheral arteries, under both general and regional anesthesia, from February until October 2019, were included. Demographic data of interest and questions regarding patients’ fears, knowledge, and perceptions of anesthesia were collected in personal interviews. Other relevant clinical data were obtained from the database implemented in daily practice and patients’ medical records...

Farmakogenetički markeri odgovora na terapiju tiopurinskim lekovima, metotreksatom i vinkristinom kod dece sa akutnom limfoblastnom leukemijom

Pharmacogenetic markers of response to therapy with thiopurine drugs, methotrexate, and vincristine in children with acute lymphoblastic leukemia

Akutna limfoblastna leukemija (ALL) je najčešći malignitet dečjeg doba. Napredak u lečenju usmeren je ka smanjenju pojave neželjenih efekata terapije, primenom principa farmakogenetike. U ovoj studiji istraživanje je bilo usmereno ka otkrivanju farmakogenetičkih i farmakotranskriptomskih markera odgovora na lekove koji su okosnica terapijskih protokola lečenja dece obolele od ALL (tiopurinski lekovi, metotreksat i vinkristin). Analizirani su uzorci krvi i koštane srži 139 dece sa ALL. Varijante u ispitivanim genima detektovane su metodom PCR-a i Sangerovim sekvenciranjem. Nivo ekspresije NUDT15 u mononuklearnim ćelijama određen je real-time PCR-om. Korelacija farmakomarkera sa kliničkim parametrima vršena je statističkim testovima. Odgovor na ispitivane lekove procenjivan je u retrospektivnim kliničkim studijama. Pokazano je da nivo ekspresije NUDT15 na prezentaciji bolesti ne korelira sa pojavom neželjenih efekata terapije tiopurinskim lekovima. U ispitivanoj grupi detektovano je 5 varijanti u genu NUDT15 koje nemaju patogeni efekat. Varijanta rs4149056 u genu SLCO1B1 je izučavana kao marker farmakokinetike i toksičnosti metotreksata. U ovoj studiji nije potvrđen njen klinički značaj. Analiziran je farmakogenetički potencijal varijanti u genima CYP3A5, CEP72, ACTG1, MIR3117 i MIR4481 kao markera odgovora na terapiju vinkristinom. Nije potvrđena korelacija ovih varijanti sa nastankom perifernih neuropatija kod dece sa ALL. Razvijen je predikcioni model za hepatotoksičnost izazvanu metotreksatom, zasnovan na poligenskom skoru rizika. Ova studija je doprinela znanjima koja vode ka personalizaciji lečenja dece obolele od ALL.

Acute lymphoblastic leukemia (ALL) is the most common childhood malignancy. Treatment progress is aimed at reducing the occurrence of side effects of therapy, by applying the principles of pharmacogenetics. The aim of this study was to discover pharmacogenetic and pharmacotranscriptomic markers of response to drugs that are the backbone of therapeutic protocols for the treatment of children with ALL (thiopurine drugs, methotrexate and vincristine). Blood and bone marrow samples of 139 children with ALL were analysed. Variants in the tested genes were detected by PCR and Sanger sequencing. The expression level of NUDT15 in mononuclear cells was determined by real-time PCR. The correlation of pharmacomarkers with clinical parameters was performed using statistical tests. The response to the investigated drugs was evaluated in retrospective clinical studies. It was shown that the level of NUDT15 expression at the presentation of the disease does not correlate with the occurrence of side effects of thiopurine drug therapy. In this study 5 variants in the NUDT15 gene were detected, which do not have a pathogenic effect. The rs4149056 variant in the SLCO1B1 gene was assessed as a marker of methotrexate pharmacokinetics and toxicity. Its clinical significance was not confirmed in this study. The pharmacogenetic potential of variants in CYP3A5, CEP72, ACTG1, MIR3117 and MIR4481 genes as markers of response to vincristine therapy was analysed. The correlation of these variants with the onset of peripheral neuropathies in children with ALL has not been confirmed. A predictive model for methotrexate-induced hepatotoxicity based on the polygenic risk score was developed. This study contributed to the knowledge that leads to the personalization of the treatment of children with ALL.

Transformacija rata: od hladnog rata do hibridnog ratovanja

The transformation of war: from the cold war to hybrid warfare

Pretnja ratom u savremenim uslovima veoma je aktuelan društveni problem koji zahteva svestranu naučnu analizu. Uočavajući prazninu u postojećoj literaturi, ovom disertacijom se nastoji zauzeti holistički pristup u istraživanju problema transformacije rata. Značaj sveobuhvatnog teorijskog pristupa istraživanju savremenih formi rata proizilazi iz činjenice da se ovakvim pristupom proučava novi i nedovoljno istraženi fenomen o kome su potrebna šira znanja koja se mogu dobiti samo u okvirima različitih teorijskih polazišta. Naučna analiza fenomena „hibridnog ratovanja“ predstavlja pogodan okvir za razmatranje prirode problema rata, kroz uočavanje bitnih karakteristika kao koncepta, čime se posledično otvara problem naučnoteorijskog razmatranja i fenomena savremenog rata odnosno njegovih pojavnih oblika. Razmatranje fenomena hibridnog vođenja rata sa pozicija različitih i sukobljenih teorijskih polazišta doprinosi dobijanju širih saznanja ne samo o njemu već i savremenim formama rata uopšte. Predmet istraživanja, u odnosu na vremenski aspekt, odnosi se na period od početka Hladnog rata do danas. Sa prostornog aspekta predmet istraživanja se odnosi na praksu različitih država u savremenoj međunarodnoj zajednici, tj. na čitavu međunarodnu zajednicu. Istraživanju ovog specifičnog fenomena potrebno je pristupiti multimetodski, kroz analiziranje raspoloživih i novonastalih izvora podataka. Dominira kvalitativni istraživački dizajn, dok je neadekvatna teorijska zasnovanost dovela do eksplorativnog istraživanja. Studijom slučaja je obuhvaćen konkretan problem/slučaj – aneksija Krima 2014. godine, u cilju utvrđivanja saznajno-eksplanatornog potencijala aneksije Krima u proučavanju hibridnog načina ratovanja. Sveukupno, rezultati istraživanja omogućili su dolaženje do novih naučnih saznanja o fenomenu transformacije savremenog rata u smislu naučne deskripcije i objašnjenja istraživanog fenomena. Takođe, istraživanje je pružilo doprinos u prevenciji budućih konflikata, s obzirom da je ukazalo na određene nedostatke u primeni pojednih odredbi međunarodnog ratnog i humanitarnog prava na savremene „hibridne ratove“, i ponudilo smernice za normativno unapređenje ove oblasti.

The threat of war in modern conditions is a very current social problem that requires comprehensive scientific analysis. Noticing a gap in the existing literature, this dissertation seeks to take a holistic approach in researching the problem of the transformation of war. The importance of a comprehensive theoretical approach to the research of modern forms of war stems from the fact that this approach is used to study a new and insufficiently researched phenomenon that requires broader knowledge that can only be obtained within the framework of various theoretical starting points. The scientific analysis of the phenomenon of "hybrid warfare" represents a suitable framework for considering the nature of the problem of war, through the observation of essential characteristics as a concept, which consequently opens up the problem of scientific theoretical consideration and the phenomenon of modern war, i.e. its manifestations. Examining the phenomenon of hybrid warfare from the positions of different and conflicting theoretical starting points contributes to gaining wider knowledge not only about it but also about modern forms of war in general. The subject of research, from a time perspective, covers the period from the beginning of the Cold War to the present day. From the spatial aspect, the subject of research refers to the practice of different states in the contemporary international community, ie. to the entire international community. The research of this complex phenomenon necessarily imposes a multi-method approach and requires a complementary analysis of available and newly created data sources. Qualitative research design dominates, while inadequate theoretical foundation led to exploratory research. The case study covers a specific problem/case - the annexation of Crimea in 2014, in order to determine the cognitive and explanatory potential of the annexation of Crimea in the study of hybrid warfare. Overall, the results of the research made it possible to obtain new scientific knowledge about the phenomenon of the transformation of modern war in terms of scientific description and explanation of the researched phenomenon. Also, the research contributed to the prevention of future conflicts, given that it pointed out certain shortcomings in the application of certain provisions of international war and humanitarian law to modern "hybrid wars", and offered guidelines for the normative improvement of this area.

Dijagnostički značaj ekspresije citokeratina visoke molekularne težine i niske molekularne težine u skvamocelularnom karcinomu larinksa i benignim lezijama larinksa

Utility of high molecular weight and low molecular weight cytokeratins in diagnostics of laryngeal squamous cell carcinoma and benign laryngeal lesions

Ne postoji pouzdan imunohistohemijski (IHH) marker za dijagnostikovanje skvamocelularnog karcinoma larinksa (SCC) ili dijagnostikovanje i gradiranje displazija larinksa. Cilj našeg rada je da ispitamo dijagnostičku vrednost CK8, CK10, CK13 i CK17 u diferencijalnoj dijagnostici SCC larinksa, displazija larinksa i benignih lezija larinksa; da ispitamo korisnost navedenih IHH markera u određivanju statusa linija resekcije; da ispitamo korelaciju ovih markera sa stadijumom tumora i sa prisustvom metastaza SCC u limfnim čvorovima. U ovu retrospektivnu studiju su bila uključena 163 pacijenta, hirurški lečena u periodu između 2010. i 2020. godine, sa postavljenim dijagnozama: polipa larinksa, papiloma larinksa, papilarne keratoze larinksa, displazija larinksa niskog i visokog gradusa i SCC larinksa. Obavljeno je imunohistohemijsko bojenje monoklonskim antitelima na CK8, CK10, CK13 i CK17. Dva iskusna patologa su semikvantitativno skorovala IHH pozitivnost. Analiziran je dijagnostički i prognostički značaj imunohistohemijskih markera. CK13 se pokazao kao dijagnostički značajan marker za razlikovanje SCC larinksa od benignih lezija larinksa (senzitivnost 100,0%, specifičnost 67,3%) kao i za razlikovanje displazija larinksa od benignih lezija larinksa (senzitivnost 100,0%, specifičnost 67,3%). CK17, sa senzitivnošću od 78,3% i specifičnošću od 67,3%, pokazao se kao dijagnostički značajan za razlikovanje SCC larinksa od displazija larinksa. CK10, sa senzitivnošću od 80,0% i specifičnošću od 61,1%, može se koristiti za razlikovanje displazija niskog gradusa od displazija visokog gradusa. Gubitak ekspresije CK13 je pouzdan dijagnostički alat za određivanje statusa linija resekcije. Nije uočena korelacija između ekspresije CK8, CK10, CK13 i CK18 i stadijuma tumora i prisustva metastaza u limfnim čvorovima. Uočena je negativna korelacija između ekspresije CK17 i gradusa tumora. Uočena je korelacija između ekspresije CK17 i CK8 i dubine invazije tumora.

There are no reliable immunohistochemical markers for diagnosing laryngeal squamous cell carcinoma (SCC) or diagnosing and grading laryngeal dysplasia. We aimed to evaluate the diagnostic utility of CK8, CK10, CK13, and CK17 in benign laryngeal lesions, laryngeal dysplasia, and laryngeal SCC; to evaluate diagnostic utility of these markers in determinating resection margins, and to examine if corelation exist between expression of these IHC markers and tumor stage and metastasis of SCC in lymph nodes. This retrospective study included 163 patients diagnosed with laryngeal papilloma, laryngeal polyps, keratosis papillaris laryngis, laryngeal dysplasia, and laryngeal SCC who underwent surgical treatment between 2010 and 2020. Immunohistochemistry (IHC) was carried out using specific monoclonal antibodies against CK8, CK10, CK13, and CK17. Two experienced pathologists performed semi-quantitative scoring of IHC positivity. The diagnostic and prognostic significance of the markers was analyzed. CK13 showed a sensitivity of 100% and a specificity of 67.3% for distinguishing between laryngeal SCC and benign lesions. CK17 showed a sensitivity of 78.3% and specificity of 57.1% for the detection of laryngeal SCC vs. laryngeal dysplasia. CK10 showed a sensitivity of 80.0% for discriminating between low-grade and high-grade dysplasia, and a specificity of 61.1%. Loss of CK13 expression is a reliable diagnostic tool for determining resection lines. There is no correlation between CK8, CK10, CK13 and CK8 expression and tumor stage. There is no correlation between CK8, CK10, CK13 and CK17 expression and metastasis in lymph nodes.

Političko delovanje i diplomatsko misionarstvo Nikolaja Velimirovića u Ujedinjenom kraljevstvu i Sjedinjenim Američkim državama tokom Prvog svetskog rata

Political action and diplomatic missionary work of Nikolaj Velimirovic in The United Kingdom and The United States of America during The First World War

Tema disertacije se odnosi na empirijski aktuelnu postavku srpske politike i istorije političkih ideja putem uloge Vladike Nikolaja (Velimirovića) u određenim istorijskim događajima. Problematika istraživanja je značajna i za savremeni društveni i politički život. Velimirović je spoznao da je istorija širok prostor gde se dešava scena preplitanja politike i sudbonosnih događaja. Sadržaj takve scene je ono što vidimo iskazano u životnim vrednostima. Fokus istraživanja je na politikološkom delovanju i teološkim principima političke prakse Vladike. Sa aspekta naučnog doprinosa široj društvenoj zajednici cilj je razjašnjenje ovog nedovoljno poznatog dela srpske istorije. U teorijskom smislu akcenat je na problemsko-kritičkoj aktivnosti kako bi se pokazalo da su Velimirovićeva politička misija i celokupno ratno angažovanje potekli od teoloških i patriotskih motiva u isto vreme. Njegov patriotizam izvire iz jednog srpsko-slovenskog, odnosno istočno-hrišćanskog patriotizma. Nikolaj Velimirović je apologeta, branilac hrišćanskog učenja, ali ujedno i branilac srpskog nacionalnog identiteta. Pored toga, on je imao značajan autoritet i ličnu harizmu, te je ostavio dubok trag u svom i prijateljskim narodima. U istraživanju su korišćene osnovne, opštenaučne metode prikupljanja podataka i hermeneutička metoda. Rezultati su doveli do zaključka da je Vladika Nikolaj kao predstvanik Crkve i države, intelektualac i kosmopolita, mogao da upriliči vrsnu diplomatsku praksu u svetu i doprinese svojoj Otadžbini. Njegova uloga duhovnog lidera u Velikom ratu je bila nezamenjiva u političkoj strukturi Kraljevine Srbije, isto koliko i u odnosu međudržavnog i međucrkvenog uvažavanja.

The topic refers to the empirically current setting of Serbian politics and the history of political ideas through the political role of Nikolaj Velimirovic in certain historical events. That is why this issue is important for modern social and political life as well. Bishop Nikolaj realized that history is a wide space where the scene of the interweaving of politics and fateful events takes place. The content of such a scene is what we see expressed in the values of life. The focus of the research is the political activity and theological principles of the political practice of an individual in a certain time. From the aspect of scientific contribution to the wider social community, the goal is to clarify the insufficient knowledge of this part of the history of the Serbs. In the theoretical sense, the emphasis is on problem-critical activity to show that political mission and the entire war engagement of Velimirovic originated from theological and patriotic motives at the same time. His patriotism stems from a Serbian-Slavic, that is, Eastern-Christian patriotism. Nikolaj Velimirović is an apologist, a defender of Christian teachings, but also a defender of the national identity of the Serbs. In addition, he had significant authority and personal charisma, so he was one of those apologists who left a deep mark on the people and nations. To reach certain results in the research: basic, general-scientific, data collection methods and the hermeneutic method were used. The results led to the conclusion that Nikolaj Velimirovic, as a representative of the Church and the state, an intellectual and a cosmopolitan, could provide excellent diplomatic practice in the world and contribute to his country. His role as a spiritual leader in the Great War was irreplaceable in the political structure of the Kingdom of Serbia as well as in the relationship of inter-state and inter-Church respect.

Monitoring, identifikacija i molekularno-genetička karakterizacija fitopatogenih bakterija krompira (Solanum tuberosum L.)

Monitoring, identification, and molecular-genetic characterization of phytopathogenic potato bacteria (Solanum tuberosum L.)

U Srbiji krompir ima veliki privredni značaj i pripada vodećim ratarsko-povrtarskim kulturama. Tokom monitoringa sprovedenog od 2015 do 2019. godine, obuhvaćeno je preko 2000 ha useva krompira sa 16 lokaliteta. Rezultati monitoringa su ukazali na prisustvo dve bakteriozne bolesti. Mrka trulež krtola krompira utvrđena je u 2015, 2016. i 2018. godini i kao uzročnik je identifikovana karantinska bakterija Ralstonia solanacearum. „Crna noga“ i vlažna trulež krtola krompira, koju su prouzrokovale bakterije Pectobacterium carotovorum, Pectobacterium brasiliense i Dickeya dianthicola, detektovana je u 2016, 2018. i 2019. godini. U ovom istraživanju, prisustvo P. brasiliense i D. dianthicola prvi put je zabeleženo na krompiru u Srbiji. Izolati R. solanacearum dobijeni iz 229 uzoraka sa mrkom truleži krtola bili su fenotipski homogeni, a na osnovu molekularno-genetičke karakterizacije svrstani su u filotip II. Rezultati ispitivanja fenotipskih karakteristika izolata iz 50 uzoraka sa crnom nogom i vlažnom truleži krtola ukazali su na postojanje uzročnika iz dva roda, Pectobacterium i Dickeya. Međutim, molekularno-genetička karakterizacija ovih izolata ukazala je na prisustvo tri vrste, pri čemu su P. brasiliense izolati bili heterogeni, dok su P. carotovorum i D. dianthicola izolati uglavnom bili homogeni. Metabarkoding analiza omogućila je uvid u sastav bakterijske mikrobijalne zajednice krtola krompira sa i bez simptoma vlažne truleži, kao i odgovarajućih zemljišta ukazujući da razvoj vlažne truleži nastaje zbog složenih interakcija između biljnih patogena i drugih endofitnih bakterija. Biokontrolna aktivnost Bacillus amyloliquefaciens sojeva SS-12.6 i SS-38.4 prema izolovanim fitopatogenim bakterijama je dokazana u in vitro, in situ i in planta uslovima.

n Serbia, the potato has great economic importance and belongs to the leading crops. During the five-year monitoring (2015-2019), over 2000 ha of potato crops from 16 locations were observed. Monitoring results indicated the presence of two bacterial diseases. Brown rot of tubers was observed in 2015, 2016, and 2018, caused by the quarantine bacterium Ralstonia solanacearum. Blackleg and soft rot caused by the Pectobacterium carotovorum, P. brasiliense, and Dickeya dianthicola was observed in 2016, 2018, and 2019. In this study, P. brasiliense and D. dianthicola was recorded for the first time on the potato in Serbia. Isolates of R. solanacearum obtained from 229 samples with brown rot were phenotypically homogeneous, and based on molecular-genetic characterization they were classified into phylotype II. The results of testing the phenotypic characteristics of isolates from 50 samples with blackleg and soft rot indicated the presence of pathogens from two genera, Pectobacterium and Dickeya. However, molecular-genetic characterization of these isolates revealed the presence of three species, whereby P. brasiliense isolates were heterogeneous, while P. carotovorum and D. dianthicola isolates were mainly homogeneous. The metabarcoding analysis provided insight into the bacterial microbial community composition of potato tubers with and without soft rot symptoms, as well as the corresponding soils, indicating that the development of soft rot process arises due to complex interactions between plant pathogens and other endophytic bacteria. The biocontrol activity of Bacillus amyloliquefaciens strains SS-12.6 and SS-38.4 against isolated bacteria was proven in vitro, in situ, and in planta.

Uticaj vodenog ekstrakta ploda aronije na imunski sistem u mišjim modelima infekcije i melanoma

Effect of chokeberry fruit water extract on the immune system in mouse models of infection and melanoma

Aronija (lat. Aronia melanocarpa), voće karakteristično po tamnim bobicama oporog ukusa, sadrži mnoštvo fenolnih jedinjenja zaslužnih za njena biološka svojstva. Vodeni ekstrakt ploda aronije (VEPA) pokazao je proinflamacijsko dejstvo. In vitro primena povećala je fagoctinu sposobnost makrofaga i stimulisala produkciju azot-monoksida iz dendritskih ćelija, kao i diferencijaciju proinflamacijskih CD4+ T limfocita. In vivo, oralni tretman zdravih miševa doveo je do promene distribucije ćelija imunskog sistema u crevu i povećane produkcije IFN-γ u slezini. Efekat VEPA na imunski sistem ispitan je u mišjim modelima infekcije unutarćelijskom bakterijom Listeria monocytogenes i melanoma, indukovanog subkutanim injeciranjem B16 ćelija. Pretretman VEPA ublažava kliničku sliku i doprinosi eliminaciji infekcije tako što na mestu inicijacije infekcije – u Pejerovim pločama i u ciljnom tkivu – slezini, povećava zastupljenost CD8+ T limfocita i makrofaga, pri čemu su efektorska svojstva makrofaga naročito stimulisana. U modelu melanoma pretretman VEPA smanjio je incidencu bolesti i zapreminu tumora, istovremeno povećavajući infiltraciju ćelija imunskog sistema u tumor. Zastupljenost NK ćelija, CD4+ i CD8+ T limfocita unutar tumora povećana je usled pretretmana VEPA, kao i ekspresija IFN-γ u ovim ćelijama, dok je zastupljenost supresivnih ćelija smanjena. Produkcija IFN-γ povećana je i u mezenteričnim limfnim čvorovima, slezini i serumu pretretiranih životinja. Splenociti ove grupe životinja pokazali su veću citotoksičnost prema ćelijama melanoma, zavisnu od IFN-γ. Izostanak direktnog uticaja na B16 ćelije dodatno ukazuje na imunomodulacijska svojstva VEPA. Ovi rezultati ukazuju na potencijal primene aronije u prevenciji stanja i bolesti u kojima je neophodna stimulacija proinflamacijskog imunskog odgovora.

Chokeberry (Aronia melanocarpa), fruit with black berries that leave an astringent mouthfeel after consumption, is rich in polyphenols responsible for its bioactive properties. Chokeberry extract (VEPA) showed profound in vitro and in vivo pro-inflammatory effects. When applied in vitro, VEPA stimulated phagocytic ability of macrophages and NO production from dendritic cells, as well as differentiation of pro-inflammatory CD4+ T cells. In vivo oral treatment of healthy mice changed the distribution of immune cells within the gut and increased production of IFN-γ in the spleen. In the mouse model of infection with intracellular bacteria Listeria monocytogenes VEPA accelerated eradication of infection and improved their general appearance. Also, VEPA pretreatment increased proportions of macrophages and CD8+ T cells both in the gut and the spleen of infected mice and mainly affected effector functions of macrophages. In the mouse model of melanoma, induced by subcutaneous injection of B16 cells, VEPA delayed melanoma appearance, decreased tumor volume and increased infiltration of immune cells in the tumor. Proportion of NK cells, CD4+ and CD8+ T cells within the tumor was increased, as well as the expression of IFN-γ within these cells, with downregulated frequency of cells that suppress the immune cells. Additionally, the production of IFN-γ was enhanced in the mesenteric lymph nodes, spleen and the serum of pretreated animals. Splenocytes from these animals showed enhanced cytotoxicity towards melanoma cells, dependent on IFN-γ. These results point to the applicative potential of VEPA in the prevention of different states and diseases where an enhanced pro-inflammatory response is needed.

Dramska književnost u razrednoj nastavi

Drama literature in classroom teaching

Predmet ovog rada jeste dramska književnost za decu u kontekstu nastave na mlađem školskom uzrastu. Svrsishodnost izbora teme i istraživačkog postupka proizilazi iz specifične prirode drame za decu, njenog kretanja u dva različita književna sistema (dramskom rodu i književnosti za decu) i pripadnosti različitim umetničkim oblastima (književnosti i pozorištu). Drugi razlozi su nedovoljno književnoteorijskog ispitivanja drame za decu i metodičkog osvrta na celokupni dramski oblik u razrednoj nastavi književnosti. Uzimajući u obzir navedeno, u radu smo opisali književni i metodički status drame za decu. Osnovni cilj je da se prikaže poetika, mesto i značaj koji drama za decu ima u nauci i pristup ovom književnom obliku u nastavi. Najpre je razmatran književnoteorijski aspekt drame za decu sa ciljem da se ponudi rešenje brojnih nedoumica. Kao bitne tačke izdvojila su se pitanja: mesto drame za decu u genološkom sistemu, pojam i granice drame za decu, njene specifične odlike i tipološko određenje raznovrsnih dramskih tekstova. Nakon toga, daje se uvid u istorijski tok drame za decu i odnos drame za decu i pozorišta koji umnogome određuje prirodu ovog književnog oblika. Drugi deo rada posvećen je dramskoj književnosti za decu u metodičkom kontekstu. Razmata se njen status u nastavnim programima (od polovine XX veka do danas), kao i metodička obrada u važećim čitankama. Iz istraživanja korpusa programa i udžbenika izdvojili su se posebni zadaci: kretanje dramskih pojmova u nastavnim programima, zastupljenost dramskih književnih dela u propisanoj lektiri i književni i metodički pristup dramskim tekstovima u čitankama. Na osnovu uvida u celokupni odnos prema drami za decu u nastavi, pokušali smo da odgovorimo na važna pitanja: koje su to metodičke radnje koje bi obezbedile celovitu interpretaciju dramskog teksta na času i koja bi još dramska dela mogla da budu deo obavezne ili dopunske lektire. Istraživanje je pokazalo mesto drame za decu u razrednoj nastavi, književne i metodičke razloge za takav status. Proistekle su i mogućnosti za poboljšanje nastave dramske književnosti za decu na mlađem školskom uzrastu koje se ogledaju, pre svega, u izboru adekvatnih metodičkih radnji i tipološki raznovrsnih tekstova za čitanje i tumačenje.

The subject matter of this paper is drama literature for children in the context of teaching a younger school age. The expediency of the topic choice and research procedure arises from the specific nature of children's drama, its movement in two different literary systems (drama genre and children's literature), and its belonging to different artistic fields (literature and theater). Insufficient literary theoretical examination of drama for children and methodical review of the entire drama form in the class teaching of literature are additional reasons. Considering the above-mentioned, in this paper we described the literary and methodical status of drama for children. The main aim is to display the poetics, place, and importance of children's drama in science and the approach to this literary form in teaching. Firstly, the literary theoretical aspect of drama for children was discussed with the aim of offering a solution to numerous doubts. The following questions were singled out as important points: the place of children's drama in the genealogical system, the concept and boundaries of children's drama, its specific characteristics, and the typological determination of various dramatic texts. Consequently, insight is given into the historical course of children's drama and the relationship between children's drama and theater, which considerably determines the nature of this literary form. The second part of the paper is devoted to drama literature for children in a methodological context. Its status in teaching programs is discussed (from the middle of the 20th century to the present day), as well as its methodical treatment in legitimate reading books. From the research of the corpus of programs and textbooks, particular tasks were distinguished: the movement of dramatic concepts in teaching programs, the representation of dramatic literary works in the prescribed reading, and the literary and methodical approach to dramatic texts in reading books. Based on the insight of the entire attitude in classes towards drama for children, we tried to answer important questions: what are the methodical actions that would ensure a complete interpretation of the dramatic text in class, and which drama pieces could be a part of mandatory or additional reading. The research has shown the place of drama for children in classroom teaching, literary and methodical reasons for such status. There have also been opportunities to improve the teaching of drama literature for children of younger school age, which are reflected, first of all, in the selection of adequate methodical activities and typologically diverse texts for reading and interpretation.

Procena mehaničkih karakteristika mišića nogu i ruku pri različitim nivoima napora

Evaluation of muscle mechanical characteristics of legs and arms under different levels of effort

Procena mehaničkih karakteristika mišića kao što su sila (F), brzina (V) i snaga (P) su od velikog značaja za razumevanje funkcije i građe lokomotornog aparata. Opšte je poznato da laboratorijski i terenski testovi koji se koriste za procenu mehaničkih karakteristika mišića (MKM) najčešće zahtevaju maksimalno voljno naprezanje (MVN) kako bi rezultati bili validni i pouzdani. Međutim, postavlja se pitanje kako se menjaju rezultati različitih motoričkih testova ukoliko ispitanik iz voljnih ili nevoljnih razloga ne može ili ne sme da ispolji MVN? Uticaj umanjenog napora na ispoljavanje MVN je neminovan, međutim njegovi efekti na procenjivane MKM, kao i mogućnost upotrebe dobijenih rezultata iz različitih motoričkih zadataka, još uvek nisu dovoljno poznati. Predmet ove disertacije je uticaj umanjenog napora na mehaničke karakteristike mišića. Cilj disertacije je bio da se istraže efekti umanjenog napora na mehaničke karakteristike mišića nogu i ruku pri različitim nivoima opterećenja. U skladu sa predmetom istraživanja, planirana su i sprovedena dva eksperimenta. Eksperiment 1 – Procena mehaničkih karakteristika mišića nogu pri različitim nivoima napora Test vertikalni skok u sportu i sportskoj medicini je opšte prihvaćen i veoma rasprostranjen. Međutim, i dalje nije poznato kako voljno umanjen napor utiče na rezultate testa skoka iz polu-čučnja (SJ). Cilj ove studije je bio da istraži uticaj umanjenog napora na MKM nogu dobijene iz SJ testa pri različitim opterećenjima. Dvanaest ispitanika muškog pola, studenata Fakulteta sporta i fizičkog vaspitanja (21.1 ± 1.1 godina) je izvodilo SJ test po 2 pokušaja pri 3 nivoa napora (100%, 75% i 50% od maksimalnog napora) i 4 nivoa opterećenja (0, 20, 40 i 60 % 1-RM čučnja). Podaci brzine (VN), sile (FN) i snage (PN) mišića nogu dobijeni su obradom podataka sa platformi sile. Rezultati pokazuju da se sve tri apsolutno izvedene MKM značajno smanjuju pod uticajem umanjenog napora (p < .01) na svakom nivou opterećenja, sa najvišom razlikom između 100% i 50% napora (p < .001). Međutim, značajne i velike razlike između opterećenja su pronađeni u VN i FN (p < .01), ali ne i u PN (p > .1). Takođe, značajne i velike razlike su pronađene i u relativnom padu napora između PN sa VN (p < .01) i FN (p < .01). Relativni pad u PN pri naporu od 75% usrednjen kroz sva opterećenja je bio u proseku 34,1 ± 6.2 (p < .01), i pri naporu od 50% je bio 38.1 ± 4% (p < .01). Dobijeni rezultati ukazuju da ispoljena snaga najbolje opisuje efekte voljno umanjenog napora u SJ testu. Takođe, s obzirom da nema interakcija između napora i opterećenja u relativnom padu snage rezultati se uklapaju u teoriju da motorne komande upravljaju osećajem napora nezavisno od osećaja težine i mišićne tenzije. Ovi rezultati su od značaja za upotrebu SJ testa u kliničke svrhe, sugerišući da se snaga nogu može koristiti za opis neuromišićnih kapaciteta u uslovima kada ispitanik ne sme ili ne može da ispolji maksimalno voljno naprezanje...

Assessing of muscle mechanical characteristics such as force (F), velocity (V) and power (P) are of essential importance for understanding the function and structure of human locomotor system. It is generally known that laboratory and field tests used to assess the muscle mechanical characteristics (MMC) most often require maximum voluntary exertion to produce valid and reliable results. However, the question that arises is how a results of various motor tests change if the subject due to some voluntary or unvoluntary reasons cannot or must not generate maximum exertion? However, the effects of submaximal effort on the manifestation of maximum voluntary exertion are inevitable, but it is still unknown what MMC are the most sensible under voluntary reduced effort in various motor tasks. The subject of this dissertation is the influence of reduced effort on the mechanical characteristics of muscles. The aim of this dissertation was to investigate the effects of voluntary reduced effort on the mechanical characteristics of the leg and arm muscles at different levels of external load. In accordance with the subject of the dissertation, two experiments were planned and conducted. Experiment 1 - Evaluation of mechanical characteristics of leg muscles at different levels of effort The vertical jump test is generally accepted and very widespread in sports and clinical testing. However, it is still not known how the voluntarily reduced effort affects the results of the squat jump test (SJ). The aim of this study was to investigate the effect of reduced effort on the MMC of legs obtained from the SJ test under different load conditions. Twelve male students of the Faculty of Sports and Physical Education (21.1 ± 1.1 years) have performed SJ test 2 times at 3 levels of effort (100%, 75% and 50% of maximum effort) and 4 levels of load (0, 20, 40 and 60% 1-RM). Velocity (V), force (F) and power (P) of leg muscles were recorded with force platform. The results show that all three absolute leg MMC variables decreased significantly under the influence of reduced effort (p < .01) at each load level, with the highest important difference found between 100% and 50% of voluntary effort (p < .001). Differences between loads were found for V and F (p < .01), but not for P (p > .1). Also, differences were found within relative fall of effort between P with V (p < .01) and F (p < .01). The relative fall of P at 75% of effort was in average 34.1 ± 6.2% (p < .01), and at 50% of effort was 38.1 ± 4% (p < .01). These results show that power could describe the best effects of voluntary reduce effort in SJ test. Also, since there was no interaction between effort and load within relative fall of P, the results are supporting the theory that motor commands control the perception of effort independently of the perception of weight and muscle tension...

Dinamika sadržaja aromatičnih materija grožđa sorti Krstač i Žižak tokom sazrevanja i vinifikacije i njen uticaj na senzorne karakteristike vina

Dynamics of the content of aromatic substances in grapes of the Krstač and Žižak varieties during maturation and vinification and its influence on the sensory characteristics of wine

Istraživanja u ovoj doktorskoj disertaciji imala su za cilj da prikažu sadržaj aromatičnih jedinjenja u grožđu i aromatični profil vina autohtonih crnogorskih sorti grožđa Krstač i Žižak. Priprema uzoraka je urađena tečno-tečnom ekstrakcijom i aromatična jedinjenja su detektovana GC/FID-MS analizom. U belim vinima, proizvedenim po raznim metodama mikrovinifikacije, identifikovani su viši alkoholi, etil estri, acetati, laktoni i masne kiseline. Primenom maceracije u trajanju 4 i 8 sati i enzimskih preparata (Lallzyme cuveé blanc i beta), utvrđeno je da je sadržaj ukupnih aromatičnih jedinjenja značajno viši u uzorcima vina K EB4h i Z CB4h, u odnosu na kontrolu. Maceracija i upotreba enzimskih preparata su povećali sadržaj 2-feniletil i izoamil alohola, zatim heksanske i oktanske kiseline. Pored toga, u svim uzorcima vina je bio povećan sadržaj estara, koji su odgovorni za voćnu aromu vina (izoamil acetat, etil heksanoat i 2-feniletil acetat), u poređenju sa kontrolom. U ovom radu ispitivan je uticaj dva kvasca i hraniva za kvasce na sadržaj aromatičnih jedinjenja. Utvrđeno je da tokom alkoholne fermentacije Saccharomyces cerevisiae sintetiše viši sadržaj ukupnih aromatičnih jedinjenja u odnosu na Saccharomyces bayanus uz dodavanje istih hraniva za kvasce. Kada u sadržaj ukupnih aromatičnih materija nisu uključeni viši alkoholi, najvišu koncentraciju aromatičnih jedinjenja imala su vina K Bay E i Z Bay E. Kvasac Saccharomyces cerevisiae sintetiše višu koncentraciju izoamil alkohola, 2-feniletil i izobutil alkohola, u odnosu na Saccharomyces bayanus. Zaključeno je, da je na stvaranje različitih koncentracija etil estara i acetata, značajan uticaj imao kvasac koji je upotrebljen u eksperimentu, dok pojedino hranivo za kvasce naglašava njegove različite karakteristike. Vina Krstača i Žižka koja su dobijena taloženjem šire u trajanju od 30 sati su imala najbolje rezultate u pogledu sadržaja ukupnih aromatičnih jedinjenja, estara i kiselina. Pored toga, sadržaj ukupnih aromatičnih jedinjenja je bio viši u vinima dobijenim fermentacijom samotoka (K sam, Z sam) u poređenju sa vinima dobijenim primenom pritiska tokom presovanja kljuka (K pres, Z pres). Vina koja su sazrevala godinu dana imala su bolje senzorne i hemijske karakteristike. Utvrđen je viši sadržaj etil estara (etil laktata, dietil sukcinata, dietil hidroksibutandioata, etil hidrogen sukcinata) i γ-butirolaktona i niže koncentracije acetata, u odnosu na vina koja nisu sazrevala. Senzornom ocenom utvrđeno je da su Krstač vina bila ćilibarne boje, imala su miris sa tonovima meda i ukus je bio umereno pun, dok su Žižak vina imala izraženiji miris sorte, prijatan ukus, umerene punoće sa solidnim kiselinima. Rezultati ovih istraživanja imaju veliki praktični značaj, jer proizvođačima vina obezbeđuju informacije o načinu vinifikacije, čime se poboljšava kvalitet belih vina. Imaju i naučni značaj jer su dali doprinos opštim saznanjima o karakteru arome vina, i prvi put su objavljeni podaci o aromatičnom profilu autohtonih sorti Krstač i Žižak.

The research in this doctoral dissertation aimed to show the content of aromatic compounds in grapes and the aromatic profile of the wines of autochthonous Montenegrin grapevine varieties Krstač and Žižak. The sample preparation method consisted of liquid-liquid extraction, and aromatic compounds were detected by GC/FID-MS analysis. Higher alcohols, ethyl esters, acetates, lactones and fatty acids were identified in white wines produced by various microvinification methods. Using maceration for 4 and 8 hours and enzymatic preparations (Lallzyme cuveé blanc and beta), it was determined that the content of total aromatic compounds was significantly higher in the samples of K EB4h and Z CB4h wines, compared to the control. Maceration and the use of enzyme preparations increased the content of 2-phenylethyl and isoamyl alcohol, followed by hexanoic and octanoic acid. In addition, in all wine samples, the content of esters responsible for the fruity aroma of wine (isoamyl acetate, ethyl hexanoate and 2-phenylethyl acetate) was increased, compared to the control. This paper studied the influence of two yeasts and yeast nutrients on the content of aromatic compounds. It was found that during alcoholic fermentation, Saccharomyces cerevisiae synthesizes a higher content of total aromatic compounds than Saccharomyces bayanus with the addition of the same yeast nutrients. When higher alcohols were not included in the content of total aromatic substances, the highest concentration of aromatic compounds was in the wines K Bay E and Z Bay E. The yeast Saccharomyces cerevisiae synthesizes a higher concentration of isoamyl alcohol, 2-phenylethyl and isobutyl alcohol, compared to Saccharomyces bayanus. It was concluded that the yeast used in the experiment had a significant influence on the formation of different concentrations of ethyl ester and acetate, while a particular yeast nutrient emphasizes its different characteristics. The wines of Krstač and Žižak, which were obtained by settling over a period of 30 hours, had the best results in terms of the content of total aromatic compounds, esters and acids. In addition, the content of total aromatic compounds was higher in the wines obtained by free-run juice fermentation (K sam, Z sam) compared to the wines obtained by applying pressure during mash pressing (K pres, Z pres). Wines that matured for a year had better sensory and chemical characteristics. A higher content of ethyl esters (ethyl butyrate, ethyl lactate, diethyl succinate, diethyl hydroxybutanedioate, ethyl hydrogen succinate) and γ-butyrolactone and lower acetate concentrations were determined, compared to wines that did not mature. The sensory evaluation determined that the Krstač wines were amber in colour, had an aroma with tones of honey, and the taste was moderately full, while the Žižak wines had a more pronounced aroma of the variety, a pleasant taste, moderate fullness with solid acidity. These research results have great practical importance, because they provide wine producers with information about the vinification method, which improves the quality of white wines. They are also of scientific importance, as they contribute to general knowledge about the character of the wine aroma, and information on the aromatic profile of the autochthonous Krstač and Žižak varieties are published for the first time

Uticaj ultrazvučnog i toplotnog predtretmana na tehnološka i funkcionalna svojstva sušene konzumne i začinske paprike

Influence of ultrasound and heat pretreatment on technological and functional properties of dried bell and paprika pepper

SAŽETAK Cilj ovoga istraživanja bio je unapređenje funkcionalnih i tehnoloških svojstava sušene konzumne i začinske paprike kroz primenu različitih predtretmana i metoda sušenja. Istraživanja su obuhvatila ispitivanje nutritivnih i antioksidativnih parametara svežih plodova i nutritivnih, antioksidativnih i fizičkih parametara prerađenih plodova konzumne i začinske paprike. Ispitan je uticaj različitih predtretmana, kao što su blanširanje, hemijski predtretman, ultrazvuk i njihove međusobne kombinacije. Dodatno, proučavan je i uticaj metoda sušenja - sušenje u tunelskoj sušari strujom toplog vazduha i sušenje postupkom liofilzacije. Glavni cilj je bio utvrđivanje najpogodnije kombinacije predtretmana i metoda sušenja za očuvanje nutritivnih, antioksidativnih i senzornih karakteristika sušene paprike. Frakcioni faktorijski dizajn je upotrebljen za proučavanje uticaja ovih faktora. U okviru prvog dela istraživanja izvršena je analiza mineralnog sastava komercijalno dostupnih svežih i prerađenih paprika kao i analiza sadržaja vitamina C kod četiri sorte konzumne paprike u tri stepena zrelosti. Takođe je izvršena i procena dijetetskog unosa minerala i zdravstvenog rizika koji potiče od toksičnih elemenata usled konzumacije plodova paprike. Rezultati ovih analiza ukazali su da plodovi paprike ne predstavljaju značajan izvor minerala, gde količine prisutne u prosečnim porcijama za decu i odrasle nisu dovoljne za zadovoljenje preporučenih dnevnih potreba. Izuzetak su bili određeni kiseli i sveži plodovi koji predstavljaju značajniji izvor Cu, Cr i Mo. Analizom sadržaja minerala u tri stepena zrelosti kod sorte Kurtovska kapija zapaženo je da se sadržaj minerala kontinualno menja tokom sazrevanja ploda što se ogleda u višem usvajanju K, Zn, Mg, Cu, B i gotovo stalnoj cirkulaciji Mg i Fe do pune zrelosti ploda. Rezultati ispitivanja zdravstvenog rizika su ukazali da plodovi paprike i njihovi proizvodi ne nose zdravstveni rizik za decu i odrasle usled unosa toksišnih elemenata kao što su Al, Hg, Cd i As. Većina analiziranih paprika je bila odličan izvor vitamina C sa sadržajem L-askorbinske kiseline većim od 100 mg/100 g, što znači da konzumacijom 100 g sveže paprike može se zadovoljiti preporučeni dnevni unos vitamina C. U drugom delu istraživanja izvršena je analiza uticaja određenih predtretmana na mineralni sastav, sadržaj ukupnih fenolnih jedinjenja, antioksidativnu aktivnost i sadržaj L-askorbinske kiseline. U prvoj seriji eksperimenata ispitivano je ispiranje makro-, mikro- i elemenata u tragovima tokom ultrazvučnog pretretmana u vodi i rastvoru sirćetne kiseline. Za ovaj set eksperimenata upotrebljeni su plodovi sorte Kurtovska kapija. Do najvećih gubitaka minerala je došlo tokom prerade zelenih plodova, dok je ultrazvučni predtretman sa sirćetnom kiselinom poboljšao ekstrakciju toksičnih elemenata kao što su Al, Hg i As. Iako je ultrazvučni predtretman u rastvoru sirćetne kiseline doprineo najvećem uklanjanju toksičnih elemenata istovremeno je uticao i na značajne gubitke Fe (do 77% ukupnog gvožđa). U drugoj seriji eksperimenata ispitivan je uticaj ultrazvučnog, hemijskog i toplotnog predtretmana na sadržaj ukupnih fenolnih jedinjenja, antioksidativnu aktivnost i sadržaj L-askorbinske kiseline kod začinske paprike. Najveći uticaj na sadržaj ukupnih fenolnih jedinjenja i L-askorbinske kiseline od primenjenih predtretmana imala je temperatura predtretmana, gde su više temperature izazvale veće gubitke (50 i 80 oC). Primenjeni predtretmani nisu značajno uticali na antioksidativnu aktivnost prethodno tretirane začinske paprike. U trećem delu istraživanja izvršeno je ispitivanje uticaja primenjenih predtretmana i metoda sušenja na kvalitet sušene konzumne i začinske paprike. Kod sušene začinske paprike rađene su sledeće analize: mineralni sastav, sadržaj ukupnih polifenola, sadržaj ukupnih karotenoida, antioksidativna aktivnost, sadržaj L-askorbinske kiseline, boja (CIELab i ne-enzimatski indeks tamnjenja), tekstura, morfološke karakteristike i mikrobiološka aktivnost kod sušene začinske paprike, dok je kod sušene konzumne paprike ispitivan sadržaj L-askorbinske kiseline i mikrobiološka aktivnost. Cilj je bio da se utvrdi uticaj različitih faktora (vreme predtretmana, temperatura predtretmana, primenjeni aditiv, pH vrednost rastvora za predtretman, primena ultrazvuka, masa uzorka koji se tretira, veličina komadića i način sušenja) na navedene parametre kvaliteta sušene paprike. Nekoliko faktora je značajno uticalo na kvalitet sušene začinske paprike...

This thesis aimed to improve the functional and technological properties of dried bell and paprika peppers by applying different pretreatments and drying methods. The research included the examination of nutritional and antioxidant parameters of fresh peppers and nutritional, antioxidant, and physical parameters of the processed dried bell and paprika peppers. The influence of different pretreatments, such as blanching, chemical pretreatment, ultrasound and their combinations, was investigated. Additionally, the effect of drying methods was studied - drying in a tunnel dryer with hot air and freeze-drying. The main goal was to determine the most suitable combination of pretreatments and drying methods for the preservation of nutritional, antioxidant, and sensory properties of dried pepper. Fractional factorial designs were used to study the effects of these factors. Within the first part of the research, the analysis of the mineral composition of commercially available fresh and processed peppers was performed, as well as the analysis of vitamin C content in four cultivars of bell peppers in three ripening stages. Dietary mineral intake and health risks assessment of toxic elements due to the consumption of pepper fruits were also evaluated. The results of these analyzes indicated that pepper fruits are not a significant source of minerals, where the amounts present in average portions for children and adults are not sufficient to meet the recommended daily needs. The exceptions were certain sour and fresh fruits, which are a significant source of Cu, Cr, and Mo. Analysis of mineral content in three ripening stages for the cultivar Kurtovska kapiya showed that the mineral content changes continuously during fruit ripening, which is reflected in higher absorption of K, Zn, Mg, Cu, B and almost constant circulation of Mg and Fe until full fruit maturity. The results of the health risk study indicated that pepper fruits and their products do not represent a health risk for children and adults due to the intake of toxic elements such as Al, Hg, Cd, and As. Most of the analyzed peppers were excellent sources of vitamin C with L-ascorbic content higher than 100 mg/100g, which means that eating 100 g of fresh pepper is enough to meet the recommended daily intake. The second part of the study examined the effects of different pretreatments on mineral composition, total phenolics content, antioxidant activity, and L-ascorbic acid content. The first series of experiments investigated leaching of macro-, mirco- and trace elements during ultrasound pretreatment in water and acetic acid solution. The cultivar Kurtovska kapiya was used for this set of experiments. The highest leaching of elements occurred during the processing of green fruits, while ultrasonic pretreatment with acetic acid improved the extraction of toxic elements Al, Hg and As. Although ultrasonic pretreatment with acetic acid solution contributed to the highest removal of the toxic elements, it also caused a significant loss of Fe (up to 77% of total iron). The second series of experiments investigated the effects of ultrasonic, chemical, and thermal pretreatments on the total phenolics content, antioxidant activity, and L-ascorbic acid content of paprika pepper. The pretreatment temperature highly influenced the total phenolics and L-ascorbic acid content, with higher temperatures causing higher leaching of these compounds (50 and 80 oC). The applied pretreatments did not significantly affect the antioxidant activity of previously treated peppers. The third part of the research investigated the effects of applied pretreatments and drying methods on dried paprika and bell pepper quality. For dried paprika peppers following analyses were performed: mineral composition, total phenolics content, total carotenoids content, antioxidant activity, L-ascorbic acid content, color (CIELab and non-enzymatic browning index), texture, morphological properties, and microbiological activity, while for dried bell peppers L-ascorbic acid content and microbiological activity were investigated. The aim was to determine the influence of various factors (pretreatment time, pretreatment temperature, applied additives, pH value of pretreatment solution, application of ultrasound, mass of the treated peppers, pieces size, and drying methods) on the mentioned parameters of dried pepper quality...

Pravna priroda međunarodnih finansijskih aranžmana

Legal nature of international financial arrangements

U ovom radu autor pokušava da ispita pravnu prirodu međunarodnih finansijskih aranžmana. Autor polazi od pretpostavke da su međunarodni finansijski aranžmani akti mešovite prirode, te da je trenutno u praksi nejasno koja bi se pravna pravila primenila na njih – da li bi to bila pravila međunarodnog ili privatnog prava. Ovo pitanje od značaja je i za praksu, budući da od tumačenja pravne prirode međunarodnih finansijskih aranžmana zavisi njihov tretman u praksi – da li će se tumačiti u skladu sa pravilima međunarodnog prava, ili pravilima privatnog prava. Autor se bavi analizom subjekata međunarodnog prava koji su istovremeno i subjekti međunarodnih finansijskih aranžmana. Autor daje prikaz osnovnih elemenata i pravila koja se primenjuju na pomenute subjekte. Sve ovo je u cilju daljeg razumevanja funkcionisanja međunarodnih finansijskih aranžmana, budući da je određivanje subjekata neophodno da bi se ovi aranžmani razlikovali od aranžmana koje subjekti međunarodnog prava zaključuju sa privatnopravnim subjektima – fizičkim i pravnim licima u smislu privatnog prava. Autor isključuje analizu pravne prirode potonjih aranžmana smatrajući da njihova pravna priroda nije sporna i da je u tom slučaju reč o aktima privatnog prava, te se ta pravna pravila na njih imaju primenjivati. Takođe, autor se u ovom delu bavi i analizom suverenog (javnog) duga budući da je on suštinski objekat međunarodnih finansijskih aranžmana, a isti vezuje za pojam države, kao jedan od elemenata državnog funkcionisanja u makroekonomskom smislu. U cilju razumevanja pravne prirode međunarodnih finansijskih aranžmana, autor smatra da je važno pozabaviti se analizom njihove forme. Stoga se autor bavi analizom međunarodnih ugovora s obzirom na to da veliki broj međunarodnih finansijskih aranžmana ima formu međunarodnih ugovora. Ovde se autor ograničava na analizu onih međunarodnih finansijskih aranžmana koji su upravo u formi međunarodnih ugovora s obzirom na njihovu faktičku dostupnost, i to pre svega na analizu međunarodnih investicionih (projektnih) aranžmana budući da je najveći broj ovih aranžmana upravo javno dostupan. Zatim, autor predstavlja svoje viđenje međunarodnih finansijskih aranžmana, definiše ih i predstavlja njihove osnovne elemente i karakteristike. Autor pravi podelu međunarodnih finansijskih aranžmana prema njihovoj svrsi i prema njihovoj vrsti. Prema svrsi međunarodni finansijski aranžmani dele se na makroekonomske (monetarne i slične) međunarodne finansijske aranžmane i investicione (projektne) međunarodne finansijske aranžmane koji su u fokusu autorove analize. Dalje autor pravi podelu međunarodnih finansijskih aranžmana prema njihovoj vrsti. Autor smatra da su tipični oblici međunarodnih finansijskih aranžmana međunarodni kreditni aranžmani, međunarodni garancijski poslovi, poslovi bespovratnih davanja, a da su drugi pojavni oblici koji imaju primese međunarodnog finansiranja poslovi izdavanja državnih dužničkih hartija od vrednosti, te poslovi sa finansijskim derivatima i poslovi ulaganja. Autor svaki od ovih poslova ponaosob analizira, a za pojedine (vodeće i prema vrsti dominantne i tipične) međunarodne finansijske aranžmane daje prikaze praktičnih realnih primera aranžmana koje je zaključivala Republika Srbija.

Hereby the author tries to examine legal nature of international financial arrangements. Author begins with assumption that international financial arrangements represent mixed acts in their nature, so it is currently unclear in legal practice which legal rules should apply to them – whether it will be legal rules of international public law or legal rules of private law. This question is very important for legal practice, due to the fact that interpretation of legal nature of international financial arrangements depends on their practical treatment – whether they will be interpreted in line with legal rules of international law or rules of private law. The author analyses subjects of international law that are at the same time subjects of international financial arrangements. Author shows main elements and legal rules applicable to the mentioned subjects. This is performed with the aim of better understanding of functioning of international financial arrangements, because determination of their subjects is necessary in order to differ those arrangements from the arrangements that subjects of international law enter into with private subjects – natural and legal persons in line with private law. Author excludes analysis of legal nature of the arrangements with private law subjects as she considers that their legal nature is not disputable and that they represent private law acts, and that legal rules of private law should apply to them. Also, the author analyses in this part question of sovereign (public) debt given that it is crucial object of the international financial arrangements, and she ties it with the state, as one of state elements in its functioning in macroeconomic sense. With the aim of understanding of legal nature of international financial arrangements, hereby the author analyses international agreements due to the fact that a huge number of international financial arrangements have form of international agreements. In this part the author limits the analysis of such international financial arrangements that are done in form of international agreements due to their factual availability, and specifically to the analysis of international investment (project) arrangements as the large number of those arrangements are publicly available. Further, hereby the author shows her views of international financial arrangements, provides definitions, and shows their main elements and characteristics. The Author makes distinction of international financial arrangements according to their purpose and their types. Distinction according to its purpose contains international macroeconomic (monetary etc.) international financial arrangements and investment (project) international financial arrangements that remain in focus of the author’s further analysis. The author is of the view that typical types of international financial arrangements are international credit arrangements, international guarantee transactions and grant transactions, and that there are other types that have elements of international finance such as issuance of state debt securities, financial derivatives transactions, and investment transactions. Author analyses each type of the said transactions, and for some of them (dominant and according to their type typical) international financial arrangements shows their practical real examples of the arrangements concluded with the Republic of Serbia.

Razvoj vizuelno-prostornih veština i geometrijskog mišljenja studenata učiteljskih fakulteta zasnovan na metodi usmerenog opažanja i teoriji van Hila

Development of visual-spatial skills and geometric thinking of pre-service primary education teachers based on the directed observation and van Hiele's theory

Budući učitelji primarnog obrazovanja trebaju prvo sami steći odgovarajuća matematička znanja, vještine i umijeća, kako bi osigurali odgovarajuće okruženje za razvoj tih istih znanja, vještina i umijeća učenicima koje budu poučavali. Različita istraživanja u obrazovanju pokazuju da učenici svih uzrasta imaju teškoća u savladavanju geometrijskih koncepata i ostvarivanju funkcionalnih veza među njima, posebno na prijelazu sa školske na sveučilišnu razinu. Stoga je provedeno kvazieksperimentalno istraživanje sa neekvivalentnim grupama budućih učitelja primarnog obrazovanja s ciljem utvrđivanja učinkovitosti posebnog načina poučavanja u svrhu razvoja vještina vizualizacije, geometrijskog mišljenja i optimiziranja ishoda učenja geometrije. Za prikupljanje podataka o karakteristikama sudionika istraživanja korištena su tri testa prije i poslije poučavanja: VH test radi mjerenja razina geometrijskog mišljenja, GEO test radi stjecanja uvida u geometrijska znanja i vizualne vještine te SPAC test radi mjerenja posebne vizualno-prostorne sposobnosti uspostavljanja veza između 3D figura i njihovih mreža. U eksperimentalnoj grupi primijenjeno je posebno poučavanje temeljeno na vizualno-analitičkoj metodi i usmjerenom opažanju te balansiranju triju načina izražavanja: jezičnog, vizualnog i simboličkog. Strukturiranje i odabir nastavnih aktivnosti planirano je prema van Hieleovim fazama učenja u pet faza. Rezultati na pred testiranju potvrdili su prilično slaba predznanja, vještine vizualizacije i razine geometrijskog mišljenja svih sudionika, ali i posjedovanje odgovarajućih vizualno-prostornih sposobnosti kojima se predviđa mogući uspjeh. T-testom je potvrđeno da među sudionicima na početku poučavanja nema statistički značajne razlike, a Spearmanovim koeficijentom korelacije utvrđena je pozitivna statistički značajna korelacija između sva tri testa, što znači da se razmatrane vještine i znanja mogu uzajamno razvijati. Rezultati na post testiranju potvrdili su učinkovitost primijenjenih strategija i metoda poučavanja u ostvarivanju boljih ishoda učenja geometrije, razvoju vizualne pismenosti te napredak u razinama geometrijskog mišljenja sudionika eksperimentalne grupe. Sudionici eksperimentalne grupe su na post testiranju imali statistički značajno bolje rezultate u odnosu na rezultate koje su ostvarili na pred testiranu, ali i u odnosu na rezultate koje su ostvarili sudionici kontrolne grupe, koji su poučavani više na tradicionalan način. Sudionici kontrolne grupe su također ostvarili napredak, ali ne statistički značajan. Predstavljeni rezultati potvrđuju da se, kroz sustavno učenje i poučavanje, geometrija i vizualna pismenost mogu razvijati na različitim razinama obrazovnog sustava.

Future primary education teachers should acquire appropriate mathematical knowledge, skills, and abilities to provide a suitable environment for developing their prospective students' responding knowledge, skills, and abilities. Various studies in education show that students of all ages have difficulties mastering geometric concepts and making functional connections between them, especially at the transition from school to university level. Therefore, a quasi-experimental study was conducted with non-equivalent groups of future primary education teachers. The study aimed to determine a particular teaching method's effectiveness for developing visualization skills, geometric thinking, and optimizing geometry learning outcomes. Three tests were used before and after teaching to collect data on the characteristics of the research participants. The tests were: the VH test to measure the level of geometric thinking, the GEO test to gain insight into geometric knowledge and visual skills, and the SPAC test to measure the unique visual-spatial ability to establish connections between 3D figures and their networks. In the experimental group, a specific teaching approach was applied. The teaching approach is based on the visual-analytical method and directed observation and balancing of three ways of expression: linguistic, visual, and symbolic. Van Hiele's five stages of learning were used in the structuring and selecting of teaching activities. The pre-test results confirmed the relatively weak prior knowledge, visualization skills, and level of geometric thinking of all participants, and the possession of appropriate visual-spatial abilities that predict possible success. The t-test confirmed no statistically significant difference between the participants at the beginning of the teaching. The Spearman correlation coefficient determined a positive, statistically significant correlation between all three tests, indicating a possibility for mutual development. The post-test results confirmed the effectiveness of the applied strategies and teaching methods in achieving better geometry learning outcomes, developing visual literacy, and progress in the levels of geometric thinking of the participants in the experimental group. The experimental group participants had statistically significantly better results on the post-test than the results they achieved on the pre-test compared to the results achieved by the control group participants who were taught more traditionally. Participants in the control group also improved, but these improvements were not statistically significant. The above confirmed that it is possible to develop geometry and visual literacy through systematic learning and teaching at different levels of the educational system.

Bioactive materials based on α-tricalcium phosphate cement and fluoroapatite

Bioaktivni materijali na bazi α-trikalcijum-fosfatnih cemenata i fluoroapatita: sinteza, svojstva i primena u stomatologiji

Calcium phosphates (CaPs) are an important group of ceramic materials widely used in dentistry and medicine as many of them are very similar to the inorganic part of teeth and bones in humans. Among CaPs, hydroxyapatite (Ca10(PO4)6(OH)2, HAp) is the most attractive and intensely studied biomaterial due to exceptional biocompatibility and bioactivity. However, the main drawback of HAp is its brittleness which makes it difficult to use it as a primary material for implants or fillers. By using CaPs derived from HAp, it is possible to overcome this disadvantage while retaining good properties. α-Tricalcium phosphate (α-Ca3(PO4)2, α-TCP) can be prepared from calcium deficient HAp by calcination above temperatures ~ 1150 ºC, and it can be used as bone cement. The most stable CaPs – fluorapatite (Ca10(PO4)6F2, FAp) can be obtained by replacing the OH– ions in HAp with the F– ions. FAp can slow down demineralization by releasing F– ions that strengthen the enamel. These two materials, α-TCP and FAp, form a composite with satisfactory mechanical properties that could fill the cavity after removal of damaged dental tissue and also remineralize the surrounding tissue. The research work presented in this dissertation focuses on synthesis and characterization of composite cements based on α-TCP and nanostructured FAp, α-TCP/FAp, appropriate for dental usage as root canal filling material. Synthesized α-TCP/FAp composites had improved mechanical properties and biocompatibility in comparison to α-TCP. The α-TCP powder was prepared by calcination of hydrothermally synthesized HAp at 1500 ˚C for 2 h. The processing conditions for FAp powders synthesis were optimized and the powder with optimal properties was chosen to obtain α-TCP/FAp composite types of cement. The influence of FAp concentration on the composite cement properties was investigated. The FAp powder was mixed with α-TCP to obtain composites with 0, 2.5, 5 and 10 wt% of FAp. The phosphate solution (2.5 wt% Na2HPO4) was added to the prepared powder mixtures at a liquid to powder ratio of 0.32 ml g–1 to obtain cement paste and then make specimens in the appropriate mold for further testing. Morphology and phase composition of powders were investigated by X-ray diffraction (XRD), Fourier transformed infrared spectroscopy (FTIR), Field emission scanning electron microscopy (FESEM), and energy- dispersive X-ray spectroscopy (EDS). Soaking of α-TCP/FAp specimens in simulated body fluid (SBF) affected the successful transformation of α-TCP into HAp, while the compressive test revealed the influence of this transformation and FAp content on the mechanical properties of the composites. Specimen containing 5% of FAp after 10 days in simulated body fluid (SBF) solution showed the highest compressive strength, 33.8 MPa, which is a 84-fold increase compared to α- TCP/FAp before SBF. In vitro MTT and DET biocompatibility tests, performed using cell culture of MRC-5 human fibroblast cells, revealed that α-TCP/FAp had no cytotoxic effect. These findings showed that α-TCP/FAp composite cements could yield favorable mechanical properties with no adverse effect on biocompatibility. In the second part of the thesis, cement pastes made from different liquid compositions were investigated and the most suitable one for obtaining rheologically optimal paste was chosen for further analysis. The α-TCP/FAp cements with 0, 5 and 10 wt% of FAp were obtained withnew liquid and investigated as dental root canal filling cements. Morphological changes in the cement materials as a result of the formation of HAp after SBF immersion, an influence on the cell viability, and the final success of the fillings were investigated by FESEM. Treatment of α- TCP/FAp mixtures in SBF at 37 °C led to a complete transformation of α-TCP into HAp after 10 days. The exposure of MRC-5 human and L929 animal fibroblast cells to the cement showed a complete absence of cytotoxicity. When the root canal of an extracted tooth was filled with α- TCP/FAp cement containing 5 wt. % of FAp relatively strong adhesion between the cement and dentin was observed after 48 h. The same cement material was immersed during 10 days in SBF and subsequently subjected to in vitro MTT testing on human and animal fibroblast cells, during which showed increased cell viability compared to a control sample. These findings lead to a conclusion that α-TCP/FAp based cement with 5 wt% FAp showed the greatest potential for further development towards dental application

Калцијум-фосфати (КФ) су важна група керамичких материјала који се широко користе у стоматологији и медицини јер су многи од њих веома слични неорганском делу зуба и костију људи. Међу КФ, хидроксиапатит (Ca 10(PO4)6(OH)2, ХАп) је најатрактивнији и најинтензивније проучаван биоматеријал, који се одликује значајном биокомпатибилношћу и биоактивношћу. Међутим, главни недостатак ХАп-а је његова кртост због чега није погодан за употребу као примарни имплантат или пунилац. Коришћењем КФ-а изведених из ХАп-а, могуће је превазићи овај недостатак уз задржавање добрих својстава. α-Трикалцијум фосфат (α-Ca3(PO4)2, α-ТКФ) се може добити калцинацијом калцијум дефицитарног ХАп-а изнад ~1150 ºС и може се користити као коштани цемент. Најстабилнији КФ – флуорапатит (Ca10(PO4)6F2, ФАп) се доби ја заменом OH– joнa у структури ХАп-а F– јонима. ФАп може успорити деминерализацију зуба ослобађањем F– јона који јачају глеђ. Ова два материјала, α- ТКФ и ФАп, могу створити композит задовољавајућих механичких својстава који би могао попунити шупљину након уклањања оштећеног зубног ткива и такође реминерализовати околно зубно ткиво. У овој дисертацији представљена је синтеза и карактеризација композитних цемената на бази α-ТКФ и наноструктурног ФАп, α-ТКФ/ФАп, погодних за стоматолошку употребу као материјала за пуњење канала корена зуба. α-ТКФ/ФАп су припремљени са побољшаним механичким својствима и биокомпатибилношћу. α-ТКФ прах је припремљен калцинацијом хидротермално синтетизованог ХАп-а на 1500 ˚С током 2 сата. Услови синтезе ФАп праха су оптимизовани и прах са најбољим својствима је изабран за добијање α-ТКФ/ФАп композитних цемента. Испитан је утицај концентрације ФАп на својства композитног цемента. ФАп прах је помешан са α-ТКФ у таквом односу да би се добили композити са 0; 2,5; 5 и 10 мас.% ФАп-а. Раствор фосфата (2,5 мас.% Na2HPO4) је додат припремљеним мешавинама праха при односу течност: прах од 0,32 ml g–1 да би се добила цементна паста, а затим су направљени узорци у одговарајућем калупу за даља испитивања. Изглед и фазни састав прахова испитивани су рендгенском дифракцијом праха (РДП), инфрацрвеном спектроскопијом са Фуријеовом трансформацијом (ИЦФТ), скенирајућом електронском микроскопијом (СЕМ) и енергетском дисперзивном рендгенском спектроскопијом (ЕДС). Одстојавање α-ТКФ/ФАп узорака у симулираној телесној течности (СТТ) довело је до успешне трансформације α-ТКФ у ХАп, док је испитивање притисне чврстоће показало утицај ове трансформације и садржаја ФАп на механичке својства композита. Узорак са 5 мас.% ФАп-а после 10 дана у СТТ показао је највећу чврстоћу на притисак, 33,8 MPa, што је повећање од 84 пута у поређењу са α-ТКФ/ФАп пре СТТ. In vitro тестови биокомпатибилности МТТ и ДЕТ, спроведени са ћелијском културом МРЦ-5 хуманих фибробласта, открили су да α-ТКФ/ФАп нема цитотоксични ефекат. Ови налази су показали да α-ТКФ/ФАп композитни цементи могу обезбедити повољна механичка својства без штетног утицаја на биокомпатибилност. У другом делу дисертације испитане су различите течности за добијање цементне пасте и за даљу анализу изабрана је течност најпогоднија за добијање реолошки најбољих пасти. α-ТКФ/ФАп цементи са 0, 5 и 10 мас.% ФАп-а, умешани са новом течношћу испитивани су као цементи за пуњење зубних канала. Морфолошке промене у цементним материјалима као последица формирања ХАп-а након држања у СТТ, утицај на вијабилност ћелија и ефикасност пуњења испитивани су СЕМ-ом. Третман композитних α-ТКФ/ФАп цемената у СТТ на 37 °С резултирао је потпуном трансформацијом α-ТКФ у ХАп после 10 дана. Излагање МРЦ-5 хуманих и Л929 животињских фибробластних ћелија цементу показало је потпуно одсуство цитотоксичности. Канал корена екстрахованог зуба испуњен је α-ТКФ/ФАп цементом са 5 мас.% ФАп и релативно јака адхезија између цемента и дентина примећена је након 48 сати. Исти цементни материјал је уроњен током 10 дана у СТТ и након тога подвргнут in vitro МТТ тестовима са хуманим и животињским фибробластним ћелијама које су показале већу вијабилност у поређењу са контролним узорком. Ови налази доводе до закључка да цемент на бази α-ТКФ/ФAп са 5 мас.% ФАп показује највећи потенцијал за даљи развој у правцу стоматолошке примене.

Biproizvodi u monoidalnim kategorijama

Biproducts in monoidal categories

Centralno mjesto u ovoj disertaciji zauzimaju rezultati koherencije za određene tipove zatvorenih kategorija. Rezultati koherencije u teoriji kategorija obično služe da obezbijede jednostavan postupak odlučivosti za jednakost strelica u nekoj kategoriji. Pristup koherenciji koga ćemo se ovdje pridržavati podrazumijeva postojanje vjernog funktora iz slobodno generisane kategorije A izvjesnog tipa u kategoriju B koja omogućava lakšu provjeru jednakosti strelica. Kategorija B, koja je istog tipa kao i A, obično predstavlja formalizaciju određenog grafičkog jezika. Pored koherencije, drugi najvažniji pojam kojim se bavimo u disertaciji je biproizvod. Pojam biproizvoda u kategoriji objedinjuje pojmove koproizvoda i proizvoda. Glavni rezultati u ovoj tezi su teoreme koherencije za tri tipa zatvorenih kategorija sa biproizvodima – simetrične monoidalno zatvorene kateogorije sa biproizvodima, kompaktno zatvorene kategorije sa biproizvodima i kompaktno zatvorene kategorije sa involucijom i biproizvodima. Osim toga, u tezi je izložen novi dokaz poznate Keli-Meklejnove teoreme koherencije za simetrične monoidalno zatvorene kategorije. Metode koje koristimo u tom dokazu su u potpunosti dokazno-teoretske, a jedan od ključnih elemenata u njemu je teorema o eliminaciji sječenja. U svim navedenim rezultatima koherencije grafički jezik je zasnovan na kategoriji jednodimenzionalnih kobordizama. Konačno, u tezi dajemo određene kriterijume za postajanje biproizvoda u monoidalnim kategorijama. Pritom se oslanjamo na nedavno istraživanje koje karakteriše izvjesni tip monoidalnih kategorija sa konačnim biproizvodima koristeći postojanje desnih duala određenih istaknutih objekata. Naši kriterijumi predstavljaju uopštenje ovog rezultata.

Central place in this thesis occupy the coherence results for certain types of closed categories. Coherence results in category theory usually serve to provide a simple decision procedure for equality of arrows in some category. The approach to coherence that we follow here implies the existence of a faithfull functor from a freely generated category A of certain type to the category B in which an equality of arrows can be easily checked. Category B, which is of the same type as A, usually represents formalisation of some graphical language. Besides coherence, the second most important notion we consider in this thesis is the biproduct. The notion of biproduct in a category incorporates notions of coproduct and product. The main results in this thesis are coherence theorems for three types of closed categories with biproducts – symmetric monoidal closed categories with biproducts, compact closed categories with biproducts and dagger compact closed categories with dagger biproducts. Further, we present a new proof of the well-known Kelly-Mac Lane coherence theorem for symmetric monoidal closed categories. The methods we use in that proof are completely proof-theoretical, and one of the key elements in it is the cut-elimination theorem. In all the above coherence results, the graphical language is based on the category of one-dimensional cobordisms. Finaly, we give certain criteria for existence of biproducts in monoidal categories. In this regard, we rely on recent research that characterizes certain type of monoidal categories with finite biproducts by using the existence of right duals of some distinguished objects. Our criteria are a generalization of this result.

Semi-Fredholm operators on Hilbert C*-modules

Полу-Фредхолмови оператори на Хилбертовим C∗-модулима

In the first part of the thesis, we establish the semi-Fredholm theory on Hilbert C∗- modules as a continuation of the Fredholm theory on Hilbert C∗-modules which was introduced by Mishchenko and Fomenko. Starting from their definition of C∗-Fredholm operator, we give definition of semi-C∗-Fredholm operator and prove that these operators correspond to one-sided invertible elements in the Calkin algebra. Also, we give definition of semi-C∗-Weyl operators and semi-C∗-B-Fredholm operators and obtain in this connection several results generalizing the counterparts from the classical semi-Fredholm theory on Hilbert spaces. Finally, we consider closed range operators on Hilbert C∗-modules and give necessary and sufficient conditions for a composition of two closed range C∗-operators to have closed image. The second part of the thesis is devoted to the generalized spectral theory of operators on Hilbert C∗-modules. We introduce generalized spectra in C∗-algebras of C∗-operators and give description of such spectra of shift operators, unitary, self-adjoint and normal operators on the standard Hilbert C∗- module. Then we proceed further by studying generalized Fredholm spectra (in C∗-algebras) of operators on Hilbert C∗-modules induced by various subclasses of semi-C∗-Fredholm operators. In this setting we obtain generalizations of some of the results from the classical spectral semi-Fredholm theory such as the results by Zemanek regarding the relationship between the spectra of an operator and the spectra of its compressions. Also, we study 2×2 upper triangular operator matrices acting on the direct sum of two standard Hilbert C∗-modules and describe the relationship between semi-C∗-Fredholmness of these matrices and of their diagonal entries.

У првом делу тезе успостављамо полу-Фредхолмову теориjу на Хилбертовим C∗- модулима као наставак Фредхолмове теориjе на Хилбертовим C∗-модулима коjу су увели Мишченко и Фоменко. Полазећи од њихове дефинициjе C∗-Фредхолмових оператора, даjе- мо дефинициjу полу-C∗-Фредхолмовог оператора и доказуjемо да ти оператори одговараjу jеднострано инвертибилним елементима у Калкиновоj алгебри. Такође, даjемо дефиници- jу полу-C∗-Ваjлових оператора и полу-C∗-Б-Фредхолмових оператора и добиjамо с тим у вези више резултата коjи генерализуjу пандане из класичне полу-Фредхолмове теориjе на Хилбертовим просторима. На краjу, разматрамо операторе са затвореном сликом на Хилбертовим C∗-модулима и даjемо потребне и довољне услове да композициjа два C∗- оператора са затвореном сликом има затворену слику. Други део тезе посвећен jе генера- лизованоj спектралноj теориjи оператора на Хилбертовим C∗-модулима. За C∗-операторе дефинишемо генерализоване спектре у C∗-алгебри и даjемо опис таквих спектара у кон- кретном случаjу оператора помака, унитарних, самоадjонгованих и нормалних оператора на стандардном Хилбертовом C∗-модулу. Затим настављамо даље проучаваjући генера- лизоване Фредхолмове спектре (у C∗-алгебрама) оператора на Хилбертовим C∗-модулима индукованим различитим подкласама полу-C∗-Фредхолмових оператора. У овом контек- сту добиjамо уопштење неких резултата из класичне спектралне полу-Фредхолмове теори- jе, као што су Земанекови резултати у вези релациjа између спектара оператора и спектара њихових компресиjа. Такође, проучавамо 2 × 2 горње триjангуларне операторске матрице коjе делуjу на директноj суми два стандардна Хилбертова C∗-модула и описуjемо однос између полу-C∗-Фредхолмности ових матрица и њихових диjагоналних елемената.

Edukaciona vizuelizacija fizičkih fenomena u parku nauke i školskom prostoru

Educational visualization of physical phenomena in the science park and school space

Tokom poslednjih decenija, značajan broj fizičara, astronoma, geografa, pedagoga, filozofa i arhitekata istakli su potrebu da se nastava i učenje fizike i drugih prirodnih nauka odvijaju u širem prostoru, od učionice i laboratorije. Jedan segment ovog rada ukazuje na potrebu da studenti dobiju priliku da ponove iskustva i rezonovanja naučnika, koja su vodila kako do pravilnih, tako i ona, koja su vodila do pogrešnih rešenja. U tezi je istaknuto da su nastavniku potrebni hodnik, dvorište, krov, fasada, terasa da bi se ugradili uređaji i elementi koji omogućuju preslikavanje, demonstraciju i proučavanje fizičkih pojava. Teza daje smernice i rešenja profesorima i studentima kako mogu da realizuju pomenute situacije korišćenjem šireg prostora od učionice i laboratorije za fiziku. U istraživanjima vezanim za temu doktorske disertacije proučavan je skup konkretnih spoznajnih instalacija pogodnih za širenje fizičke laboratorije u kompleksniji školski prostor. Park nauke u Šapcu predstavlja prostor u kojem je autor teze zajedno sa stručnim timom predložio, izgradio, osmislio instalacije koje su baza edukacione vizuelizacije. Jedan segment teze se bavi usavršavanjem onih učila koja su ranije već predložena u literaturi. Opisan je i put izgradnje instalacija i njihovog postavljanja u parku nauke u Šapcu. Prikazana je korisnost Toričelijeve fontane (koja je izgrađena u Šapcu) u učenju i primeni u fizici i matematici i mogućnosti primene kvadratne funkcije i korena kvadratne jednačine. Njena upotrebljivost se zasniva na vizuelizaciji matematičkih mogućnosti oblika individualnih vodenih mlazeva i grupe mlazeva iz suda napunjenog vodom sa bočnim otvorima. Rad sugeriše da bi nastavnici i autori udžbenika trebalo da koriste fontanu da bi pokazali vezu između fizike i matematike i da iskoriste ovu vezu u integrisanom učenju dve navedene nauke. Jedan deo rada je posvećen i greškama u razmatranju Toričelijeve fontane u udžbenicima fizike. Pored Toričelijeve fontane analiziran je i Paralelni Globus (Dan Noć i Godina Globus - DING). Ovaj Globus je takođe kao sastavni deo doktorskog rada, osmišljen i istaliran u parku nauke u Šapcu. DING je idealan objekat za edukacionu vizuelizaciju znanja o obliku Zemlje, Zemljinoj rotaciji oko Sunca, dužini godišnjih solsticija, ekvinocija, lokalnog meridijana, distribuciju Sunčevog zračenja na Zemlji, uticaju ovog zračenja na klimu Zemlje, i kako to zračenje koristiti efikasno. DING je višestruko koristan za predavanje fizike, geofizike, astronomije i u razvijanju iskustveno problemskog učenja u podsticajnoj okolini za učenika i javnost. U okviru doktorskog rada izgrađen je još jedan značajan broj instalacija koje edukacionom vizuelizacijom, pružaju učenicima spoznaju o istraživačkom putu naučnika i pravilnom rezonovanju kroz kritičko mišljenje. Sa razvojem informaciono-komunikacionih tehnologija edukaciona vizuelizacija je postala posebna oblast naučnih istraživanja sa više novih pravaca izučavanja i razvoja. U tom kontekstu, teza ističe i analizira veoma korisno povezivanje vizuelizacije u realnom i virtuelnom prostoru, a sve u svrhu nastave i učenja. Takođe, u radu i u skladu sa savremenim trenutkom opisana je implementacija pametnih telefona u posmatranjima i merenjima kako u fizičkoj laboratoriji tako i u široj okolini. U tezi je takođe urađeno istraživanje miskoncepcije učeničkih znanja i promena njihovih naučnih znanja i stavova prilikom rada u učionici na otvorenom. Analiziran je edukativni uticaj vizuelno bogate okoline na nastavu, uspeh, učenje i popularizaciju nauke. Na kraju, predstavljena je trenutna pozicija fizike u obrazovanju, strategija razvoja parkova nauke i školskih laboratorija na otvorenom, kao i merljiv uticaj koje mogu napraviti u obrazovnim programima sa ciljem povećanja interesovanja učenika za bavljenje fizikom i prirodnim naukama.

During last decades, considerable number of physicists, astronomers, geographers, pedagogues, psiholophers and architects have stressed the need that the physics and science teaching should be carried out in a broader space than the usual classrooms and labaratories. One segment of this work indicates the neceessity of providing students the opportunity to recreate experience and reasoning of scientists which led them to both, correct and incorrect solutions. In a thesis it is pointed out that a teacher needs a hall, a school yard, a roof, a facade, a terrace to install devices and elements for enabling mapping, demonstrations and studying physical phenomena. This thesis gives guidelines and keys to professors and students to realize mentioned situations by using broader space than a usual classroom and labratory for physics. In research related to the PhD reserach a group of concrete/authentic cognitive installations convinient for extending physics labaratory into more complex school space. Šabac Science Park is an example of space where the thesis author, with the expert team, suggested conteptualised installations based on educational visualization. One segment of thesis is devoted to advancing of teaching aids which were recommended earlier in the literature. The endeavour of the installations construction and its assembling in Šabac Science Park was described. The usefullness of Torriceli’s fountain in teaching applicability in physics of mathematical properties of the quadratic function and of the roots of the quadratic equation is demonstrated. The usefulness is based on the visualization of mathematical properties of the forms of individual water jets and of the sets of jets from the water tank with holes. Physics teachers and textbooks writers should use this fountain to show the interplay of physics and mathematics and to exploit this interplay in integrating physics and mathematics teaching and learning. Besides Torichelli`s fountain The Parallel Globe (Day Night Year Globe - DING) was built. Having the same orientiation in space as the Earth, DING shows in real time the pattern of illumination of the Earth’s surface and its diumal and seasonal variations. It is an ideal object for visualization of knowledge and rise of knowledge about the form of the Earth, Erath’s rotation around the Sun, the lenght of seasons solstices, equinoxes, the longitude problem, the distribution of Sun’s radiation over the Earth, the impact of these radiation on Earth’s climate, and how to use it efficiently. DING is simultaneously useful for teaching physics, geophysics, astronomy usage of solar energy and for experiencing inquiry learning environment by students and public. As a part of the PhD research, more than twenty installations were constructed. The installations provide to students the insight on research route of scientists and their correct reasoning through analytic thinking. Following the progress of communication technology, educational visusalisation has become a special field of scientific research branching into new ways of studies and development. Furthermore this work stresses and analyses very beneficial correlation of visualisation in real and virtual space aiming at efficient teaching and learning corresponding to actual trends to implement smartphones in observation and measuring in the physics laboratory as well as in the open space. The thesis also comprises the research of misconceptions in students’ knowledge and the change of their science knowledge and attitudes in classes in outdoors classrooms. Educational influence of visually enriched environment on teaching and learning progress, and popularisation of science has been analysed. Finally, current status of physics in educational system was presented. Strategy of developing science parks and outdoors school labaratories, and measurable impact they may have in curriculum aimed at motivating students to get more interested in styding physics and science in general, are present, as well.

Grebnerove baze za konačno generisane ideale nad nekim klasama neneterinih prstena

Gröbner bases for finitely generated ideals over some classes of non-Noetherian rings

U ovoj tezi bavimo se ispitivanjem postojanja Grebnerovih baza za konačno ge- nerisane ideale u prstenima polinoma nad nekim klasama prstena koji nisu Neterini. Teorija Grebnerovih baza je vrlo razvijena i poznata za slučaj prstena polinoma nad poljima ili nad Neterinim prstenima. Slučaj kada je bazni prsten neneterin je manje zastupljen. U tom smislu, prsteni kojima ćemo se ovde baviti su valuacioni prsteni Krulove dimenzije 0, valuacioni domeni Krulove dimenzije 1, kao i generalizacija ovih poslednjih, Priferovi domeni Krulove dimenzije 1. Takođe su predmet izučava- nja fon Nojman regularni komutativni prsteni kao i (p − 1)-nil-čisti komutativni prsteni. Dobijene zaključke možemo primeniti i na Bezuove i Bulove prstene, kao potklase Priferovih i fon Nojman regularnih prstena, redom. Teza se većinski fo- kusira na prstene polinoma sa jednom neodređenom.

n this thesis we deal with the existence of Gröbner bases for finitely generated ide- als in rings of polynomials over some classes of rings which are not Noetherian. The theory of Gröbner bases is highly developed when we observe the ring of polynomials over a field or over a Noetherian ring. The case when the base ring is non-Noetherian is less examined. In that sense, the rings which will be of interest here are valuation rings of Krull dimension zero, valuation domains of Krull dimension one, also the generalization of the last: Prüfer domains of Krull dimension one. Von Neumann regular commutative rings and (p − 1)-nil-clean commutative rings will also be a matter of discussion. The conclusions of the thesis can be applied to Bezout and Boolean rings, as these form the subclasses of Prüfer and von Neumann regular rings, respectively. The thesis is mostly focused on rings of polynomials with one indeterminate.

Prediction of alphabets of local protein structures using data mining methods: doctoral dissertation

Predviđanje alfabeta lokalne strukture proteina primenom metoda istraživanja podataka

Proteins are linear biological polymers composed of amino acids whose structure and function are determined by the number and order of amino acids. The structure of the protein has three levels: primary, secondary and ter- tiary (three-dimensional, 3D) structure. Since the experimental determination of protein 3D structure is expensive and time-consuming, it is important to develop predictors of protein 3D structure properties from the amino acid sequence (pri- mary structure), such as 3D structure of the protein backbone. The 3D structure of the backbone can be described using prototypes of local protein structure, i.e. prototypes of protein fragments with a length of few amino acids. A set of local structure prototypes determines the library of local protein structures, also called the structural alphabet. A structural alphabet is defined as a set of N proto- types of L amino acid length. The subject of this dissertation is the development of models for the prediction of structural alphabet prototypes for a given amino acid sequence using different data mining approaches. As one of the most known, structural alphabet Protein Blocks (PBs) was used in one part of the doctorial re- search. Structural alphabet PBs consists of 16 prototypes that are defined using fragments of 5 consecutive amino acids. The amino acid sequence is combined with the structural properties of a protein that can be determined based on amino acid sequence (occurrence of repeats in the amino acid sequence) and results of predictors of protein structural properties (backbone angles, secondary structures, occurrence of disordered regions, accessible surface area of amino acids) as an input to the prediction model of structural alphabet prototypes. Besides the de- velopment of models for prediction of prototypes of existing structural alphabet, the analysis of the capability of developing new structural alphabets is researched by applying the TwoStep clustering algorithm and construction of models for the prediction of prototypes of new structural alphabets. Several structural alpha- bets, which differ in the length of prototypes and the number of prototypes, have been constructed and analyzed. Fragments of the large number of proteins, whose structure is experimentally determined, were used to construct the new structural alphabets.

Proteini su linearni biološki polimeri sastavljeni od aminokiselina čiji broj i redosled određuju strukturu i funkciju proteina. Struktura proteina je defin- isana sa tri nivoa: primarnom, sekundarnom i tercijarnom (trodimenzionalnom, 3D) strukturom. Pošto je eksperimentalno određivanje 3D strukture proteina skupo i vremenski zahtevno, postoji potreba za razvojem programa koji na osnovu aminokiselinske sekvence (primarne strukture) predviđaju osobine 3D strukture, kao što je 3D struktura glavnog lanca proteina (eng. backbone). 3D struktura glavnog lanca proteina može da se opiše korišćenjem prototipova lokalne strukture proteina, tj. delova proteina od nekoliko uzastopnih aminokiselina. Skup defin- isanih prototipova lokalne strukture čini biblioteku lokalnih struktura proteina, koja se još naziva i strukturni alfabet (eng. structural alphabet). Svaki strukturni alfabet je definisan kao skup od N prototipova dužine L aminokiselina. Pred- met ove disertacije je pravljenje modela za predviđanje prototipova strukturnog alfabeta za zadatu aminokiselinsku sekvencu primenom različitih algoritama is- traživanja podataka. Kao jedan od najpoznatijih, strukturni alfabet Protenski blokovi (eng. Protein Blocks) je korišćen u jednom delu istraživanja u okviru dis- ertacije. Strukturni alfabet Proteinski blokovi se sastoji od 16 prototipova koji su napravljeni na osnovu delova proteina od 5 uzastopnih aminokiselina. Kao ulaz u model za predviđanje prototipova strukturnog alfabeta koriste se strukturne osobine proteina koje mogu da se odrede na osnovu aminokiselinske sekvence (lokacija ponavljajuće niske u aminokiselinskoj sekvenci) i rezultati predviđanja nekih strukturnih osobina proteina (uglovi glavnog lanca, sekundarne strukture, pojavljivanje neuređenih regiona, pristupačna površina). Pored razvoja modela za predviđanje prototipova postojećeg strukturnog alfabeta, u radu je izvršena i analiza mogućnosti razvoja novih strukturnih alfabeta primenom algoritma klas- terovanja TwoStep i pravljenje modela za predviđanje prototipova novih struk- turnih alfabeta. Radi analize, napravljeno je više strukturnih alfabeta sa različitim brojem prototipova i različite dužine prototipova. Za istraživanje novih strukturni alfabeta korišćeni su delovi velikog broja proteina čija je struktura eksperimen- talno određena

Evaluacija mehaničkih kapaciteta mišića nogu primenom linearne relacije sila-brzina

Evaluation of leg muscles’ mechanical capacities using a linear force-velocity relationship

Standardna mišićna relacija sila-brzina (F-V) može se primenjivati u testiranjima mehaničkih osobina mišića. Generalizacija parametara F-V relacije modela dva opterećenja sa jedne mišićne grupe na druge i primena ovog modela u izokinetičkim uslovima nije dovoljno istražena. Ciljevi su realizovani kroz dva dela istraživanja. U prvom su postavljeni ciljevi: Da se utvrdi linearnost F-V relacije, konkurentna validnost parametara modela dva opterećenja i mogućnost generalizacije između istih parametara modela dva opterećenja pri skokovima sa počučnjem, na bicikl ergometru i pri opružanju potkolenice u izometrijskim uslovima. U drugom delu istraživanja cilj je bio da se utvrdi konkurentna validnost parametara modela dve brzine kod opružanja potkolenice u izokinetičkim uslovima. Rezultati prvog dela istraživanja pokazali su da su parametri modela dva opterećenja bili veći od direktno izmerenih varijabli za sve testove. Korelacija između pomenutih parametara je bila visoka, osim pri parametru sile na bicikl ergometru. Rezultati su pokazali da je korelacija između istih parametara novog i standardnog modela pri različitim testovima za mišiće nogu varirala od umerene do visoke. Rezultati drugog dela istraživanja pokazali su da je F-V relacija gotovo linearna. Dobijena je gotovo identična F-V relacija primenom modela dve brzine, pri samo dve standardne ugaone brzine - 60 i 180 °/s. Dobijeni rezultati govore u prilog upotrebi modela dva opterećenja koji je daleko jednostavniji, a daje jednako kvalitetne informacije kao klasičan regresioni model približno linearne F-V relacije. Pokazano je da je mogućnost generalizacije mišićne snage nešto veća, nego generalizacija mišićne sile. Ovaj naučni doprinos otvara mogućnost pojednostavljenja testiranja mehaničkih kapaciteta mišića.

he standard muscle force-velocity (F-V) relationship can be applied in testing the mechanical properties of muscles. The generalization of the parameters of the F-V relationship of the two-load model from one muscle group to another and the application of this model under isokinetic conditions have not been sufficiently investigated. The objectives have been achieved by two parts of the study. Aims within first were: To determine the linearity of the F-V relationship, the concurrent validity of the two-load parameters and the possibility of generalization between the same parameters of the two-load model during testing in squat jumps, on the cycle ergometer and for lower leg extension under isometric conditions. In second part of the study, the aim was to determine the concurrent validity of two-velocity model parameters in lower leg extension under isokinetic conditions. The results of the first part of the study showed that in all tests the parameters of the two- load model were higher than the directly measured variables. The correlation between the above parameters was high, except for the force parameter on the cycling ergometer. The results showed that the correlation coefficients between the same parameters of the new and the standard F-V model varied from moderate to high in different tests for the leg muscles. The results of the second part of the study showed that the F-V relationship was approximately linear. An almost identical F-V relationship was obtained by applying the two- velocity model, at only two standard angular velocities - 60 and 180 °/s. The results obtained speak in favor of applying the two-load model, which is far simpler, and provides the same quality of information as the classical regression model of approximately linear F-V relationship. It has been shown that the possibility of generalizing the muscle power is slightly higher than the generalization of the muscle force. This scientific contribution opens the possibility to simplify the testing of mechanical muscle capacities.

Proučavanje sinergetskog efekta kopirolize lignita i polietilena visoke gustine u otvorenom sistemu - petrografski i geohemijski pristup

Study of synergetic effect of co-pyrolysis of lignite and high density polyethylene in an open system – petrographic and geochemical approach

U doktorskoj disertaciji je urađeno detaljno ispitivanje pirolize uzoraka preekstrahovanih litotipova lignita, polietilena visoke gustine (eng. High Density Polyethylene, HDPE) i kopirolize njihove smeše u otvorenom sistemu, kao moguće metode za racinalnu primenu niskokvalietnog lignita uz istovremenu upotrebu plastičnih kesa...

In the doctoral dissertation, a detailed examination of pyrolysis of bitumen-free lignite lithotype samples, high density polyethylene (HDPE) and co-pyrolysis of their mixture in an open system was performed, to assess the possibility for rational utilization of low quality lignite with the simultaneous usage of plastic bags...

Aorist u francuskom i njegovi značenjski ekvivalenti u srpskom jeziku

Aorist in French and its semantic equivalents in Serbian

Predmet istraživanja ove doktorske disertacije jeste semantička kontrastivna analiza aorista i njegovih značenjskih ekvivalenata u srpskom jeziku. Njen cilj je da se opišu, analiziraju i kontrastiraju semantike aorista u francuskom i srpskom jeziku, ali i da se analizom korpusa utvrde svi glagolski oblici u srpskom jeziku koji sadrže semantičku prirodu francuskog aorista, zbog čega se i javljaju kao njegovi prevodni ekvivalenti. Pritom, zadatak je bio rasvetliti sisteme glagolskih vremena ova dva jezika u svetlu Teorije optimaliteta, budući da su njihova analiza i opis od presudne važnosti za razjašnjenje izbora prevodnog ekvivalenta. Zapravo, glavna razlika sistema glagolskih vremena u srpskom i francuskom jeziku jeste različito izražavanje vidske informacije, jer je u francuskom kategorija aspekta enkodirana putem opozicije glagolskih vremena aorist/imperfekat, dok je u srpskom (i drugim slovenskim jezicima), ona morfološki izražena pomoću opozicije svršenih i nesvršenih glagola. U radu smo koristili metodu kontrastivne analize primera iz korpusa sačinjenog od šest francuskih romana i njihovih srpskih prevodnih verzija, kao i dva srpska romana i njihovih francuskih prevoda. Na osnovu analize korpusa, utvrđeno je prisustvo perfektivnog perfekta, aorista, pripovedačkog prezenta, ali i imperfektivnog perfekta u srpskim prevodima izabranih francuskih romana. Posebno su značajni slučajevi upotrebe francuskog aorista interne fokalizacije, kao i srpskog inkoativnog aorista pri čemu je od posebne važnosti bilo ispitati kako se inkoativnost izražava u srpskom jeziku, a kako u francuskom jeziku, i da li postoji odstupanje u značenjskoj nijansi.

The subject of research of this doctoral dissertation is the semantics contrastive linguistics analysis of aorist and its semantic equivalents in the Serbian language. The goal is to describe, analyze and contrast the semantics of aorists in French and Serbian, but also interpreting the corpus to find all verb forms in Serbian that contain the semantic feature of the French aorist, thus, the reason why they occur as its translation equivalents. In doing so, the task was to depict the systems of verb tenses of these two languages taking into account the Optimality Theory since their analysis and description are crucial for clarifying the choice of the translation equivalents. The main distinction between the system of verb tenses in Serbian and French is the different expression of verbal aspect since, in French, the category of form is encoded through the opposition of verb tenses aorist/imperfect whereas in Serbian, (as well as other Slavic languages) it is morphologically expressed by the opposition perfective and imperfective verbs. In the thesis, we used the method of analysis of examples from a corpus composed of six French novels and their versions translated in Serbian, as well as two Serbian novels with their French translations. The presence of the perfective perfect, aorist, narrative present, but also the imperfective perfect in Serbian translations of selected French novels were found by analyzing the corpus. The instances of the use of the French aorist of internal focalization, along with the Serbian inchoative aorist, are particularly significant, whereby the research on how is inchoation expressed in both Serbian and French was especially important, as well as to inspect whether there are any discrepancies in meaning.

Bihevioralna modernost u organizaciji pećinskih staništa iz srednjeg i gornjeg paleolita na centralnom Balkanu

Behavioral modernity in the organization of cave settlements from the middle and upper paleolithic in the Central Balkans

Predmet istraživanja ove disertacije je organizacija životnog prostora u pećinskim staništima u srednjem i gornjem paleolitu centralnog Balkana. Iako se struktuisana organizacija staništa često smatra jednom od odlika bihevioralne modernosti koja se vezuje za anatomski modernog čoveka, novije studije dovele su tu pretpostavku u pitanje. Osnovni cilj ove disertacije bio je da se utvrdi da li se na pećinskim staništima srednjeg paleolita i gornjeg paleolita javljaju izdiferencirane zone aktivnosti, koji je nivo složenosti obrazaca u naseljavanju ovih staništa, kao i da se ispita da li se ti obrasci mogu vezati za pojavu modernog ponašanja. U ovoj disertaciji analizirani su podaci sa sedam srednjopaleolitskih i gornjopaleolitskih pećinskih staništa na centralnom Balkanu. Za svaki lokalitet koji je uključen u studiju najpre je procenjen stepen uticaja postdepozicionih faktora analizom orijentacije artefakata i/ili analizom sortiranja po veličini, nakon čega se pristupilo samoj prostornoj analizi distribucije artefakata koja je omogućila rekonstrukciju zona aktivnosti u staništima. Rezultati analiza pokazali su da se na staništima srednjeg i gornjeg paleolita javlja više različitih zona aktivnosti, dok se struktuisana organizacija staništa javlja ne samo na nalazištima iz gornjeg paleolita, već i na lokalitetima iz srednjeg paleolita. Rezultati ove disertacije u kombinaciji sa etnoarheološkim studijama pokazali su da postoji velika varijabilnost u organizaciji staništa različitih lovačkosakupljačkih zajednica i da je ona pre posledica varijabilnosti u ponašanju nego bihevioralne modernosti.

Main subject of this dissertation was settlement organization in caves in Central Balkans dated to Middle and Upper Paleolithic. Even though structural settlement organization is usually perceived as one of the characteristics of behavioral modernity which is identified with anatomically modern humans, new studies are in contrast with that. Main goal of this dissertation was to determine if there are separate activity zones on Middle and Upper Paleolithic cave sites, what is the level of complexity of organizational patterns on these sites, and to examine if these patterns can be connected to the emergence of behavioral modernity. Data from seven Middle and Upper Paleolithic cave sites in Central Balkans has been analyzed in this dissertation. For each site the level of postdepositional disturbance is examined using artifact orientation analysis and/or site sorting analysis, after which the spatial analysis of artefacts is performed which enabled the reconstruction of activity zones on sites. Settlement horizons on these sites are separated into late Middle Paleolithic, early Upper Paleolithic and late Upper Paleolithic, for which results were then compared. On all the sites, postdepositional disturbance was first examined using artifact orientation analysis and/or site sorting analysis, after which the spatial analysis of lithic artefacts was performed. Results of this dissertation showed that different activity zones are present on both Middle and Upper Paleolithic sites, while the sturtural organization of sites is present not only on sites from Upper Paleolithic, but from Middle Paleolothic as well. In combination with ethnoarchaeological studies, this dissertation showed that there is a great variability in the settlement organization of different hunter-gatherer communities and that it is a consequence of variability of behavior rather than behavioral modernity.

Procena izloženosti hemijskim opasnostima u hrani animalnog porekla

Exposure assessment to chemical hazards in food of animal origin

Cilj ovog istraživanja bio je da se izvrši kvantitativna procena izloženosti stanovništva Srbije hemijskim opasnostima u hrani životinjskog porekla. Istraživanjem su obuhvaćeni: aflatoksin M 1 u mleku i proizvodima od mleka, histamin u svežoj, zamrznutoj i konzerviranoj ribi, toksični elementi (kadmijum, živa i arsen) u svežoj, zamrznutoj i konzerviranoj ribi i plodovima mora, esencijalni elementi (cink, bakar i gvožđe) u konzerviranoj ribi i plodovma mora i aditivi (nitriti, sulfiti i fosfati) u proizvodima od mesa. Ovaj cilj je ispunjen sprovođenjem istraživanja o potrošnji hrane životinjskog porekla na uzorku stanovništva u Srbiji i analizom sadržaja hemijskih opasnosti u proizvodima sa domaćeg tržišta. Dobijeni podaci su iskorišćeni kao ulazni elementi za Monte Karlo simulacionu metodu i na taj način je dobijena procena izloženosti navedenim hemijskim opasnostima u hrani životinjskog porekla. Istraživanja o navikama odraslog stanovništva Srbije u konzumiranju namirnica animalnog porekla su sprovedena u skladu sa preporukama koje je dala Evropska agencija za bezbednost hrane (engl. EFSA – European Food Safety Authority). Upitnik o konzumiranju mleka i proizvoda od mleka i upitnik o konzumiranju ribe, plodova mora i njihovih proizvoda su sprovedeni tokom 2018. godine na uzorku od 1.000 ispitanika, a upitnik o konzumiranju proizvoda od mesa tokom 2017. godine na uzorku od 900 ispitanika. Rezultati pokazuju da je potrošnja mleka u Srbiji u okviru prosečne potrošnje u evropskim zemljama, a potrošnja ribe neznatno manja od nekih evropskih zemalja, ali da se proizvodi od mesa u Srbiji konzumiraju u prekomernim količinama. Vrednosti koncentracija aflatoksina M 1 u sirovom mleku (385 uzoraka) i proizvodima od mleka (556 uzoraka) dobijene su iz analiza sprovedenih u periodu od četiri godine (2015 - 2018). Paralelno su analizirani uzorci hrane za životinje na prisustvo aflatoksina B 1 (747 uzoraka) u periodu od pet uzastopnih godina (2014 -2018). Rezultati ukazuju na to da nisu uvedene efikasne mere za kontrolu razvoja gljivica koje proizvode aflatoksine u hrani za životinje, što i dalje rezultira u povećanoj koncentraciji aflatoksina B 1 u hrani za životinje i, posledično, aflatoksina M 1 u sirovom mleku. Postignut je značajan napredak u smanjenju koncentracije aflatoksina M 1 u proizvodima od mleka u odnosu na prethodni period, za razliku od sirovog mleka, gde napredak postoji, ali je mnogo manji. Industrija mleka je odigrala ključnu ulogu u smanjenju nivoa izloženosti stanovništva aflatoksinu M 1 u proizvodima od mleka pooštravanjem kontrole ulazne sirovine i finalnih proizvoda. Monte Karlo simulacijom sa 100.000 iteracija dobijen je procenjeni dnevni unos aflatoksina M 1 u rasponu od 0,062–0,076 ng/kg tm/dan, u zavisnosti od metode prikupljanja podataka o ishrani i primenjenih scenarija. Dobijene vrednosti ukazuju na umerene rizike izloženosti u poređenju sa sličnim studijama koje su sprovedene širom sveta. Prikupljeni uzorci sveže, zamrznute i konzervirane ribe i plodova mora analizirani su tokom pet godina (2014 - 2018). Određivanje sadržaja histamina izvršeno je na 974 uzoraka ribe i proizvoda; kadmijuma na 1.909, žive na 1.911 i arsena na oko 1.891 uzorku ribe i morskih plodova i njihovih proizvoda, a određivanje sadržaja bakra, cinka i gvožđa na 454 uzorka ribe i morskih plodova u konzervi. Monte Karlo metodom procenjen je prosečni dnevni unos kroz konzumiranje ovih namirnica za: histamin (0,0274 mg/kg tm/dan), kadmijum (0,0347 mg/kg tm/dan), živu (0,2426 mg/kg tm/dan), arsen (0,5576 mg/kg tm/dan), bakar (1,2241 mg/kg tm/dan), cink (5,4634 mg/kg tm/dan) i gvožđe (9,2231 mg/kg tm/dan)...

he aim of this research was to perform a quantitative assessment of the exposure of the population of Serbia to chemical hazards in foods of animal origin. The study included: aflatoxin M1 in milk and dairy products; histamine, toxic (cadmium, mercury and arsenic) and essential elements (zinc, copper and iron) in fish and; additives (nitrites, sulphites and phosphates) in meat products. This goal was met by conducting surveys on food consumption in a sample of the local population and analyzing the content of chemical hazards in food products on the local market. The data obtained were used as input elements for the Monte Carlo simulation method, and thereby, estimates of the exposure to the stated chemical hazards in foods of animal origin were obtained. Research on the consumption habits of the adult Serbian population with regard to food of animal origin was conducted in accordance with the recommendations given by European Food Safety Authority (EFSA). A questionnaire on the consumption of milk and dairy products and a questionnaire on the consumption of fish, seafood and their products were administered in 2018 to a sample of 1,000 respondents, and the questionnaire on the consumption of meat products was administered in 2017 to a sample of 900 respondents. The results show that the consumption of milk in Serbia is within the average consumption in European countries, and the consumption of fish is slightly lower than in some European countries, but that meat products in Serbia are consumed in excessive quantities. The concentrations of aflatoxin M 1 in raw milk (385 samples) and dairy products (556 samples) were obtained from analyses conducted over four years (2015-2018). In parallel, animal feed samples were analyzed for the presence of aflatoxin B 1 (747 samples) over five consecutive years (2014-2018). The correlation between the measured concentrations of aflatoxin B 1 in animal feed and aflatoxin M 1 in raw milk and dairy products was monitored. The results indicate that no effective measures have been introduced to control the development of aflatoxin-producing fungi in animal feed, which is still resulting in high concentrations of aflatoxin M 1 in raw milk. Compared to the previous period, significant progress has been made in reducing the concentration of aflatoxin M 1 in dairy products, in contrast to raw milk, where some progress has been made, but to a much lesser extent. The dairy industry has played a key role in reducing the level of exposure of the population to aflatoxin M 1 in dairy products by tightening the control of input raw materials and final products. The Monte Carlo simulation with 100,000 iterations yielded an estimated daily intake of aflatoxin M 1 in the range of 0.062-0.076 ng/kg bw/day, depending on the method of collecting dietary data and the scenarios used. These amounts indicate moderate exposure risks compared to similar studies worldwide. Samples of fresh, frozen and canned fish and seafood were analyzed over five years (2014-2018). Determination of histamine content was performed on 974 fish samples; cadmium on 1,909, mercury on 1,911 and arsenic on 1,891 samples of fish and seafood and products, and determination of copper, zinc and iron content on 454 samples of canned fish and seafood. The Monte Carlo method estimated the average daily intake through the consumption of fish: histamine (0.0274 mg/kg bw/day), cadmium (0.0347 mg/kg bw/day), mercury (0.2426 mg/kg bw/day), arsenic (0.5576 mg/kg bw/day), copper (1.2241 mg/kg bw/day), zinc (5.4634 mg/kg bw/day) and iron (9.2231 mg/kg bw/day)...

Povezanost koncentracije slobodne cirkulišuće lncRNA GAS5 sa patohistološkim, laboratorijskim i radiološkim karakteristikama karcinoma prostate

Association of free circulating lncRNA GAS5 concentration with pathohistological, laboratory and radiological characteristics of prostate cancer

Uvod/Cilj. Karcinom prostate (KP) je drugi karcinom po učestalosti u muškoj populaciji. Iako je visoka incidenca oboljevanja od ove vrste karcinoma, u najvećem broju slučajeva prognoza bolesti je povoljna sa dugoročno zadovoljavajućim kvalitetom života bolesnika. Jedan od glavnih ciljeva u istraživanju KP je pronalaženje novih i efikasnijih biomarkera. Cilj rada je bio da se utvrde razlike u vrednostima lncRNA GAS5 u plazmi kod zdravih ispitanika i bolesnika sa KP, kao i između obolelih od KP sa različitim prognostičkim stadijumima, kao i korelacija njegove koncentracije u plazmi sa rezultatima MDCT stejdžinga, patohistološkog nalaza i PSA. Metod. U studiju je bilo uključeno 60 bolesnika sa KP i 30 zdravih osoba kao kontrolna grupa. Bolesnici sa KP su podeljeni u dve podgrupe (u svakoj po 30 bolesnika) na osnovu prognostičkih kriterijuma American Joint Committee on Cancer. Podaci o bolesnicima su prikupljeni i analizirani; GAS5 je kvantifikovan korišćenjem real-time PCR metode. Statistička analiza je izvršena pomoću programa IBM SPSS Statistics 26.0. Rezultati. Nivo ekspresije GAS5 bio je statistički značajno niži kod pacijenata sa KP u odnosu na kontrolnu grupu (p=0,009). Takođe, zaključeno je da razlika u nivou ekspresije GAS5 između pacijenata u prvoj podgrupi i kontrolnoj grupi nije pokazala statističku značajnost (p=0,066). Istovremeno, nađena je statistički značajna razlika u nivou ekspresije GAS5 između pacijenata u drugoj podgrupi i kontrolnoj grupi (p=0,007). Između pacijenata u prvoj i drugoj podgrupi dobijena je statistički neznačajna razlika u vrednostima nivoa ekspresije GAS5 (p=0,371). Zaključak. Sprovedeno istraživanje ukazuje na značaj lncRNAs u KP, kao i na povezanost niskih vrednosti nivoa ekspresije GAS5 sa lošom prognozom kod različitih tumora.

Introduction/Aim. Prostate cancer (PCa) is the second most frequent cancer in the male population. Even though PCa incidence rates are high, in most cases the disease prognosis is favourable with an acceptable long-term quality of life. One of the main objectives in PCa research is identifying novel and more efficient biomarkers. This study’s goal was to determine the difference between lncRNA GAS5 plasma levels between healthy subjects and the PCa patients, and to correlate the plasma concentration with the results of MDCT staging, pathohistological findings and PSA levels. Methods. The study included 60 PCa patients and 30 healthy individuals in the control group. The PCa patients were divided in two subgroups (30 patients each) based on the American Joint Committee on Cancer prognostic criteria. Patient data were collected and analysed; GAS5 was quantified by using the real-time PCR methods. Statistical analysis was performed using the IMB SPSS Statistics 26.0 program. Results. The GAS5 expression levels were significantly lower in PCa patients compared to the control group (p=0.009). The difference in the expression levels of GAS5 between patients in the first subgroup and the control group are not significant (p=0.066). However, there is a significant difference between patients in the second subgroup and the control group. (p=0.007). Comparing the first and the second subgroup there is no significant difference in the expression levels of GAS5 (p=0.371). Conclusion. Conducted research provides strong evidence of the significance of lncRNAs in PCa, as well as the correlation of decreased expression of GAS5 and poor prognosis in various tumours.

Razvoj i karakterizacija poroznih struktura od aluminijuma

Development and characterization of aluminum porous structures

Metalne pene su dobar izbor za multidisciplinarnu primenu, jer ih njihove fizičke i mehaničke karakteristike čine posebno atraktivnim za automobilsku industriju. Ova studija ima za cilj da utvrdi pogodnost metalnih pena ispitivanjem njihovih mehaničkih i fizičkih svojstava. U ovom radu su projektovane i razvijene porozne aluminijumske strukture, a nakon toga je realizovana njihova karakterizacija. Jedan od glavnih ciljeva je odreĎivanje metodologije proizvodnje poroznih struktura sa poboljšanim elastičnim i plastičnim karakteristikama. Eksperimentalna istraţivanja i numeričke simulacije su realizovane da bi se utvrdio mehanizam deformacije, kao i izbora materijala za primenu pena na bazi aluminijuma. Prvi korak u razvoju metalne pene bio je korišćenje različitih proizvodnih tehnologija. Opisano je nekoliko glavnih proizvodnih tehnologija, uključujući livenje plastike korišćenjem prekursora polimera ili voska, ekspanziju zarobljenog gasa, LC N proces i ubrizgavanje rastopljenog gasa (mehurići vazduha). UtvrĎeno je da je metoda ubrizgavanja rastopljenog gasa efikasnija u proizvodnji homogenih veličina pora jer se parametri procesa mogu lako menjati. Iz tog razloga su uzorci pripremljeni ovom metodom. Ovom metodom su dobijeni uzorci metalne pene sa porama duţine oko 1 mm i gustine 0,6 g/cm3 . Ovi uzorci su ispitivani jednoosnim pritiskivanjem pri brzini pomeranja od 0,001 mm/s. Eksperimentalni rezultati daju vrednosti napona i deformacije u funkciji zatezanja i opterećenja, respektivno. Eksperimentalni rezultati pokazuju da do potpunog loma uzoraka dolazi pri opterećenju od 90 kN. Uzorci pripremljeni metodom uduvavanja gasa pokazali su: elastičnu zonu, zonu uniformnog ponašanja (pri oko 23 MPa) i zonu sabijanja pri oko 35 MPa. Tokom ispitivanja pritiskivanjem odredjen je napon tečenja koji iznosi 20 MPa. Zanimljivo je da su zona sabijanja i brzo povećanje napona počeli od oko 52% deformacije uzorka metalne pene. Razvijen je novi model za numeričku simulaciju zasnovan na Voronoi modelu i kodu (Voronoi Tessellated Model, VTM) za generisanje porozne strukture otvorenih pora. Razvijeni model je korišćen za proučavanje mehanizma deformacije. Ispitivanje jednoosnim pritiskivanjem je izvedeno sa opterećenjem od 20 N. Ispitivanja su izvedena na tri različita uzorka različite poroznosti (30%, 60% i 80%) radi proučavanja uticaja poroznosti. Model elastično-plastičnog materijala zasnovan na von Mises-ovom kriterijumu tečenja materijala sa idealnom plastičnošću (bez deformacionog ojačavanja) primenjen je za deformacije manje od 10%. Numeričkim simulacijama su dobijene vrednosti napona i deformacija koje pokazuju da uzorci sa većom poroznošću imaju značajno veću normalnu komponentu napona i širi opseg ravni maksimalnog napona. Naponi pri ispitivanju pritiskivanjem i zatezanjem rastu sa povećanjem poroznosti. Slično, strukturni ligamenti porozne strukture (zidovi pora) su pokazali komplikovanu raspodelu polja napona. Rezultati dobijeni numeričkim metodama su u skladu sa eksperimentalnim ispitivanjima. Da bi se steklo bolje razumevanje, potrebna su dodatna istraţivanja rezultata dobijenih numeričkim simulacijama stvarnog dinamičkog ponašanja u zoni elastičnosti, plastičnosti i u uslovima jednoosnog pritiskivanja za strukturu otvorenih pora kreiranu Voronoi modelom. Za modeliranje zatvorenih pora, korišćene su 3D slike aluminijumskih pena dobijene kompjuterskom tomografijom (CT skeniranje). 3D model je razvijen nakon obrade slika dobijenih sa CT skenera i dalje je primenjen za numeričku simulaciju. Mreţa konačnih elemenata je kreirana korišćenjem tetraedarskih elemenata. Jednačine elasto-plastičnog modela sa svojstvima izotropnih materijala su korišćene za nelinearnu statičku analizu. Numerička simulacija je realizovana u uslovima jednoosnog pritiskivanja. Tokom testa pritiskivanja, opterećenje je zadato na gornjoj strani uzorka u pravcu y-ose. Rezultati pokazuju da kompleksna raspodela polja napona utiče i na napone pri ispitivanju zatezanjem i pritiskivanjem. Na deformaciju takoĎe utiče napon smicanja. Zona sa većim prečnikom pora je podloţnija naponima koji nastaju usled pritiskivanja, dok je zona sa maksimalnim brojem pora i tankim zidovima podloţnija naponima koji nastaju prilikom zatezanja...

Metal foams are excellent candidates for multidisciplinary applications, as their physical and mechanical properties make them particularly attractive for the automotive industry. This study aims to determine the suitability of metal foams by investigating their mechanical and physical properties. In this project, porous aluminium structures will be designed, developed and characterized. One of the main objectives is to find out how to fabricate porous structures with improved elastic, plastic and densification regime. Experimental and numerical simulations have been carried out to determine the deformation mechanism as well as the material selection method for structural applications of aluminium-based foams. The first step in the development of metal foam was to use different processing techniques. Several main production technologies have been described, including plastic casting using a polymer or wax precursor, trapped gas expansion, the ALCAN process, and melt gas injection (air bubbling). The melt gas injection method was found to be more effective in producing homogeneous pore sizes because the process parameters can be easily adjusted. Therefore, the samples were prepared using the gas blowing method. The results of this method show a foam with cells of about 1 mm length and a density of 0.6 g/cm3 . These specimens were subjected to a uniaxial compression test at a displacement rate of 0.001 mm/s. The experimental results provide stress and strain values as a function of extension and load, respectively. The experimental results show that complete failure of the specimens occurs at a load of 90 KN. The specimens prepared by the gas blowing method showed: an elastic region, a uniform plateau region at about 23 MPa and densification region at about 35 MPa. During compression, a yield or collapse stress was measured at about 20 MPa. Interestingly, the densification region and the rapid increase in stress started at about 52%. A new model was developed for numerical simulation based on a Voronoi tessellation code to generate an open-cell porous structure. The developed model was used to study the deformation mechanism. A uniaxial compression test was performed with a uniformly applied load of 20 N. The tests were performed on three different specimens with different porosity (30%, 60% and 80%) to study the effect of porosity. The elastic-plastic material model based on Von Mises yield criterion with perfect plasticity (without strain hardening) was applied below 10% strain. Numerical simulations yielded stress and strain values and interestingly, the results show that specimens with higher porosity exhibited significantly higher normal stresses and larger stress plateaus. Both compressive and tensile stresses increase with increasing porosity. Similarly, ligaments and struts showed complicated stress fields. The results also show that the developed Voronoi-based numerical model are consistent with the experimental results in the case of quasi-static conditions up to the linear elastic region. In order to gain a better understanding, the simulation of the real dynamic behavior under elastic, plastic and compaction conditions for the open cell structure created with the Voronoi code needs to be investigated. For closed cell modelling, computer tomography is used to create 3D images of closed cell foam made of aluminum. The 3D model was developed and used for numerical simulation after thresholding and identifying the correct images. The mesh was very finely tuned using size 10 tetra-node elements. Moreover, elastic and plastic equations with isotropic material properties were applied to a nonlinear static test. Numerical simulation was performed under uniaxial compression conditions. During the compression test, a uniform compressive load was applied to the top surface of the specimen in the y-direction. The results show that the complicated stress fields affect the compressive and tensile stresses. The deformation is also strongly influenced by the shear stress. The zone with larger cells diameter exhibits compressive stresses, while the zone with a maximum number of cells and thin walls exhibits tensile stresses.

In vivo i in vitro ispitivanja biotoksičnosti polistirenskih mikro- i nanočestica

In vivo and in vitro biotoxicity studies of polystyrene micro- and nanoparticles

Mikroplastika i nanoplastika značajno doprinose zagađenju životne sredine. Još uvek nije dovoljno poznato kakav je uticaj MP/NP na funkciju ćelija, kao i na zdravlje životinja i ljudi. U ovom istraživanju je pokazano da nakon oralnog unošenja, fluorescentno obeležene polistirenske (engl. polystyrene, PS) mikročestice (engl. microparticles, MP) i nanočestice (engl. nanoparticles, NP) prolaze kroz digestivni sistem miša, akumuliraju se i agregiraju u različitim tkivima i izazivaju funkcionalne promene u ćelijama i organima. Korišćenje kohlearnog eksplanta kao novog in vitro modela, ispitana je interakcija PS-MP/NP sa ćelijama unutrašnjeg uha u kome su detektovani agregati i heteroagregati PS čestica. PS-MP/NP su se akumulirale u intersticijumu testisa tretiranih životinja, oko seminifernih tubula, što je uzrokovalo statistički značajno smanjenje koncentracije testosterona u serumu. Splenociti tretiranih mužjaka su povećano sekretovali IL-12p35 i IL-23, dok su testovi citotoksičnosti i genotoksičnosti ukazivali na smanjenu vijabilnost ćelija i povećano oštećenje DNK u ćelijama slezine. Kod mužjaka je zabeležen anksiogeni odgovor nakon primene PS-MP/NP, dok je u uzorcima tkiva hipokampusa tretiranih ženki detektovana povećana ekspresiju Bax i Nlrp3 gena, što ukazuje na proapoptotički i proinflamatorni uticaj PS-MP/NP. Jedan od zaključaka ove disertacije je da efekti PS-MP/NP zavise od pola organizma koji je izložen njihovom delovanju, što otvara vrata budućim istraživanja u cilju sprečavanja štetnih efekata PS čestica na zdravlje ljudi.

Commercially manufactured or generated through environmental degradation, microplastics (MPs) and nanoplastics (NPs) considerably contribute to environmental pollution. There is a knowledge gap in how exposure to MPs/NPs changes cellular function and affects animal and human health. Here, we demonstrate that after oral uptake, fluorescent polystyrene (PS) nanoparticles pass through the mouse digestive system, accumulate and aggregate in different organs, and induce functional changes in cells and organs. Using cochlear explant as a novel in vitro system, we confirmed the consequences of PS-MP/NP interaction with inner ear cells by detecting aggregates and hetero-aggregates of PS particles in hair cells. The testes of treated males accumulated MPs/NPs in the interstitial compartment surrounding the seminiferous tubules, which was associated with a statistically significant decrease in testosterone levels. Male mice showed increased secretion of interleukins (IL-12p35 and IL-23) by splenocytes while cyto- and genotoxicity tests indicated impaired cell viability and increased DNA damage in spleen tissue. Males also showed a broad range of anxiogenic responses to PS nanoparticles while hippocampal samples from treated females showed an increased expression of Bax and Nlrp3 genes, indicating a pro-apoptotic/proinflammatory effect of PS treatment. Taken together, induced PS effects are also gender-dependent, and therefore, strongly motivate future research to mitigate the deleterious effects of nanosized plastic particles.

Efekti probiotika (Lactobacillus Rhamnosus) na parodontopatiju kod miševa sa hiperhomocisteinemijom: uloga disbioze

Effects of probiotic (Lactobacillus Rhamnosus) on periodontal disease in mice with hyperhomocysteinemia: the role of dysbiosis

Uvod: Lactobacillus rhamnosus (LGG) je gram pozitivni fakultativni anaerob, probiotik, koji ne fermentira saharozu i laktozu. S obzirom na antimikrobna, antiinflamacijska i nekariogena svojstva, LGG bi mogao ponuditi smanjenje rizika, ekonomski prihvatljiv način u prevenciji i lečenju parodontalne bolesti kao i odličnu opciju za postizanje i održavanje parodontološkog zdravlja. Cilj: Cilj ove studije bio je da se ispitaju efekti LGG kod zdravih, miševa sa parodontopatiojom (PD), miševa sa urođenim nedostatkom cistation β-sintetaze (hiperhomocisteinemičnih (HHcy) miševa) i miševa sa disbiozom, kao i uticaj urođenog nedostatka cistation β-sintetaze i disbioze na nastanak PD. Materijal i metode: U studiji bilo je uključeno 48 miševa, 36 miševa divljeg tipa (Wild type, WT, C57BL/6J) i 12 miševa sa urođenim nedostatkom cistation βsintetaze (CBS+/- knock-out heterozigoti, B6.129P2‐Cbstm1Unc/J 002853) koji su razvrstani u sledećih osam grupa: zdravi miševi (WT), miševi tretirani probiotikom LGG, miševi kojima je indukovana PD, miševi kojima je indukovana PD i koji su tretirani probiotikom LGG, CBS+/- miševi, CBS+/- miševi koji su tretirani probiotikom LGG, miševi kojima je indukovana disbioza, miševi kojima je indukovana disbioza i koji su tretirani probiotikom LGG. Tretman LGG podrazumevao je tromesečnu primenu peroralno, u dozi od 2.5×105 CFU dnevno. Nakon tretmana životinje su žrtvovane i sprovedene su mikrobiološke analize fecesa, izmeren je gingivalni protok krvi Laser Doppler-om, radiografska i histomorfometrijska analiza parodontalnog tkiva, zimografijska analiza aktivnosti matriksnih metaloproteinaza, Western blot analiza ekspresije proteina i kvantitativna reakcija lančane polimerizacije u realnom vremenu. Rezultati: LGG primnjen kod navedenih grupa miševa pokazao je antimikrobne i antiinflamacijske efekte, poboljšao oporavak parodontalnog tkiva i doprineo očuvanju zdravog. LGG je poboljšao stanje mikrobiote kod svih ekperimentalnih grupa a time uticao i na poboljšanje PD i pokazao preventivno dejstvo u nastanku iste. Takođe, rezultati su pokazali da disbioza i hiperhomocisteinemija, u našem slučaju kao urođeni poremećaj, potpomažu nastanku PD dok hiperhomocisteinemija, kao individualni poremećaj, indukuje disbiozu. Zaključak: LGG preko kompleksnih mehanizama ostvaruje antimikrobne, antiinflamacijske i preventivne efekte u stanju parodontopatije. LGG doprinosi poboljšanju i očuvanju parodontalnog tkiva miševa. HHcy i disbioza utiču i potpomažu nastanku PD.

Introduction: Lactobacillus rhamnosus (LGG) is a gram positive facultative anaerobic, probiotic, which does not ferment sucrose and lactose. Given its antimicrobial, antiinflammatory and non-cariogenic properties, LGG could offer risk reduction, an inexpensive way to prevent and treat periodontal disease as well as an excellent option for achieving and maintaining periodontal health. Aim: The aim of this study was to examine the effects of LGG in healthy mice with periodontal disease (PD), mice with congenital cystation β-synthetase deficiency (hyperhomocysteinemic (HHcy) mice) and mice with dysbiosis, as well as the effect of congenital β-cystation deficiency synthetases and dysbioses on the formation of PD. Material and methods: The study included 48 mice, 36 wild-type mice (Wild type, WT, C57BL/6J) and 12 mice with congenital cystation β-synthetase deficiency (CBS+/- knock-out heterozygotes, B6.129P2 ‐ Cbstm1Unc/J 002853) classified into the following eight groups: healthy mice (WT), mice treated with LGG probiotics, PD-induced mice, PD-induced mice treated with LGG probiotics, CBS+/- mice, CBS+/- mice treated with the LGG probiotic, mice induced by dysbiosis, mice induced with dysbiosis and treated with the probiotic LGG. LGG treatment required quarterly administration orally, at a dose of 2.5×105 CFU. After treatment, the animals were sacrificed and microbiological analyzes of feces, gingival blood flow was measured Laser Doppler, radiographic and histomorphometric analysis of periodontal tissue zymographic analysis of MMP activity, Western blot analysis of protein expression and quantitative real-time chain polymerization reaction were performed. Results: LGG applied to these groups of mice showed antimicrobial and anti-inflammatory effects, improved periodontal tissue recovery and contributed to maintaining healthy. LGG improved the condition of the microbiota in all experimental groups and thus influenced the improvement of periodontitis and showed a preventive effect in its development. Also, the results showed that dysbiosis and hyperhomocysteinemia, in our case as a congenital disorder, contribute to the development of periodontitis while hyperhomocysteinemia, as an individual disorder, induces dysbiosis. Conclusions: LGG through complex mechanisms achieves antimicrobial, anti-inflammatory and preventive effects in the periodontal disease. LGG contributes to the improvement and preservation of periodontal tissue in mice. HHcy and dysbiosis affect and promote the development of periodontitis.

Integrisana multiveličinska obrada radiografskih snimaka

Integrated multi-scale radiography image processing

Predložena je multiveličinska obrada kojom je moguće objediniti pojačanje vidljivosti detalja kao i poboljšanje kontrasta radiografskih snimaka, kojim se uspostavlja ravnoteža između kontrasta slabo i jasno vidljivih struktura. Pored toga, obradom je obuhvaćeno i smanjenje globalnog kontrasta, čime je moguće dodatno naglasiti lokalne strukture. Drugim rečima, predložena je multiveličinska obrada koja integriše sve korake poboljšanja vidljivosti anatomskih struktura. Predložena obrada razmotrena je u okviru razvijenog algoritamskog okvira koji sadrži korake obrade radiografskih snimaka koji su potrebni da bi se sirov signal, dobijen od strane detektora zračenja, obradio i time pripremio za prikazivanje lekarima. Svaki od koraka obrade je analiziran i predložena su originalna rešenja, kao i poboljšanja postojećih pristupa. Evaluacijom je pokazano se integrisanom obradom postižu rezultati koji prevazilaze one koji se dobijaju savremenom vrhunskom obradom, kao i da je celokupni proces obrade moguće kontrolisati sa samo dva operativna parametra. Da bi se upotpunila sveobuhvatna analiza procesa obrade radiografskih snimaka, u disertaciji je razmotreno i uklanjanje artefakata nastalih obradom, kao i mogućnost ubrzanja obrade radiografskih snimaka. Za oba problema su ponuđena originalna rešenja čija je efikasnost eksperimentalno potvrđena.

The thesis focuses on digital radiography image processing. Multi-scale processing is proposed, which unifies detail visibility enhancement, local contrast enhancement and global contrast reduction, thus enabling additional amplification of local structures. In other words, the proposed multi-scale image processing integrates all steps of anatomical structures visibility enhancement. For the purpose of the proposed anatomical structures visibility enhancement analysis, a processing framework was developed. The framework consists of several stages, used to process the image from its raw form (signal obtained from the radiation detector), to the state where it will be presented to the medical diagnostician. Each stage is analyzed and for each an original solution or an improvement of an existing approach was proposed. Evaluation has shown that integrated processing provides results which surpass state-of-the-art processing methods, and that the entire processing pipeline can be controlled using just two parameters. In order to complete the comprehensive analysis of radiography image processing, processing artifacts removal and radiography image processing acceleration are analyzed in the thesis. Both issues are addressed through original solutions whose efficiency is experimentally confirmed.

Dobijanje nanokristalnih barijum titanatnih filmova definisane strukture i svojstava za primenu u mikrotalasnim tunabilnim uređajima

Preparation of nanocrystalline barium titanate based films with defined structure and propreties for application in microwave tunable devices

U poslednjih nekoliko decenija, feroelektrici su prepoznati kao dobri kandidati za širok spektar primene. Barijum titanat je jedan od najčešće istraživanih perovskitnih materijala usled tipičnog feroelektričnog ponašanja na sobnoj temperaturi, sa histerezisnom zavisnosti između polarizacije i električnog polja. Specifična svojstva BaTiO3 čine ovaj materijal veoma korisnim u proizvodnji kondenzatora, memorija, senzora i dr. Pored toga, paraelektrična faza BaTiO3 ima primenu u proizvodnji mikrotalasnih tunabilnih uređaja. BaTiO3 pokazuje paralaketrično ponašanje iznad Kirijeve temperature (120°C) i veliki je izazov modifikovati materijal da bude paraelektričan na sobnoj temperaturi. Delimičnom supstitucijom Ba2+ ili Ti4+ jona, jonima Sr2+ ili Zr4+, respektivno, snižava se Kirijeva temperatura i dolazi do pomeranja fazne transformacije feroelektri čno/paraelektrično na niže temperature. Monolitna keramika na bazi bazi BaTiO3 je često istraživana kako bi se ispitale promene u strukturi i svojstvima uzrokovane dodatkom dopanata, međutim ne postoji praktična primena ovih materijala u mikrotalasnim tunabilnim tehnologijama. S druge strane, u trendu sveopšte minijaturizacije elektronskih komponenti, tanki filmovi su prepoznati kao dobri kandidati za proizvodnju tunabilnih uređaja. Jedan od ciljeva ovog istraživanja bio je ispitivanje strukturnih i funkcinalnih svojstava tankih filmova na bazi barijum titanata, BaTiO3, Ba1-xSrxTiO3 (x=0,1, 0,2, 0,3 i 0,4) i BaTi1-xZrxO3 (x=0,1 i 0,2), pripremljenih hemijskom depozicijom iz tečne faze. Metalne soli BaCO3, C4H6O4Sr i ZrOCl2 H2O i Ti(OCH2CH2CH2CH3)4 rastvorene su odvojeno u kiseloj sredini i pomešane u transparentne solove. Inkdžet štampa i spin tehnika koršćene su za depoziciju funkcionalnih filmova na bazi BaTiO3. Nakon deponovanja, pripremljeni filmovi su termički tretirani na različitim temperaturama do 1000°C. U zavisnosti od koncentracije pripremljeni su filmovi debljine od 100 do 700 nm,sa veličinom zrna od nekoliko desetina nanometara. Strukturna karakterizacija potvrdila je promene u strukturi BaTiO3 tankih filmova sa dodatkom Sr2+ i Zr4+. Tetragonalna (feroelektrična) faza BaTiO3 je potvrđena rentgenostrukturnom analizom i Ramanovom spektroskopijom. S druge strane, smanjenje tetragonalnosti je primećeno kod dopiranih uzoraka. Promene u funkcionalnosti dopiranih BaTiO3 filmova analizirane su na osnovu dielektričnih i feroelektričnih merenja. Izvršene analize su potvrdile feroelektrično ponašanje kod BaTiO3, dok se feroelektrični odgovor u tankim filmovima smanjuje sa dopiranjem. Priprema elektroda specifičnih geometrija pogodnih za tunabilna merenja različitim tehnikama depozicije bio je drugi cilj istraživanja. Tehnika spaterovanja u kombinaciji sa laserskim uklanjanjem, inkdžet štampa i fotolitografija su korišćene za pripremu kružnih i koplanarnih elektroda na površini barijum titanatnih tankih filmova. Uticaj procesnih parametara svake od pomenutih metoda na dimenzionalnu preciznost pripremljenih elektroda je bio predmet istraživanja u okviru teze. Odabrani laser se pokazao kao neprikladan za pripremu elektroda na pripremljenim barijum titanatnim tankim filmovima. Inkdžet štampa se pokazala kao korisna u pripremi elektroda mikrometarskih fimenzija, dok je za pripremu sofisticiranijih geometrija fotolitografija pokazala najbolje performanse.

In past few decades, ferroelectrics are recognized as good candidates for wide range of applications. Barium titanate is one of the most investigated perovskite materials due to typical ferroelectric behavior at room temperature, with hysteresis dependence of the polarization and electric field. Specified properties of BaTiO3 make this material useful in production of capacitors, memories, sensors, etc. Nevertheless, paraelectric phase of BaTiO3 may have application in production of microwave tunable devices. Barium titanate shows paraelectric behavior at temperatures above the Currie temperature (120 °C) and it is great challenge to make material paraelectric at room temperature. Partial substitution of Ba2+ or Ti4+ ions, by Sr2+ or Zr4+, respectively, decreases the Currie temperature of barium titanate and moves phase transition ferroelectric/paraelectric to lower temperatures. Bulk BaTiO3 was often investigated in order to improve structure and functionality by addition of dopant, but do not have practical application in microwave tunable technologies. On the other hand, with the trend of overall miniaturization of electronic devices, thin films are recognized as good candidates for production of tunable devices. One of the aims in this research was investigation of structural and functional properties of barium titanate based thin films, BaTiO3, Ba1-xSrxTiO3 (x=0,1, 0,2, 0,3 i 0,4) and BaTi1-xZrxO3 (x=0,1 i 0,2), prepared by chemical solution deposition. Metal salts of BaCO3, C4H6O4Sr and ZrOCl2 H2O and Ti(OCH2CH2CH2CH3)4 were separetly disolved in acetic environment and mixed in clear transparent sols. Inkjet printing and spin coating were used for deposition of functional BaTiO3 based fims. After deposition prepared films were thermally treated at different temperatures up to 1000 °C. In dependence of sol concentration thickness of obtained films is from 100 to 700 nm and grain size is few tens of nanometers. Structural characterization confirmed changes in structure of barium titanate thin films by addition of Sr2+ i Zr4+. Tetragonal (ferroelectric) phase of BaTiO3 is confirmed by X-ray diffraction and Raman spectroscopy. On the other hand, decreasing of tetragonality was noticed in doped samples. Changes in functionality of doped BaTiO3 thin films were analyzed by dielectric and ferroelectric measurements. Performed analysis confirmed ferroelectric behavior of barium titanate thin films, and decrease in ferroelectric answer of doped films. Investigation of possibility of complex shaped electrodes preparation,suitable for tunability measurements, by different deposition techniques was the second goal of this research. Sputtering technique in combination with laser removal, inkjet printing and photolithography were used for preparation of complex circular and coplanar electrodes on the surface of barium titanate based thin films. Influence of processing parameters for the each of mentioned technique on dimensional precision of prepared electrodes was investigated. Selected laser was not appropriate for production of electrodes on prepared barium titanate based thin films. Inkjet printing was useful for production of electrodes in micrometer range, but for more sophisticated geometries photolithography shows the best performance.

Vijabilnost populacije tekunice (Spermophilus citellus) pod uticajem promene klime i staništa

Viability of European ground squirrel population (Spermophilus citellus) under climate and land use change.

U radu je analiziran odgovor lokalnih populacija tekunice u Vojvodini na promene uslova klime i korišćenja zemljišta. Odgovori populacija tekunice (tipičnog predstavnika otvorenih staništa i idealnog model organizma) na pomenute promene omogućiće razmatranje kako mere na regionalnom nivou: i) mogu unaprediti zaštitu i očuvanje tekunice ii) ublažiti efekti promene klime i korišćenja zemljišta iii) mogu usaglasiti razvoj poljoprivrede sa očuvanjem biodiverziteta travnatih ekosistema. Kako bi se odgovorilo na pitanja i postavljene hipoteze u radu sprovedeno je terensko istraživanje, korišćen standardni prostorni pristup i ekološko modelovanje. Sve primenjene tehnike su komplementarne jedna drugoj u dobijanju odgovora na postavljena pitanja gde rezultati jedne analize predstavljaju ulazne podatke za drugu analizu. U tezi su korišćeni podaci dobijeni na osnovu terenskog mapiranja lokalnih populacija i podaci iz eksperimenta modelovanja kao i serija podataka dobijena cenzusom kolonija tekunica i terenskim uzorkovanjem zemljišta i vegetacije. Rasprostranjenje populacija oblikuju klimatski uslovi ali pored abiotičkih faktora uslovljavaju ih i biotički faktori i kretanje jedinki. Promena klime direktno utiče na distribuciju optimalnih uslova. Istraženo je u kojoj meri će doći do promene u distribuciji optimalnih uslova sredine za tekunicu. Potencijalna promena analizirana je uzimajući u obzir klimatski scenario Max Plank Instituta sa tri rcp projekcije i tri generisana prostorna scenarijadistribucije otvorenih travnatih staništa u Vojvodini. Sagledavanje mogućih efekata promene sredinskih uslova dalo je mogućnost da se ukaže na zone koja će biti ključne za očuvanje populacija tekunica i travnatih ekosistema u Vojvodini. Sledeće, s obzirom da disperzija jedinki, dostupnost resursa kao i delovanje lokalnih faktora ugrožavanja (barijere, menadžment staništa, varijabilnost sredinskih uslova, predatorstvo, poljoprivredne aktivnosti) oblikuju distribuciju populacija u prostoru, u radu je analiziran i uticaj promene ovih faktora na distribuciju populacija. Na području lokalnog slatino-stepskog koridora srednjeg Banata istražene su kompozicija biljnih vrsta, upravljanje na staništu, promena u kompoziciji okolnih poljoprivrednih kultura i dinamika populacije. Dobijene su informacije o efektima lokalnih uslova na prisustvo kolonija, veličinu kolonija i kondiciono stanje jedinki. Informacije dobijene u ovim poglavljima su kasnije korišćeni za formiranju seta kriterijuma radi karakterizacije svih mapiranih staništa u Vojvodini. Dalje, veliku ulogu u poljoprivrednom predelu imaju tranziciona staništa koja povezuju lokalne populacije. Identifikovanje koja tranziciona staništa koriste jedinke tekunice je ključno za očuvanje populacija i ublažavanje trena opadanja brojnosti. Na terenu su mapirani distribucioni obrasci lokalnih kolonija tekunice i istraženo je da li postoje razlike na lokalnom i predeonom nivou u distribuciji nastanjenih i napuštenih staništa na području Vojvodine. U radu je dalje analizirana mapirana mreža staništa lokalnih populacija i pretpostavljano je da populacije funkcionišu i održavaju se u okviru metapopulacione strukture. Sa druge strane, veličina i površina koju zauzimaju potencijalne metapopulacione struktura mapirane mreže staništa koje se razlikuju u odnosu na okupiranost, kapacitet i povezanost nisu bile poznate. Kako bi se kvantifikovale potencijalne metapopulacione jedinice i utvrdila vijabilnost svake definisane pojedinačne metapopulacione mreže korišćen je metod ključnog fragmenta. Mapirane mreže evaluirane su iz perspektive samog taksona i testiran je potencijalni disperzioni kapacitet. Proverena je permeabilnost predeonog matriksa između mapiranih staništa i identifikovani su potencijalni koridori za jedinke. Ovakav pristup daje uvid u koji deo predela je značajno i neophodno ulagati ograničena sredstva za zaštitu prirode unutar regiona Vojvodine. U tezi je na kraju ocenjen doprinos trenutne regionalne konzervacione prakse zaštiti staništa tekunice, dat pregled slabih tačaka i predlog predeono adaptacionih mera koji će doprineti zaštiti i očuvanju populacije tekunice kao i mozaika otvorenih travnatih staništa.

The study analyzes the European ground squirrel (EGS) population response to land use and climate change in Vojvodina. The response of the EGS population (typical species of open grassland habitats and the ideal model organism) to changes in environmental conditions in this region will enable consideration of following measures at the local and landscape level: i) effective protection and conservation of the EGS and habitat it relay on; ii) climate change and land use mitigation and adaptation iii) how can we harmonize the development of agriculture and preserve the biodiversity of grassland ecosystem in agricultural settings. In order to answer the questions of this study, the field research was conducted, standard spatial approach and ecological modeling were employed. All applied techniques are complementary to one another in obtaining responses to the questions asked. The results of one analysis represent the input data for the following one. The data for the study were obtained: from EGS local populations’ field mapping, from the modeling experiment, the census campaigned and the field sampling of soil and vegetation. Distribution of populations, which in addition to abiotic factors are conditioned by biotic factors and movement of individuals were evaluated in the context of climate change. Climate change directly affects the distribution of optimalconditions. The potential changes in distribution of optimal environmental conditions for EGS were assessed by considering changes in abiotic factors and the availability of grasslands. The climate scenario obtained using a dynamic vegetation map with three rcp projections and three spatial scenarios for the distribution of open grasslands were used. The extrapolation of a suitable area obtained by presence only model Maxent gives the possibility to point to the zones that will be crucial for preserving the populations and grassland ecosystems in future. Dispersion of individuals, availability of resources and the operation of local threats (e. g. barriers, habitat management, variability of the central conditions, predation, agricultural activities) shape the distribution of populations in space and time. In the area of the local saline steppe corridor of the central Banat in Vojvodina i) the composition of plant species, ii) open grassland habitat management iii) changes in the composition of surrounding crops and iv) population dynamics of EGS have been investigated. The effects of local conditions on the presence, size of colonies and condition of the individuals of EGS were assessed. The information obtained in these chapters was later used to form a set of criteria for the characterization of all mapped habitats in Vojvodina. In the agricultural area, transitional habitats connect local populations of many species. Identifying transitional habitats which potentially can be used by focal species is key to protect and mitigate population decline. For this purpose distribution patterns of the colonies were mapped in the field. The haracteristics and differences among mapped patches at the local and sub landscape scale were detected and evaluated. Later in the study the network of mapped habitats patches was evaluated. It was assumed that mapped populations in Vojvodina function within several metapopulations networks. However, the size and area of potential meta-population networks are likely to differ in relation to occupancy, capacity and habitat connectivity. The knowledge of potential population units was scarce. In order to quantify the potential population units, to determine the viability and conservation priority of each defined habitat network the key patch approach was used. Mapped networks were evaluated from the perspective of the taxon itself and potential dispersed capacity was tested. The ermeability of the matrix area, connectivity of the mapped habitats and the distribution of potential corridors was verified. This approach gives an opportunity to assess to which part of the area and population it is necessary to invest limited resources for nature protection in Vojvodina.The contribution of current regional conservation practice to protection of EGS was evaluated, a brief overview of the weak points and the proposal of preciseadaptation measures that should be taken in Vojvodina are presented in final chapter. The results of this study propose the development of spatial adaption measures and conservation design that will contribute not only in preserving EGS and habitats it relay on but also other wild plant and animal species in this intensively used agricultural settings.

Morfološka varijabilnost vrsta roda Anacamptis Rich. (Orchidoideae, Orchidaceae) na području Balkanskog poluostrva i Panonske nizije

Morphological variability of species of the genusAnacamptis Rich. (Orchidoideae, Orchidaceae) in the Balkan Peninsula and the Pannonian Plain

Pored rodova evropskih orhideja koji se odlikuju velikim stepenom diverzifikacije, kao i značajnim brojem novoopisanih vrsta, kao što su Ophrys ili Epipactis, rod Anacamptis je ostao poprilično zapostavljen u orhidološkim istraživanjima. Na predstavnicima ovog roda uglavnom su vršena molekularna istraživanja, u kojima je bio uključen i veći broj drugih rodova.Takođe, urađene su i opsežne studije, ali samo na pojedinim vrstama. Morfološka istraživanja su bila veoma retka i uz par uzuzetaka, ograničena na geografski mala područja i na jednu ili nekoliko morfološki sličnih vrsta. Analiza morfološke varijabilnosti ovolikog broja taksona roda Anacamptis na geografski relativno velikom području kakvo je Balkansko poluostrvo, kao i deo Panonske nizije koji se oslanja na njega, do sada nije bilo sprovedeno. Morfološkim analizama bili su podvrgnuti gotovo svi predstavnici ovog roda u rangu vrste i podvrste, a koji se javljaju na području kopnenog dela Balkanskog poluostrva, kao i južnog oboda Panonske nizije. Sprovedene su jednostrane i uporedne morfološke analize sa detaljnomobradom podataka metodama bazične, univarijantne i multivarijantne statistike. Do sada najvećim istraživanjem taksona roda Anacamptis, po broju obrađenih jedinki i području na kom je sprovedeno, bila je obuhvaćena 2001 jedinka iz 185 populacija. Analizirane su prirodne populacije, ali i materijal iz Herbarijuma BUNS. Ukupno je definisano 69 morfoloških karaktera, kvantitativnih i kvalitativnih, a među njima su traženi oni koji imaju potencijalno diferencijalni karakter između opisanih vrsta i infraspecijskih taksona. Analize su obuhvatile i interpopulacionu morfološku varijabilnost u okviru svakog taksona, a u cilju uočavanja postojanja određenih geografskih obrazaca njenih promena. Morfološki karakteri koji su se u sprovedenim analizama pokazali kao taksonomski informativni, iskorišćeni su za formiranje dihotomog ključa za determinaciju taksona roda Anacamptis prisutnih na istraživanom području. Analizama je utvrđen veliki broj karaktera koji su statistički značajno različiti između analiziranih populacija, podvrsta i vrsta. Većina karaktera je pokazala umerenu ili nisku varijabilnost, a u retkim slučajevima i povećanu. Karakteri cveta međusobno su statistički značajno korelisani,većina slabo do umereno, dok su oni na listićima kacige, kao i između labeluma i drugih delova cveta jako do izrazito jako povezani. Jedini takson koji nije pokazao nikakvu infraspecijsku diferencijaciju, a koji se odlikuje velikom unutari interpopulacionom varijabilnošću je A. pyramidalis. Iz istog razloga je pokazano kao neosnovano izdvajanje jedinki iz različitih delova njegovog areala u do sada opisane infraspecijske oblike. Potvrđena je niska morfološka varijabilnost uskorasprostranjene vrste A. boryi. Kod svih preostalih istraživanih taksona utvrđeno je postojanje određenih obrazaca geografske interpopulacione varijabilnosti i infraspecijske struktuiranosti.Populacije A. laxiflora subsp. laxiflora mogu se podeliti na jadranske i kontinentalne, pri čemu najzapadnije pokazuju i najmanje vrednosti analiziranih karaktera. A. coriophora subsp. fragrans se pokazala kao manje varijabilnom od tipske podvrste, ali je u okviru nje kao zaseban takson izdvojen var. hermae kao fenološki, ekološki i morfološki odvojen u odnosu na ostaleispitivane populacije. Tipska podvrsta pokazuje obrazac variranja ukupne morfološke varijabilnosti u pravcu zapad-istok. Kao karakteri koji su najznačajniji za diferencijaciju podvrsta vrste A. palustris izdvojeni su dužina i širina brakteje, stepen diferenciranosti labeluma na režnjeve, kao i dubina sinusa koja ih razdvaja. Populacije A. palustris subsp. elegans moguće je podeliti na tri geografski i morfološki definisane grupe – istočnobalkansku, zapadnobalkansku i periferne populacije sa severa Srbije i iz Slovenije. Kao diferencijalni karakteri između taksona sekcije Laxiflorae pokazali su se odnos između dužine plodnika i brakteje, kao i dužina srednjeg režnja labeluma. Vrsta A. morio je po prvi put jasno morfološki i arealno podeljena na dve podvrste na istraživanom području. Podvrste pokazuju velika preklapanja vrednosti morfoloških karaktera, ali se obe odlikuju specifičnim karakteristikama cveta, pre svega labeluma na osnovu kojih ih je moguće razlikovati. Definisani su areali podvrsta A.morio na istraživanom području – tipska podvrsta je prevashodno severnija i zapadnija, dok je subsp. caucasica južnija i istočnija. Prvu odlikuju krupniji cvetovi, bubrežastih labeluma sa srednjim režnjem koji ne prevazilazi značajno dužinu bočnih, dok je druga sa sitnijim cvetovima i snažno isturenim srednjim režnjem. Obe podvrste mogu se podeliti na grupe populacija sa jasno definisanim geografskim raspostranjenjem. Vrsta A. papilionacea je po prvi put morfološki istaživana na većem broju primeraka, a ne prostim poređenjem pojedinačnih primeraka iz različitih delova areala. Pokazana je morfološka diferenciranost na dve podvrste – tipsku i subsp. aegaea, koje se jasno morfološki razlikuju i zauzimaju različite delove areala vrste. U okviru subsp. papilionacea registrovan je klinalni raspored morfološke varijabilnosti u pravcu sever-jug. Registrovana su i tri hibrida, nova za područje pojedinih zemalja – A. × gennarii (Severna Makedonija),A. × parvifolia (Crna Gora) i A. × timbali (Srbija). Hibridi pokazuju generalnu morfološku intermedijarnost u odnosu na roditelje, ali se odlikuju i novim stanjima karaktera, nezabeleženim kod roditeljskih taksona. Slični obrasci morfološke varijabilnosti, kako na interpopulacionom nivou pojedinih vrsta, ali iizmeđu podvrsta svake istraživane vrste, pokazuju jasnu vezu između istraživanih taksona i još jednom opravdavaju njihovo zajedničko grupisanje u rod Anacamptis.

Unlike the highly diversified and species-rich genera of European orchids, such as Ophrys or Epipactis, the genus Anacamptis has remained quite neglected in orchidological research. Representatives of this genus, together with many others genera, were investigated mainly by molecular methods. Also, extensive studies have been done, but only on specific species. Morphological studies were very rare, and with a few exceptions, limited to geographically small areas and one or more morphologically similar species. Analysis of the morphological variability of so many taxa of the genus Anacamptis, in a is, in a geographically relatively large area such as the Balkan Peninsula, as geographically relatively large area such as the Balkan Peninsula, as well as the southern part of the Pannonian Plain, has not been conducted so far. Morphological analyses were performed on almost all representatives of this genus,in the species and subspecies rank , occurring in the Balkan Peninsula mainland, as well as in the southern perimeter of the Pannonian Plain. Comparativemorphological analyses were conducted using the methods of basic, univariate and multivariate statistics.So far, the largest study of the genus nacamptis, by the number of processed individuals and the area in which it was conducted, included 2001 individuals from 185 populations. Natural populations and material from the BUNS Herbarium were analyzed. A total of 69 morphological characters, quantitative and qualitative, were defined, and those that have a potentially differential character among analyzed species and infraspecific taxa were selected. The analyzes also included interpopulation morphological variability within each taxon, to identify the existence of specific geographic patterns of its changes. The morphological characters that proved to be taxonomically informative, were used to form the dichotomous key for the determination of the genus Anacamptis members, presented in the study area. The analyzes identified a large number of characters that were statistically significantly different between the analyzed populations, subspecies, and species. Most of the characters showed moderate or low variability, and in rare cases increased variability. Flower’s characters were statistically significantly correlated with each other, most of them weakly to moderately, while those of the sepals and petals, as well as between the labellum and other parts of the flower, were very strongly correlated. The only taxon that has not shown any infraspecific differentiation (except A. boryi), and which is characterized by high intra- and interpopulation variability, is A. pyramidalis. For the same reason, it has been shown as unjustified to separate individuals from different parts of species range into infraspecific forms. The low morphological variability of the narrowly distributed A. boryi was confirmed. In all other taxa studied, the existence of certain patterns of geographical interpopulation variability and infraspecific structuring was detected. A. laxiflora subsp. laxiflora populations can be divided into two groups – Adriatic and Continental, with the lowest characters values measured among the westernmost populations. A. coriophora subsp. fragrans proved to be less variable than the type subspecies, but within it, a new variety (var. hermae) as phenological, ecological and morphologically distinct from other studied populations was described. The typesubspecies has a transition of morphological variability in a west-east direction. The characters that are the most important for differentiation of A. palustris subspecies are the bract length and width, the degree of labellum differentiation into lobes, and the depth of the sinuses that separate them. Populations of A. palustris subsp. elegans can be divided into three geographically and morphologically defined groups – Eastern Balkan, Western Balkan and peripheral populations from the North Serbia and Slovenia. Differential characters among the Laxiflorae section taxa are ration between the ovary length and bract length, as well as the labellum middle lobe length. For the first time, species A. morio is morphologically and geographically divided into two subspecies, in the study area. Analyzed subspecies have great overlapping values for many morphological characters, but both are characterized by specific flower’s characteristics, above all labellum shape. On this basis, it is possible to distinguish them. Areals of A. morio subspecies were defined – the type subspecies is predominantly northern and western,while subsp. caucasica is southern and eastern. The first is characterized by larger flowers, renal shape labellum with a median lobe that does not exceed significantly the length of the lateral ones, while the second subspecies has smaller flowers and strongly projecting the median lobe. Both subspecies can be divided into groups of populations that have clearly defined geographical distribution. For the first time, A. papilionacea was morphologically investigated on a larger number of specimens, unlike previous researches in which individual specimens from different parts of the range were simply compared. Morphological differentiation into two subspecies was shown – type and subsp. aegaea. They are morphologically distinct and occupy different parts of the species range. Within the subsp. papilionacea a clinal distribution of morphological variability in the north-south direction was recorded. Three taxa of hybrid origin, new for the area of North Macedonia (A. × gennarii), Montenegro (A. × parvifolia) and Serbia (A. × timbali) were registered. Hybrids exhibit a general morphological intermediacy between parents but are also distinguished by new character states that were not observed in parental taxa. Similar patterns of morphological variability, both at the interpopulation level ofindividual species and between the subspecies of each species studied, show a clear relationship between the studied taxa and once again justify their grouping into the genus Anacamptis.

Strukturna i fotokatalitička svojstva sistema na bazi modifikovanih slojevitih hidroksida i oksida titana

Structural and photocatalytic characteristics of systems based on modified layered hydroxides and titanium oxide

Usled visoke fotokatalitičke efikasnosti u procesima prečišćavanja voda i vazduha, titan(IV)-oksid (TiO2) se u poslednje vreme sve više ispituje u oblasti zaštiti životne okoline. Međutim usled visokih zahteva koje fotokatalizatori u ovoj oblasti treba da zadovolje, kao što su aktivnost, selektivnost, netoksičnost, ekonomičnost i stabilnost, potreba za razvojem fotokatalizatora sa povoljnijim karakteristikama se sve više nameće kao prioritet za buduća istraživanja. Inovativni pristup ove doktorske disertacije je usmeren upravo ka razvoju novih kompleksnih sistema na bazi oksida titana i slojevitih hidroksida, osvrćući se na postavljenu polaznu hipotezu o mogućem sinergetskom efektu komponenata u dostizanju visoke fotokatalitičke efikasnosti, kao i u poboljšanju njihovih opštih katalitičkih performansi. ZnAl i NiAl slojeviti hidroksidi su izabrani kao nosači aktivne komponente (TiO2). Modifikacija postojećih metoda sinteze je izvršena kako bi se pospešila interakcija aktivne komponente i nosača. Komparativna istraživanja novonastalih materijala pripremljenih primenom četiri nove metode sinteze pokazala su da se izborom metodologije sinteze i prirode interakcije između aktivne faze TiO2 i aktivnog nosača mogu poboljšati fotokatalitičke performanse kompozitnih materijala u odnosu na referentne vrednosti dobijene za ZnAl slojevite hidrokside. Iako je udeo TiO2 veoma mali u novonastalim kompleksnim sistemima, fotokatalitička efikasnost razgradnje model polutanta je zadovoljavajuća, usled poboljšane dostupnosti aktivnih centara i usled limitiranja aglomeracije TiO2. Potvrđeno je da metoda i uslovi sinteze bitno utiču na strukturu, teksturu i površinske karakteristike formiranih kompozita, uz rezultujuće značajne razlike i u fotokatalitičkim svojstvima sintetisanih materijala. Komparativna ispitivanja fotokatalitičke efikasnosti uz primenu odabranih test reakcija (razgradnje metilenskog plavog, rodamina B i metil oranža) pokazala su da uzorci sintetisani metodom impregnacije u baznoj sredini pokazuju najbolje fotokatalitičke performanse u širem spektru zračenja, što je pripisano formiranju faza ZnO i ZnTiO4 u ovim uslovima, detektovanih XRD, FTIR i XPS analizama. Takođe, mikrobiološke analize na antimikrobno dejstvo su pokazale da, iako TiO2 ne pokazuje inhibitoran efekat, uzorci sintetisani impregnacijom u baznoj sredini imaju i najizraženiji inhibitorni efekat na rast gram-pozitivnih i gram-negativnih bakterija, što dodatno ukazuje na doprinos sinergetskog efekta slojevitih oksida i aktivne faze mešovitih oksida u formiranju aktivnih centara visoke fotokatalitičke aktivnosti. Uzorci dobijeni primenom metoda koprecipitacije pokazuju nižu, ali zadovoljavajuću fotokatalitičku aktivnost, dok uzorci sintetisani metodom impregnacije u neutralnoj sredini pokazuju najnižu fotokatalitičku aktivnost i mali inhibitorni efekat. Istraživanja u ovoj doktorskoj disertaciji dala su doprinos novim saznanjima o karakteristikama kompozitnih materijala tipa TiO2/ZnAl slojeviti hidroksidi bitnim za obezbeđenje fotokatalitičke aktivnosti materijala ovog tipa u širem spektru zračenja (UV/VIS), kao i ukupnih performansi koje omogućuju njihovu primenu u različitim ekološkim procesima (prečišćavanje vode i vazduha od organskih, neorganskih i bioloških polutanata).

Recently, titanium-dioxide (TiO2) has been extensively researched in the field of environmental protection due to its high photocatalytic efficiency in processes for water and air purification. Considering the high demands that are constantly set for photocatalysts in this field of research, such as activity, selectivity, stability, cost-effective and non-toxic, the need to develop photocatalysts with better characteristics is becoming increasingly evident as a priority for future research. The novel approach of this Ph.D. thesis is oriented towards the development of new complex systems on the basis of titanium-dioxide and layered double hydroxides, taking into account the hypothesis about their possible synergetic effect achieving high photocatalytic efficiency and obtaining better overall catalytic performances. ZnAl and NiAl layered double hydroxides have been chosen as the catalyst support of the active component (TiO2). In order to initiate the interaction between the active component and support, current synthesis methods have been modified. The novel materials were synthesized using four new different synthesis methods. Comparative investigation showed that the synthesis method, as well as the nature of the interaction between the active phase and the support can improve the overall photocatalytic performances of the composite materials when compared to the referent values obtained from ZnAl layered double hydroxides. Although the TiO2 amount is low in the novel complex systems, photocatalytic efficiency for the degradation of model pollutants is satisfactory due to improved accessibility to the active centres, as well as due to limitation of TiO2 agglomeration. It was confirmed that the synthesis method and conditions considerably affect the structural, textural and surface characteristics of the formed composites, resulting in significant differences in photocatalytic characteristics of the synthesized materials. Comparative research of photocatalytic efficiency in the chosen test reactions (methylene blue, rhodamine B, and methyl orange degradation) showed that the samples synthesized by the wet impregnation method in alkaline solution exhibited the best photocatalytic performance in the wide range of radiation that attributed to the formation of ZnO phase and ZnTiO4 detected by XRD, FTIR and XPS analysis. Also, the research on the antimicrobial activity showed that, although TiO2 has no inhibitory effect, the samples synthesized by the wet impregnation method in alkaline solution have the highest inhibitory effect on the growth of gram-positive and gram-negative bacteria, confirming the contribution of the synergic effect to the formation of active centres with high photocatalytic activity. The samples obtained by the coprecipitation method had lower, but satisfactory photocatalytic activity, while samples synthesized by the wet impregnation method in water solution showed the lowest photocatalytic activity, as well as low inhibitory effect on the bacteria growth. The research in this Ph.D. thesis contributed to the knowledge on the characteristics of novel composite materials TiO2/ZnAl layered hydroxides that are of essential importance concerning their photocatalytic activity in the wide range of radiation (UV / VIS), as well as their overall performance that enable their use in a variety of ecological processes, such purification of water and air pollution from organic, inorganic and biological pollutants.

Isolation and characterization of Cr(VI) tolerant soil bacteria

Izolacija i karakterizacija Cr(VI) tolerantnih zemljišnih bakterija

U ovom radu ispitana je tolerantnost zemljišnih bakterija na šestovalentni hrom (Cr(VI)). Prvo, ispitan je uticaj visokog nivoa hroma antropogenog i geogenog porekla na kultivabilnu bakterijsku zajednicu zemljišta. Dalje, izolovani su bakterijski sojevi sa visokom tolerancijom na Cr(VI) iz različitih sredinskih uzoraka kao što su zemljište, sediment, voda i otpadni materijal. Sojevi su identifikovani i određen je nivo njihove Cr(VI) tolerancije i sposobnost redukcije toksičnog Cr(VI) u manje toksični Cr(III). Odabrani sojevi Bacillus cereus grupe su dalje karakterisani – određene su njihove morfološke i biohemijske karakteristike, 16S rDNK i pycA sekvence, potencijal formiranja biofilma i otpornost na druge teške metale. Takođe, sprovedeno je detaljnije ispitivanje njihove tolerancije i redukcije Cr(VI). Soj sa najvišom otpornošću je uporedo sa kontrolnim osetljivim sojem analiziran pomoću STEM EDS na sadržaj hroma u ćelijama I endosporama u različitim uslovima. Rezultati ukazuju da su bakterije tolerantne na Cr(VI) prisutne i u sredinama sa niskim i sa visokim koncentracijama hroma. Većina izolata pripadala je B. cereus grupi što ukazuje na njenu uopšteno visoku otpornost na Cr(VI). Pojedini sojevi su pokazali visoku otpornost i sposobnost redukcije Cr(VI), što ukazuje na mogućnost njihove praktične primene u bioremedijaciji. STEM EDS analiza osetljivog B. subtilis PY79 soja i Cr(VI)- rezistentnog soja B. cereus grupe NCr1a otkrila je značajne razlike u njihovom odgovoru na Cr(VI) i sadržaju Cr u njihovim ćelijama i endosporama.

In this study, tolerance of soil bacteria to hexavalent chromium (Cr(VI)) was investigated. First, influence of high chromium levels of anthropogenic and geogenic origin on the soil cultivable bacterial community was examined. Next, a number of bacterial strains with high Cr(VI) tolerance were isolated from diverse environmental samples such as soil, sediment, water and waste material. Strains were identified and tested for the level of Cr(VI) tolerance and the ability to reduce toxic Cr(VI) to more innocuous Cr(III). Selected Bacillus cereus group strains were further characterized - their morphological and biochemical characteristics, 16S rRNA and pycA gene sequences, biofilm formation potential and resistance to other heavy metals were determined. Also, more detailed study of their tolerance level and Cr(VI) reduction was conducted. Strain with the highest resistance together with the control chromate sensitive strain were analyzed by STEM EDS for their cellular and endospore Cr content under different conditions. Results indicate Cr(VI) tolerant bacteria are present both in low and high Cr environments. Majority of isolates belonged to the B. cereus group indicating its overall high tolerance to Cr(VI). Certain strains exhibited high tolerance and reduction ability, indicating their possible usefulness in practical bioremediation application. STEM EDS analysis of Cr(VI)-sensitive B. subtilis PY79 strain and Cr(VI)-resistant B. cereus group strain NCr1a revealed significant differences in their response to Cr(VI) and in their Cr cellular and endospore content.

Translation and Transformation of Low Level Programs

Prevođenje i transformisanje programa niskog nivoa

U okviru ove teze se predstavlja pristup radu sa programima niskog nivoa koji omogućava automatsko restrukturiranje i podizanje na više nivoe. Samim tim postaje mnogo lakše razumeti logiku programa što smanjuje vreme razvoja.Proces je dizajniran tako da bude fleksibilan i sastoji se od više nezavisnih alata. Samim tim je lako menjati proces po potrebi, ali i upotrebiti razvijene alate u drugim procesima. Tipično se mogu razlikovati dva glavna koraka. Prvi je prevođenje u jezik WSL,za koji postoji veliki broj transformacija programa koje očuvavaju semantiku. Drugi su transformacije u samom WSL-u. Za potrebe prevođenja su razvijena dva alata, jedan koji radi sa podskupom x86 asemblera i drugi koji radi sa MikroJava bajtkôdom. Rezultat prevođenja je program niskog nivoa u WSL jeziku.Primarni cilj ovog istraživanja je bila potpuna automatizacija odabira transformacija, tako da i korisnici bez iskustva u radu sa sistemom mogu efikasno da primene ovaj proces za svoje potrebe. Sa druge strane zbog fleksibilnosti procesa, iskusni korisnici mogu lakoda ga prošire ili da ga integrišu u neki drugi već postojeći proces.Automatizacija je postignuta pretraživanjem usponom (eng. hill climbing).Eksperimenti vršeni na nekoliko tipova ulaznih programa niskog nivoa su pokazali da rezultati mogu biti izuzetni. Za funkciju pogodnosti je korišćena ugrađena metrika koja daje “težinu” struktura u programu. Kod ulaza za koje je originalni izvorni kôd bio dostupan, krajnje metrike najboljih varijanti prevedenih i transformisanih programa su bile na sličnom nivou. Neki primeri su bolji od originala, dok su drugi bili nešto kompleksniji. Rezultati su uvek pokazivali značajna unapređenja u odnosu na originalni kôd niskog nivoa.

This thesis presents an approach for working with low level source code that enables automatic restructuring and raising the abstraction level of the programs. This makes it easier to understand the logic of the program, which in turn reduces the development time.The process in this thesis was designed to be flexible and consists of several independent tools. This makes the process easy to adapt as needed, while at the same time the developed tools can be used for other processes. There are usually two basic steps. First is the translation to WSL language, which has a great number of semantic preserving program transformations. The second step are the transformations of the translated WSL. Two tools were developed for translation: one that works with a subset of x86 assembly, and another that works with MicroJava bytecode. The result of the translation is a low level program in WSL.The primary goal of this thesis was to fully automate the selection of the transformations. This enables users with no domain knowledge to efficiently use this process as needed. At the same time, the flexibility of the process enables experienced users to adapt it as needed or integrate it into other processes. The automation was achieved with a hill climbing algorithm.Experiments that were run on several types of input programs showed that the results can be excellent. The fitness function used was a built-in metric that gives the “weight” of structures in a program. On input samples that had original high level source codes, the end result metrics of the translated and transformed programs were comparable. On some samples the result was even better than the originals, on some others they were somewhat more complex. When comparing with low level original source code, the end results was always significantly improved.

Namenski jezik za vizuelizaciju evaluiranu statističkom analizom malih skupova podataka

Domain specific language for visualization evaluated by the statistical analysis of small data sets

Za potrebe evaluacije kvaliteta vizuelizacije u svrhu prakse inkluzivnog dizajna razvijen je namenski jezik koji hendikepe vida opisuje kroz formalizam baziran na vizuelnim promenljivama. Namenski jezik se može koristiti kao dokumentacija, ili kao specifikacija hendikepa za posebno napisan simulator vizuelnih hendikepa koji se može koristiti za potrebe testiranja. Kao pandan ovoj tehnologiji razvijen je novi mehanizam za evaluaciju vizuelizacija koji kroz inovacije u metodologiji i statistici omogućava da se merodavni zaključci izvedu iz relativno malih uzoraka podataka.

For purposes of visualization quality evaluation as part of the practice of inclusive design, a domain specific language was developed such that it describes visual handicaps through a formalism based on visual variables. This domain specific language can be used as documentation or as a handicap specification for a specially constructed visual handicap simulator usable for testing. Alongside this technology, a novel mechanism for visualization evalution was developed. This mechanism allows, through innovations in metholodoly and statistics, the production of trustworthy results from relatively small data sets.

Razvoj funkcionalnog modela organizacionog dizajna industrijskih sistema

Development of a functional model of organizational design of industrial systems

U radu se proučavaju osnovne karakteristike organizacije kao i njenih struktura koje na indirektan načinu utiču na model organizacionog dizajna industrijskih sistema. U modelu je prikazana povezanost elemenata organizacionog dizajna sa karakteristikama zaposlenih i karakteristikama organizacije

Paper includes studying the basic characteristics of organization as well its structures that indirectly affect the model of organizational design of industrial systems. Model shows connection between the elements of organizational design with the characteristics of employees and the characteristics of the organization

Ornithogalum sect. Heliocharmos Baker (Hyacinthaceae, Ornithogaloideae) na Balkanskom poluostrvu i Panonskoj niziji: revizija nomenklature,taksonomije i rasprostranjenja

Ornithogalum sect. Heliochamors Baker (Hyacinthaceae, Ornithogaloideae) in Balkan Peninsula and Pannonian Plain: revision of nomenclature, taxonomy and distribution

Ornithogalum sect. Heliocharmos je takson izuzetnih karakteristika koje ga čine istovremeno varijabilnim i prostim. Sa rasprostranjenjem na području Severne Afrike, Evrope i jugoistočne Azije jeste takson sa velikim arealom u familiji Hyacinthaceae. Iako je poznat iz pre-Lineovog perioda, sistematičan pristup u istraživa nju je bio redak i vezan za određene geografske oblasti. Kako bi doprineli savremenom poznavanju taksona postavljeni su ciljevi istraživanja koji u osnovi imaju reviziju nomenklature, taksonomije i rasprostranjenja na području Balkanskog poluostrva i Panonske nizije. U istraživanje je uključeno 15 taksona: serija Platyphylla i vrste O. comosum, O.montanum, O. oligophyllum i O. fimbriatum, i serija Tenuifolia i vrste O. exscapum, O. dalmaticum, O. kochii, O. orbelicum, O. umbellatum, O. divergens, O. refractum, O. sibthorpii i neimenovani hibrid. Uz pregled nomenklature dat je kritički osvrt na etimologiju roda Ornithogalum. Taksonomski status je određen na osnovu morfometrijskih i citotaksonomskih istraživanja. Morfometrijske analize su uključile morfološke karakteristike ‚herbarskih podataka‘, cveta i plodnika, kao i uporednu anatomsku građu lista i cvetnog stabla. Osim toga posebno su analizirane kvalitativne morfološke karakteristike i mikromorfologija semena i semenjače. Podaci su analizirani standardnim statističkim metodama za definisanje taksonomski informativnih karakteristika i određivanje zasebnih grupa u okviru analiziranih taksona: multivarijantna korespondentna analiza za kvalitativne karaktere i analize varijanse i diskriminantna analiza za kvantitativne karaktere. Za objedinjenu analizu kvalitativnih i kvantitativnih karaktera upotrebljena je Faktorska analiza mešovitih podataka. Rezultati statističke obrade podataka su poslužili za kreiranje dihotomog ključa vrsta sekcije Heliocharmos. Citotaksonomska istraživanja, broj hromozoma i veličina genoma kod odabranih taksona su uključena u istraživanje i na osnovu njih je dat citotaksonmski status za date vrste. Kako bi se ispitao uticaj sredinskih faktora na vrste sekcije Heliocharmos, ispitivana je korelacija odabranih ekoloških indikatora i fitohemijskih jedinjenja kod vrste Ornithogalum umbellatum. Taksonomskim zaključcima prethodila je i revizija regionalnih i evropskih herbarijumskih kolekcija: BEO, BEOU, BP, BUNS, K, LJS, LJU, MKNH, PO, SARA, SOM, SO, SOA, W, WU, ZA, ZAGR, ZAHG, ZAHO; pregledane su i digitalne kolekcije: B, BM, BRNU, E, F, FI, G, GE, GZU, HAL, JE, MJG, NAP, OXF, PI, U, MW. Na osnovu rezultata i zaključaka prethodnih analiza, i uz rezultate koji se nalaze u kreiranoj bazi podataka herbarskih eksikata, prikazano je rasprostranjenje vrsta Ornithogalum sect. Heliocharmos. Osim pregleda rasprostranjenja dat je osvrt na opšti areal vrsta i staništa. Revizija nomenklature, taksonomije i rasprostranjenja vrsta Ornithogalum sect. Heliocharmos na području Balkanskog poluostrva i Panonske nizije dala je pregled trenutnog znanja o istraživanom taksonu. Potvrđen je nesumnjiv značaj istraživanog područja za diverzitet roda Ornithogalum. Sve ispitivane karakteristike su pokazale određen stepen varijabilnosti ali su takođe i potvrdile svoj taksonomski značaj. Upotrebom različitih kombinacija taksomomskih karaktera svaka od vrsta sekcije može biti jasno opisana. Takav predlog istovremeno ukazuje i na nedostatke u sistematskom pristupu Ornithogalum sect. Heliocharmos.

Ornithogalum sect. Heliocharmos is a taxon of exceptional characteristics that make it concurrently variable and simple. With the distribution in North Africa, Europe and Southeast Asia, it is a large-scale taxon in the Hyacinthaceae family. Although known from the pre-Linean period, a systematic approach to research was rare and related to certain geographical areas. In order to contribute to the modern knowledge of the taxon, the goals of the research primarly have the revision of the nomenclature, taxonomy and distribution in the area of the Balkan Peninsula and the Pannonian Plain. The study included 15 taxa: ser. Platyphylla and species O. comosum, O. montanum, O. oligophyllum and O. fimbriatum, and ser. Tenuifolia and O. exscapum, O.dalmaticum, O. kochii, O. orbelicum, O. umbellatum, O. divergens, O. refractum, O. sibthorpii and unnamed hybrid. A review of the nomenclature includes a separate chapter a critical overview of the etymology of the genus Ornithogalum. Taxonomic status is determined based on morphometric and cytotaxonomic studies. Morphometric analyzes included morphological characteristics of ‘herbarum data', flowers and ovary, as well as comparative anatomical structure of leaf and scape. In addition, qualitative morphological characteristics and micromorphology of seeds and testa were analyzed in particular. Data were analyzed by standard statistical methods for defining taxonomic information characteristics and determining separate groups within the analyzed taxon: Multivariate correspondent analysis for qualitative characters and analysis of variance and Discriminant analysis for quantitative characters. For the analysis of qualitative and quantitative characteristics, the Factoraial analysis of mixed data was used. The results of statistical data were used to create a dichotomous key of the Heliocharmos section type. Cytotaxonomic studies, the number of chromosomes and the genome size in selected taxons are included in the study, and cytotoxonomic status for the date of the species is presented. In order to examine the influence of the environmental factors on the section Heliocharmos, the correlation between selected ecological indicators and phytohemical compounds in the species Ornithogalum umbellatum was examined. Taxonomic conclusions were preceded by the revision of regional and European herbarium collections: BEO, BEOU, BP, BUNS, K, LJS, LJU, MKNH, PO, SARA, SO, SO, SOA, V, VU, ZA, ZAGR, ZAHG, ZAHO; digital collections were also revised: B, BM, BRNU, E, F, FI, G, GE, GZU,HAL, JE, MJG, NAP, OKSF, PI, U, MV. Based on the results and conclusions of the taxonomic part of study, and with the results deposited in the created herbarium database, the distribution of the species Ornithogalum sect. Heliocharmos is shown. In addition to reviewing the distribution of data, there is an overview of the general range of species and habitats preferences.Revision of nomenclature, taxonomy and distribution of the species Ornithogalum sect. Heliocharmos in the Balkan Peninsula and the Pannonian Plain gave an overview of the current knowledge of the investigated taxon. The undoubted importance of the investigated area for the diversity of the genus Ornithogalum was confirmed. All the characteristics, have shown a degree of variability but they also confirmed their taxonomic significance. Using different combinations of taxonomic characters, each species can be clearly described. Such a proposal also points to disadvantages in the systematic approach of Ornithogalum sect. Heliocharmos, that need to be further investigated.

Denitrifikator Pseudomonas stutzeri – izolovanje, optimizacija bioprocesnih parametara i primena

Denitrifier Pseudomonas stutzeri – isolation, optimization of bioprocess parameters and application

U okviru ove doktorske disertacije prikazan je postupak izolacije i karakterizacije denitrifikatora uz optimizaciju biotehnoloških uslova proizvodnje biomase i ispitivanje efikasnosti proizvedene biomase u pogledu biočišćenja različitih građevinskih materijala. U okviru istraživanja koja su obuhvaćena ovom doktorskom disertacijom, izolovan je nov soj denitrifikatora koji je pomoću metode MALDI TOF identifikovan kao Pseudomonas stutzeri. U svim eksperimentima karakteristike i performanse novoizolovanog soja P. stutzeri, interno označenog kao D1, su poređene sa referentnom kulturom P. stutzeri ATCC 17588, koji je model mikroorganizam na kome se izučava proces denitrifikacije. Primenom PCR metode utvrđeno je postojanje četiri ključna denitrifikujuća gena (napA, nirS, norB i nosZ) u genomu P. stutzeri D1 i referentnog soja, čime je pokazano da ispitivani sojevi imaju genetsku predispoziciju za izvođenje potpune aerobne denitrifikacije. Takođe, uz primenu Boks-Benkenovog eksperimentalnog dizajna i metode odzivne površine, definisan je sastav hranljive podloge za dobijanje maksimalnog sadržaja biomase P. stutzeri D1 (1 g/L glukoze, 3 g/l KNO3 i 4 g/L peptone) i P. stutzeri ATCC 17588 (2 g/L KNO3 i 4 g/L peptona). Osim toga, optimizovani su i odabrani bioprocesni parametri za proizvodnju biomase oba denitrifikatora – temperatura 30°C, pH vrednost kultivacionog medijuma 7 jedinica i veličina inokuluma 5% (v/v). Validacija optimizovanih parametara kultivacije izvršena je izvođenjem nove serije ogleda pri definisanim uslovima u laboratorijskim bioreaktorima ukupnih zapremina 3 L i 7 L, čime je pokazana stabilnost bioprocesa prilikom uvećanja zapremine kultivacione tečnosti uz ostvarenje maksimalnog sadržaja biomase od 9 log CFU/ml za oba ispitivana soja uz minimalno opterećenje otpadnog toka. Rezultati primene denitrifikatora u vidu bioaktivnog sistema (pulpa sa suspenzijom denitrifikatora) koji je nanošen na površinu veštački kontaminiranih model supstrata opeke ukazuju na visoku efikasnost uklanjanja nitrata i to 95 % u slučaju P. stutzeri D1 i 72% u slučaju referentnog soja. Ispitivanjem bioaktivnih sistema primenjenih na kontaminirane uzorke stenskog materijala konstatovano je da se najveća efikasnost postiže tokom prvih 24 h, kada je efikasnost bioaktivnog sistema sa P. stutzeri ATCC 17588 47,7%, a bioaktivnog sistema sa P. stutzeri D1 čak 89,2%. U okviru doktorske disertacije izolovanjem i karakterizacijom visoko efikasnog denitrifikatora P. stutzeri D1 i detaljnim prikazom postupka optimizacije bioprocesnih parametara i validacije optimizovanih bioprocesnih parametara u laboratorijskim bioreaktorima načinjeni su prvi koraci ka definisanju idejnog rešenja i uvećanju razmera predloženog bioprocesa. Takođe, visoka efikasnost odabranih denitrifikatora u postupcima biočišćenja različitih građevinskih materijala, koja je postignuta u laboratorijskim uslovima predstavlja dobar osnov za nastavak istraživanja u realnim uslovima, kako na građevinskim materijalima, tako i u tretmanima zemljišta i otpadnih voda.

The main goal of this PhD thesis is to establish the procedure of isolation and characterization of denitrifiers along with the optimization of biotechnological conditions for the biomass production and testing the efficiency of the produced biomass in terms of biocleaning of various building materials. Within the research involved in this PhD thesis, novel denitrifier strain was isolated and identified as Pseudomonas stutzeri by using MALDI TOF. In all experiments, the characteristics and performances of the newly isolated strain of P. stutzeri (internally denoted as D1) were compared with the reference strain P. stutzeri ATCC 17588, which is a model microorganism for studying the denitrification process. By using PCR method the presence of four key denitrification genes (napA, nirS, norB and nosZ) in genome of the both strains was established indicating their genetic predisposition to perform complete aerobic denitrification. Also, the composition of the cultivation medium for obtaining the maximum content of biomass of P. stutzeri D1 (1 g/L glucose, 3 g/l KNO3 and 4 g/L peptone) and P. stutzeri ATCC 17588 (2 g/L KNO3 and 4 g/L peptone) was detemined by employing Box-Bhenken experimental design and RSM. In addition, the selected bioprocess parameters were optimized for the production of biomass of the both denitrifiers – temperature 30 °C, pH value of the cultivation medium of 7 units and inoculum size of 5% (v/v). Validation of the optimized bioprocess parameters was carried out by performing new series of experiments under previously define conditions in laboratory bioreactors with total volumes of 3 L and 7 L. The results of validation showed the stability of bioprocess while increasing the volume of the cultivation broth with the achievment of a maximum biomass content og 9 log CFU/ml for the both strains with minimum load of waste stream. The results of the application of the denitrifiers as a part of bioactive system (poultice with a suspension of denitrifiers) used onto the artificially contaminated brick model supstrates indicate a high efficiency of nitrate removal, namely 95% in the case of P. stutzeri D1 and 72% in the case of reference strain. By examing bioactive systems applied to contaminated stone material it was found that the highest efficiency in nitrate removal was achieved during the first 24 h (47.7% for the reference strian and 89.2% for the P. stutzeri D1). The results obtained in this PhD thesis including the established procedure for isolation and characterization of denitrifiers and detailed presentation of the optimization and validation process of bioprocess parameters represent the first steps made towards defining the conceptual solution and scale up of the proposed bioprocess. Moreover, the high efficiency of selected denitrificators in the biological treatment of various building materials, achieved in laboratory conditions is a good basis for continuing research in real conditions on construction materials, as well as in soil and wastewater treatment.

Analitika društvenih mreža kao faktor promocije hotela u Srbiji

Analitika društvenih mreža kao faktor promocije hotela u Srbiji

U doktorskoj disertaciji su kroz devet poglavlja predstavljene mogućnosti koje donosi analitika društvenih mreža. Konkretno predstavljene su mogućnosti koje donose društvene mreže u sklopu promotivnih aktivnosti hotela. Istraživanjem je obuhvaćeno utvrđivanje značaja internet marketinga, i u sklopu toga marketinga na društvenim mrežama za turistički i hotelski sektor, prikazan je koncept društvenih mreža kao i karakteristike najaktuelnijih društvenih mreža na globalnom nivou. Dat je i pregled tehnika analitike društvenih mreža i oblasti i načini primene, sa osvrtom na velike količine podataka. Takođe, istraživanjem jeobuhvaćeno i utvrđivanje faktora koji utiču na angažovanje korisnika na društvenim mrežama, kao i karakteristike naloga i metapodataka objava prikupljenih na analiziranim nalozima. Pod osnovnom jedinicom posmatranja smatrani su svi kategorisani ugostiteljski objekti vrste hotel koji se nalaze u Republici Srbiji. Prikupljanje podataka obuhvatalo je kombinaciju manuelnih i automatskih metoda, uz pomoć kojih su pribavljeni podaci o nalozima hotela na najaktuelnijim društvenim mrežama. Istraživanje je potvrdilo prvu hipotezu da su hoteli u Srbiji prepoznali značaj društvenih mreža za promociju, na nivou prisustva na trenutno vodećim platformama na tržištu. U radu je delimično potvrđena druga hipoteza koja smatra analitiku društvenih mreža vrednim kanalom za pribavljanje informacija o potrošačima, a koja se mogu koristiti kao osnova za promotivne aktivnosti hotela. Istraživanjem je potvrđena i treća hipoteza da različite karakteristike objava koje kreiraju korisnici i hoteli na društvenim mrežama, različito utiču na angažovanost korisnika, a samim tim i na značaj za promociju. Na osnovu teoretskih saznanja o promotivnim aktivnostima na društvenim mrežama i praktičnih potreba otela u Srbiji, dat je predlog modela za vršenje promotivnih aktivnosti na društvenim mrežama. Pored toga, u radu su predstavljene i mogućnosti za buduća istraživanja u ovoj oblasti.

Throughout nine chapters, this PhD dissertation presents possibilities of social network analytics.Precisely, this dissertation presents possibilities of carrying out promotional activities on social network sites. The research study included determining of internet marketing importance, and within that importance of marketing on social network sites tourism and hospitality. Also, the concept of social network sites is presented as well as characteristics of the most current global ones. Within the scope of the reseatch is also a review of the techniques of social network analysis and areas and application modes, with reference to large amounts of data. The survey included determining factors that influence the user engagement on social networks, as well as the characteristics of accounts as well as characteristics of posts' metadata collected on analyzed accounts. All categorized hotel facilities located in the Republic of Serbia were considered the basic unit of observation. Data collection encompassed a combination of manual and automatic methods, through which information about the hotel's accounts in the most current social networks was obtained. The research confirmed the first hypothesis that the hotels in Serbia recognized the importance of social network sites for promotion, at the level of presence at the current leading platforms in the market. The second hypothesis is partially confirmed that considers the analytics of social network sites a valuable channel for obtaining consumer information, which can be used as the basis for the hotel's promotional activities. The study also confirmed the third hypothesis that the different characteristics of the posts created by users and hotels on social network sites have different effect on user engagement, and therefore the importance of promotion. Based on theoretical knowledge about promotional activities on social network sites and practical needs of hotels in Serbia, this study proposed the model for performing promotional activities on social network sites. In addition, the paper presents possibilities for future research in this area.

Neuropsihloški korelati mikrostrukturnih promena mozga utvrđenih metodom magnetne rezonance kod obolelih od blagog kognitivnog poremećaja i Alchajmerove bolesti

Neuropsychological correlates of microstructural brain damage visualized by magnetic resonance imaging in patients with mild cognitive impairment and Alzheimer's disease

Alchajmerova bolest je najčešća demencija od svih demencija i karakteriše je depozicija senilinih plakova i neurofibrilarnih klubadi u kortikalnim moždanim regionima, koje daljim razvojem bolesti postaju atrofične. Klinički se karakteriše smetnjma na planu pamćenja, egzekutivnih funkcija, pažnje i ostalih kognitivnih funkcija uz odustsvo sposobnosti samostalnog funkcionisanja u svakodnevnom životu. Blagi kognitivni poremeća (BKP) je klinički entitet koji se smatra početnim stadijumom demencije u kom se registruju smetnje na planu pamćenja, ali i drugih kognitvnih funkcija, uz očuvanu funkcionalnost u svakodnevnom životu. Kod obe bolesti je utvrđeno da pored kortikalnog zahvatanja, patološkim procesom je zahvaćena i bela masa mozga. U današnje vreme se mirkostrukturno oštećenje bele mase mozga može ispitati difuzionim tenzorskim imidžinogom (DTI) na magnentoj rezonanci mozga (MR). Cilj: Utvrditi razlike neuropsiholoških skorova i razlike DTI parametara između obolelih od AB, BKP i kontrolne grupe zdravih ispitanika, kao i utvrditi da li postoji korelacija između neuropsiholoških skorova i DTI parametara kod BKP i AB. Metode: U istraživanje je uključeno tri ispitivane grupe od po 30 ispitanika: oboleli od AB u blagom stadijumu bolesti, oboleli od amnestičkog multi-domen BKP i kontrolna grupa zdravih ispitanika. Dijagnoza kod obolelih u obe grupe je postavljena na osnovu kliničkih kriterijuma aktuelnih dijagnostičkih kriterijuma iz 2011. godine. Kod svih ispitanika je sprovedeno detaljno neuropsihološko testiranje u cilju procene kognitivnih funkcija (smetnji na planu pamćenja, egzekutivnih funkcija, pažnje, govora, vizuospacijalnih i vizuokonstrukcionih sposobnosti), depresivnosti i drugih neuropsihijatrijskih simptoma i kvaliteta života. Samo je kod obolelih od AB dopunski vršena procena sposobnosti svakodnevnog funkcionisanja. Kognitivne funkcije su ispitane formiranjem kognitivnih domena, na osnovu pretpostavke o zajedničkom predmetu merenja korišćenih testova. Potom je načinjen MR mozga, u okviru koje je analiziran i DTI. Dalja obrada DTI je sprovedena primenom TBSS metode, čime su dobijene vrednosti DTI parametara: frakcione anizotropije (FA), srednje difuzivnosti (SD), radijalne difuzivnosti (RD) i aksijalne difuzivnosti (DA). Nakon toga je načinjena korelacija neuropsihološkog postignuća i DTI parametara korišćenjem Pirsonovog, odnosno Spirmanovog koeficijenta korelacije. Rezultati: Oboleli od AB su imali lošije postignuće na planu vizuelnog pamćenja, verbalnog pamćenja, neposrednog upamćivanja, odloženog prisećanja, pažnje, govora, egzekutivnih funkcija, mišljenja, radne memorije i vizuospacijalnih i vizuokonstrukcionih sposobnosti u odnosu na kontrolnu grupu zdravih. Oboleli od BKP su imali lošije postignuće u odnosu na kontrolnu grupu zdravih u domenima vizuelno pamćenje, neposredno upamćivanje, odloženo prisećanje, govor, mišljenje i vizuospacijalne i vizuokonstrukcione sposobnosti. Obe grupe obolelih su ispoljile više depresivnih simptoma u odnosu na kontrolnu grupu zdravih ispitanika. Takođe, obe grupe obolelih ispoljavaju statistički značajno više neuropsihijatrijskih simptoma u odnosu na zdrave ispitanike, gde se kod obolelih od AB registruju sumanute ideje, halucinacije, agitacija, euforija, dezinhibicija, ritabilnost i apatija, dok se kod obolelih od BKP registruju anksioznost i iritabilnost. Oboleli od AB imaju lošiji kvalitet života u odnosu na zdrave ispitanike, dok između oboleli od BKP i zdravih ispitanika nema razlike u proceni kvaliteta života. Što se tiče DTI parametara, oboleli od AB imaju niži FA i višu SD, RD i DA u odnosu na zdrave ispitanike na više puteva bele mase: prednji krak kapsule interne, prednja korona radijata, telo korpusa kalozuma, cingulum, kapsula eksterna, fornix-strija terminalis, koleno korpusa kalozuma, donji fronto-okcipitalni fascikulus, zadnja korona radijata, gornji fronto-okcipitalni fascikulus, gornji longitudinalni fascikulus i fascikulus uncinatus. Oboleli od BKP imaju sniženu FA i povišenu SD, RD i DA u regiji forniksa u odnosu na zdrave ispitanike. Kod obolelih od AB registrovane su značajne povezanosti mikrostrukturnog oštećenja bele mase i oštećenja svih kognitivnih domena, izuzev domena mišljenje, dok su kod obolelih od BKP registrovane značajne povezanosti mikrostrukturnog oštećenja bele mase i oštećenja svih kognitivnih domena, izuzev domena egzekutivne funkcije. U grupi obolelih od BKP je bilo više registrovanih korelacija oštećenja domena verbalno pamćenje, odloženo prisećanje i govor sa oštećenjem bele mase mozga, dok je kod AB bilo više registrovanih korelacija oštećenja domena vizuelno pamćenje, neposredno upamćivanje, pažnja, radna memorija i vizuospacijalne i vizuokontrukcione sposobnosti sa oštećenjem bele mase mozga. Depresivnost je jedino u grupi BKP značajno korelirala sa oštećenjem određenih puteva bele mase mozga. Zaključak: U blagom stadijumu obolelih od AB se registruje kognitivno oštećenje svih ispitivanih domena, više su ispoljeni depresivni simptomi, utvrđen je veliki broj neuropsihijatrijskih simptoma i narušen je kvalitet života u odnosu na zdrave ispitanike. Kod obolelih od BKP je registrovano kognitivno oštećenje više od pola procenjivanih kognitivnih funkcija, više su ispoljeni depresivni simptomi i utvrđeno prisustvo anksioznosti i iritabilnosti, dok kvalitet života nije narušen u ovoj fazi bolesti u odnosu na zdrave ispitanike. Rezultati vezani za mikrostrukturno oštećenja mozga u najranijim fazama AB ukazuju da je neuronska mreža značajno oštećena u najranijim kliničkim fazama bolesti, dok je u stadijumu BKP izolovana na oštećenje u regiji forniksa. U grupi obolelih od BKP je bilo više registrovanih korelacija oštećenja domena verbalno pamćenje, odloženo prisećanje i govor sa oštećenjem bele mase mozga, dok je kod AB bilo više registrovanih korelacija oštećenja domena vizuelno pamćenje, neposredno upamćivanje, pažnja, radna memorija i vizuospacijalne i vizuokontrukcione sposobnosti sa oštećenjem bele mase mozga. Stepen depresivnosti i oštećenje bele mase mozga je povezano isključivo na nivou BKP.

Alzheimer's disease (AD) is the most common dementia of all dementia with deposition of senile plaques and neurofibrillary tangles in cortical brain regions, which become atrophic in the further disease development. It`s main clinical characteristics are impairment of memory, executive function, attention and other cognitive functions with impairment in daily living activities. Mild cognitive impairment (MCI) is a clinical entity considered as an initial stage of dementia with present memory impairment, as well as other cognitive functions, while maintaining the functionality of the everyday life. In both diseases, pathological processes affect also the white matter of the brain. Nowadays, microstructural damage of the brain white matter is diagnosed by using diffusion tensor imaging (DTI) in the brain magnetic resonance imaging (MR). Objective: The aim of this study was to determine differences in neuropsychological scores and differences in DTI parameters between patients with AD, MCI and control groups of healthy subjects, as well as to determine whether there is a correlation between scores and DTI parameters in MCI and AD. Methods: The study included three groups of 30 patients each: of AD patients in the mild stage of the disease, patients with multi-domain amnestic MCI, and healthy controls. The patient’s diagnosis are based upon clinical criteria of current diagnostic criteria proposed in 2011. All patients had assessment of cognitive functions (impairment of memory, executive function, attention, language, visuospatial and construction abilities), depressive symptoms and other behavioral disorders and quality of life. Only in patients with AD, we also assessed ability of daily living activities. Cognitive functions were tested by forming cognitive domains, based on the assumption of a common object of measurement of analyzed tests. Further, participants had MRI scan, in which DTI was analyzed. DTI post-processing was carried out by using TBSS method, whereby the values of DTI parameters were: fractional anisotropy (FA), mean diffusivity (MD), radial diffusivity (RD) and axial diffusivity (DA). We conducted correlation analysis of the neuropsychological achievements and DTI parameters using Pearson or Spearman’s correlation coefficient, dependent on variable distribution. Results: The patients with AD had lower scores in the field of visual memory, verbal memory, immediate and delayed recall, attention, language, executive functions, reasoning, working memory and visuospatial and construction abilities compared to the control group. Patients with MCI had lower scores compared to the control group in the domains of visual memory, immediate and delayed recall, language, reasoning, and visuospatial and construction abilities. Both groups of patients have more depressive symptoms in relation to the control group of healthy subjects. In addition, both groups of patients exhibited a significantly higher degree of behavioral disorders as compared to healthy subjects, where AD patients experienced delusions, hallucinations, agitation, euphoria, disinhibition, irritability and apathy, while MCI patients experienced anxiety and irritability. Patients with AD had a poor quality of life compared to healthy subjects, whereas people with MCI did not. As for the parameters of DTI, AD patients had decrease of FA and increase of MD, RD, and DA compared to the healthy subjects in the multiple white matter tracts: anterior limb of internal capsule, anterior part of corona radiata, the body of the corpus callosum, cingulum, external capsule, fornix- striae terminalis, genu of the corpus callosum, inferior frontal-occipital fasciculus, posterior corona radiata, superior frontal-occipital fasciculus, superior longitudinal fasciculus and fasciculus uncinatus. Patients with MCI had decreased FA and increased MD, RD and DA in the fornix compared to healthy subjects. In AD patients, there was significant association between microstructural white matter brain damage and all cognitive domains, except domain reasoning, while in patients with MCI significant association was evident between microstructural white matter damage and all cognitive domains, except the domain of executive function. Results related to the microstructural white matter brain damage in mild AD indicates that wide neural network is significantly damaged at the earliest clinical stages of the disease, while in MCI stage only fornix shows microstructural white matter brain damage. Level of impairment of verbal memory, delayed recall and language correlates more frequently in MCI group compared to mild AD group, where impairment in the field of visual memory, immediate recall, attention, working memory and visuospatial and construction abilities correlates more frequently with white matter brain damage. Association of depressive symptoms and white matter brain damage was significant in MCI patients. Conclusion: In mild AD, cognitive impairment is present in all cognitive domains; patients experience more depressive symptoms and wider spectrum of behavioral disorders with compromised quality of life compared to healthy subjects. In MCI patients, cognitive impairment is present in more than half of the assessed cognitive functions; patients also experience more depressive symptoms, as well as anxiety and irritability without quality of life deterioration compared to healthy subjects. Results related to the microstructural white matter brain damage in mild AD indicates that wide neural network is significantly damaged at the earliest clinical stages of the disease, while in MCI stage only fornix shows microstructural white matter brain damage. Level of impairment of verbal memory, delayed recall and language correlates more frequently in MCI group compared to mild AD group, where impairment in the field of visual memory, immediate recall, attention, working memory and visuospatial and construction abilities correlates more frequently with white matter brain damage. The degree of depression correlated significantly with white matter brain damage solely at the level of MCI.

Analiza shear lag uticaja kod tankozidnih kompozitnih nosača otvoreno-zatvorenog poprečnog preseka

Shear lag analysis of thin-walled composite beams with open-closed cross section

U radu su izvedene diferencijalne jednačine tankozidnog kompozitnog štapa proizvoljnog poprečnog preseka, primenom principa virtualnih pomeranja, a polazeći od funkcije deplanacije koju je predložio A. Prokić, za tankozidne štapove homogenog poprečnog preseka. Ona omogućava jedinstvenu analizu tankozidnih štapova otvorenog i zatvorenog poprečnog preseka, pretpostavka o zanemarenju klizanja u srednjoj površi štapa nije neophodna, pa se smičući naponi određuju direktno iz odgovarajućih deformacija. Raspodela normalnih napona nije više određena sektorskom koordinatom već parametrima pomeranja čvornih tačaka, i u opštem slučaju je promenljiva od preseka do preseka, što omogućuje registrovanje i analizu shear lag uticaja, koji se klasičnom teorijom tankozidnih nosača ne može opisati. Kao što je poznato, shear lag uticaj predstavlja neravnomernu raspodelu normalnih napona u pojasevima, s tim što se maksimalna vrednost javlja na mestu spoja pojasa sa rebrima, i u opštem slučaju je veća od vrednosti napona koja se dobija klasičnom teorijom savijanja štapova zasnovanoj na Bernoullijevoj hipotezi. To je posebno izraženo kod štapova napregnutih na savijanje kod kojih dolazi do značajne deplanacije poprečnog preseka. Dobijeni sistem diferencijalnih jednačina se ne može rešiti u zatvorenom obliku te se pristupilo numeričkoj metodi, odnosno primeni metode konačnih elemenata. Definisana su dva tipa elementa sa različitim polaznim pretpostavkama. Prvi tip elementa zasnovan je na teoriji Timoshenka, odnosno uticaj transverzalnih sila na deformaciju se uzima u obzir. Drugi tip elementa zanemaruje uticaj transverzalnih sila na deformaciju, odnosno usvaja se pretpostavka da poprečni preseci i nakon deformacije ostaju ravni i upravni na srednju liniju štapa. Kao dokaz tačnosti prethodno izvedenih teorijskih razmatranja urađen je niz primera pomoću programa napisanog u programskom jeziku C.

Differential equations of thin-walled composite beams of arbitrary cross section were derived, using the principle of virtual displacements and starting from function of deplanation suggested by A. Prokic, for thin-walled beams of homogeneous cross section. It enables unique analysis thin-walled beams of open and closed cross section, assumption of neglecting shear strain in the middle surface is not necessary and shear stresses can be calculated directly from the strains. Distribution of longitudinal stresses is not defined by warping function, but parameters of longitudinal displacement, and in general case it is variable of section to section, that enables registering and analysis of shear lag, which classical theory of thin-walled beams is unable to reflect. As it is known, shear lag effect presents a non-uniform distribution of normal stresses in the flanges, maximal values are on the connection of flange and web, in general case it is larger from the value of stress obtained by classical theory of beams based on the Bernoulli hypothesis. It is especially expressed at beams subjected to bending where deplanation of cross section is significant. Derived system of differential equations can not be solved in closed form solution and it was accessed to numerical method, respectively on the finite element method. Two types of element with different starting settings were defined. First type of element is based on the theory of Timoshenko, apropos the influence of transversal forces on deformation were taken into account. The second type of element neglects influence of transversal forces on deformation, concerning assumption that cross section remain plane and orthogonal on the middle line is adopted. A number of numerical examples are calculated by a computer program written in program language C as a proof of accuracy of previously derived theoretical reviews.

Uticaj različitih antitromboznih lekova na prevenciju nastanka rane tromboze arteriovenskih fistula za hemodijalizu kod bolesnika sa terminalnom bubrežnom insuficijencijom

The use of different antithrombotic drugs for the prevention of early thrombosis of arteriovenous fistula for hemodialysis in patients with end stage renal disease

UVOD: Komplikacije terminalne bubrežne isuficijencije (TBI) kada se jačina glomerularne filtracije (JGF) smanji ispod 10 mL/min moguće je lečiti jedino hroničnom dijalizom ili transplantacijom bubrega tj. nadoknadom potpuno ili delimično izgubljene bubrežne funkcije. Uz blagovremenu edukaciju bolesnika o progresivnom toku hronične bubrežne bolesti, mogućnostima dijaliznog tretmana i transplantacije bubrega, treba na vreme obezbediti stalni funkcionalni vaskularni pristup za hemodijalizu (HD) hirurškom intervencijom kreiranja arteriovenske fistule (AVF), po mogućnosti najmanje 6 meseci pre anticipiranog započinjanja HD, jer je za njenu maturaciju potrebno 4 do 6 nedelja. Primarna AVF je opštepreporučeni najbolji stalni vaskularni pristup za bolesnike kod kojih se planira hemodijaliza. Najčešći razlog za disfunkciju vaskularnog pristupa za hemodijalizu su u 80% slučajeva trombozne komplikacije, koje se u 90% slučajeva javljaju na venskom segmentu AVF i posledica su progresivne venske neointimalne hiperplazije. Pored histoloških karakteristika zida venskog krvnog suda i hemodinamskih uslova, u etiopatogenezi ovog »adaptivnog odgovora« vrlo značajnu ulogu igraju endotel i ostale komponente hemostaznog sistema (trombocitna, koagulaciona i fibrinolizna), imunološki i citološki činioci i genetski faktori. Prevencija nastanka rane tromboze vaskularnog pristupa za hemodijalizu kod bolesnika sa TBI je moguća primenom antitromboznih lekova, tj. antitrombocitne ili antikoagulantne terapije. CILJ: Proceniti efikasnost primenjenih antitromboznih lekova (tiklopidina i nadroparin-kalcijuma) u prevenciji nastanka rane tromboze/afunkcionalnosti AVF za hemodijalizu za vreme njene maturacije unutar 6 nedelja od kreiranja u bolesnika sa TBI. Ispitati nivo biomarkera hemostaznog sistema i markere trombofilije u bolesnika sa TBI pre kreiranja AVF u cilju dopune uzroka nastanka rane tromboze/afunkcionalnosti arteriovenskih fistula za hemodijalizu. Ispitati učestalost trombofilije i njen uticaj na funkcionalnost AVF i uporediti efikasnost primenjenih preventivnih režima između bolesnika sa i bez trombofilije. MATERIJAL I METODE: U ispitivanje su uključene osobe oba pola sa prethodno postavljenom dijagnozom TBI kod kojih nisu postojale kontraindikacije za planirno hirurško kreiranje prvog stalnog vaskularnog pristupa za hemodijalizu u vidu autologne arteriovenske fistule (AAVF). Nakon hirurškog kreiranja radiocefalične arteriovenske fisule u distalnoj trećini podlaktice nedominantne ruke (89/121), intermedijalne (4/121) ili proksimalne (28/121) AAVF u studiju je uključen 121 ispitanik, koji su u cilju procene uticaja različitih antitromboznih lekova na sprečavanje nastanka rane tromboze fistula za hemodijalizu kod bolesnika sa TBI ispitanici su podeljeni u 3 grupe: Grupa I, kontrolna; 40 ispitanika koji nakon kreiranja AVF nisu dobijali antitromboznu terapiju, Grupa II; 42 ispitanika kod kojih je dan nakon kreiranja AVF započeta primena antitrombocitnog leka iz grupe tienopiridina, Ticlodix® (ticlopidin) tbl a 250 mg, 2 x ½ tbl dnevno tokom 6 nedelja i Grupa III; 39 ispitanika kod kojih je dan nakon kreiranja AVF započeta subkutana primena antikoagulantnog leka iz grupe niskomolekularnih heparina, Fraxiparine® (nadroparin-kalcijum) 2850 anti Xa i.j. (0.3 ml) dnevno tokom 6 nedelja. Jednokratno određivanje laboratorijskih parametara pokazatelja bubrežne funkcije, metabolizma glukoze i hroničnog zapaljenja, funkcionalnosti hemostaznog sistema, trombofilnih markera i genskog polimorfizma vršeno je unutar dve nedelje pre hirurškog kreiranja AAVF. Kriterijum za utvrđivanje ishoda uticaja antitrombozne terpije predstavlja maturacija AVF koja je definisana kao uspešna ako je započeto sprovođenje efikasne hemodijalize najranije 6 nedelja nakon njenog hirurškog kreiranja po proceni nadležnog nefrologa. Dijagnoza prisustva tromboze AVF postavljena je od strane nadležnog vaskularnog hirurga/nefrologa fizikalnim pregledom tokom njene maturacije, koji je podrazumevao inspekciju, palpatorno utvrđivanje odsustva karakterističnog trila i auskultatornih karakteristika protočnosti AVF ili ultarsonografskim pregledom od strane radiologa. REZULTATI: Između ispitivanih grupa u odnosu na broj tromboziranih/ afunkcionalnih AVF tokom njene maturacije (12/40 vs. 4/42 vs. 5/39; P=0.033), ustanovljena je značajna statistička razlika kao i poređenjem broja tromboziranih/afunkcionalnih AVF tokom sazrevanja u kontrolnoj grupi u odnosu na grupu ispitanika (objedinjene Grupe II i Grupa III) koja je primala antitromboznu profilaksu (12/40 vs. 9/81; P=0.009). Daljom analizom ispitivanih grupa, utvrđena je statistički značajna razlika u broju tromboziranih/afunkcionih AV fistula između kontrolne Grupe I i Grupe II (P=0.019). Testiranjem razlike u broju tromboziranih/ afunkcionalnih AVF između ispitanika kontrolne Grupe I i Grupe III nije dobijena statistički značajna razlika, kao ni između Grupe II i Grupe III. Zastupljenost broja tromboziranih/afunkcionalnih distalnih AVF za vreme njihove maturacije (12/33 vs 2/31 vs. 3/24; P=0.008) se između ispitivanih grupa značajno statistički razlikovala kao i zastupljenost tromboziranih/afunkcionalnih distalnih AVF tokom sazrevanja u kontrolnoj grupi u odnosu na grupu ispitanika koja je primala antitromboznu profilaksu (12/34 vs. 5/55; P=0.002). Testiranjem statističke razlike u broju tromboziranih/afunkcionalnih distalnih AVF između ispitanika kontrolne Grupe I i Grupe II utvrđena je statistički značajna razlika (P=0.005), dok između Grupe I i Grupe III (P=0.051), kao ni između Grupe II i Grupe III (P=0.439) nije dobijena statistički značajna razlika. Između podgrupa ispitanika kod kojih je došlo do tromboze/afunkcionalnosti AVF 21/121 (17.35%) i podgrupe ispitanika sa funkcionalno maturiranom AVF 90/121 (82.64%), značajna statistička razlika ispitanih hemostaznih parametara je bila prisutna u vrednostima agregabilnosti trombocita uz kolagen kao induktor (59.33±33.1 vs. 75.04±29.6; P=0.033). Značajna statistička razlika je zabeležena i u zastupljenosti sledećih trombofilnih markera: deficita PC (3/21 vs. 3/100; P=0.030), APC-R (4/21 vs. 5/100; P=0.026), prisustva antifosfolipidnih ACL IgM antitela (1/21 vs. 0/100; P=0.028), heterozigotnog polimorfizma FV G1691A (3/21 vs. 3/100; P=0.03) i homozigotne mutacije gena FII G20210A (1/21 vs. 0/100; P=0.028), između podgrupa bolesnika sa tromboziranom afunkcionalnom i funkcionalnom AVF. Takođe je značajna statistička razlika između podgrupa bolesnika kod kojih je došlo tromboze/afunkcionalnosti AVF i podgrupe ispitanika sa funkcionalno maturiranom AVF bila prisutna u odnosu na postojanje ranijih tromboza (23/21 vs 19/100; P=0.000) kao i zastupljenosti izolovanih venskih tromboza (9/21 vs. 2/100; P=0.000). Prediktivni potencijal pojedinačnih parametara za maturaciju AVF ispitan je univarijantnom logističkom regresionom analizom. Prilikom ispitivanja uticaja pojedinačnih parametara na maturaciju fistule, zapazili smo da su ispitanici koji su primali antitromboznu terapiju imali 3 puta veću šansu za funkcionalno maturiranu AVF [OR 3.45 (1.3-9.03)] u odnosu na bolesnike bez terapije. Ispitanici koji su imali prethodne tromboze su imali višestruko povišen rizik [OR 6.92 (2.51-19.06)] za nastanak tromboze/afunkcionalnost AVF tokom maturacije. Prilikom ispitivanja uticaja pojedinačnih parametara na rizik od pojave tromboze/afunkcionalnosti distalne AVF, zapažamo da primena antitrombozne terapije [OR 5.4 (CI 1.7 - 17.35)] petostruko snižava rizik za nastanak tromboze/ afunkcionalnosti distalne AVF, odnosno da primena antitrombozne terapije petostruko povećava šansu za adekvatnu maturaciju distalne AVF. Ispitanici koji su imali aterosklerotske KVB [OR 0.32 (0.1-0.98)] i ranije tromboze [OR 0.14 (0.04-0.44)] su imali za 68% i 86% manju verovatnoću za adekvatnu maturaciju distalne AVF (334). Trombofilija je bila prisutna u 59/121 (48.8%) ispitanika. U odnosu na markere aktivacije koagulacione komponente hemostaznog sistema i inflamatorne pokazatelje, između podgrupa ispitanika sa ili bez trombofilije statistički značajna razlika je bila prisutna u vrednostima koncentracije FVIII (170.35±103.97 vs. 235.26±124.80; P=0.02) i odnosa trombociti/limfociti (181±64.58 vs. 148.11±66.15; P=0.026). U odnosu na lokalizaciju AVF, u podgrupi ispitanika sa trombofilijom i tromboziranom/ afunkcionalnom AVF, njih 8/11 su pripadale distalnim AVF, 3/11 proksimalnim AVF, dok je u podgrupi ispitanika bez trombofilije i tromboziranom/afunkcionalnom AVF, njih 9/10 imalo distalnu, a 1/10 proksimalnu AVF. U grupi bolesnika sa trombofilijom nije zabeleženo prisustvo statistički značajne razlike u efikasnosti primenjenih antitromboznih režima merene učestalošću tromboza/afunkcionalnosti AVF u odnosu na bolesnike sa trombofilijom koji nisu primali antitromboznu terapiju (5/19 vs. 2/18 vs. 4/22; P=0.493). U grupi ispitanika bez trombofilije utvrđeno je postojanje statistički značajne razlike u učestalosti tromboza/afunkcionalnosti AVF između grupe sa i bez primene antitromboznih lekova kako u ukupnom broju tromboziranih/afunkcionalnih AVF (7/21 vs. 2/24 vs. 1/17; P=0.030). Iako je zastupljenost tromboza/afunkcionalnosti AVF u bolesnika sa kombinovanom trombofilijom češća u odnosu na ispitanike koji su imali drugu vrstu ili uopšte nisu imali trombofiliju (6/18 vs. 15/103; P=0.052), ona nije dostigla statistički značajnu vrednost. ZAKLJUČAK: Profilaktička primena antitromboznih lekova (tiklopidina i nadroparin-kalcijuma) smanjuje učestalost pojave rane tromboze i pojavu primarne nefunkcionalnosti AVF za hemodijalizu tokom njene maturacije. Primena antitrombozne terapije petostruko snižava rizik za nastanak tromboze/ afunkcionalnosti distalne AVF tokom njene maturacije. Bolesnici koji su imali prethodne tromboze imaju višestruko povišen rizik za nastanak tromboze AVF tokom njene maturacije. Kod bolesnika koji su imali aterosklerotske KVB i ranije tromboze verovatnoća za adekvatnu maturaciju distalne AVF je niža za 68% , odnosno 86%. U našem istraživanju nije utvrđeno postojanje superiornosti antikoagulantne u odnosu na antitrombocitnu profilaksu tj. oba primenjena režima su bila podjednako efikasna. U terminalnoj bubrežnoj insuficijenciji prisutan je značajan poremećaj funkcionalnosti hemostaznog sistema koji se očituje u disfunkciji endotela i poremećenoj (sniženoj) funkcionalnosti trombocita, prisustvu prokoagulantnog stanja koje se manifestuje povišenom trombinskom aktivnošću, povišenom koncentracijom činilaca koagulacije i smanjenom fibrinoliznom aktivnošću. Češća zastupljenost ukupnih ranijih tromboza (arterijskih i venskih), češća zastupljenost izolovanih venskih tromboza i učestalije prisustvo trombofilije prezentovano deficitom PC, prisustvom rezistencije na APC, prisusustvom antifosfolipidnih antikardiolipinskih antitela IgM, heterozigotnog polimorfizma FV G1691A, homozigotne mutacije FII G201210A i niža vrednost agregabilnosti trombocita uz kolagen kao induktor su markeri koji su u našem ispitivanju signifikantno češće zastupljeni kod ispitanika sa trombozom/ afunkcijom AVF za hemodijalizu tokom njenog sazrevanja. Trombofilija je prisutna kod 48.8% bolesnika saTBI, ali našim ispitivanjem nije utvrđen njen uticaj na nastanak rane tromboze/afunkcionalnosti AVF izuzev u grupi bolesnika sa kombinovanom trombofilijom. Mali broj krvarećih komplikacija u našoj studiji ukazuje na bezbednost primenjenog preventivnog režima. Na osnovu dobijenih rezultata može se preporučiti profilaktička primena tiklopidina ili nadroparin-kalcijuma u preventivnim dozama kod bolesnika sa TBI neposredno nakon kreiranja AVF. Primenu profilakse tromboznih komplikacija kod bolesnika sa novokreiranom AVF preporučujemo posebno kod bolesnika koji su imali prethodne tromboze i/ili kliničke manifestacije aterosklerotskih kardiovaskularnih bolesti.

INTRODUCTION: Complications in end stage renal disease (ESRD) when the glomerular filtration rate (GFR) decreases below 10mL/min can only be treated by chronic dialysis or kidney transplant ie. total or partial renal replacement therapy. With prompt education of the patient regarding the progressive course of the chronic kidney disease, possibilities of dialysis treatment and kidney transplantation, the patient should timely be granted permanent functional vascular hemodialysis (HD) access through surgical intervention by creating arteriovenous fistula (AVF), preferably at least 6 months prior to the anticipated start of HD, as period for its maturation is between 4 and 6 weeks. Primary AVF is the generally best recommended permanent vascular access for patients planned for dialysis. The most common reason for dysfunction of the vascular access for hemodialysis are thrombotic complications in 80% of the cases, 90% of which appear in the venous segment of AVF as the consequence of progressive venous neointimal hyperplasia. Beside the histological characteristics of the venous blood vessel wall and hemodynamic conditions, in the etiopathogenesis of this “adaptive answer”, endothel and other components of the hemostatic system (platelet, coagulation and fibrinolysis), immunological and cytological components as well as genetic factors play a very important role. Prevention of occurrence of early thrombosis of vascular access for hemodialysis in patients with ESRD is possible by treatment with antithrombotic drugs, ie. antiplatelet or anticoagulant therapy. OBJECTIVE: Estimate the efficiency of applied antithrombotic drugs (ticlopidine and nadroparincalcium) in prevention of occurrence of early thrombosis/dysfunction of AVF for hemodialysis during its time of maturation within the 6 week period. Examine the level of biomarkers of the hemostatic system and thrombophilic markers in patients with ESRD before the creation of AVF with the goal of finding additional causes of occurrence of early thrombosis/dysfunction of arteriovenous fistula for hemodialysis. Determine the incidence of thrombophilia and its impact on the functionality of AVF and compare the efficiency of applied preventive regimen between patients with and without thrombophilia. MATERIAL AND METHODS: The study included persons of both sexes with previously established diagnosis of ESRD in which there were no contraindications for the planned surgical creation of the first permanent vascular access for hemodialysis in the form of autologous arteriovenous fistula (AAVF). After the surgical creation of the radiocephalic arteriovenous fistula in the distal third of the forearm of the non-dominant hand (89/121), intermedial (4/121) or proximal (28/121) AAVF, the total number of 121 patients were included in the study and divided into three groups in order to estimate the influence of different antithrombotic drugs in prevention of early thrombosis for hemodialysis in patients with ESRD: Group I, control; 40 subjects which did not receive antithrombotic therapy after the creation of AVF, Group II; 42 subjects which started receiving an antithrombotic drug from the tienopiridine group, Ticlodix® (ticlopidine) 2 x ½ of 250mg tbl, daily, during the period of 6 weeks, after the creation of AVF, and Group III; 39 subjects which started subcutaneously receiving a drug from the low-molecular weight herapin group, Fraxiparine® (nadroparine-calcium) 2850 anti Xa i.j. (0.3 ml) daily, during the period of 6 weeks. One-time determination of laboratory parameters and renal function, glucose metabolism and chronic inflammation, hemostatic system functionality, thrombophilic markers and gene polymorphism was performed within two weeks prior to surgical creation of AAVF. The criteria for determining the outcome of the impact of antithrombotic therapy is the maturation of AVF, which is defined as successful if the implementation of effective hemodialysis started at least 6 weeks after its creation, where the effectiveness of hemodialysis is estimated by a competent nephrologist. The diagnosis of the presence of AVF thrombosis was set by a competent vascular surgeon/nephrologist through physical examination during its maturation, which included inspection, palpatory determination of absence of the characteristic thrill and auscultatory characteristics of the flow of AVF, or by ultrasonographic examination by the radiologist. RESULTS: Between the groups in terms of number of thrombosed/dysfunctional AVF during its maturation (12/40 vs. 4/42 vs. 5/39, P = 0.033), a significant statistical difference was established, as well as by comparing the number of thrombosed/dysfunctional AVF during maturation in the control group compared to the group of respondents (unified Group II and Group III) which received antithrombotic prophylaxis (12/40 vs. 9/81, P = 0.009). Through further analysis of the examined groups, a statistically significant difference was observed in the number of thrombosed/dysfunctional AV fistula between the control Group I and Group II (P = 0.019). There was no statistically significant difference noticed in the numbers of thrombosed/dysfunctional AVF between the subjects in the control Group I and Group III, as well as between Group II and Group III. Presence of the number of thrombosed/dysfunctional distal AVF during their maturation (12/33 vs 2/31 vs. 3/24, P = 0.008) between the groups statistically significantly varied, as well as the presence of the number of thrombosed/dysfunctional distal AVF during the maturation in the control group as compared to the group of subjects who received antithrombotic prophylaxis (12/34 vs. 5/55; P=0.002). By testing statistical differences in the number of thrombosed/dysfunctional distal AVF between the subjects in the control Group I and Group II a statistically significant difference (P = 0.005) was established, while there was no statistically significant difference between Group I and Group III (P = 0.051), nor between Group II and Group III (P = 0.439). Among the subgroup of patients with thrombosis/dysfunction of AVF 21/121 (17.35%) and the subgroup of subjects with functionally maturated AVF 90/121 (82.64%), a statistically significant difference of the examined hemostasis parameters was present in the values of platelet aggregation with collagen as the inducer (59.33 ± 75.04 vs. 33.1 ± 29.6; P = 0.033). A significant statistical difference was recorded in the presence of the following thrombophilic markers: deficit of PC (3/21 vs. 3/100; P = 0.030), APC-R (4/21 vs. 5/100; P = 0.026), the presence of antiphospholipid ACL IgM antibodies ( 1/21 vs. 0/100; P = 0.028), heterozygous FV G1691A polymorphism (3/21 vs. 3/100; P = 0.03) and homozygous gene mutation FII G20210A (1/21 vs. 0/100; P = 0.028), between the subgroups of patients with thrombosed/dysfunctional and functional AVF. There also was a significant statistical difference between the groups of patients which encountered thrombosis/dysfunction of AVF and subgroups of subjects with functional maturated AVF in relation to the existence of previous thrombosis (23/21 vs. 19/100; P = 0.000) and the presence of isolated venous thrombosis (9/21 vs. 2/100; P = 0.000). Predictive potential of individual parameters for AVF maturation was tested by univariate logistic regression analysis. During the examination of the influence of individual parameters on fistula maturation, we observed that subjects who received antithrombotic therapy were 3 times more likely to develop functionally maturated AVF [OR 3.45 (1.3-9.03)] as compared to subjects who did not receive any treatment. Subjects which previously had thrombosis had a multiple times increased risk [OR 6.92 (2:51 to 19:06)] of developing thrombosis/dysfunctional AVF during its maturation. When examining the influence of individual parameters on the risk of thrombosis/dysfunction of the distal AVF, we noted that the implementation of antithrombotic therapy [OR 5.4 (CI 1.7 - 17:35)] reduced risk of thrombosis/dysfunction of the distal AVF by five times, ie. that the implementation of antithrombotic therapy increases the chance for adequate distal AVF maturation by five times. The subjects that had atherosclerotic cardiovascular diseases (CVD) [OR 0.32 (0.1-0.98)] or previous thrombosis [OR 0.14 (0.04-00.44)] had a 68% or 86% less chance for adequate distal AVF maturation (334). Thrombophilia was present in 59/121 (48.8%) patients. In relation to the markers of activation of coagulation components of the hemostatic system and inflammatory markers, among subgroups of subjects with or without thrombophilia a statistically significant difference was present in the FVIII concentration (170.35 ± 103.97 vs. 235.26 ± 124.80; P = 0.02) and the platelets/lymphocytes ratio (181 ± 64.58 vs. 148.11 ± 66.15; P = 0.026). In relation to the localization of AVF, in the subgroup of subjects with thrombophilia and thrombosed/dysfunctional AVF, 8/11 of them belonged to distal AVF, 3/11 proximal AVF, while in the subgroup of subjects without thrombophilia and thrombosed/dysfunctional AVF, had 9/10 distal and 1/10 proximal AVF. In the group of subjects with thrombophilia there was no record of the presence of statistically significant differences in the efficiency of antithrombotic regimen which was measured by the frequency of thrombosis/dysfunction of AVF as compared to subjects with thrombophilia which did not receive antithrombotic therapy (5/19 vs. 2/18 vs. 4/22, P = 0.493). In the group of subjects without thrombophilia statistically significant differences were found in the frequency of thrombosis/dysfunctions of AVF among groups with and without the use of antithrombotic drugs in the total number of thrombosed/dysfunctional AVF (7/21 vs. 2/24 vs. 1/17, P = 0.030). Although the presence of thrombosis/dysfunction of AVF in patients with combined thrombophilia was more frequent compared to those who had other types of, or did not have thrombophilia (6/18 vs. 15/103; P = 0.052), it did not reach a statistically significant value. CONCLUSION: Prophylactic use of antithrombotic drugs (ticlopidine and nadroparin-calcium) reduces the incidence of early thrombosis and the occurrence of primary AVF dysfunction for hemodialysis during its maturation. Implementation of antithrombotic therapy reduced risk of thrombosis/ dysfunction of the distal AVF during its maturation by five times. Patients who have had previous thrombosis have multiple times greater risk of AVF thrombosis during its maturation. In patients who had atherosclerotic CVD or previous thrombosis, the probability for adequate maturation of distal AVF is lower by 68% or 86%. In our study there was no evidence of superiority of anticoagulant compared to antiplatelet prophylaxis ie. both regimens were equally effective. In ESRD there is significant disarrangement of hemostatic system functionality, which is reflected in endothelial dysfunction and disturbed (reduced) platelet functionality, the presence of procoagulant condition that is manifested by elevated thrombin activity, increased levels of clotting factors and reduced fibrinolytic activity. More frequent presence of total previous thrombosis (arterial and venous), higher frequency of isolated venous thrombosis and frequent presence of thrombophilia presented by the deficit of PC, the presence of resistance to APC, presence of anticardiolipin antiphospholipid antibodies IgM, heterozygous FV G1691A polymorphism, homozygous mutation FII G201210A and lower value of collagen induced platelet aggregation are the markers in our study which are significantly more frequent in patients with thrombosis/dysfunction of AVF for hemodialysis during its maturation. Thrombophilia is present in 48.8% of patients with ESRD, however our study does not determine its impact on early thrombosis/dysfunction of AVF except in the group of patients with combined thrombophilia. A small number of bleeding complications in our study points to the safety of the applied preventive regimen. Based on the obtained results, prophylactic use of ticlopidine or nadroparin-calcium in preventive doses can be recommended for patients with ESRD immediately after AVF creation. Prophylactic treatment of thrombotic complications in patients with newly created AVF is recommended especially in patients who have had previous thrombosis and/or clinical manifestations of atherosclerotic cardiovascular diseases.

Prinos i kvalitet mladog krompira u zavisnosti od agrotehničkih mera i agroekoloških uslova proizvodnje

Yield and quality of early potato dependingTI on agricultural practices and argoecological condicions

Proizvodnja mladog krompira u Srbiji je značajna zbog obezbeđenja ove izuzetno cenjene i delikatesne namirnice u periodu od aprila do juna kada je u ponudi na tržištu malo drugog svežeg povrća. Osim toga cena mladog krompira je uglavnom visoka, pa je značaj i po osnovu profitabilnosti ove kulture velik. U periodu 2004-2006. godine ispitivan je efekat malčovanja polietilenskom folijom i neposrednog pokrivanja biljaka sa i bez noseće konstrukcije, kao i kombinacija ovih specifičnih agrotehničkih mera na ranostasnost, prinos i komponente prinosa i kvalitet mladog krompira kod ranih sorti Cleopatra i Riviera. U cilju rešavanja postavljenog zadatka sprovedeno je istraživanje, na lokalitetu južno bačkog okruga (Begeč), postavljen je dvofaktorijalni ogled po split plot planu u pet ponavljanja. Ispitivane agrotehničke mere i njihove kombinacije značajno su uticale na ranostasnost i prinos mladog krompira. Formiranje tržišnih krtola (krtole veće od 28 mm) bilo je za 10-15 dana ranije u odnosu na kontrolnu (nepokrivenu) varijantu. Najveći prinos u trogodišnjem istraživanju postignut je na varijanti agrotekstil+niski tunel (40,07 t/ha). U odnosu na kontrolnu varijantu, prinos je bio veći za 19% (u prvoj godini za 22%, drugoj za 16%, dok je u trećoj godini prinos bio veći za 18%). Najveći broj krtola mladog krompira, u trogodišnjem istraživanju, ostvaren je na kontrolnoj varijanti (9,43), stim što je udeo tržišnih krtola (krtole veće od 28 mm) na kontroli iznosio 89% naspram 95% ostvaren na pokrivenim varijantama. Riviera je ostvarila veći broj krtola po biljci u odnosu na Cleopatru. Ispitivane agrotehničke mere uticale su na povećanje mase krtola po biljci. Najveća masa krtola po biljci u trogodišnjem ogledu ostvaren je na tretmanima agrotekstil+niski tunel (853,17 g) i malčovanje+agrotekstil+niski tunel (850,17 g), dok je najmanja masa zabeležena na kontrolnoj varijanti (640 g). Sorta Riviera je ostvarila značajno veću masu krtola u odnosu na Cleopatru. Ispitivani tretmani su ostvarili veću prosečnu masu jedne krtole za 52% u odnosu na kontrolnu varijantu. Ispitivani tretmani značajno su uticali i na kvalitet mladog krompira; odnosno na povećanje sadržaja suve materije, skroba, vitamina C, celuloze i pepela u krtolama, a na smanjenje sadržaja šećera i nitrata.

Production of early potato in Republic of Serbia is important because it provides this highly valued delicates food during the period from April to June, when there is low offer of other fresh vegetables on the market. Besides, price of early potato is usually high so it is important as profitable crop. During the period 2004-2006 effect of mulching with polyethylene foil and direct coverage of plants with agrotextile and low tunnel, as well as combinations of these specific agricultural measures on earliness, yield and yield components and quality of two early potato varieties Cleopatra and Riviera was examined. In order to achieve given objective research was conducted at the site in South Bačka District (Begeč), it set up the two-factorial experiment at split plot plan in five replications. The tested of agricultural measures and their combinations significantly influenced earliness and yield of early potato. The forming of market tubers (tubers larger than 28 mm) was 10-15 days earlier than on the control variant (bare soil and uncover plants). The highest yield of the three-year study has been made on the variant combination of agrotextile and low tunnel (40,07 t/ha). Compared to the control variant, the yield was increased by 19% (in the first year increase of 22%, second year increase was 16%, while in the third year yield increase was 18%). The largest number of tubers of early potatoes, in three-year study, has been on the control variant (9,43), but the share of market tubers (tubers larger than 28 mm) on the control variant was 89% versus 95% achieved in covered variants. Variety Riviera has achieved greater number of tubers per plant compared to variety Cleopatra. The tested agricultural measures affected mass increase of tubers per plant. The maximum weight of tubers per plant in the three-year experiment was realized in the treatment combination of agrotextile and low tunnel (853,17 g) and combination of mulching, agrotextile and low tunnel (850,17 g), while the lowest mass was recorded in the control variant (640 g). Variety Riviera has achieved significantly higher tuber weight relative to Cleopatra. The tested treatments have also achieved a higher average weight of a tuber of 52% compared to the control variant. The tested treatments significantly influenced quality of early potato; i.e. the increase the content of dry matter, starch, vitamin C, cellulose and ash in the tubers and on reduction of sugar and nitrate content.

Procena rezervi organske materije u zemljištima Srbije

Procena rezervi organske materije u zemljištima Srbije

Ovo istraživanje ima za cilj da proceni rezerve organskog ugljenika u zemljištu i predstavi njegovu prostornu distribuciju u zemljištima Republike Srbije, kao i da utvrdi zavisnost sadržaja organskog ugljenika u zemljištu od tipa zemljišta, temperature, padavina, nadmorske visine, načina korišćenja zemljišta i morfogenetskih karakteristika reljefa. Rezerve organskog ugljenika u zemljištu procenjene su za sloj 0-30 cm i 0-100 cm dubine na osnovu rezultata iz baze podataka uz korišćenje pedološke karte i karte korišćenja zemljišta. Za potrebe utvrđivanja zavisnosti sadržaja organskog ugljenika i tipa zemljišta pedološka karta Srbije je prilagođena WRB klasifikaciji i sadrži 15.437 poligona. Primenjena metodologija za procenu rezerve organskog ugljenika za datu dubinu je bazirana na sumiranju rezerve organskog ugljenika po slojevima zemljišta koja se dobija na osnovu zapreminske mase, vrednosti sadržaja organskog ugljenika i debljine sloja. Proračun je urađen za svaki profil posebno, zatim je urađena kalkulacija za svaku referentnu grupu zemljišta na osnovu rezultata srednjih vrednosti sadržaja organskog ugljenika do 30 cm i 100 cm dubine za glavne referentne grupe i njihovih površina. Na osnovu površina referentnih grupa zemljišta, površine Republike Srbije i vrednosti sadržaja za svaku referentnu grupu, dobijene su ukupne rezerve organskog ugljenika do 30 cm dubine koje iznose 0,71 Pg. Rezultati analize rezerve organskog ugljenika do 100 cm dubine pokazuju vrednost 1,16 Pg. Na osnovu Corine Land Cover (CLC) baze podataka za 2006. godinu izdvojene su površine glavnih kategorija načina korišćenja zemljišta. Na osnovu rezultata srednjih vrednosti sadržaja organskog ugljenika do 30 i 100 cm dubine i površine koju zauzima Corine Land Cover kategorija načina korišćenja zemljišta izračunata je ukupna vrednost rezerve organskog ugljenika za poljoprivredna zemljišta, šume i poluprirodna područja i veštačke površine. Rezultati pokazuju da su rezerve organskog ugljenika u okviru kategorije poljoprivrednih površina 303,22 x 1012g (Tg) do 30 cm dubine i 600,25 x 1012g (Tg) do 100 cm dubine. Kategorije šume i poluprirodna područja imaju rezerve od osnovnih klimatskih elemenata temperature i padavina i nadmorske visine pokazuje da postoji srednje jaka do jaka statistička zavisnost u okviru ispitivanja realizovanih do 30 i 100 cm dubine. organskog ugljenika 345,26 x 1012g (Tg) ugljenika do 30 cm i 457,55 x 1012g (Tg) do 100 cm dubine. Rezultati pokazuju vrednosti rezerve organskog ugljenika u kategoriji veštačke površine koja uglavnom obuhvataju lokalitete u okviru zelenih urbanih područja i rekreacionih površina 19,21 x 1012g (Tg) do 30 cm i 41,50 x 1012g (Tg) do 100 cm dubine. Analiza sadržaja rezerve organskog ugljenika prema načinu korišćenja zemljišta pokazuje da su vrednosti sadržaja organskog ugljenika veće u šumama i poluprirodnim područjima u odnosu na poljoprivredne površine i to za 40,71 % do 30 cm, odnosno za 11,43 % do 100 cm dubine. Proračun gubitka rezerve organskog ugljenika u zemljištu na područjima gde je izvršena prenamena poljoprivrednih površina, šuma i poluprirodnih područja u urbano zemljište, bez kategorije zelena urbana područja, u periodu 1990-2006. godine pokazuje ukupnu vrednosti od 0,92 Mt S, odnosno 1,49 Mt S za dubine do 30 cm, odnosno do 100 cm. Utvrđivanje statističke zavisnosti sadržaja organskog ugljenika u zemljištuod osnovnih klimatskih elemenata temperature i padavina i nadmorske visine pokazuje da postoji srednje jaka do jaka statistička zavisnost u okviru ispitivanja realizovanih do 30 i 100 cm dubine. Proračun sadržaja rezerve organskog ugljenika u zemljištu u zavisnosti od morfometrijskih karakteristika reljefa pokazuje da rezerva sadržaja organskog ugljenika u zemljištu raste sa porastom nadmorske visine. Najveće srednje vrednosti sadržaja izmerene su na terenu koji obuhvata planine sa nadmorskim visinama od 1.000-2.000 m i koji obuhvata 11,5 % teritorije Republike Srbije

The aim of this study was to quantify current SOC stocks and present the spatial distribution of organic carbon (SOC) in the soils of Republic of Serbia. The relation of SOC content to soil type, temperature, precipitation, altitude, land use and topography was investigated. Organic carbon stocks were estimated for soil layers 0-30 cm and 0-100 cm based on the results from a database and using soil and land use maps. To establish the relationship between organic carbon content and soil type, a soil map of Serbia was adapted to the WRB classification and divided into 15,437 polygons (map units). The methodology for SOC stocks estimation was based on bulk density, organic carbon content and thickness of the analyzed soil layers. We calculated the values for each reference soil group based on mean values of SOC at 0-30 and 0-100 cm in the main reference groups and their areas. Based on the size of the reference groups, total area of Republic of Serbia, and the SOC values for each reference group, we calculated the total SOC stocks. The obtained values for the soil layers 0-30 cm and 0-100 cm amounted to 0,71 Pg and 1,16 Pg respectively. Using Corine Land Cover (CLC) database for 2006, we defined areas of the major categories of land use. Based on the obtained mean values of organic carbon content at 0-30 and 0-100 cm and the areas indicated by Corine Land Cover categories of land use, we calculated the organic carbon stocks in agricultural land, forest land, semi-natural areas, and artificial areas. The results showed that the organic carbon stocks in the category of agricultural land were 303.22 x 1012 g (Tg) and 600.25 x 1012 g (Tg) at 0-30 cm and 0-100 cm, respectively. In the category of forests and semi-natural areas, the organic carbon stocks were 345.26 x 1012 g (Tg) and 457.55 x 1012 g (Tg) at 0-30 cm and 0-100 cm, respectively. In the category of artificial areas, which mainly included sites within urban green areas and recreational areas, the organic carbon stocks were 19.21 x 1012 g (Tg) and 41.50 x 1012 g (Tg) at 0-30 cm and 0-100 cm, respectively. The map of organic carbon distribution depending on land use method indicated that organic carbon stocks were higher in forests and semi-natural areas than in agricultural land, up to 40.71% and 11.43% at 0-30 cm and 0-100 cm, respectively. SOC loss amount to 0,92 Mt С at 0-30 cm layer and 1,49 Mt С at 0-100 cm layer in the period 1990-2006 as a results of conversion from agricultural land, forestland and semi-natural areas to artificial areas. For soil layers 0-30 and 0-100 cm, a medium to strong statistical relationship between temperature, precipitation and altitude and amount of organic carbon in soil is indicated. The soil organic carbon density was significantly affected by altitude. SOC content increased with increasing altitude. The highest mean values of organic carbon content were found in the mountainous areas within the elevation of 1000-2000 m, which covers 11,5 % of the territory of the Republic of Serbia.

Ispitivanje 8-hidroksi-2-deoksiguanozina, produkata lipidne peroksidacije i aktivnosti antioksidativnih enzima kod prekanceroznih lezija i u karcinomu grlića materice

Analysis of 8-hydroxy-2-deoxyguanosine, lipid peroxidation products and activity of antioxidative enzymes in precancerous lesions and in cervical cancer

U organizmu se, pod fiziološkim uslovima, produkuju slobodni radikali. Iako se u organizmu nalaze u veoma niskoj koncentraciji, slobodni radikali mogu ispoljiti toksične efekte. Težeći da spare elektrone, u hemijskoj reakciji oksidacije, dolazi do brzog i nepredvidivog vezivanja za susedne molekule, proteine, lipide, ugljene hidrate i nukleinske kiseline od kojih su sačinjeni strukturni elementi ćelije, pokrećući unutrašnji put apoptoze. Antioksidansi su supstance koje sprečavaju ili značajno smanjuju oksidaciju biomolekula. Oksidativni stres je stanje koje nastaje kada produkcija slobodnih radikala premaši kapacitete antioksidativnih enzima da ih neutrališu. U antioksidativne enzime spadaju: superoksid dismutaza (SOD), katalaza (CAT), glutation peroksidaza (GPx), glutation reduktaza (GR) i glutation-S-transferaza (GST). Lipidna peroksidacija (LP) je proces oksidacije višestruko nezasićenih masnih kiselina od strane slobodnih radikala. Malondialdehid predstavlja biohemijski marker pomoću kog je moguće meriti stepen oksidativnog oštećenja ćelijskih membrana. Oksidativna modifikacija DNK dovodi do promene strukture DNK koje rezultuju genetskim oštećenjima. Najčešće korišćen marker oksidativnog stresa je urinarni 8-hidroksi-2-deoksiguanozin (8-OHdG). Oštećenja proteina, lipida, DNK čine važan osnov mnogih oboljenja kao što su ateroskleroza, neurodegenerativna oboljenja, dijabetes, gojaznost, proces starenja, retinopatija, hronične inflamatorne bolesti i karcinom. Polazeći od hipoteze da su ovi biomolekuli različiti u različitim stadijumima bolesti, oni bi mogli predstavljati prognostički marker proširenosti bolesti. Cilj istraživanja je bio da se ispita da li postoje razlike između kontrolne grupe (zdravih žena), pacijentkinja sa prekanceroznim lezijama na grliću materice (HSIL), pacijentkinja sa lokalno ograničenim (FIGO Ia-Ib) i pacijentkinja sa lokalno uznapredovalim karcinomom grlića materice (IIa-IV) u pokazateljima oštećenja DNK (određivanjem vrednosti 8-OHdG), pokazateljima oksidativnog stresa (određivanjem intenziteta lipidne peroksidacije (TBARS)), pokazateljima antioksidativne odbrane (određivanjem aktivnosti antioksidativnih enzima superoksid dismutaze (SOD), katalaze (CAT), glutation peroksidaze (GPx), glutation reduktaze (GR) i glutation-S-transferaze (GST)). Pored toga, cilj istraživanja je bio da se uporede vrednosti 8-OHdG, proizvoda lipidne peroksidacije (TBARS) i aktivnosti antioksidativnih enzima (SOD, CAT, GST, GPx, GR) unutar grupe pacijentkinja sa lokalno ograničenim karcinomom grlića materice podeljenih u dve podgrupe sa niskim i visokim rizikom u odnosu na relaps bolesti. Takođe, u radu je koreliran nivo 8-OHdG, MDA i antioksidativnih enzima sa relapsom bolesti. Istraživanje je izvedeno na Klinici za operativnu onkologiju, odeljenje za ginekologiju na Institutu za onkologiju Vojvodine, Zavodu za farmaciju Medicinskog fakulteta u Novom Sadu i Zavodu za zdravstvenu zaštitu radnika Novi Sad u periodu od 2013. godine do 2017. godine. Od ispitanica su prikupljani uzorci krvi i urina, pripremljeni na adekvatan način i čuvani na -80° do analiza. Aktivnost enzima antioksidativne zaštite, kao i intenzitet lipidne peroksidacije određivani su spektrofotometrijskim metodama, a koncentracija 8-OhdG određivana je gasnom hromatografijom uz masenu detekciju. Za sprovođenje istraživanja dobijena je saglasnost Etičkog odbora Instituta za onkologiju Vojvodine. Pokazano je da postoje statistički značajne razlike između kontrolne grupe (zdravih žena), pacijentkinja saprekanceroznim lezijama na grliću materice (HSIL), pacijentkinja sa lokalno ograničenim (FIGO Ia-Ib) u odnosu napacijentkinje sa lokalno uznapredovalim karcinomom grlića materice (IIa-IV) u pokazateljima oštećenja DNK (koncentracija 8-OHdG), pokazateljima oksidativnog stresa (intenziteta lipidne peroksidacije (TBARS)), pokazateljima antioksidativne odbrane (aktivnosti antioksidativnih enzima SOD, CAT i GST). Nisu pokazane razlike između ispitivanih grupa u aktivnosti enzima glutation peroksidaze (GPx) i glutation reduktaze (GR). Nisu pronađene razlike u koncentraciji 8-OHdG, proizvoda lipidne peroksidacije (TBARS) i aktivnosti antioksidativnih enzima (SOD, CAT, GST, GPx i GR) unutar grupe pacijentkinja sa lokalno ograničenim karcinomom grlića materice podeljenih u dve podgrupe sa niskim i visokim rizikom u odnosu na relaps bolesti. Aktivnosti CAT i GST bile najbolji prediktori rekurencije bolesti kod definisanih pacijentkinja. Na osnovu aktivnosti ova dva oksidativna enzima, separacija grupe pacijentkinja kod kojih nije došlo do rekurencije bolesti nakon perioda praćenja od ostale dve grupe kod kojih je došlo do rekurencije bolesti je bila moguća. Na osnovu dobijenih rezultata zaključuje se da je moguće koristiti navedene biomarkere kao dijagnostičke markere kod pacijentkinja sa karcinomom grlića materice. Ovi biomolekuli mogu pomoći lakšem svrstavanju pacijentkinja u određene grupe prema stadijumu bolesti, a sledstveno i bržem odabiru odgovarajućeg lečenja. Pored toga, pokazano je da su aktivnosti enzima CAT i GST prediktori rekurencije bolesti kod definisanih grupa pacijentkinja.

Free radicals are produced in our body under physiological conditions. Although in very low concentrations, they can show some toxic effects. While trying to bind electrons, in the chemical reaction of oxidation, they rapidly and unpredictably bind to adjacent molecules- proteins, lipids, carbohydrates and nucleic acids from which the structural elements of the cell are made, triggering the internal pathway of apoptosis. Antioxidants are substances that prevent or significantly reduce the oxidation of biomolecules. Oxidative stress is a condition that occurs when the production of free radicals exceeds the capacity of antioxidant enzymes to neutralize them. The antioxidant enzymes include: superoxide dismutase (SOD), catalase (CAT), glutathione peroxidase (GPx), glutathione reductase (GR), and glutathione-S-transferase (GST). Lipid Peroxidation (LP) is the process of oxidation of polyunsaturated fatty acids by free radicals. Malondialdehyde is a biochemical marker by which it is possible to measure the degree of oxidative damage of cell membranes. The oxidative modification of DNA leads to a change in DNA structure that results in genetic damage. The most commonly used marker of oxidative stress is urinary 8-hydroxy-2-deoxiguanosine (8-OHdG). The damage to proteins, lipids and DNA is an important basis for many diseases such as atherosclerosis, neurodegenerative diseases, diabetes, obesity, aging, retinopathy, chronic inflammatory disease and cancer. Starting from the hypothesis that these biomolecules are different at different stages of the disease, they could represent a prognostic marker of the progression of the disease. The aim of the study was to examine whether there were differences between the control group (healthy women), the patients with precancerous lesions on the cervix (HSIL), the patients with early stage cervical cancer (FIGO Ia-Ib) and the patient with locally advanced cervical cancer (IIa - IV) in the indicators of DNA damage (determining the value of 8-OHdG), indicators of oxidative stress (by determining the lipid peroxidation intensity (TBARS)), indicators of antioxidant defense (by determining the activity of antioxidative enzymes of superoxide dismutase (SOD), catalase (CAT), glutathione peroxidase GPx), glutathione reductase (GR), and glutathione-S-transferase (GST)). In addition, the aim of the study was to compare the values of 8- OHdG, lipid peroxidation products (TBARS) and the activity of antioxidant enzymes (SOD, CAT, GST, GPx, GR) within the group of patients with early stage cervical cancer divided into two subgroups- with low and high risk in relation to the relapse of the disease. The research was performed at the Clinic for operative oncology, Department of Gynecology at the Institute of Oncology of Vojvodina, Medical Faculty in Novi Sad, Department of Pharmacy and the Institute for Health Care of Novi Sad in the period from 2013 to 2017. Samples of blood and urine of the patients were collected, prepared adequately and stored at -80 ° until the analysis. The activity of the antioxidant enzymes as well as the lipid peroxidation were determined by spectrophotometric methods, and the concentration of 8-OHdG was determined by gas chromatography with mass detection. The approval of the Ethical Committee of the Institute for Oncology of Vojvodina was obtained before conducting the research. It has been shown that there are statistically significant differences between the control group (healthy women), patient with precancerous cervical lesions (HSIL), the patients with early stage cervical cancer (FIGO Ia-Ib) compared to a group of patients with locally advanced cervical cancer (IIa-IV) in indicators of damage to DNA (concentration of 8-OHdG), indicators of oxidative stress (lipid peroxidation (TBARS)), indicators of antioxidant defense (activities of antioxidant enzymes SOD, CAT and GST). There was no difference between the groups in activity of glutathione peroxidase enzyme (GPx) and glutathione reductase (GR). There were no differences in the concentration of 8-OHdG, lipid peroxidation products (TBARS) and the activity of antioxidant enzymes (SOD, CAT, GST, GPx and GR) within the group of patients with locally restricted cervical cancer divided into two subgroups with low and high risk in relation on relapses of the disease. CAT and GST activities were the best predictors of disease recurrence among defined groups. Based on the activities of these two oxidative enzymes, the separation of the group of patients who did not experience disease recurrence after a follow-up period from the other two groups in which recurrence of the disease occurred was possible. Based on the obtained results it is concluded that it is possible to use the studied biomarkers as diagnostic markers in patients with cervical cancer. These biomolecules can help in the patient's classification into certain groups according to the stage of the disease, and consequently the more efficient choice of appropriate treatment. In addition, CAT and GST enzyme activity have been shown to be predictors of disease recurrence in defined patient groups.

Ekonomski instrumenti za upravljanje klimatskim rizicima u ratarskoj proizvodnji Republike Srbije

Ekonomski instrumenti za upravljanje klimatskim rizicima u ratarskoj proizvodnji Republike Srbije

Ratarska proizvodnja značajno doprinosi održivosti i konkurentnosti nacionalne poljoprivrede. U isto vreme, proizvodnja ratarskih useva se sučeljava sa sve izraženijom varijabilnošću klimatskih faktora i vremenskih uslova, pre svega sa promenama unutar temperaturnog režima i neuravnoteženošću prostornog i vremenskog rasporeda padavina, koje postepeno postaju ograničavajući faktor njenog daljeg razvoja. Shodno prisustvu klimatskih rizika, proizvođačima ratarskih useva je dostupno nekoliko mera čijom primenom mogu umanjiti njihov uticaj, te adekvatno zaštititi svoju proizvodnju, odnosno očekivane prinose i prihode. U grupi agrotehničkih mera primat se daje navodnjavanju, dok se kao ekonomske mere najčešće pojavljuju osiguranje useva i trgovina finansijskim (vremenskim) derivatima u zemljama razvijene ekonomije. Sa aspekta donosioca odluka na gazdinstvu, prisustvo, izbor i implementacija raspoloživih mera se najčešće zasniva na njihovoj ekonomskoj efektivnosti i prihvatljivosti. Oslanjajući se na procenu uticaja klimatskih promena, prevashodno prisustvo fenomena suše i njima izazvanih šteta na ratarsku proizvodnju, analizirane su neke od mogućnosti unapređenja segmenta upravljanja rizikom nedostatka padavina u nacionalnoj poljoprivredi. One uključuju širu primenu agro-tehničke mere navodnjavanja i specifičnih proizvoda osiguravajućih kuća (osiguranja od suše), te mogućnosti ustanovljavanja određenih finansijskih instrumenata vanberzanskog i berzanskog tržišta (vremenskih derivata) na teritoriji Republike Srbije. Istraživanje je kroz analizu stanja pokazalo da poljoprivrednici ne koriste u dovoljnoj meri raspoložive alternative. Kako bi se analizirali uzroci nedovoljne primene alternativnih modela sprovedeno je anketno istraživanje na poljoprivrednim gazdinstvima. Uz osvrt na potencijalni uticaj Zajedničke poljoprivredne politike Evropske unije na nacionalnu agrarnu politiku (pomeranje težišta sa tržišnih intervencija na adekvatne mehanizme pristupa instrumentima za upravljanje proizvodnim rizicima - modelu subvencija), a indirektno i na pojedinačna gazdinstva, izvršena je ocena ekonomske efektivnosti zaštite ratarske proizvodnje kupovinom polise osiguranja od suše, odnosno ocena ekonomske efektivnosti implementacije i korišćenja sistema za navodnjavanje na uslovno malim i velikim gazdinstvima dominantno okrenutim ratarstvu.

Crop production significantly contributes to the sustainability and competitiveness of the national agriculture. On the other hand, currently crop production is facing the more and more pronounced variability of climatic factors and weather conditions (primarily with the changes within the temperature regime, as well as disturbed spatial and temporal distribution of rainfalls) that progressively become a limiting factor for its further development. In accordance with the presence of climate risks, several measures are available to crop producers, whose implementation may decrease impact of mentioned risks and serve as adequate protection of their production and expected yields (incomes). Within the group of agro-technical measures primacy is given to the irrigation, while as economic measure mostly is used the crop insurance, as well as trade with financial instruments (weather derivatives) in the countries with developed economy. From the perspective of decision maker at agricultural holding, the presence, selection and implementation of available measures are usually based on their economic effectiveness and acceptability. Relying on the assessment of climate change impacts (before all the presence of the drought phenomenon) and by them caused damages in crop production, there were analyzed some opportunities at national level that can be used to improve the segment of risk management related to the lack of rainfalls, such as wider application of agro-technical measure of irrigation and specific products of insurance (insurance against drought), as well as the possibility of certain financial instruments of OTC and stock market establishment (weather derivatives) at the territory of the Republic of Serbia. Throughout the analysis, the research has showed that agricultural producers have not use in sufficient volume the available alternatives, while the conducted survey identified the main reasons of that. Together with reconsideration on the potential impact of the Common Agricultural Policy of the European Union to the national agricultural policy (focus shifting from the market intervention to the adequate access mechanisms to the instruments for production risks management - subsidy model), as well as indirect impact on individual holdings, it was assessed the economic efficiency of protection of crop production by the purchase of insurance policy against the drought, as like the evaluation of economic effectiveness of irrigation systems implementation and use at relatively small and large holdings primarily oriented to crop production. Conducted economic analysis (based on the contribution margin - variable costs) showed that depending to the present level of drought intensity and verified losses of expected yields, holdings turned to crop production that were previously purchased the insurance policy against drought may reach up to several times higher contribution margin in certain lines of crop production, ensuring itself a larger part of planned incomes during by the weather conditions unfavorable years. Also, all gained values for the indicators of dynamic assessment of economic efficiency of investment in selected irrigation systems show that their implementation lies on proper economic reasoning, what would contributed to the stabilization and increase

Model bioprocesa proizvodnje enzima iz nusproizvoda prerade žita

Bioprocess model of enzyme production from wheat processing byproducts

Svojim sastavom plevica predstavlja veoma atraktivnu sirovinu za proizvodnju enzima. Sa druge strane, dosadašnja upotreba ovog nusproizvoda prerade žita je bila samo kao hrana za stoku. Stoga se postavlja pitanje mogućnosti dobijanja veće ekonomske i ekološke dobiti primenom date sirovine za proizvodnju nekog visoko vrednog proizvoda, kao što su enzimi, uz valorizaciju ostalih izlaznih tokova procesa sa ciljem postizanja koncepta čistije proizvodnje, ondosno koncepta nulte emisije. Upravo simulacioni modeli postrojenja predstavljaju pomoćnu alatku za izvođenje ekonomske analize i drugih proračuna vezanih za bioproces, a bitnih za projektovanje. Za potrebe generisanja ovakvih modela, a kasnije i kontrolu samog bioprocesa, nužno je poznavati matematičke modele i njihove parametre vezane za dati proces. Utvrđivanje ovih matematičkih jednačina ima smisla samo kada se bioproces izvodi pod optimalnim uslovima. Da bi se proces optimizovao neophodno je detaljno proučavanje proizvodnje enzima kultivacijom nusproizvoda preradežita pri različitim procesnim parametrima

With its composition wheat chaff represents a very attractive raw material for the production of enzymes. On the other hand, the previous use of this by-product of wheat processing was just like cattle food. Therefore, the question arises of the possibility of obtaining greater economic and environmental profit by using the raw material for the production of high-value products, such as enzymes, with the valorization of other process outputs in order to achieve the cleaner production concept, i.e. the zero-emission concept. Simulation models of the plant are an auxiliary tool for conducting economic analysis and other bioprocessing budgets, which are important for designing. For the purposes of generating such models, and later controlling the bioprocess itself, it is necessary to know the mathematical models and their parameters related to the given process. Determining these mathematical equations makes sense only when the bioprocess is performed under optimal conditions. In order to optimize the process it is necessary to study the enzyme production in detail by cultivating by-products of grain processing in different process parameters.

Sekundarni biomolekuli u vrstama Allium sect. Codonoprasum Rchb. – biološke aktivnosti, fitohemijski i hemotaksonomski aspekti

Secondary metabolites from selected species of genus Allium sect. Codonoprasum Rchb. – biological activities, phytochemical and chemotaxonomic aspects

U ovoj doktorskoj disertaciji ispitan je hemijski sastav i biološke aktivnosti ekstrakata deset samoniklih taksona roda Allium sect. Codonoprasum: A. carinatum subsp. pulchellum, A. carinatum subsp. carinatum, A. fuscum var. gracile, A. fuscum var. fuscum, A. flavum subsp. flavum, A. melanantherum, A. paniculatum subsp. marginatum, A. pallens subsp. tenuiflorum, A. oleraceum i A. rhodopeum, sakupljenih na 27 lokaliteta u Srbiji. Cilj rada bio je da se dobiju podaci o sadržaju biološki aktivnih jedinjenja u ovim, do sada veoma malo ispitanim vrstama roda Allium, i utvrdi njihova potencijalna lekovita vrednost. Analiza hemijskog sastava obuhvatila je: analizu volatilnih komponenti svežih lukovica primenom headspace GC-MS tehnike, kvalitativnu analizu metanolnih ekstrakata primenom tečnohromatografskih metoda (LC-DAD-MS i LC-MS-MS), kvantitativnu analizu odabranih fenolnih jedinjenja LC-MS-MS tehnikom, određivanje sadržaja ukupnih monomernih antocijana i određivanje aktivnosti aliinaze. Ispitivanja bioloških aktivnosti ekstrakata obuhvatila su: određivanje antioksidantne, antiinflamatorne, antimikrobne, antimutagene i genotoksične aktivnosti, kao i ispitivanje uticaja na rast zdravih i tumorskih ćelija i sposobnosti indukcije ćelijske smrti. Sumiranjem dobijenih rezultata može se zaključiti da ispitivani predstavnici roda Allium sect. Codonoprasum predstavljaju bogate izvore biološki aktivnih jedinjenja sa širokim spektrom bioloških aktivnosti. Sa hemotaksonomskog aspekta značajno je da se dimetil-disulfid izdvaja kao najdominantnija i često jedina isparljiva komponenta, da ekstrakti većine vrsta sadrže veliku količinu flavonoida (prvenstveno derivata kvercetina), da se vrste A. pallens i A. oleraceum izdvajaju od ostalih po tome što ne sadrže rutin a sadrže hiperozid, da je vrsta A. rhodopeum siromašna fenolnim jedinjenjima i da su sve vrste, osim vrste A. flavum, bogate antocijanima. Aktivnost aliinaze je visoka u svim ispitivanim vrstama. Većina ispitivanih ekstrakata, izuzev ekstrakata vrsta A. carinatum i A. melanantherum, pokazala je izraženu antioksidantnu aktivnost, dok su ekstrakti vrsta A. flavum, A. rhodopeum, A. oleraceum i A. paniculatum snažni antiinflamatorni agensi. Ekstrakti ispitivanih predstavnika sect. Codonoprasum nisu pokazali antimikrobnu i antimutagenu aktivnost. Takođe, ovi ekstrakti nisu ispoljili genotoksični efekat na ćelije zdravog tkiva (izuzev slabog genotoksičnog efekta ekstrakta nadzemnih delova A. flavum), što ukazuje na bezbednost upotrebe vrsta sect. Codonoprasum kao hrane ili u obliku lekova. Ekstrakti celih biljaka A. paniculatum i A. rhodopeum, kao i ekstrakt nadzemnih delova A. melanantherum pokazali su snažnu antiproliferativnu aktivnost sa povoljnim ne-tumor/tumor koeficijentima i indukovali apoptozu u tumorskim ćelijama, iz čega se može zaključiti da imaju visok potencijal primene u antitumorskoj terapiji.

In the present doctoral thesis the chemical composition and biological activities of 10 wild growing taxa of genus Allium sect. Codonoprasum (A. carinatum subsp. pulchellum, A. carinatum subsp. carinatum, A. fuscum var. gracile, A. fuscum var. fuscum, A. flavum subsp. flavum, A. melanantherum, A. oleraceum, A. paniculatum subsp. marginatum, A. pallens subsp. tenuiflorum and A. rhodopeum) were investigated. The samples were collected from 27 locations in Serbia. The aim of the study was to obtain data on the content of biologically active compounds in extracts of these unexplored species of the genus Allium and to determine their potential medicinal value. Phytochemical caracterisation included: headspace GC-MS analysis of fresh bulb volatiles, LC-DAD-MS and LC-MS-MS qualitative analysis of methanol extracts, LC-MS-MS quantitative analysis of 44 selected phenolic compounds in methanol extracts, determination of total monomeric anthocyanins content and alliinase activity. In order to assess the biological potential of methanol extracts, the antioxidant, anti-inflammatory, antimicrobial, antimutagenic, genotoxic and antiproliferative activities of the extracts were studied. Summing up all the results obtained, it can be concluded that species of genus Allium sect. Codonoprasum are rich sources of biologically active compounds with a broad spectrum of biological activities. Dimethyl disulfide is the most dominant and often the only volatile component of most species, which is significant from chemotaxonomic point of view. The methanol extracts of investigated species contain high levels of flavonoids (primarily quercetin derivatives). Specificity of A. pallens and A. oleraceum extracts is that they do not contain rutin, but contain hyperoside, while small quantity of phenolic compounds is characteristic for A. rhodopeum extract. All investigated species, except of A. flavum, are rich in anthocyanins. Alliinase activity was high in all examined species. Most of the extracts, except A. carinatum and A. melanantherum extracts, express considerable antioxidant activity, while extracts of A. flavum, A. rhodopeum, A. paniculatum and A. oleraceum are potent anti-inflammatory agents. The investigated Allium extracts did not show antimicrobial and antimutagenic activity. Also, the extracts did not express genotoxic effect on healthy tissue cells (except the weak genotoxic effects of aerial parts extract of A. flavum), indicating that the use of these species as a food or as a drug is safe. Whole plant extracts of A. paniculatum and A. rhodopeum, as well as aerial parts extract of A. melanantherum showed strong antiproliferative activity (with a favorable non-tumor/tumor ratios) and induced apoptosis in tumor cells, suggesting that these plants have a high potential for application in antitumor therapy.

Smanjenje ukupnog kapaciteta vodenih ekosistema i primena vodonik-peroksida u regulaciji ubrzane eutrofizacije i cvetanja cijanobakterija

Decrease of the total capacity of aquatic ecosystems and the application of hydrogen peroxide in the regulation of accelerated eutrophication and blooming of cyanobacteria

Dugoročno rešenje problema povećanog ukupnog kapaciteta vodenih ekosistema, posledičnog ubraznja eutrofizacije i cvetanja potencijalno toksičnih cijanobakterija podrazumeva smanjenje priliva nutrijenata, kao i eliminaciju viška nutrijenata iz samog vodenog ekosistema, naročito azota i fosfora. Kao rešenje ovog problema se predlaže istovremena upotreba seta poznatih alternativnih metoda, označenih zajedničkim nazivom ekomanipulacija, koji uključuje: mehaničko uklanjanje makrofita i biomase cijanobakterija, upotreba plutajućih ostrva, masovno izlovljavanje ribe. Izvršena je procena mehaničkog uklanjanja trske (Phragmites australis) u kontekstu zaštite i prečišćavanja vodenih ekosistema i kao energetskog resursa na teritoriji Vojvodine. Procenjeno je da je oko 0,98% površine Vojvodine pokriveno trskom sa prosečnim prinosom od oko 2 kg/m 2 , odnosno oko 20 t/ha. Košenjem i uklanjanjem nadzemne biomase bi moglo da se ukloni do 333,20 kg/ha azota i 25,20 kg/ha fosfora. Pored povoljnih karakteristika trske kao energetske sirovine, troškovi obrade biomase trenutno prevazilaze potencijalnu zaradu, zbog čega ova makrofita ima veći značaj na lokalnom nivou. Ispitivana je efikasnost usvajanja nutrijenata direktno iz vodenog stuba putem uklanjanja nadzemne biomase trske iz PPES jedinica, kao i testiranje održivosti čitavog PPES sistema. Iako uklanjanje oko 800 g nadzemne biomase trske može smanjiti ukupni kapacit do izvesne mere, dodatne vrednosti upotrebe PPES sistema poput usvajanja toksičnih materija, korisne upotrebe plastičnog otpadnog materijala, proizvodnje biljne biomase ovu metodu čini značajnim delom sistema ekomanipulacija. Korišćenjem puferskog sistema ekoremedijacije baziranog na iznošenju biomaske trske se takođe obezbeđuje smanjenje ukupnog kapaciteta. Na taj način se može postići kontrola ubrzane eutrofizacije na četiri funkcionalna nivoa u dinamici ekosistema, koji podrazumevaju: sprečavanje priliva materija u vodeni ekosistem iz spoljašnje sredine izgradnjom mokrih polja, povećanje procesa razgradnje uvođenjem aeracije, prečišćavanje mulja ili efluenta i manipulacija trskom u priobalju. Procenjena je efikasnost mehaničkog uklanjanja toksične biomase cijanobakterije vrste Planktothrix rubescens iz akumulacije Vrutci. Rezultati ukazuju na efikasnost ove metode u smanjenju ukupnog kapaciteta, međutim samo tokom perioda cvetanja. Ispitivana je sposobnost 14 sojeva bakterija, izolovanih iz sakupljenje površinske skrame P. rubescens, da degradiraju cijanotoksin mikrocistin-LR. Degradacija toksina posle devet dana nije detektovana, što je moglo da bude posledica dužeg perioda adaptacije (lag faze) koji je bio potreban da bi se aktivirali odgovarajući geni i enzimski putevi odgovorni za biodegradaciju. Ispitivana je efikasnost metode masovnog izlovljavanja babuške (Carassius gibelio) iz sektora IV jezera Palić. Na osnovu količine iznete biomase tokom probnog izlova 2016. godine i poznatog hemijskog sastava, procenjeno je da je masovnim izlovom moguće ukloniti značajnu količinu nutrijenata na nivou čitavog jezera. Uprkos efikasnosti i pratećim povoljnim promenama u ekosistemu, zbog složenosti lanca ishrane i uopšte jezerskog ekosistema se preporučuje primena pridruženih metoda biomanipulacije ribljom fondom, kao i drugih metoda ekomanipulacije. Ispitivani su cijanocidni efekti vodonik-peroksida, kao dodatne metode u procesu revitalizacije jezera. Uzorci vode iz srpskih jezera Bečmenska bara (sektor Bečmen 3) i jezera Ludaš i finskog jezera Köyliönjärvi su bili tretirani različiti koncentrcijama vodonik-peroksida. Analize sadržaja hlorofila a i intracelularnih mikrocistina, indeksa vijabilnosti pokretnih grupa necijanobakterijskog fitoplanktona, zooplanktona i osetljivosti makroinvertebrata, ukazale su na mogućnost efikasne selektivne supresije cijanobakterija ravnomernim apliciranjem 2-5 mg/L vodonik-peroksida. Uočena je različita osetljivost kod ispitivanih grupa organizama na dejstvo agensa, zbog čega je u primeni ove metode neophodan dodatni oprez. Da bi se obezbedio uspešan proces revitalizacije jezera, važno je da se metode ekomanipulacije prilagode stanju i karakteristikama jezera, a da se vodonik-peroksid koristi samo u slučaju potrebe. Na takav načinmože nesmetano da se odvija dugotrajan proces revitalizacije. Zbog složenosti problema povećanja ukupnog kapaciteta, ubrzane eutrofizacije i procesa revitalizacije, neophodno je obezbediti multidisciplinarni pristup, pripremu akcionog plana i sprovođenje metoda pod strogo kontrolisanim uslovima.

A long-term solution for the problem of increased total capacity in water ecosystems, and consequently accelerated eutrophication and potentially toxic cyanobacterial blooms, implies the restriction of nutrient inputs to the water bodies, as well as elimination of additional nutrients directly from water ecosystems,especially nitrogen and phosphorus. As a solution for this problem, it is proposed to simultaneously use a set of alternative methods, entitled as ecomanipulation, that include: mechanical removal of macrophytes and cyanobacterial biomass, floating islands, extensive fishing. Mechanical removal of Common reed (Phragmites australis) was estimated for the purpose of protection and purification of water ecosystems, as well as an energy source in the Vojvodina region. It was estimated that about 0,98% of the Vojvodina region is covered with common reed, with an average yield of 2 kg/m2, eg about 20 t/ha. By harvesting and removing of above-ground biomass, it would be possible to remove up to 333.20 kg/ha of nitrogen and 25.20 kg/ha of phosphorus. Besides favorable characteristics as an energy source, the cost of biomass processing currently exceeds potential revenues, hence this macrophyte is more significant at the local level. The efficiency of nutrient absorption directly from the water column by removal of the reed biomass incorporated in the PPES unites was examined, as well as testing the sustainability of the whole PPES system. Although removal of about 800 g of the above-ground reed biomass can decrease the total capacity up to a certain extent, additional values of PPES usage like the uptake of toxic compounds,useful use of plastic waste material, production of plant biomass makes this method important part of ecomanipulation system. The use of a buffer system of ecoremediation based on the removal of reed biomass also provides a reduction in total capacity. In this way, control of accelerated eutrophication can be achieved at four functional levels in ecosystem dynamics, which include: preventing the inflow of matter into the aquatic ecosystem from the external environment by building artificial wetlands, increasing the decomposition process by introducing aeration, sludge or effluent treatment, and reed manipulation in the coastal area. The efficiency of mechanical removal of toxic biomass of cyanobacteria Planktothrix rubescens from the Vrutci reservoir was estimated. The results indicate the effectiveness of this method in reducing the total capacity, but only during the blooming period. The ability of 14 bacterial strains, isolated from collected P. rubescens surface scum, to degrade cyanotoxin microcystin-LR was investigated. Degradation of toxin after nine days was not detected, which could be a consequence of a longer period of adaptation (lag phase) that was needed for activation of certain genes and enzyme pathways responsible for biodegradation. The efficiency of extensive fishing of Prussian carp (Carassius gibelio) from the sector IV of Lake Palić was investigated. Based on the amount of removed biomass during the trial catch in 2016, and the known chemical composition of fish, it was estimated that extensive fishing can remove a significant amount of nutrients at the level of the entire lake. Despite the efficiency and following favorable changes in the ecosystem, due to the complexity of the food chain and the lake ecosystem in general, the use of associated methods of biomanipulation with fish stock, as well as other methods of ecomanipulation, is recommended. The potential of cyanocidal effects of hydrogen peroxide, as an auxiliary method in the process of lake revitalization, was investigated. Water samples from Serbian lakes Bečmenska bara (sector Bečmen 3) and Lake Ludaš, as well as Finnish Lake Köyliönjärvi, were treated with different concentrations of hydrogen peroxide. Analysis of contents of chlorophyll a and intracellular microcystins, viability index of non-cyanobacterial moving phytoplankton, zooplankton, and sensitivity of macroinvertebrate indicated the possible efficiency of the selective suppression of cyanobacteria by uniform application of 2-5 mg/L of hydrogen peroxide in the water column. Examined groups of organisms expressed different sensitivity towards the applied concentrations of the agent, which is the reason for additional caution in the application of this method.In order to provide successful lake revitalization, it is important to adjust methods of ecomanipulation to the condition and characteristics of the lake, and also to use hydrogen peroxide only when it is necessary.In this way, the long recovery process can proceed smoothly. Due to the complexity of the problem of increased total capacity, accelerated eutrophication, and the process of revitalization, it is necessary to provide a multidisciplinary approach, preparation of an action plan and implementation of methods under strictly controlled conditions.

Unapređena metoda za određivanje refleksionih osobina kolovoznih površina merenjima na terenu

An improved method for the determination of the roadway surface reflection properties by on-site measurements

Za postizanje dobre vidljivosti i adekvatnog vidnog komfora potrebno je postići standardima ili međunarodnim preporukama zahtevane vrednosti nivoa sjajnosti i opšte i podužne ravnomernosti sjajnosti, kao i učiniti prihvatljivim fiziološko blještanje. U cilju ispunjenja navedenih fotometrijskih zahteva pri projektovanju osvetljenja posmatrane saobraćajnice, koji zavise od njene svetlotehničke klase, neophodno je poznavati geometrijske parametre saobraćajnice, svetlosni fluks izvora svetlosti, raspodelu svetlosti svetiljke, i refleksione osobine kolovozne površine. Pošto su geometrija saobraćajnice, svetlosni fluks izabranog izvora svetlosti i raspodela svetlosnog intenziteta svetiljke poznati (renomirani proizvođači izvora svetlosti i svetiljki publikuju precizne podatke o svojim proizvodima), tačnost proračuna sjajnosti dominantno zavisi od tačnosti određivanja refleksionih osobina kolovoza. R - klasifikacioni sistem, koji se danas u praksi najčešće koristi za određivanje refleksionih osobina kolovoznih površina, baziran je na merenjima refleksionih osobina suvih kolovoznih površina izvršenih tokom šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka. Tokom vremena, zbog upotrebe novih tipova agregata, došlo je do značajnih promena u izradi površinskog sloja kolovoznih površina, a samim tim i njihovih refleksionih osobina. Mnogobrojna merenja su pokazala da R klase ne predstavljaju adekvatno refleksione osobine mnogih kolovoznih površina koje se danas koriste. Dovoljno tačne vrednosti elemenata tabele refleksije mogu da se dobiju samo uz pomoć skupih i dugotrajnih laboratorijskih merenja na uzorcima stvarnog kolovoza, što je skopčano sa brojnim teškoćama (uzimanje uzoraka, njihov transport, popravka kolovoza...). Iz tog razloga je, poslednjih desetak godina, posebna pažnja usmerena na razvoj mobilnih (portabl) reflektometara, namenjenih merenjima refleksionih osobina kolovoza na terenu. Njihova primena omogućava merenja na većem broju lokacija na kolovozu i ne oštećuje njegov površinski sloj. Međutim, zbog konstruktivnih i mehaničkih ograničenja, ovakvi uređaji imaju i određene nedostatke, zbog čega portabl reflektometre po pravilu ne karakteriše potrebna tačnost. U ovom radu je predstavljena nova metoda koja povećava tačnost jednog od takvih uređaja, pod nazivom Memphis, koji je konstruisala Schréder Group. Ova metoda omogućava da se, na osnovu malog broja vrednosti koeficijenta sjajnosti izmerenih primenom mobilnog reflektometra, dobije kompletna tabela refleksije posmatrane kolovozne površine, koja dovoljno tačno reprezentuje njene refleksione osobine. Prvo je potvrđeno da za svih 20 kombinacija uglova (γ,β) za koje uređaj Memphis može da vrši merenja (γ je ugao upada svetlosti, a β ugao između vertikalne ravni upada svetlosti i vertikalne ravni posmatranja) vrednost koeficijenta sjajnosti (q) za ugao posmatranja α = 1° može da se odredi postupkom ekstrapolacije na osnovu devet vrednosti q∙sinα za uglove posmatranja za koje mobilni reflektometar Memphis može da vrši merenja (oni su u opsegu 5°–80°). U cilju pronalaženja optimalnog oblika ekstrapolacije, testirano je 25 različitih uzoraka kolovoznih površina. Kandidatkinja je samostalno izvršila izbor uzoraka kolovoza i sva potrebna merenja pomoću laboratorijskog reflektometra. Za svaku od 20 kombinacija uglova (γ,β) primenjeno je po 80 različitih oblika ekstrapolacije. Izabrani su oni oblici ekstrapolacije pri kojima su dobijena minimalna srednja kvadratna odstupanja za 25 razmatranih uzoraka kolovoza. Određivanje optimalnih tipova ekstrapolacije za svaku kombinaciju uglova (γ,β) predstavlja jedan od najvažnijih doprinosa ove disertacije. Potom je, na osnovu 447 r-tabela koje postoje u bazi Schréder Group (izmerenih pomoću preciznog laboratorijskog reflektometra na 447 uzoraka kolovoznih površina uzetih širom sveta tokom prethodne dve decenije), formirana nova baza. Ona sadrži 447 redukovanih q-tabela (značajno manjih dimenzija nego kod odgovarajućih r-tabela), od kojih svaka sadrži koeficijente sjajnosti koji odgovaraju uglu posmatranja 1° za svih 20 kombinacija uglova γ i β za koje Memphis može da vrši merenja (prethodna baza reflektometra Memphis sadržala je 56 trodimenzionalnih redukovanih q-tabela (za 56 uzoraka kolovoza), čije su vrednosti odgovarale većim uglovima posmatranja (5°–80°)). Primenom predložene metode značajno je povećan kako broj, tako i raznovrsnost raspoloživih redukovanih q tabela. Primenom originalnog algoritma, 20 koeficijenata sjajnosti, dobijenih primenom optimalnog oblika ekstrapolacije za svaku kombinaciju uglova (γ,β), porede se sa odgovarajućim podacima u svakoj od 447 redukovanih q-tabela u novoj bazi. Primenom metode najmanjih kvadrata, određuje se najpribližnija q-tabela iz novoformirane baze, a na osnovu nje i odgovarajuća kompletna r-tabela i stvarni srednji koeficijent sjajnosti. U cilju validacije predložene metode, izvršena su merenja sjajnosti na 11 kolovoza sa različitim instalacijama osvetljenja. Poređenjem izmerenih i izračunatih vrednosti, utvrđeno je da se primenom predložene metode dobijaju podaci čija je tačnost slična onoj koja karakteriše podatke dobijene pomoću laboratorijskog reflektometra, i to u pogledu svih faktora kvaliteta uličnog osvetljenja (nivoa sjajnosti i opšte i podužne ravnomernosti sjajnosti). Iako je metoda predložena u ovoj disertaciji primenjena na jedan od postojećih portabl reflektometara (Memphis), ona lako može da se modifikuje i primeni na bilo koji portabl reflektometar koji meri koeficijente sjajnosti pod uglovima većim od 1°. To se posebno odnosi na proceduru određivanja optimalnog oblika ekstrapolacije pomoću koje se dobijaju koeficijenti sjajnosti koji odgovaraju uglu posmatranja α=1°, formiranje odgovarajuće baze redukovanih q-tabela i izračunavanje stvarne vrednosti srednjeg koeficijenta sjajnosti kolovoza. Značajna prednost nove metode u odnosu na inicijalno razvijenu metodu koju koristi uređaj Memphis sastoji se u odsustvu potrebe za bilo kakvim merenjima refleksionih osobina kolovoza (nisu potrebna merenja niti na terenu niti u laboratoriji). Podsećamo da je zbog veoma skupih merenja neophodnih za dobijanje referentne baze uređaj Memphis imao ograničene mogućnosti primene. Zahvaljujući metodi razvijenoj u okviru izrade predmetne disertacije, konstruktori budućih mobilnih reflektometara zasnovanih na merenju koeficijenata sjajnosti koji odgovaraju uglovima α, β i γ koji su isti (ili slični) sa onima za koje uređaj Memphis vrši merenja jedino treba da poseduju referentnu bazu r-tabela. S obzirom na to da je merenja na terenu moguće izvesti brzo i jednostavno, bez oštećivanja kolovoza, na svakoj saobraćajnici može da se uradi veći broj merenja i na taj način formira rezultantna tabela refleksije, koja na bolji način opisuje celu kolovoznu površinu, a samim tim omogućava i preciznije proračune sjajnosti na ulicama i putevima. Primena portabl reflektometra je posebno važna pri određivanju tabele refleksije kolovoza kod kojih se refleksione osobine značajno razlikuju od osobina četiri standardne refleksione klase. Ovo istraživanje je pokazalo sledeće: iako se opisanim merenjima na terenu dobijaju koeficijenti sjajnosti za samo 20 kombinacija uglova γ i β, ukoliko postoji kvalitetna baza r-tabela, primenom odgovarajućeg matematičkog modela na podatke izmerene portabl reflektometrom može da se odredi dovoljno tačna kompletna r-tabela (sa 396 elemenata). Zbog toga se ona preporučuje umesto r-tabele koja odgovara nekoj od standardnih refleksionih klasa. Primena takvih r-tabela je dovodila do značajnih odstupanja izračunatih i izmerenih fotometrijskih parametara saobraćajnice. Definisanje procedure za automatsko odbacivanje rezultata merenja koji značajno odstupaju od onih dobijenih merenjima na ostalim tačkama iste kolovozne površine predstavlja temu za dalja (završna) istraživanja u ovoj oblasti.

In order to achieve good visibility and adequate visual comfort, it is necessary to achieve the luminance level and overall and longitudinal luminance uniformities, as well as reduce physiological glare, in accordance with the relevant international standards or recommendations. In order to fulfill the stated photometric requirements when designing the illumination of the observed road, which depend on its lighting class, it is necessary to possess all data regarding the geometric parameters of the roadway, the luminous flux of the light source, the light distribution of the luminaire and the reflection properties of the roadway surface. Since the geometry of the roadway, the luminous flux of the selected light source and the luminous intensity distribution of the luminaire are known (renowned producers of light sources and luminaires publish precise data about their products), the accuracy of luminance calculations predominantly depends on the accuracy of the determination of the carriageway reflection properties. The R classification system, which is nowadays most frequently used for determining the roadway reflection properties, was based on the measurements of the reflection properties of dry roadway surfaces carried out during the sixties and seventies of the twentieth century. Over time, due to the use of new types of aggregates, there have been significant changes in the construction of the roadway surface layer, and, consequently, in their reflection properties. Numerous measurements have shown that R classes do not adequately represent reflection properties of many roadway surfaces used today. Sufficiently accurate values of the elements of the reflection table can be obtained only by costly and long-lasting laboratory measurements carried out on the samples of the actual roadway, which is encountered with numerous difficulties (sampling, transport of the samples, repair of the roadway...). For this reason, over the last decade special attention has been paid to the development of mobile (portable) reflectometers, designed to measure roadway reflection properties on-site. Their application allows measurements on a number of locations on the carriageway, without damaging its surface. However, due to the constructive and mechanical constraints, such devices also have certain drawbacks, which generally prevent portable reflectometers to be sufficiently accurate. This paper presents a new method that improves the accuracy of one of such devices, called Memphis, which was constructed by the Schréder Group. This method enables, based on the small number of the luminance coefficients measured using the mobile reflectometer, to obtain a complete reflection table of the observed roadway surface, which rather accurately represents its reflection properties. First, it was confirmed that for all 20 combinations of angles (γ, β) for which the Memphis device can measure the luminance coefficient (γ is the angle of light incidence, and β the angle between the vertical plane of light incidence and the vertical plane of observation), the luminance coefficient (q) for the angle of observation of α=1⁰ can be determined by the extrapolation procedure on the basis of nine values of q∙sinα corresponding to the angles of observation for which the mobile reflectometer Memphis can perform measurements (they are in the range of 5⁰-80⁰). In order to find the optimal type of extrapolation, 25 different road surface samples were tested. The candidate personally carried out a selection of the road samples and all necessary measurements using a laboratory reflectometer. For each of the 20 combinations of the angles (γ, β), 80 different types of extrapolation were applied. Extrapolation types in which minimal average square deviations were obtained for the 25 tested road samples were selected. Determining the optimal extrapolation type for each combination of the angles (γ, β) is one of the most important contributions of this dissertation. Then, based on the 447 r-tables that exist in the Schréder Group database (measured using a precise laboratory reflectometer on 447 road samples taken worldwide over the past two decades), a new database was formed. It contains 447 reduced q-tables (with significantly smaller dimensions than the corresponding r-tables), each of which contains luminance coefficients corresponding to the observation angle of 1° for all 20 combinations of the angles γ and β for which Memphis can perform measurements (the previous database of the Memphis reflectometer contained 56 three-dimensional reduced q-tables (for the 56 carriageway samples), their values corresponding to larger angles of observation (5⁰- 80⁰)). The application of the proposed method significantly increased both the number and variety of the available reduced q-tables. Using an original algorithm, 20 luminance coefficients obtained by applying the optimal type of extrapolation for each combination of the angles (γ, β) are compared with the corresponding data in each of the 447 reduced q-tables in the new database. By applying the least squares method, the closest q-table from the new database is determined, and, based on it, the corresponding complete r-table and the actual average luminance coefficient. In order to validate the proposed method, measurements of luminance on 11 roads with different lighting installations were performed. By comparing the measured and calculated values, it was determined that the accuracy of the data obtained using the proposed method is similar to that characterizing the data obtained using a laboratory reflectometer, in terms of all photometric parameters influencing the street lighting quality (the luminance level and overall and longitudinal luminance uniformities). Although the method proposed in this dissertation is applied to one of the existing portable reflectometers (Memphis), it can easily be modified and applied to any portable reflectometer that measures luminance coefficients at the angles greater than 1⁰. This particularly refers to the procedure for determining the optimum extrapolation type by which luminance coefficients corresponding to the angle of observation of α=1⁰ are obtained, the creation of the corresponding database of the reduced q-tables and the calculation of the actual value of the average luminance coefficient of the carriageway. Its significant advantage over the initially developed method used by the Memphis device is the absence of need for any measurements of the reflection properties of roadway surfaces (no measurements are required either on-site or in the laboratory). Note that due to very expensive measurements necessary for obtaining a reference database, the Memphis device had limited application capabilities. Thanks to the method developed within this dissertation, the constructors of future mobile reflectometers based on the measurement of the luminance coefficients corresponding to the angles α, β and γ, which are the same as (or similar to) those for which the Memphis device performs measurements, only need to possess the reference database of r-tables. Since on-site measurements can be carried out quickly and easily, without damaging the carriageway, a greater number of the measurements can be performed on each roadway and the resulting reflection table, which better describes the entire roadway surface, can be formed, providing more accurate calculations of luminance on streets and roads. The use of a portable reflectometer is particularly important in determining the reflection properties of roadway surfaces, the reflection properties of which differ significantly from those of the four standard reflection classes. This research has shown the following: although the described on-site measurements provide luminance coefficients for only 20 combinations of the angles γ and β, if a high- quality r-table database exists, applying a suitable mathematical model on the data measured by a portable reflectometer a sufficiently accurate complete r-table (with 396 elements) can be determined. Therefore, its usage is recommended instead of an r-table corresponding to one of the standard reflection classes. The application of such r-tables has led to significant differences between the calculated and measured photometric parameters of the road. The definition of a procedure for automatic disregard of the measurement results which are considerably different from those obtained by measurements at the remaining points of the same roadway surface represents the topic for further (final) research in this field.

Problemi hab maksimalnog pokrivanja - novi matematički modeli i metode rešavanja

Hub maximal covering problems - novel mathematical models and solution methods

Hab lokacijski problemi (engl. Hub Location Problems - HLP), zbog brojnih primena u raznim oblastima realnog života, predstavljaju važnu klasu problema optimizacije. Često se sreću u praktičnim situacijama koje zahtevaju uspostavljanje protoka od čvorova-izvora (snabdevača) do čvorova- odredišta (korisnika) pri zadatim uslovima, tako da vrednost određene funk- cije cilja bude optimalna. Habovi su posebni objekti (čvorovi u mreži) koji predstavljaju centre konsolidacije i kolekcije protoka između dve izabrane lokacije – snabdevača i korisnika. Kako je cena transporta između habova po jedinici količine niža u odnosu na cenu između ostalih čvorova, usmeravanje protoka na mrežu habova vodi ka snižavanju transportnih troškova u mreži. Predmet ove doktorske disertacije je jedna klasa hab lokacijskih problema, u literaturi poznata pod nazivom problemi hab maksimalnog pokrivanja (engl. Hub Maximal Covering Problems - HMCPs). Cilj ovih problema je određivanje optimalnih lokacija za uspostavljanje unapred zadatog broja habova, tako da ukupni protok među svim pokrivenim parovima snabdevač-korisnik bude mak- simalan, uz pretpostavku binarnog ili parcijalnog pokrivanja. U disertaciji su razmatrane tri varijante problema hab maksimalnog pokrivanja: problem p-hab maksimalnog pokrivanja neograničenih kapaciteta sa jednostrukim alo- kacijama (engl. Uncapacitated Single Allocation p-hub Maximal Covering Problem – USApHMCP), problem p-hab maksimalnog pokrivanja neograničenih kapaci- teta sa višestrukim alokacijama (engl. Uncapacitated Multiple Allocation p-hub Maximal Covering Problem – UMApHMCP) i problem p-hab maksimalnog pokri- vanja neograničenih kapaciteta sa r-alokacijskom šemom (engl. Uncapacitated r-allocation p-hub Maximal Covering Problem – UrApHMCP). UrApHMCP do sada nije razmatran u literaturi. Za sva tri problema, pokazano je da pripadaju klasi NP-teških problema optimizacije. U slučaju USApHMCP, za zadati skup habova, dobijeni potproblem optimalne alokacije ne-hab čvorova uspo- stavljenim habovima je takođe NP-težak. U ovoj disertaciji, predloženi su novi matematički modeli za USApHMCP sa binarnim i parcijalnim pokrivanjem. Glavna prednost novih modela, u od- nosu na postojeće modele iz literature, ogleda se u činjenici da se novi modeli malim modifikacijama lako transformišu u nove modele za probleme p-hab maksimalnog pokrivanja sa različitim alokacijskim šemama. Preciznije, iz predloženih modela za USApHMCP proizilaze novi modeli za UMApHMCP i UrApHMCP, u oba slučaja pokrivanja. Svi predloženi modeli za USApHMCP i UMApHMCP su u smislu efikasnosti upoređeni sa odgovarajućim modelima iz literature, korišćenjem egzaktnog rešavača CPLEX 12.6. Prilikom pore- đenja ovih formulacija, u numeričkim eksperimentima je korišćeno nekoliko hab skupova podataka iz literature. Dobijeni eksperimentalni rezultati po- kazuju da novi modeli UMApHMCP za oba koncepta pokrivanja pokazuju naj- bolje performanse, u smislu kvaliteta rešenja i vremena izvršavanja. Za UrApHMCP i oba koncepta pokrivanja, predložena su tri matematička mo- dela, koja su upoređena u smislu efikasnosti korišćenjem egzaktnog reša- vača CPLEX 12.6. Ispostavlja se da egzaktni rešavač pronalazi optimalna ili dopustiva rešenja samo na instancama problema malih dimenzija. Imajući u vidu složenost sva tri razmatrana problema i rezultate do- bijene egzaktnim rešavačem CPLEX 12.6, zaključak je da egzaktne metode ne daju rešenja za instance problema većih dimenzija. Iz tog razloga, neohodno je implementirati adekvatne heurističke ili metaheurističke metode koje u kratkom vremenu izvršavanja obezbeđuju kvalitetna rešenja instanci pro- blema velikih dimenzija. Do sada su u literaturi predložene jednostavne, ali nedovoljno efikasne, heurističke metode za rešavanje problema USApHMCP i UMApHMCP sa binarnim pokrivanjem, dok varijante HMCP sa parcija- nim pokrivanjem nisu do sada rešavane metaheurističkim metodama. Kako UrApHMCP sa binarnim i parcijalnim pokrivanjem do sada nije razmatran u literaturi, ne postoje predložene metode za njegovo rešavanje. Imajući u vidu brojne primere uspešne primene metode promenljivih okolina (VNS) na različite hab lokacijske probleme, ova metaheuristika je primenjena na razma- trane HMCP probleme. U ovoj disertaciji, dizajnirano je i implementirano nekoliko varijanti VNS metaheuristike: opšta metoda promenljivih okolina (engl. General Variable Neighborhood Search - GVNS) za USApHMCP, osnovna metoda promenljivih okolina (engl. Basic Variable Neighborhood Search - BVNS) za UMApHMCP i varijanta opšte metode promenljivih okolina (GVNS-R) za UrApHMCP. U slučaju UrApHMCP, predložene su još dve metaheuristike: pohlepna stohastičko-adaptivna procedura pretrage sa metodom promenljivog spusta (engl. Greedy Randomized Adaptive Search Procedure with Variable Neigh- borhood Descent - GRASP-VND) i genetski algoritam (engl. Genetic Algorithm - GA). Konstruktivni elementi svih predloženih metaheuristika su prila- gođeni karakteristikama razmatranih problema. Izvršena su testiranja na hab skupovima podataka iz literature, koja uključuju instance problema veličine do 1000 čvorova. Dobijeni rezultati pokazuju da predložene metaheuristike za razmatrane probleme dostižu sva poznata optimalna rešenja prethodno dobijena CPLEX 12.6 rešavačem ili us- postavljaju nova najbolja poznata rešenja za značajno kraće vreme izvršavanja, u poređenju sa CPLEX 12.6 rešavačem. Predložene GVNS i BVNS metaheu- ristike brzo dostižu sva poznata optimalna rešenja pri testiranju instanci problema malih dimenzija redom za USApHMCP i UMApHMCP. U slučaju instanci problema velikih dimenzija, koje do sada nisu testirane u lite- raturi za razmatrane probleme, predložene GVNS i BVNS metaheuristike nalaze rešenja dobrog kvaliteta, za kratko vreme izvršavanja. Rezultati te- stiranja predloženih GVNS-R i GRASP-VND metaheuristika za UrApHMCP na instancama problema većih dimenzija ukazuju na njihovu efikasnost, u oba slučaja pokrivanja. Predložena GA metoda se pokazala uspešnom samo za re- šavanje UrApHMCP u slučaju binarnog pokrivanja, na instancama problema veličine do 200 čvorova. Varijante problema hab maksimalnog pokrivanja, koje su razmatrane u ovoj disertaciji, od velikog su teorijskog i praktičnog značaja. Novi matematički modeli predloženi u ovoj disertaciji za razmatrane varijante HMCP, pred- stavljaju naučni doprinos teoriji hab lokacijskih problema, matematičkom modeliranju i optimizaciji. Razvijene i implementirane metaheuristike za rešavanje posmatranih varijanti HMCP predstavljaju naučni doprinos obla- sti metoda optimizacije za rešavanje lokacijskih problema, kao i razvoju softvera. Razmatrane varijante HMCP imaju brojne primene pri optimiza- ciji telekomunikacijskih i transportnih sistema, prevoženju putnika i robe u avio-saobraćaju, sistema hitnih službi, poštanskih i drugih sistema ispo- ruke, tako da se rezultati dobijeni u ovoj doktorskoj disertaciji mogu prime- niti u praksi, delimično ili u potpunosti.

Hub Location Problems (HLP) represent an important class of optimiza- tion problems due to their numerous applications in many areas of real life. They often arise from practical situations that require routing of the flow from origin node (supplier) to the destination node (customer) under given conditions, such that the value of considered objective function is optimal. Hubs are special objects (nodes in the network) that represent centres for consolidation and flow collection between two selected locations - suppliers and customers. As transportation costs (per unit of flow) along the links that connect hub nodes are lower compared to other links in the network, directing the flow to hubs may lead to significant reductions of transportation cost in the network. The subject of this doctoral dissertation is one class of hub location problems, denoted as Hub Maximal Covering Problems (HMCPs) in the literature. The goal of HMCPs is to determine optimal locations for establishing certain number of hubs in order to maximize the total flow between all the covered origin-destination pairs, under the assumption of binary or partial covering. Three variants of the hub maximal covering problem are considered: uncapacitated single allocation p-hub maximal covering problem (USApHMCP), uncapacitated multiple allocation p-hub maximal covering problem (UMApHMCP) and uncapacitated r-allocation p-hub maximal covering problem (UrApHMCP). Note that the UrApHMCP has not been studied in the literature so far. All three considered problems are proven to be NP- hard. In case of USApHMCP, for the given set of hubs, the obtained sub-problem of optimal allocation of non-hub nodes by established hubs is also NP-hard. In this dissertation, new mathematical models for USApHMCP with binary and partial covering are proposed. The main advantage of the newly proposed models, in respect to existing ones from the literature, is the fact that small modifications of the new models enable their transformation to new models for p-hub maximal covering problems with different allocation schemes. More precisely, new models for UMApHMCP and UrApHMCP can be obtained from the newly proposed mod- els for USApHMCP in both coverage cases. All proposed models for USApHMCP and UMApHMCP are compared with the existing ones from the literature in the terms of efficiency within the framework of exact CPLEX 12.6 solver. Several hub data sets from the literature are used in numerical experiments when comparing the formulations. The obtained experimental results indicate that new models for UMApHMCP with both binary and partial coverage show the best performance in terms of solutions’ quality and execution times. For UrApHMCP and both coverage criteria, three mathematical models are proposed, and compared in terms of effi- ciency using the exact CPLEX 12.6 solver. It turns out that the exact solver finds optimal or feasible solutions only for small-size problem instances. Having in mind the complexity of all three problems under consideration and the results obtained by CPLEX 12.6 solver, the conclusion is that, in practice, exact methods can not provide solutions for large problem dimensions. For this reason, it was necessary to implement adequate heuristic or metaheuristic methods, in order to obtain high-quality solutions in short execution times, even in the case of large problem dimensions. Up to now, only simple but insufficiently effective heuris- tic methods for solving USApHMCP and UMApHMCP with binary coverage have been proposed in the literature, while the HMCP variants with partial coverage have not been previosly solved by using metaheuristic methods. As UrApHMCP with binary and partial coverage has not been previously considered in the litera- ture, no solution methods suggested for this problem existed up to now. Inspired by previous successful applications of variable neighborhood search method (VNS) to other hub location problems from the literature, this metaheuristic approach is applied to the considered HMCP problems. In this dissertation, several variants of VNS metaheuristic are designed and implemented: General Variable Neighborhood Search (GVNS) for USApHMCP, Basic Variable Neighborhood Search (BVNS) for UMApHMCP and a variant of General Variable Neighborhood Search (GVNS-R) for UrApHMCP. In the case of UrApHMCP, two additional metaheuristic meth- ods are proposed: Greedy Randomized Adaptive Search Procedure with Variable Neighborhood Descent (GRASP-VND) and Genetic Algorithm (GA). Constructive components of all proposed metaheuristics are adapted to the characteristics of the considered problems. Experimental study was conducted on the existing hub data sets from the lit- erature, which include instances with up to 1000 nodes in the network. The ob- tained results show that the proposed metaheuristics for the considered problems reach all known optimal solutions previously obtained by CPLEX 12.6 solver or establish new best-known solutions in significantly shorter CPU time compared to CPLEX 12.6. The proposed GVNS and BVNS metaheuristics quickly reach all known optimal solutions on small-size problem instances when solving USApHMCP and UMApHMCP, respectively. In the case of large-size problem instances, which have not been previously used for testing purposes for these problems, the proposed GVNS and BVNS return their best solutions in short execution times. The results obtained by the proposed GVNS-R and GRASP-VND for UrApHMCP on large-size problem instances indicate their effectiveness in both coverage cases. The proposed GA method showed to be successful only for UrApHMCP in binary covering, on instances up to 200 nodes. The variants of hub maximal covering problems considered in this dissertation are important from both theoretical and practical points of view. The new mathe- matical models proposed in this dissertation for the considered variants of HMCP, represent a scientific contribution to the theory of hub location problems, mathemat- ical modeling and optimization. Designed and implemented metaheuristic methods for solving the studied variants of HMCP are the scientific contribution to the field of optimization methods for solving location problems, as well as the development of software. The considered variants of HMCP have numerous applications in the optimization of telecommunication and transport systems, air passenger and goods transport, emergency services, postal and other delivery systems, so that the results obtained in this doctoral dissertation can be applied in practice, partially or com- pletely.

Forenzička analiza i modeliranje karakteristika kratera nastalog pri površinskoj eksploziji brizantnog eksploziva

Forensic analysis and modelling of characetristics of crater emerged from thesurface explosion of brisant explosive

Poslednjih decenija, veliki broj nedozvoljenih aktivnosti sprovodi se izazivanjem eksplozija. Naime, efekte eksplozije koriste teroristi za izazivanje straha i panike među stanovništvom uz ljudske žrtve, materijalnu štetu, uništavanje i onesposobljavanje strategijski važnih objekata i sl. kao i izvršioci drugih krivičnih dela (izazivanje opšte opasnosti, ubistava, teških krađa i dr.) kada se eksplozija koristi za savlađivanje prepreka pri provaljivanju u kuće, stanove i druge prostorije, za otvaranje sefova, za svrhe zastrašivanja pojedinaca sa ili bez nanošenja telesnih povreda i sl. Efekti eksplozije su višestruki – kao posledica brizantnog, fugasnog, toplotnog, parčadnog i seizmičkog dejstva i uglavnom se manifestuju različitim oštećenjima na podlozi i okolnim objektima. Brizantno dejstvo eksplozije izraženo je dejstvom u neposrednom okruženju punjenja, i to u vidu kratera ili otvora u slučaju površinskih eksplozija. Od policije i sudskih veštaka sud traži određivanje uzroka eksplozije, te izučavanje efekata eksplozije dobija na značaju. Očekivani doprinos ovog rada je u oblasti forenzičko inženjerstvo. U prilog opravdanosti istraživanja data je analiza slučajeva podmetanja i aktiviranja eksplozivnih sredstava sa posledicama u periodu od sedam godina (2000.-2006.) na teritoriji Republike Srbije. Aktiviranje eksplozivnih sredstava bilo da je u pitanju namera ili nehat izaziva štetne posledice po okolinu, te je značajan svaki doprinos u preciznijem utvrđivanju uzroka eksplozije na osnovu tragova, u ovom slučaju kratera. Sa forenzičkog aspekta oštećenje u vidu kratera je značajno zbog mogućnosti procene mase korišćenog eksploziva za konkretnu eksploziju, pronalaženje delova eksplozivnog sredstva, uzorkovanje eksploziva iz kratera radi određivanja vrste eksploziva, procene III načina iniciranja i dr. Dimenzije i oblik kratera su u veoma tesnoj vezi sa masom i vrstom korišćenog eksploziva. U dosadašnjoj praksi određivanje mase upotrebljenog eksploziva vršeno je korišćenjem empirijskih jednačina, što nije davalo apsolutno pouzdane rezultate. U radu je dat pregled postojećih četrnaest jednačina za preliminarnu procenu mase eksploziva na osnovu karakteristika kratera i njihova provera kroz rezultate konkretnih eksperimentalnih eksplozija kao i vrednosti odstupanja od eksperimenata. Takođe, dat je i predlog novih jednačina za procenu mase eksploziva u konkretnim uslovima. Predložene jednačine su izvedene aproksimacijom eksperimentalnih podataka i daju manja odstupanja u odnosu na do sada korišćene empirijske. Cilj rada je karakterizacija stvaranja kratera na podlozi i korelacija ulaznih parametara (karakteristike eksploziva, karakteristike tla) i izlaznih parametara (krater) kroz model. Ova korelacija bi omogućila određivanje uzroka eksplozije na osnovu poznatih veličina koje se mogu utvrditi na mestu eksplozije kroz forenzičku obradu (vrsta korišćenog eksploziva, karakteristike kratera). Ovu analizu za potrebe suda rade forenzički inženjeri, a radi omogućavanja sudu da utvrdi nameru izvršioca koja je u vezi sa masom eksploziva i preciznije kvalifikuje krivično delo. Prilikom istraživanja primenjeni su sledeći metodi: eksperimentalni metod; metod posmatranja, merenja i opisivanja; metod modeliranja nastalog kratera kao i metod upoređivanja modela sa eksperimentalnim rezultatima. U radu su dati empirijski i numerički modeli karakteristika kratera u slučaju površinske eksplozije brizantnog eksploziva zasnovani na naučnom pristupu, urađeni na osnovu dimenzione analize i rezultata eksperimentalnih eksplozija kao i primenom programa Abaqus. Empirijski modeli pokazuju porast vrednosti zapremine kratera sa porastom vrednosti gustine i mase korišćenog eksploziva dok je evidentno opadanje vrednosti zapremine katera sa porastom vrednosti gustine podloge na kojoj se dogodila površinska eksplozija. Predloženi modeli daju zavisnost karakteristika kratera (izraženih preko zapremine kratera i karakteristika podloge - gustine) i eksploziva (izraženih preko gustine eksploziva, kontaktne površine i mase eksploziva) i u poređenju sa do sada korišćenim empirijskim modelima daju bolje rezultate. Numerički modeli daju IV zadovoljavajuća poklapanja sa eksperimentalnim podacima. Očekivani doprinos ovog rada je i u datom predlogu definicije eksplozije sa aspekta forenzike. Takođe, očekuje se da rezultati ovog istraživanja unaprede forenzičku obradu mesta eksplozije i analizu tragova eksplozije u praksi kroz predlog organizacione šeme postupanja na mestu eksplozije – obezbeđenje mesta eksplozije i forenzičku obradu (uviđaj) i analizu (veštačenje) adekvatnih tragova koja predviđa i uključenje novih subjekata u forenzički lanac. Kako se u domaćoj forenzičkoj praksi dešavaju propusti i dokazi bivaju osporeni na sudu, u radu je ukazano i na probleme koji se javljaju pri forenzičkoj obradi i analizi mesta eksplozije kao i na nesvrsishodnost prikupljanja materijalnih dokaza ukoliko oni nisu obrađeni prema standardnoj proceduri uz obavezno uspostavljanje lanca kretanja forenzičkih dokaza. Takođe, u radu je dat pokušaj uvođenja novih uređaja (3D skenera i IC kamere) u redovnu proceduru postupanja na mestu eksplozije. Napravljen je kratak osvrt na metode određivanja zapremine kratera i njihova uporedna analiza. Primena 3D skenera omogućila bi preciznije određivanje zapremine kratera što je dato uporednim prikazom tri načina određivanja zapremine kratera (aproksimacija kratera kupom, izlivanje, 3D skeniranje).

In recent decades a large number of illegal activities are performed with the use of explosion. Namely, explosion effects are used by terrorists in order to cause fear and panic among the population along with human victims, material damage, destruction and disabling of strategically important facilities, etc., as well as by the perpetrators of other criminal offences (causing of general danger, murders, aggravated thefts, etc.) when the explosion is used to overcome obstacles when breaking into houses, apartments and other premises, opening the safe deposit boxes and for intimidation of individuals with or without causing bodily injuries, etc. Explosion effects are multiple – as the consequences of brisant, gaseous, heat, fragmentation and seismic effects, and are mostly manifested in various damages on the surface and surrounding propertys. The brisant effect of the explosion is visible in the immediate surroundings of the charge, mostly in the shape of a crater or a hole in cases of surface explosions. The court requests from the police and the experts to determine the exact cause of an explosion, so studying of explosion effects becomes more important. The expected contribution of this paper is in the area of forensic engineering. The analysis of cases of planting and activation of explosive devices, along with their consequences, on the territory of the Republic of Serbia for the period of seven years (2000 – 2006), was provided as a support to the justification for this research. Activation of explosive devices, whether intentionally or out of negligence, causes damage to property so each contribution is important for the more precise determination of the cause of an explosion based on traces, in this case the crater. From the forensic aspect the damage in the form of a crater is important because of the possibility to estimate the mass of the explosive used for the specific explosion, to find pieces of explosive device, to take samples of explosive from the crater in order to determine the type of explosive, to estimate methods of initiation, etc. Dimensions and shape of the crater are closely connected VI with the mass and type of the explosive used. Calculation of the mass of the explosive used had commonly been made using empirical equations, which did not give absolutely reliable results. This paper contains the review of the existing fourteen equations for the preliminary estimation of the mass of explosive based on the crater characteristics and revision of their results through specific experimental explosions, with the values of deviations from the experiments. Also it contains the proposal of new equations for estimating of the mass of explosive in given conditions. The proposed equations were derived by function approximation based on experimental data and these equations result in smaller deviations in comparison with the empirical ones used so far. The objective of the paper is the characterization of how the crater forms on the surface and the correlation of input parameters (explosive characteristics, pad characteristics) and output parameters (crater characteristics) through a model. This correlation would enable the determination of the cause of an explosion based on known data that can be determined on the explosion site by the forensic examination (type of the explosive used, crater characteristics). Forensic engineers perform this analysis for the needs of the court in order to determine the intention of the perpetrator depending on the mass of the explosive and for the more precise qualification of a criminal offence. The following methods were used during the research: experimental method, method of observation, measuring and description, method of modelling the generated crater as well as the method of comparison of the model with experimental results. The paper contains empirical and numerical models of crater characteristics in case of surface explosion of a brisant explosive based on scientific approach, and made using dimensional analysis and the results of experimental explosions as well as computer application Abaqus. These empirical models show the increase of the value of the crater volume with the increase of the density and the mass values of the explosive used, while the decrease is visible in the value of the crater volume with the demonstrate increase of the density value of the surface on which the surface explosion occurred. The suggested models demonstrate the dependence between the crater characteristics (expressed through the crater volume and surface characteristic as density) and the explosive (expressed with the explosive density, contact surface and mass of explosive) and in comparison to those used so far they give better results. The numerical models adequately match experimental data. The expected contribution of this paper is also in the proposed VII definition of an explosion from the perspective of forensics. It is also expected that the results of this research improve forensics investigation and processing of explosion sites in practice through the proposal of an organizational chart of procedural steps to take on an explosion site – securing the explosion site and forensic examination (bomb scene investigation) and analysis (expertise) of adequate traces and introduction of new subjects into the forensic chain that has not been included in the police practise of Serbia. Since in the national forensic practice there have been oversights and evidence have been challenged at the court, this paper points out the problems that occur during the forensic investigation and analysis of an explosion site, as well as indicating how pointless it is to gather physical evidence if they were not processed in accordance with the standard procedure with the mandatory establishing of the chain of forensic evidence. This paper also provides the attempt to introduce new devices (3D scanners and IR cameras) into regular procedure on an explosion site. A short overview and comparative analysis were made of the methods for the crater volume determination. The use of the 3D scanner would enable more precision in crater volume determination as shown by a comparative review of three methods of the crater volume determination (cone approximation of the crater, casting, 3D scanning).