Datasets:

chrisociepa
/

wikipedia-pl-20230401

id stringlengths 1 7	url stringlengths 31 408	title stringlengths 1 239	text stringlengths 1 297k
2	https://pl.wikipedia.org/wiki/AWK	AWK	AWK – interpretowany język programowania, którego główną funkcją jest wyszukiwanie i przetwarzanie wzorców w plikach lub strumieniach danych. Jest także nazwą programu początkowo dostępnego dla systemów operacyjnych będących pochodnymi UNIX-a, obecnie także na inne platformy. AWK jest językiem, który w znacznym stopniu wykorzystuje tablice asocjacyjne, stringi i wyrażenia regularne. Nazwa języka pochodzi od pierwszych liter nazwisk jego autorów Alfreda V. Aho, Petera Weinbergera i Briana Kernighana. Bywa zapisywana małymi literami, odczytywana jako jedno słowo awk, wymawiana jak pierwsza sylaba w awkward. Definicja języka AWK jest zawarta w POSIX 1003.2 Command Language And Utilities Standard. Wersja ta jest z kolei oparta na opisie z The AWK Programming Language napisanym przez Aho, Weinbergera i Kernighana, z dodatkowymi właściwościami zdefiniowanymi w wersji awk z SVR4. W wierszu poleceń podaje się opcje dla awk, tekst programu (jeśli nie podano go poprzez opcję -f lub --file) i wartości, które mają być udostępnione w predefiniowanych zmiennych ARGC i ARGV. Struktura programów AWK „AWK jest językiem służącym do przetwarzania plików tekstowych. Plik jest traktowany jako ciąg rekordów, przy czym domyślnie rekordem jest każdy wiersz. Każda linia jest podzielona na pola, więc można traktować pierwsze pole linii jako pierwsze słowo, drugie pole jako drugie słowo itd. Program AWK składa się z sekwencji instrukcji wzorzec-akcja. AWK czyta wejście linia po linii. Każda linia jest przeszukiwana pod kątem wzorców występujących w programie i dla każdego pasującego wzorca wykonywana jest akcja z nim skojarzona.” – Alfred V. Aho Program AWK składa się z sekwencji instrukcji wzorzec-akcja oraz opcjonalnych definicji funkcji. wzorzec { instrukcje akcji } function nazwa(lista parametrów) { instrukcje } gdzie wzorzec to zwykle jakieś wyrażenie, a akcja – lista komend. Wejście dzielone jest na rekordy, domyślnie oddzielone znakiem nowej linii. Dla każdego rekordu wejścia awk dokonuje porównania, sprawdzając czy odpowiada on jakiemuś wzorcowi z programu AWK. Jeśli wzorzec będzie odpowiadał rekordowi, zostanie wykonana związana z nim akcja. Wzorce są sprawdzane w kolejności ich pojawienia się w programie. Domyślną akcją jest wypisanie rekordu. Komendy i składnia Na komendy AWK składają się wywołania funkcji, nadawanie wartości zmiennym, obliczenia lub jakaś kombinacja wymienionych zadań. AWK posiada wbudowane wsparcie dla wielu funkcji. Niektóre wersje pozwalają na dynamiczne linkowanie bibliotek, co umożliwia korzystanie z jeszcze większej liczby funkcji. Dla uproszczenia nawiasy klamrowe ({}) w poniższych przykładach zostaną pominięte. print Polecenie print jest używane do wypisywania tekstu. Wyjście jest zawsze zakończone predefiniowanym separatorem rekordów (output record separator (ORS)), który domyślnie jest znakiem nowej linii. Najprostsze zastosowanie polecenia print to: print Wyświetla zawartość obecnego rekordu. W AWK rekordy rozbijane są na pola, które można wyświetlić osobno: print $1 Wyświetla pierwsze pole obecnego rekordu. print $1, $3 Wyświetla pierwsze i trzecie pole obecnego rekordu oddzielone separatorem pola (output field separator (OFS)) – domyślnie spacją. Choć zapis pól ($X) może kojarzyć się z zapisem określającym zmienne (jak np. w perlu), to jednak określa pola bieżącego rekordu. Ponadto $0 odnosi się do całego rekordu, więc "print" oraz "print $0" mają takie samo działanie. print pozwala również wyświetlić wynik obliczeń lub wywołania funkcji. Np. print 3+2 print foobar(3) print foobar(zmienna) print sin(3-2) Wyjście można również przekierować do pliku: print "wyrażenie" > "nazwa pliku" lub do innego polecenia przez użycie potoku: print "wyrażenie" \| "polecenie" Zmienne i tablice Zmienne Zmienne AWK są dynamiczne — zaczynają istnieć, gdy są po raz pierwszy użyte. Nazwy zmiennych mogą zawierać znaki z zakresu [A-Za-z0-9_], lecz nie mogą być słowami kluczowymi. Zmienne oraz pola mogą być liczbami (zmiennoprzecinkowymi), łańcuchami lub jednym i drugim naraz. Interpretacja wartości zmiennej zależy od kontekstu. Jeśli jest użyta w wyrażeniu numerycznym, jest interpretowana jako liczba. Natomiast jeśli jest użyta w wyrażeniu łańcuchowym — jest traktowana jak łańcuch. AWK posiada tablice jednowymiarowe. Symulowane mogą być również tablice wielowymiarowe. Podczas działania programu ustawianych jest kilka predefiniowanych zmiennych opisanych niżej. Zmienne wbudowane Zmienne wbudowane w AWK to m.in. zmienne określające pola: $1, $2 itd. Zwracają one wartość lub tekst przechowywany aktualnie w określonym polu rekordu. Poza nimi AWK posiada również inne zmienne: Tablice Tablice są indeksowane wyrażeniem ujętym w nawiasy kwadratowe ([]). Jeśli wyrażenie jest listą wyrażeń (wyrażenie, wyrażenie, ...), to indeks tablicy jest sklejany z wartości (łańcuchowych) każdego wyrażenia, oddzielonych wartością zmiennej SUBSEP. Jest tak dlatego, że AWK posiada wyłącznie tablice asocjacyjne, zaś klucze numeryczne pamiętane są jako łańcuchy. Symulowanie tablic wielowymiarowych polega na sklejaniu poszczególnych indeksów w unikalny łańcuch. Na przykład: i = "A" ; j = "B" ; k = "C" x[i, j, k] = "hello, world\n" przypisuje łańcuch "hello, world\n" elementowi tablicy x, o indeksie będącym łańcuchem "A\034B\034C". Jeśli tablica posiada wielokrotne indeksy, można użyć konstrukcji (i, j) in array. Element można skasować z tablicy przy użyciu polecenia delete. Poleceniem delete można się też posłużyć do skasowania całej zawartości tablicy, przez podanie jej nazwy bez indeksu. Funkcje Funkcje są wykonywane po wywołaniu ich z wyrażeń występujących we wzorcach lub akcjach. Definicja funkcji składa się ze słowa kluczowego function, jej nazwy, argumentów i ciała. Poniżej znajduje się przykład funkcji: function dodaj_siedem (liczba) { return liczba + 7 } Tę funkcję można wywołać w następujący sposób: print dodaj_siedem(51) # zwraca 58 Między nazwą funkcji, a nawiasem otwierającym można wstawić spację jedynie podczas jej deklaracji – w wywołaniu nawias musi stać bezpośrednio po nazwie funkcji. Ma to na celu zapobieżenie niejednoznaczności składni z operatorem konkatenacji (łączenia). Ograniczenie to nie odnosi się do funkcji wbudowanych. Funkcje mogą posiadać zmienne lokalne. Ich nazwy dodawane są na końcu listy argumentów w definicji funkcji. Jednak ich wartości powinno się pomijać wywołując daną funkcję. Zazwyczaj przed deklaracją zmiennych lokalnych dodaje się kilka białych znaków, by wskazać miejsce, w którym kończą się argumenty funkcji i zaczynają zmienne lokalne. Zamiast słowa function można używać słowa funct. Operatory Operatory w AWK, w kolejności malejącego priorytetu, to: Wywołanie programu AWK Tekst programu czytany jest tak, jakby wszystkie pliki programu zostały połączone ze sobą w całość, przy czym pierwszeństwo mają pliki podane jako argumenty polecenia. Przydaje się to do budowania bibliotek funkcji AWK, bez konieczności włączania ich do każdego nowego programu AWK, który z nich korzysta. Umożliwia to również łączenie funkcji bibliotecznych z programami z wiersza poleceń. Zmienna środowiskowa AWKPATH określa ścieżkę przeszukiwania, używaną do znajdowania plików źródłowych podanych w opcji -f. Jeśli zmienna ta nie istnieje, domyślną ścieżką staje się .:/usr/local/share/awk. (Faktyczny katalog może być różny, zależnie od tego jak skompilowano i zainstalowano awk). Jeśli nazwa pliku, podana opcji -f zawiera znak /, nie jest dokonywane żadne przeszukiwanie ścieżki. Program AWK wykonywany jest w następującej kolejności: inicjalizacja zmiennych podanych w opcjach -v, kompilacja do postaci wewnętrznej, wywołanie kodu zawartego w blokach BEGIN (o ile istnieją), odczytywanie plików podanych w tablicy ARGV, odczytywanie standardowego wejścia, jeśli pliki nie zostały podane. Z poziomu wiersza poleceń można także ustawić wartość zmiennej, podając zamiast nazwy pliku ciąg zmienna=wartość. Ten sposób inicjalizowania zmiennych najbardziej przydaje się do dynamicznego nadawania wartości zmiennym, których AWK używa do określania sposobu, w jaki wejście rozbijane jest na pola i rekordy. Jest też użyteczny do kontroli stanu, jeśli zachodzi potrzeba wielokrotnego czytania danego pliku danych. Jeśli wartość konkretnego elementu ARGV jest pusta (""), to awk ją pomija. Przykłady zastosowań Hello World Poniżej znajduje się przykład programu "Hello world" napisanego w AWK: BEGIN { print "Hello, world!" } Niekoniecznie trzeba w tym wypadku pisać na końcu exit. Jedynym wzorcem jest BEGIN, więc żadne argumenty z linii komend nie są przetwarzane. W niektórych wersjach AWK i niektórych krajach dodanie znaku ”_“ przed łańcuchem znaków wypisze go w języku narodowym. Np. BEGIN { print _"Hello, world!" } we Francji może wypisać bonjour, monde!. Wypisywanie linii zawierających więcej niż 80 znaków length($0) > 80 Zliczanie liczby słów Program liczy liczbę słów na wejściu i wypisuje liczbę słów, linii i znaków podanych na wejściu (podobnie jak wc). { w += NF c += length + 1 } END { print NR, w, c } Ze względu na brak wzorca w pierwszej linii programu akcja jest wykonywana dla każdego wiersza wejścia. Suma numerów ostatnich słów { s += $NF } END { print s + 0 } s jest zwiększane o numer ostatniego słowa w każdym rekordzie. Na końcu wejścia wzorzec END pasuje, więc s jest wypisywane. Jednak wejście może nie zawierać ani jednej linii. Wtedy, jako że zmiennej s nie została nadana żadna wartość, będzie to pusty ciąg. Dodanie zera na końcu przy wypisywaniu s wymusza traktowanie zmiennej tak, jakby zawierała ona liczbę. Dzięki temu nawet, gdy s jest pustym ciągiem na wyjściu nie będzie pustej linii, lecz 0. Wypisanie określonej liczby pasujących linii wejścia $ yes Wikipedia \| awk 'NR % 4 == 1, NR % 4 == 3 { printf "%6d %s\n", NR, $0 }' \| sed 7q 1 Wikipedia 2 Wikipedia 3 Wikipedia 5 Wikipedia 6 Wikipedia 7 Wikipedia 9 Wikipedia $ Tutaj komenda yes wypisuje słowo „Wikipedia” tak długo, aż sed wykryje, że zostało wypisanych 7 linii. Dalsza część polecenia wypisuje każdą z linii poprzedzoną jej numerem. Wypisywane są tylko linie, których numery dają resztę z dzielenia przez 4 o wartościach od 1 do 3. Obliczanie częstotliwości występowania słów Program używa tablicy asocjacyjnej: BEGIN { FS="[^a-zA-Z]+" } { for (i=1; i<=NF; i++) words[tolower($i)]++ } END { for (i in words) print i, words[i] } Blok BEGIN ustawia separator pola na dowolny znak niebędący literą. Warto zauważyć, że separatory mogą być też wyrażeniami regularnymi. Następnie następuje akcja wykonywana na każdej linii wejścia: dla każdego pola linii zwiększana jest liczba razy, jaką to słowo (uprzednio zamienione na małe litery) wystąpiło. Na końcu wypisywane są wszystkie słowa wraz z częstotliwościami występowania. Samodzielne skrypty AWK Podobnie jak w wielu innych językach skrypt AWK można napisać poprzedzając go znakiem „shebang”. Dla przykładu komendę hello.awk wypisującą tekst „Hello, world!” można napisać tworząc plik o nazwie hello.awk posiadający następującą zawartość: #! /usr/bin/awk -f BEGIN { print "Hello, world!" } Opcja -f informuje awk, że następny argument to nazwa pliku, z którego należy przeczytać program, a jest on tam umieszczany przez powłokę systemową podczas działania, tak jakby wywołane zostało polecenie /usr/bin/awk -f hello.awk. Przypisy Zobacz też sed perl polecenia systemu operacyjnego Unix Linki zewnętrzne Strona domowa GNU Awk The Amazing Awk Assembler by Henry Spencer. Gawkinet: TCP/IP Internetworking with Gawk Języki skryptowe
4	https://pl.wikipedia.org/wiki/Alergologia	Alergologia	Alergologia – dziedzina medycyny zajmująca się rozpoznawaniem i leczeniem schorzeń alergicznych, czyli takich, u podstaw których stoi zjawisko nadwrażliwości, zwłaszcza inicjowane przez mechanizmy immunologiczne. W Polsce konsultantem krajowym alergologii od 19 lutego 2020 jest prof. dr hab. Karina Jahnz-Różyk. Przypisy Linki zewnętrzne Polskie Towarzystwo Alergologiczne Polskie Towarzystwo Zwalczania Chorób Alergicznych Specjalności lekarskie
4962395	https://pl.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B3b%20Cyrusa%20II%20Wielkiego	Grób Cyrusa II Wielkiego	Grobowiec Cyrusa, mauzoleum Cyrusa (perski: آرامگاه کوروش بزرگ trl. ārāmgāh-e kurosh-e bozorg) – grobowiec wzniesiony w VI w. p.n.e. dla władcy Persji Cyrusa II Wielkiego. Znajduje się około 1 km na południowy zachód od pałacu w Pasargadach w Iranie. Według źródeł greckich datowany na lata między zwycięstwem nad Astyagesem (550 p.n.e.), a początkiem panowania Kambizesa (529 p.n.e.). Według badań archeologicznych został wybudowany, tak jak całe Pasargady, po zdobyciu Sardes w latach 546-530 p.n.e. Najobszerniejszy starożytny opis wyglądu i historii mauzoleum Cyrusa pochodził z zaginionej relacji , który, na rozkaz Aleksandra Macedońskiego kierował najpierw jego ozdabianiem, a potem naprawą. Na jego relacji opierają się przekazy Strabona (przytacza dodatkowo bardzo krótko relację Onesikiritosa) i Arriana, w części także przekaz Plutarcha. O źródłach opowieści Kwintusa Kurcjusza Rufusa, innego antycznego pisarza, który opowiadał o grobowcu, niewiele wiadomo. Historia Po śmierci Cyrusa na wojnie, jego zabalsamowane ciało zostało dostarczone do Pasargad i złożone w Mauzoleum, gdzie spoczywało nienaruszone przez niemal dwieście lat. Arrian podaje w Anabazie Aleksandra (gr. Ἀλεξάνδρου ἀνάβασις), że w Pasargadach w królewskich ogrodach, otoczony gajem różnorakich drzew, nawadnianym strumieniami i łąką z trawą wysoką, znajdował się grobowiec Cyrusa. Wewnątrz znajdowała się złota trumna z ciałem Cyrusa, przy niej łoże z nogami kutymi ze złota, dywany z tkanin babilońskich, puszyste i szkarłatne, na łożu stroje przepięknej roboty: babilońskie, medyjskie, w fioletach, purpurze i innych kolorach. Obok naszyjniki, szable i złote kolczyki wysadzane szlachetnymi kamieniami. Na łożu leżała także broń wielkiej wartości której używał Cyrus, oraz inskrypcja której dokładne brzmienie niestety zaginęło. Według Strabona napis brzmiał (Strabo. XV.3.7): Przechodniu! Jam Cyrus który stworzył Perskie Imperium, i Azji był królem! Nie pozbawiaj mnie pomnika. Wersja alternatywna wg Plutarcha brzmiała (Plut. Alex.69): O człecze, kimkolwiek jesteś, skądkolwiek przychodzisz, a wiem, że przyjdziesz, jam Cyrus, który stworzył Perskie Imperium. Nie żałuj mi przeto tej ziemi odrobiny która otula/okrywa me członki/ciało. Podczas plądrowania i przygotowań do spalenia pałaców Persepolis w 330 r. p.n.e. Aleksander Macedoński udał się do Pasargad odwiedzić grób Cyrusa Wielkiego (Strabo. XV.3.7) którego podziwiał (był zwany "philokyros" - "przyjaciel Cyrusa" ), a jego celem było przewyższyć go w podbojach. Według Arystobula, zgodnie z przekazami dwóch greckich autorów, była to pierwsza z dwóch wizyt Aleksandra w grobowcu Cyrusa. Wtedy Arystobul wykonał rozkaz – dostać się do środka i udekorować grobowiec, który był jeszcze w idealnym stanie. Profanacja grobowca Po raz drugi Aleksander odwiedził grobowiec po powrocie z wyprawy do Indii. W czasie jego wizyty okazało się, że grobowiec został splądrowany. O zbezczeszczeniu grobowca opowiadają antyczni historycy: Flawiusz Arrian, Kwintus Kurcjusz Rufus, Plutarch i Strabon, przy czym historia opowiadana przez Kurcjusza mocno różni się od przekazu pozostałych. Według Kurcjusza rabusie wynieśli z grobowca całe złoto i srebro, a Aleksander «poza zmurszałą tarczą króla, dwoma łukami scytyjskimi i akinakiem (sztyletem) nic nie znalazł» (sed praeter clipeum eius putrem et arcus duos Scythicos et acinacem nihil repperit – Curt. X.1.31). W tym czasie satrapą Pasargad był "wyróżniający się wśród wszystkich barbarzyńców wysokim urodzeniem i bogactwem" (nobilitate ac divitiis inter omnes barbaros eminens – Curt. X.1.22), którego eunuch Aleksandra Bagoas (mszcząc się za obelgi Persa) oskarżał o "chciwość, czasem nawet zdradę." (avaritiae, interdum etiam defectionis arguebat – Curt. X.1.29), w tym o splądrowanie grobowca. Ulegając kłamstwu rozzłoszczony Aleksander pozwolił Bagoasowi osobiście zabić satrapę. Według relacji opartych na Arystobulu: wszystko zostało skradzione, oprócz połamanych mar i trumny. Z trumny, którą próbowano rozbić, by łatwiej ją wynieść, wyjęto zwłoki, nadal widoczne były ślady uderzeń intruzów, którzy, najwyraźniej musieli uciekać nie realizując do końca swoich zamiarów. Aleksander nakazał grobowiec uporządkować i przywrócić do stanu pierwotnego. Także i ten razem rozkaz wykonał Arystobul, który odnawiając grobowiec, zebrał pozostałe szczątki i kości do trumny, zamknął ją, naprawiając uszkodzenia, przywracając także całe pozostałe wyposażenie i ozdoby do stanu poprzedniego oraz dawnej świetności. Wejście zablokował kamieniami i gliną, zostawiając na nich królewskie pieczęcie (Arr. Anab. VI.29.9-10). Strabon i Arrian, nadal powołując się na Arystobula, podają, że grobowiec został splądrowany, mimo że był strzeżony przez magów, dziedzicznych strażników i kapłanów, którzy otrzymywali jedną owcę i pewną ilość jedzenia i wina dziennie oraz jednego konia miesięcznie na ofiarę dla Cyrusa (Arr. Anab. VI.29.7)(Strabo. XV.3.7). Aleksander pojmał magów i torturował ich, by wydali tych, którzy dopuścili się grabieży. Jednak poddani torturom, nie przyznali się, ani nie wydali nikogo innego. Nie zostało w żaden sposób dowiedzione, że byli współwinni zdarzenia. Więc zostali uwolnieni (Arr. Anab. VI.29.11). Strabon wciąż za Arystobulem stwierdza, że sprawcami grabieży w grobowcu byli raczej rabusie, a nie satrapa, ponieważ zostawili wszystko, czego nie mogli łatwo wynieść, oraz że był to jeden z aktów wynikających z ogólnego rozprężenia spowodowanego wielkim oddaleniem Baktrii i Indii oraz długim czasem nieobecności Aleksandra i jego armii tam wojujących (Strabo. XV.3.7). Wszystko to w niczym nie zmieniło losu Orksinesa, który mimo to został powieszony za splądrowanie świątyń i grobów królewskich oraz niesprawiedliwe i bezprawne skazanie na śmierć wielu Persów (Arr. Anab. VI.30.2). Z kolei według Plutarcha winnym grabieży i za to straconym był szacowny Macedończyk pochodzący z Pelli o imieniu Polymachos (Πολύμαχος). Plutarch oprócz podania własnej wersji inskrypcji z grobowca, twierdzi że sprawiła ona wielkie wrażenie na Aleksandrze, który nakazał wyryć obok jej greckie tłumaczenie (Plut. Alex.69.). O tym, co stało się z ciałem i wyposażeniem grobowca po śmierci Aleksandra źródła milczą. Najprawdopodobniej został ostatecznie ograbiony w czasie późniejszych wojen. Architektura Grobowiec leży przy drodze na południowy zachód od pałacu. Dominuje w południowej części doliny Morghab. Dzięki masywnej kamieniarce, gładkim powierzchniom i minimalnym dekoracjom grobowiec stwarza wrażenie dostojeństwa, prostoty i siły. Obiekt łączy w sobie dwa odrębne elementy: wysoki cokół złożony z sześciu zwężających się kondygnacji oraz skromną komnatę grobową. Całość, pierwotnie mająca wysokość nieco ponad 11 m, o podstawie 13,35×12,3 m, zbudowana jest z dużych starannie ciosanych wapiennych bloków. Najniższa kondygnacja cokołu ma średnio 1,65 m wysokości, dwie kolejne po 1,05 m, a trzy najwyższe po 57,5 cm (przy czym należy zauważyć, że dolna część najniższej kondygnacji jest niewykończona, bądź obrobiona inaczej, co zdaniem badaczy wskazuje, iż pierwotnie znajdowała się pod powierzchnią gruntu, która po wybudowaniu grobowca została podniesiona o 60 cm, co z kolei oznacza że trzy dolne kondygnacje miały identyczną wysokość po 1,05 m). W sumie cokół ma obecnie wysokość niemal 5,5 m. Najwyższa kondygnacja ma wymiary 6,4×5,35 m. Na nim stoi komora grobowa o wymiarach wewnętrznych 3,17×2,11×2,11 m i ścianach o grubości do 1,5 m. Nad komorą grobową wydrążona mała komora w dwuspadowym dachu, częściowo podzielona na dwie części ze względów konstrukcyjnych, ma 4,75 m długości i 85 cm wysokości. Drzwi o wysokości 1,39 m i szerokości 0,78 m z przejściem o długości 1,2 m. Za krótkim korytarzykiem wejściowym znajduje się cella - komora grobowa: skromne pomieszczenie pierwotnie o gładkich, nagich ścianach, z wyjątkiem wąskiego, zaokrąglonego gzymsu tuż pod sufitem. Płytka nisza modlitewna, mihrab w południowo-zachodniej ścianie komory oraz misternie rzeźbiony "kompas" wskazujący Mekkę w południowym rogu u góry są głównymi widocznymi znakami, że grób służył jako centralna część średniowiecznego meczetu, który został założony przez atabega Sa'd I b. Zangi, we wczesnych latach XIII wieku naszej ery. Także wystrój zewnętrzny był bardzo prosty. Modelowanie ościeżnicy wokół drzwi obecnie słabo zachowane stanowiły dwie płaskie listwy czołowe. Te płaskie podwójne listwy portalowe nad drzwiami zwieńczone zostały gzymsem z „cyma reversa” o podwójnej krzywiźnie górnej wypukłej, dolnej wklęsłej. Proste, gładkie ściany boczne podobnie jak nad drzwiami zakończone u góry „cyma reversa” zwieńczoną geisonem lub koroną, czyli wystającym elementem gzymsu o pionowej powierzchni. Ponad drzwiami, pod szczytem znajdowała się półmetrowa kamienna rozeta z 24 płatków, otoczonych z zewnątrz 24 promieniami, a wewnątrz z 12 płatków. Obecnie bardzo poważnie uszkodzona. Bloki kamienne łączone starożytną techniką polegającą na kładzeniu kamieni bez zaprawy, lica łączonych bloków kamiennych wykańczano tylko wzdłuż dwóch lub trzech brzegów, natomiast wnętrza przylegających lic były cofnięte i obrobione zgrubnie. Dodatkowo pionowe połączenia pomiędzy blokami były zmostkowane dwoma klamrami typu „jaskółczy ogon” (wykonanymi z żelaza i ołowiu) co było szczegółem charakterystycznym dla czasów Cyrusa. Grobowiec jest jedyną budowlą w Persji z frontonem. W czasach późniejszych muzułmanie postawili szereg kolumn po bokach pomnika, które zostały zebrane z terenów pałaców Pasargady. Obecnie nie ma śladów tych kolumn i innych konstrukcji wokół grobowca. Identyfikacja opisanego monumentu jako grobowca Cyrusa opiera się na podstawie zgodności ze starożytnymi opisami Arriana i Strabona. Lokalnie był znany jako Mašhad-e Mādar-e Solaymān (grób matki Salomona). Źródła architektoniczne. Pochodzenie. Mauzoleum Cyrusa jest obiektem dość wyjątkowym zarówno na tle wcześniejszej jak i późniejszej architektury perskiej, nie można bowiem wskazać żadnego oczywistego wzorca czy źródła. Z drugiej strony istnieją liczne, częściowe podobieństwa do wielu obiektów z całego imperium. Dlatego pochodzenie architektoniczne grobowca od dawna budzi liczne kontrowersje. Dla jednych cała budowla zarówno cella jak i cokół wywodzą się z elamickich zigguratów. Inni wskazują na źródła urartyjskie, lub podwójne, cella z dwuspadowym dachem wywodząca się z Urartu, a schodkowa platforma z Mezopotamii. Na przeciwnym krańcu wskazywane jest pochodzenie greckie lub zachodnio anatolijskie. A obok są też twierdzenia o lokalnych rodzimych tradycjach irańskich (Nylander sugeruje mezopotamskie pochodzenie cokołu, a celli, jako " tradycyjnego irańskiego grobowca - domu" z charakterystycznym stromym dachem). Głównym problemem w tej dyskusji jest brak informacji z Iranu. Nie wiadomo jak pochowano przodków Cyrusa, nie znamy sposobów pochówku władców Medów, zaś jedynymi znanymi starszymi miejscowymi grobowcami są prymitywne ze spadzistymi dachami. A własne tradycje pogrzebowe i wierzenia religijne na pewno miały wpływ na formę grobu. W stolicy Frygii, Gordion, jeden z poprzedników króla Midasa z końca VIII w. p.n.e. został pochowany w dużej drewnianej komorze z dwuspadowym dachem, w sercu wielkiego tumulusu, wiek później Lidyjczycy zastąpili drewniane komnaty mniejszymi kamiennymi z płaskimi dachami. Tu wyróżnia się grobowiec Alyattesa, ojca Krezusa, z ok. 560 r. p.n.e. Jego ogromne marmurowe bloki zostały obrobione z niesamowitą precyzją i doskonale wypolerowane. W niczym nie przypomina grobowca Cyrusa wyglądem zewnętrznym (tumulus), za to wnętrze komory grobowej jest niemal identyczne pod względem formy (nawet posiada podobny prosty gzyms pod sufitem) i rozmiarów (z dokładnością do kilku cali). Tu jeszcze można wymienić lidyjskie kurhany grobowe BT62.4 i BK71.1 z Bin Tepe, królewskiego cmentarza Sardes. O zachowaniu frygijskiej tradycji architektury drewnianej po wprowadzeniu kamiennych komnat grobowych w kurhanach zachodniej Anatolii świadczy tumulus Karaburun II (niedaleko ) z V w. p.n.e. Jego kamienna komora ma dwuspadowy dach naczółkowy z centralnym, wewnętrznym blokiem szczytowym, dzielącym strop na dwie części oraz kilka innych miejscowych grobowców nawiązujących do frygijskiej tradycji dwuspadowych dachów. Co wskazuje, że podzielony wydrążony dach grobowca Cyrusa jest także cechą anatolijską. Zachodnie pochodzenie schodkowego cokołu grobowca jest trudniejsze do udokumentowania. Grobowce frygijskie i lidyjskie nie miewały żadnego podium przed czasami Cyrusa. Tylko kilka grobowców cypryjskich z końca VII w. p.n.e. posiadało schody przed główną fasadą, zaś wszystkie wolno stojące zachodnio anatolijskie grobowce z potrójnymi cokołami (lub ich krotnością) pochodzą najwcześniej z końca VI w. p.n.e. Wynika stąd, że źródłem pomysłu wysokiego cokołu o ile pochodził z Anatolii był jakiś rzadki rodzaj lokalnego pomnika. Tu pojawia się enigmatyczny sześciostopniowy "Grobowiec Piramidowy" z Sardes, porównywany pierwotnie do cokołu z grobowca Cyrusa, a znany z niezwykłego typu schodów występujących też na platformie Tall-i Takht w Pasargady. Niewyjaśnione do końca pozostaje jednak czy rzeczywiście był to grobowiec i czy można go datować przed 546 r. p.n.e. A to nadal oznacza brak lokalnych wzorców. Wszystko to nabiera jeszcze większego znaczenia po uwzględnieniu niekwestionowanego podobieństwa sposobu budowy grobowca do technik budowlanych i projektowych zachodniej Anatolii. Wkład grecki wyraża się na wiele sposobów poprzez jońskie jednostki metrologiczne i proporcje górnej części (Nylander). Inne zapożyczenia są widoczne w zewnętrznych listwach i użyciu ich do podkreślenia elementów konstrukcyjnych, zastosowaniu "cyma reversa" (kształt wypukło - wklęsły). Wydaje się, że rozwój "cyma reversa" i podstawowych elementów belkowania jońskiego, składającego się z gutt, kimationu i geisona, miał miejsce w latach 540-530 p.n.e., więc dokładnie w czasie budowy grobowca. Z tego powodu jego belkowanie ma nieortodoksyjne cechy. Na przykład, "cyma reversa" bardziej niż zwykle dominuje inne części gzymsu i chociaż grobowiec ma geison lub koronę powyżej "cyma reversa" poniżej nie ma gutt. Także pierwotny trójdzielny podział: dolny cokół, górny cokół i cella wywodzi się z jońskich tradycji budowlanych. W odniesieniu do rozety nad wejściem, podobne dość często występują w sztuce greckiej, frygijskiej i lidyjskiej. Klamry, typu „jaskółczy ogon” i anathyrosis są charakterystyczne dla jońskich i lidyjskich technik budowlanych z czasów Cyrusa. Podsumowując różne wpływy architektoniczne, mocne dowody wskazują na zachodnią Anatolię, przede wszystkim Lidię i Jonię. Pochodzenie schodkowego cokołu pozostaje niepewne i przez wielu kojarzone jest ze schodkowymi zigguratami. Gdyby nie to grobowiec stanowiłby syntezę elementów greckich, anatolijskich i irańskich. Poszukując różnorakich źródeł architektonicznych nie można zapomnieć o najważniejszym: grobowiec został wybudowany dla Cyrusa i miał odzwierciedlać jego wierzenia, wybory, tradycje i standardy a także politykę. Zarówno architektura jak i sztuka achemenidzka cechowała się programowym eklektyzmem o wymiarze politycznym. Zatrudnienie budowniczych z różnych krain imperium, wprowadzenie nowych wzorów, metod i materiałów budowlanych oraz ostateczny wygląd miały przede wszystkim podkreślać wyjątkowy charakter Imperium Cyrusa. Dzień Cyrusa Wielkiego Dzień Cyrusa Wielkiego (perski: روز کوروش بزرگ trl. ruz-e kuroš-e bozorg), zwany też krótko Dniem Cyrusa (perski:روز کوروش trl. ruz-e kuroš), jest nieoficjalnym świętem w Iranie, które obchodzi się w grobowcu Cyrusa 29 października czyli 7 dnia miesiąca Aban według kalendarza irańskiego, to rocznica wejścia Cyrusa do Babilonu – symboliczna rocznica powstania Imperium Perskiego. Irański Nowy Rok W Nowruz, czyli Irański Nowy Rok zgodnie z prastarą perską tradycją sięgającą czasów Achemenidów składano hołdy władcy. Dziś Irańczycy przybywają do Grobowca Cyrusa by radując się z okazji nowego roku uczcić pamięć i złożyć hołd Cyrusowi Wielkiemu jako twórcy państwa i narodu. Zobacz też Gur-e-Dokhtar Cylinder Cyrusa Naghsz-e Rostam Arystobul Kasandryjski Uwagi Przypisy Bibliografia Mauzolea Achemenidzi Historia Iranu
4962398	https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy%20%C5%9Awiat%20%28przedmie%C5%9Bcie%20K%C5%82odzka%29	Nowy Świat (przedmieście Kłodzka)	Nowy Świat (niem. Neuland) – historyczne przedmieście Kłodzka, położone w południowo-wschodniej części miasta, na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej, wzdłuż końcowego biegu potoku Jaszkówka. Początki osady sięgają 1. połowy XVII wieku. Geografia Położenie geograficzne Przedmieście Nowy Świat leży w południowo-wschodniej części Kłodzka. Na północy graniczy z osiedlem Krzyżna Góra. Na zachodzie poprzez rzekę sąsiaduje ono z Książkiem i Zagórzem, zaś na południu z Krosnowicami i na wschodzie z Jaszkową Dolną, wioskami znajdującymi się na terenie gminy wiejskiej Kłodzko. Od centrum miasta osiedle oddalone jest o około 1,5 km. Warunki naturalne Przedmieście znajduje się w Kotlinie Kłodzkiej w Sudetach Środkowych. Położone jest u ujścia potoku Jaszkówki do Nysy Kłodzkiej. Leży na wysokości ok. 295-305 m n.p.m. Od reszty miasta oddziela je wzniesienie Krzyżna Góra, liczące 327 m n.p.m. Zasadnicze zabudowania znajdują się na styku z zabudowaniami sąsiedniej wioski, czyli Jaszkowej Dolnej wzdłuż drogi wiodącej na południe ziemi kłodzkiej w kierunku Przełęczy Międzyleskiej. Otoczenie osady stanowią użytki rolne oraz liczne łąki. Historia Teren dzisiejszej osady nie był zamieszkiwany, a w okresie wczesnego średniowiecza był porośnięty lasami. W późniejszym okresie obszar ten został wykarczowany i porastały go łąki należące do komandorii zakonu joannitów, a następnie augustianów z Kłodzka. W związku z tym określany był jako Łąki Komturowskie (niem. Comthurwiesen). Osada w tym miejscu została założona w 2 połowie XVIII wieku po przyłączeniu hrabstwa kłodzkiego do Królestwa Prus i za sprawą ich władcy - Fryderyka II Wielkiego Hohenzollerna. Postanowił on rozbudować twierdzę na Górze Zamkowej, a co za tym idzie, przesiedlić mieszkańców najbliżej położonych przedmieść przyszłej fortyfikacji, w odleglejsze rejony współczesnego Starego Miasta. Los taki spotkał również mieszkańców przedmieścia Nowy Świat (niem. Naulende, wzmiankowanego w 1631 roku), które niespełna sto lat wcześniej odbudowało się w swoim dotychczasowym rejonie po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej (1618-1648), czyli na obszarze między Młynówką, a obecną ulicą Bohaterów Getta, który współcześnie zajmowany jest przez osiedle im. Gustawa Morcinka. Na obszar nowej osady, która przejęła starą nazwę Nowego Świata, wybrano lokalizację u ujścia Jaszkówki do Nysy Kłodzkiej, czyli dawne Łąki Komturowskie, w bezpośrednim sąsiedztwie z domostwami Jaszkowej Dolnej. Mimo to Nowy Świat wzmiankowany w źródłach historycznych z 1782 roku jako Neuland, pozostawał najdalej na południowy wschód wysuniętym przedmieściem Kłodzka. W 1809 roku w wyniku reform wewnętrznych, jakie miały miejsce w państwie pruskim, teren ten został włączony w granice Kłodzka. W końcu XIX wieku na terenie tym powstał browar oraz gospoda z restauracją ogródkową, które stały się popularnymi miejscami spacerowymi kłodzczan za sprawą urządzonych promenad wzdłuż Nysy Kłodzkiej. Po przejęciu ziemi kłodzkiej przez Polskę w 1945 roku, obszar dawnego przedmieścia wzdłuż Jaszkówki, uzyskał oficjalną nazwę Nowy Świat. W miejsce dotychczasowych mieszkańców przybyli polscy osadnicy w ramach akcji repatriacyjnej. Kilka z budynków zostało przejętych przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, zaś część z nich została opuszczona. W późniejszym okresie ulokowano tutaj Zakład Unasienienia Zwierząt, a na drugim brzegu Jaszkówki kilka pawilonów, które zbudowano na potrzeby wystaw rolniczych. Podczas modernizacji szosy w kierunku Bystrzycy Kłodzkiej zniekształcono nieco pierwotny układ przestrzenny osady. Ponadto zwiększeniu nie uległa liczba mieszkańców, która wynosi około 60 osób. Sama nazwa Nowy Świat dla tego obszaru, mimo kilkukrotnego jej powtarzania przez władze państwowe wyszła z użycia i nie była stosowana przez nowych mieszkańców tych ziem. Administracja Obszar przedmieścia Nowy Świat od zawsze dzielił losy polityczno-administracyjne z Kłodzkiem, zostając do niego oficjalnie włączony w XIX wieku. Po zakończeniu II wojny światowej znalazł się w granicach Polski. Wszedł jako część Kłodzka w skład województwa wrocławskiego, powiatu kłodzkiego. Z kolei po zmianach w administracji terenowej w latach 70. XX wieku wszedł w skład województwa wałbrzyskiego. W 1999 roku ponownie reaktywowano powiat kłodzki, który wszedł w skład województwa dolnośląskiego. Na terenie Kłodzka nie występują pomocnicze jednostki administracyjne, takie jak: osiedla, czy dzielnice, dlatego też o większości spraw decyduje samorząd miejski, którego siedziba znajduje się na pl. Bolesława Chrobrego, na Starym Mieście. Mieszkańcy tego historycznego przedmieścia wybierają do Rady Miasta sześciu radnych co 5 lat (do 2018 roku kadencja wynosiła 4 lata), tworząc okręg wyborczy nr 1, wraz z całą wschodnią częścią miasta, położoną na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej. Edukacja i kultura Przedmieście Nowy Świat nie posiada własnych placówek oświatowych. Dzieci w wieku 7-15 lat z terenu osiedla kształcą się w Szkole Podstawowej nr 7 im. Tadeusza Kościuszki, mieszczącej się na pobliskim osiedlu im. Sienkiewicza. Młodzież po ukończeniu szkoły podstawowej w zdecydowanej większości kontynuuje dalsze kształcenie w szkołach średnich położonych w centrum miasta. Religia Większość mieszkańców osady stanowią wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego. Przynależą oni do katolickiej parafii Matki Bożej Różańcowej, której siedziba znajduje się na Piasku w Kłodzku przy pl. Franciszkańskim 1. Jej proboszczem jest aktualnie o. Emilian Piotr Gołąbek OFM. Została ona utworzona w 1972 roku, z wydzielenia z parafii Wniebowzięcia NMP. Parafia ta wchodzi w skład diecezji świdnickiej i dekanatu kłodzkiego. Architektura i urbanistyka Na terenie Przedmieścia Nowy Świat dominuje charakterystyczna zabudowa typowa dla wiosek niemieckich z 2. połowy XIX wieku. Zabudowania ciągną się wzdłuż południowego biegu ulicy Wyspiańskiego. Mimo to na uwagę zasługuje tu kilka obiektów wpisanych do miejskiego rejestru zabytków: Zespół folwarczny - ul. Wyspiańskiego 70-71, na który składa się budynek administracyjny z figurą św. Floriana we frontowej ścianie oraz dom mieszkalny, obora oraz budynek magazynowo-gospodarczy z gołębnikiem. Całość powstała po 1875 roku. Dom mieszkalny - ul. Wyspiańskiego 73, dawniej eden z budynków wchodzących w skład Restauracji Hugo Gerbera (niem. Restaurant Hugo Gerber") z lat 30. XIX wieku. Dom mieszkalny - ul. Wyspiańskiego 75, dawna restauracja wchodząca w skład Gościńca Nowy Świat (niem. Gasthof Neuland) z połowy XIX wieku. Dom mieszkalny - ul. Wyspiańskiego 77, dawny Gościniec Nowy Świat (niem. Gasthof Neuland). Pierwotnie był to duży, 3-kondygnacyjny dom z monumentalną fasadą, w południowej części kompleksu restauracyjno-rekreacyjnego przy obecnej ul. Wyspiańskiego. Obecnie mocno przebudowany i zmniejszony. W skład Przedmieścia Nowy Świat wchodzą aktualnie 3 ulice: ul. dra Janusza Korczaka (wyłącznie gospodarstwo numer 55) ul. Kłodzko Nowe ul. Stanisława Wyspiańskiego (część) Gospodarka Od momentu powstania była to osada wyłącznie rolnicza. W XIX wieku z racji zlokalizowania tutaj popularnej restauracji oraz gościńca oferującego noclegi i korzystnego położenia przy wyjeździe z Kłodzka zaczęła rozwijać się branża usługowa. Po zakończeniu II wojny światowej nie była ona kontynuowana przez nowych mieszkańców, którzy zajmowali się tylko rolnictwem. Ponadto do końca lat 90. XX wieku znajdowała się tutaj przy ulicy Wyspiańskiego Stacja Hodowli i Unasienniania Zwierząt. Przedmieście Nowy Świat z racji niewielkiej liczby ludności, nie posiada własną infrastruktury handlowo-usługowej. Turystyka i rekreacja Tereny położone wzdłuż Nysy Kłodzkiej są popularnym miejscem nie tylko spacerów mieszkańców, ale i aktywnego wypoczynku. W lecie nad rzeką Nysą Kłodzką mieszkańcy zażywają kąpieli, zaś w okresie wiosenno-letnim organizują ogniska i grillują. Ponadto przebiegają tędy dwie trasy: rowerowa i pieszy szlak turystyczny. Pierwsza z nich liczy długość około 31 km i wiedzie z Kłodzka przez Krosnowice, Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówek, Jaszkową Górną i Jaszkową Dolną z powrotem do Kłodzka. Druga trasa to jeden z najpopularniejszych turystycznych pieszych szlaków na ziemi kłodzkiej, którym jest żółty szlak prowadzący z Krosnowic (początek na stacji Krosnowice Kłodzkie) przez Pilcz, Kłodzko, w tym łąki Przedmieścia Nowy Świat, a następnie dalej przez Szyndzielnię, Kostrę, Obszerną, Jedlak do Kłodzkiej Góry. Infrastruktura Transport Główną arterię przedmieścia stanowi ulica Wyspiańskiego, stanowiąca do 2018 roku fragment drogi krajowej nr 33, prowadzącej do Boboszowa i dalej granicy z Czechami. Współcześnie arteria ta ma ona status drogi powiatowej o numerze 3227D, prowadzącej z Kłodzka do Ołdrzychowic Kłodzkich przez Jaszkową Dolną, Jaszkową Górą oraz Droszków. Pomimo oddania do użytku wspomnianej wyżej obwodnicy Kłodzka, należy ona wciąż do jednej z najczęściej uczęszczanych dróg w mieście. Przez środkowy obszar przedmieścia na nasypie kolejowym położonym na łąkach, przechodzi linia kolejowa nr 276 z Wrocławia Głównego do Międzylesia. Odcinek tej trasy prowadzący z Kłodzka do granicy powstał w latach 1874-1875. Na obszarze Nowego Światu nie znajduje się żaden przystanek kolejowy, a wyłącznie posterunek odgałęźny Kłodzko Nowe, od którego swój początek bierze linia kolejowa nr 309 do Kudowy-Zdroju. Jej budowa miała miejsce od 1886 do 1905 roku. Komunikacja Komunikację miejską na terenie Kłodzka obsługuje od początku lat 90. XX wieku prywatny przewoźnik, A-Vista. Przez teren przedmieścia przebiegała linia numer 3 tego przewoźnika na trasie: ul. Wiosenna – ul. Spółdzielcza - ul. Polna - pl. Jagiełły - ul. Kościuszki - pl. Jedności - ul. Lutycka - ul. Wyspiańskiego - ul. Tetmajera - ul. Jaskółcza - ul. Wyspiańskiego. Pętla autobusowa mieściła się na terenie Nowego Światu. Przewoźnik ten zlikwidował tę linię z powodu małej liczby pasażerów pod koniec tego samego stulecia. W lutym 2019 roku A-Vista ponownie uruchomiła przewozy pasażerskie osób przez nowo świeckie przedmieście, w ramach linii podmiejskiej, kursującej na trasie: Kłodzko - Jaszkowa Dolna. Jednak mimo to busy już nie miały tutaj żadnego przystanku, spółka ostatecznie zawiesiła kursowanie busów na tej trasie po czterech miesiącach. Ponownie powodem była mała liczbę pasażerów. Przez obszar przedmieścia przebiegają także trasy komunikacji podmiejskiej i dalekobieżnej, której organizacją zajmuje się prywatny przewoźnik Beskid Przewozy oraz PKS Kłodzko. Jednak także i one nie mają tutaj swojego postoju. Bezpieczeństwo W zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz innych miejscowych zagrożeń – mieszkańcy przedmieścia Nowy Świat podlegają pod rejon działania Komendy Powiatowej Straży Pożarnej oraz Komendy Powiatowej Policji w Kłodzku. Funkcję dzielnicowego sprawuje: asp. Grzegorz Piech z V Rejonu Służbowego. Z ramienia kłodzkiej straży miejskiej V Rejon Służbowy obsługują st. insp. Marek Jasionek i st. strażnik Grzegorz Zamłyński. Przypisy Bibliografia Kłodzko. Dzieje miasta, pod red. R. Gładkiewicza, Muzeum Ziemi Kłodzkiej, Kłodzko 1998. Słownik geografii turystycznej Sudetów. Kotlina Kłodzka, t. 15, pod red. M. Staffy, I-BIS, Wrocław 1994. Nowy Świat (przedmieście)
4962407	https://pl.wikipedia.org/wiki/Kronika%20gor%C4%85cego%20lata	Kronika gorącego lata	Kronika gorącego lata () – czechosłowacki dramat filmowy z 1973 w reżyserii i według scenariusza Jiřiego Sequensa. Adaptacja powieści Václava Řezáča „Bitwa”. Obsada Petr Haničinec jako Jiří Bagár Renáta Doleželová jako Zdena Bagárova Miloš Willig jako sekretarz Galčík Vilém Besser jako porucznik Kalenda Slávka Budínová jako Rosmusová Martin Růžek jako Rosmus Alena Vránová jako Alena Zimová Rudolf Jelínek jako Viktor Püchler, kapitan RAF Josef Vinklář jako Tymeš Josef Bláha jako Janouch starszy Vladimír Stach jako Janouch młodszy Wilhelm Koch-Hooge jako Palme Jaroslava Obermaierová jako Mariechen, córka Palmego Bohuš Záhorský jako dr Zima Otto Lackovič jako Antoš Míla Myslíková jako Antošova Ilja Racek jako dr Markov, lekarz rejonowy Ilja Prachař jako Vincenc Postava Oto Ševčík jako Fritz Klaus Květa Fialová jako Erna Václav Lohniský jako księgowy Buzek Ladislav Trojan jako Klínek Josef Chvalina jako Kroulík Petr Oliva jako Jan Korynta Bohuslav Čáp jako urzędnik Ministerstwa Sprawiedliwości Zdeněk Řehoř jako urzędnik Ministerstwa Sprawiedliwości Vlastimil Hašek jako Pulda Ferdinand Krůta jako portier Ladislav Křiváček jako hotelarz Rejsek Miriam Kantorková jako kelnerka Pavla Maršálková jako teściowa Antoša Carmen Mayerová jako sekretarka w Ministerstwie Rolnictwa Josefa Pechlátová jako matka Galčíka Václav Kaňkovský jako kierownik budowy Bohumil Švarc jako lekarz naczelny szpitala Hana Talpová jako Jana Kateřina Burianová jako członek komisji Ivan Mládek jako muzyk Karel Engel jako łobuz Petr Jákl jako łobuz Zdeněk Srstka jako łobuz Jaroslav Tomsa jako łobuz Stanislav Tůma jako łobuz Przypisy Bibliografia Czechosłowackie adaptacje filmowe Czechosłowackie dramaty filmowe Czechosłowackie filmy z 1973 roku Filmy w reżyserii Jiřiego Sequensa
6	https://pl.wikipedia.org/wiki/ASCII	ASCII	ASCII (czyt. aski, skrót od ang. American Standard Code for Information Interchange) – siedmiobitowy system kodowania znaków, używany we współczesnych komputerach oraz sieciach komputerowych, a także innych urządzeniach wyposażonych w mikroprocesor. Przyporządkowuje liczbom z zakresu 0−127: litery alfabetu łacińskiego języka angielskiego, cyfry, znaki przestankowe i inne symbole oraz polecenia sterujące. Na przykład litera „a” jest kodowana jako liczba 97, a znak spacji jest kodowany jako 32. Większość współczesnych systemów kodowania znaków jest rozszerzeniem standardu ASCII. ASCII jest tradycyjną nazwą tego zestawu znaków, jednak IANA zaleca używanie określenia US-ASCII, które podkreśla pochodzenie standardu, oraz to, pod kątem jakich znaków był projektowany (ASCII nie zawiera na przykład liter diakrytyzowanych, powszechnych w alfabetach europejskich). ASCII znajduje się na liście kamieni milowych IEEE. Przegląd Standard ASCII został stworzony na podstawie kodu telegraficznego. Prace nad nim rozpoczęły się 6 października 1960 roku, podczas pierwszego spotkania grupy X3.2 American National Standards Institute (ANSI). Trzy lata później, w 1963 roku, została udostępniona pierwsza wersja standardu ASCII. W porównaniu do wcześniejszych systemów kodowania znaków, ten zestaw znaków był wygodny w użyciu do sortowania alfabetycznego tekstów, zmiany wielkości znaków, a także wspierał urządzenia inne niż dalekopisy. Od czasu wprowadzenia na rynek, ASCII został czterokrotnie zaktualizowany – w 1967, 1968, 1977 i 1986 roku. Każdy znak w kodzie ASCII jest przedstawiany jako 7-bitowa liczba całkowita. 95 spośród nich stanowią znaki drukowalne: małe i wielkie litery alfabetu łacińskiego, cyfry, znaki przestankowe oraz inne symbole. Standard ten został stworzony do obsługi języka angielskiego, dlatego pośród liter, które znajdują się w tabeli, nie ma żadnych diakrytyzowanych. Większość znaków sterujących jest dzisiaj przestarzała – zostały one pomyślane głównie dla dalekopisów. Standard ASCII był najpopularniejszym zestawem znaków używanym w internecie do grudnia 2007, kiedy to został zastąpiony przez UTF-8. Kodowanie UTF-8 jest wstecznie kompatybilne z ASCII. Historia Kod ASCII został opublikowany jako standard ASA X3.4-1963. Zestaw znaków w niewielkim stopniu różnił się od obecnego. Nieprzypisana była 1 sekwencja sterująca oraz 28 pozycji zarezerwowanych do późniejszego wykorzystania. W grupie roboczej toczyła się dyskusja, czy należy do kodu wprowadzić małe litery, czy też więcej znaków sterujących. W maju 1963 zadecydowano, by tzw. patyki szósty i siódmy wypełnić małymi literami alfabetu łacińskiego. Spowodowało to, że między wielką a małą literą jest tylko jeden bit różnicy (np. literze „A” jest przyporządkowany kod 65 (100001), a „a” – 97 (100001)), co ułatwiało konstruowanie klawiatur oraz porównywanie tekstów nieuwzględniające wielkości liter. Ta zmiana weszła do standardu ASCII dopiero w 1967 roku. Do standardu ASCII z 1963 roku zostały wprowadzone jeszcze następujące zmiany: wprowadzenie znaków takich jak nawiasy klamrowe oraz kreska pionowa, zmiana nazwy niektórych kodów kontrolnych (np. SOM zmieniono na SOH), przeniesienie lub usunięcie niektórych znaków kontrolnych (np. usunięto RU). Standard ASCII był uaktualniany czterokrotnie – w latach 1967, 1968, 1977 i 1986. Przygotowany został także piąty standard – z 1965 roku, ale nie został opublikowany (mimo wszystko był używany przez niektóre maszyny IBM). Założenia przyjęte podczas projektowania Liczba bitów Grupa X3.2 projektowała ASCII na podstawie dawniejszych zestawów znaków, przeznaczonych dla dalekopisów. Zawierały one 26 liter, 10 cyfr oraz od 11 do 25 symboli. Aby uwzględnić je wszystkie oraz znaki kontrolne zgodne ze standardami CCITT ITA2 (1924), FIELDATA (1956–57) oraz wczesnym EBCDIC (1963), potrzeba było więcej niż 64 znaki. Można by je zmieścić na 6 bitach używając dwóch zestawów znaków i specjalnych kodów SHIFT zmieniających używany zestaw (jak np. w ITA2). Jednak wiadomości zakodowane w ten sposób łatwo mogły ulec zniekształceniu, ponieważ przekłamanie podczas transmisji kodu SHIFT mogłoby zmienić brzmienie dużej części tekstu. Grupa odpowiedzialna za sformułowanie standardu ASCII sprzeciwiała się temu, dlatego kod musiał używać co najmniej 7 bitów na jeden znak. Rozważano także wykorzystanie ośmiu bitów, co pozwoliłoby na zastosowanie większego zestawu znaków, jednak zadecydowano, że ASCII będzie siedmiobitowy, ponieważ każdy dodatkowy bit zwiększyłby długość wiadomości, a co za tym idzie – również koszt jej przesłania. Ówczesne karty dziurkowane mogły przechować na jednej pozycji osiem bitów, co można było wykorzystać do przechowywania bitu parzystości. Urządzenia niestosujące kontroli błędów przechowywały tam 0. Niektóre drukarki korzystały z ósmego bitu, by obsługiwać kursywę. Podział na grupy znaków Kod ASCII został podzielony na dwie grupy – dwa patyki (zerowy i pierwszy) przeznaczone na znaki sterujące oraz sześć patyków (od drugiego do siódmego) zawierających znaki drukowalne (wyjątkiem jest znak 127: DEL). Znak spacji został umieszczony pod adresem 0x20, czyli przed wszystkimi innymi literami, aby ułatwić sortowanie. Z tego samego względu, wiele symboli używanych jako separatory znajduje się przed literami i cyframi – na patyku drugim. Grupa robocza zadecydowała, że wydzielenie sensownego 64-znakowego (sześciobitowego) alfabetu z ASCII ma być łatwe i taki alfabet powinien być jednym ciągłym blokiem. Z tego powodu małe litery nie są przeplecione z wielkimi. Wielka litera A została umieszczona na pozycji 0x41, w celu zgodności z brytyjską propozycją standardu kodowania znaków. Cyfry 0–9 składają się z bitów 011 oraz, następującej po nich, binarnej reprezentacji liczb odpowiadających każdej z cyfr. Ułatwia to konwersję liczb na system binary-coded decimal. Pozycja większości znaków niealfanumerycznych jest związana z ich umiejscowieniem na klawiaturach mechanicznych maszyn do pisania. Standardowy układ klawiszy pochodzi z maszyny Remington No. 2 z 1878 roku, pierwszej z klawiszem Shift. Klawiszom 23456789- odpowiadały, kolejno, znaki "#$%_&'(). Początkowo, na klawiaturach maszyn do pisania nie używano cyfr 0 i 1, ponieważ mogły one być zastąpione przez O (wielkie o) oraz l (małe L). Pary 1! oraz 0) stały się popularne, gdy klawisze z tymi cyframi weszły do użycia. Znaki !"#$% zostały umieszczone na drugim patyku, obok odpowiadających im cyfr. Ze względu na to, że zero znajduje się w tabeli kodu ASCII obok spacji i nie można tam wstawić nawiasu zamykającego, znak podkreślenia został usunięty (wstawiono go w 1967 roku za wielkimi literami), a za procentem znajdują się znaki odpowiadające kolejnym cyfrom (tj. &'()). Taki układ był często spotykany na europejskich maszynach do pisania. Para znaków /? pochodzi również z maszyny No. 2, natomiast ,< .> były używane tylko na części klawiatur. Na pozostałych kropkę i przecinek można było wpisać zarówno z naciśniętym klawiszem Shift, jak i bez niego. Standard ASCII rozbił znaki ;:, spotykane dotąd na jednym klawiszu, oraz zmienił układ symboli matematycznych (zamiast najczęstszego wariantu -* =+ było :* ;+ -=). Niektóre, popularne w USA znaki, takie jak ½¼¢, nie zostały uwzględnione, podczas gdy wprowadzono: diakrytyki ^`~ do użytku międzynarodowego oraz znaki <>\\|. Symbol @ nie był powszechny w Europie, dlatego grupa X3.2 spodziewała się umieszczenia w jego miejscu litery À we francuskiej odmianie standardu. Z tego względu małpa została umieszczona na pozycji 0x40, czyli tuż przed wielkim A. Najważniejszymi kodami sterującymi były: Start of message (SOM), End of address (EOA), End of message (EOM), End of transmission (EOT), Who are you? (WRU), Are you? (RU), Reserved device control (DC0), Synchronous idle (SYNC) i Acknowledge (ACK). Zostały one rozmieszczone w ten sposób, by odległość Hamminga między nimi była jak największa. Podział Znaki sterujące Standard ASCII przeznacza pierwsze 32 kody (0–31) na znaki sterujące. Nie są one przeznaczone do przenoszenia drukowalnych symboli, lecz do sterowania urządzeniem odbierającym dane. Na przykład, znak 10 (LF) oznaczający przejście do nowej linii, powoduje przesunięcie papieru w drukarce, a znak 8, czyli Backspace powodował cofnięcie karetki o jedno pole. ASCII nie definiuje żadnego mechanizmu pozwalającego na formatowanie tekstu w obrębie jednej linii. Znaki drukowalne Kody 0x20 – 0x7E reprezentują litery, cyfry oraz inne, możliwe do wyświetlenia na ekranie, symbole. Standard ASCII definiuje łącznie (wliczając spację) 95 znaków drukowalnych: !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{\|}~ Wcześniejsze wersje ASCII zawierały strzałkę do góry zamiast karety oraz strzałkę w lewo zamiast znaku podkreślenia. Rozszerzenia Ponieważ kod ASCII jest 7-bitowy, a większość komputerów operuje na 8-bitowych bajtach, dodatkowy bit można wykorzystać na powiększenie zbioru kodowanych znaków do 256 symboli. Powstało wiele różnych rozszerzeń ASCII, ponad 220 stron kodowych DOS i Windows, wykorzystujących ósmy bit (np. norma ISO 8859, rozszerzenia firm IBM lub Microsoft) nazywanych stronami kodowymi. Również kodowanie UTF-8 można uważać za rozszerzenie ASCII, tutaj jednak dodatkowe znaki są kodowane na 2 i więcej bajtach. Formalnie, mianem rozszerzeń ASCII można nazwać jedynie te standardy, które zachowują układ pierwszych 128 znaków i dodają nowe na końcu tabeli. Zestawy 7-bitowe ASCII było od początku projektowane jako jedna z wielu narodowych wersji międzynarodowego zestawu znaków. W Europie popularny był standard ISO 646, oparty na ASCII, który rezerwował określone pozycje (odpowiadające m.in. znakom: {}[]\|\^~#$) dla liter używanych w narodowych językach oraz dla lokalnego symbolu waluty. Ze względu na to, że niektóre symbole zamieniono w ISO 646 na litery, programista w Europie musiał wybrać, czy chce na swoim komputerze korzystać z lokalnych liter, czy też z pierwotnie przypisanych znaków. Wybranie pierwszego powodowało, że kod stawał się mniej czytelny – zamiast { a[i] = '\n'; } w polskiej odmianie standardu wyświetlone zostałoby ł aźiń = '\n'; ć. Zestawy 8-bitowe Wraz z rozwojem komputerów oraz spadkiem kosztów transmisji danych, zaczęły się pojawiać 8-bitowe zestawy znaków. Pojawiły się standardy z rodziny ISO 8859 oraz Windows-1250, które zapewniały obsługę liter narodowych używając do tego zakresu 128–255, jednocześnie pozostawiając nietknięty obszar wspólny z ASCII. Alfabet polski był wspierany przez kodowanie ISO 8859-2 oraz Windows-1250. Unicode Unicode oraz Universal Character Set (UCS, ISO 10646) obsługują znacznie większą liczbę znaków, dzięki czemu wszystkie alfabety używane na świecie mogą zostać umieszczone w jednym kodowaniu. Są one wstecznie kompatybilne z ASCII (tekst składający się wyłącznie ze znaków 0–127 ma taką samą reprezentację w obu standardach). Tabela kodów ASCII Zobacz też Ascii85 ASCII-Art Basic Latin (blok Unicode) Extended ASCII Przypisy Uwagi Bibliografia Linki zewnętrzne Formaty plików komputerowych Kodowania znaków
4962410	https://pl.wikipedia.org/wiki/Komitet%20Elektrotechniki%20Polskiej%20Akademii%20Nauk	Komitet Elektrotechniki Polskiej Akademii Nauk	Komitet Elektrotechniki Polskiej Akademii Nauk – jeden z komitetów naukowych Polskiej Akademii Nauk, działający w ramach Wydziału IV – Nauk Technicznych PAN. Został powołany w roku 1952. Komitety PAN działają, podobnie jak cała korporacja, w okresach czteroletnich kadencji. Obecna kadencja trwa w latach 2020–2023. Członkowie Komitetu Elektrotechniki PAN Członkami Komitetu są członkowie rzeczywiści i korespondenci PAN deklarujący udział w pracach danego Komitetu, oraz pochodzący z wyboru uznani przedstawiciele środowisk akademickich i przemysłowych. Prawo wyboru członków Komitetu posiadają samodzielni pracownicy nauki deklarujący daną dziedzinę nauki jako główny obszar swojej działalności badawczej. Zwyczajowo Komitet posiada ok. 40 członków reprezentujących główne ośrodki badawcze z obszaru elektroniki i telekomunikacji w kraju oraz reprezentujących główne nurty tematyczne działalności Komitetu. Jeśli jakaś nowa dziedzina nie jest dostatecznie reprezentowana w Komitecie może on, na zasadzie głosowania członków, przyjąć do swojego grona reprezentanta tej dziedziny o ustalonym autorytecie. Członkowi tacy mają status członków stowarzyszonych. W kadencji 2020-2023 Komitet Elektrotechniki liczy 4 członków PAN (rzeczywistych i korespondentów), 35 członków pochodzących z wyboru oraz 44 członków stowarzyszonych. W kadencji 2020-2023 w skład komitetu wchodzą z wyboru między innymi Roman Barlik, Elżbieta Frąckowiak, Paweł Idziak, Piotr Kacejko, Tadeusz Kaczorek, Marian Kaźmierkowski, Mariusz Malinowski, Andrzej Sikorski oraz Henryka Stryczewska. Wśród członków stowarzyszonych Komitetu znajdują się między innymi: Jan Mućko, Mirosław Parol, Mariusz Stępień oraz Zbigniew Szczerba. Tematyka działalności Komitetu Elektrotechniki PAN Tematyka działalności Komitetu obejmuje układy zasilania energią elektryczną, systemy oświetleniowe, układy napędowe, grzejnictwo i systemy transportowe, sposoby wykorzystania przemysłowego energii elektrycznej, w tym w transporcie, rolnictwie, budownictwie, gospodarce komunalnej. Główne kierunki prac Komitetu obejmują elektroenergetykę, materiały i technologie elektrotechniczne, metrologię, maszyny, transformatory, aparaty i urządzenia elektryczne, energoelektronikę, napędy i trakcje, technikę świetlną i ogniwa elektryczne. Struktura Komitetu Elektrotechniki PAN Komitetem kieruje przewodniczący i członkowie prezydium. W kadencji 2020-2023 przewodniczącym Komitetu jest profesor Marian Łukaniszyn, a jego zastępcami są profesorowie Andrzej Demenko i Lech Grzesiak. Sekretarzem Komitetu jest dr hab. inż. Rafał M. Wojciechowski. W ramach Komitetu Elektrotechniki PAN działa pięć Sekcji tematycznych: Materiałów i Technologii Elektrotechnicznych, Energoelektroniki i Napędu Elektrycznego, Maszyn Elektrycznych i Transformatorów, Systemów Elektroenergetycznych, Teorii Pola i Obwodów Elektrycznych. Każda Sekcja posiada strukturę analogiczną do struktury Komitetu – prezydium członków i ekspertów z danej dziedziny nauki i techniki. Sekcje, podobnie jak Komitet, działają w trybie zebrań prezydium, plenarnych oraz grup roboczych. Sekretarzami Naukowymi Komitetu od założenia w 1952 r. do 1989 r. byli: Maciej Nałęcz, Zdzisław Grunwald, Witold Szuman, Andrzej Horodecki. Przypisy Linki zewnętrzne Biuletyn PAN – Nauki Techniczne Elektrotechnika Elektrotechnika
4962411	https://pl.wikipedia.org/wiki/Grodzisko%20G%C5%82odomank%20w%20Braciejowej	Grodzisko Głodomank w Braciejowej	Grodzisko Głodomank w Braciejowej – rozległa budowla obronna datowana na IX wiek w miejscowości Braciejowa. Grodzisko znajduje się na wzgórzu Okop. Jego powierzchnia wynosiła prawie 4 ha. Do czasów współczesnych zachowały się fragmenty dwóch wałów. Obszar grodu jest obecnie częściowo zabudowany, oraz zajęty przez pola uprawne. Przypisy Grodziska w województwie podkarpackim
4962414	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz%20Mariebjerg	Cmentarz Mariebjerg	Cmentarz Mariebjerg (duński: Mariebjerg Kirkegård) – znajduje się w dzielnicy gminy Gentofte na północnych przedmieściach Kopenhagi w Danii. Powstał w latach 1926–1933 według projektu architekta krajobrazu Gudmunda Nyelanda Brandta i jest uważany za ważny przykład europejskiej architektury modernistycznej. Jego projekt zainspirował wiele innych cmentarzy zarówno w Danii, jak i za granicą. Układ cmentarza Cmentarz Mariebjerg jest rozłożony na ciasnej, schematycznej siatce na powierzchni nieco ponad 25 hektarów. Sieć szerokich alejek przecina cmentarz, a długie, metrowe żywopłoty dzielą ten obszar. Każda z powstałych przestrzeni zawiera interpretację charakterystycznej części duńskiego krajobrazu, począwszy od gęstych lasów i polan, poprzez rowy, łąki, pola i zarośnięte zbocza, a skończywszy na dobrze utrzymanych ogrodach. Znane osobistości pochowane na cmentarzu Mariebjerg Jørgen Bentzon (1897–1951), kompozytor Hans J. Wegner (1914-2007) światowej sławy duński projektant mebli Nanna Ditzel (1923-2005) duńska projektantka mebli Przypisy Linki zewnętrzne Cmentarz na stronie Gminy Strona Kulturkanon Kopenhaga Cmentarze
4962422	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ch%C5%82opcy%20znad%20Rzeki%20Bobr%C3%B3w	Chłopcy znad Rzeki Bobrów	Chłopcy znad Rzeki Bobrów – czeska powieść dla młodzieży napisana przez Jaroslava Foglara. Jest to jedno z jego najbardziej rozpoznawalnych dzieł, zawierające instrukcje dotyczące tego jak żyć szlachetnie, być dobrym i wszechstronnie uzdolnionym chłopcem. Wymienione wartości Foglar czerpał z idei skautingu i puszczaństwa. Książka pozwala zapoznać się czytelnikom między innymi z zasadami biwakowania na łonie przyrody i „łowieniem” tak zwanych „boberków”. Fabuła książki nie jest skomplikowana i wyraźniej niż w innych powieściach Foglara podporządkowana jest celom dydaktycznym. Jaroslav Foglar pisał Chłopców znad Rzeki Bobrów w latach 1927-1930, była to jego pierwsza powieść.Tworzył ją bezpośrednio podczas obozów w Słonecznej Zatoce. Powieść ukazywała się początkowo w odcinkach w niedzielnym dodatku do gazety „České slovo” przeznaczonym dla dzieci i nazwanym „Slovičko” (wydawnictwo Melantrich) w okresie od 4 marca do 14 października 1934 roku. W wydaniu książkowym powieść ukazała się w roku 1937 w wydawnictwie Jana Kobesa z ilustracjami Zdeňka Buriana. W 1938 roku powstało słuchowisko radiowe na podstawie powieści, które zostało wyemitowane w tym samym roku na antenie stacji radiowej Praha. Fabuła Akcja powieści rozpoczyna się, gdy dwóch przyjaciół, Jurek i Wilek ze Starej Dzielnicy, spotyka się z młodym mężczyzną o imieniu Rikitan, który wcześniej widział ich walczących z wrogim oddziałem z Nowej Dzielnicy, oferuje on im ciekawszą i szlachetniejszą przygodę. Zaprasza ich do „Czerwonej Kotliny” znajdującech się w Dolinie Nuselskiej. Chłopcy są pod wrażeniem jego charyzmy i umiejętności, pragną także zostać jego uczniami. Na prośbę Rikitana zapraszają do grupy kilku przyjaciół, ostatecznie grupa liczy dwunastu chłopców. Każdy bohater wyróżnia się czymś szczególnym lub ma charakterystyczne hobby. Mimo tego dobrze się oni uzupełniają i pod przywództwem Rikitana tworzą harmonijny i nierozerwalny zespół. Relacje między chłopcami są niemal sielankowe, rzadko kiedy zdarzy się jakiś spór, nawet wtedy zostaje on jednak szybko zażegnany. Grupa zaczyna spotykać się w opuszczonej altanie w ogrodzie browaru. Chłopcy zarabiają dzięki własnej pracy i w zasadzie tworzą drużynę skautów, choć nie jest to wprost wskazane przez narratora. Rikitan opowiada im historię o przygodzie chłopca Roya, który mieszkał z ojcem nad Rzeką Bobrów, położoną w kanadyjskiej dziczy, czerpiąc wiedzę i umiejętności od starego Indianina. Chłopcy są pod wielkim wrażeniem usłyszanej historii i pragną dorównać Royowi. W tym celu Rikitan stopniowo zaznajamia ich z „boberkami”, czyli zadaniami sprawdzającymi różne umiejętności - któremukolwiek z nich uda się „złowić” wszystkie trzynaście z nich, może uznać, że dorównuje Royowi. Zainspirowani tą historią przyjaciele zaczynają także nazywać swoje bractwo „Chłopcami znad Rzeki Bobrów”. Zwieńczeniem ich działań i wysiłków jest biwak na łonie dzikiej przyrody w tzw. Słonecznej Zatoce (w książce nie ma informacji o jej dokładnym położeniu), gdzie spędzają całe letnie wakacje. Mimo kilkudniowego marszu chłopcy wszystkie potrzebne rzeczy transportują z wykorzystaniem ręcznych wózków, zaś korzystając z surowców dostępnych na miejscu stawiają namioty z podłogą i kuchnią, wykonują maszt na flagę i wiele innych niezbędnych rzeczy. Ich jedynym kontaktem z cywilizacją są okazjonalne wypady na zakupy do najbliższej wioski. W wolnym czasie chłopcy zajmują się głównie łowieniem „boberków”. Jednak ich spokojne życie w obozie zaczyna zakłócać pewna tajemnicza postać, która zostawia listy z groźbami i podpisuje je „Zielone Straszydło”. Ostatecznie podczas jednego z ostatnich ognisk Tropiciel wyjaśnia całą sprawę, udowadniając, dzięki dokładnej i szczegółowej analizie wskazówek, że Zielone Straszydło to sam Rikitan, który chciał w ten sposób przetestować spostrzegawczość i poprawność rozumowania chłopców. Tego samego wieczoru Rikitan uroczyście wręcza ostatniego - trzynastego - „boberka” dobrych manier Ludkowi, Wilkowi i Jurkowi. Wszyscy chłopcy wracają z obozu zhardziali i dumni z tego, kim są i czego dokonali. Geneza Foglar czerpał inspirację dla niektórych części historii, zwłaszcza dla testów sprawności - „boberków” - z pracy pisarza Ernesta Thompsona Setona Two little savages. W tej książce chłopcy Yan i Sam zdają egzaminy, za co otrzymują pióra orła indyjskiego. W przypadku niektórych „boberków” Foglar inspirował się programem edukacyjnym organizacji harcerskiej (np. „boberek” dobrych manier). Jak wspominał autor: Zacząłem realizować swoje marzenie, ale dopiero po przeminięciu tych prawdziwych chłopięcych lat. Miałem około 18 lat, kiedy zaczynałem się tym zajmować: zacząłem pisać, konstruować i przeżywać historię Chłopców znad Rzeki Bobrów. Zebrałem grupę chłopców o różnych osobowościach, znalazłem Czerwoną kotlinę, mieliśmy też Górę Bobrową i byliśmy w Słonecznej Zatoce. Nawet Zielone Straszydło istniało, śpiewający las śpiewał, a nad polanami wznosił się wielki biały księżyc… Nie zawsze było to jednak tak proste, jak jest napisane w książce, przeszliśmy przez wiele i wiele doświadczyliśmy. Ale nigdy nie zapomnimy tego piękna, którego doznaliśmy. Zgodnie ze wszystkimi tymi wartościami, które zmieniły się w rzeczywistość, napisałem moich Chłopców znad Rzeki Bobrów. Podczas wieczornych wędrówek po Starej Dzielnicy, przy dogasających ogniskach w Słonecznej Zatoce i w wielu innych miejscach, przy czerwonych zachodach słońca i białych księżycowych nocach na polanach, miałem zeszyt zawsze przy sobie i pisałem. Bohaterowie 1 / Członkowie stowarzyszenia Chłopców znad Rzeki Bobrów i ich podstawowe cechy: Rikitan - student medycyny, wesoły i rozmowny, w przeszłości mieszkał także w Starej Dzielnicy, obeznany z przyrodą i biwakowaniem, czołowa postać, przywódca grupy. Wilek - nie miał pseudonimu, chłopiec ze Starej Dzielnicy, razem z Jurkiem spotkali Rikitana jako pierwsi, jako drugi (razem z Jurkiem) odebrał trzynastego „boberka” (dobrych manier) będąc razem z Jurkiem na wakacyjnej wyprawie. Jurek - nie miał pseudonimu, chłopiec ze Starej Dzielnicy, razem z Wilkiem spotkali po raz pierwszy Rikitana, na wakacyjnej wyprawie odebrał jako drugi (razem z Wilkiem) trzynastego „boberka” (dobrych manier). Mirek - nie miał przezwiska, wysportowany chłopiec, samotnik. Tropiciel - znał nazwy i numery zeszytów indiańskich opowiadań, miał psa Jerry'ego, czasami cytował popularne książki o piratach, odkrył kto jest „Zielonym Straszydłem” w trakcie wakacyjnej wyprawy. Okruszek - najmniejszy z chłopców. Pędziwiatr - największy z chłopców. Trusia - chłopiec z Nowej Dzielnicy, na początku słaby i milczący. Grizzly - silny i krępy chłopiec. Pirat – poważny chłopiec, miał wytatuowaną atramentową kotwicę na lewej ręce, oddany książkom o piratach i morskich przygodach. Niuchacz - chłopiec, który na początku zawsze dostrzegał coś, czego nie widzieli inni. Ludek - nie miał przezwiska, poważny, cichy, szlachetny, rycerski i przyzwoity chłopak, szybki, zręczny, bezpośredni i energiczny, nigdy nikogo nie skrzywdził, miał szaroniebieskie oczy i blond włosy. Inni chłopcy, zwłaszcza Wilek i Jurek, chcieli być tacy jak on, widzieli w nim Roya. Był on rzecznikiem wszystkich chłopców, na wakacyjnej wyprawie jako pierwszy odebrał trzynastego „boberka” (dobrych manier) i został żyjącym Royem. Bukiecik - chłopiec, który nieustannie zbierał kwiaty do swojego zielnika, siódmy „boberek” był dla niego błahostką. 2 / Z legendy o chłopcu Royu, opowiedzianej im przez Rikitana: Roy Farell - syn trapera Farella, jego matka zmarła bardzo wcześnie, mieszkał z ojcem w chatce z bali w Słonecznej Zatoce nad Rzeką Bobrów, daleko na północy Kanady. Gdy był dzieckiem, jego matka śpiewała mu Pieśń Księżycowej Nocy. Był delikatny i dobry, z drugiej strony jednak stanowczy, odważny i muskularny. Farell - ojciec Roya. Świszcząca Strzała - Indianin z gór, który przybył do Farellów. Opowiedział Royowi o swoim ludzie i nauczył go wielu umiejętności oraz pozwolił mu przystąpić do testów, które musieli przejść indiańscy chłopcy wkraczając w dorosłość. Roy pomyślnie poradził sobie ze wszystkimi sprawdzianami. Trzynaście „boberków” „boberek” zwinności - żółty, testuje umiejętności sportowe, jak na przykład bieganie czy skakanie. „boberek” celności - jasnozielony, sprawdza umiejętność trafienia do celu. „boberek” pierwszej pomocy - czarny, poświadcza umiejętność udzielania pierwszej pomocy. „boberek” pływania - czerwony, testuje umiejętność pływania. „boberek” dobrych uczynków - ciemnoniebieski, wymaga wykonania co najmniej 100 dobrych uczynków (bezinteresowna pomoc, wolontariat, obrona słabszego itp.). „boberek” odwagi - ciemnobrązowy, wymaga odważnego czynu (który jednocześnie nie wiąże się z niepotrzebnym ryzykiem). „boberek” przyrodnika - ciemnozielony, wymaga umiejętności rozpoznawania co najmniej 50 gatunków roślin (drzewa, krzewy, zioła). „boberek” wielkiego milczenia - pomarańczowy, wymaga umiejętności zachowania milczenia przez 24 godziny, zabraniając jednocześnie izolowania się od innych ludzi. „boberek” samotności - różowy, wymaga spędzenia całego dnia (tj. 10 godzin) w całkowitej samotności, aby nikt nas nie widział. „boberek” zręczności – fioletowy, wymaga wykonania jakiegoś przedmiotu własnoręcznie, na przykład odznak „boberków”. „boberek” siły – jasnoniebieski, testuje siłę ramion (poprzez pompki). „boberek” głodujący - jasnobrązowy, wymaga postu przez 24 godziny, można pić tylko czystą wodę. „boberek” dobrych manier – biały, wymaga abyśmy postępowali sposób szlachetny: nie kłamali, nie przeklinali, pomagali innym. Zyskuje się go po 30 dniach, po każdym naruszeniu powyższych zasad chłopiec traci go i musi „złowić” raz jeszcze. Kontynuacja W okresie normalizacji Jaroslav Foglar napisał kontynuację Chłopców znad Rzeki Bobrów pod tytułem Strach nad Bobři řekou (nie została przetłumaczona na język polski). Choć w książce nie zostało to wprost wskazane, fabuła wyraźnie nawiązuje do okresu z początku okupacji niemieckiej i Protektoratu Czech i Moraw, kiedy Foglar mimo trudności kontynuował działalność związaną ze skautingiem. Opinie o książce Miloš Zapletal (Zet) Chłopcy znad Rzeki Bobrów są najlepszym dziełem Foglara. Uważam tak nie tylko przez wzgląd na to, że książka została wydana dotychczas szesnaście razy, ale przede wszystkim z uwagi na reakcje kilku generacji czytelników. Znajdziemy w niej wiele przykładów z kodeksu moralnego, który pisarz stworzył. Ciekawostki W roku 1971 powieść wychodziła w odcinkach w Toronto w gazecie „Naše hlasy” wydawanej przez środowisko czeskich emigrantów. W 1984 roku książka została wydana po czesku w Monachium przez Daniela Stroža dla dzieci czeskich emigrantów (w nakładzie 500 egz.). Pierwsze wydanie obcojęzyczne książki ukazało się w 1958 roku w Polsce (Wydawnictwo Śląsk, Katowice, tłum. Rudolf Janiček). Przypisy Linki zewnętrzne Artykuł poświęcony książce na stronie foglarweb.skauting.cz Czeskie powieści
4962425	https://pl.wikipedia.org/wiki/Just%20Like%20Us%21	Just Like Us!	Just Like Us! – czwarty album studyjny amerykańskiego zespołu pop-rockowego Paul Revere & the Raiders, który wydano w 1966 roku. Był to ich pierwszy album, który znalazł się w czołowej dziesiątce zestawienia Billboard 200, a także pierwszy, który uzyskał certyfikat złotej płyty. Na płycie znalazł się przebój „Just Like Me”. Charakterystyka Just Like Us! był pierwszym longplayem w dyskografii grupy, który wydano po ich regularnych występach w amerykańskim programie telewizyjnym typu variétés Where the Action Is (l. 1960.). W styczniu 1967 roku organizacja Recording Industry Association of America (RIAA) przyznała albumowi certyfikat złotej płyty. Fotografia z okładki longplaya została wykonana przez Guya Webstera podczas sesji na terenie byłego rancza aktora Clarka Gable’a w Encino, dzielnicy Los Angeles (Kalifornia). W 1998 roku album został zremasterowany i wydany przez Sundazed Records na płycie CD, na której umieszczono trzy ścieżki bonusowe. Lista utworów Źródło: Strona A Strona B Ścieżki bonusowe – wersja Sundazed Records (1998) Personel Źródło: Mark Lindsay – śpiew, saksofon Drake Levin – gitara prowadząca Paul Revere – organy Phil Volk – gitara basowa Mike Smith – perkusja Listy przebojów Przypisy Linki zewnętrzne Albumy muzyczne wydane w roku 1966 Albumy Columbia Records Albumy Parlophone Albumy Paula Revere’a & the Raiders
4962434	https://pl.wikipedia.org/wiki/Arachnopezizaceae	Arachnopezizaceae	Arachnopezizaceae Hosoya, J.G. Han & Bara – rodzina grzybów z rzędu tocznikowców (Helotiales). Charakterystyka Apotecja o średnicy 0,2–4 mm. Powierzchnia hymenium biała do żółtopomarańczowej, również czarna; brzegi z włosami krótkimi i długimi. Apotecja siedzące, z wyraźnym subiculum zbudowanym z częściowo brodawkowatych i grubościennych strzępek. Ekscypulum hialinowe, lub rzadko z brązową, nieregularną teksturą, która w kierunku brzegu przechodzi w pryzmatyczną. Ma częściowo grubościenną szklistą ścianę. Włoski cylindryczne lub zwężające się, również nabrzmiałe na wierzchołkach, zwykle wieloprzegrodowe, cienkościenne lub grubościenne, szkliste do żółtawych, gładkie lub z brodawkami, brak kryształków. Wstawki cylindryczne, szkliste, czasami na wierzchołkach zgięte, bez refrakcyjnych ciał wakuolarnych. Worki z amyloidalnym pierścieniem wierzchołkowym, z pastorałkami. W workach po 8 askospor. Mają 0–7 przegród. Anamorfa nieznana lub podobna do staurokonidium. Saprotrofy rozwijające się na korze roślin zielnych, także na żywych mszakach. Są wrażliwe na wysychanie. Holotyp: Arachnopeziza Fuckel 1870. Tworzy on dobrze zdefiniowaną genetycznie grupę odległą od Hyaloscyphaceae. Systematyka Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Arachnopezizaceae, Helotiales, Leotiomycetidae, Leotiomycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi. Według aktualizowanej klasyfikacji Index Fungorum bazującej na Dictionary of the Fungi do rodziny tej należą rodzaje: Arachnopeziza Fuckel 1870 Eriopezia (Sacc.) Rehm 1892 Parachnopeziza Korf 1978 Przypisy
4962435	https://pl.wikipedia.org/wiki/Rutstroemia	Rutstroemia	Rutstroemia Holst-Jensen, L.M. Kohn & T. Schumach. – rodzaj grzybów z rzędu tocznikowców (Helotiales). Systematyka Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum Rutstroemiaceae, Helotiales, Leotiomycetidae, Leotiomycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi. Synonimy Kriegeria G. Winter ex Höhn., 1914, Kriegeria Rabenh. 1878. Niektóre gatunki Rutstroemia allantospora R. Galán, Honrubia & J.T. Palmer 1988 Rutstroemia alba Velen. 1934 Rutstroemia alni L. Rémy 1965 Rutstroemia bulgarioides (P. Karst.) P. Karst. 1871 – baziówka szyszkowata Rutstroemia elatina (Alb. & Schwein.) Rehm 1893 Rutstroemia firma (Pers.) P. Karst. 1871 Nazwa polska według atlasu grzybów. Przypisy Baziówkowate
4962444	https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek%20Jan%20Le%C5%9Bniowolski	Franciszek Jan Leśniowolski	Franciszek Jan Leśniowolski herbu Kolumna (zm. w 1653 roku) – starosta brański w latach 1646-1653. W 1648 roku był elektorem Jana II Kazimierza Wazy z województwa podlaskiego. Bibliografia Svffragia Woiewodztw, y Ziem Koronnych, y Wielk. Xięstwa Litewskiego. Zgodnie na Naiaśnieyszego Iana Kazimierza Obranego Krola Polskiego [...]. Dane, między Warszawą, a Wolą, Dnia 17. Listopada, Roku 1648, [b.n.s]. Urzędnicy podlascy XIV-XVIII wieku. Spisy". Oprac. Ewa Dubas-Urwanowicz, Włodzimierz Jarmolik, Michał Kulecki, Jerzy Urwanowicz. Kórnik 1994, s. 176. Członkowie stanu rycerskiego I Rzeczypospolitej Elektorzy Jana II Kazimierza Wazy Elektorzy władców Polski (województwo podlaskie) Franciszek Jan Leśniowolski Starostowie brańscy Urzędnicy ziemscy I Rzeczypospolitej Zmarli w 1653
4962450	https://pl.wikipedia.org/wiki/Linia%20kolejowa%20Miejska%20G%C3%B3rka%20%E2%80%93%20Pakos%C5%82aw	Linia kolejowa Miejska Górka – Pakosław	Linia kolejowa Miejska Górka – Pakosław – rozebrana linia kolejowa o długości 9,127 km, dawniej łącząca stację Miejska Górka ze stacją Pakosław. Linia posiadała dawniej numer 390. Opis linii Sposób wykorzystania: rozebrana Elektryfikacja: niezelektryfikowana Szerokość toru: normalnotorowa Przeznaczenie linii: pasażersko-towarowa Historia linii 17 maja 1898 - Otwarcie linii 1 stycznia 1979 - Zamknięcie linii dla ruchu pasażerskiego 1 stycznia 1987 - Zamknięcie linii dla ruchu towarowego 1 stycznia 1990 - Rozebranie linii Przypisy Linie kolejowe w Polsce
4962452	https://pl.wikipedia.org/wiki/Przytulia%20fa%C5%82szywa	Przytulia fałszywa	Przytulia fałszywa (Galium spurium L.) – gatunek rośliny należący do rodziny marzanowatych. Roślina kosmopolityczna, spotykana także w Polsce, częściej w południowej części kraju. Rośnie najczęściej jako chwast w uprawach, zwykle zbóż i ziemniaków. Podobna jest do przytulii czepnej i nierzadko oba te gatunki rosną razem. Podobnie jak przytulia czepna bardzo łatwo przyczepia się do ubrań. W Chinach bywa wykorzystywana jako roślina lecznicza. Z korzeni może być wytwarzany czerwony barwnik. Młode liście są jadalne na surowo i po ugotowaniu. Regionalnie gatunek może zanikać z powodu intensyfikacji rolnictwa i ograniczania siedlisk ruderalnych na terenach wiejskich. Rozmieszczenie geograficzne Występuje jako gatunek rodzimy w Europie, Azji i północnej Afryce, a jako introdukowany – na wszystkich kontynentach. W Europie rośnie na niemal całym kontynencie, ale raczej jako rzadki gatunek w zachodniej jego części, a jako miejscami tylko zawlekany w części północnej. W Azji spotykany jest na przeważającej części kontynentu z wyjątkiem Indii i południowo-wschodniej części. W Polsce gatunek rozpowszechniony na południu, na północy rzadziej spotykany. Morfologia Pokrój Roślina o pędach osiągających zwykle do 80, rzadko do 100 cm długości, od nasady rozgałęziających się, pokładających się, podnoszących i wspinających się. Łodyga o średnicy od 0,5 do 2,5 mm, wyraźnie czterokanciasta, z szorstkimi szczecinkami skierowanymi w dół, poza tym w węzłach owłosiona. Międzywęźla do 2 razy dłuższe od liści. Liście Zebrane w okółki (przeważnie po 7–8), równowąsko lancetowate, o do 3 (rzadziej 3,5) cm długości i do 3 (rzadziej 4) szerokości mm. U nasady długo zbiegające, w górze krótko zaostrzone z długo wyciągniętym, ostrym końcem. Na brzegu zwykle nieco podwinięte, z wierzchu mniej lub bardziej owłosione, na brzegu i centralnej wiązce pokryte także szczecinkami skierowanymi ku nasadzie. Kwiaty Drobne, zielonkawe, zebrane po kilka (zwykle do 7) w kwiatostan wyrastający w kącie liści i dłuższy od nich. Szypułki proste lub odgięte, często zgięte tuż pod owocem. Kwiatostan wspierają trzy (rzadko więcej) podsadki podobne do liści, ale od nich mniejsze. U nasady szypuł kwiatowych znajdują się poza tym drobne, pojedyncze przysadki. Korona osiąga średnicę do 1,5 (rzadko 2) mm, płatki są żółtawozielonkawe, nagie i zaostrzone. Owoce Rozłupnie rozpadające się na dwie półkuliste rozłupki o długości od 1,5 do 3 mm i szerokości do ok. 1,5 mm. Owoce są nagie i błyszczące (ssp. spurium) lub pokryte szczecinkowatymi, haczykowatymi włoskami (ssp. echinospermum). Gatunki podobne Rośliny z owocami pokrytymi szczecinkami są bardzo podobne do przytulii czepnej G. aparine (w Polsce bardzo pospolity gatunek). Roślina ta osiąga jednak większe rozmiary (ponad 1 m długości), ma szersze liście (od 3 do 8 mm), kwiaty ma białe i większe (od 1,7 do 2,5 mm), owoce bardziej kuliste i większe (zwykle 4–5 mm średnicy), haczykowate szczecinki wyrastają na nich z wyraźnych brodawek. Systematyka Takson ten bywa w niektórych ujęciach (głównie historycznych) włączany do gatunku przytulia czepna G. aparine sensu lato. Jest bardzo zmienny i często w obrębie tych samych populacji. Duża zmienność była powodem opisywania w jego obrębie bardzo licznych drobnych gatunków lub taksonów wewnątrzgatunkowych, jednak w większości uznaje się je za synonimy nie mające znaczenia taksonomicznego. Homonim Galium spurium All. jest synonimem nazwy naukowej przytulii paryskiej Galium parisiense L. Wyróżnia się: subsp. spurium – ma owoce gładkie subsp. infestum (W.K.) Janchen (syn.: G. vaillantii D.C., G. spurium var. echinospermum (Wallr.) Hayek, subsp. vaillantii (DC.) Gaudin) – owoce pokryte haczykowatymi włoskami subsp. ibicinum (Boiss. & Hausskn.) Ehrend. – występuje w wysokich górach w Azji subsp. africanum Verdc. Biologia i ekologia Roślina jednoroczna. Kwitnie od maja do sierpnia (w cieplejszym klimacie od marca). Preferuje gleby wapienne. Rośnie w uprawach i na siedliskach ruderalnych, poza tym w zaroślach i murawach, na wydmach, na brzegach rzek i na górskich stokach. W Europie rośliny tego gatunku mają liczbę chromosomów wynoszącą 2n = 20, natomiast w Azji i Afryce 2n = 40. Przypisy Marzanowate
4962453	https://pl.wikipedia.org/wiki/Maraszekowate	Maraszekowate	Maraszekowate (Scatopsidae) – rodzina muchówek z podrzędu długoczułkich. Obejmuje około 360 opisanych gatunków. Bionomia słabo poznana. Larwy rozwijają się w fitotelmach i gnijącej materii organicznej. Morfologia Muchówki o ciele długości od 0,6 do 30 mm, ubarwionym ciemno. Liczba członów budujących ich biczyk czułka wynosi od 5 do 10 i są one krótkie. Głaszczki są jednoczłonowe. Tułów cechuje umieszczenie przedniej pary przetchlinek na epimerytach przedtułowia (proepimerytach) oraz zlanie grzbietowej części meronu z pleurytami. W budowie wewnętrznej odznaczają się fragmy zatarczy sięgające aż do trzeciego segmentu odwłoka. Użyłkowanie skrzydeł charakteryzuje się niekompletną żyłką subkostalną, brakiem trzeciej żyłki medialnej (M3), przysunięciem rozwidlenia żyłek kubitalnych ku nasadzie skrzydła i ogólnie bardzo słabo zaznaczonymi żyłkami tylnymi. Odwłok ma na błonach pleuralnych podłużne linie. Larwy zostały opisane tylko u 8 rodzajów. Ich głowa jest pozbawiona możliwości wciągania w tułów. Jej zewnętrzny szkielet jest kompletny, pozbawiony mostka podgębiowego. Czułki są dobrze rozwinięte, trójczłonowe. Aparat gębowy charakteryzuje obecność sklerytu przedżuwaczkowego. Żuwaczki są ząbkowane i funkcjonalne. Układ oddechowy uchodzi dziewięcioma parami przetchlinek (typ perypneustyczny). Ekologia i występowanie Rodzina kosmopolityczna. W Polsce stwierdzono 28 gatunków (zobacz: maraszekowate Polski). Bionomia tych muchówek jest słabo poznana. Larwy większości gatunków to dendrolimnobionty, rozwijające się w fitotelmach, czyli wypełnionych wodą jamach w roślinach, np. zalanych dziuplach. Inne przechodzą rozwój w butwiejącym drewnie powalonych pni, gnijącej trawie, warzywach czy rozkładających się kaktusach. Niektóre rozwijają się także w odchodach krów czy padlinie. Wybierane mikrosiedliska mają zwykle charakter płynny lub półpłynny. Taksonomia Dotychczas opisano niespełna 350 gatunków współczesnych i 14 wymarłych, z których najstarsze pochodzą z kredy. Klasyfikuje się je w 4 podrodzinach: Aspistinae Ectaetiinae Psectrosciarinae Scatopsinae Przypisy Maraszekowate
4962454	https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20Karol%20Danilewicz	Adam Karol Danilewicz	Adam Karol Danilewicz (Danielewicz) herbu Ostoja (zm. przed 1686) – sędzia grodzki wileński. Adam Karol Danilewicz należał do rodu heraldycznego Ostojów (Mościców). Był synem Pawła, sędziego ziemskiego oraz podsędka wileńskiego. Jego małżonką była Eleonora (Leonia) Konstancja Hertzdorf. Sprawował urząd sędziego grodzkiego wileńskiego. Umarł przed 1686 rokiem. Zobacz też Ród Ostojów (Mościców) Ostoja (herb szlachecki) Danilewiczowie herbu Ostoja Przypisy Bibliografia A. Boniecki, Herbarz polski, Warszawa 1889-1913, t. IV, s. 81. S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1904-1931, t. III, s. 64. K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1845, t. III s. 301. Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego Spisy. Tom I. Województwo wileńskie XIV-XVIII wiek, A. Rachuba (red.), H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk (oprac.), Warszawa 2004, s. 169. Członkowie stanu rycerskiego I Rzeczypospolitej Paweł Danilewicz Sędziowie grodzcy wileńscy
4962484	https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C4%85b%20Blaszak	Dąb Blaszak	Dąb Blaszak (Blaszany) – historyczny pomnik przyrody, dąb szypułkowy rosnący na terenie gminy Szprotawa (powiat żagański). Drzewo mierzy w obwodzie 735 cm (2020). Drzewo to identyfikowane jest z pomnikiem przyrody z okresu przed II wojną światową, wzmiankowane w niemieckojęzycznej literaturze przedmiotu jako Blecheiche. Niemiecki przyrodnik Th. Schube opisał dąb w 1916, podając jego obwód 6,05 m. Okaz nazwano „dębem blaszanym” z powodu wielu stalowych okuć spinających uszkodzenia. Po 1945 wartość kulturowa pomnika uległa zatarciu i zapomnieniu. Drzewo jest datowane na ok. 565 lat, jednak szacunek ten może być zaburzony wskutek obumarcia jednego z konarów. W bezpośrednim pobliżu, na terenie parku pałacowego, rośnie Dąb Henryk, mierzący w obwodzie 635 cm. Zobacz też Dąb Chrobry Dąb Śniadaniowy Dąb Kotwicza Przypisy Linki zewnętrzne Boryna M., Dąb Blaszak największy na ziemi szprotawskiej (Zwiedzamy Szprotawę) Pomniki przyrody w województwie lubuskim Szprotawa Dęby pomnikowe i pamiątkowe
4962503	https://pl.wikipedia.org/wiki/Waterford%20%28Wirginia%29	Waterford (Wirginia)	Waterford – obszar niemunicypalny leżący w hrabstwie Loudoun, w amerykańskim stanie Wirginia. Waterford znajduje się 50 mil od Waszyngtonu i 11 kilometrów od Leesburga. Założony w 1733 przez kwakra z Pensylwanii Amosa Janney. Na jego terenie znajduje się National Historic Landmark Przypisy Obszary niemunicypalne w stanie Wirginia
4962516	https://pl.wikipedia.org/wiki/Fantazmaty	Fantazmaty	Grupa Wydawnicza Fantazmaty – jeden z największych fanowskich projektów wydawniczych non-profit w Polsce, którego założycielem jest Dawid Wiktorski. Fantazmaty wydają profesjonalnie przygotowane, darmowe e-antologie fantastyczne i kryminalne. Grupa zrzesza obecnie 150 osób: recenzentów, redaktorów, korektorów, weryfikatorów, tłumaczy, grafików, składaczy, specjalistów ds. promocji, ilustratorów, lektorów i programistów. Wydała 15 antologii, w tym przekłady. Historia Początkowo (2017 rok) projekt tworzyło kilkanaście osób, które planowały wydanie jednej antologii. Tylko część z nich miała zawodowe doświadczenie w branży wydawniczej i do dzisiaj wielu z twórców projektu to amatorzy, miłośnicy fantastyki szkolący się pod okiem bardziej doświadczonych członków grupy. Fantazmaty 1 i 2 okazały się na tyle dużym sukcesem, że projekt zyskał czytelników i nowych członków, a grupa postanowiła zorganizować kolejne nabory i konkursy. Projekt od początku zakładał wydawanie dobrej, głównie polskiej fantastyki i umożliwienie debiutantom prezentacji swoich utworów obok opowiadań bardziej doświadczonych twórców, zapraszanych do poszczególnych antologii. W Fantazmatach opublikowano teksty m.in. Agnieszki Hałas, Pawła Majki, Jerzego Rzymowskiego, Agnieszki Sudomir, Wojciecha Guni, Anny Hrycyszyn, Marka Zychli. Wkrótce do projektu dołączyli lektorzy i Fantazmaty zaczęły tworzyć audiobooki. Na ich stronie pojawiły się również poradniki dla piszących, dotyczące np. zapisu dialogów czy formatowania tekstów. Otwarto nabory na krótkie i długie formy, powieści oraz zbiory; grupa sporadycznie podejmuje się również wydawania antologii z odrębnych konkursów czy projektów, które z różnych przyczyn nie doczekały się tego inną drogą (np. Kryształowe Smoki). W 2020 roku Fantazmaty wydały pierwszy tłumaczony zbiór opowiadań, Sępom na pożarcie Bernharda Jaumanna. Plan wydawniczy grupy urósł do tego stopnia, że niektóre nabory zawieszono. Twórcy projektu angażują się w konwenty fantastyczne, na których razem z opublikowanymi autorami występują w panelach dyskusyjnych, a także z prelekcjami i pokazami redakcji na żywo (Warsaw Comic Con 2018, Imladris 2019, Kapitularz 2019, Opolcon 2019, Pasja MiniCon 2019). W 2020 roku opowiadania Krzysztofa Matkowskiego z antologii Dragoneza oraz Umieranie to parszywa robota zostały nominowane do Nagrody im. Janusza A. Zajdla. W 2021 roku opowiadanie Krzysztofa Rewiuka AI z antologii Zbrodnia doskonała także zostało nominowane do Nagrody Zajdla. Wydane antologie 2018: Fantazmaty 1 Fantazmaty 2 Opowieści niesamowite (Marcin Rusnak) nanoFantazje 1.0 2019: Dragoneza Ja, legenda Umieranie to parszywa robota 2020: nanoFantazje 2.0 Sępom na pożarcie (Berhard Jaumann) Kryształowe Smoki 2019 Zbrodnia doskonała 2021: Raz jeszcze w wyłom 2022: Gdy ziemia miała nas dość Światła na niebie 2023: Bogowie i pielgrzymi (Marcin Moń) Przypisy Polskie wydawnictwa
4962519	https://pl.wikipedia.org/wiki/Kroniki%20Zorro	Kroniki Zorro	Kroniki Zorro (org. Les Chroniques de Zorro) – francuski serial animowany emitowany w latach 2015-2016 roku. Serial liczył 26 odcinków. Opowiada o przygodach słynnego banity imieniem Zorro. Obsada głosowa Valéry Schatz – Don Diego de la Vega / Zorro Sandra Lou – Inès de la Vega Karine Foviau – Carmen de Villalonga Patrice Dozier – Don Luis de Villalonga Stéphanie Hédin – Doña Isabella Verdugo, Maria Paul Borne – komendant Monasterio Pascal Casanova – sierżant Garcia Fabrice Fara – kapral Gonzales, Carlos Juan Llorca – Huma, Don Antonio Malapensa Michel Voletti – gubernator Don Esteban Parasol Wersja polska Wersja polska: Studio Publishing Reżyseria: Dobrosława Bałazy Dialogi: Jacek Wolszczak Dźwięk i montaż: Piotr Bielawski Kierownictwo produkcji: Urszula Jankowska Udział wzięli: Przemysław Wyszyński – Don Diego de la Vega / Zorro Aleksandra Radwan – Inès de la Vega, Babcia Tainah (odc. 17), Rosa (odc. 24) Joanna Pach-Żbikowska – Carmen de Villalonga (oprócz odc. 21), Tishi (odc. 2, 6, 17, 25), córka de la Cruzów (odc. 7) Mirosław Wieprzewski – Don Luis de Villalonga, La Rana, jeden z żołnierzy (odc. 3, 13), jeden z Indian (odc. 6), woźnica (odc. 22) Agata Skórska – Doña Isabella Verdugo, Carmen de Villalonga (odc. 21) Wojciech Machnicki – Don Alejandro de la Vega Jacek Król – komendant Monasterio Wojciech Słupiński – sierżant Garcia Jacek Wolszczak – kapral Gonzales Monika Wierzbicka – Maria, Babcia Tainah (odc. 25) Hanna Kinder-Kiss – Babcia Tainah, Maria de la Cruz (odc. 7) Jarosław Domin – Don Antonio Malapensa, gubernator Don Esteban Parasol, Carlos, Dentysta (odc. 10, 12, 14-16, 18, 20-22), Don Luis Verdugo (odc. 12, 15-16, 21-22, 24-26) Michał Podsiadło – jeden z żołnierzy, Antonio Ramirez, Manuel de la Cruz (odc. 7, 17, 19), Huma (odc. 11, 13, 21), Sisquak (odc. 14, 23), Don Pedro (odc. 19), Ching (odc. 20), Don Alejandro de la Vega (w jednej scenie odc. 24), porucznik Ignacjo Toledano (odc. 25-26) Mikołaj Klimek – Don Rodrigo Malapensa Tomasz Błasiak i inni Wykonanie piosenki: Adam Krylik Lektor: Maciej Gudowski Przypisy Linki zewnętrzne Kroniki Zorro (streszczenia odcinków, recenzje, ciekawostki) w bazie El Zorro Francuskie telewizyjne seriale animowane Seriale telewizyjne emitowane od 2015 Filmy o Zorro
4962525	https://pl.wikipedia.org/wiki/ORP%20Grunwald	ORP Grunwald	ORP Grunwald (811) – polski okręt dowodzenia desantem projektu 776 (w kodzie NATO: Modified Polnocny-C), pełniący służbę w siłach 8 Flotylli Obrony Wybrzeża w latach 1973-1995. ORP „Grunwald” rozpoczął służbę w Marynarce Wojennej w 1973 roku. Wszedł on w skład 2 Brygady Okrętów Desantowych należącej do 8 Flotylli Obrony Wybrzeża, stacjonującej w Świnoujściu. W czerwcu 1975 roku okręt uczestniczył w ćwiczeniach o kryptonimie Posejdon-75. W dniach 4–26 maja 1983 roku jednostka wzięła udział w wielkich ćwiczeniach sił Marynarki Wojennej o kryptonimie Reda-83. Po 32 latach służby, 25 marca 2005 roku, okręt skreślony ze stanu Marynarki Wojennej i sprzedany na złom. Okręt powstał jako rozwinięcie projektu okrętów desantowych projektu 773, jednak głównym przeznaczeniem jednostki było dowodzenie desantem, przez co w odróżnieniu od swojego pierwowzoru mógł przewozić tylko jeden transporter opancerzony na swoim pokładzie. 11 czerwca 1980 roku wykonywał misję rozpoznawczą wybrzeża Danii, lecz został odpędzony w rejonie wyspy Hesselø przez duńskie okręty. W 2000 roku okręt brał udział w międzynarodowych ćwiczeniach obrony przeciwminowej wraz ze Stałym Zespołem Sił Obrony Przeciwminowej NATO MCMFORNORTH. Przypisy Bibliografia Okręty zbudowane w Stoczni Marynarki Wojennej Polskie okręty desantowe z okresu po 1945
4962527	https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan%20Rosi%C5%84ski%20%28etnolog%29	Stefan Rosiński (etnolog)	Stefan Rosiński (ur. w 1941 w Łucku, zm. 26 czerwca 2021 w Otwocku) – etnograf i etnolog, muzealnik, konserwator zabytków. W 1960 ukończył Liceum Ogólnokształcące w Niemodlinie. W 1960–1965 studiował etnografię na Uniwersytecie Wrocławskim. Związał się z zespołem naukowym Polskiego Atlasu Etnograficznego, kierowanym przez prof. Józefa Gajka. Na macierzystej uczelni, w 1975, uzyskał tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie etnologii, przedstawiając pracę pt. Ludowa kultura materialna Puszczy Kozienickiej. W 1965–1977 pracował w Muzeum Okręgowym w Radomiu, początkowo na stanowisku adiunkta, następnie kustosza. Opiekował się zbiorami etnograficznymi, współtworząc wyspecjalizowany dział muzealny. Zabiegał o rozszerzenie formuły prezentacji zbiorów, opracowując koncepcję wystawienniczą i organizacyjną skansenu ziemi radomskiej oraz przyszłych Muzeum Regionalnego w Kozienicach i, wspólnie z Danutą Słomińską-Paprocką, Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze. W 1977–1990 sprawował funkcję pierwszego dyrektora Muzeum Wsi Radomskiej. W 1990–2002 pracował w służbie konserwatorskiej. W 1972–1985 prowadził kurs etnografii dla słuchaczy Kolegium Nauczycielskiego w Radomiu oraz rzeczoznawców spółdzielni Cepelia. W 1985–1987 wykładał problematykę skansenowską dla studentów etnologii Uniwersytetu Łódzkiego. Współpracował też w tym zakresie z Uniwersytetem Ludowym w Turnie (1986–1988). Od 1990 wykładał etnografię Polski i turystykę kulturową na Wyższej Szkole Ochrony Środowiska w Radomiu. Od 2002 pełnił funkcję dyrektora Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Kontynuował prace przygotowujące otwarcie stałej wystawy historii regionu oraz doprowadził do przyznania muzeum statusu rejestrowanego. Przeszedł na emeryturę w 2007. Przypisy Bibliografia Błachowski Aleksander, Laureaci Nagrody Kolberga - dr Stefan Rosiński [dostęp 2020-12-09] Polscy etnolodzy Polscy etnografowie Polscy muzealnicy Regionaliści mazowieccy Polscy konserwatorzy zabytków Dyrektorzy muzeów w Polsce Absolwenci Uniwersytetu Wrocławskiego Wykładowcy Uniwersytetu Łódzkiego Ludzie związani z Kozienicami Ludzie związani z Niemodlinem Ludzie związani z Otwockiem Ludzie związani z Przysuchą Ludzie związani z Radomiem Ludzie związani z Szydłowcem Ludzie urodzeni w Łucku Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie Urodzeni w 1941 Zmarli w 2021
4962529	https://pl.wikipedia.org/wiki/Klasztor%20Bonifratr%C3%B3w%20w%20Prudniku	Klasztor Bonifratrów w Prudniku	Klasztor Bonifratrów w Prudniku – konwent bonifratrów w zakonnej prowincji polskiej, w Prudniku, w zachodniej części Starego Miasta, przy ul. Piastowskiej 8. Historia Początki klasztoru wiążą się z postacią Fryderyka Wilhelma von Rödera (1718–1781), podpułkownika stacjonującego w Prudniku pułku kirasjerów. Został on ciężko ranny kartaczem w czasie wojny siedmioletniej w bitwie pod Świebodzicami i szukał pomocy w Lądku-Zdroju. Dowiedział się wówczas o bracie Martinim Probusie, należącego do wrocławskiej wspólnoty Braci Miłosierdzia. Miał on uleczyć ciężko chorego syna zamożnego prudnickiego mieszczanina Weidingera. Pomógł on również von Röderowi, który w podziękowaniu za uleczenie podjął starania o utworzenie w Prudniku bonifraterskiego szpitala, gdzie na opiekę mogłaby liczyć okoliczna ludność. Król Fryderyk II Wielki w 1764 wydał zezwolenie na założenie klasztoru bonifratrów w Prudniku. Pułkownik von Röder zakupił ziemię, na której do 1766 zakonnik założył szpitalik z kaplicą i aptekę. W 1769 plan powstania kościoła i klasztoru został opracowany przez architekta Michała Klemensa z Karniowa. Klasztor wraz ze szpitalem powstał w latach 1782–1783, natomiast w latach 1785–1787 wzniesiono kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Budowę nadzorował mistrz murarski Piotr Paweł Ertel z Wrocławia. Dzięki umiejętnościom medycznym bonifratrów, nie zostali oni objęci edyktem sekularyzacyjnym króla Fryderyka Wilhelma III z 1810. Klasztor otrzymał oświetlenie gazowe w 1864. W latach 1878–1882 klasztor był zamknięty dla wiernych. W 1893 zakonnicy zakupili pralnię, stajnię i stodołę. Fosa pobliskiego zamku została zasypana gruzem z rozbieranych murów, a teren splantowano pod ogród warzywny. W 1914–1916 wzniesiono skrzydło wschodnie klasztoru (Dom św. Jana Bożego). W czasie I wojny światowej w klasztorze znajdował się lazaret wojskowy. W 1939 wielu zakonników zostało zmobilizowanych. Po zakończeniu II wojny światowej dobra bonifratrów oddano osobom prywatnym. W 1953–1957 szpital i apteka zostały upaństwowione, a zakonnikom zostawiono jedynie kościół. Apteka powróciła do bonifratrów w 1991, a później także klasztor z ogrodem. W 2004 zakonnicy odzyskali szpital. Zabudowania klasztorne Kościół Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła został wzniesiony w latach 1785–1787. Posiada niecodzienną, północną orientację (a nie jak zazwyczaj w symbolicznym kierunku Jerozolimy, na wschód). Wystrój pochodzi z XVIII i XIX wieku. Od strony wschodniej przylegają do niego zabudowania klasztorne. Został wzniesiony na planie prostokąta jako kościół salowy z zamkniętym trójbocznie prezbiterium skierowanym na północ i niemal całkowicie wtopioną w elewację południową wieżą. Kościół jest murowany z cegły i otynkowany. Jego korpus jest nakryty dachem dwuspadowym (wielopołaciowym w partii prezbiterium). Czterokondygnacyjna wieża zwieńczona jest hełmem baniastym ze smukłą latarnią. Elewacja frontowa (południowa) jest 3-osiowa z nieznacznie wyładowaną przed lico osią wieżową. Narożniki są zaokrąglone, podkreślone pilastrami, a artykulacji dopełniają gzymsy (wydatne w partii wieży) międzykondygnacyjne i koronujący oraz zróżnicowane kształtem otwory. Na osi znajduje się zamknięte odcinkiem łuku wejście. W połowie trzeciej kondygnacji wieża ujęta jest spływami o linii falistej. W ostatniej, czyli czwartej kondygnacji wieży znajdują się umieszczone nad otworami okiennymi, tarcze zegarowe. Elewacja boczna i elewacja prezbiterium artykułowane są wysokimi, zamkniętymi półkoliście otworami okiennymi. Salowe wnętrze kościoła jest nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, a ściany artykułowane parami pilastrów. Sklepienie i ściany pokryte są dekoracjami. W południowej części znajduje się wsparty na trzech arkadach, chór muzyczny z pełną balustradą pokrytą stiukowym ornamentem. W kościele zachowała się część historycznego wystroju, między innymi polichromie w sklepieniu nawy i prezbiterium, autorstwa Klinka z 1906 i wyposażenia. Klasztor Klasztor znajduje się w ciągu zabudowy ul. Piastowskiej. Od zachodu przylega do kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła, a od wschodu do wzniesionego na początku XX Domem św. Jana Bożego. Został wzniesiony na planie prostokąta, z późniejszymi przybudówkami w elewacji tylnej i skrzydłem wschodnim wzniesionym podczas I wojny światowej. Elewacja frontowa (południowa) budowli jest piętnastoosiowa na cokole z zaakcentowaną przez płytki ryzalit osią środkową. Artykułowana jest rytmem prostokątnych otworów okiennych (w drugiej kondygnacji w tynkowych obramieniach) oraz gzymsem międzykondygnacyjnym. W osi środkowej znajduje się ujęte stiukowym portalem wejście. Portal z półkolistym nadświetleniem ujętym po bokach festonami oraz w zwieńczeniu z wypukłym odcinkiem gzymsu, girlandami i płyciną, na której pierwotnie znajdowała się inskrypcja, a obecnie umieszczona została płaskorzeźba z gołębicą i datami 1764-2004. W skrajnej osi wschodniej znajduje się wejście ujęte boniowaną opaską tynkową. Elewacja północna rozczłonkowana jest dobudówkami o różnej wysokości i charakterze oraz zróżnicowanymi w kształcie otworami okiennymi. Układ wnętrz jest dwutraktowy z korytarzem znajdującym się pomiędzy traktami. W części południowo-zachodniej znajduje się refektarz nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami pokryty polichromią. Ponad nim, na piętrze znajduje się kaplica zakonna z neobarokową dekoracją. Korytarz oraz pomieszczenia przyziemia sklepione są kolebkowo-krzyżowo i kolebkowo z lunetami. Budowla przykryta jest wysokim dachem czterospadowym krytym dachówką. We wnętrzu zachowała się część historycznego wyposażenia, w tym ołtarz w kaplicy i obrazy: „Chrystus przed Piłatem” z 1659 r., „Cierniem koronowanie” z 1659 r., „Uczta u Łazarza” z 1755 r., portret Fryderyka Wilhelma von Rödera, a także barokowy krucyfiks. Dom św. Jana Bożego Szpital klasztoru wzniesiony został w latach 1914–1916. Po zakończeniu II wojny światowej został upaństwowiony. Zakonnicy odzyskali go dopiero w 2004. W 2006 na miejsce szpitala publicznego powstał Dom św. Jana Bożego, który funkcjonuje na zasadach Domu Pogodnej Starości. Przypisy Linki zewnętrzne Konwent bonifratrów w Prudniku Architektura barokowa w województwie opolskim Kościoły i klasztory bonifratrów Obiekty sakralne w Prudniku Zabytkowe klasztory katolickie w województwie opolskim
4962530	https://pl.wikipedia.org/wiki/Herman%20Knothe	Herman Knothe	Herman Fryderyk Ryszard Knothe (ur. 4 czerwca 1879 w Kraszowicach, zm. 3 września 1961 w Zielonce) – Wielki Łowczy II RP, Generalny Łowczy Lasów Państwowych. Życiorys Ukończył Instytut Agronomiczny na Marymoncie w Warszawie oraz architekturę w Petersburgu oraz Karlsruhe. Był budowniczym latarni żeglugowych na jeziorze Ładoga. Zajmował się również hodowlą psów myśliwskich. Dzięki jego inicjatywie i staraniom sprowadzono muflony do Polski. Według jego projektu powstała kamienica na rogu ulicy Pięknej i Mokotowskiej w Warszawie. Był członkiem Międzynarodowej Rady Łowieckiej i wybitnym specjalistą w organizowaniu wystaw łowieckich. Na Międzynarodowej Wystawie Łowieckiej w Berlinie w 1937 był generalnym komisarzem działu polskiego. Brał udział w polowaniach reprezentacyjnych w 1935 i w 1937 oraz w polowaniu na jelenie z prezydentem I.Mościckim. Po wojnie do 1950 mieszkał na Mazurach. Dwukrotnie odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej, Komandorią Orderu św. Stefana oraz odznaczeniami łowieckimi. W Zielonce, gdzie mieszkał, zarządzał spółką rodzinną prowadzącą dużą cegielnię. Zmarł w Zielonce pod Warszawą, pochowany został na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie (aleja 34, grób 32). Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Zbiory NAC Urodzeni w 1879 Absolwenci i studenci Instytutu Agronomicznego Członkowie Polskiego Związku Łowieckiego Ludzie związani z Zielonką (powiat wołomiński) Polacy – Oficerowie Legii Honorowej Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi Zmarli w 1961 Pochowani na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie
4962535	https://pl.wikipedia.org/wiki/Dr%C4%83ge%C8%99ti%20%28gmina%29	Drăgești (gmina)	Drăgești – gmina w Rumunii, w okręgu Bihor. Obejmuje miejscowości Dicănești, Drăgești, Stracoș, Tășad i Topești. W 2011 roku liczyła 2586 mieszkańców. Przypisy Gminy w Rumunii Okręg Bihor
4962536	https://pl.wikipedia.org/wiki/Raffaele%20Pinto	Raffaele Pinto	Raffaele Pinto, pseud. Lele (ur. 13 kwietnia 1945 w Casnate con Bernate, zm. 8 grudnia 2020 w Cecina) – włoski kierowca rajdowy. Rajdowy mistrz Europy z roku 1972, współtwórca rajdowych sukcesów Fiata i Lancii. Jego brat Enrico, był mistrzem Włoch w wyścigach. Kariera Pinto rozpoczął udziały w rajdach w roku 1968. W roku 1972 zdobył tytuł Rajdowego mistrza Europy, wygrywając pięć eliminacji, startując samochodem Fiat 124 Sport Spider. Jedną z eliminacji wygranych w sezonie 1972 w ERC, był 32. Rajd Polski. Od roku 1973 rozpoczął starty w Rajdowych mistrzostwach świata samochodem Fiat Abarth 124 Rallye. W sezonie 1974, wygrał swój jedyny rajd w mistrzostwach świata, Rajd Portugalii. W WRC wystąpił w 19 rajdach, wygrywając 45 odcinków specjalnych i trzy razy stając na podium. Startował również z sukcesami w wyścigach górskich. W ostatnim rajdzie wystąpił w roku 1998. Przez wiele lat pełnił rolę kierowcy testowego Lancii. Odegrał ważną rolę w zdobyciu dwóch tytułów mistrza świata przez Mikiego Biasiona. Podia w rajdach WRC Przypisy Urodzeni w 1945 Włoscy rajdowcy Zmarli w 2020
4962538	https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech%20Stachura%20%28hokeista%29	Wojciech Stachura (hokeista)	Wojciech Stachura (ur. 19 stycznia 1982 w Krakowie) – polski hokeista, reprezentant kraju, trener. Kariera Wojciech Stachura karierę rozpoczął w juniorach Unii Oświęcim. Następnie został uczniem Szkoły Mistrzostwa Sportowego w Sosnowcu, gdzie grał w tamtejszej drużynie hokejowej, a w 2001 roku został jego absolwentem. Potem wrócił do Opola, gdzie został zawodnikiem debiutującego w krajowych rozgrywkach Orlika Opole, z którym w sezonie 2002/2003 wywalczył historyczny awans do najwyższej klasy rozgrywkowej. Po tym sukcesie został zawodnikiem Unii Oświęcim, w której w latach 2003–2007 stanowił o sile formacji ofensywnej zespołu prowadzonego przez trenerów: Karela Suchánka, Andrieja Sidorienkę, który łączył funkcję trenera zespołu z funkcją selekcjonera reprezentacji Polski, duetu Rciharda Fardę i Tomasza Rutkowskiego oraz Jozefa Čontofalsky'ego oraz osiągnął największe sukcesy w swojej karierze: mistrzostwo (2004) oraz wicemistrzostwo Polski (2005), także dotarł do finału Pucharu Polski 2004. Następnie w latach 2007–2009 reprezentował barwy Naprzodu Janów, po czym w latach 2009–2014 ponownie Unii Oświęcim, z którą dwukrotnie zajął 3 miejsce w Polskiej Lidze Hokejowej (2011, 2012) oraz dwukrotnie dotarł do finału Pucharu Polski (2010, 2011). W 2014 roku ponownie został zawodnikiem Naprzodu Janów, z którym po spadku z Polskiej Hokej Ligi w sezonie 2015/2016, w sezonie 2016/2017 wrócił do najwyższej klasy rozgrywkowej, a po spadku w sezonie 2017/2018 został grającym trenerem klubu, w którym po ponownym awansie do Polskiej Hokej Ligi w sezonie 2018/2019 w wieku 37 lat zakończył sportową karierę. Kariera reprezentacyjna Wojciech Stachura wystąpił dwukrotnie z reprezentacją Polski U-18 na mistrzostwach świata U-18 (1999, 2000 – spadek z Grupy B) oraz dwukrotnie z reprezentacją Polski U-20 na mistrzostwach świata juniorów (2001, 2002). W seniorskiej reprezentacji Polski mimo licznych powołań przez selekcjonerów: Andrieja Sidorienkę i Rudolfa Roháčka rozegrał tylko 1 mecz, który miał miejsce za kadencji selekcjonera Andrieja Sidorienkę 12 kwietnia 2005 roku na Jantorze w Janowie w zremisowanym 2:2 meczu towarzyskim z reprezentacją Francji. Kariera trenerska Wojciech Stachura jeszcze w trakcie kariery sportowej rozpoczął karierę trenerską. W sezonie 2018/2019 jako grający trener Naprzodu Janów wywalczył awans do Polskiej Ligi, po czym w sezonie 2019/2020 był asystentem Witolda Magiery w występującej rozgrywkach I ligi drugiej drużynie Unii Oświęcim. Statystyki Klubowe M = rozegrane mecze; G = Gole; A = asysty; Pkt = punkty; Min = minuty na ławce kar Reprezentacyjne Sukcesy Zawodnicze Orlik Opole Awans do Polskiej Ligi Hokejowej: 2003 Unia Oświęcim Mistrzostwo Polski: 2004 Wicemistrzostwo Polski: 2005 3 miejsce w Polskiej Lidze Hokejowej: 2011, 2012 Finał Pucharu Polski: 2004, 2010, 2011 Naprzód Janów Awans do Polskiej Hokej Ligi: 2017, 2019 Trenerskie Naprzód Janów Awans do Polskiej Hokej Ligi: 2019 Przypisy Linki zewnętrzne Wojciech Stachura (hokeista) – statystyki na Hokej.net Wojciech Stachura (hokeista) – statystyki na Scoreboard.com Urodzeni w 1982 Reprezentanci Polski w hokeju na lodzie Absolwenci NLO SMS PZHL Sosnowiec Hokeiści Orlika Opole Hokeiści Unii Oświęcim Hokeiści Naprzodu Janów Polscy trenerzy hokejowi Trenerzy Naprzodu Janów Ludzie urodzeni w Krakowie
4962539	https://pl.wikipedia.org/wiki/Dic%C4%83ne%C8%99ti	Dicănești	Dicănești – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Drăgești. W 2011 roku liczyła 299 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
4962540	https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech%20Stachura	Wojciech Stachura	Wojciech Stachura (1901–1960) – polski podpułkownik Wojska Polskiego Wojciech Stachura (ur. 1982) – polski hokeista
4962541	https://pl.wikipedia.org/wiki/Dr%C4%83ge%C8%99ti%20%28okr%C4%99g%20Bihor%29	Drăgești (okręg Bihor)	Drăgești – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Drăgești. W 2011 roku liczyła 354 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
4962543	https://pl.wikipedia.org/wiki/Straco%C8%99	Stracoș	Stracoș – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Drăgești. W 2011 roku liczyła 255 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
7	https://pl.wikipedia.org/wiki/Atom	Atom	Atom – podstawowy składnik materii. Składa się z małego dodatnio naładowanego jądra o dużej gęstości i otaczającej go chmury elektronowej o ujemnym ładunku elektrycznym. Słowo atom pochodzi z greckiego – átomos (od α-, „nie-” + τέμνω – temno, „ciąć”), oznaczającego coś, czego nie da się przeciąć ani podzielić. Idea istnienia niepodzielnych składników materii pojawiła się już w pismach starożytnych filozofów indyjskich i greckich. W XVII i XVIII wieku chemicy potwierdzili te przypuszczenia, identyfikując pierwiastki chemiczne i pokazując, że reagują one ze sobą w ściśle określonych proporcjach. W XIX wieku odkryto ruchy Browna, będące pośrednim dowodem ziarnistości materii. Na początku XX wieku fizycy zbadali wewnętrzną strukturę atomów, pokazując tym samym, że są one podzielne. Teorie mechaniki kwantowej pozwoliły stworzyć matematyczne modele wnętrza atomu. Atomy mają rozmiary rzędu 10−10 m i masę rzędu 10−26 – 10−25 kg. Można je obserwować przez skaningowy mikroskop tunelowy. Ponad 99,9% masy atomu jest zawarte w jego jądrze. Jądro atomowe zbudowane jest z nukleonów: protonów o dodatnim ładunku elektrycznym i elektrycznie obojętnych neutronów. Chmurę elektronową tworzą elektrony związane z jądrem przez oddziaływanie elektromagnetyczne. Podobne oddziaływanie pozwala atomom łączyć się w cząsteczki. Atom jest elektrycznie obojętny, gdy liczba elektronów jest równa liczbie protonów. W przeciwnym przypadku ma ładunek i nazywany jest jonem. Główne właściwości chemiczne atomów określa liczba protonów w jądrze (liczba atomowa), gdyż determinuje ona strukturę chmury elektronowej oraz liczbę elektronów koniecznych do tego, aby atom był elektrycznie obojętny. Elektrony związane w atomach rozłożone są na powłokach, między którymi mogą przechodzić emitując bądź absorbując fotony o określonej energii. Struktura chmury elektronowej wpływa na chemiczne właściwości atomów i większość ich właściwości magnetycznych. Zbiory atomów o tej samej liczbie atomowej stanowią pierwiastki chemiczne. Atomy mające tę samą liczbę protonów, ale różniące się liczbą neutronów w jądrze to izotopy. Suma protonów i neutronów w jądrze atomu określana jest jako liczba masowa. Wszystkie pierwiastki mają niestabilne izotopy. Ich jądra ulegają spontanicznemu rozpadowi, co zazwyczaj prowadzi do powstania atomów innych pierwiastków. Rozpadowi temu towarzyszy emisja promieniowania jonizującego. Zjawisko to jest nazywane naturalną radioaktywnością. Historia Atomizm Pomysł, że materia składa się z mikroskopijnych składników, których nie da się w nieskończoność dzielić na mniejsze części, był znany już w starożytności. Nie opierał się jednak na żadnych danych empirycznych, a jedynie stanowił jedną z filozoficznych koncepcji natury rzeczywistości. Cechy tych mikroskopijnych składników były odmiennie opisywane przez różne szkoły filozoficzne, często uwzględniając ich duchowe właściwości. Istnienie atomów zostało powszechnie zaakceptowane w XVIII wieku, gdy okazało się, że pozwala w elegancki sposób opisać prawa chemii. Najstarsze odniesienia do atomów można znaleźć w pismach poświęconych dźinizmowi napisanych w VI wieku p.n.e. w Indiach. Szkoły filozoficzne Njaja i Waiśeszika opracowały zawiłe teorie, opisujące łączenie się atomów w bardziej złożone obiekty. W cywilizacji zachodniej odniesienia do atomów pojawiły się około sto lat później w pismach Leukipposa i zostały usystematyzowane przez jego ucznia Demokryta. Około 450 roku p.n.e. Demokryt wprowadził słowo átomos (niepodzielny). W latach 50 p.n.e. Lukrecjusz twierdził, iż świat składa się jedynie z atomów i pustki. Choć te koncepcje były czysto filozoficzne, współczesna nauka zaadaptowała tę nazwę. W XIII wieku w alchemii pojawiła się koncepcja korpuskularyzmu. Za jej autora uważa się alchemika podpisującego się Geber. Według tej koncepcji wszystkie fizyczne obiekty posiadają wewnętrzną i zewnętrzną warstwę z mikroskopijnych cząstek. Przypominało to teorię atomizmu, z wyjątkiem odrzucenia koncepcji, że te cząsteczki są niepodzielne. Przykładowo spekulowano, że rtęć może wnikać do wnętrza metali i zmieniać ich wewnętrzną strukturę, co miało umożliwić wytwarzanie złota. Koncepcja ta zdominowała alchemię na następnych kilkaset lat. W 1624 poglądy atomistyczne odnowił Pierre Gassendi w dziele Exercitationes paradoxicae adversus Aristoteleos. W 1661 roku Robert Boyle opublikował traktat The Sceptical Chymist, w którym przekonywał, że materia zbudowana jest z kombinacji wielu różnych korpuskuł zamiast z klasycznych czterech żywiołów (powietrza, ziemi, wody i ognia). Koncepcji tej użył dziesięć lat później Izaak Newton do opracowania korpuskularnej teorii światła. W 1758 atomizm był postulowany również przez Rogera Boscovicha. Początki naukowej teorii atomu Jakob Hermann w 1716 roku w dziele Phoronomia opisał gaz jako składający się z cząsteczek poruszających się z różnymi prędkościami. Powiązał on ciepło gazu z kwadratem średniej prędkości jego cząsteczek. Daniel Bernoulli w 1738 roku opublikował Hydrodynamica, w której m.in. wyłożył podstawy kinetyczno-molekularnej teorii gazów. Wyjaśnił on transportowanie ciepła przez gazy oraz istnienie ciśnienia gazu poprzez oddziaływanie jego cząsteczek z otoczeniem. Wraz z przekształcaniem się chemii w naukę ścisłą nastąpił dalszy rozwój teorii atomów. W 1789 roku Antoine Lavoisier odkrył prawo zachowania masy i zdefiniował pierwiastek chemiczny jako podstawową substancję, która nie może już być rozdzielona metodami chemicznymi. W 1803 roku John Dalton skorzystał z koncepcji atomów do wytłumaczenia, czemu pierwiastki wchodzą w reakcje w stosunkach ilościowych dających się przedstawić w postaci niewielkich liczb naturalnych (prawo stosunków wielokrotnych) i czemu jedne gazy łatwiej się rozpuszczają w wodzie niż inne. Postulował, że każdy pierwiastek składa się z atomów jednego, unikalnego typu i że te atomy mogą się łączyć, tworząc związki chemiczne. Postawienie tych hipotez uczyniło Daltona twórcą współczesnej teorii atomów. Fakty doświadczalne mające w przyszłości stanowić dodatkowe potwierdzenie teorii atomów pojawiły się w 1827 roku, gdy botanik Robert Brown odkrył zjawisko spontanicznego chaotycznego ruchu pyłków kwiatowych zawieszonych w wodzie. Zjawisko to zostało potem nazwane ruchami Browna. Jego wyjaśnienie przez termiczne ruchy cząsteczek wody zasugerował w 1877 roku Joseph Delsaulx, a w 1905 roku Albert Einstein przedstawił jego pełną matematyczną analizę. Fundamentalny wkład do teorii ruchów Browna wniósł w latach 1906–1917 Marian Smoluchowski (tworząc przy okazji nową gałąź fizyki statystycznej określanej obecnie jako procesy stochastyczne). Analiza Einsteina została potwierdzona eksperymentalnie po raz pierwszy już w 1906 roku przez Theodora Svedberga, a Jean Baptiste Perrin wykorzystał teoretyczne prace Einsteina i Smoluchowskiego do eksperymentalnego wyznaczenia mas i „rozmiarów” atomów (1908) potwierdzając ostatecznie teorię Daltona. W 1869 Dmitrij Mendelejew opublikował swój układ okresowy pierwiastków. Układ przedstawiał wizualnie prawo okresowości głoszące, że właściwości chemiczne pierwiastków powtarzają się okresowo, gdy uporządkuje się te pierwiastki zgodnie z ich masami atomowymi. Wewnętrzna struktura i teoria kwantowa W 1897 roku J.J. Thomson, badając promienie katodowe, odkrył elektrony i doszedł do wniosku, że znajdują się one w każdym atomie. Tym samym obalił tezę, że atomy są ostatecznymi, niepodzielnymi elementami materii. Stworzył pierwszy model struktury atomu, w którym ujemnie naładowane elektrony unoszą się w jednorodnej, dodatnio naładowanej kuli. Model ten obalili w 1909 roku Hans Geiger, Ernest Marsden i Ernest Rutherford, gdy bombardując złotą folię cząstkami alfa odkryli, że niewielka część cząstek alfa jest odbijana, co było sprzeczne z przewidywaniami w modelu Thomsona. Na podstawie tych wyników Rutherford stworzył nowy model atomu, w którym dodatni ładunek i większość masy atomu są skupione w niewielkim jądrze w jego centrum, a ujemnie naładowane elektrony krążą wokół jądra. W 1913 roku Frederick Soddy, badając produkty rozpadu promieniotwórczego, odkrył, że atomy każdego pierwiastka mogą występować w kilku odmianach różniących się nieco masą atomową. Określenie izotop (z gr. isos topos – „w tym samym miejscu”) zasugerowała mu szkocka pisarka i lekarz, Margaret Todd (1859–1918). J.J. Thomson opracował technikę segregowania atomów ze względu na ich stosunek masy do ładunku w zjonizowanych gazach, co umożliwiło odkrycie stabilnych izotopów. Jednocześnie w 1913 roku fizyk Niels Bohr zaproponował wyjaśnienie występowania linii spektralnych w widmach emisyjnych pierwiastków przez wprowadzenie hipotezy istnienia zestawu dopuszczalnych orbit, na których mogą krążyć elektrony wokół jądra atomowego. W jego modelu każdy elektron musiał zaabsorbować lub wyemitować foton o określonej energii, żeby przeskoczyć między orbitami. Korzystając z tego modelu, Gilbert Newton Lewis zaproponował w 1916 roku wyjaśnienie istoty wiązań chemicznych jako wymianę i współdzielenie elektronów na najwyższych orbitach atomowych. W 1919 roku Irving Langmuir zaproponował wytłumaczenie okresowości właściwości pierwiastków jako efekt grupowania się elektronów na pewnych orbitach tworzących powłoki elektronowe. W 1922 roku doświadczenie Sterna-Gerlacha pokazało, że kierunek wektora magnetycznego momentu dipolowego atomów jest skwantowany. Specjalnie ukształtowane pole magnetyczne dzieliło strumień przelatujących przez nie atomów srebra na dwie rozdzielone wiązki. Zgodnie z mechaniką klasyczną takie zjawisko nie powinno mieć miejsca, ponieważ moment magnetyczny każdego atomu powinien móc być skierowany w dowolnym kierunku i oddziaływanie z zewnętrznym polem magnetycznym mogło jedynie rozciągnąć strumień atomów w jakimś kierunku. Zamiast tego atomy zostały rozdzielone na dwie grupy, w których wektor momentu magnetycznego skierowany był w górę lub w dół. W 1924 roku Louis de Broglie zaproponował, że wszystkie cząstki mogą zachowywać się jak fale. W 1926 roku Erwin Schrödinger rozwinął tę ideę, przedstawiając matematyczny model atomu, w którym ruch elektronów został opisany funkcjami fal stojących. Konsekwencją opisywania cząstek jako fali było to, że matematycznie niemożliwe stało się jednoczesne określenie ich położenia i pędu, co zostało sformułowane jako zasada nieoznaczoności przez Wernera Heisenberga w 1926 roku. Zgodnie z nią, zwiększając precyzję pomiaru położenia, zmniejsza się jednocześnie precyzję pomiaru pędu i vice versa. Model Schrödingera umożliwił rozwiązanie problemów, które napotykały wcześniejsze modele przy wyjaśnianiu linii spektralnych atomów cięższych od wodoru. Obecnie przyjmuje się go za obowiązujący. Wynalezienie spektrometru mas umożliwiło dokładne zmierzenie bezwzględnych mas atomowych. Urządzenie to wykorzystuje pole magnetyczne do odchylenia trajektorii jonów, a stopień odchylenia zależy od stosunku ładunku jonu do jego masy. Francis William Aston jako pierwszy udowodnił przy jego użyciu, że izotopy mają różne masy i że różnice w ich masach są wielokrotnościami tej samej masy. W 1932 roku fizyk James Chadwick wyjaśnił te różnice odkrywając neutron – elektrycznie obojętną cząstkę podobną do protonu. Izotopy okazały się atomami o tej samej liczbie protonów, ale różniącymi się liczbą neutronów w jądrze. Rozbicie atomu i fizyka materii skondensowanej W 1938 roku niemiecki chemik Otto Hahn skierował strumień neutronów na atomy uranu próbując uzyskać cięższe pierwiastki. Produktem okazał się lżejszy pierwiastek bar. Rok później Lise Meitner i Otto Frisch potwierdzili, że ten eksperyment był pierwszym sztucznie wywołanym rozbiciem jądra atomowego. Po 1950 roku budowa akceleratorów cząstek i detektorów cząstek pozwoliła fizykom badać wyniki zderzeń atomów poruszających się z dużymi prędkościami. Odkryto w ten sposób dziesiątki, a później setki nowych cząstek. Ich strukturę wyjaśnili niezależnie od siebie Gell-Mann i G. Zweig w 1964 roku, wprowadzając pojęcie kwarków. Neutrony i protony okazały się być hadronami – cząsteczkami zbudowanymi z kwarków. Na bazie tego stworzono model standardowy, wyjaśniający strukturę jądra atomowego w oparciu o kwarki i siły, jakim podlegają. Składniki Cząstki subatomowe Mimo że słowo atom pierwotnie oznaczało cząstkę, której nie da się podzielić na mniejsze, współcześnie nazywa się nim strukturę zbudowaną z mniejszych cząstek: elektronów, protonów i neutronów. Jedynie wodór 1H nie zawiera żadnych neutronów, a jego dodatnio naładowany jon nie zawiera też elektronów. Elektron jest najmniej masywną z tych trzech cząstek, z masą 9,11 kg. Posiada ujemny ładunek i rozmiary zbyt małe, aby dało się je określić przy użyciu współczesnych metod. Protony posiadają dodatni ładunek i masę około 1836 razy większą od elektronów: 1,6726 kg. Neutrony nie posiadają ładunku elektrycznego i są około 1839 razy cięższe od elektronu, z masą 1,6929 kg. Masa protonów i neutronów wewnątrz jądra jest pomniejszona o energię wiązania. Neutrony i protony mają podobne średnice, rzędu 2,5 m – jednak z powodu ich wewnętrznej struktury trudno zdefiniować, co jest ich „powierzchnią”. Według modelu standardowego protony i neutrony są zbudowane z kwarków. Kwarki stanowią jedną z podstawowych grup cząstek tworzących materię (drugą są leptony, których przykładem jest elektron). Istnieje sześć typów kwarków, każdy posiadający ułamkowy ładunek elektryczny wynoszący albo +2/3 albo −1/3. Protony są zbudowane z dwóch kwarków górnych (o ładunku +2/3) i jednego kwarku dolnego (o ładunku −1/3). Neutrony są zbudowane z jednego kwarka górnego i dwóch dolnych. Ta różnica odpowiada za różnicę w masach i ładunku tych dwóch cząstek. Kwarki są powiązane ze sobą silnym oddziaływaniem jądrowym, którego nośnikiem są gluony. Gluony są bozonami cechowania – podstawowymi cząstkami przenoszącymi oddziaływania fizyczne. Jądro atomowe Wszystkie protony i neutrony w atomie (nazywane wspólnie nukleonami) skupiają się w jądro atomowe. Średnica jądra atomowego wynosi około fm, gdzie A oznacza liczbę nukleonów. Jest to około 1/100 000 średnicy całego atomu. Nukleony są związane ze sobą przez siły jądrowe, będące resztkowym przejawem oddziaływania silnego. Na odległościach mniejszych niż 2,5 fm te siły są wielokrotnie silniejsze od odpychania elektrostatycznego pomiędzy dodatnio naładowanymi protonami. Atomy tego samego pierwiastka mają tę samą liczbę protonów, nazywaną liczbą atomową. Liczba neutronów może być różna, w zależności od izotopu tego pierwiastka. Łączna liczba protonów i neutronów określana jest jako liczba masowa. Stabilność jądra zależy od liczby protonów, jak i neutronów w jądrze. Jądra niestabilne ulegają rozpadowi promieniotwórczemu. Zarówno protony, jak i neutrony są fermionami. Reguła Pauliego zabrania identycznym fermionom zajmowania jednocześnie tego samego stanu kwantowego. Dlatego każdy proton w jądrze musi znajdować się w innym stanie kwantowym, podobnie jak każdy neutron. Reguła ta nie zabrania protonowi i neutronowi znajdować się w tym samym stanie, ponieważ są innym typem cząstek. W atomach z małą liczbą protonów (poniżej 20) najstabilniejsze są izotopy, w których liczba protonów i neutronów jest w przybliżeniu równa. Jądro atomu z tej grupy, zawierające znacząco różną liczbę neutronów i protonów, może obniżyć swoją energię przez rozpad radioaktywny prowadzący do zmniejszenia tej różnicy. W miarę wzrostu liczby protonów w jądrze ich odpychanie elektrostatyczne sprawia, że stabilniejsze stają się jądra z nieco większą liczbą neutronów. Jądra wszystkich atomów cięższych od wapnia (20 protonów), których liczba neutronów jest równa liczbie protonów, są niestabilne. Z dalszym wzrostem liczby protonów optymalny stosunek liczby neutronów do protonów rośnie, osiągając około 1,5 dla najcięższych jąder. Najcięższym trwałym atomem jest ołów, którego izotop 208Pb zawiera 82 protony i 126 neutronów. Do roku 2003 za najcięższy trwały atom uważano bizmut (izotop 209Bi), który jednak, zgodnie z przewidywaniami teoretycznymi, ostatecznie okazał się niestabilny. W wyniku zderzeń jąder atomowych może dojść do utworzenia nowych jąder, ale doprowadzenie do takiej reakcji wymaga często bardzo wysokich energii. Fuzja jądrowa zachodzi, gdy lżejsze jądra łączą się w cięższe. Przykładowo protony muszą zderzyć się z energią 3–10 keV, aby przezwyciężyć wzajemne odpychanie i zbliżyć się na tyle, żeby połączyć się w jądro deuteru. Rozszczepienie jądra atomowego to odwrotny proces, w którym ciężkie jądro rozpada się na dwa lżejsze. Jądro może też zostać zmodyfikowane w wyniku zderzenia z wysokoenergetyczną cząstką lub fotonem – które zmieni proton w neutron lub na odwrót. Jeśli masa powstałego jądra i emitowanych cząstek jest mniejsza niż masa substratów, różnica zostanie wyemitowana w postaci promieniowania gamma lub energii kinetycznej produktów, zgodnie ze wzorem na równoważność masy i energii E = mc2. Różnica mas wynika z energii wiązania w jądrze i jej utrata sprawia, że powstałe jądro jest stabilne – aby się rozpaść, musi otrzymać tę energię z otoczenia. Fuzja, w której powstaje jądro lżejsze od żelaza – o liczbie nukleonów mniejszej niż 60 – powoduje zwykle wyemitowanie większej ilości energii niż jest potrzebna do jej wywołania. Ta energia napędza reakcję termojądrową we wnętrzu gwiazd. Dla jąder cięższych od jądra żelaza energia wiązania w przeliczeniu na nukleon zaczyna spadać. Oznacza to, że fuzja takich jąder zużywa energię i nie może podtrzymać równowagi hydrostatycznej w gwiazdach. Powłoki elektronowe Elektrony w atomie są przyciągane siłami elektrycznymi przez protony w jądrze. To oddziaływanie tworzy studnię potencjału wokół jądra, z której uwolnienie wymaga dostarczenia elektronom energii z zewnątrz. Im bliżej jądra znajduje się elektron, tym silniej jest przyciągany i wzrasta energia konieczna do jego oderwania od atomu. Zgodnie z mechaniką kwantową, elektrony (tak jak wszystkie cząstki) są jednocześnie cząstkami i falami. Każdy elektron można opisać funkcją matematyczną określającą prawdopodobieństwo znalezienia elektronu w określonym obszarze. Dla elektronu w studni potencjału, funkcja ta jest funkcją fali stojącej i jest nazywana orbitalem. Zbiór orbitali posiadających podobny poziom energetyczny nazywany jest powłoką elektronową, a łącznie wszystkie powłoki – chmurą elektronową. Istnieje określony, niewielki zbiór stabilnych orbitali wokół jądra a wszystkie pozostałe, które są teoretycznie możliwe, szybko rozpadałyby się na orbitale z tego zbioru. Te stabilne orbitale różnią się między sobą kształtami oraz wielkością i orientacją obszaru, który określają. Każdemu orbitalowi przypisany jest jego poziom energetyczny. Elektron może znaleźć się na wyższym poziomie energetycznym pochłaniając foton o odpowiedniej energii lub otrzymując tę energię ze zderzenia z innym atomem lub cząstką. Odwrotnie – elektron z wyższego poziomu może przenieść się na niższy. Powstający w ten sposób nadmiar energii jest unoszony przez emitowany foton (zjawisko to nazywamy emisją spontaniczną) lub przejmowany przez inny atom (przejście bezpromieniste). Charakterystyczne wartości tych energii, będące różnicami energii poszczególnych orbitali, odpowiadają za występowanie linii spektralnych w widmach liniowych poszczególnych pierwiastków. Energia potrzebna na oderwanie bądź przyłączenie elektronu – energia wiązania elektronu – jest o wiele mniejsza niż energia wiązania nukleonów. Potrzeba około 13,6 eV, aby oddzielić elektron w stanie podstawowym od jądra atomu wodoru, podczas gdy wyrwanie nukleonu z jądra deuteru wymaga 2,23 milionów eV. Jeśli atom ma tę samą liczbę protonów i elektronów, jest elektrycznie obojętny. Atomy mające nadmiar lub niedomiar elektronów nazywane są jonami. Elektrony na orbitalach najdalszych od jądra mogą przenosić się na inne atomy bądź tworzyć orbitale wokół dwóch i więcej atomów jednocześnie. W ten sposób atomy tworzą wiązania chemiczne między sobą, łącząc się w związki chemiczne. Właściwości Właściwości jądrowe Z definicji dwa atomy o identycznej liczbie protonów w jądrze są atomami tego samego pierwiastka. Jeśli różnią się liczbą neutronów, stanowią różne izotopy tego pierwiastka. Przykładowo atomy wodoru posiadają zawsze jeden proton, ale mogą nie posiadać żadnego neutronu (prot), posiadać jeden (deuter), dwa (tryt) lub nawet więcej neutronów. 99,98% atomów wodoru w przyrodzie należy do pierwszego izotopu (bez neutronów). Lista znanych obecnie pierwiastków obejmuje liczby atomowe od 1 (wodór) do 118 (oganeson). Jądra o określonej liczbie protonów i neutronów określane są jako nuklidy. Wszystkie znane nuklidy mające więcej niż 82 protony w jądrze są radioaktywne. Na Ziemi naturalnie występuje około 339 różnych nuklidów, z czego 227 (około 67%) jest stabilnych i nie ulega radioaktywnemu rozpadowi. Jednak jedynie 90 z nich nie ma teoretycznej możliwości rozpadu, pozostałe 137 taką możliwość wedle współczesnej wiedzy posiadają, ale nigdy takiego rozpadu nie zaobserwowano. Oprócz tych 227 stabilnych nuklidów u kolejnych 30 potwierdzono radioaktywny rozpad, ale czas tego rozpadu jest zbyt duży, aby dało się go wyznaczyć eksperymentalnie. Kolejnych 31 ma czas połowicznego rozpadu przekraczający 80 milionów lat, dzięki czemu ich resztki dotrwały do dzisiejszych czasów od początków istnienia Układu Słonecznego. Daje to w sumie 288 tzw. pierwotnych nuklidów, istniejących na Ziemi od jej początków. Ostatnie 51 istniejących na Ziemi naturalnie nuklidów to produkty rozpadu cięższych nuklidów (jak np. rad powstający z rozpadu uranu) i produkty naturalnych reakcji jądrowych (jak 14C produkowany w górnych warstwach atmosfery pod wpływem promieniowania kosmicznego). 80 pierwiastków chemicznych posiada stabilne izotopy. Nie mają ich pierwiastki o liczbie atomowej 43 (technet), 61 (promet) i wszystkie o liczbach atomowych większych od 82 (ołów). Pozostałe posiadają średnio po około 3 stabilne izotopy. 27 pierwiastków ma tylko jeden stabilny izotop. Największą liczbę stabilnych izotopów (10) ma cyna. Stabilność izotopów zależy od proporcji protonów i neutronów oraz od tego czy ich liczba jest równa jednej z tzw. liczb magicznych. W modelu powłokowym struktury jądra atomowego, liczby magiczne odpowiadają maksymalnej pojemności kolejnych jego poziomów energetycznych. Część liczb magicznych dotyczy obu nukleonów, a część odnosi się tylko do jednego z ich rodzajów. Przykładowo, jądro cyny zawiera 50 protonów, która jest liczbą magiczną dla obu nukleonów, dlatego cyna posiada wyjątkowo dużo trwałych izotopów. Wśród znanych 256 stabilnych nuklidów tylko 4 mają nieparzyste liczby zarówno protonów, jak i neutronów: wodór-2, lit-6, bor-10 i azot-14. Większość jąder o nieparzystej liczbie protonów i neutronów w bardzo krótkim czasie ulega rozpadowi beta, tworząc jądro o parzystej liczbie protonów i neutronów, zwykle znacznie stabilniejsze (patrz model kroplowy). Masa Protony i neutrony odpowiadają za ponad 99,9% masy atomu, a ich masa jest w przybliżeniu taka sama. Dlatego sumaryczna liczba protonów i neutronów nazywana jest liczbą masową. Masa spoczynkowa atomów wyrażana jest często w jednostkach atomowych (u), zdefiniowanych jako 1/12 masy atomu 12C, czyli około 1,66 kg. W tych jednostkach masa każdego atomu jest w przybliżeniu równa jego liczbie masowej. Przykładowo masa atomu 1H wynosi 1,007825 u. Najcięższy stabilny atom to 208Pb, którego masa wynosi 207,976652481 u. Ponieważ w chemii używa się makroskopowych ilości atomów, chemicy używają dodatkowej jednostki: mola. Jeden mol to około 6,022 cząstek. Liczba ta została dobrana w ten sposób, żeby mol atomów o liczbie masowej 1 miał masę zbliżoną do 1 grama. Ze względu na to, że dokładny pomiar liczby atomów w 1 gramie wodoru-1 jest problematyczny, za podstawę skali względnej masy atomowej przyjęto założenie, że 1 mol to taka liczba atomów, jaka znajduje się w 12 gramach izotopu węgla-12. Powiązanie definicji mola i standardowej jednostki atomowej (u) poprzez odniesienie do izotopu węgla-12 nie jest przypadkowe, lecz wynika z wieloletnich konsultacji i dyskusji w ramach IUPAC, IUPAP i Międzynarodowego Komitetu Miar i Wag. Kształt i wielkość Atomy nie mają dokładnie określonych granic, ich rozmiary są określane w sposób umowny, na podstawie odległości pomiędzy sąsiednimi jądrami atomów (promień kowalencyjny), z którymi tworzą wiązania chemiczne. Odpowiada to zwykle średniej odległości, na jakiej znajdują się elektrony na najdalszej powłoce. Tak zdefiniowane rozmiary zależą jednak od rodzaju wiązań chemicznych, liczby sąsiadów i od ich spinu. W układzie okresowym średnice atomów wewnątrz każdej grupy rosną wraz z liczbą obsadzonych powłok, jednak maleją wewnątrz okresu wraz ze zwiększeniem liczby protonów (ponieważ jądro przyciąga elektrony mocniej i rozmiary powłok maleją). Dlatego najmniejszą średnicę ma hel – około 62 pm, a największą cez – około 520 pm. Przyjmuje się, że w pustej przestrzeni atomy w stanie podstawowym mają kształt kuli. Pod wpływem pól elektrycznych te kształty mogą się jednak zmieniać. Stopień odkształcenia zależy od siły pola i typu zewnętrznej powłoki elektronowej atomu. W szczególności atomy tworzące kryształy mogą mieć kształty znacznie odbiegające od sfery z powodu silnych pól wytwarzanych przez atomy rozłożone wokół nich. Ponieważ rozmiary atomów są tysiące razy mniejsze od długości fali światła widzialnego (400–700 nm), nie można dostrzec pojedynczych atomów za pomocą mikroskopu optycznego. Pierwszym urządzeniem, które umożliwiło wizualizację pojedynczych atomów i ich rozmieszczenia, był polowy mikroskop jonowy, jednak jego użyteczność była ograniczona. Później uzyskano możliwość obrazowania atomów za pomocą skaningowej mikroskopii elektronowej i wysokonapięciowej mikroskopii elektronowej, natomiast skaningowy mikroskop tunelowy umożliwił również manipulację pojedynczymi atomami. Wielkość atomów można opisać obrazowo na przykładach makroskopowych: ludzki włos ma średnicę około miliona atomów węgla, kropla wody zawiera około 2 tryliardy (2) atomów tlenu i dwa razy więcej atomów wodoru. Gdyby powiększyć jabłko do rozmiarów Ziemi, to atomy jabłka miałyby rozmiary mniej więcej jabłka. Rozpad radioaktywny Każdy pierwiastek ma nietrwałe izotopy, które ulegają rozpadowi radioaktywnemu. W trakcie takiego rozpadu jądro emituje cząstki, czemu może towarzyszyć promieniowanie elektromagnetyczne. Szczególnie podatne na taki rozpad są jądra o dużej wielkości w stosunku do zasięgu oddziaływania silnego – około 1 fm. Najbardziej powszechne typy rozpadów radioaktywnych to: Rozpad alfa – polegający na emisji cząstki alfa, czyli jądra helu, składającego się z dwóch protonów i dwóch neutronów. W jego wyniku liczba masowa jądra maleje o 4. Rozpad beta – wywoływany przez oddziaływanie słabe, polegający na przekształceniu neutronu znajdującego się w jądrze w proton albo (rzadko) protonu w neutron. W pierwszym przypadku emitowany jest elektron i antyneutrino (rozpad β−), w drugim przypadku pozyton i neutrino (rozpad β+). Elektron i pozyton nazywane są cząstkami beta. Taki rozpad zwiększa (β−) albo zmniejsza (β+) liczbę atomową jądra, nie zmieniając jego liczby masowej. Rozpad β+ zachodzi tylko w sztucznie wytworzonych jądrach z nadmiarem protonów, np. . Emisja gamma – polegająca na emisji promieniowania gamma w wyniku przejścia nukleonu na niższy poziom energetyczny w jądrze. Taki rozpad nie zmienia liczby atomowej ani masowej jądra. Zwykle następuje po rozpadzie alfa albo beta, po którym jądro pozostało w stanie wzbudzonym. Rozpady α i β− kolejnych izotopów promieniotwórczych grupują się w 4 szeregi promieniotwórcze, kończące się trwałymi izotopami ołowiu (szeregi 1–3) lub praktycznie trwałym izotopem bizmutu-209 (szereg 4). Rzadziej występujące typy rozpadów radioaktywnych to m.in. emisja neutronu, emisja protonu albo ich grupy z jądra, emisja wysokoenergetycznego elektronu w wyniku konwersji wewnętrznej i emisja promieniowania elektromagnetycznego nie będącego promieniami gamma. Rozpad radioaktywny jest procesem, którego wystąpienie jest losowe, i nie da się przewidzieć, w jakim momencie dany atom ulegnie rozpadowi. Można natomiast określić prawdopodobieństwo rozpadu w określonym czasie. Jest ono niemal niezależne od czynników zewnętrznych, w tym i od wielkości próbki, dlatego dla każdego nietrwałego jądra można określić charakterystyczny czas połowicznego rozpadu – czas, po jakim połowa jąder z próbki ulegnie rozpadowi. Rozpad jest wykładniczy, co oznacza, że po upływie dwukrotności tego czasu pozostaje 1/4 jąder, po trzykrotności 1/8 itd. Moment magnetyczny Cząstki elementarne mają kwantową cechę nazywaną spinem. Ma ona podobne cechy jak moment pędu obiektu wirującego wokół swojego środka masy, choć cząstki elementarne wedle współczesnej wiedzy nie obracają się. Spin wyraża się w jednostkach stałej Diraca (ħ). Elektrony, protony i neutrony mają spin ½ ħ. W atomie elektrony mają także moment pędu wynikający z ich ruchu wokół jądra, a nukleony wynikający z ich krążenia w jądrze. Pole magnetyczne wytwarzane przez atom – jego moment magnetyczny – wynika z sumy momentów pędu. Główną rolę odgrywa jednak spin. Ponieważ reguła Pauliego zabrania dwóm cząstkom znajdować się w identycznym stanie kwantowym, na każdym poziomie energetycznym znajdują się zwykle dwie cząstki o przeciwnie skierowanych spinach. W ten sposób, jeśli liczba atomowa jest parzysta, wszystkie spiny w atomie mogą się nawzajem znosić, tworząc atom o zerowym momencie magnetycznym. W ferromagnetykach takich jak żelazo nieparzysta liczba elektronów oznacza, że w każdym atomie jeden elektron pozostaje niesparowany. Ponieważ orbitale tych elektronów w sąsiednich atomach nakładają się na siebie, energetycznie niższy stan jest osiągany, gdy te niesparowane elektrony mają tak samo skierowane spiny. W ten sposób wszystkie niesparowane elektrony mogą uzyskać tak samo skierowany spin, co wytwarza makroskopowe pole magnetyczne. W paramagnetykach spiny sąsiednich atomów nie układają się same w jednym kierunku, ale zewnętrzne pole magnetyczne może wymusić przyjęcie jednej orientacji, co również prowadzi do wytworzenia makroskopowego pola. Właściwości atomów zawierających niesparowane elektrony można badać za pomocą spektroskopii elektronowego rezonansu paramagnetycznego (EPR). Jądra atomowe również mogą zawierać niesparowane nukleony i w efekcie niezerowy spin (np. 1H i 2H, 13C, 15N, 17O, 19F, 23Na i 31P). Zwykle takie spiny są skierowane w losowych kierunkach i nie wytwarzają efektów makroskopowych. W zewnętrznym polu magnetycznym jądra atomów o niezerowym spinie ulegają jednak polaryzacji magnetycznej, a przejścia między dozwolonymi poziomami energetycznymi da się rejestrować, co jest podstawą spektroskopii magnetycznego rezonansu jądrowego (NMR), obrazowania rezonansem magnetycznym (MRI) i innych technik magnetycznego rezonansu jądrowego. Poziomy energetyczne Energia potencjalna elektronów związanych w atomie jest odwrotnie proporcjonalna do ich odległości od jądra. Można ją zmierzyć przez określenie energii, jaka jest potrzebna do oderwania tych elektronów od atomu. Zwykle wyraża się ją w elektronowoltach (eV). Zgodnie z mechaniką kwantową, elektron związany w atomie musi znajdować się w jednym z określonych z góry stanów, którym odpowiadają określone poziomy energetyczne. Najniższy poziom energetyczny nazywany jest stanem podstawowym, a pozostałe stanami wzbudzonymi. Aby przejść pomiędzy stanami, elektron musi pochłonąć lub wyemitować foton o energii odpowiadającej różnicy pomiędzy energią potencjalną tych stanów. Energia fotonu określa jego częstotliwość, dlatego te energie mają wyznaczone miejsca w widmie elektromagnetycznym. Każdy pierwiastek ma charakterystyczne widmo, określone przez ładunek jądra, wypełnienie poszczególnych powłok elektronami i oddziaływania pomiędzy elektronami. Gdy światło o ciągłym widmie przechodzi przez gaz lub plazmę, niektóre fotony zostają pochłonięte przez atomy, wywołując przejścia elektronów między poziomami energetycznymi. Wzbudzone tak elektrony po jakimś czasie wracają do swojego poprzedniego stanu, emitując fotony w losowych kierunkach. W ten sposób atomy działają jak filtry, tworząc ciemne linie absorpcyjne w widmie przechodzącego przez nie światła. Z kolei obserwując te same atomy z innego kierunku i nie widząc przechodzącego przez nie światła, można zobaczyć tylko światło wyemitowane przez atomy – tzw. linie emisyjne. Spektroskopia wykorzystuje te zjawiska do badania składu chemicznego różnych substancji. Wysokorozdzielcza analiza linii widmowych ujawnia, że niektóre z nich w rzeczywistości składają się z kilku blisko położonych linii. Wynika to z oddziaływania spinowych i orbitalnych momentów magnetycznych elektronów. Zewnętrzne pole magnetyczne może spowodować dalsze rozdzielenie linii widmowych – znane jest to jako efekt Zeemana. Wynika on z tego, że orbitale, które w przypadku braku zewnętrznego pola mają takie same poziomy energetyczne, mogą się różnić energiami, gdy pojawi się takie pole. Podobnie przyłożenie zewnętrznego pola elektrycznego może zmienić poziomy energetyczne orbitali i wywołać rozszczepienie linii widmowych. Zjawisko to nazywane jest efektem Starka. Jeśli elektron jest w stanie wzbudzonym, oddziaływanie z fotonem o odpowiedniej energii może wymusić na nim przejście do niższego stanu i emisję fotonu, który będzie miał kierunek i fazę identyczną jak foton wymuszający. Zjawisko to umożliwia stworzenie laserów, tworzących spójną wiązkę światła o wąskim przedziale częstotliwości. Wiązania i reakcje chemiczne Elektrony znajdujące się na najdalszej powłoce w atomie nazywane są walencyjnymi, a ich powłoka – walencyjną. Liczba takich elektronów determinuje właściwości chemiczne atomów. Atomy, w których powłoka walencyjna nie jest w pełni wypełniona, łatwo oddziałują z innymi atomami, tak aby uzupełnić (lub opróżnić) tę powłokę. Odbywa się to poprzez reakcje chemiczne, czyli procesy tworzenia i zrywania wiązań chemicznych. Wiązania powstają w efekcie uwspólniania elektronów przez dwa lub więcej atomów (wiązanie kowalencyjne) albo na skutek przeniesienia elektronów z jednego atomu na drugi (wiązanie jonowe). W pierwszym przypadku współdzielone elektrony tworzą jedną, wspólną chmurę wokół połączonych atomów, a w drugim atomy łączą się w pary jonowe, przyciągane do siebie oddziaływaniem elektrostatycznym. O typie wiązania decyduje różnica elektroujemności atomów. Pierwiastki chemiczne zwykle przedstawia się w układzie okresowym, podkreślającym podobieństwo właściwości chemicznych pierwiastków o tej samej liczbie elektronów walencyjnych (znajdujących się w jednej grupie). Ostatnia grupa zawiera pierwiastki, w których powłoka walencyjna jest całkowicie zapełniona elektronami. Są one niemal całkowicie niereaktywne chemicznie i nazywa się je gazami szlachetnymi. Stany Grupy atomów mogą znajdować się w różnych stanach skupienia, w zależności od warunków takich jak temperatura i ciśnienie. Zmieniając te warunki, można wywoływać przejścia między stanem stałym, ciekłym, gazowym i plazmą. W jednym stanie skupienia mogą istnieć różne stany fazowe. Przykładowo węgiel w postaci stałej ma kilka odmian alotropowych, jak np. grafit czy diament. W temperaturach bliskich zera bezwzględnego niektóre atomy mogą tworzyć kondensat Bosego-Einsteina, w którym wszystkie zachowują się jak jeden superatom. Ich kwantowe własności mogą być wtedy obserwowane w skali makroskopowej. Techniki analizy i obrazowania Skaningowy mikroskop tunelowy umożliwia oglądanie powierzchni w skali atomowej. Wykorzystuje on zjawisko tunelowe, pozwalające elektronom na pokonywanie próżni pomiędzy badaną próbką a elektrodą. Powstaje w ten sposób mierzalny prąd elektryczny. Przesuwając elektrodę nad próbką i kontrolując jej odległość od próbki tak, aby natężenie prądu było stałe, uzyskuje się trójwymiarowy obraz powierzchni. Obraz ten w przybliżeniu odpowiada wielkości orbitali elektronowych na zapełnionych powłokach w atomach próbki. Innym rodzajem mikroskopii na poziomie atomowym jest mikroskopia sił atomowych, która działa na zasadzie przemiatania ostrza nad lub pod powierzchnią próbki i pomiarze sił działających na to ostrze. W odpowiednich warunkach technika ta pozwala na rejestrację pojedynczych atomów na powierzchni próbki. Atomy mogą ulegać jonizacji, tracąc lub przyłączając elektrony. Uzyskują wtedy ładunek elektryczny i można nimi sterować za pomocą pola elektrycznego i magnetycznego. W polu magnetycznym jony poruszają się po okręgach o promieniu zależnym od ich masy i ładunku, ale niezależnym od prędkości. Spektrometria mas wykorzystuje to do identyfikacji izotopów i składów pierwiastkowych cząsteczek. Jeśli badana próbka zawiera atomy różnych izotopów, spektrometr pozwala na rozdzielenie ich i określenie procentowej ich zawartości. Metoda ta umożliwia jedynie określenie ilości poszczególnych atomów w próbce, bez możliwości określenia miejsca atomu w cząsteczce. Do uzyskiwania informacji o położeniu różnych atomów w jakiejś strukturze służy spektroskopia strat energii elektronów (EELS). W technice tej wykorzystuje się elektronowy mikroskop transmisyjny do przepuszczania elektronów przez próbkę. Następnie mierzy się straty energii tych elektronów, wynikające z wybijania elektronów i wzbudzania drgań sieci krystalicznej próbki. Metoda ta pozwala na uzyskiwanie nanometrowej rozdzielczości i na trójwymiarowe obrazowanie przemieszczeń atomów w czasie femtosekund. Ułożenie atomów w sieci krystalicznej można określić poprzez analizę dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego za pomocą technik rentgenografii strukturalnej. Uzyskane trójwymiarowe mapy gęstości elektronowych pozwalają m.in. na ustalenie struktur badanych cząsteczek, długości wiązań chemicznych i kątów między nimi. Widma stanów wzbudzonych umożliwiają analizę składu chemicznego odległych gwiazd. Zestaw częstotliwości występujący w tych widmach można porównywać z częstotliwościami wytwarzanymi przez odpowiednią mieszaninę gazów w lampach wyładowczych. W ten sposób pierwiastek hel został odkryty w Słońcu 23 lata przed zaobserwowaniem go na Ziemi. Drgania atomów w cząsteczkach chemicznych można analizować za pomocą spektroskopii w podczerwieni i spektroskopii Ramana, a przejścia elektronowe między dozwolonymi poziomami energetycznymi za pomocą spektroskopii w ultrafiolecie i świetle widzialnym. Do badania właściwości magnetycznych atomów stosowane są: spektroskopia elektronowego rezonansu paramagnetycznego (EPR), spektroskopia magnetycznego rezonansu jądrowego (NMR) i spektroskopia jądrowego rezonansu kwadrupolowego (NQR). Pochodzenie i stan obecny Atomy stanowią około 4% całkowitej masy-energii obserwowanego Wszechświata, występując ze średnią gęstością około 0,25 atomu/m³. Wewnątrz galaktyk, takich jak Droga Mleczna, atomy występują o wiele gęściej, od 105 do 109 atomów/m³ w ośrodku międzygwiazdowym. Słońce znajduje się wewnątrz Bąbla Lokalnego – pustki w ośrodku międzygwiazdowym, stworzonej przez supernową, która wybuchła 2–4 miliony lat temu. Wewnątrz tego bąbla gęstość wynosi około 10³ atomów/m³. Gęstsze obszary w ośrodku międzygwiazdowym mogą grawitacyjnie zapadać się, tworząc gwiazdy. Procesy zachodzące w gwiazdach z upływem czasu zwiększają ilość pierwiastków cięższych od wodoru i helu. Około 95% atomów w Drodze Mlecznej znajduje się wewnątrz gwiazd, a ich całkowita masa odpowiada za około 10% masy galaktyki (za resztę odpowiada ciemna materia). Nukleosynteza Zgodnie z teorią Wielkiego Wybuchu protony i neutrony uformowały się około jednej sekundy po powstaniu Wszechświata. W ciągu kolejnych trzech minut w wyniku pierwotnej nukleosyntezy powstała większość helu, litu i deuteru we Wszechświecie oraz prawdopodobnie część berylu i boru. Pierwsze atomy (ze związanymi elektronami) pojawiły się około 380 tysięcy lat później, w epoce rekombinacji, gdy energia promieniowania wypełniającego przestrzeń zmalała poniżej energii jonizacji atomów. Cięższe jądra atomowe (do żelaza) zaczęły powstawać w wyniku fuzji jądrowej we wnętrzu gwiazd kilkaset milionów lat później. Niektóre izotopy, takie jak lit-6, powstawały później w wyniku spalacji wywoływanej przez promieniowanie kosmiczne. Pierwiastki cięższe od żelaza powstawały w wyniku eksplozji supernowych poprzez proces r oraz we wnętrzu gwiazd AGB poprzez proces s. Oba te procesy polegają na wychwytywaniu neutronów przez jądra atomowe. Pierwiastki takie jak ołów powstały głównie w wyniku radioaktywnego rozpadu cięższych pierwiastków. Ziemia Większość atomów, z których składa się Ziemia i jej mieszkańcy, nie zmieniła swych jąder od czasu ich powstania, czyli wcześniej niż mgławica, z której powstał Układ Słoneczny, zaczęła się zapadać. Niewielka liczba nowych atomów powstała w wyniku rozpadów radioaktywnych, a stosunek ich zawartości obecnie pozwala określić wiek Ziemi na podstawie datowania izotopowego. Większość helu w skorupie Ziemi (około 99% znajdowanego w złożach gazów, jak wynika z niskiej zawartości 3He) powstała jako cząstki alfa w rozpadzie alfa. Istnieje kilka pierwiastków śladowych, które nie były obecne na Ziemi na jej początku, ani nie są produktami rozpadów cięższych pierwiastków. Przykładowo 14C powstaje w sposób ciągły w górnych warstwach atmosfery w wyniku zderzeń niskoenergetycznych neutronów z jądrami azotu. Pewna liczba nowych atomów została wytworzona sztucznie w reaktorach i wybuchach jądrowych. Wśród transuranowców (pierwiastków o liczbie atomowej powyżej 92) tylko pluton i neptun występują naturalnie na Ziemi. Mają one czasy połowicznego rozpadu wielokrotnie mniejsze od czasu istnienia Ziemi, dlatego nieokreślone ich ilości mogły się w przeszłości rozpaść na lżejsze pierwiastki. Naturalnie występujące jądra plutonu i neptunu powstały w wyniku wychwytu neutronu przez jądra uranu. Ziemia zbudowana jest z około 1,33 atomów, głównie z atomów żelaza (35% masy), tlenu (30%), krzemu (15%) i magnezu (12%). Atmosfera ziemska składa się głównie z azotu (N2), tlenu (O2), pary wodnej (H2O), argonu (Ar) i dwutlenku węgla (CO2). Na powierzchni Ziemi atomy tworzą wiele cząsteczek chemicznych, począwszy od prostych, jak woda, sole i tlenki, do bardzo złożonych, takich jak białka. Atomy tworzą też substancje nie zbudowane z sumy oddzielnych cząsteczek chemicznych, lecz tworzące struktury ciągłe, w których nie da się wydzielić poszczególnych cząsteczek – metale, niektóre kryształy nieorganiczne, szkła i wiele innych. Rzadkie i teoretyczne atomy Choć wszystkie nuklidy o liczbie atomowej większej niż 82 (ołów) są radioaktywne, teoretyczne modele przewidują istnienie „wyspy stabilności” – zbioru pierwiastków o liczbach atomowych powyżej 103, które miałyby stosunkowo stabilne izotopy. Najbardziej stabilnym pierwiastkiem w tym zbiorze miałby być niezsyntetyzowany dotychczas unbiheks, o 126 protonach i 184 neutronach w jądrze. Układy cząstek podobne do atomów Atomy egzotyczne Sztucznie wytworzono też pewne egzotyczne atomy, w których proton, neutron albo elektron zastąpiono inną cząstką o takim samym ładunku. Przykładowo zastępując w atomie wodoru elektron przez mion uzyskuje się atom mionowy, zaś zastępując proton przez antymion (mion dodatni) uzyskuje się mionium. Atom, w którym zwykłe jądro atomowe zostało zastąpione przez hiperjądro, nazywa się hiperatomem. Hiperjądra zawierają oprócz protonów i neutronów także cięższe bariony, zwane hiperonami. Takie jądra mają zwykle czas życia rzędu 10−10 s i mniejszy, jednak wystarczająco długi, aby można je było obserwować. Znane są jądra zawierające hiperon Λ0 i Σ−. Jeszcze innym rodzajem cząstki jest pozytonium (oznaczane symbolem Ps), układ związany złożony z pozytonu i elektronu. Posiada ono szereg stanów energetycznych podobnych do atomu wodoru, ale ze względu na znacznie niższą masę częstości przejść między stanami energetycznymi są o ponad połowę mniejsze (stan podstawowy ma energię −6,8 eV). Pozytonium ulega anihilacji, ale w 2007 roku dowiedziono eksperymentalnie, że jest zdolne utworzyć molekułę „dwuatomową” Ps2. Antyatomy Każdy fermion posiada odpowiadającą jej antycząstkę o przeciwnym ładunku. Ponieważ takie antycząstki anihilują w zetknięciu ze zwykłą materią, nie obserwuje się ich w przyrodzie. Jednak w 1996 roku udało się sztucznie wytworzyć kilka atomów antywodoru w laboratorium CERN. Dopiero w 2010 roku spułapkowano wytworzone atomy antywodoru, w 2012 roku zaproponowano metodę chłodzenia atomów antywodoru do temperatur rzędu milikelwinów. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Podstawowe informacje o budowie atomu
8	https://pl.wikipedia.org/wiki/Aksjomat	Aksjomat	Aksjomat, postulat, pewnik (gr. axíōma, godność, pewność, oczywistość) – jedno z podstawowych pojęć logiki matematycznej. Od czasów Euklidesa uznawano, że aksjomaty to zdania przyjmowane za prawdziwe, których nie dowodzi się w obrębie danej teorii matematycznej. We współczesnej matematyce definicja aksjomatu jest nieco inna: Aksjomaty są zdaniami wyodrębnionymi spośród wszystkich twierdzeń danej teorii, wybranymi tak, aby wynikały z nich wszystkie pozostałe twierdzenia tej teorii. Taki układ aksjomatów nazywany jest aksjomatyką. Zbiór aksjomatów i ich konsekwencji to system aksjomatyczny. Wyjaśnienie pojęcia aksjomatu Matematyka jest zbiorem różnych teorii (geometria euklidesowa, arytmetyka). Każda z nich operuje na specyficznym dla siebie zasobie pojęć. Matematycy mówią, że dana teoria jest wyrażona w języku opartym na określonym alfabecie. Przykład: elementami alfabetu geometrii (termami geometrii) mogą być: symbol relacyjny Jeśli jest prawdą, będziemy mówili, że to punkt. symbol relacyjny Jeśli jest prawdą, będziemy mówili, że to prosta. symbol relacyjny Jeśli jest prawdą, będziemy mówili, że punkt leży na prostej We wcześniejszych ujęciach logiki matematycznej mówiło się, że punkt, prosta i relacja „punkt leży na prostej” są pojęciami pierwotnymi geometrii. Obecnie takie sformułowanie spotyka się coraz rzadziej. Elementów tego alfabetu nie definiuje się formalnie podczas konstrukcji danej teorii. W danym przypadku trzeba tylko wiedzieć, że dla dowolnego rozważanego obiektu każdy z symboli relacyjnych może być prawdą lub fałszem. Konkretny sens jest im nadawany dopiero w procesie tworzenia modelu teorii, o czym dalej. Teoria w logice jest zbiorem twierdzeń opisujących pewne relacje między jej pojęciami. Formalnie są to formuły zdaniowe, zapisywane w języku danej teorii z użyciem symboli jej języka i dodatkowo symboli logicznych, w tym kwantyfikatorów. Przykład: twierdzenie geometryczne „Przez dwa dowolne punkty można przeprowadzić prostą” formalnie da się zapisać następująco: czyli: Jeśli i są punktami, to istnieje taka prosta że oraz leżą na Niektóre z tych twierdzeń można wyprowadzić z innych twierdzeń danej teorii. Dowodząc jakiegoś twierdzenia, należy oprzeć dowód na innych twierdzeniach, które z kolei także należałoby udowodnić i tak dalej. Jeśli więc jakikolwiek dowód ma mieć skończoną długość, potrzeba jakichś zdań, których prawdziwość da się przyjąć bez dowodu. Takie zdania nazywane są aksjomatami, a ich zbiór aksjomatyką. Dana teoria może być zaksjomatyzowana na wiele różnych sposobów; przykładem jest tu geometria euklidesowa, dla której oprócz aksjomatów Euklidesa istnieje też aksjomatyka Hilberta i von Neumanna. Te dwie ostatnie są sobie równoważne, to znaczy każdą można wyprowadzić z tej drugiej. Aksjomatyka Euklidesa jest uboższa od nich, właściwie nie opisuje pełnej teorii geometrii euklidesowej, a jedynie jej podzbiór. Przykładem twierdzenia geometrycznego niedającego się wyprowadzić z aksjomatów Euklidesa jest twierdzenie Pappusa-Pascala. Formalnie aksjomatem może być dowolna niesprzeczna wewnętrznie formuła zdaniowa wyrażona w języku danej teorii. Wszelkie stosowane w praktyce aksjomaty są jednak zdaniami zawsze prawdziwymi w obrębie danej teorii (tautologiami), są wzajemnie niesprzeczne i odpowiadają również węższym definicjom podanym w poprzednim akapicie i na początku artykułu. Zwykle aksjomatyka jest też kategoryczna. Powody ku temu zostaną wyjaśnione w dalszej części artykułu. Modelowanie Z teoriami matematycznymi związane są tzw. modele tych teorii. Stworzenie modelu oznacza określenie (zinterpretowanie) każdego z symboli języka danej teorii za pomocą symboli języka innej teorii. Przykład: dla dwuwymiarowej geometrii euklidesowej typowym modelem jest przestrzeń kartezjańska oparta na aksjomatach arytmetyki, gdzie: punkt został zinterpretowany jako para uporządkowana liczb rzeczywistych (to znaczy formalnie uznajemy za prawdziwe wtedy i tylko wtedy gdy jest parą takich liczb), prosta została zinterpretowana jako zbiór tych par spełniających równanie relacja „punkt leży na prostej” jako relacja przynależności do zbioru. Modelowanie nie jest definiowaniem pojęć pierwotnych. Dla tej samej teorii można stworzyć różne modele, więc gdyby tak było, jedno pojęcie musiałoby mieć wiele sprzecznych definicji. Na przykład można zinterpretować punkt również jako parę uporządkowaną liczb algebraicznych (a nie liczb rzeczywistych), a prostą jako zbiór par liczb algebraicznych spełniających równanie Prawdziwość Model danej teorii musi spełniać wszystkie jej aksjomaty (tym samym w semantycznym sensie podczas modelowania zakłada prawdziwość tych aksjomatów). Wówczas wszystkie udowodnione na ich bazie twierdzenia danej teorii stosują się też do tak „przetłumaczonych” pojęć. Model jest w pewnym sensie praktycznym zastosowaniem danej teorii matematycznej. Niesprzeczność Od każdego modelu wymaga się, aby spełniał wszelkie aksjomaty danej teorii, więc teoria, której aksjomaty byłyby sprzeczne z sobą nawzajem, nie miałaby żadnego modelu. Takich aksjomatyk zatem nie stosuje się. Niezależność Układ aksjomatów jest niezależny, jeśli żaden z aksjomatów nie wynika z pozostałych. Nie ma formalnego wymogu, aby aksjomaty były niezależne. Nie ma formalnego ograniczenia na ich liczbę. Niektórzy matematycy uważają jednak, że eleganckie jest sformułowanie danej teorii w postaci jak najmniejszej liczby prostych i niezależnych aksjomatów. Ułatwia to tworzenie modelu danej teorii i upraszcza dowodzenie ich niesprzeczności. Jeśli jest skończonym zbiorem aksjomatów, to istnieje podzbiór taki, że jest niezależny, a jednak ma tę samą siłę, co tzn. każdy aksjomat w zbiorze można udowodnić na bazie aksjomatów w Jeśli jest nieskończony, to w ogólnym przypadku nie ma takiego podzbioru, w niektórych szczególnych przypadkach może jednak istnieć. Zupełność Często okazuje się, że aksjomatyka nie jest zupełna, to znaczy istnieją pewne twierdzenia, dające się wyrazić w języku dowolnego modelu danej aksjomatyki, których prawdziwości nie da się rozstrzygnąć na podstawie tego zestawu aksjomatów. Przykładowo geometria euklidesowa była pierwotnie zaksjomatyzowana przez Euklidesa, okazało się jednak, że jego aksjomatyka była zbyt uboga i nie pozwalała udowodnić pewnych prawdziwych twierdzeń geometrycznych (np. twierdzenia Desargues’a i twierdzenia Pappusa). Powstała kolejna aksjomatyka, a mianowicie aksjomatyka Hilberta. Z powodów praktycznych aksjomatów powinno być na tyle dużo, aby prawdziwość wszelkich „ważnych” twierdzeń danej teorii dało się rozstrzygnąć na ich podstawie. Kryterium ważności jest tu subiektywne – teoria, w której żadne zdanie nie daje się rozstrzygnąć, jest formalnie poprawna, lecz bezużyteczna. Nie musi to oznaczać rozstrzygalności wszystkich możliwych twierdzeń danej teorii, choć byłby to stan idealny; twierdzenie Gödla mówi jednak, że nawet dla tak prostej teorii jak arytmetyka istnieją twierdzenia, których nie da się wyprowadzić z jej aksjomatów. Co więcej, nie da się uzupełnić zbioru aksjomatów arytmetyki skończoną liczbą nowych aksjomatów, tak aby był już do tego wystarczający. Kategoryczność Aksjomatykę nazywamy kategoryczną, jeśli wszystkie jej modele są izomorficzne. Oznacza to, że dany zestaw aksjomatów jednoznacznie określa wszystkie cechy definiowanych obiektów. Jeśli aksjomatyka nie jest kategoryczna, można zbudować dwa różne modele, które będą ją spełniały, jednak będą się różnić właściwościami, dającymi się opisać w języku danej teorii. Historia Pierwszym uczonym postulującym stosowanie aksjomatycznej budowy teorii matematycznych był Platon. Pierwszą prawdziwą aksjomatyką było pięć aksjomatów Euklidesa podanych w Elementach. Podwaliny teorii modeli i tym samym nowe ujęcie logiki matematycznej położyli w latach 30. XX wieku Alfred Tarski i Kurt Gödel. Zobacz też a priori paradygmat Przypisy Bibliografia Logika matematyczna
4962544	https://pl.wikipedia.org/wiki/Youssoufa%20Moukoko	Youssoufa Moukoko	Youssoufa Moukoko (ur. 20 listopada 2004 w Jaunde) – niemiecki piłkarz kameruńskiego pochodzenia występujący na pozycji napastnika w niemieckim klubie Borussia Dortmund oraz w reprezentacji Niemiec. Pochodzenie Moukoko spędził pierwsze dziesięć lat swojego życia dorastając w przeważająco muzułmańskiej dzielnicy Briqueterie w stolicy Kamerunu, Jaunde. Podobno ma czwórkę rodzeństwa. Do 2022 roku za jego biologicznych rodziców uważano Josepha Moukoko (* 1951), który od lat 90. mieszka w Hamburgu jako obywatel niemiecki, oraz jego żonę Marie, która miała 16 lat, gdy Moukoko się urodził. Joseph Moukoko sprowadził Youssoufa do Niemiec latem 2014 roku. Domniemany wiek Moukoko, który był określany jako "cudowne dziecko" ze względu na ponadprzeciętne osiągnięcia sportowe jak na swój wiek, jest przedmiotem kontrowersji od 2017 roku, pomimo przedstawionego aktu urodzenia, który według Josepha Moukoko uzyskał w niemieckim konsulacie w Jaunde bezpośrednio po narodzinach Youssoufa, czego konsulat nie potwierdził. Wątpliwości pogłębia również fakt, że Moukoko w wieku 12 lat miał 18-letnią dziewczynę, i 23-letnią dziewczynę, gdy miał 16 lat. W 2016 roku urząd stanu cywilnego Hamburg-Harburg potwierdził jednak poprzez poświadczenie datę urodzenia Moukoko jako 20 listopada 2004 roku. W listopadzie 2022 roku Der Spiegel ujawnił, że Joseph Moukoko pojechał do Kamerunu jako łowca talentów i adoptował tam w 2013 lub 2014 Youssoufa, aby ułatwić sprowadzenie go do Niemiec. Ciotka Youssoufa relacjonowała, że jego rodzice i krewni byli z tego powodu bardzo szczęśliwi, "bo wiedzieliśmy, że on (Youssoufa) zapewni nam wszystkim utrzymanie". Obecny dziennikarz Bunte Martin Heidemanns otrzymał kopię aktu urodzenia wydanego w Jaunde 17 lipca 2000 roku na nazwisko Youssoufa Mohamadou od Josepha Moukoko za pośrednictwem WhatsApp we wrześniu 2022 roku. Następnie, 15 listopada 2022 r., Youssoufa Moukoko uzyskał od Sądu Okręgowego we Frankfurcie zakaz publikacji i rozpowszechniania tego dokumentu. Raport pozostawia otwartą kwestię, czy starszy "brat" Youssoufa Moukoko, Borel (* 2000), który przybył do Niemiec w grudniu 2016 roku, grał w ligach amatorskich, i potwierdził, że ma inną matkę niż Youssoufa, jest adoptowany. Jeśli Joseph Moukoko adoptował Youssoufa w 2013/14 roku, nie mógł złożyć wniosku o wydanie jego aktu urodzenia w niemieckim konsulacie w Jaunde w 2004 roku. Der Spiegel pisze, że w wielu krajach afrykańskich łatwo jest zdobyć nowe dokumenty za pieniądze. Zawodnicy, których wiek jest obniżony dokumentach, otrzymują bardziej lukratywne kontrakty jako rzekomo wyjątkowe talenty, niż gdyby podawali prawdziwy wiek. Kariera Kariera juniorska W latach 2014–2016 Moukoko grał w młodzieżowym zespole FC St. Pauli, strzelił wówczas 23 gole w 13 meczach. W lipcu 2016 roku dołączył do akademii Borussii Dortmund. W drużynie „BVB” do lat 17 zagrał w 56 meczach, w których strzelił 90 goli. W 2019 roku dołączył do zespołu Borussii do lat 19. 8 listopada 2019 zadebiutował w klasie wiekowej U-19 i zdobył 6 goli w wygranym 9:2 meczu przeciwko Wuppertaler SV U-19. Łącznie w Borussii U-19 zagrał w 25 meczach, w których strzelił 47 goli. 17 września 2019 zadebiutował w Lidze Młodzieżowej UEFA w meczu przeciwko FC Barcelonie, zostając najmłodszym piłkarzem w historii, który wystąpił w tych rozgrywkach. 23 października 2019 strzelił swojego pierwszego gola w UEFA Youth League, stając się najmłodszym strzelcem gola w historii tych rozgrywek. Kariera klubowa Na początku kwietnia 2020 roku Deutscher Fußball-Bund obniżyło minimalny wiek dla piłkarza występującego w Bundeslidze z 17 do 16 lat. Dzień po swoich 16 urodzinach (21 listopada 2020) zadebiutował w seniorskiej piłce nożnej w wygranym 5:2 meczu przeciwko Herthcie BSC, zostając najmłodszym piłkarzem, który wystąpił w najwyższej niemieckiej klasie rozgrywkowej. 8 grudnia 2020 zadebiutował w Lidze Mistrzów UEFA, wchodząc na murawę z ławki rezerwowych w 58 minucie w wygranym 2:1 meczu przeciwko Zenitowi Petersburg, stając się najmłodszym piłkarzem, który zagrał w meczu LM. 18 grudnia 2020 Moukoko zdobył swojego pierwszego gola w Bundeslidze, stając się tym samym najmłodszym strzelcem bramki w historii tych rozgrywek. W kwietniu 2021 roku doznał kontuzji stopy, która wykluczyła go z gry do końca sezonu 2020/2021. W sezonie 2020/2021 Borussia Dortmund zwyciężyła w Pucharze Niemiec, a Moukoko, pomimo braku gry w tych rozgrywkach, otrzymał złoty medal. 7 sierpnia 2021 zadebiutował w Pucharze Niemiec, wchodząc z ławki rezerwowych w 85 minucie w wygranym 3:0 meczu przeciwko SV Wehen Wiesbaden. 17 sierpnia 2021 zagrał w przegranym 1:3 meczu z Bayernem Monachium o Superpuchar Niemiec. Kariera reprezentacyjna 11 września 2017 Youssoufa Moukoko zadebiutował w w wygranym 3:1 meczu przeciwko . 3 września 2020 zadebiutował w reprezentacji Niemiec U-20. W marcu 2021 został powołany przez Stefana Kuntza na Mistrzostwa Europy U-21, na turnieju nie rozegrał żadnego meczu. Reprezentacja Niemiec zwyciężyła w tym turnieju, a Moukoko, pomimo braku gry w tych rozgrywkach, otrzymał złoty medal. Statystyki (aktualne na dzień 4 lutego 2023) Uwagi Przypisy Niemieccy piłkarze Niemcy pochodzenia kameruńskiego Piłkarze Borussii Dortmund Uczestnicy Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2021 Ludzie urodzeni w Jaunde Urodzeni w 2004 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022
4962545	https://pl.wikipedia.org/wiki/T%C4%83%C8%99ad	Tășad	Tășad – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Drăgești. W 2011 roku liczyła 1449 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
4962547	https://pl.wikipedia.org/wiki/Tope%C8%99ti%20%28okr%C4%99g%20Bihor%29	Topești (okręg Bihor)	Topești – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Drăgești. W 2011 roku liczyła 229 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
4962553	https://pl.wikipedia.org/wiki/Fini%C8%99%20%28gmina%29	Finiș (gmina)	Finiș – gmina w Rumunii, w okręgu Bihor. Obejmuje miejscowości Brusturi, Finiș, Fiziș, Ioaniș i Șuncuiș. W 2011 roku liczyła 3680 mieszkańców. Przypisy Gminy w Rumunii Okręg Bihor
10	https://pl.wikipedia.org/wiki/Arytmetyka	Arytmetyka	Arytmetyka (łac. arithmetica, gr. ἀριθμητική arithmētikē, z ἀριθμός – liczba) – dział matematyki zajmujący się liczbami; jeden z podstawowych i najstarszych. Obejmuje co najmniej dwa obszary wiedzy: arytmetyka elementarna opisuje podstawowe działania na liczbach, zwłaszcza tych rzeczywistych, choć mówi się także o arytmetyce liczb kardynalnych czy porządkowych; działania uznawane za arytmetyczne to dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie, a czasem też potęgowanie, pierwiastkowanie i logarytmy; arytmetyka teoretyczna to inaczej teoria liczb; bada ich własności i w mniejszym stopniu dotyczy obliczeń, choć zajmuje się też niektórymi algorytmami jak sprawdzanie pierwszości czy faktoryzacja. Ta pierwsza dziedzina jest trzonem matematyki elementarnej; jest rozwijana od prehistorii, przez różne kultury paleolityczne. Przez wieki opracowano ją dla różnych systemów zapisu; standardem stały się te pozycyjne, m.in. dzięki prostocie obliczeń na nich. Rozwój arytmetyki elementarnej osiągnął finał w XVII wieku, kiedy to opisano i rozpowszechniono: ułamki dziesiętne; logarytmy przyspieszające niektóre obliczenia; wzory umożliwiające szybkie rachunki przybliżone, np. wielomiany Taylora. Mimo to także później rozwijano nowe procedury oraz sposoby zapisu, np. kod uzupełnień do dwóch. Poza tym w XVII wieku rozkwitła technologia obliczeń – obok znanych od starożytności liczydeł pojawiły się suwaki logarytmiczne oraz mechaniczne maszyny liczące jak Pascalina czy Ława licząca G.W. Leibniza. Do zadań arytmetycznych stworzono dalsze urządzenia, np. arytmometry i komputery, a ich automatyzacja i programowanie doprowadziły do początków informatyki w XIX wieku. Dzieje Wiedza o prehistorii arytmetyki jest ograniczona do kilku niewielkich artefaktów udowadniających posługiwanie się pojęciami dodawania i odejmowania przez ludy neolityczne. Najbardziej znanym jest kość z Ishango, który według Petera Rudmana powstał pomiędzy 9000 a 6500 lat p.n.e. Prawdopodobnie Babilończycy posiadali szeroką wiedzę w niemal wszystkich aspektach elementarnej arytmetyki już dwa tysiące lat przed naszą erą (patrz Plimpton 322). W papirusach ze starożytnego Egiptu pochodzących z XVII wieku p.n.e. można znaleźć dokładne algorytmy mnożenia i używania ułamków. Pitagorejczycy w szóstym wieku p.n.e. uznawali arytmetykę za jedną z czterech najważniejszych nauk. Znalazło to odbicie również w programie średniowiecznych uniwersytetów jako element Quadrivium, które razem z Trivium utworzyło siedem sztuk wyzwolonych. Pierwszym podręcznikiem oraz książką poświęconą arytmetyce napisaną w języku polskim jest Algoritmus, t. j. nauka liczby. Jej autorem był Tomasz Kłos, a została wydrukowana w Krakowie w 1538. Osiemnastowiecznym podręcznikiem szkolnym poświęconym arytmetyce była Arytmetyka dla szkół narodowych, publikacja Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych z (1785). Współczesne algorytmy arytmetyczne (zarówno do obliczeń pisemnych, jak i elektronicznych) opierają się na cyfrach arabskich i pozycyjnym systemie liczbowym. Choć dziś stosowany jest w większości języków i kultur (mimo że istnieją naturalne systemy liczbowe), jego prostota jest kulminacją tysięcy lat rozwoju matematyki. Przykładowo Archimedes poświęcił całą pracę O liczeniu piasku wymyśleniu notacji dla zapisu wielkich liczb. Rozwój algebry w średniowiecznym świecie islamskim i w renesansowej Europie został umożliwiony przez znaczne uproszczenie obliczeń w systemie dziesiętnym. Miejsce w społeczeństwie Nauczanie arytmetyki przeważnie zaczyna się w szkołach podstawowych lub jeszcze wcześniej, np. w przedszkolach. Z kolei programy szkół średnich przeważnie wyczerpują najszerzej rozumianą arytmetykę liczb rzeczywistych, obejmującą logarytmy. W starożytności i średniowieczu arytmetyka była częścią wykształcenia ogólnego jako jedna z siedmiu sztuk wyzwolonych, konkretniej jako pierwszy element quadrivium – podstawa dla geometrii, muzyki i astronomii. Niektórzy pogłębiają sztukę obliczeń pamięciowych, uprawiając ją jako formę sportu. Wykonywaniu działań był poświęcony osobny zawód obliczeniowca, który rozkwitł w pierwszej połowie XX wieku i zanikł wraz z rozwojem komputerów. Arytmetyka dziesiętna System dziesiętny pozwala zapisywać liczby za pomocą dziesięciu cyfr: 0,1,2, …, 9. Liczba w takim zapisie jest sekwencją cyfr, w której znaczenie każdej cyfry zależy od jej położenia w stosunku do przecinka: przykładowo 507,36 oznacza 5 setek (10²), plus 0 dziesiątek (101), plus 7 jednostek (100), plus 3 dziesiąte (10−1) plus 6 setnych (10−2). Kluczową częścią tego zapisu (i jednym z głównych odkryć umożliwiających jego wprowadzenie) jest zastosowanie symbolu 0 mogącego pełnić tę samą rolę co inne cyfry. Warto zauważyć, że ani system dziesiętny, ani żaden inny, nie pozwalają dla dowolnej liczby rzeczywistej na dokładne jej zapisanie – w przypadku liczb niewymiernych zapis po przecinku nie jest okresowy, dokładne jej wyrażenie wymagałoby więc nieskończonej liczby cyfr. Zobacz też średnia arytmetyczna ciąg arytmetyczny kodowanie arytmetyczne Uwagi Przypisy Bibliografia
12	https://pl.wikipedia.org/wiki/Alkeny	Alkeny	Alkeny – organiczne związki chemiczne z grupy węglowodorów nienasyconych, w których występuje jedno podwójne wiązanie chemiczne między atomami węgla (C=C). Razem ze związkami, które posiadają dwa lub więcej wiązań podwójnych (polienami, takimi jak dieny, trieny itd.) oraz z analogami pierścieniowymi (cykloalkenami i cyklopolienami) tworzą grupę olefin. Mają więcej izomerów i są bardziej aktywne niż alkany. Wraz ze zwiększającą się długością łańcucha węglowego maleje ich reaktywność. Można je otrzymać z ropy naftowej, a w laboratorium w reakcji eliminacji fluorowca z halogenków alkilowych lub przez dehydratację alkoholi. Ich wzór ogólny to CnH2n. Nazewnictwo Nazwy alkenów są tworzone z nazw odpowiednich alkanów. Z nazwy alkanu posiadającego ten sam szkielet węglowy usuwa się końcówkę -an i dodaje końcówkę -en, przed którą umieszcza się lokant, wskazujący przy którym atomie węgla występuje podwójne wiązanie. Na przykład: heksan i heks-2-en Lokant można pominąć, gdy jest on równy 1 (wtedy, gdy wiązanie podwójne występuje na początku szkieletu węglowego). Nazewnictwo dienów i polienów jest tworzone analogicznie z odpowiednio większą liczbą lokantów i końcówką -dien, -trien, -tetraen, itd. Na przykład: buta-1,3-dien W literaturze spotyka się też stare nazewnictwo, które różni się od obecnie obowiązującego tym, że lokanty występują przed nazwą. Przykładowo: 2-heksen; 1,3-butadien. Izomeria Alkeny o większej liczbie atomów węgla niż propen mogą istnieć w kilku formach izomerycznych na skutek rozgałęzienia łańcucha węglowego, zmiany umiejscowienia podwójnych wiązań chemicznych i występowaniu zjawiska izomerii geometrycznej. Eten i propen nie posiadają izomerów, a buten ma ich 4. Otrzymywanie Alkeny otrzymuje się poprzez eliminację cząstki nieorganicznej z halogenopochodnych alkanów (dehydrohalogenacja) lub alkoholi (dehydratacja), w krakingu, bądź reakcji uwodornienia alkinów. Dehydratacja alkoholi. Reakcję prowadzi się w podwyższonej temperaturze w obecności katalizatora kwasowego, np. tlenku glinu lub kwasu siarkowego. W przypadku, gdy możliwe jest powstawanie różnych izomerów, produktem głównym jest ten, w którym wiązanie wielokrotne występuje między atomami węgla uboższymi w wodór (reguła Zajcewa, obowiązuje także dla dehydrohalogenacji). Deaminacja amin (eliminacja Hofmanna), w wyniku której otrzymuje się alkeny o położeniu wiązania podwójnego przeciwnie do reguły Zajcewa. Dehydrohalogenacja halogenoalkanów w środowisku zasadowym w podwyższonej temperaturze, np. wobec zasady potasowej. Reakcja wicynalnych (tj. zawierających atomy halogenu w pozycjach sąsiednich) dihalogenoalkanów z cynkiem. Otrzymywanie na skalę przemysłową z wykorzystaniem metody krakowania wyższych alkanów. W ropach naftowych występują w nieznacznych ilościach, toteż większość alkenów stosowanych w przemyśle pochodzi z przeróbki (krakingu niskociśnieniowego, tzw. olefinowego) różnych frakcji ropy, głównie benzyny ciężkiej. Charakterystyczne reakcje Alkeny są trwałymi związkami, które jednak są bardziej reaktywne od alkanów. Podlegają one m.in.: reakcjom polimeryzacji winylowej oraz reakcjom addycji np.: przyłączania gazowego chloru, chlorowodoru, wody. Przykładowa reakcja addycji chloru do etenu: Alkeny o większej ilości wiązań podwójnych Alkeny z dwoma podwójnymi wiązaniami to dieny. Alkeny z więcej niż dwoma wiązaniami podwójnymi (trieny, tetraeny itd.) są ogólnie nazywane polienami. Dieny można podzielić na: alleny zwane też dienami skumulowanymi, w których wiązania podwójne sąsiadują ze sobą, dieny sprzężone, w których wiązania podwójne oddzielone są jednym wiązaniem pojedynczym, dieny z izolowanym układem wiązań podwójnych, w których występują co najmniej 2 wiązania pojedyncze pomiędzy wiązaniami podwójnymi. Zobacz też alkany alkiny poliolefiny węglowodory aromatyczne Przypisy Bibliografia
13	https://pl.wikipedia.org/wiki/ActiveX	ActiveX	ActiveX – przestarzała biblioteka komponentów i kontrolek stworzona przez Microsoft. ActiveX mógł służyć do wymiany danych pomiędzy różnymi aplikacjami działającymi pod kontrolą systemów operacyjnych Windows. W szczególności był wykorzystywany w przeglądarce Internet Explorer do wywoływania różnych funkcji systemowych (np. do wsparcia AJAX). Wsparcie dla ActiveX zostało wycofane w 2015 w przeglądarce Microsoft Edge. ActiveX wywodzi się z wcześniejszych technologii Microsoftu – OLE i COM. ActiveX jest zaprojektowana jako technologia modularna. Z technologicznego punktu widzenia, kontrolki ActiveX są podzbiorem komponentów typu COM. Kontrolki ActiveX mają swój początek w komponentach VBX, na bazie których stworzono kontrolki OCX, nazwane później ActiveX. Wykorzystanie Z technologii tej korzystały kontrolki ActiveX, służące do uruchamiania aplikacji osadzonych w interfejsie użytkownika, na przykład na formie na stronie WWW (jako aplet). Niektóre obiekty można było również używać bardziej bezpośrednio w JavaScript (właściwie JScript). W szczególności w IE5 w ramach biblioteki MSXML udostępniono dostęp do asynchronicznego wywołania żądań (później element technologii AJAX, który został ustandaryzowany jako XMLHttpRequest). W Delphi pewne specyficzne komponenty ActiveX będące kontenerami złożonymi z innych kontrolek określane są mianem ActiveForm. Komponenty typu ActiveForm (jak również ActiveX) mogą zostać osadzone na stronie www programu Internet Explorer (czyniąc ją jednak niedostępną dla użytkowników innych przeglądarek). Alternatywy Technologia ActiveX jako taka nie została zaimplementowana w żadnej innej przeglądarce, nawet w nowej przeglądarce Microsoftu. Microsoft ostrzegał również przed używaniem ActiveX w IE11, ponieważ technologię można było wykorzystać do zbierania danych o komputerze lub do uszkodzenia go. Microsoft zmienił rodzaj głównej technologii dla kontrolek tworząc środowisko .NET. Kontrolki Windows Forms wyparły ActiveX, ale częściowe wsparcie dla ActiveX zostało zachowane przynajmniej do wersji 4.x. W przeglądarkach różne rodzaje kontrolek zostały ustandaryzowana w ramach HTML5. Wcześniej już pojawił się obiekt XHR zastępujący żądania AJAX przez ActiveX, a w 2015 roku w Chrome i w Firefox zaimplementowane zostało nowe Fetch API. Zobacz też OCX. Przypisy Windows Multimedia Internet Explorer
4962554	https://pl.wikipedia.org/wiki/Mohamed%20Bettamer	Mohamed Bettamer	Mohamed Bettamer (ur. 1 kwietnia 1993 w Londynie) – libijski piłkarz pochodzenia angielskiego występujący na pozycji napastnika w angielskim klubie Aldershot Town F.C. oraz w reprezentacji Libii. Kariera klubowa Braintree Town FC 1 sierpnia 2018 podpisał kontrakt z Braintree Town FC. Zadebiutował 4 sierpnia 2018 w meczu National League przeciwko F.C. Halifax Town (0:2). Pierwszą bramkę zdobył 14 sierpnia 2018 w meczu ligowym przeciwko Hartlepool United F.C. (1:1). Barnet F.C. 9 listopada 2018 przeszedł do Barnet F.C.. Zadebiutował 18 listopada 2018 w meczu National League przeciwko Hartlepool United F.C. (1:3). Aldershot Town F.C. 4 października 2019 podpisał kontrakt z Aldershot Town F.C.. Zadebiutował 5 października 2019 w meczu National League przeciwko Chorley F.C. (0:0). Pierwszą bramkę zdobył 23 listopada 2019 w meczu ligowym przeciwko Notts County F.C. (2:1). Kariera reprezentacyjna Libia W 2020 roku otrzymał powołanie do reprezentacji Libii. Zadebiutował 11 listopada 2020 w meczu kwalifikacji do Pucharu Narodów Afryki 2021 przeciwko reprezentacji Gwinei Równikowej (2:3), w którym zdobył swoją pierwszą bramkę dla reprezentacji. Statystyki Klubowe (aktualne na dzień 9 grudnia 2020) Reprezentacyjne (aktualne na dzień 9 grudnia 2020) Przypisy Bibliografia Reprezentanci Libii w piłce nożnej Angielscy piłkarze Piłkarze Watfordu F.C. Piłkarze Al-Ahly Benghazi Piłkarze Barnet F.C. Ludzie urodzeni w Londynie Urodzeni w 1993
4962560	https://pl.wikipedia.org/wiki/Fini%C8%99	Finiș	Finiș () – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Finiș. W 2011 roku liczyła 1674 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
4962561	https://pl.wikipedia.org/wiki/Brusturi%20%28gmina%20Fini%C8%99%29	Brusturi (gmina Finiș)	Brusturi – wieś w Rumunii, w okręgu Bihor, w gminie Finiș. W 2011 roku liczyła 1674 mieszkańców. Przypisy Wsie w okręgu Bihor
14	https://pl.wikipedia.org/wiki/Interfejs%20programowania%20aplikacji	Interfejs programowania aplikacji	Interfejs programowania aplikacji, interfejs programistyczny aplikacji, interfejs programu aplikacyjnego (ang. application programming interface, API) – zbiór reguł ściśle opisujący, w jaki sposób programy lub podprogramy komunikują się ze sobą. API jest przede wszystkim specyfikacją wytycznych, jak powinna przebiegać interakcja między komponentami programowymi. Implementacja API jest zestawem rutyn, protokołów i rozwiązań informatycznych do budowy aplikacji komputerowych. Dodatkowo API może korzystać z komponentów graficznego interfejsu użytkownika. Dobre API ułatwia budowę oprogramowania, sprowadzając ją do łączenia przez programistę bloków elementów w ustalonej konwencji. Definiuje się go na poziomie kodu źródłowego dla składników oprogramowania, na przykład aplikacji, bibliotek, systemu operacyjnego. Zadaniem interfejsu programowania aplikacji jest dostarczenie odpowiednich specyfikacji podprogramów, struktur danych, klas obiektów i wymaganych protokołów komunikacyjnych. Definicja API może być niezależna od jego implementacji. Przykładowo, istnieje wiele realizacji API biblioteki standardowej języka C, które współdzielą standardową zewnętrzną funkcjonalność (są to m.in. wersja z systemu BSD oraz wersja z systemu GNU). Co więcej, istnieją API zdefiniowane w sposób niezależny od danej platformy (systemu operacyjnego, języka programowania), dla których istnieje możliwość wygenerowania API dla specyficznej platformy. Takie interfejsy definiuje się, używając zwykle języków ich opisu. Przykładowe API to POSIX (API zdefiniowane w języku C) i Windows API (API zdefiniowane w języku C), a w przypadku grafiki 3D – Vulkan (API zdefiniowane dla języka C, z wieloma tzw. bindingami, m.in. dla jęz. C++, jęz. Rust i innych) oraz OpenGL (API zdefiniowane dla wielu języków, m.in. C, C++, Java, Python). Jednym z typów API, które przebiły się do szerszej świadomości, są API webowe (zwane też internetowymi). Jest to rodzaj API, w których funkcje są udostępniane jako zasób w sieci. Bieżące wersje systemów API webowych pozwalają w bardzo łatwy sposób integrować informacje z sieci z aplikacjami, poszerzając ich funkcje lub umożliwiając współdziałanie (na przykład z sieciami społecznościowymi). Przykłady W języku C definicja interfejsu programowania aplikacji składa się przede wszystkim z listy dostępnych funkcji (w formie prototypów funkcji), wraz z towarzyszącymi im przeważnie definicjami stałych, zmiennych oraz struktur danych, które mogą być użyte jako ich parametry. Przykładowa lista prototypów funkcji z API biblioteki standardowej języka C (plik nagłówkowy <stdio.h>) to: int printf(const char format, ...); int fprintf(FILE stream, const char format, ...); int sprintf(char str, const char format, ...); int snprintf(char str, size_t size, const char *format, ...); W prototypach funkcji (printf, fprintf, sprintf, snprintf) użyte są identyfikatory struktur i typów (FILE i size_t), które są również częścią definicji API (ich definicja nie została zamieszczona w przykładzie). Przykład użycia jednej z powyższych funkcji z API jest następujący: return printf("Hello world"); Zobacz też interfejs binarny aplikacji (ABI) Single UNIX Specification Przypisy
4962562	https://pl.wikipedia.org/wiki/Jakub%20Jaworski%20%28oficer%29	Jakub Jaworski (oficer)	Jakub Jaworski (ur. 1882, zm. ?) – kapitan piechoty cesarskiej i królewskiej Armii. Życiorys Urodził się bądź mieszkał w Suczawie, ówczesnym mieście powiatowym Księstwa Bukowiny. 1 stycznia 1911, po odbyciu jednorocznej ochotniczej służby wojskowej, został mianowany na stopień kadeta rezerwy i przydzielony do Bukowińskiego Pułku Piechoty Nr 41, który stacjonował w Czerniowcach. W szeregach tego oddziału wziął w mobilizacji sił zbrojnych Monarchii Austro-Węgierskiej, wprowadzonej w 1913, w związku z wojną na Bałkanach, a następnie walczył na frontach I wojny światowej. Na początku 1918 został ranny. Na stopień nadporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 września 1915 w korpusie oficerów rezerwy piechoty. Później został przemianowany na oficera zawodowego. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 1 listopada 1917. Ordery i odznaczenia W czasie służby w c. i k. Armii otrzymał: Order Korony Żelaznej 3. klasy z dekoracją wojenną i mieczami, Krzyż Zasługi Wojskowej 3 klasy z dekoracją wojenną i mieczami, Srebrny Medal Zasługi Wojskowej Signum Laudis z mieczami na wstążce Krzyża Zasługi Wojskowej, Brązowy Medal Zasługi Wojskowej Signum Laudis z mieczami na wstążce Krzyża Zasługi Wojskowej, Krzyż Wojskowy Karola, Krzyż Pamiątkowy Mobilizacji 1912–1913. Przypisy Bibliografia Ludzie związani z Suczawą Polacy – oficerowie armii austro-węgierskiej Polacy – żołnierze Cesarskiej i Królewskiej Armii w I wojnie światowej Polacy odznaczeni Krzyżem Pamiątkowym Mobilizacji 1912–1913 Polacy odznaczeni Krzyżem Wojskowym Karola Polacy odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojskowej Polacy odznaczeni Medalem Zasługi Wojskowej Signum Laudis Polacy odznaczeni Orderem Korony Żelaznej Urodzeni w 1882 Zmarli w XX wieku Nieznana data śmierci

End of preview. Expand in Dataset Viewer.

Dataset Card for April 2023 Polish Wikipedia

Wikipedia dataset containing cleaned articles of Polish language. The dataset has been built from the Wikipedia dump (https://dumps.wikimedia.org/) using the OLM Project. Each example contains the content of one full Wikipedia article with cleaning to strip markdown and unwanted sections (references, etc.).

Licensing Information

Most of Wikipedia's text and many of its images are co-licensed under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported License (CC BY-SA) and the GNU Free Documentation License (GFDL) (unversioned, with no invariant sections, front-cover texts, or back-cover texts).

Some text has been imported only under CC BY-SA and CC BY-SA-compatible license and cannot be reused under GFDL; such text will be identified on the page footer, in the page history, or on the discussion page of the article that utilizes the text.

Citation Information

@ONLINE{wikidump,
    author = "Wikimedia Foundation",
    title  = "Wikimedia Downloads",
    url    = "https://dumps.wikimedia.org"
}

Downloads last month: 163

Size of downloaded dataset files:

1.76 GB

Size of the auto-converted Parquet files:

1.76 GB

Number of rows:

1,562,327

Models trained or fine-tuned on chrisociepa/wikipedia-pl-20230401