Title
stringlengths 43
45
| Keywords
stringlengths 3
216
⌀ | Summary
stringlengths 141
7.4k
| Text
stringlengths 135
434k
|
---|---|---|---|
Mál nr. 375/1998 | Innheimtukostnaður Útivist í héraði Aðild | Eigendur
jarðanna T og Tb höfðu átt í málaferlum við sveitarfélag vegna
heitavatnsréttinda og einnig vegna úrskurðar landskiptanefndar. Eigandi T
greiddi einn allan kostnað, sem af máferlunum hlaust. Taldi hann eigendum Tb
skylt að endurgreiða sér 2/3 af kostnaðinum af þessum málum í réttu hlutfalli við stærðir býlanna.
Þar sem Tb hafði skipt um eigendur á meðan á málarekstri þessum stóð, stefndi
hann bæði fyrri og núverandi eigendum til greiðslu. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn
Bragason. Áfrýjendur skutu máli þessu til
Hæstaréttar 4. september 1998. Þeir krefjast þess aðallega, að málsmeðferð í
héraði verði ómerkt og málinu vísað frá héraðsdómi, en til vara krefjast þeir
sýknu. Til þrautavara krefst áfrýjandinn Esther þess, að hún verði einungis
dæmd til að greiða 60.000 krónur og áfrýjandinn Haukur, að hann verði einungis
dæmdur til að greiða 275.683 krónur, hvorttveggja með vöxtum samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppkvaðningu dóms Hæstaréttar. Þá krefjast áfrýjendur
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Áfrýjendur reisa frávísunarkröfu
sína á því, að málatilbúnaður stefnda sé óljós og í engu samræmi við ákvæði
laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, hvorki að því er varðar framsetningu,
sbr. 80. gr., né aðild, sbr. 19. gr. laganna. Í stefnu er gerð grein fyrir þeim
reikningum, sem krafist er greiðslu á, og þar kemur fram, hver
kostnaðarskipting aðila sé. Verður að telja, að framsetning krafna sé nægilega
skýr og að stefnan fullnægi skilyrðum 80. gr. laga nr. 91/1991. Í þinghaldi 16.
febrúar 1996 féllu áfrýjendur frá frávísunarkröfu sinni í héraði, en samkvæmt
19. gr. laga nr. 91/1991 verður máli ekki vísað frá dómi nema að kröfu aðila á
þeim forsendum, að ekki sé samlagsaðild með þeim. Verður frávísunarkrafa
áfrýjenda ekki tekin til greina. Eins og lýst er í héraðsdómi
höfðuðu áfrýjendur gagnsök í héraði 20. apríl 1996. Útivist varð af þeirra
hálfu 12. september 1997, og var endurupptöku gagnsakar endanlega synjað með
dómi Hæstaréttar 7. maí 1998. Var málið lagt í dóm, án þess að stefndi legði
fram skriflega sókn. Verður að skilja það svo, að málið hafi verið dæmt
samkvæmt 3. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991 eftir framkomnum kröfum og gögnum
stefnda með tilliti til þess, sem fram hafði komið af hálfu áfrýjenda. Gögn málsins bera með sér, að
samkomulag var með aðilum um greiðsluskyldu og kostnaðarskiptingu krafna
þeirra, sem hér um ræðir. Í greinargerð áfrýjenda í héraði var kröfum stefnda
ekki mótmælt sem röngum eða því haldið fram, að áfrýjendur ættu ekki að greiða
þann hluta kostnaðar, sem krafist var, utan tveggja liða, sem vísað var frá
héraðsdómi. Þá var ábyrgð áfrýjenda ekki skilin að í greinargerð þeirra í
héraði. Í gagnstefnu í héraði voru allar kröfurnar viðurkenndar utan
framangreindra tveggja liða. Loks var kostnaðarskiptingu krafnanna ekki mótmælt
í greinargerð áfrýjenda í héraði eða gagnstefnu. Samkvæmt framansögðu ber að
staðfesta héraðsdóm um þessa kröfuliði með vísan til forsendna hans, svo og
málskostnaðarákvæði hans. Áfrýjendur greiði stefnda
málskostnað fyrir Hæstarétti svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjendur, Esther Laxdal og Haukur
Laxdal, greiði stefnda, Sveinbergi Laxdal, 501.535 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá
10. mars 1995 til greiðsludags. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er
staðfest. Áfrýjendur greiði stefnda 100.000
krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 29.maí 1998. Ár 1998, föstudaginn 29. maí, er
dómþing Héraðsdóms Norðurlands eystra sett í dómsal embættisins að Hafnarstræti
107, Akureyri, og háð þar af Ásgeiri Pétri Ásgeirssyni, héraðsdómara. Fyrir er tekið mál nr. E -
110/1995: Sveinberg Laxdal gegn Esther Laxdal og Hauki Laxdal. Er nú kveðinn upp í málinu
svofelldur dómur: Mál þetta, sem dómtekið var hinn
15. maí s.l., hefur Sveinberg Laxdal, kt. 030742-2579, Túnsbergi,
Svalbarðsstrandarhreppi, höfðað hér fyrir dómi á hendur Esther Laxdal, kt.
251024-3829, Lindasíðu 4, Akureyri, og Hauki Laxdal, kt. 240248-4769, Tungu,
Svalbarðsstrandarhreppi, með stefnu birtri báðum stefndu hinn 10. mars 1995. Stefnandi krefst þess að stefndu
verði dæmd, in solidum, til að greiða stefnanda skuld að fjárhæð kr. 557.882,-
ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 39.680,-
frá 29.12.1990 til 25.06.1991, en þá af kr. 56.347,- frá þ.d. til 28.06. s.á,
en þá af kr. 359.495,- frá þ.d. til 17.02.1994, en þá af kr. 413.313,- frá þ.d.
til 28.04. s.á., en þá af kr. 477.882,- frá þ.d. til 09.05. s.á., en þá af kr.
557.882,- frá þ.d. til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt
gjaldskrá Almennu lögþjónustunnar h.f. og virðisaukaskatts af
málflutningsþóknun. Stefndu krefjast þess að verða
sýknuð „að svo stöddu eða algjörlega af efnislegum kröfum stefnanda og að
stefnandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar að mati dómsins eða samkvæmt
síðar framlögðum reikningi.“ Stefnandi lýsir málavöxtum svo að
hann hafi átt Túnsberg síðan árið 1970 og það ár hafi stefndi Haukur eignast
Tungu. Sé fyrrnefnda jörðin byggð úr landi hinnar síðarnefndu og talin vera 1/3
af stærð hennar. Þeir hafi sem eigendur jarðanna höfðað mál gegn
Svalbarðsstrandarhreppi og ráðið til þess Benedikt Ólafsson, héraðsdómslögmann.
Lauk skiptum þeirra við hann með því að þeir voru dæmdir til að greiða honum í
þóknun kr. 203.093,- með dráttarvöxtum frá 01.01.1989 og kr. 85.000,- í
málskostnað. Kveðst stefnandi hafa greitt dómkröfuna með alls kr. 551.366,70. Stefnandi segir þá stefnda Hauk hafa ráðið
Ásmund S. Jóhannsson, hdl., til að undirbúa áfrýjun héraðsdóms í máli þeirra
gegn Svalbarðsstrandarhreppi og hafi stefnandi greitt honum kr. 59.521,- Hinn 1. janúar 1989 hafi stefnda
Esther, móðir meðstefnda, eignast Tungu og tekið við aðild málsins fyrir
Hæstarétti, sem hafi dæmt þau stefnanda til að greiða Svalbarðsstrandarhreppi
kr. 120.000,- í málskostnað og hafi stefnandi greitt þá kröfu. Ágreiningur hafi verið um
landskipti milli eigenda Tungu og Túnsbergs annars vegar og eiganda jarðarinnar
Meðalheims hins vegar. Hafi yfirlandskiptanefnd Suður-Þingeyjarsýslu úrskurðað
um landskipti þann 15. ágúst 1988. Úrskurðinum hafi verið þinglýst 4. nóvember
1993. Hafi stefnandi skotið þinglýsingunni til héraðsdóms og síðan Hæstaréttar
og hafi stefnda Esther átt samaðild að málinu með honum. Fyrir vinnu að þessu
máli hafi stefnandi greitt Ásmundi S. Jóhannssyni hdl. kr. 25.000,- og
kostnaður af rekstri málsins fyrir Hæstarétti hafi orðið kr. 80.728,- Stefnandi kveðst telja að skipting
kostnaðar hafi átt að vera í hlutfalli við stærðir býlanna, þannig að hann hafi
átt að greiða 1/3, en stefndu 2/3. Hafi hann krafið stefndu jafnharðan um
greiðslu þeirra hluta og áskilið sér vexti, en skuld þeirra ekki fengist
greidd. Stefnandi kveðst vísa til almennra
reglna kröfuréttar um fjárskuldbindingar. Stefndu höfðuðu stefndu gagnsök í
máli þessu hinn 20. apríl 1996, þar sem þau gerðu gagnkröfur, bæði til
skuldajafnaðar og sjálfstæðs dóms. Við fyrirtöku hinn 12. september 1997 féll
þingsókn niður af þeirra hálfu. Var endurupptöku málsins synjað endanlega með
dómi Hæstaréttar upp kveðnum 7. maí 1998 og ber, með vísan til dóma réttarins
frá 25. mars s.á. og 9. október 1997, að fella niður gagnsök og fara með
aðalsök frá og með þinghaldinu 12. september sl. samkvæmt 3. mgr. 96. gr. laga
nr. 91/1991, um meðferð einkamála. Stefnandi hefur lagt málið í dóm án
þess að neyta réttar síns til að leggja fram skriflega sókn. Stefndu kröfðust upphaflega
frávísunar málsins, en féllu frá þeirri kröfu í þinghaldi hinn 16. febrúar
1996. Sýknukrafa stefndu í greinargerð er þar sögð vera byggð „á aðildarskorti,
aðild óljós og blendin að sýkna ber af öllum kröfuliðum málsins eins og málið
er úr garði gert.“ Í gagnstefnu er því lýst yfir af
hálfu stefndu að viðurkenndar séu kr. 501.535 af kröfum stefnanda. Verður ekki
fram hjá þessari yfirlýsingu horft við úrlausn málsins og verður á grundvelli
hennar að dæma stefndu til að greiða stefnanda þá fjárhæð. Með vísan til
fyrrnefndra afdrifa gagnsakarinnar verður hins vegar ekki fjallað um gagnkröfur
til skuldajafnaðar, sem þar koma fram, sbr. 1. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Þeir kröfuliðir stefnanda, sem ekki
hafa verið viðurkenndir skv. ofansögðu, eru annars vegar kr. 39.680,- og hins
vegar kr. 16.667,- Hinum fyrri til stuðnings er kvittun Ásmundar S.
Jóhannssonar, hdl., dags. 29.12.1990, fyrir mótteknu geymslufé, kr. 50.000,- úr
hendi stefnanda. Á þessa kvittun er að auki ritað: „18.12. greitt Ásm. J. með
ávísun 5741328 kr. 9.521.“ Til stuðnings hinum síðari er kvittun sama lögmanns,
dagsett 25. júní 1991, fyrir 25.000,- kr. greiðslu frá stefnanda, „vegna
Túngumála“. Stefndu segja þessar greiðslur vera sér alls óviðkomandi. Eins og áður er greint var stefndi
Haukur eigandi Tungu frá árinu 1970 til 1. janúar 1989, er meðstefnda eignaðist
jörðina. Krefur stefnandi þau óskipt um greiðslu tveggja þriðju hluta kostnaðar
mála sem hann rak ásamt eiganda Tungu á hverjum tíma. Engin rök eru færð fyrir
óskiptri ábyrgð síðari eiganda Tungu með hinum fyrri á kostnaði hins fyrra
vegna málarekstrar með stefnanda, og öfugt, og ekki liggur í augum uppi hvernig
slík ábyrgð verður leidd af „almennum reglum kröfuréttar um
fjárskuldbindingar“. Þegar af þessari ástæðu verður að vísa þessum kröfuliðum
sjálfkrafa frá dómi, sem vanreifuðum. Staðhæfing stefnanda um að hann
hafi krafið stefndu um endurgreiðslu jafnharðan og hann innti greiðslur sínar
af hendi er engum gögnum studd. Með vísan til 2. og 4. mgr. 9. gr. vaxtalaga
nr. 25/1987, sbr. 4. gr. laga nr. 67/1989, verða dráttarvextir því dæmdir frá
10. mars 1995, er mál þetta var höfðað. Málskostnaður þykir hæfilega
ákveðinn kr. 100.000,- Dóm þennan kveður upp Ásgeir Pétur
Ásgeirsson, héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu, Esther Laxdal og Haukur
Laxdal, greiði stefnanda, Sveinberg Laxdal, kr. 501.535,- ásamt dráttarvöxtum
af þeirri fjárhæð frá 10. mars 1995 til greiðsludags og kr. 100.000,- í
málskostnað. Vísað er sjálfkrafa frá dómi kröfum
stefnanda um að stefndu verði dæmd óskipt til að greiða honum kr. 56.347,- með
dráttarvöxtum af kr. 39.680,- frá 29.12.1990 til 25.06.1991 en af allri
fjárhæðinni frá þ.d. til greiðsludags. |
Mál nr. 81/1999 | Kærumál Lögvarðir hagsmunir Frávísun frá héraðsdómi að hluta | S
höfðaði mál á hendur íslenska ríkinu vegna ákvörðunar dómsmálaráðherra um að
flytja hann úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslumanns á Hólmavík.
Með hliðsjón af því að krafa S um miskabætur hvíldi á þeirri grunnröksemd, sem
taka þyrfti afstöðu til við úrlausn bótakröfunnar, að ákvörðun dómsmálaráðherra
hefði verið ólögmæt, þótti hann ekki hafa hagsmuni af því, að sérstaklega yrði
viðurkennt ólögmæti og ógildi hennar. Þá var einnig vísað frá héraðsdómi kröfu
S um að hann skyldi taka aftur við embætti sýslumanns á Akranesi. S þótti hins
vegar hafa hagsmuni af því að leyst yrði úr kröfu hans um bætur vegna miska sem
hann taldi sig hafa orðið fyrir vegna meintrar ólögmætrar ákvörðunar
dómsmálaráðherra. Var því málinu vísað heim í hérað til efnismeðferðar að því
er varðaði þessa kröfu S. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason og Arnljótur
Björnsson. Sóknaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. febrúar 1999, sem barst réttinum 26.
sama mánaðar. Kærður er úrskurður héraðsdóms Reykjavíkur 1. febrúar 1999, þar
sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðila var vísað frá héraðsdómi. Kæruheimild
er í j. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili
krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt fyrir
héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Hann krefst einnig málskostnaðar
í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili
krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sér dæmdur
kærumálskostnaður. I. Eins og
nánar greinir í hinum kærða úrskurði höfðaði sóknaraðili mál þetta vegna
ákvörðunar dómsmálaráðherra 5. júní 1998 um að fela sóknaraðila að gegna
embætti sýslumanns á Hólmavík frá 1. júlí 1998 í stað þess sýslumannsembættis,
sem hann gegndi þá á Akranesi. Reisir sóknaraðili málsókn sína á því að
ákvörðunin hafi verið ólögmæt og valdið sér miska. Samkvæmt stefnu hefur
sóknaraðili uppi tvær kröfur á hendur varnaraðila. Annars vegar krefst hann
þess að staðfest verði með dómi, að framangreind ákvörðun dómsmálaráðherra sé
ólögmæt og ógild og sóknaraðili skuli taka aftur við embætti sýslumanns á
Akranesi. Hins vegar krefst hann bóta fyrir miska, sem hann telur
dómsmálaráðherra hafa valdið sér með ákvörðun sinni og „áreitni, ærumeiðingum
og tilræði, er henni tengjast”. II. Telja
verður síðari kröfu sóknaraðila á hendur varnaraðila reista á þeirri
grunnröksemd, að framangreind ákvörðun dómsmálaráðherra um flutning hans í
embætti hafi ekki verið skuldbindandi og varði því bótaskyldu. Verður því ekki
leyst úr miskabótakröfu sóknaraðila án þess að taka afstöðu til þessarar röksemdar.
Hins vegar hefur sóknaraðili ekki sýnt fram á, að hann hafi af því hagsmuni að
lögum, að jafnframt þessu verði sérstaklega viðurkennt með dómi ólögmæti og
ógildi þessarar ákvörðunar. Ber því að vísa fyrri lið í fyrri kröfu sóknaraðila
frá héraðsdómi. Með síðari hluta fyrri kröfu sóknaraðila
krefst hann viðurkenningar á því að hann skuli taka aftur við starfi sýslumanns
á Akranesi. Það er eigi á valdi dómstóla að ákveða hver skuli gegna embætti
sýslumanns á Akranesi, sbr. meginreglu 1. mgr. 24. gr. laga nr. 91/1991. Er
þessi kröfuliður sóknaraðila því ekki dómhæfur og ber að vísa honum frá
héraðsdómi. III. Með síðari
kröfu sinni krefst sóknaraðili miskabóta vegna framangreindrar ákvörðunar
dómsmálaráðherra og „áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni tengjast“. Enda
þótt þessi háttur á kröfugerð sóknaraðila sé ekki eins skýr og æskilegt væri,
með því að það áreiti, þær ærumeiðingar og það tilræði, sem sóknaraðili vísar
til er ekki tilgreint með viðhlítandi hætti, þykir ekki alveg nægileg ástæða
til þess að vísa þessari kröfu sóknaraðila frá dómi af þeim sökum, enda verður
af málatilbúnaði sóknaraðila í heild ráðið að hann krefjist miskabóta vegna
framangreindrar ákvörðunar dómsmálaráðherra og þeirrar málsmeðferðar, sem lá
henni til grundvallar. Eins og
áður greinir telur sóknaraðili sig hafa orðið fyrir miska vegna ákvörðunar
dómsmálaráðherra 5. júní 1998. Njóta þeir hagsmunir, sem sóknaraðili vísar til
í þessu sambandi, æra hans og persóna, ótvírætt verndar skaðabótareglna, sbr.
26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Samkvæmt langri dómvenju eru dómstólar til
þess bærir að skera úr um bótaskyldu stjórnvalda vegna ólögmætra
stjórnvaldsathafna og eftir atvikum vegna miska, sem þær kunna að hafa valdið.
Sú málsástæða varnaraðila að umrædd ákvörðun hafi aldrei komið til framkvæmda
snýr að skilyrðum fyrir bótarétti sóknaraðila, sem fjalla ber um við efnislega
úrlausn um kröfu hans. Samkvæmt
þessu verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi að því er varðar síðari
kröfu sóknaraðila og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar
að þessu leyti. Rétt þykir
að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði og fyrir
Hæstarétti. Dómsorð: Viðurkenningarkröfum
sóknaraðila, Sigurðar Gizurarsonar, sem fram koma í fyrsta tölulið kröfugerðar
í stefnu, á hendur varnaraðila, íslenska ríkinu, er vísað frá héraðsdómi. Að öðru
leyti en að framan greinir, er hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt
fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Málskostnaður
í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Ár 1999,
mánudaginn 1. febrúar er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í
Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni, héraðsdómara, kveðinn upp
úrskurður í máli nr. E-3538/1998: Sigurður Gizurarson gegn dómsmálaráðherra
f.h. ríkisins og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs. Mál
þetta, sem tekið var til úrskurðar 14. janúar s.l. um frávísunarkröfu stefnda,
íslenska ríkisins, er höfðað með stefnu út gefinni 24. júní s.l. og birtri daginn
eftir. Stefnandi
er Sigurður Gizurarson, kt. 020339-4709, Víkurströnd 6, Seltjarnarnesi. Stefndu
eru Þorsteinn Pálsson, dómsmálaráðherra, kt. 291047-4679, Háteigsvegi 46,
Reykjavík, fyrir hönd íslenska ríkisins og Geir Hilmar Haarde,
fjármálaráðherra, kt. 080451-4749, Granaskjóli 20, Reykjavík, fyrir hönd
ríkissjóðs. Dómkröfur
stefnanda eru þær í fyrsta lagi að staðfest verði með dómi að ólögmæt og ógild
sé ákvörðun stefnda, dómsmálaráðherra, sem hann tók með flutningsbréfi 5. júní
s.l. um að flytja stefnanda úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslumanns
á Hólmavík og í öðru lagi að stefnanda verði dæmdar bætur úr ríkissjóði að fjárhæð
kr. 7.000.000 fyrir miska, sem stefndi dómsmálaráðherra hefur valdið stefnanda
með ákvörðun sinni, áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni tengjast. Enn
fremur er gerð krafa um að stefnanda verði dæmdur hæfilegur málskostnaður úr
ríkissjóði að mati dómsins. Málavextir. Málavextir
eru þeir að stefnandi var með bréfi handhafa forsetavalds dagsettu 24. september
1985 skipaður sýslumaður á Akranesi. Skipunin var ótímabundin og gilti frá 1.
nóvember 1985. Við gildistöku laga nr. 92/1989 um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds
kaus stefnandi samkvæmt 2. mgr. 18. gr. laganna að vera áfram sýslumaður á
Akranesi frá og með 1. júlí 1992. Með
bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis til stefnanda dagsettu 6. apríl s.l. var
stefnanda kynnt sú ákvörðun ráðuneytisins að fyrirhugað væri að flytja
stefnanda úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslumannsins á Hólmavík
frá og með 1. júlí 1998. Lagaheimild til slíkrar ákvörðunar var talin vera í 4.
mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar og taldi ráðuneytið unnt að flytja
embættismann úr einu embætti í annað, enda missi hann einskis í af
embættistekjum sínum og sé honum veittur kostur á að kjósa um embættaskiptin
eða lausn frá embætti með lögmæltum eftirlaunum eða lögmæltum ellistyrk.
Einnig var vísað til 36. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna
ríkisins. Í bréfinu var skýrt frá því að Ríkisstjórn Íslands hefði tekið þá
ákvörðun að við flutning embættismanna úr einu embætti í annað standi
viðkomandi embættismanni til boða að taka eftirlaun samkvæmt lögum um
Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins nr. 1/1997, sem svari því að
embættismaðurinn hefði látið af störfum við 70 ára aldur. Stefnanda var gefinn
kostur á því að koma athugasemdum á framfæri við ráðuneytið áður en ákvörðun
yrði tekin og var honum veittur frestur til 20. apríl sama ár. Með
bréfi dagsettu sama dag til ráðuneytisins benti stefnandi m.a. á að ekki hefði
verið getið ákvörðunarástæðu flutningsins. Þá lýsti stefnandi því yfir í lok
bréfsins að hann myndi fara til Hólmavíkur ef ákvörðun yrði tekin um það, en
jafnframt mótmæla henni sem löglausri og ógildri og áskildi hann sér rétt til
að fá hana ógilta með dómi og sækja ráðherra fyrir dómstólum um skaðabætur úr
ríkissjóði. Með
bréfi ráðuneytisins dagsettu 11. maí s.l. var fallist á að ekki hefði verið
getið ákvörðunarástæðu og var úr því bætt og gerð grein fyrir þeim sjónarmiðum
sem lágu til grundvallar fyrirætlunum ráðuneytisins. Í fyrsta lagi var
fjárhagsvandi sýslumannsembættisins á Akranesi talinn mjög mikill. Hafi
verið óskað eftir því að stefnandi hagaði rekstri embættisins á þann veg að á
árinu 1997 tækist að minnka uppsafnaðan halla nokkuð. Það ár hafi halli á
embættinu hins vegar aukist um 7,1 milljón króna og næmi uppsafnaður halli á
embættinu síðustu ár samtals 26,1 milljón króna. Í ljósi þess að halli
embættisins hafi aukist jafnt og þétt á undanförnum árum og nemi helmingi af
rekstrarvanda allra sýslumannsembætta í landinu, taldi ráðuneytið fullreynt að
stefnanda tækist að vinna bug á fjárhagsvanda embættisins. Í öðru lagi var
vikið að embættisfærslu stefnanda vegna innheimtu á dómsekt og álögðum
opinberum gjöldum Þórðar Þ. Þórðarsonar á Akranesi. Hefði fjármálaráðuneytið
tekið þá ákvörðun að taka innheimtuna úr höndum stefnanda í fyrsta lagi vegna
fyrri afskipta hans af málinu og í öðru lagi að ekki væri útilokað að við
meðferð þess þyrfti að taka afstöðu til embættisfærslna stefnanda. Stefnanda
var veittur andmælafrestur til 25. maí s.l. Með
bréfi stefnanda til ráðuneytisins dagsettu 25. maí s.l. mótmælti hann sjónarmiðum
ráðuneytisins og taldi fráleitt að ráðherra geti að eigin geðþótta stjakað forsetaskipuðum
sýslumanni yfir landið þvert og endilangt. Með
flutningsbréfi dómsmálaráðherra dagsettu 5. júní 1998 var tekin sú ákvörðun með
vísan til 36. gr. laga nr. 70/1996 að fela stefnanda að gegna embætti
sýslumanns á Hólmavík frá 1. júlí 1998. Með flutningsbréfinu fylgdi bréf þar
sem gerð var nánari grein fyrir afstöðu ráðuneytisins. Þar sem ráðuneytið taldi
ekki fullreynt að stefnandi gæti stjórnað embætti þar sem minni fjárhagslegir
hagsmunir voru í húfi, var talið rétt og skylt í ljósi meðalhófsreglu 12. gr.
stjórnsýslulaga að gefa stefnanda kost á að takast á við rekstur minna
embættis. Sama dag var gefið út flutningsbréf fyrir Ólaf Þór Hauksson,
sýslumann á Hólmavík, þar sem honum var falið að gegna embætti sýslumanns á
Akranesi frá sama tíma. Málavextir
eru ekki raktir frekar í stefnu en í greinargerð stefndu er því lýst að stefnandi
hafi um miðjan júnímánuð haft símasamband við ráðuneytisstjórann í dómsmálaráðuneytinu
og spurt hvort hann ætti þess kost að hætta við að taka við embætti sýslumanns
á Hólmavík og þiggja í þess stað fyrrgreind eftirlaun, án þess að hann fyrirgerði
með þeim hætti rétti til málshöfðunar. Ráðuneytisstjórinn er sagður hafa svarað
þessu játandi, enda hafi ráðuneytið ekkert ákvörðunarvald um möguleika stefnanda
á því að höfða mál. Við embættisathugun á sýslumannsembættinu á Akranesi 19.
júní s.l. var stefnanda greint frá því að allt fram til 1. júlí 1998 væri
ráðuneytið tilbúið til að falla frá því að flytja hann í embætti sýslumanns á
Hólmavík og honum stæði þá til boða lausn frá embætti sýslumanns á Akranesi með
lögmæltum eftirlaunum. Stefnandi mun hafa haft samband við skrifstofustjóra
í ráðuneytinu 24. júní s.l. og lýst því yfir að hann hefði ákveðið að þiggja
eftirlaun í samræmi við fyrri samtöl sín við ráðuneytisstjóra og skrifstofustjóra
og færi hann því ekki til Hólmavíkur. Ráðuneytinu barst síðan svohljóðandi
bréf frá stefnanda daginn eftir: “Vísað er til símtals, sem ég átti við Björgu
Thorarensen skrifstofustjóra í gær og við Þorstein Geirsson fyrir nokkrum
dögum. Staðfest er hér með, að viðbrögð mín við svokölluðu flutningsbréfi
dómsmálaráðherra, Þorsteins Pálssonar, dags. 5. júní sl. óundirrituðu af
forseta lýðveldisins- verða þau að taka ekki við starfi sýslumanns á Hólmavík
1. júlí nk. Ég hefi af því tilefni fengið útgefnar í Héraðsdómi Reykjavíkur
tvær stefnur á hendur dómsmálaráðherra vegna athafna hans gagnvart mér, sem
væntanlega verða birtar honum í dag, en þriðja stefnan mun bíða fram yfir
réttarhlé. Sumarfrí hef ég ekki tekið síðasliðin tvö orlofsár og tel mig eiga þau
inni. Bið ég yður að tilkynna launaskrifstofu Fjármálaráðuneytis um, að ég
muni ekki taka við starfi sýslumanns á Hólmavík 1. júlí nk., og jafnframt um
inneign mína í ríkissjóði vegna ótekinna sumarleyfa.” Með
bréfi dagsettu 29. júní s.l. var stefnanda tilkynnt sú ákvörðun ráðuneytisins
að fallið væri frá flutningi stefnanda í embætti sýslumanns á Hólmavík og að
honum yrðu frá 1. júlí s.l. greidd eftirlaun í samræmi við þau kjör sem lýst
hefur verið hér að framan. Samhliða var stefnanda veitt lausn frá embætti
sýslumanns á Akranesi frá og með 1. júlí 1998. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi
gerir grein fyrir málsástæðum og lagarökum sínum í 11 liðum í stefnu. Í fyrsta
lagi byggir stefnandi á því að stjórnarskráin veiti stefnanda vernd fyrir
ákvörðun stefnda dómsmálaráðherra um flutning í annað embætti. Forsetaskipaða
embættismenn megi ekki flytja úr einu embætti í annað nema forseti
lýðveldisins undirriti flutningsbréfið, sbr. 1. og 4. mgr. 20. gr.
stjórnarskrárinnar. Þessi ákvörðun hafi ekki verið borin undir forseta, sbr.
18. gr. stjórnarskrárinnar og samkvæmt 19. gr. hennar veiti undirskrift
forseta undir löggjafarmál og stjórnarerindi þeim gildi er ráðherra ritar
undir með honum. Dómsmálaráðherra hafi virt þetta stjórnarskrárákvæði að
vettugi. Í öðru
lagi byggir stefnandi á því að með ákvörðuninni hafi meginstafir réttaröryggis
verið virtir að vettugi og stjórnskipan ríkisins unnið stórtjón. Sýslumenn séu
saksóknarar hver í sínu umdæmi og geti ráðherra ekki flutt sýslumenn í annað
umdæmi að geðþótta sínum án þess að stofna réttaröryggi í tvísýnu. Í þriðja
lagi byggir stefnandi á því að dómsmálaráðherra sé vanhæfur til að taka
íþyngjandi stjórnvaldsákvarðanir gagnvart stefnanda vegna opinbers fjandskapar
við sig, sbr. 1.og 6. tl. 1. mgr. 3. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Í fjórða
lagi byggir stefnandi á því að rannsóknarreglu 11. gr. stjórnsýslulaga hafi
ekki verið fullnægt. Þar eð flutningurinn sé í reynd frávikning úr starfi verði
að fá rannsókn málsins í hendur þeirrar nefndar sérfróðra manna sem getið er í
1. mgr. 27. gr. laga nr. 70/1996. Í fimmta
lagi byggir stefnandi á því að andmælaréttur stefnanda samkvæmt 13. gr. stjórnsýslulaga
hafi verið virtur að vettugi. Ljóst hafi verið af fréttum útvarps og sjónvarps
18. apríl s.l. að stefndi dómsmálaráðherra hafði þá þegar verið búinn að taka
ákvörðun um flutninginn. Í sjötta
lagi byggir stefnandi á því að með ákvörðun um flutning hafi ráðherra gerst
sekur um misbeitingu valds og valdníðslu. Ákvörðunin sé ekki studd við málefnalegar
forsendur og til að víkja frá því jafnræði, sem sýslumenn almennt njóta í störfum
sínum og beita þannig mismunun, þurfi sérstakar ástæður, sbr. 11. gr. stjórnsýslulaga.
Þær ástæður sem ráðherra nefni í bréfi sínu 11. maí s.l. séu tylliástæður sem
bornar hafi verið fram eftir að raunveruleg geðþóttaákvörðun hafði verið tekin.
Stefnandi telur fjárhagsvanda embættisins vera afleiðingu athafna ráðherra sem
hafi haft ákvörðunarvald um tekjur og útgjöld embættisins. Stefnandi hafi
aðeins haft tillögurétt en ráðherra hafi ávallt virt tillögur stefnanda að
vettugi. Þá hafi meðferð stefnanda á ÞÞÞ-máli verið á valdsviði hans og lögum
samkvæmt, sbr. m.a. 2.-4. mgr. 52. gr. almennra hegningarlaga. Í
sjöunda lagi telur stefnandi sér mismunað gagnvart Ólafi Þ. Haukssyni með
þeirri ákvörðun ráðherra að flytja hann í embætti sýslumanns á Hólmavík, sbr.
jafnræðisreglu 11. gr. stjórnsýslulaga. Ferill stefnanda sé margfalt
fjölbreyttari og glæsilegri. Í
áttunda lagi byggir stefnandi á því að engin málefnaleg þörf hafi verið á því
að flytja stefnanda í annað embætti. Ákvörðunin sé íþyngjandi
stjórnsýslugerningur og því ólögmæt og ógild, sbr. meðalhófsreglu 12. gr.
stjórnsýslulaga. Í níunda
lagi byggir stefnandi á því að skipun stefnanda í embætti sýslumanns á Akranesi
hafi verið staðbundin og flutningur í embætti sýslumanns á Hólmavík því í reynd
frávikning úr starfi sýslumanns á Akranesi. Um hafi verið að ræða afturköllun á
skipun stefnanda í Akranesembættið, sbr. 25. gr. stjórnsýslulaga og sú
afturköllun sé frávikning úr starfi, sbr. 29. gr. laga nr. 70/1996. Afurköllun
geti ekki gerst löglega sökum þess að hún hafi valdið stefnanda miska/tjóni og
engar málefnalegar ástæður hafi verið fyrir hendi. Þar sem um frávikningu var
að ræða geti hún ekki átt sér stað nema gætt sé málsmeðferðar þeirrar sem
kveðið er á um í 27.-29. gr. laga nr. 70/1996. Í tíunda
lagi byggir stefnandi á því að ástæður þær sem stefndi dómsmálaráðherra bar
fyrir ákvörðun sinni hafi verið rangfærslur, rangar sakargiftir og
ærumeiðingar. Sé um að ræða brot gegn 148. gr almennra hegningarlaga. Í
ellefta lagi rökstyður stefnandi miskabótakröfu sína með þeim hætti, að
ákvörðunin og yfirlýsingar á opinberum vettvangi hafi verið stórlega
ærumeiðandi og til þess fallnar að eyðileggja mannorð og starfsheiður
stefnanda. Órökstuddar yfirlýsingar stefnda dómsmálaráðherra um að stefnandi
sé óhæfur til að gegna embætti sýslumanns á Akranesi hafi verið
margendurteknar í fjölmiðlum. Framferði ráðherra varði við 235. og 236. gr.
almennra hegningarlaga og 26. gr. skaðabótalaga Málsástæður og lagarök
stefndu vegna frávísunarkröfu. Stefndu
byggja á því að stefnandi hafi sjálfur tekið þá ákvörðun 25. júní 1998 að
þiggja boð um eftirlaun í stað embættaskiptanna og í beinu framhaldi af því var
honum veitt lausn frá embætti sýslumanns. Þær megindómkröfur stefnanda að
ákvörðun um embættaskiptin verði dæmd ógild og að stefnandi taki því aftur við
embætti sýslumanns á Akranesi, hafi því ekki raunhæft gildi. Stefnandi hefur
ekki lögvarða hagsmuni af því að fá úrlausn um þessar dómkröfur. Samkvæmt
grundvallarreglu 25. gr. laga nr. 91/1991 verða dómstólar ekki krafðir álits
um lögfræðileg efni og það mælir einnig gegn öllum grundvallarreglum
stjórnarfarsréttar og starfsmannalöggjafar að maður geti fengið sér dæmt
embætti. Beri af þessum ástæðum að vísa frá dómi meginkröfum stefnanda. Stefndu
byggja frávísunarkröfu einnig á því að krafa um greiðslu miskabóta sé svo
órökstudd og vanreifuð að eigi fái samrýmst grundvallarreglum um meðferð einkamála,
sbr. 80. og 95. gr. laganna. Þá benda stefndu á það að stefnandi leggur fram
mikinn fjölda skjala sem ekki verði séð að skipti máli um kröfugerð hans og
málatilbúnað. Allar fullyrðingar stefnanda í stefnu og í bréfaskiptum hans
þess efnis að dómsmálaráðuneytið eða starfsmenn þess hafi veist að honum með
ómaklegum, ólöglegum eða meiðandi hætti séu beinlínis rangar, en að auki
órökstuddar. Ýmsar fullyrðingar og glósur í bréfum stefnanda sjálfs í garð
einstakra starfsmanna dómsmálaráðuneytis og ráðherra megi miklu fremur túlka
sem meiðandi ummæli. Stefnandi geri að auki enga tilraun til að lýsa því eða
færa fyrir því rök í stefnu að hann hafi orðið fyrir fjárhagstjóni vegna
málsins. Þvert á móti njóti stefnandi nú betri eftirlaunaréttar en til
þekkist hjá öðrum fyrrverandi embættismönnum ríkisins og hafi að auki möguleika
á að afla sér tekna með lögmannsstörfum. Málsástæður og lagarök
stefnanda vegna frávísunarkröfu. Stefnandi
verst frávísunarkröfu stefndu með eftirfarandi rökum: Í fyrsta
lagi snúist málið ekki aðeins um nauðungarflutning stefnanda til Hólmavíkur
heldur og um brottvikningu úr starfi og ærumeiðingar og aðför á hendur stefnanda
sem einstaklingi. Í öðru
lagi hafi stefnandi allan tímann frá því stefndi dómsmálaráðherra lýsti því
yfir í mars-apríl 1998 að hann hygðist flytja stefnanda til Hólmavíkur mótmælt
þeirri fyrirætlan með þeim rökum að hún væri ólögleg brottvikning úr starfi og
myndi stefnandi höfða mál til að fá hana lýsta ólöglega og ógilda. Í þriðja
lagi byggir stefnandi á því að hann hafi verið forsetaskipaður sýslumaður á
Akranesi, sbr. 1. mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar og geti enginn nema forseti
Íslands hróflað við stöðu hans. Í fjórða
lagi hafi flutningsákvörðunin jafngilt brottvikningu úr starfi. Í fimmta
lagi hafi ákvörðun dómsmálaráðherra verið lokaþáttur ólöglegrar aðfarar á
hendur stefnanda. Í sjötta
lagi hafi stefnandi alla tíð hafnað samningum um þá kosti sem dómsmálaráðherra
gerði honum. Í
sjöunda lagi hafi ákvörðunin verið brot á 18.-19. gr. og 4. mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar. Í
áttunda lagi sé mál þetta “prinsippmál” um stjórnarskrá og stjórnskipun
ríkisins. Að lokum
byggir stefnandi á því að þrír nauðungarkostir hafi hlotist af flutningsbréfi
ráðherra: a: Í
fyrsta lagi var sá kostur að fara ekki til Hólmavíkur og sitja sem fastast á
Akranesi og höfða jafnframt mál til að fá ákvörðun stefnda dæmda ólöglega og
ógilda. b: Í
öðru lagi var sá kostur að fara til Hólmavíkur og taka þar upp störf sem sýslumaður
og höfða jafnframt mál til að fá ákvörðunina dæmda ólöglega og ógilda. c: Í
þriðja lagi var sá kostur að fara ekki til Hólmavíkur en hverfa úr starfi sýslumanns
á Akranesi og hefja önnur störf og höfða jafnframt mál til að fá ákvörðunina
dæmda ólöglega og ógilda. Niðurstaða. Óumdeilt
er í máli þessu að viðbrögð stefnanda við þeirri ákvörðun stefnda dómsmálaráðherra
að flytja stefnanda úr embætti sýslumanns á Akranesi í embætti sýslumanns á
Hólmavík voru þau að taka ekki við embætti sýslumanns á Hólmavík en þiggja þess
í stað þau eftirlaunakjör sem rakin hafa verið hér að framan. Verður að líta
svo á að stefnandi hafi kosið að fá lausn frá embætti sýslumanns á Akranesi,
enda verða eftirlaun ekki greidd öðrum en þeim sem látið hafa af störfum, sbr.
24. gr. laga nr. 1/1997 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins, enda ekki annað í
ljós leitt en stefndi hafi greitt til B-deildar sjóðsins. Með hliðsjón af
þessum viðbrögðum stefnanda féll ráðuneytið frá þeirri ákvörðun sinni að
flytja stefnanda í embætti sýslumanns á Hólmavík. Dómkröfur stefnanda lúta að
því að ofangreind ákvörðun verði dæmd ógild og stefnandi taki aftur við embætti
sýslumanns á Akranesi. Þegar litið er til þess að umrædd ákvörðun kom aldrei
til framkvæmda vegna sérstakra óska stefnanda um aðrar málalyktir verður að
telja að stefnandi hafi ekki lengur lögvarða hagsmuni af því að skorið verði úr
þessu ágreiningsatriði fyrir dómi. Þá verður ekki talið, eins og stefna og
kröfugerð í máli þessu er úr garði gerð, að heimilt sé að kveða á um það í dómi
hvort aðgerðir ráðuneytisins gagnvart stefnanda jafngildi brottvikningu hans úr
starfi. Verður þessum kröfulið stefnanda því vísað frá dómi. Stefnandi
krefst jafnframt bóta vegna miska sem hann telur stefnda dómsmálaráðherra
hafa valdið sér með ákvörðun sinni, áreitni, ærumeiðingum og tilræði, er henni
tengjast. Telja verður að miskabótakrafa stefnanda sé í þeim tengslum við
kröfugerð hans vegna flutningsákvörðunarinnar að ekki verði hjá því komist að
vísa henni einnig frá dómi. Verður niðurstaðan því sú að máli þessu er í heild
sinni vísað frá dómi. Eftir
atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Hjörtur
O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóminn. Úrskurðarorð: Máli
þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður
fellur niður. |
Mál nr. 493/1998 | Fjárdráttur Viðurlagaákvörðun Húsbrot Líkamsárás | E
og H voru sakfelldir fyrir hegningarlagabrot. H fyrir fjárdrátt með því að hafa
slegið eign sinni á vinnupall sem hann og annar maður höfðu haft í vörslum
sínum. E fyrir húsbrot, líkamsárás og brot gegn 1. mgr. 220. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, með því að hafa ruðst heimildarlaust inn í íbúð EJ
ásamt tveimur öðrum mönnum, veita honum margskonar áverka og skilja hann eftir
bjargarlausan í íbúðinni. Staðfest var niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu og
refsingu H. Þá var ákvörðun refsingar E staðfest en hann hafði ekki áfrýjað
málinu um annað en viðurlög. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var áfrýjað til Hæstaréttar
að ósk ákærðu með stefnum 25. nóvember 1998 og 2. desember sama ár. Önnur þau,
sem voru ákærð með ákæruskjali 2. júní 1998 og sakfelld með dómi Héraðsdóms
Reykjavíkur 2. október sama ár, una dómi. Ákæruvaldið krefst þess, að
staðfest verði niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu og refsiákvörðun ákærða
Halldórs Lárusar og refsing ákærða Einars verði þyngd. Af hálfu ákærða Einars er gerð sú
krafa, að refsiákvörðun héraðsdóms verði milduð. Af hálfu ákærða Halldórs Lárusar er
aðallega krafist sýknu en til vara vægari refsingar en dæmd var í héraðsdómi. Ákæruskjalið skiptist í þrjá kafla
og eru sakarefni ákærðu hér fyrir dómi ótengd. Með skírskotun til forsendna
héraðsdóms verður hann staðfestur um sakfellingu ákærða Halldórs Lárusar og
refsiákvörðun beggja ákærðu. Ákærðu skulu greiða allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera
óraskaður að því er varðar ákærða Einar Sigurjónsson og ákærða Halldór Lárus
Pétursson. Ákærði Einar Sigurjónsson greiði
saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda
síns fyrir Hæstarétti, Kjartans Reynis Ólafssonar hæstaréttarlögmanns, 40.000
krónur. Ákærði Halldór Lárus Pétursson
greiði saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda síns fyrir Hæstarétti, Brynjars Níelssonar hæstaréttarlögmanns, 40.000
krónur. Allan annan áfrýjunarkostnað
sakarinnar greiði ákærðu óskipt. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. október 1998. Ár 1998, föstudaginn 2. október, er á
dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem haldið er í Dómhúsinu við Lækjartorg af
Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr.
581/1998: Ákæruvaldið gegn [...] Einari Sigurjónssyni, Halldóri Lárusi
Péturssyni, [...], sem tekið var til
dóms 10. september sl. Málið er höfðað með ákæruskjali
ríkissaksóknara dagsettu 2. júní sl. gegn [...] Einari Sigurjónssyni, kennitala
200464-3119, Suðurgötu 80, Hafnarfirði, Halldóri Lárusi Péturssyni, kennitala
060358-6489, Skipholti 49, Reykjavík, [...] „fyrir eftirgreind brot framin í
Reykjavík árið 1997: I. Gegn ákærðu B og Halldóri Lárusi fyrir
fjárdrátt með því að hafa slegið eign sinni á vinnupall, eign Pallaleigunnar
Stoð hf., Skeifunni 8, kennitala 570588-1179, sem ákærðu höfðu í vörslum sínum
samkvæmt leigusamningi, dagsettum 30. apríl. Telst þetta varða við 1. mgr. 247. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19,1940. II. Gegn ákærðu B, Einari og L fyrir
eftirgreind brot framin aðfaranótt þriðjudagsins 18. nóvember 1997 að
Kleppsvegi 90: 1) Ákærðu öllum fyrir húsbrot með því
að ryðjast þar í heimildarleysi inn í íbúð Engilberts Jensen, kennitala
240241-2509. 2) Ákærðu öllum fyrir líkamsárás í
ofangreint sinn, með því að veitast í sameiningu með ofbeldi að Engilbert og
snúa hann í gólfið, ákærði L að snúa upp á þumalfingur Engilberts, ákærði B að
sparka í andlit hans og ákærði Einar að binda hann með reipi á höndum og fótum
og vefja lykkju um háls hans og stinga hann margsinnis með hnífi í háls og
hnakka, með þeim afleiðingum að hann marðist og bólgnaði yfir hægra augnloki og
skarst þar yfir, marðist á enni, marðist og bólgnaði undir vinstra auga og yfir
gagnauga, marðist og hruflaðist í hársverði og á höku, blæddi undir hornhimnu í
augum og undir slímhúð neðra augnloks hægra megin og árásarþoli hlut fimm
skurðsár á hnakka og sár á báðum hnjám, marðist og bólgnaði um vinstri
þumalfingur og liðband þar slitnaði. 3) Ákærða Einari fyrir að hóta
Engilbert að drepa hann, meðan á líkamsárásinni stóð, ef hann kallaði á hjálp. 4) Ákærðu öllum fyrir þjófnað með því
að láta greipar sópa í íbúð Engilberts og stela þaðan símtæki af Uni gerð ásamt
símsvara, þráðlausum síma af Tropers gerð, sambyggðum Sherwood
hljómflutningstækjum ásamt fjórum hátölurum, Mitsubishi myndbandstæki, Sony
útvarpi, Nesco sjónvarpstæki, súrefnistæki, 14 fluguveiðistöngum með
veiðihjólum, -línum, -taumum, taumefni og fluguhnýtingarefni, veiðifatnaði og
töskum, veiðihníf, tveimur gíturum, skartgripaskríni sem meðal annars innihélt
gullhring og ermahnappa, buxum úr flís efni, vasareiknivél og leðurbrydduðum
spariskóm, kúlupenna, öskju með gullskeiðum, Orvis veiðigleraugum, tveimur
flísatöngum og kveikjara, ásamt fleiri munum, samtals að verðmæti tæplega
2,000,000 króna. 5) Ákærðu öllum fyrir að yfirgefa
Engilbert bjargarlausan, í íbúðinni, liggjandi með fyrrgreinda áverka á
gólfinu, bundinn á höndum og fótum með lykkju um háls. Telst háttsemi ákærðu samkvæmt lið 1)
varða við 231. gr., samkvæmt lið 2) við 2. mgr. 218. gr. - til vara við 1. mgr.
217. gr. -, samkvæmt lið 3) við 233. gr., samkvæmt lið 4) við 244. gr. og
samkvæmt lið 5) við 1. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga. III. [...] IV. Þess er krafist að ákærðu verði dæmd
til refsingar. Þá krefjast eftirtaldir skaðabóta að
tilgreindri fjárhæð: 1) Pallaleigan Stoð hf. af ákærðu B og
Halldóri Lárusi, 300.612 krónur auk vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25,
1987 frá tjónsdegi 30. apríl 1997 en síðan dráttarvaxta samkvæmt III. kafla
vaxtalaga til greiðsludags. 2) Engilbert Jensen af ákærðu B, Einari
og L 2.543.189 krónur auk áfallandi kostnaðar og vaxta frá 12. janúar 1998. 3) Sjóvá Almennar tryggingar hf. af
ákærða B 6041 krónu ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 24.
desember 1997 til greiðsludags.“ I. Málavextir eru þeir að Pallaleigan Stoð
ehf. og ákærði, B, gerðu með sér samning um leigu á vinnupöllum til stutts tíma
30. apríl 1997 og greiddi B leigu fyrir einn dag. Pallaleigan lagði fram kæru
hjá lögreglu á hendur leigutakanum 27. maí 1997 þar sem pöllunum hafði ekki
verið skilað og leigutaki ekki fundist. Þann 10. júlí sama ár lagði pallaleigan
svo fram bótakröfu á hendur ákærða B vegna pallanna. Málið var síðan fellt
niður á grundvelli 112. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Málið
var tekið fyrir að nýju í kjölfar upplýsingaskýrslu Sólbergs S. Bjarnasonar
rannsóknarlögreglumanns frá 15. desember sl., sem vottfest er af Kristni
Sigurðssyni rannsóknarlögreglumanni. Báðir hafa staðfest fyrir dómi að efni
skýrslunnar sé rétt. Þar kemur fram að í tilefni yfirheyrslu yfir ákærða B í
öðru máli hafi hann viljað upplýsa að hann og ákærði, Halldór Lárus, hafi
ákveðið að taka á leigu ofangreindan vinnupall í því skyni að kasta eign sinni
á hann. Skyldi ákærði, B, leigja pallinn hjá Stoð, en síðan myndi ákærði,
Halldór Lárus, stela honum. Átti ákærði, B, að fá 350.000 krónur fyrir sinn
þátt, en það hafi ekki gengið eftir. Samkvæmt úrskurði héraðsdóms 17. desember
sl. fór fram húsleit daginn eftir í Rafha-húsinu við Lækjargötu í Hafnarfirði,
geymslurými sem Halldór Lárus Pétursson hafði á leigu. Þar fannst vinnupallur
sem tekinn var vörslu lögreglu. Efnismagn og gerð hans að frátöldum fjórum
klemmum og sextán splittum komu heim og saman við lýsingu kæranda á pallinum.
Merkingar voru þó frábrugðnar upprunalegum merkingum Pallaleigunnar.
Pallaeiningarnar voru auðkenndar með rauðgulri málningu, gulari en sú sem Stoð
merkti sína palla með og á stoðunum voru greinilegar rispur sem gátu verið
eftir að merkingar voru máðar af þeim. Göngupallarnir voru málaðir á hliðum með
hvítri málningu en undir henni leyndist rauð málning sambærileg þeirri sem Stoð
notaði til að merkja vinnupalla sína. Það efni sem vantaði upp á var síðan sent
frá Grundarfirði af fyrrum leigusala Halldórs. Tæknideild lögreglu tók
ljósmyndir af pöllunum og má þar sjá flekki af rauðri málningu. Vinnupallarnir
voru afhentir Pallaleigunni Stoð 16. janúar þar sem talið var á grundvelli
rannsóknargagna lögreglunnar að um væri að ræða palla þá sem ákærði B tók á
leigu. Ákærðu, B og Halldór Lárus Pétursson,
voru báðir yfirheyrðir við rannsókn málsins og fyrir dómi. Ákærði, B, var upphaflega yfirheyrður
10. júlí 1997 vegna kæru
Pallaleigunnar Stoð. Við þá yfirheyrslu kvaðst hann hafa farið með pallana að
Bólstaðarhlíð 52, sett þá upp og unnið daglangt við gluggaþrif. Um kvöldið hafi
hann sett pallana saman. Daginn eftir hafi hann komið til að sækja pallana en
þá hafi þeir verið horfnir. Kvaðst hann hafa talið að pallaleigan hefði tekið
umrædda palla og því ekki aðhafst meira í málinu. Í yfirheyrslu 22. desember
1997 hvarf ákærði frá fyrri framburði sínum. Kvaðst hann nú á þeim tíma sem
hann tók vinnupallana á leigu hafa verið atvinnulaus og búið á Laugateigi 19
hér í borg, sem er áfangaheimili. Hafi hann kynnst ákærða Halldóri Lárusi, sem
einnig bjó þar. Hafi Halldór Lárus boðið sér vinnu við að skúra og skipta um
glugga í fjölbýlishúsi við Bólstaðarhlíð. Kvaðst ákærði hafa tekið tilboði
Halldórs Lárusar, sem hafi beðið sig um að taka á leigu vinnupalla og
háþrýstidælu. Er hann hafi lokið ætlunarverki sínu varðandi pallana hafi hann
farið á fund Halldórs Lárusar vegna dælunnar. Hafi Halldór Lárus tjáð sér að
hann væri á förum til Grundarfjarðar og hafi hann boðið sér 150.000 króna
greiðslu ef ákærði færi og tæki dæluna á leigu og setti hana á sama stað og
pallarnir gegn því að Halldór myndi stela þessum hlutum. Kvað ákærði Halldór
Lárus hafa sagt sér að ef hann, þ.e. B, myndi lenda í yfirheyrslu hjá lögreglu
skyldi hann segja að pöllunum og dælunni hefði verið stolið, þetta hefði hann
sjálfur margsinnis gert og framkvæmt með góðum árangri. Kvaðst ákærði hafa
harðneitað þessu í fyrstu þar sem hann væri með „fyrirliggjandi dóm í kerfinu“.
Ekki hafi komið til að dælan var tekin á leigu en að hann hafi látið pallana
eiga sig og ekki skipt sér meira af málinu. Kvaðst ákærði hafa tjáð Halldóri
Lárusi að ef einhver vandamál kæmu upp myndi hann kjafta frá. Kvað ákærði
Halldór Lárus hafa verið með pallana frá því að hann tók pallana frá
Bólstaðarhlíð daginn eftir að ákærði tók þá á leigu. Hafi Halldór Lárus tjáð
sér fyrir stuttu að hann hafi farið með þá vestur á Grundarfjörð og þaðan í
búslóðageymslu í Rafha-húsinu við Lækjargötu í Hafnarfirði. Kvað ákærði Halldór
Lárus hafa átt frumkvæðið að þessu og að hann hefði komið aftan að sér. Hafi
það verið ætlun sín að taka þessa vinnupalla á leigu til að vinna það verk sem
Halldór hefði boðið sér. Í yfirheyrslu 19. janúar 1998 var ákærða kynnt
bótakrafa Pallaleigunnar Stoðar ehf. Hafnaði hann kröfunni þar sem hann kvaðst
hafa tekið pallana á leigu til að vinna fyrrgreint verk. Hafi það verið Halldór
Lárus sem tók vinnupallana ófrjálsri hendi og hafði þá í sinni vörslu allan
tímann. Kvaðst ákærði vísa bótakröfunni alfarið á Halldór, það hafi verið hann
sem hafi svikið sig í viðskiptum á þessum tíma. Fyrir dómi bar ákærði á sama veg og í
yfirheyrslu 22. desember sl. nema að því leyti að hann kvaðst ekki hafa ætlað
að taka þóknun fyrir að taka pallana á leigu. Kvaðst hann ekki hafa vitað að
meðákærði fór með pallana vestur á þessum tíma sem meðákærði tók þá. Aðspurður
um breyttan framburð við lögreglurannsókn kvaðst ákærði hafa gert það þar sem
Halldór Lárus neitaði að skila þýfi, sbr. 4. lið II. kafla ákæru, sem B hefði
geymt hjá honum. Ákærði, Halldór Lárus Pétursson, hefur
neitað sakargiftum. Hann hefur haldið því fram að hann hafi keypt vinnupalla þá
sem fundust á geymslustað hans í Rafha-húsinu í Hafnarfirði stuttu eftir að
hann kom af Litla Hrauni í júní eða júlí 1995 eða 1996. Hafi hann keypt
vinnupallana af einhverjum verktaka og hafi hann greitt fyrir þá 80.000. krónur
með fjórum afborgunum. Viðskipti þessi kvað ákærði hafa farið fram á einhverju
ölhúsi borgarinnar. Umræddur verktaki hafi farið með sig út á Granda þar sem
fyrir voru atvinnuhúsnæði og sýnt sér pallana þar sem þeir hafi verið
ósamsettir. Hafi verktakinn verið á leið úr landi og viljað losna við pallana.
Kvað ákærði pallana vera 3 hæðir og toppur. Kvaðst hann hvorki muna gerð né
heiti pallanna en að sér hafi verið tjáð af seljanda að þeir væru trúlega
tveggja til þriggja ára gamlir, lítið notaðir. Kvaðst ákærði ekkert hafa gert
við þá og heldur ekki merkt þá með einhverskonar einkennum. Hann hafi í fyrstu
látið pallana liggja óhreyfða útá Granda en síðan farið með þá vestur á Grundarfjörð
í byrjun maí 1996. Kvaðst ákærði hafa yfirgefið Grundarfjörð um 20. september
1997 og að vinnupallarnir hefðu farið í búslóðageymslu í Rafha-húsinu 7.
nóvember sama ár eftir að Landflutningar hafi flutt þá ásamt búslóð frá
Grundarfirði til Reykjavíkur. Við yfirheyrslu var Halldóri tjáð að umræddir
pallar kæmu heim og saman við lýsingu kæranda á stolnu pöllunum nema að því
leyti að búið sé að afmá merkingar og sprauta yfir. Kvaðst ákærði ekki hafa
skýringar á þessu, hann hafi aldrei gert neitt við pallana hvorki afmáð merki
né notað þá. Kvaðst ákærði ekki geta lagt gögn til staðfestu viðskipta sinna
við hinn óþekkta verktaka og gat heldur ekki um það sagt hvort einhver vitni
hefðu verið að þeim viðskiptum. Við yfirheyrslu 21. janúar sl. var ákærða, Halldóri
Lárusi, kynnt sú ákvörðun að afhenda pallana Pallaleigunni Stoð auk þess sem
honum var kynnt skaðabótakrafa pallaleigunnar. Kvaðst ákærði mótmæla afhendingu
pallanna en vildi ekki tjá sig um bótakröfuna. Fyrir dómi var framburður ákærða
á sama veg og áður að því undanskildu að hann kvaðst hafa geymt pallana á
svölum móður sinnar, sem væri nýlega látin, áður en hann fór með þá vestur á
Grundarfjörð og að B hefði aldrei verið í vinnu hjá sér. Þegar ákærða voru
sýndar ljósmyndir tæknideildar lögreglu af umræddum pöllum bar hann að þetta
væru sínir pallar. Vitnið, Elvi Baldursdóttir, kvað ungan
mann hafa tekið vinnupall á leigu. Hafi pallurinn verið fluttur að
Bólstaðarhlíð 52 og settur þar við endann á bílskúr. Kvaðst vitnið hafa reynt
að hafa upp á manninum er pallurinn skilaði sér ekki, meðal annars hringt í
föður hans sem vissi ekkert um hann né vildi nokkuð af honum vita. Hafi hún auk
þess hringt í marga í Bólstaðarhlíð en enginn hafi kannast við að pallurinn
hafi verið notaður þar. Einnig hafi hún hringt á sendibílastöðvar til að
grennslast fyrir um flutning á pallinum en einnig án árangurs. Þegar vitninu
voru sýndar myndir af pöllunum sem fundust í geymslu ákærða, Halldórs Lárusar,
kvaðst hún kannast við þá sem pallana sem leigðir voru 30. apríl 1996. Fyrir
dómi útskýrir vitnið nánar hvernig hún þekki pallana á eftirfarandi hátt:
„Pallarnir okkar eru merktir og við þeir einu sem erum með þetta efni. Við
flytjum inn frá fyrirtæki sem heitir Wilhem Leier í Þýskalandi og við þekkjum
náttúrlega okkar efni af því við líka merkjum það. Þetta bar heim og saman
nákvæmlega við það magn sem hann tók og fékk.“ Vitnið, Helgi Gunnar Jónsson, kannaðist fyrir dómi við pallana á
ofangreindum ljósmyndum. Kvaðst hann merkja alla sína palla með rauðum úða. Á
pöllum þeim sem væru á myndunum væri búið að afmá merkingar Stoðar og mála
yfir. Kvaðst hann í engum vafa um að þetta væru hans pallar. Kvaðst hann hafa
einkaumboð á þessum pöllum, um væri að ræða sama efnismagn auk þess sem hægt
væri að greina rauða málningu undir hvítu. Vitnið, Lúðvík Baldur Harðarson, kvaðst
hafa afgreitt B með vinnupallana er hann tók þá á leigu. Þegar vitninu voru
sýndar myndir af umræddum pöllum kannaðist vitnið við pallana á myndunum, þeir
væru pallarnir sem hann hefði afgreitt B með í umrætt sinn. Kvaðst hann þekkja
þá á því að um væri að ræða sama efnismagn, hluti af þeim merkingum (rauð
málning) er starfsmenn pallaleigunnar hefðu látið á vinnupallana væru á þessum
pöllum þó að búið væri að afmá megnið af merkingunum. Þá kvað vitnið að Pallaleigan
Stoð ehf. hefði einkaleyfi hér á landi með vinnupalla af gerðinni Layher og
eina fyrirtækið með slíka vinnupalla. Kvað vitnið vinnupalla á myndum vera af
þessari gerð. Vitnið, Kristinn Sigurðsson,
rannsóknarlögreglumaður, kvað við meðferð málsins að ákærði B hefði veitt
lögreglunni upplýsingar um hvar pallarnir voru geymdir og í framhaldi af þeim
upplýsingum hafi verið hafist handa við þann verkþátt að finna pallana, sem
síðan hafi fundist í húsnæði Rafha í Hafnarfirði, nánar tiltekið í
búslóðageymslu sem ákærði, Halldór Lárus, var með á leigu. Pallarnir hafi verið
teknir í vörslu lögreglu. Fyrir dómi voru vitninu sýndar myndir af umræddum
pöllum og staðfesti hann að þetta væru sömu pallarnir og lögregla haldlagði í
Rafha-húsinu. Niðurstaða. Ákærði, B, hefur játað að hann hafi
tekið vinnupallana á leigu. Hann hefur hins vegar borið úr og í um það í hvaða
tilgangi hann gerði það. Ýmist heldur hann því fram að hann hafi tekið pallana
á leigu fyrir meðákærða, Halldór Lárus, sem hafi ætlað að útvega honum vinnu
við húsaviðgerðir eða að meðákærði og hann hafi gert með sér samkomulag um það
að hann tæki að sér að leigja pallana fyrir ákærða, Halldór Lárus, sem hafi svo
ætlað að slá eign sinni á pallana. Hann greiddi fyrir þá leigu í einn dag, en
hirti ekki um að sjá til þess að þeim væri skilað í lok leigutímans. Framburður
hans um það að meðákærði hafi tekið að sér að sjá til þess að pöllunum væri
skilað er ekki trúverðugur enda gekk það ekki eftir og ákærði bar sjálfur á því
ábyrgð sem leigutaki pallanna. Þegar litið er til þessa reikula framburðar
ákærða þykir ljóst að ákærði hafði ekki hreint mjöl í pokahorninu eftir að hann
tók pallana á leigu. Þrátt fyrir neitun ákærða, Halldórs
Lárusar, þykir sannað með framburði eigenda og starfsmanna pallaleigunnar
Stoðar, vitnanna Elvi Baldursdóttur, Lúðvíks Baldurs Harðarsonar og Helga
Gunnars Jónssonar og annarra gagna málsins, einkum ljósmynda tæknideildar
lögreglu, að vinnupallar þeir sem fundust á geymslustað í vörslu ákærða,
Halldórs Lárusar, séu þeir sömu og ákærði B tók á leigu greint sinn hjá Stoð
hf. Frásögn ákærða, Halldórs Lárusar, um það hvernig pallarnir komust í vörslur
hans er afar ótrúverðug, enda hefur hann ekki getað gefið neinar haldbærar
skýringar á því hvernig þeir komust í hans hendur. Pallarnir komu til
Grundarfjarðar stuttu eftir að ákærði, B, tók þá á leigu og er enginn til
vitnisburðar um að ákærði, Halldór Lárus, hafi haft palla í sínum fórum fyrir
þann tíma. Þykir fyllilega sannað með hliðsjón af gögnum málsins og vitnisburði
ofangreindra eigenda og starfsmanna Pallaleigunnar Stoðar að umræddir pallar,
sem fundust í vörslum Halldórs Lárusar, séu þeir sömu sem B tók á leigu hjá
Stoð. Þrátt fyrir reikulan framburð ákærða, B, í ýmsum atriðum hefur hann þó
staðfastlega haldið því fram að ákærði, Halldór Lárus, hafi tekið við pöllunum
eftir að hann (B) tók þá á leigu. Verður sá framburður lagður til grundvallar,
enda fundust pallarnir í vörslu Halldórs Lárusar. Með hliðsjón af því þykir rétt að leggja frásögn B fyrir dómi af
málsatvikum til grundvallar hvað varðar hlut Halldórs í málinu. Að mati dómsins
telst það sannað samkvæmt framansögðu að B og Halldór hafi í sameiningu dregið
sér pallana í auðgunarskyni. Hafa þeir með því gerst brotlegir við 247. gr.
almennra hegningarlaga. Af hálfu Pallaleigunnar Stoðar ehf.
hefur verið lögð fram skaðabótakrafa á hendur ákærðu, samtals að fjárhæð
300.612 krónur auk vaxta, eins og getið er í ákæru. Krafan er órökstudd og ekki
studd gögnum. Ber því þegar af þeirri ástæðu að vísa henni frá. II. Þriðjudaginn 18. nóvember 1997 kl.
02:59 var lögregla kvödd að Kleppsvegi 90 í Reykjavík. Samkvæmt frumskýrslu
lögreglu hitti lögregla á staðnum tilkynnendur, Guðjón Þór Pétursson og Þröst
Jónasson. Í húsinu var Engilbert Jensen sem kvaðst hafa orðið fyrir árás
þriggja manna auk þess sem þeir hafi rótað í hirslum hans í einhvern tíma og
haft á brott með sér ýmis verðmæti, sem nánar er lýst í ákæru. Kvað Engilbert
mennina hafa misþyrmt honum, bundið hann höndum og fótum, sett snöru um háls
hans og skilið hann þannig eftir liggjandi á gólfinu í forstofunni. Auk þess
hefðu þeir haft í hótunum við hann. Fengin var sjúkrabifreið á staðinn sem
flutti Engilbert á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur til aðhlynningar. Á
staðinn komu Kristján Ingi Kristjánsson rannsóknarlögreglumaður og Kristján
Kristjánsson tæknideildarmaður. Eftir nokkra eftirgrennslan lögreglu voru
ákærðu B, Einar Sigurjónsson og L Svavarsson, handteknir síðar þennan sama dag.
Þremenningarnir viðurkenndu allir aðild sína að málinu en greindi nokkuð á um
þátt hvers um sig. Áður en vikið verður að framburði
ákærðu og vitna þykir rétt að rekja fyrirliggjandi læknisvottorð. Í vottorði
Curtis P. Snook, læknis á slysa- og bráðamóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur 18.
nóvember 1997, er áverkum kæranda við komu á sjúkrahús sama dag, lýst svofellt: „Við skoðun kom í ljós að hann var með
mikla bólgu og blámi yfir hægra augnloki og var þar mikið hæmatom. Augað
algjörlega sokkið þennan bjúg 2-3 cm langur skurður sem nær þvert yfir augnlok.
Það voru 5 x 5 cm mar og hruflsár á enni, húðblæðingar og hruflsár í hársverði
hægra megin, subconjunctival blæðing í hægra auga, þekur þetta um fjórðung til
helming af sclera. Á vinstra auga er hann einnig með subconjunctival blæðingu
nær yfir fjórðung af sclera. Það voru haematoma neðan við vinstra auga,
hruflsár á höku ca. 1 x 1 cm, hruflsár framan á hálsi, mar ca 4 x 4 cm yfir
vinstra gagnauga, diffuse roði yfir nefi, grunnir skurðir aftan á hnakka, 4
talsins, hver um sig um 3-5 cm að lengd, 0.5 cm skurðsár aftan á hnakka sem
samrýmist oddi á hvössum hníf og myndast þar lítil hola innan við 0.5 cm á
dýpt. Hann var mjög aumur yfir kviði hægra megin undir brjóstkassa og aftan til
á thorax hægra megin. Það var hruflsár 2 x 3 cm á hné, tognunar á báðum ökklum
og mar á vinstri hendi. Röntgenmyndir af þumli sýndu ekki brot, þvag stixað
fyrir blóði og var ekki að finna blóð í þvagi. Ljósmyndir voru teknar af
áverkum. Sár á augabrún var deyft og saumað. Búið var um þumal með
þumalgipsspelku. Sjúklingurinn var lagður inn á gæsludeild í umsjón
skurðdeildar Sjúkrahúss Reykjavíkur af slysa- og bráðamóttöku til frekari
meðferðar og eftirlits. Endurkoma er áætluð hjá Magnúsi Páli Albertssyni m.t.t.
hugsanlegs liðbandsáverka í vinstri þumli. Samkvæmt sjúkraskýrslu hafði þessi
maður orðið fyrir mjög grófu ofbeldi og hlaut hann af nokkuð alvarlega áverka,
sem ráða má af því, að lifran skyldi rupterað við áverkann. Ekki koma þó fram
nein einkenni um alvarlegan áverka í líffærum. Hafi ekki komið fram ný eða
óvænt einkenni eftir þessi atvik, ættu batahorfur að vera góðar.“ Þá liggur fyrir læknisvottorð Eiríks
Gunnlaugssonar deildarlæknis á bæklunarlækningadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur 29.
desember sl. og kemur þar eftirfarandi fram: „Við upphafsskoðun var mikil bólga
og blámi yfir svæðinu í kringum vinstri þumalfingur, bæði handarbaksmegin og
lófalægt. Það voru veruleg hreyfi- og þreifieymsli um metacarpophalangeal
liðinn og voru eymslin meira ulnart. Það var ekki hægt að meta stöðugleikann í
MCP-liðnum vegna bólgu og verkja. Sem upphafsmeðferð við þumalfingursáverkanum
fékk Engilbert þumalspelku úr gipsi. Lagðist síðan inn á skurðdeild með aðra
áverka og er vísað í sögu að því leyti í vottorði frá skurðdeild. Gangur: Daginn eftir var vinstri hönd
Engilberts rtg. mynduð og segir í svari rtg.deildar: „Brot greinast ekki.
Subluxations staða er í metacarpophalangeal lið í þumalfingri þannig að
nærkjúkan er vægt hliðruð radialt." Því áframhaldandi grunur um skaða á
þumalfingri vinstri handar. Því var gipsið tekið og stöðugleiki ulnar
collateral ligamentsins metinn. Til þess þurfti að leggja deyfingu í medianus
taugina og superficial radial greinina þurfti að deyfa þar sem ekki var hægt að
taka á liðbandinu vegna verkja. Þegar sú deyfing hafði tekið staðfesti það
gruninn að ulnar collateral ligament væri slitið. Það er að segja greinilega
laflaus þumalfingurinn um metacarpophalangeal lið vinstra þumalfingurs þegar
það var prófað miðað við hægra megin. Fékk því áfram þumalspelku og settur á
verkja- og bólgueyðandi lyf. Settur upp til aðgerðar á vegum
Bæklunarlækningadeildar þegar pláss fengist á skurðstofu og bólgan hefði
minnkað í fingrinum. Þann 27.11.1997 var Engilbert síðan kallaður til aðgerðar
þar sem í staðdeyfingu var opnað inn að liðbandinu og kom þá í ljós að það var
gauðrifið. Var það því saumað. Náðist vel saman en nauðsynlegt var að meðhöndla
áverkann áfram í gipsi í að minnsta sex vikur. Við skoðun hálfum mánuði eftir
aðgerð var sárið vel gróið. Minnkandi bólga í þumalfingrinum og endurkoma
áætluð eftir fjórar vikur til þess að taka gipsið. Vert er að geta að Engilbert
er rétthentur. Álit: Slit í ulnar collateral ligamenti
í vinstra þumalfingurs. Áverki sem kemur vel og heim saman við þá sögu sem
sjúklingur gefur. Áverki sem telst alvarlegur handaráverki. Sé ekki gerð aðgerð
á þessu og liðbandið saumað verður þumallinn til lítilla eða engra nota í
framtíðinni þar sem þetta er aðalliðband þumalfingurs til að stabilisera á móti
gripi. Þrátt fyrir að liðbandið sé saumað tekur það marga mánuði að ná fullum
styrk og liðleika í fingurinn og ekki hægt að segja að fullu nú um lokaárangur. Samantekið: Ráðist var á Engilbert og
togað illþyrmilega í vinstri þumalfingur þannig að ulnar collateral ligament
slitnaði. Saumað saman í aðgerð. Á fyrir höndum nokkra vikna gipsmeðferð og að
öllum líkindum nokkra mánaða endurhæfingu á þumalfingurinn. Alvarlegur áverki
sem nauðsynlegt er að laga þar sem þumalfingur verður annars til lítilla nota,
ekki hægt að segja til um lokaárangur aðgerðar þar sem það stutt er liðið frá
því að liðbandið var saumað.“ Samkvæmt vottorði Tryggva B.
Stefánssonar sérfræðings í almennum skurðlækningum frá 30. janúar sl. er ljóst
að Engilbert var lagður inn á B-6 deild Sjúkrahúss Reykjavíkur aðfaranótt 18.
nóvember sl. þar sem teknar voru af honum röntgenmyndir af andlitsbeinum,
hálshrygg, brjósthrygg, lungum, vinstri hönd, hægri þumli. Segir í vottorðinu
að þær hafi allar verið eðlilegar og einnig ómskoðun í kvið. Hann var
útskrifaður af deildinni daginn eftir. Ákærði, B, neitaði við fyrstu yfirheyrslu
lögreglu og fyrir dómi í tilefni kröfu um gæsluvarðhald, að hann hefði tekið
þátt í verknaði þeim sem hér um ræðir. Kvaðst hann hafa verið hjá kunningja
sínum, Halldóri Lárusi Péturssyni, þessa nótt. Við síðari yfirheyrslu breytti
hann framburði sínum. Lýsti hann atvikum svo að hann hefði verið á
Ölkjallaranum ásamt hópi fólks og að förinni hefði verið heitið heim til
Halldórs Lárusar. Hafi Halldór vísað fólkinu á brott en eftir hafi verið ákærði
ásamt meðákærðu, Lárusi og Einari. Kvaðst ákærði hafa fengið lykla hjá Halldóri
af bíl sem hann hafði geymt hjá honum fyrr um daginn. Á þessu augnabliki hafi
kviknað hugmyndin að því að fara í hefndarskyni heim til Engilberts í fylgd
Einars og Lárusar. Kvaðst ákærði lengi hafa þekkt Engilbert, sem oft hefði selt
honum eiturlyf. Hafi hann beðið Lárus að keyra bílinn þar sem hann hefði
sjálfur tekið tvær eða þrjár Mogadon-töflur og drukkið einn bjór. Kvað ákærði
Lárus hafa keyrt eftir sínum ábendingum heim til Engilberts. Hafi þeir lagt
bílnum fyrir aftan bíl Engilberts og kvaðst ákærði hafa sagt við Lárus að þeir
skyldu fá að hringja hjá honum. Kvaðst ákærði hafa spurt Engilbert eftir að
hann opnaði hvort þeir mættu hringja og hefði Engilbert svarað því neitandi.
Hafi Lárus þá slegið Engilbert fyrirvaralaust í magann og slegið Engilbert
þannig nokkrum sinnum. Kvað ákærði Engilbert hafa fallið á grúfu og hrópað
eitthvað og hafi Einar þá stokkið á hann og sagt honum að þegja. Fljótlega hafi
Einar beðið sig um eitthvað til að binda Engilbert með og kvaðst ákærði, B, þá
hafa bent honum á hvítt band sem var upprúllað og lá við hliðina á þeim. Kvaðst
ákærði hafa farið fram hjá Engilbert og inn í herbergið hans þar sem hann vissi
að allar veiðigræjurnar hans voru. Hafi hann tekið þær saman ásamt
myndbandstæki, sjónvarpi og fleira dóti og byrjað að bera það út í bíl ásamt
Lárusi. Þegar hann hafi gengið fram hjá Engilbert með myndbandstækið hafi hann
eitthvað verið að öskra og kvaðst B þá hafa sparkað einu sinni í ennið á honum.
Á meðan á þessu stóð hafi Einar setið á bakinu á Engilbert og verið með hníf í
annarri hendinni. Kvaðst ákærða hafa brugðið nokkuð þegar hann sá rispur á
hálsi Engilberts og öskrað til Einars: „Hvern djöfulinn ertu að gera, þú drepur
hann ekki.“ Kvaðst ákærði síðan hafa borið allt dótið út í bíl sem hann hefði
valið sjálfur og hafi Lárus hjálpað sér, að sinni beiðni. Að endingu hafi hann
sest undir stýri og flautað en ekið af stað þegar Einar og Lárus birtust ekki,
kvaðst hann hafa orðið hræddur um hvað þeir væru að gera Engilbert. Varðandi
stolnu munina kvaðst ákærði hafa ekið vestur á Seltjarnarnes, alveg út á Gróttu
þar sem golfvöllurinn væri og hent öllu góssinu í sjóinn. Ástæður verknaðarins
kvað hann vera að hefna sín fyrir hrottalega nauðgun sem Engilbert hafi framið
á sér á heimili sínu um mánaðamótin ágúst-september sama ár. Síðar breytti
ákærði framburði sínu varðandi tímasetningu nauðgunarinnar en kvað hana hafa
átt sér stað um mánaðamótin sept. - okt. Fyrir dómi bar ákærði í meginatriðum á
sama veg og í síðargreindri yfirheyrslu, en hann kvað nú að ástæður fyrir
verknaðinum hafi verið þær að hann hafi verið blankur og boðist peningar ef
hann færi og ýtti við Engilbert. Hafi verið um nokkurs konar handrukkun að
ræða. Einnig breytti ákærði fyrri framburði sínum um það að hann hefði hent
þýfinu út í sjó heldur kvaðst hann hafa farið með munina heim til Halldórs.
Hann kvaðst hafa ekið burt frá heimili Engilberts án Lárusar og Einars þar sem
honum hafi ekki litist á það sem þar var að gerast. Kvaðst hann að öðru leyti
staðfesta lögregluskýrslur. Ákærði, Einar Sigurjónsson, kvaðst hafa
hitt B og Lárus á Ölkjallaranum kvöldið sem atburðurinn átti sér stað og að
þeir hafi síðan farið í partý heim til Halldórs Lárusar ásamt fleira fólki.
Hafi Halldór ekki hleypt þeim inn og þeir þremenningar haft sig á brott í bíl
sem var þarna fyrir utan og hafi Lárus setið undir stýri. Kvaðst ákærði hafa talið að þeir væru að fara í partý.
Þegar komið var að húsi nokkru hafi hann og B farið að dyrunum, bankað og
birtist maður í dyraopinu. Maður þessi hafi ekki viljað hleypa þeim inn og hafi
B þá lamið hann. Kvaðst ákærði svo hafa gengið inn á eftir B og stjakað við
honum, þ.e. B, og hafi hann þá slegið sig í hausinn. Kvað hann B og Lárus hafa
verið á þeytingi fram og til baka um íbúðina með hluti og að B hafi röflað um
að húsráðandinn skuldaði sér eitthvað. Kvaðst ákærði hafa setið inni á gólfi í
einu herberginu á meðan á þessu stóð og verið að leika sér með veiðigirni. Hafi
Lárus svo kallað á sig og sagt að B væri farinn og að þeir hafi rölt eitthvað í
burtu frá húsinu og stuttu síðar tekið leigubíl. Aðspurður kvaðst ákærði ekki
hafa gert manninum neitt, sem var inni í húsinu, og þvertók fyrir að hafa tekið
upp hníf. Kannaðist hann hvorki við að hafa bundið hann né hótað honum lífláti.
Hann hafi heldur ekki orðið var við að einhver gerði manninum eitthvað. Þegar
hann yfirgaf húsið kvað hann manninn hafa legið á sama stað með lífsmarki en
kvaðst ekki hafa gert sér grein fyrir því hvort hann væri bundinn eða ekki.
Ákærði gat ekki svarað því hvernig munir í eigu Engilberts komust undir hans
hendur og sem fundust í fórum hans við handtöku. Kvaðst ákærði ekki hafa tekið
muni þá sem settir voru í pant hjá leigubílstjóranum sem ók þeim af staðnum og
voru eign Engilberts. Um ástand sitt umrætt kvöld kvaðst ákærði hafa drukkið
samfleytt í tvo daga, auk þess að hafa neytt bæði lyfja og fíkniefna og ástand
sitt því mjög slæmt. Hafi hann verið í sínum eigin hugarheimi inni í húsi
mannsins. Ákærði, L Svavarsson, lýsir atburðum
áður en farið var heim til Engilberts á sambærilegan hátt og B og Einar. Þegar
komið var heim til Engilberts kvaðst ákærði ekki hafa vitað hver ætti heima
þarna né í hvaða erindagjörðum B væri. Það hefði þó komið fram hjá B eftir að
bíllinn var stöðvaður að þarna í húsinu byggi maður sem hann þyrfti að ræða og tala við um óuppgerða
hluti. Kvaðst ákærði hafa í fyrstu setið í bílnum en farið svo á eftir B og
Einari en skilið lykilinn eftir í svissinum. B hafi bankað á hurðina og kallað
hvort einhver væri heima og að Engilbert hafi komið til dyra á náttsloppnum og
hafi hann samstundis þekkt hann. B hafi sagt eitthvað á þá leið: „Ég þarf að ræða
ýmisleg mál við þig og þú ert búinn að vera að skvíla á mig og á aðra menn úti
í bæ og nú verður gengið í skrokk á
þér.“ Í sömu andrá ruddist B inn og ýtti Engilbert til hliðar. Hafi hann fallið
í gólfið við þetta, lent á grúfu. Hann hafi greinilega meitt sig við fallið því
það blæddi úr höfði hans. Fyrir dómi sagði ákærði að B hefði veitt Engilbert
högg í anddyrinu, en hann hafi ekki séð með hvaða hætti, hann hafi ekki séð B
sparka í höfuðið á Engilbert. Ákærði, Lárus, kvaðst ekki viss um hvort það var B
eða Einar sem batt Engilbert en B hafi rekið hnéð í andlitið á Engilbert og
hann stunið mikið við það. Kvaðst ákærði hafa haft áhyggjur af því hvernig B
gekk í skrokk á Engilbert og haft orð á því en þá hefði B sagt að þetta væri
allt í lagi því þarna við hliðina byggi blindur og heyrnarlaus maður og þeir
þyrftu ekki að hafa áhyggjur. Kvað ákærði Einar hafa setið á baki Engilberts og
tekið hníf úr brúnu slíðri og gert sig líklegan til að stinga Engilbert og hafi
ákærði sagt honum að hætta þessu. Einar hafi hætt þessu en þó pikkað með
hnífnum í hálsinn á Engilbert. Kvað ákærði B hafa kýlt í síðuna á Engilbert og
byrjað síðan að bera ýmislegt dót út úr íbúð Engilberts, þar á meðal
veiðistengur, sjónvarp, myndband, Adidastösku með ýmsu dóti, tvær gítartöskur
með gíturum í og ýmsu öðru dóti sem Lárus kvaðst ekki hafa séð. Sjálfur kvaðst
hann ekki hafa tekið neitt en Einar hafi tekið hnífinn í brúna slíðrinu sem
hann hafði verið með. Um ástand Engilberts við brottför kvað ákærði hann hafa
legið bundinn á gólfinu og að blætt hafi úr andliti hans en að hann hafi
þurrkað framan úr honum blóðið. Kvaðst hann ekki hafa getað leyst hann vegna
þess að B hafi læst útidyrahurðinni og að Einar hafi látið öllum illum látum
fyrir utan og talið réttast að hypja sig þar sem hann óttaðist hvað Einar og B
hefðu gert Engilbert. Hafi B verið stunginn af á bílnum og löbbuðu þeir Einar
heim til stúlku sem ákærði þekkti og hafi þeir beðið hana um að hringja á
leigubíl. Síðar hafi þeir stöðvað leigubíl og farið niður í bæ. Munir þeir sem
fundust á ákærða og sem hann setti í pant hjá leigubílstjóranum kvað hann B
hafa rétt sér þegar þeir voru fyrir utan hjá Engilbert. Varðandi líkamsárásina
kvaðst ákærði ekki hafa átt neinn þátt í henni. Um sitt eigið líkamsástand
kvaðst ákærði ekki hafa verið búinn að drekka mikið áfengi en tekið eina töflu
af Seroxat. Vitnið, Engilbert Jensen, kvaðst hafa
verið á leið í háttinn um klukkan 2:00 þegar bankað var ónotalega eða
valdsmannslega á dyrnar hjá sér. Hafi hann brugðið sér í slopp, opnað dyrnar og
fyrir utan hafi staðið þrír menn og kvaðst hann hafa kannast við einn þeirra
sem L Svavarsson en hina tvo hefði hann ekki þekkt þar sem fremur skuggsýnt var
við dyrnar. Kvað vitnið L fyrst hafa spurt sig hvort þeir mættu hringja. Hann
hafi neitað því en þeir ruðst inn og einn þeirra gripið í þumalputtann á sér.
Honum hafi sortnað fyrir augu, en það næsta sem hann mundi var að hann lá á
fjórum fótum á gólfinu og verkjaði mikið í þumalputtann. Kvaðst vitnið hafa
hrópað og öskrað eins hátt og hann gat til að reyna að vekja athygli nágranna
en fékk engin viðbrögð þaðan. Skyndilega hafi annar árásarmannanna komið og
haldið hnífi að hálsi hans og hnakka. Sá sem hafi gert þetta hafi verið með
hása rödd og ívið minni en hinn. Maðurinn hafi haldið hnífnum að hálsinum og
hótað því að stinga hann ef hann hætti ekki að hrópa. Kvaðst vitnið ekki hafa
hætt að hrópa enda verið viss um að sér stæði lífshætta af mönnunum en þá hafi
sá stærri komið og sparkað af öllu afli í höfuð hans og beðið þann litla um að
þagga niður í sér. Við þetta kvaðst Engilbert hafa vankast og nánast misst
meðvitund við sparkið. Við rannsókn málsins sagði vitnið að sá sem sparkaði
hafi sagst vera að hefna sín fyrir Geira frænda, Ásgeir Ebenesersson, en fyrir
dómi kvaðst hann ekki hafa hugmynd um hvers vegna þeir hafi ráðist inn til sín.
Eftir þetta hafi mjög dregið af vitninu og hann hafi hætt að hrópa. Sá hási,
minni, hafi á meðan á þessu stóð haldið hnífnum að hálsi sínum og hnakka en
síðan byrjað að binda hendur hans með grönnum kaðli að skipan þess stærri sem
þarna var og tekið síðan eina lykkju og vafið um hálsinn en það hafi verið sér
til happs að hann hafi getað sett hökuna niður og þannig komið í veg fyrir að
lykkjan hertist um hálsinn en ef það hefði gerst hefði hann aldrei getað leyst
sig af sjálfsdáðum. Kvað vitnið þann hása hafa hvað eftir annað hótað sér
lífláti en Lárus hefði þá beðið hann að láta ekki svona og sett tusku undir
andlit sitt svo hann gæti þurrkað blóð sem vætlaði úr enni og auga. Að endingu
hafi sá hási bundið fætur sínar með sjónvarpssnúru sem þarna var. Kvað vitnið
Lárus og þann hærri hafa á meðan á þessu stóð gramsað og leitað um alla íbúðina
og byrjað síðan að bera ýmislegt dót út. Hafi hann heyrt bíl ekið að útidyrunum
og síðan hafi dótið verið borið út og hafi þar verið á ferðinni aðallega Lárus
og og sá hærri. Kvaðst vitnið ekki hafa þorað að fylgjast mikið með því sem
þremenningarnir voru að gera en eftir nokkurn tíma hafi þeir gert sig líklega
til að fara og hafi sá stóri sagt við sig áður en hann fór að þeir kæmu aftur
og myndu þá leysa hann. Hafi hann síðan farið út, lokað hurðinni og tekið í
hurðarhúninn til að ganga úr skugga um að það væri læst. Kvaðst Engilbert hafa
byrjað að reyna að losa sig og það tekist eftir nokkrar mínútur en að hann hafi
fengið algert áfall eftir það og skolfið eins og hrísla. Að því búnu hafi hann
farið út í bíl sinn og hringt þar í vin sinn, Guðjón Þór Pétursson, sem hafi
komið að vörmu spori ásamt Þresti Jónassyni vinnufélaga sínum. Kvaðst hann hafa
notað bílasímann þar sem mennirnir hefðu slitið símann hans úr sambandi áður en
þeir fóru. Vitnið bar fyrir dómi að hann hafi nánast ekkert fengið af þýfinu
aftur en kvað ákærða B hafa boðið sér það á 100.000 krónur. Vitnið, Guðjón Þór Pétursson, kvaðst
hafa farið heim til Engilberts umrædda nótt eftir að Engilbert hefði hringt í
sig í mikilli geðshræringu. Hafi hann farið ásamt félaga sínum, Þresti
Jónassyni. Kvað vitnið aðkomuna sýnu verri en hann átti von á og hafi hann
beðið Þröst að hringja eftir aðstoð. Hafi Engilbert sagt sér að þrír menn hefðu
ráðist á sig og að hann hefði kannast við einn þeirra, Lárus. Hafi einn þeirra,
lítill með ráma rödd, haft í hótunum við hann og verið með hníf á lofti og
annar sparkað í andlit hans. Kvaðst vitnið minnast þess að Engilbert hefði
talað um að Lárus hafi reynt að draga úr aðförinni að honum. Einnig kvað vitnið
Engilbert hafa á orði að einhver þeirra hefði sagst vera að hefna fyrir Geira
frænda, betur þekktur sem Ásgeir E. Þórðarson. Vitnið, Þröstur Jónasson, staðfesti að
hann hefði komið á heimili Engilberts umrædda nótt og aðkoman hafi verið frekar
ljót. Húsið hafi hreinlega verið í rúst og Engilbert blóðugur á höndum og með
sár á höfði auk þess sem hann hafi verið í miklu uppnámi. Kvað vitnið Engilbert
hafa sagt að það hefðu komið inn þrír menn og ráðist á sig, bundið sig og
keflað og gengið yfir hann á gólfinu á meðan þeir báru húsmuni og hluti út úr
íbúðinni hjá sér og að hann hafi þekkt einn þeirra á röddinni. Kvaðst vitnið
ekki minnast þess að Engilbert hafi nefnt þátt hvers og eins. Vitnið, Kristján Ingi Kristjánsson,
rannsóknarlögreglumaður, kvaðst hafa komið á vettvang kl. 03:05 og rætt við
Guðjón Þór Pétursson. Inni í íbúðinni hafi allt verið á tjá og tundri. Stuttu
síðar hafi hann farið upp á slysadeild og rætt við Engilbert. Engilbert hafi verið
með talsverða áverka og átt erfitt með hreyfingar. Kvað vitnið Engilbert hafa
greint sér frá því að þrír karlmenn hafi bankað hjá sér um nóttina. Hafi hann
þekkt einn manninn sem L. Þeir hafi ruðst inn til hans og ráðist á hann. Einn
mannanna hafi snúið upp á þumalfingur hans og hafi honum síðan verið hent niður
í gólfið á kviðinn. Einhver hafi stokkið ofan á hann og rist hnakka hans og
háls með einhverju oddhvössu. Hann hafi við þetta öskrað upp og einn mannanna
sparkað í höfuð hans 1 sinni eða tvisvar. Síðan hafi þeir bundið hendur hans
fyrir aftan bak með bláu reipi og fætur hans með sjónvrpssnúru. Hafi stórséð á
Engilbert og að hann hafi getað tjáð sér að hann kannaðist við einn af
mönnunum, L. Vitnið, Kristján Kristjánsson
rannsóknarlögreglumaður, kvað rannsókn tæknideildar umrædda nótt aðallega hafa
verið í því fólgna að ljósmynda vettvanginn eins og hann leit út og að leita að
ummerkjum eftir það sem hafði gerst þarna. Vitnið sagði að annað bandið sem
Englilbert kvaðst hafa verið bundinn með hafi verið nælonband en hitt
sjónvarpskapall eða hluti af sjónvarpskapli. Niðurstaða. Ákærðu hafa játað að hafa komið á
heimili Engilberts aðfaranótt þriðjudagsins 18. nóvember 1997. Lýsing þeirra á
málsatvikum er nokkuð samhljóða fram að inngöngu þeirra á heimili Engilberts.
Þá greinir hins vegar á um málsatvik eftir að inn í hús hans var komið. Ákærði,
B, hefur játað að hafa stolið þýfi því sem greint er í ákæru af heimili
Engilberts en neitar að hafa tekið þátt í líkamsárásinni að öðru leyti en því
að hann hafi sparkað einu sinni í ennið á honum. Kveður hann Lárus og Einar
hafa átt hér hlut að máli. Ákærðu, Lárus og Einar, neita báðir að hafa tekið
þátt í líkamsárásinni og þjófnaðinum. Lárus kveður Einar og B hafa ráðist á
Engilbert og staðhæfir að B hafi stolið þýfinu frá honum. Einar kvaðst ekki
hafa orðið var við að einhver hafi veist að Engilbert en kveður meðákærðu hafa
verið á þeytingi um íbúðina með muni. Vitnið, Engilbert, kveðst ekki viss um
hver hafi veist að sér við inngönguna en lýsir því svo að bæði B og Einar hafi
veist að honum þegar inn var komið og að Einar hafi hótað honum hvað eftir
annað lífláti. Kveður hann B og Lárus hafa auk þess borið ýmislegt dót út. Ljóst er af því sem rakið hefur verið
að ákærðu ruddust allir í heimildarleysi inn á heimili Engilberts umrætt sinn.
Með því hafa þeir gerst sekir um brot gegn 231. gr. almennra hegningarlaga.
Þegar litið er til framburðar vitnisins Engilberts, sem fær stoð í framburði
ákærða L og læknisvottorða sem rakin hafa verið, þykir sannað að ákærðu, B og
Einar, veittust í sameiningu með ofbeldi að Engilbert, sneru hann í gólfið,
bundu hann höndum og fótum og vöfðu lykkju um háls hans og veittu honum áverka
þá sem í ákæru greinir, að undanskildu því að eins og ákæru er háttað þykir
ósannað að þeir hafi snúið upp á vinstri þumalfingur Engilberts með þeim
afleiðingum að liðband hans slitnaði. Óljóst er hvernig þætti þeirra hvors um
sig var nákvæmlega háttað, en af vætti Engilberts, sem fær stoð í framburði
ákærðu B og Lárusar, þykir fyllilega sannað að það hafi verið ákærði Einar sem
stakk hann margsinnis með hníf í háls og hnakka, og með játningu ákærða B að
hann hafi sparkað í andlit Engilberts. Sú atlaga ákærða, Einars, að stinga
Engilbert með hnífi var mun hættulegri en annar þáttur árásarinnar. Þar sem
ákærða, B, er ekki gert að sök að hafa tekið þátt í að vefja lykkju um háls
Engilberts og binda hann með reipi á höndum og fótum verður hann ekki
sakfelldur fyrir þann verknað. Verknaður ákærða, B, sem hann hefur hér verið
sakfelldur fyrir, varðar við 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr.
10. gr. laga nr. 20/1981, en verknaður ákærða, Einars, verður felldur undir 2.
mgr. 218. gr. fyrrgreindra laga, sbr. sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981. Þegar litið er til framburðar vitnisins
Engilberts og neitunar ákærða, L, telst hins vegar ósannað að hann hafi tekið
þátt í líkamsárásinni á hendur Engilbert, með þeim hætti sem honum er að sök
gefið í ákæru, og er hann því sýknaður af þeirri háttsemi. Vitnið Engilbert hefur borið að annar
tveggja ákærðu, sem hann ekki bar kennsl á á staðnum, hafi hótað sér lífláti á
meðan á árásinni stóð. Kemur lýsing hans heim og saman við ákærða Einar. Hvorki
framburður meðákærðu né annað það sem fram er komið í málinu styður þessa
fullyrðingu. Ber því gegn neitun ákærða Einars að sýkna hann af þeirri háttsemi
sem honum er að sök gefin í 3. lið II. kafla ákæru. Ákærði, B, hefur haldið því fram að
hann og ákærði, Lárus, hafi borið þýfið, sem getið er í 4. lið II. kafla ákæru,
út úr íbúðinni. Er þetta í samræmi við vitnisburð Engilberts, sem kvað ákærða
Lárus og „þann hærri“ hafa gramsað og leitað um alla íbúðina og byrjað síðan að
bera ýmislegt dót út, svo og framburð ákærða, Einars, sem kvað þá B og Lárus
hafa verið á þeytingi með hluti fram og til baka um íbúðina. Ljóst er af
framburði ákærða, B, að hann fékk mestmegnið af þýfinu í sinn hlut, en lítill
hluti þýfisins fannst á ákærða, Lárusi. Lárus hefur hins vegar neitað því að
hann hafi tekið þátt í að bera þýfið út úr íbúðinni. Þegar framangreint er virt
þykir fyllilega sannað að ákærðu, B og Lárus, hafi gerst sekir um þá háttsemi
sem þeir eru ákærðir fyrir í 4. lið II. kafla ákæru. Sýnt þykir af framburði
ákærðu að þeir fóru ekki í þjófnaðarskyni í íbúðina. Hefur ákærði, Einar,
staðfastlega neitað því að hann hafi tekið þátt í þjófnaði munanna. Meðákærðu
hafa ekki borið það á hann og vitnið Engilbert hefur borið að á meðan ákærði
Einar þjarmaði að honum hafi meðákærðu borið út þýfið. Ákærði, Lárus, hefur
haldið því fram að ákærði Einar hafi stolið hníf á staðnum, en öðru er ekki til
að dreifa því til staðfestingar. Telst samkvæmt þessu ósannað að ákærði, Einar,
hafi tekið þátt í þjófnaðinum á verðmætunum í íbúð Engilberts. Ákærðu, B og Einar, komu Engilbert í það
ástand sem nánar er lýst er í 5. lið II. kafla ákæru og skildu hann þannig
eftir við brottför sína. Sá verknaður þeirra varðar við 1. mgr. 220. gr.
almennra hegningarlaga. Ákærði, Lárus, hefur verið sýknaður af líkamsárásinni
sem lýst er í 2. lið II. kafla ákæru og hefur hann því ekki gerst brotlegur við
þetta lagaákvæði Er hann því sýknaður af þessum lið ákæru. III. [...] IV. Viðurlög. [...] Ákærði, Einar, hefur frá árinu 1980
hlotið 10 refsidóma fyrir skjalafals, þjófnað, þjófnaðartilraun, fjársvik,
tilraun til fjársvika og hilmingu auk brota gegn umferðarlögum og lögum um
ávana- og fíkniefni. Auk þessa hefur ákærði hlotið 4 sáttir fyrir brot gegn
umferðarlögum, lögum um ávana- og fíkniefni. Nemur samanlögð óskilorðsbundin
refsivist hans nú tæpum 15 árum. Síðast hlaut ákærði dóm 19. desember 1988, 14
ára fangelsi fyrir manndráp, brot gegn 211. gr. almennra hegningarlaga. Í júní
1992 og ágúst sl. gekkst hann undir sátt vegna fíkniefnabrota. Þann 9. nóvember
1996 hlaut hann reynslulausn í 3 ár á eftirstöðvum refsingar, 1680 dögum.
Samkvæmt bréfi Fangelsismálastofnunar ríkisins 2. september sl. hefur ákærði
ekki afplánað eftirstöðvarnar. Ákærði hefur með brotum þeim, sem hann hefur
verið sakfelldur fyrir í máli þessu, rofið skilorð reynslulausnarinnar. Ber því
nú samkvæmt 1. mgr. 42. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 3. gr.
laga nr. 16/1976 og með hliðsjón af 60. gr. sömu laga að dæma hann nú í einu
lagi fyrir brot þau, sem hér er fjallað um og hina 1680 daga óloknu refsivist.
Með hliðsjón af sakaferli ákærða, og þegar litið er til þess að líkamsárás hans
var fólskuleg og framin í félagi við annan, þykir refsing hans með vísan til
77. gr. almennra hegningarlaga hæfilega ákveðin fangelsi í 6 ár. Ákærði, Halldór Lárus, hefur frá árinu
1974 sætt refsingu 33 sinnum fyrir umferðarlagabrot, áfengislagabrot,
fíkniefnabrot og hegningarlagabrot, einkum skjalafals og auðgunarbrot. Hann á
að baki 19 refsidóma. Síðast var hann dæmdur 17. júlí 1997 í sekt fyrir
fíkniefnalagabrot og gekkst undir sátt fyrir sama brot í júní sl. með
sektargreiðslu. Síðast hlaut hann óskilorðsbundna refsingu 1995, 5 mánaða
fangelsi auk sviptingar ökuréttar ævilangt fyrir brot gegn ávana- og
fíkniefnalögum og umferðarlögum. Brotaferill ákærða hefur verið nær óslitinn,
en hann hefur ekki sætt refsingu fyrir hegningarlagabrot síðan árið 1987, þá 12
mánaða fangelsi. Frá því ári hefur hann hins vegar 9 sinnum sætt refsingu fyrir
brot gegn ávana- og fíkniefnalögum, samtals 9 mánaða óskilorðsbundið fangelsi
auk sektarrefsinga. Refsing hans þykir með vísan til sakaferils hans hæfilega
ákveðin fangelsi í 6 mánuði. [...] Ákærðu, [...], Einar, [...], voru allir
úrskurðaður í gæsluvarðhald í tilefni rannsóknar máls þessa, ákærði B 19.
nóvember sl. kl. 15.15 til 3. desember sl. kl. 18.00, samtals 15 daga, ákærði
Lárus 18. nóvember sl. kl. 22.33 kl. til 3. desember sl. kl. 18.00, samtals 15
daga, ákærði Einar frá 19. nóvember sl. kl. 15.55 til 28. janúar 1998 kl.
16.00, samtals 71 dag og ákærði Róber Örn 6. desember sl. kl. 22.48 til 10.
sama mánaðar kl. 01.27, samtals 4 daga. Skal gæsluvarðhald ákærðu, B, Einars og
L, koma til frádráttar refsingu og enn fremur komi gæsluvarðhald Róberts Arnar
til afplánunar refsingar hans. Af hálfu Engilberts var lögð fram 12.
janúar sl. skaðabótakrafa sú sem getið er í ákæru á hendur ákærðu, B, Einari og
L, samtals að fjárhæð 2.543.189 krónur. Ákærðu hafna kröfunni alfarið. Krafist
er samtals 1.881.881 vegna fjárhagslegs tjóns, þar af 5.581 króna vegna
lækniskostnaðar, og bóta fyrir miska og þjáningar, samtals 500.000 krónur auk
innheimtulauna. Með kröfunni fyrir fjárhagslega tjónið fylgir listi yfir horfna
og eyðilagða muni úr innbúi Engilberts, sbr. 4. liður II. kafla ákæru. Kröfunni
fylgja ófullnægjandi gögn og verður henni vísað frá í heild sinni að öðru leyti
en því að tekin er til greina krafa um lækniskostnað að fjárhæð 5.581 króna
ásamt vöxtum, eins og getur í dómsorði, enda fylgja henni gögn til
rökstuðnings. Krafan um þjáningar og miska er ósundurliðuð og vanreifuð og
verður henni einnig vísað frá dómi. [...] Ákærðu B, Einar, Halldór Lárus og L,
eru dæmdir til að greiða óskipt saksóknarlaun í ríkissjóð, 100.000 krónur. [...] Ákærði, Einar, er dæmdur til að greiða
málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Kjartans Reynis Ólafssonar
hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Ákærði, Halldór Lárus, er dæmdur til að
greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Steingríms Þormóðssonar
héraðsdómslögmanns, 50.000 krónur. [...] Annan sakarkostnað eru ákærðu öll dæmd
til að greiða óskipt. Dómsorð: [...] Ákærði, Einar Sigurjónson, sæti
fangelsi í 6 ár. Frá refsingu hans dragist gæsluvarðhaldsvist hans, 71 dagur. Ákærði, Halldór Lárus Pétursson, sæti
fangelsi í 6 mánuði. [...] Ákærðu, B og Einar, greiði Engilbert
Jensen, kt. 240241-2509, í skaðabætur 5.581 krónu ásamt dráttarvöxtum samkvæmt
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. október 1998 til greiðsludags. Ákærðu, B, Einar, Halldór Lárus og
[...], greiði óskipt saksóknarlaun í ríkissjóð, 100.000 krónur. [...] Ákærði, Einar, greiði málsvarnarlaun
skipaðs verjanda síns, Kjartans Reynis Ólafssonar hæstaréttarlögmanns, 80.000
krónur. Ákærði, Halldór Lárus, greiði
málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Steingríms Þormóðssonar
héraðsdómslögmanns, 50.000 krónur. [...] Annan sakarkostnað greiði ákærðu öll
óskipt. |
Mál nr. 489/1998 | Ávana- og fíkniefni Þjófnaður Reynslulausn Stefnubirting | Ó
var ákærður og sakfelldur fyrir innflutning, sölu og vörslu á fíkniefnum og
þjófnað Var hann dæmdur til fangelsisrefsingar og upptöku efnanna. G var
ákærður og sakfelldur fyrir þjófnað og var hann dæmdur til fangelsisrefsingar
og greiðslu skaðabóta. S var ákærður fyrir þjófnað, fíkniefnabrot og akstur án
ökuréttar. Áfrýjunarstefna í málinu hafði verið birt honum í Lögbirtingablaðinu
og var það talið heimilt. Var hann sakfelldur fyrir hluta þjófnaðarbrotanna og
akstur án ökuréttar og dæmdur til fangelsisrefsingar og greiðslu skaðabóta. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari
skaut málinu til Hæstaréttar 19. ágúst 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærðu
Gísla Freys Njálssonar og Óskars Þórs Gunnlaugssonar um áfrýjun, en einnig af
hálfu ákæruvalds að því er þá báða og ákærða Sigurjón Pétursson varðar. Krefst
ákæruvaldið þess að refsing allra þessara ákærðu verði þyngd. Ákærði
Gísli krefst þess að refsing hans verði milduð og hún skilorðsbundin að öllu
leyti eða að hluta. Þá dragist gæsluvarðhald, er hann sætti í átta daga, frá
refsingu. Ákærði
Óskar krefst þess að refsing hans verði milduð. Ákærði
Sigurjón krefst þess aðallega að hans þætti í málinu verði vísað frá
Hæstarétti. Til vara krefst hann þess að refsing verði milduð, en að því
frágengnu að héraðsdómur verði staðfestur. Með
héraðsdómi voru sex menn dæmdir til refsingar fyrir margvísleg brot, en þrír þeirra
una dómi. Með áfrýjun leita aðrir dómfelldir og ákæruvaldið nú einungis eftir
endurskoðun á þeirri refsingu, sem ákærðu var gerð með héraðsdómi, en sætta sig
við úrlausn hans um sakfellingu samkvæmt einstökum liðum í ákærum. I. Með vísan
til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um refsingu ákærða
Gísla. Er fyrri sakaferill hans þar réttilega rakinn utan þess að ekki er getið
dóms Héraðsdóms Reykjaness 3. apríl 1998, þar sem ákærða var gerð sekt fyrir
fíkniefnabrot. Verður jafnframt staðfest niðurstaða héraðsdóms um að ekki séu
efni til að skilorðsbinda refsinguna eða hluta hennar. Samkvæmt
þessu verður héraðsdómur staðfestur hvað varðar ákærða Gísla. Skal hann greiða
áfrýjunarkostnað, eins og nánar segir í dómsorði. II. Við
ákvörðun refsingar ákærða Óskars verður meðal annars litið til þess, að brot
hans samkvæmt ákæru 24. mars 1998 fólust einkum í því að flytja inn verulegt
magn af LSD. Er því broti og öðrum fíkniefnabrotum hans, sem ákært er fyrir,
réttilega lýst í héraðsdómi. Með meðferð sinni á LSD og marihuana hefur ákærði
unnið til refsingar samkvæmt ákvæðum 1. mgr. 2. gr., sbr. 1. mgr. 5. gr. og 6.
gr. laga nr. 65/1974 um ávana- og fíkniefni, sbr. 1. gr. laga nr. 60/1980 og 1.
gr. laga nr. 13/1985. Með háttsemi sinni, sem greinir í 3. lið III. kafla ákæru
24. mars 1998, hefur ákærði brotið gegn sömu ákvæðum, sbr. og 5. mgr. 5. gr.
fyrstnefndu laganna. Með meðferð sinni á amfetamíni hefur ákærði brotið ákvæði
2. mgr. 2. gr. sömu laga, sbr. einnig 2. gr. og 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986
um sölu og meðferð ávana- og fíkniefna, eins og henni var breytt með 2. gr.
reglugerðar nr. 177/1986. Við ákvörðun refsingar verður jafnframt að líta til
þess að verulegur hluti þeirra muna, sem stolið var í innbroti að Fannafold 121
í Reykjavík, kom í leitirnar að nýju. Þá hefur hann játað brot sín og fyrri
sakaferill hefur ekki áhrif á ákvörðun refsingar nú. Að virtu öllu því, sem að
framan er rakið, þykir refsing ákærða Óskars hæfilega ákveðin fangelsi í tvö ár
og sex mánuði. Verður fallist á með héraðsdómi að ekki séu efni til að
skilorðsbinda refsingu eða hluta hennar. Ákvæði
héraðsdóms um upptöku gagnvart ákærða Óskari og skyldu hans til að greiða
sakarkostnað skulu vera óröskuð. Honum verður gert að greiða áfrýjunarkostnað,
eins og greinir í dómsorði. III. Eftir
áfrýjun málsins fékk ríkissaksóknari birt dómsorð héraðsdóms yfir ákærða
Sigurjóni í Lögbirtingablaði, þar eð ekki tókst að birta honum dóminn vegna
dvalar hans á óþekktum stað erlendis. Var um leið birt áfrýjunarstefna í
málinu. Reisir þessi ákærði aðalkröfu sína á því að óheimilt hafi verið að
birta áfrýjunarstefnu með þessum hætti. Samkvæmt lögjöfnun frá 2. mgr. 20. gr.
laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála verður að teljast heimilt að birta í
Lögbirtingablaði áfrýjunarstefnu í opinberu máli. Verður því ekki fallist á
aðalkröfu ákærða. Með vísan
til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur að því er varðar ákærða
Sigurjón. Kostnaður af áfrýjun gagnvart honum verður lagður á ríkissjóð, sbr.
1. mgr. 169. gr. laga nr. 19/1991, þar á meðal málsvarnarlaun skipaðs verjanda
hans, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur
skal vera óraskaður hvað varðar ákærðu, Gísla Frey Njálsson og Sigurjón
Pétursson. Ákærði,
Óskar Þór Gunnlaugsson, sæti fangelsi í tvö ár og sex mánuði. Frá refsivist
hans dragist 18 daga gæsluvarðhald. Ákvæði héraðsdóms um upptöku muna ákærða
Óskars og greiðslu hans á sakarkostnaði skulu vera óröskuð. Ákærði,
Gísli Freyr Njálsson, greiði þriðjung áfrýjunarkostnaðar málsins, þar með talin
saksóknarlaun í ríkissjóð, 25.000 krónur, svo og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda síns fyrir Hæstarétti, Sigurðar Georgssonar hæstaréttarlögmanns,
50.000 krónur. Ákærði,
Óskar Þór Gunnlaugsson, greiði þriðjung áfrýjunarkostnaðar málsins, þar með
talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 25.000 krónur, svo og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda sín fyrir Hæstarétti, Brynjars Níelssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000
krónur. Málsvarnarlaun
Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, skipaðs verjanda ákærða Sigurjóns
Péturssonar fyrir Hæstarétti, 50.000 krónur, greiðast úr ríkissjóði. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 2. júlí 1998. Árið 1998,
fimmtudaginn 2. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í
Dómhúsinu við Lækjartorg af Guðjóni St. Marteinssyni, héraðsdómara, kveðinn upp
dómur í málinu nr: S-334/1998: Ákæruvaldið gegn Gísla Frey Njálssyni, H, Óskari
Þór Gunnlaugssyni, SA, Sigurjóni Péturssyni og R, en málið var dómtekið 12.
júní sl. Málið er höfðað
með ákæru útgefinni 24 mars 1998 á hendur: "E, kt. [...], Gísla Frey Njálssyni,
Kríuhólum 2, kt.
230373-4349, H, kt. [...], Óskari Þór
Gunnlaugssyni, Bankastræti 14, kt.
180676-3179, SA kt. [...], Sigurjóni
Péturssyni, Blönduhlíð 2, kt.
110464-4289, öllum til
heimilis í Reykjavík, fyrir eftirgreind brot framin í Reykjavík á árinu 1997, nema annars
sé getið: I. Ákærðu Óskari Þór og SA er gefið að sök að hafa í
apríl staðið að því í sameiningu að flytja frá Hollandi hingað til lands í
ágóðaskyni 400 skammta af LSD (pappírsmiða með lýsergíði) og selja allt að 90
skammta af efninu. Samkvæmt ráðagerðum ákærðu annaðist ákærði Óskar Þór kaup
efnisins í Hollandi og sendi það hingað til lands í tveimur póstsendingum á
heimilisföng í Reykjavík, sem ákærði SA hafði látið honum í té í þessu skyni og
hafði hann jafnframt sent ákærða Óskari Þór peninga til Hollands til kaupanna.
Ákærði SA sótti aðra póstsendinguna er hún var komin á áfangastað og voru 90
skammtar af LSD í henni sem ákærðu skiptu með sér þannig að ákærði SA fékk 60
skammta og ákærði Óskar Þór 30 skammta. Ákærðu seldu megnið af efninu, en
póstsending sem hafði að geyma 310 skammta var haldlögð af lögreglu áður en hún
komst í hendur ákærðu. (Mál nr. 10-1997-3662) Telst þetta varða við 2.gr., sbr. 5. og 6. gr., laga um
ávana-og fíkniefni nr. 65, 1974, sbr. lög nr. 60, 1980, sbr. 9.gr. laga nr. 75,
1982, sbr. lög nr. 13, 1985, og 2. gr., sbr. 10. gr., reglugerðar um sölu og
meðferð ávana- og fíkniefna nr. 16, 1986. II.Ákærða SA er
gefið að sök [...], Teljast þessi brot ákærða varða við framangreind
lagaákvæði um ávana- og fíkniefni og ákvæði reglugerðar nr. 16, 1986, sbr.
reglugerð nr. 177, 1986 og auglýsingu nr. 84, 1986, að því er varðar meðferð
ákærða á amfetamíni. III. Ákærða Óskari Þór er gefið að sök: 1. Að hafa, að kvöldi mánudagsins 6. janúar, haft 0,1 g af
amfetamíni og 0,6 g af marihuana í vörslum sínum á þáverandi heimili sínu að
Tryggvagötu 6, en lögreglan fann efnin við húsleit og lagði hald á þau. (Mál
nr. 10-1997-547) 2. Fimmtudaginn 15. maí, haft í fórum sínum 0,3 g af amfetamíni, er
lögreglan hafði afskipti af honum við Vitastíg 11, og jafnframt að hafa sama
dag haft í vörslum sínum á sama stað 7,8 g af amfetamíni, en lögreglan fann
efnin og lagði hald á þau. (Mál nr. 10-1997-6362) Teljast þessi brot ákærða varða við þau ákvæði laga,
reglugerða og auglýsingar, sem greinir í II. lið. 3. Sama dag og á sama stað gert tilraun til fíkniefnalagabrots, með
því að hafa haft í vörslum sínum 7 pappaferninga, sem ákærði taldi innihalda 7
skammta af LSD, en reyndust við rannsókn Rannsóknastofu í lyfjafræði ekki
innihalda þekkt ávana- og fíkniefni, en lögreglan fann pappaferningana við
húsleit og lagði hald á þá. (Mál nr. 10-1997-6263) Telst þetta varða við framangreind ákvæði laga um ávana-
og fíkniefni og reglugerðar nr. 16, 1986, sbr. 20.gr. almennra hegningarlaga
nr. 19, 1940. IV. Ákærðu Gísla Frey, H, SA og Sigurjóni er gefinn að
sök þjófnaður með því að hafa, aðfaranótt laugardagsins 31. janúar, stolið í
anddyri Kennaraháskóla Íslands við Stakkahlíð, hraðbanka að verðmæti um kr.
1.800.000 sem hafði að geyma 3.388.000 krónur í reiðufé. (Mál nr. 10-1998-2476) Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19, 1940. V. Ákærða Sigurjóni er gefið að sök: 1. Að hafa, aðfaranótt mánudagsins 30. júní 1997, brotist inn í
verslunina Straumnes, Vesturbergi 76, og stolið seðlaveski með enskum pundum að
verðmæti um krónur 80.000 og rofið þar peningaskáp og stolið úr honum 700 800
þúsund krónum og tékkum. (Mál nr. 10-1997-11027) 2. Aðfaranótt laugardagsins 8. nóvember, stolið seðlaveski með 350
dönskum krónum og 5.500 íslenskum krónum á hótelherbergi á Grand Hóteli við
Sigtún. (Mál nr. 10-1997-19755) Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga. 3. Fimmtudaginn 18. desember haft í fórum sínum 0,7 g af hassi í
fangamóttöku lögreglustöðvarinnar við Hverfisgötu. (Mál nr. 10-1997-22623) Telst þetta varða við framangreind ákvæði laga um ávana-
og fíkniefni og reglugerðar nr. 16, 1986. 4. Sunnudaginn 4. janúar 1998, ekið bifreiðinni GM-995 án ökuréttar
um götur borgarinnar uns lögregla stöðvaði akstur hans á Ásvallagötu. (Mál nr.
10-1998-794) Telst þetta varða við 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100.
gr., umferðarlaga nr. 50, 1987. VI. Ákærðu E og Sigurjóni er gefinn að sök þjófnaður með
því að hafa, þriðjudaginn 11. nóvember, stolið fatnaði og ýmsum munum að
verðmæti samtals um kr. 90.000 á Landsspítalanum við Eiríksgötu. (Mál nr.
10-1997-20005) Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga. VII. Ákærðu E er gefið að sök [...], VIII. Dómkröfur: Þess er krafist, að ákærðu verði dæmd til refsingar og
að framangreind fíkniefni, 310 skammtar af LSD, 8.6 g af amfetamíni, 19.5 g af
hassi og 7.9 g af marihuana, sem hald var lagt á, verði gerð upptæk samkvæmt
6.mgr. 5.gr. laga nr. 65, 1974 og 2.mgr. 10.gr. reglugerðar nr. 16, 1986. Þess er jafnframt krafist samkvæmt 7. mgr. 5.gr. laga
nr. 65, 1974 og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 16, 1986, að ákærði Óskar Þór
sæti upptöku á pesola grammavog sem lögreglan fann og lagði hald á 15. maí 1997
við húsleit að Vitastíg 11, Reykjavík. [...], Í málinu krefjast eftirgreindir skaðabóta: Bótakrafa er varðar ákærðu Gísla Frey, H, SA og
Sigurjón: Sigríður Logadóttir, hdl., f.h. Búnaðarbanka Íslands hf.,
Hafnarstræti 8, Reykjavík, kr. 380.441 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
laga nr. 25, 1987 frá 12. febrúar til greiðsludags. Bótakröfur er varða ákærðu E og Sigurjón: Guðni Arnar Guðnason, kt. 240172-4969, kr.36.000. Haukur Þór Þorvarðarson, kt. 030977-5809, kr. 20.000. Agnes Þórólfsdóttir, kt. 100859-3789, kr. 21.000. Jóna Haraldsdóttir, kt. 111050-3179, kr. 2.000. [...], Bótakrafa er varðar ákærða Sigurjón: Jón Egilsson, hdl., fyrir hönd Heiðars Viðhjálmssonar,
kt. 160148-3229, kr. 1.130.000 ásamt dráttarvöxtum frá 30. júní 1997." Annað mál var
höfðað á með ákæru útgefinni 5. maí sl. á hendur: „HS, kt. [...], Óskari Þór
Gunnlaugssyni, Bankastræti 14, kennitala
180676-3179 og R, kt. [...], öllum til
heimilis í Reykjavík, fyrir eftirgreind brot á almennum hegningarlögum og
lögum um ávana- og fíkniefni framin í febrúar 1998: I. Ákærðu Óskari Þór og R er gefið að sök að hafa,
miðvikudaginn 25. febrúar, brotist í félagi inn í einbýlishúsið nr. 33 við
Hálsasel í Reykjavík og stolið þar munum alls að verðmæti um kr. 1.110.000 svo
sem myndbandstæki, 2 fjarstýringum fyrir myndbandstæki, myndavél,
geislaspilara, hljómmagnara, 2 töskum, kvenúri, vasatölvu, erlendum gjaldeyri,
að verðmæti alls um kr. 70.000, og silfurborðbúnaði, svo sem matarbúnaði fyrir
tólf auk desertskeiða, sósuskeiða og ávaxtaskeiða, kaffibúnaði fyrir fjórtán
auk ýmissa fylgihluta, ýmsum fylgihlutum svo sem tertuspöðum og sultuskeiðum,
skartgripum svo sem gullarmbandi, 3 gullkeðjum, 2 pörum af gulleyrnalokkum, 2
gullúrum, 5 gullhringum, 2 pörum af gullermahnöppum, 2 pörum af
silfurermahnöppum, og fleiri gömlum silfurmunum. II. Ákærðu HS, Óskari Þór og R er gefið að sök að hafa,
að morgni fimmtudagsins 26. febrúar, staðið að því í félagi að brjótast inn í
einbýlishúsið nr. 121 við Fannafold í Reykjavík og stela, 3 hljómmögnurum,
útvarpsmagnara, geislaspilara, segulbandstæki, sjónvarpstæki, 3 myndbandstækjum,
silfurboxi, samtals að verðmæti um kr. 500.000 og 42.000 krónum í reiðufé. III. Ákærða R er gefið að sök [...], Telst háttsemin samkvæmt ákæruliðum I III.1 varða við
244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940. [...], Þess er krafist að ákærðu verði dæmd til refsingar.
[...], Í málinu krefjast eftirgreindir skaðabóta: Bótakrafa er varðar ákærðu Óskar Þór og R: Karl Sigurhjartarson, kt. 121241- 4399, kr. 1.114.134. Bótakrafa er varðar ákærðu H, Óskar Þór og R: Kári Jón Halldórsson, kt. 120652-6979, kr.
215.990." Málflutningi
vegna ákærunnar frá 5. maí lauk 8. júní sl. og var málið þá dómtekið, en
málflutningi vegna ákærunnar frá 24. mars lauk 12. júní sl. og var sá hluti
málsins þá dómtekinn. Undir rekstri
hvors máls fyrir sig voru skilin frá og dæmd sérstaklega mál E og dómur kveðinn
upp í máli hennar 5. júní sl. og mál HS og dómur í hennar máli kveðinn upp 27.
maí sl. Málin voru
sameinuð eftir dómtöku. Verjandi ákærða
Óskars Þórs krefst þess vegna beggja ákæruskjalanna að ákærði hljóti vægustu refsingu
sem lög leyfa og komi til refsivistar að gæsluvarðhald ákærða komi til
frádráttar að fullri dagatölu. Þess er krafist að skaðabótakrafa Karls
Sigurhjartarsonar verði vísað frá dómi. Þá er krafist málsvarnarlauna að mati
dómsins. Verjandi ákærða
Gísla krefst vægustu refsingar sem lög leyfa og að refsivist verði dæmd
skilorðsbundin, ef dæmd verður. Komi til afplánunar refsivistar ákærða Gísla er
þess krafist að gæsluvarðhald hans komi til frádráttar að fullri dagatölu. Þess
er krafist að skaðabótakröfum á hendur Gísla og fleirum verði vísað frá dómi.
Krafist er réttargæslu- og málsvarnarlauna að mati dómsins. Verjandi ákærða
H krefst vægustu refsingar sem lög leyfa. Refsivist ef dæmd verður verði
skilorðsbundin og að gæsluvarðhaldsvist ákærða Halldórs komi að fullri dagatölu
til frádráttar dæmdri refsivist. Þess er krafist að skaðabótakröfu á hendur
ákærða H og fleirum verði vísað frá dómi, en til vara var skaðabótakröfunni
andmælt sem of hárri og vaxtafæti jafnframt mótmælt. Þá er krafist réttargæslu-
og málsvarnarlauna að mati dómsins. [...], Verjandi ákærða
Sigurjóns krefst sýknu af 1., 2., og 3. tölulið V. kafla ákæru frá 24. mars sl.
og jafnframt af VI. kafla sömu ákæru. Að öðru leyti er krafist vægustu
refsingar sem lög leyfa og að með reynslulausn ákærða Sigurjóns verði farið sem
skilorðsdóm. Þess er krafist að öllum skaðabótakröfum á hendur ákærða Sigurjóni
og eftir atvikum fleirum verði vísað frá dómi. Komi til refsivistar er þess
krafist að gæsluvarðhald ákærða komi til frádráttar með fullri dagatölu. Þess
er krafist að sakarkostnaður verði að mestu leyti lagður á ríkissjóð, þar með
talin réttargæslu- og málsvarnarlaun að mati dómsins. [...], Ákæruefni
málsins eru úr sitt hvorri áttinni og þykir af þeim sökum ekki unnt að gera í
samfelldu, en í stuttu máli grein fyrir málavöxtum í upphafi heldur víkja að
því við hvern kafla ákærunnar eftir því sem ástæða þykir. Vegna ákæruliða
sem játaðir hafa verið er skírskotað til ákærunnar um lýsingu málavaxta. Ákæra 24. mars
1998 I. Samkvæmt
greinargerð lögreglunnar er upphaf máls þessa það að 14. apríl 1997 kom kona að
máli við tollvörð hér í borg og afhenti bréf sem síðar kom í ljós að innihélt
310 skammta af LSD, en sendingin hafði verið stíluð á nafn, sem ekki var til á
tilgreindu heimilisfangi. Í greinargerð lögreglunnar segir síðan að nokkru áður
hefðu borist upplýsingar þess efnis að ákærðu stæðu sameiginlega að
innflutningi á LSD hingað til lands. Leiddi þetta til handtöku ákærða Óskars
Þórs 15. maí 1997 og var hann úrskurðaður í gæsluvarðhald í framhaldinu.
Framburður ákærða Óskars Þórs hjá lögreglunni var breytilegur, en hann
viðurkenndi að lokum að hafa staðið að innflutningi á LSD til landsins ásamt
meðákærða SA sem neitar sök. Verður nú
rakinn framburður ákærða og vitna fyrir dómi. Ákærði Óskar
Þór hefur borið fyrir dóminum að lýsing í þessum ákærulið sé rétt, utan að
þáttur meðákærða SA sé sá einn að hann hafi sótt þá 90 skammta af efninu, sem
lýst er í ákærunni, og þeim hluta efnisins hafi ákærðu skipt með sér til
helminga, en ekkert hafi verið selt af efninu. Ákærði kvað engan sérstakan
undirbúning hafa verið að þessari ferð og ekkert samráð hefði verið við
meðákærða vegna ferðarinnar. Hann hefði verið á leið til Hollands og dottið í
hug að senda hingað til lands 2 bréf með fíkniefnum. Hann kvaðst fljótt hafa
orðið peningalaus ytra og þá beðið meðákærða að senda sér peninga út, en þeir
peningar hefðu ekki verið notaðir til fíkniefnakaupa. Ákærði hefði greint
meðákærða frá því að hann hefði sent tvær sendingar með LSD til landsins, en fyrirfram
hefði meðákærði ekki vitað af fíkniefnakaupunum. Ákærði greindi meðákærða frá
því hvert sendingarnar bárust og bað hann um að sækja efnið, en þeir hafi ætlað
að skipta efninu jafnt á milli sín. Ákærði kvaðst fyrir utanförina hafa verið
búinn að ákveða hvert hann ætlaði að senda bréfin. Við skýrslutökur hjá
lögreglunni lýsti ákærði Óskar Þór hlut meðákærða SA á þann hátt, sem ákært er
út af. Um ástæður breytts framburðar kvaðst ákærði á þeim tíma hafa þurft
einhvern til að skella skuldinni á og því hafa spunnið upp sögu um þátttöku
meðákærða, en lögreglan hefði stöðugt spurt um hann við skýrslutöku. Þá kvað
hann persónulegar ástæður vera fyrir því að hann blandaði meðákærða í málið og
vildi hann ekki greina frá því hverjar þessar ástæður væru. Er ákærði Óskar Þór
var yfirheyrður fyrir dómi 16. maí 1997 vegna kröfu um gæsluvarðhald lýsti hann
því að meðákærði SA hefði tekið við bréfinu er innihélt 90 skammta af LSD og
honum hefði einnig verið ætlað bréfið sem innihélt 310 skammta af LSD. Hann var
ekki spurður nánar út í málsatvik við þessa dómsyfirheyrslu. Ákærði SA
neitar sök. Hann kvaðst alfarið vísa framburði meðákærða á bug um þátt sinn í
málinu. Hann kvaðst að beiðni meðákærða hafa sent honum peninga til Amsterdam,
en ekki vitað til hvers þeir peningar voru notaðir, en ákærði kvaðst hafa
innheimt þessa peninga hér á landi fyrir meðákærða, aðallega hjá einum aðila. [...], III.1. og
III.2. Ákærði viðurkenndi fyrir dóminum að þessir ákæruliðir væru réttir og er
skírskotað til ákærunnar um lýsingu málavaxta. III.3. Ákærði
kvað þennan ákærulið réttan, en kvaðst ekki hafa talið efnið hafa verið LSD, en
hann hafi talið svo vera er hann fékk efnið í hendur. Síðar hafi komið í ljós
að svo var ekki, en ákærði kvaðst hafa komist að þessu með því að neyta
efnisins. Ákærði kvaðst þekkja til áhrifa af neyslu LSD og þannig hafa áttað
sig á því að efnið var ekki LSD. Vitnið Kristinn
Sigurðsson lögreglumaður kom fyrir dóminn og staðfesti skýrslu þá er hann
ritaði 15. maí 1997 um húsleit á heimili ákærða og að efni hafi þá verið tekið
úr vörslum hans. IV. Upp úr kl.
níu að morgni laugardagsins 31. janúar sl. er einn starfsmanna Kennaraháskólans
kom í skólann veitti hann því athygli að hraðbanki sem staðsettur var í
suðuranddyri skólans var horfinn. Starfsmaðurinn lýsti því fyrir lögreglunni að
sér hafi fundist þetta grunsamlegt og því haft samband við húsvörð sem kom á
vettvang og tilkynnti lögreglu um hvarf hraðbankans. Eftir þetta hóst
umfangsmikil lögreglurannsókn sem leiddi m.a. til handtöku ákæðru og voru þeir
úrskurðaðir í gæsluvarðhald í þágu rannsóknar málsins. Hraðbankinn og innihald
hans komst til skila. Verður nú
rakinn framburður ákærðu fyrir dómi en engin vitni voru leidd vegna þessa
ákæruliðar. Ákærði Gísli
játar aðild sína að þjófnaði hraðbankans. Hann kvað aðdragandann þann að þeir
meðákærði SA hafi þetta kvöld verið á rúntinum er meðákærði Sigurjón hefði
hringt og beðið þá um að koma við hjá sér. Eftir stutta stund hafi þeir farið
saman akandi að Kennaraháskólanum og allir fjórir hafi verið með í för. Þeir
hafi síðan haldið aftur heim til meðákærða Sigurjóns og þar hefði verið búið að
taka til verkfæri, sem nota átti við þjófnaðinn, en meðákærði Sigurjón hefði
einnig verið búinn að koma bifreið þeirri, sem flytja átti peningaskápinn í,
fyrir þarna nærri vettvangi. Meðákærði Sigurjón hefði verið upphafsmaður þessa
þjófnaðar og í ljós hefði komið að hann var búinn að huga að þessu áður. Er
ákærðu komu á staðinn hafi anddyri Kennaraháskólans verið opnað með debetkorti
ákærða. Ákærði Sigurjón hafi séð um að aftengja bankann, en meðákærða SA hafi
ekki litist á blikuna og horfið af vettvangi. Hann hafi engan þátt tekið í
þessu og ekki heldur tekið þátt í undirbúningi og ekki átt að fá ágóðahlut.
Meðákærði SA hafi komið að meðan á þjófnaðinum stóð og reynt að fá ákærða með
sér á brott. Bankinn hefði síðan verið losaður og honum rennt upp í
sendiferðabíl og þetta hefði tekið um 20 mínútur. Meðákærði Sigurjón hefði
síðan ekið bifreiðinni á brott og lagt við Stýrimannaskólann. Ákveðið var að
hittast síðar og ræða framhaldið, en fjármununum átti að skipta jafnt, að því
er ákærði taldi. Allir ákærðu hefðu síðan hist á Hótel Loftleiðum að morgni
næsta dags, þar sem ræða átti framhaldið og meðákærðu Sigurjón og H hafi ætlað
að sjá um að opna peningaskápinn. Ákærði SA
neitar sök. Hann kvaðst einungis í stutta stund hafa orðið vitni að atburðum,
sem hér er ákært út af. Ákærði kvaðst hafa komið að þarna sem verið var að nema
hraðbankann á brott og hefði ákærði verið að reyna að fá meðákærða Gísla ofan
af því að taka þátt í þessu. Eftir það hefði ákærði yfirgefið vettvang.
Meðákærðu hefðu allir þrír verið á vettvangi er þetta átti sér stað. Ákærði
kvað aðdraganda þess að hann kom á vettvang þann að Sigurjón hefði hringt í sig
og beðið sig um að koma að Kennaraháskólanum. En þangað hefði ákærði farið
kvöldinu áður ásamt meðákærðu Sigurjóni og Gísla, sem þar fóru úr bílnum, og
kvaðst ákærði hafa talið þá ætla að brjótast þar inn. Ákærði kvaðst áður hafa
heyrt á heimili meðákærða Sigurjóns að eitthvað stæði til, en ekki vitað hvað
það var. Daginn eftir kveðst ákærði hafa ekið meðákærða Gísla á Hótel
Loftleiðir til fundar við meðákærðu. Ákærði H játar
aðild sína að þjófnaðinum. Hann kveðst hafa lagst inn í þessa atburðarrás og
verið fenginn til að keyra bifreið fyrir meðákærða Sigurjón. Um sama leyti
hefði hann komist að því hvað stóð til, en ákærði kvaðst hafa verið
heimilislaus á þessum tíma og fengið inni hjá meðákærða Sigurjóni. Áður en
haldið var að Kennaraháskólanum höfðu allir ákærðu hist og allir fjórir haldið
að Kennaraháskólanum. Hann kvað alla ákærðu hafa tekið þátt í því að færa
peningakassa út í sendiferðabílinn, utan ákærði kvaðst ekki klár á því hvort
meðákærði SA tók þátt í þessu. Hann kvað meðákærða SA hafa komið stutta stund á
staðinn og ekki geta fullyrt hvort hann tók þátt í þjófnaðinum. Ákærði kvað
meðákærða Sigurjón hafa verið upphafsmann þessa þjófnaðar, en ekkert hefði
verið ákveðið um skiptingu innihalds hraðbankans. Þeir hafi síðan mælt sér mót
á Hótel Loftleiðum daginn eftir til að ræða framhaldið. Ákærði Sigurjón
kvað háttsemi sinni rétt lýst í þessum kafla ákærunnar. Hann kvað alla ákærðu
hafa rætt um það á föstudeginum að þeir ætluðu að gera eitthvað til að verða
sér úti um peninga. Á þeirri stundu hefði ekki verið tekin ákvörðun um að stela
hraðbankanum. Þeir hafi þá ákveðið að hittast aftur daginn eftir við
Kennaraháskólann. En ákærði kvaðst hafa verið frumkvöðull að þessu og átt
hugmyndina og lýsti hann sig ábyrgan fyrir skipulagi þessa þjófnaðar. Hann
kvaðst minna að þeir hefðu farið að Kennaraháskólanum á tveimur bílum og opnað
anddyri skólans með debetkorti í eigu meðákærða Gísla. Á vettvangi hefði ákærði
eða meðákærði H tekið hraðbankann úr sambandi. Ákærði hefði síðan losað
hraðbankann og í sameiningu hefðu þeir komið honum fyrir í bíl, sem flutti hann
á brott og bifreiðin með hraðbankanum í verið skilin eftir við Sjómannaskólann.
Ákærðu hefðu ákveðið að hittast daginn eftir og hafi orðið úr að þeir hittust á
Hótel Loftleiðum, þar sem fyrirhugað var að ræða áframhaldið. Hann kvaðst ekki
muna hvort rætt hefði verið hvernig þýfinu skyldi skipt, en hann kvaðst lítið
muna eftir fundinum á Hótel Loftleiðum. Ákærði kvað meðákærða SA hafa verið
handan götunnar meðan hraðbankanum var stolið og hafi hann fylgst með því sem
fram fór. En hann hafi komið og aðstoðað er eftir var leitað, þegar það kom í
ljós að þeir þrír sem þarna voru gátu ekki komið hraðbankanum upp í bílinn.
Ákærði kvað þátt meðákærðu í þessum þjófnaði lítinn, því hann væri upphafsmaður
og skipuleggjandi, svo sem rakið var. Síðar í yfirheyrslunni kvaðst ákærði ekki
geta fullyrt hvort meðákærði SA hefði átt þátt í þjófnaðinum eða vitað um hann.
Þá kom fram hjá ákærða að hann hefði tekið til verkfæri, sem nota átti til að
losa um hraðbankann, enda kvaðst ákærði hafa talið þá hugmynd að stela hraðbankanum
betri en t.d. vopnað rán. En aðrar hugmyndir hefði borið á góma milli ákærðu.
Fyrir dóminum var farið yfir framburð ákærða hjá lögreglunni og er ekki ástæða
til að rekja hann allan hér, en minni ákærða um atburði og smáatriði er
ótraust, enda bar ákærði um ótraust minni sökum mikillar óreglu á þessum tíma.
Ákærði kvað minni sitt um atburðarrás að mestu leyti takmarkast við sinn eigin
þátt í málinu, en ekki annarra. Hann greindi m.a. frá því hjá lögreglunni og
staðfesti fyrir dóminum að meðákærðu Gísli og SA hefðu ætlað að taka
hraðbankann og opna á verkstæði hjá nafngreindum manni uppi á Höfða. V.1. Samkvæmt
lögregluskýrslu dags. 30. júní 1997 var tilkynnt innbrot í verslunina Straumnes
þann dag. Á vettvangi fann lögreglan verkfæri, sem notuð voru við að brjóta upp
peningaskáp, og verslunareigandinn greindi lögreglunni frá því að stolið hefði
verið þeim verðmætum, sem lýst er í þessum ákærulið. Þá er í lögregluskýrslunni
vikið að því að nafngreindur aðili, þekktur af afbrotum, kunni að hafa haft
lykil að versluninni og vera valdur að þjófnaðinum. Lögreglan yfirheyrði ekki
þennan mann. Hákon
Sigurjónsson lögreglufulltrúi ritar skýrslu, sem dags. er 12. september 1997,
þar sem segir að auk verkfæranna sem fundust á vettvangi hafi fundist
vindlingastubbur, sem sendur var til rannsóknar hjá Rannsóknarstofu í
réttarlæknisfræði. Hákon kom fyrir dóminn og staðfesti skýrslu sína. Hann
greindi frá því að starfsfólk verslunarinnar Straumness hafi fundið
vindlingastubbinn er það var að hreinsa til eftir innbrotið, en lögreglan hefði
ekki fundið hann er vettvangur var rannsakaður. Hákon kvaðst síðan hafa sótt
vindlingastubbinn og fært í geymslu lögreglu. Í gögnum málsins kemur fram að
sýnið var sent Rannsóknarstofu í réttarlæknisfræði í innsigluðu umslagi dags.
1. ágúst 1997. Hákon kvað sig minna að einhver rannsóknaraðila hefði rofið
innsiglið á umslaginu, sem hann hafi sett vindlingastubbinn í, strax þann 30.
júní 1997. Hákon hafi síðan lokað umslaginu á ný og innsiglað áður en það var
sent Rannsóknarstofu í réttarlæknisfræði, en ekkert var í umslaginu annað en
vindlingastubburinn. Engin skýring er fram komin um það í hvaða skyni innsiglið
var rofið. Tekið var blóðsýni úr ákærða og það rannsakað og borið saman við
sýni er fundust á vindlingastubbnum, rannsókn var gerð á Rettmedisinsk
Institutt, Universitetet í Oslo. Í lokaniðurstöðu Rannsóknarstofu Háskólans í
meinafræði, sem dags. er 9. janúar 1998, segir svo: „Samkvæmt framanskráðu
samrýmast rannsóknarniðurstöðurnar því að Sigurjón Pétursson hafi reykt sígarettuna,
sem fannst á brotavettvangi í máli þessu. Í niðurstöðunni, sem undirrituð er af
Bente Mevåg, Overingeniör og Britt Eriksen, Avd.ing. segir að tíðni þess að
fyrirfinnist samsætur svo sem rannsóknin leiddi í ljós á sígarettunni væru
miklu minni en 1/1 000 000 í Noregi og þykja ekki efni til að draga í efa að
hlutfallið sé svipað hérlendis.” Ákærði neitar
sök samkvæmt þessum kafla ákærunnar. Hann kvaðst á þessum tíma hafa verslað
nokkuð í versluninni Straumnesi, en ekki vita hvernig vindlingastubbur, sem DNA
rannsókn gefur til kynna að ákærði hafi reykt, fannst í rými í versluninni, svo
sem gögn málsins sýna. Ákærði kvaðst aldrei hafa farið inn í rýmið, þar sem
vindlingastubburinn fannst. Vitnið Sigurður
Benjamínsson rannsóknarlögreglumaður kom fyrir dóminn. Hann staðfesti skýrslu
sem hann ritaði eftir húsleit á heimili ákærða og ÓL hinn 9. júlí 1997. Í
skýrslunni segir að leitin hafi verið gerð vegna gruns um að ÓL og Sigurjón
ættu hlut að máli í innbroti í verslunina Straumnes, en Sigurjón væri þekktur
af því að opna peningaskápa á þann hátt sem gert var í versluninni. Sigurður
staðfesti að við leitina hefði fundist uppdráttur, sem talinn var geta verið af
versluninni Straumnesi og útskýrði Sigurður rissið fyrir dóminum með hliðsjón
af teikningu af versluninni. Vitnið Heiðar
Magnús Sigurðsson kaupmaður kom fyrir dóminn og útskýrði skjöl, sem sýna áttu
helgarsölu verslunarinnar Straumnes. Ekki er ástæða til að rekja vitnisburð
hans frekar. Vitnið Linda
Gústafsdóttir kom fyrir dóminn og staðfesti að hafa hinn 27. júní 1997 gefið út
tékka að fjárhæð 2.500 krónur til að greiða fyrir vöru í versluninni
Straumnesi. Tékkinn átti að geymast til mánaðarmóta júní-júlí. Samkvæmt
lögregluskýrslu tekinni af ÓL notaði hún tékka þennan í Skaftárskála á
Kirkjubæjarklaustri hinn 5. ágúst sl., en tékkann kvaðst hún hafa fengið í
hendur hjá ónafngreindum manni í lok júní 1997. Hún kvaðst ekkert vita um
innbrotið í verslunina Straumnes. Ákærði var
einnig yfirheyrður hjá lögreglunni 6. ágúst sl. um tékka þennan og kvaðst hann
ekkert um hann vita og ekki hafa verið samferða ÓL deginum áður er hún var
stödd á Kirkjubæjarklaustri og notaði tékkann. V.2. Ákærði
neitar sök samkvæmt þessum ákærulið. Hann kvaðst hafa verið staddur á hótelinu
á þessum tíma ásamt fleira fólki, en mikill straumur fólks hafi verið þar um
nóttina og ákærði sofnað og vaknað um morguninn er lögreglan kom á staðinn.
Engin vitni hafa verið leidd vegna þessa ákæruliðar. V.3. Ákærði
neitar sök. Hann kvaðst ekki hafa haft efnið sem fannst á gólfi
fangamóttökunnar í sínum vörslum, en muna er fangaverðir tóku efnið upp af
gólfinu og sagt ákærða eiga það. Vitnið Elín
Agnes Kristínardóttir lögreglumaður kom fyrir dóminn og lýsti því er hún varð
vitni að því er ákærði fór með höndina í hægri buxnavasa og fleygði á gólfið
brúnu efni sem lögreglan síðan fann og lýst er í þessum ákærulið. Öruggt sé að
efnið hafi verið frá ákærða komið. Vitnið Kristján
Helgi Þráinsson lögreglumaður kom fyrir dóminn og lýsti því er ákærði var
færður í fangamóttöku 18. desember sl. og hann hefði þá fleygt á gólfið efni
sem lögreglan lagði hald á og taldi hassmola, eins og lýst er í þessum
ákærulið. Efnið sem lögreglan fann hefði verið frá ákærða. V.4. Ákærði
kvað þennan ákærulið réttan. VI. Lögreglu
var tilkynnt um þjófnað verðmæta á Landspítala 11. nóvember sl. Gefin var
lýsing á karli og konu, sem sést hefði til á spítalanum með tösku meðferðis.
Síðar sama dag barst lögreglunni tilkynning um að sést hefði til karls og konu
í garði hússins nr. 7 við Fjölnesveg. Þar fann lögreglan hluta þýfis af
Landspítalanum og einnig debetkort ákærða Sigurjóns og ýmis gögn er tengdust
ákærðu E. Ákærði neitar
sök. Hann kvaðst telja það sem fannst tilheyra E, en ekki sér. Hann kvaðst muna
eftir því að hafa farið inn í húsnæði Landspítalans til að hringja, en eftir
það hefði E horfið með töskuna. Í henni hefðu verið munir sem ákærði átti. Hjá
lögreglunni kvaðst ákærði enga skýringu geta gefið á því hvers vegna debetkort
hans hefði fundist í töskunni, sem fannst við Fjölnesveg 7, en hann hefði týnt kortinu
í nóvembermánuði. Meðákærða E játaði fyrir dóminum að hafa gerst sek um þá
háttsemi, sem hér er ákært út af. En hennar þáttur í málinu var skilinn frá.
Hún neitaði að svara spurningum um meintan þátt meðákærða. E var yfirheyrð hjá
lögreglunni vegna þessa máls og lýsti hún því þá að bæði ákærðu hefðu farið á
Landspítalann þennan dag og haft tvær ferðatöskur meðferðis. Í töskunum var
fatnaður ákærðu, en þau höfðu ekki fastan samastað á þessum tíma, að hennar
sögn. Þau hefðu stolið verðmætunum af spítalanum og skilið aðra töskuna eftir
við hús við Fjölnisveg. Ákæra 5. maí
1998 I. Ákærði Óskar
Þór bar í fyrstu fyrir dóminum á þann veg að hann hefði verið einn að verki er
hann braust inn í Hálsasel 33 og stal þeim verðmætum, sem í þessum kafla
ákærunnar greinir. Hann kvað framburð sinn hjá lögreglunni ekki eiga við nein
rök að styðjast um þátttöku meðákærða R í þessum þjófnaði. Síðar í
réttarhaldinu breytti ákærði framburði sínum og kvaðst hafa greint satt og rétt
frá hjá lögreglunni um þennan sameiginlega þjófnað ákærðu, þar sem þeim
verðmætum var stolið, sem ákært er út af. Ákærði staðfesti fyrir dóminum
lögregluskýrslu, þar sem fram kemur að meðákærði R hefði ekið að húsi í
Breiðholti og lagt bifreið sinni skammt frá leikskóla. Meðákærði hefði síðan spennt
upp glugga á húsinu og ákærði komið síðan inn um aðaldyr eftir að hafa hringt
dyrabjöllu. Þeir hefðu tekið til þýfið og borið út í bíl og flutt í geymslu hjá
HS. Hann lýsti því er meðákærði skipti gjaldeyri úr innbrotinu í banka. Ákærði R neitar
sök. Hann kvað framburð meðákærða um aðild sína að þessu máli rangan. Ákærði
kvaðst hafa skipt erlendum gjaldeyri fyrir meðákærða Óskar Þór, en í fyrstu
hafi ákærði ekki viljað greina frá því hjá lögreglunni til að verða ekki
bendlaður í málið. Hann kvaðst ekki vita hvaðan þessi gjaldeyrir var, en kvað
meðákærða Óskar oft fara til útlanda og gjaldeyririnn gæti verið úr slíkri
ferð. II. Ákærða HS
kvað háttsemi allra þriggja ákærðu rétt lýst í þessum ákærulið. Þau þrjú hafi
farið saman akandi að Fannafold 121. Meðákærði R hefði vísað leiðina að þessu
húsi, en ferðin í Breiðholtið hefði upphaflega verið farin til að útvega
fíkniefni. Hún og meðákærði Óskar hefðu beðið í bifreiðinni meðan meðákærði R
fór inn í húsið, en Óskar var þá sofandi. Áður hefði meðákærði R athugað hvort
einhver væri heima í húsinu. Eftir að hann komst að því að svo var ekki hefði
hann sent ákærðu og Óskar í burtu og sagst hringja síðar í þau, sem hann hefði
gert, og hann þá sagt að hann væri inni í Fannafold 121 og búinn að taka til
þau verðmæti sem stolið var. Eftir símtalið hefði ákærða ekið að húsinu og
meðákærðu fært verðmætin úr anddyrinu og í bifreiðina, sem ekið var á brott.
Hún lýsti því að hún hefði séð meðákærða R með seðlabúnt í bifreiðinni skömmu
áður en lögreglan stöðvaði bifreiðina. Peningarnir hefðu verið úr innbrotinu og
R haft orð á því að honum hefði þótt sanngjarnt að hann fengi þessa peninga
einn, því hann hefði einn farið inn í húsið. Ákærði Óskar Þór hagaði framburði
sínum varðandi þennan ákærulið í fyrstu á sama veg og lýst var í I. kafla
ákærunnar að framan um meintan þátt ákærða R. Hann breytti síðan framburði
sínum og kvað háttsemi ákærðu rétt lýst í þessum ákærulið. Hann staðfesti
lögregluskýrslur þar sem hann lýsti atburðum efnislega samhljóða meðákærðu HS,
en hennar framburður var rakinn að framan. Ekki þykir þörf á því að rekja
framburð ákærða frekar hér varðandi þennan ákærulið. Ákærði R neitar
sök og vísar framburði meðákærðu á bug sem röngum og telur að þau séu að reyna
að hlífa einhverjum öðrum með því að bendla ákærða við málið. [...], Niðurstöður Ákæra 24. mars
1998 I. Framburður
ákærða Óskars Þórs er mjög óstöðugur um þennan lið ákærunnar. Lokaframburður
hans um þátt meðákærða SA er sá ,,að hann hafi sótt bréfið með 90 skömmtum af
LSD og fengið í sinn hlut helming efnisins, en hann hafi átt að sækja hina
sendinguna, sem innihélt 310 skammta af samskonar efni. Ákærði hefði að öðru
leyti verið einn að verki. Ákærði SA hefur ávallt staðfastlega neitað sök.
Ákærði SA sendi ákærða Óskari Þór peninga til Hollands. Þeir eru sammála um það
að þeir fjármunir tengist ekki sakarefni þessu og að mati dómsins verður
sakfelling ekki reist á þessu eins og sönnunaraðstöðinni er háttað að öðru
leyti. Meðal gagna
málsins er óvenjumikill fjöldi upplýsingaskýrsla lögreglu, þar sem greint er
frá ónafngreindum upplýsingaaðilum lögreglu. Í skýrslunum segir frá „aðila sem
áður hefur gefið upplýsingar sem reynst hafa með öllu réttar”. Upplýsingar hafi
borist frá „aðila sem ekki vildi láta nafns síns getið”. Upplýsingar frá „aðila
sem þekkir vel til á fíkniefnamarkaðinum”. Upplýsingar hafi borist ÁFD „frá
aðila sem óskaði nafnleyndar”. Ónafngreindur maður „mjög áreiðanlegur
upplýsingaaðili hafi haft samband við lögreglu” o.s.frv. Í þessum skýrslum er
lýst að öðru leyti upplýsingum um meint fíkniefnamisferli ákærðu á þeim tíma,
sem hér um ræðir. Skýrslur þessar kunna að hafa eitthvert gildi á
rannsóknarstigi máls, en þær hafa hins vegar ekkert sönnunargildi eins og hér
stendur á og er þeim hafnað sem sönnunargögnum. Dómurinn telur framlagningu
slíkra skjala af hálfu ákæruvaldsins þýðingarlausa að óbreyttum lögum og
réttarframkvæmd um sönnun í opinberum málum. Með vísan til
alls ofanritaðs telur dómurinn ósannað, gegn eindreginni neitun ákærða SA, að
hann hafi framið þá háttsemi sem hér er ákært út af og er hann því sýknaður. Sannað er með
skýlausri játningu Óskars Þórs, sem studd er gögnum málsins, að hann hafi gerst
sekur um þá háttsemi sem lýst er í þessum ákærulið, utan ósannað er að ákærði
Óskar Þór hafi selt megnið af þeim 30 skömmtum af LSD, sem hann fékk í sinn
hlut úr 90 skammta sendingunni. Hann er því sýknaður af þeim hluta þessa
ákæruliðar. Ákærða Óskari
Þór verður refsað fyrir brot gegn þeim lagaákvæðum, sem lýst er í ákærunni. En
dómurinn telur brot ákærða svo alvarlegt að réttara hefði verið að heimfæra það
undir 173. gr. a almennra hegningarlaga. [...], III.1 og III.2.
Með skýlausri játningu ákærða, sem studd er öðrum gögnum málsins, er sannað að
hann hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem lýst er í þessum ákæruliðum. III.3. Ákærði
hafði í fórum sínum efni, sem hann taldi LSD, en við rannsókn efnanna kom í
ljós að svo var ekki. Dómurinn telur
með þessu sannað að ákærði hafi með þessu gerst sekur um tilraunaverknað eins
og lýst er í þessum ákærulið. Brot ákærðu í
II. og III. kafla ákærunnar eru rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. IV. Samkvæmt
upplýsingum, sem fram koma í bréfi lögfræðings Búnaðarbanka Íslands hf., er
verðmæti hraðbankans 1,8 milljónir króna og í bankanum voru 3.388.000 krónur í
reiðufé er bankanum var stolið. Dómurinn telur samkvæmt þessu nægjanlegar
upplýsingar liggja fyrir um verðmæti hraðbankans, en sumir verjenda ákærðu
andmæltu því að verðmæti bankans væri 1,8 milljónir króna. Ákærðu Gísli
Freyr, H og Sigurjón hafa allir játað skýlaust sakarefnið samkvæmt þessum
ákærulið og telur dómurinn samkvæmt því sannað, með vísan til játningar þeirra
og gagna málsins, að þessir ákærðu hafi gerst sekir um þessa háttsemi og varða
brot þeirra við 244. gr. almennra hegningarlaga, eins og í ákærunni greinir.
Ákærði SA neitar sök. Ákærði Gísli kvað ákærða SA ekki hafa átt hlut að máli.
Ákærði H kvaðst ekki geta fullyrt um það hvort ákærði SA hefði tekið þátt í
þjófnaðinum. Framburður
ákærða Sigurjóns er óstöðugur um ætlaðan hlut SA í þjófnaðinum, en bar þó að hann
gæti ekki fullyrt hvort ákærði SA ætti hlut að máli. Vísað er að öðru leyti til
framburða ákærðu er raktir voru að framan. Með vísan til
alls þessa og eindreginni neitun ákærða SA er ósannað að hann hafi tekið þátt í
þessum þjófnaði eins og lýst er í ákærunni og er hann því sýknaður. V.1. Dómurinn
telur sannað með þeim vísindarannsóknum, sem lýst var að framan, að ákærði
reykti vindling þann, sem rannsakaður var. Í
lögregluskýrslu frá 12. september 1997 segir að vettvangur hafi verið
ljósmyndaður og leitað hafi verið að fingraförum án árangurs og tók lögreglan í
sínar verkfæri til rannsóknar. Þá hafi fundist sígarettustubbur undir einangrun
sem engin í versluninni kannaðist við og að ekki eigi að reykja á þessu svæði
eins og segir í lögregluskýrslunni. Vitnið Hákon Sigurjónsson lýsti því fyrir
dóminum að síðar sama dag hafi verið hringt úr Straumnesi og greint frá því að
starfsfólk verslunarinnar hefði fundið sígarettustubbinn en ekki lögreglan er
vettvangur var rannsakaður. Ekki kemur nægilega í ljós hvar vindlingastubburinn
fannst og ekki hefur verið merkt á ljósmyndir eða önnur gögn málsins hvar hann
var, en ákærði hefur borið að hann hafi iðulega verslað í Straumnesi. Ekki var
tekin lögregluskýrsla af aðilum þeim er fundu vindlinginn og óskaði ákæruvaldið
ekki eftir að þessi vitni yrðu leidd undir aðalmeðferð málsins. Lögreglan sótti
vindlingastubbinn í verslunina 30. júní 1997 og færði í geymslu í innsigluðu,
lokuðu umslagi. Í ágústmánuði var vindlingastubburinn sendur til rannsóknar
eftir að hafa verið innsiglaður í umslagi 1. ágúst. En þá hafði einhver
rannsóknaraðila, sem ekki er vitað hver er, rofið innsiglið í þágu rannsóknar
málsins. En fyrir liggur að ekkert var í umslaginu utan vindlingurinn, svo sem
vitnið Hákon Sigurjónsson bar fyrir dóminum. Ekkert liggur fyrir um það í hvaða
skyni innsiglið var rofið og hvernig það gat tengst rannsókn málsins. Dómurinn telur
að gera verði strangar kröfur um vörslu sýna og sönnunargagna. Verður að vera
unnt að rekja óslitið alla meðferð þeirra frá upphafi. Þessir starfshættir eru
alkunna við meðferð sýna, svo sem blóðsýna. Ekkert liggur fyrir um hver fann
vindlinginn og hvar nákvæmlega, en svo sem rakið var bar ákærði að hafa iðulega
verslað í Straumnesi. Samkvæmt því er ekki loku fyrir það skotið að hann hafi
þá skilið vindlinginn eftir í versluninni. Riss það sem
getið var um að framan og vitnið Sigurður Benjamínsson kvað hugsanlegt að sýndi
uppdrátt af versluninni Straumnesi þykir svo óskýrt að útilokað sé að slá
nokkru föstu um það hvað þar er á ferð. Það skjal þykir því ekkert
sönnunargildi hafa í málinu. Önnur þau sönnunargögn er ákæruvaldið hefur fært
fram þykja ekki til þess fallin að ráða úrslitum. Þegar allt
ofanritað er virt, og sérstaklega annmarkar á vörslum vindlingastubbsins, telur
dómurinn að hafna verði því að vindlingurinn sé fullgilt sönnunargagn í máli
þessu og er því ósannað gegn eindreginni neitun ákærða að hann hafi framið þá
háttsemi, sem hér er ákært út af, og ber að sýkna hann. V.2. Engin
vitni eða önnur sönnunargögn hafa verið færð fram af hálfu ákæruvaldsins vegna
þessa ákæruliðar. Gegn eindreginni neitun ákærða er ekki sannað að hann hafi
stolið seðlaveskinu og ber því að sýkna hann. V.3. Ákærði
neitar sök. Dómurinn telur sannað, með vitnisburði Elínar Agnesar
Kristínardóttur og Kristjáns Helga Þráinssonar, að ákærði henti frá sér efni
því sem fannst í fangamóttökunni. Í frumskýrslu lögreglunnar um þetta segir að
efnið hafi verið ætlað fíkniefni og var það sent tæknideild lögreglunnar með
sérstakri rannsóknarbeiðni, þar sem þess var óskað að efnið yrði efnagreint og
vegið. Samkvæmt efnaskrá tæknideildarinnar vó efnið 0,7 g, en í niðurstöðu
segir að efnið hafi gefið jákvæða svörun sem amfetamín. Efnið var ekki sent
Rannsóknarstofu í lyfjafræði til rannsóknar. Vegna alls ofanritaðs þykir of
mikil óvissa um það hvers konar efni var um að ræða og þá hvort um fíkniefni
var að ræða og ber því að sýkna ákærða af þessum ákærulið. V.4. Sannað er
með skýlausri játningu ákærða að hann hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem hér
er ákært út af, og er brotið rétt heimfært til refsiákvæða í ákærunni. VI. Enginn
þeirra aðila, sem lýstu því fyrir lögreglu að hafa séð til ferða karls og konu
á spítalanum þennan dag, voru fengin til þess að bera kennsl á fólkið, en
ákærði Sigurjón hefur ávallt neitað sök. Ákærðu voru sambýlisfólk á þessum tíma
og því ekki loku fyrir það skotið að það skýri tilvist debetkorts ákærða í
töskunni. Gegn eindreginni neitun ákærða Sigurjóns er ósannað að hann hafi
verið á ferð með ákærðu E þennan dag er mununum var stolið og er hann því
sýknaður. Ákæra 5. maí
1998 I. Eins og
rakið var að framan er framburður ákærða Óskars Þórs mjög óstöðugur um þennan
ákærulið og hefur hann ýmist borið um að meðákærði R hafi átt hlut að máli eða
ekki. Ekkert annað en óstöðugur framburður Óskars Þórs styður beint þátttöku
ákærða R í broti því sem hér er ákært út af. Gegn eindreginni neitun ákærða R
er ekki nægilega sannað að hann hafi átt hlut að máli og ber að sýkna hann.
Sannað er með skýlausri játningu Óskars Þórs að hann hafi framið þá háttsemi,
sem honum er gefið að sök, en verðmæti þýfisins hafa eigendur áætlað m.a. eftir
verðskrá frá gullsmið. Þjófnaðarandlagið var því mikið, þótt ekki sé hægt að
slá neinu endanlega föstu um það. II. Sannað er
með skýlausri og efnislega samhljóða játningu ákærðu HS og Óskars Þórs, sem
studd er öðrum gögnum málsins, en gegn neitun ákærða R, að ákærðu hafi gerst
sekir um þá háttsemi, sem hér er ákært út af. [...], Brot ákærða
samkvæmt ákærunni 5. maí 1998 eru rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. Brot ákærðu
Gísla Freys, H og Sigurjóns, sem lýst er í IV. kafla ákærunnar frá 24. mars
sl., eru stórfelld og unnu þeir verkið í sameiningu og er það virt til
þyngingar við ákvörðun refsingar sbr. 2. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga. Brot ákærða
Óskars Þórs sem lýst er í I. kafla ákærunnar frá 24. mars sl. er stórfellt
fíkniefnabrot. Ákærði Gísli
Freyr gekkst undir lögreglustjórasátt fyrir fíkniefnabrot á árinu 1992 og þá
gekkst hann undir viðurlagaákvörðun á árinu 1994 fyrir eignaspjöll. Í júní 1997
hlaut hann 30.000 króna sektardóm fyrir fíkniefnabrot. Refsing ákærða
Gísla þykir hæfilega ákvörðuð fangelsi í 12 mánuði. Brot ákærða er of stórfellt
til að skilorðsbinding refsingarinnar komi til álita. Frá refsingunni skal
draga 8 daga daga gæsluvarðhald ákærða. [...] Ákærði Óskar
Þór gekkst undir lögreglustjórasátt á árinu 1994 fyrir umferðarlagabrot. Brot
hans eru stórfelld og þykir skilorðsbinding refsingar ekki koma til álita.
Refsing hans er ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga og
þykir hæfilega ákvörðuð fangelsi í 2 ár, en frá refsivistinni komi 18 daga
gæsluvarðhald ákærða. [...] Ákærði Sigurjón
hefur frá árinu 1981 hlotið 14 refsidóma fyrir umferðarlagabrot, tollalagabrot,
fíkniefnabrot, þjófnað, skjalafals, fjársvik og nytjastuld. Þá hefur hann frá
árinu 1981 gengist undir 12 dómsáttir fyrir ýmiss konar afbrot, oft fyrir
fíkniefnabrot, og eina lögreglustjórasátt fyrir umferðarlagabrot í janúar á
þessu ári. Ákærði Sigurjón hlaut reynslulausn í tvö ár þann 18. maí 1997 á eftirstöðvum
240 daga refsivistar. Með brotum sínum, sem hann er nú sakfelldur fyrir, hefur
hann rofið skilorð reynslulausnarinnar og ber nú að taka hana upp og gera
ákærða refsingu í einu lagi, sbr. 1. mgr. 42. gr., sbr. 60. gr. almennra
hegningarlaga, sbr. og 77. gr. sömu laga. Refsing ákærða
Sigurjóns sem var frumkvöðull þjófnaðar hraðbankans er ákvörðuð með hliðsjón
sakaferferli hans og 71., 72. og 255. gr. almennra hegningarlaga. Refsing hans
þykir hæfilega ákvörðuð fangelsi í 2 ár og 6 mánuði, en til frádráttar
refsingunni komi komi 14 daga gæsluvarðhald hans. [...] Vegna
frádráttar gæsluvarðhalds er í öllum tilvikum vísað til 76. gr. almennra
hegningarlaga. Með vísan til
6. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974 skulu upptæk til ríkissjóðs 310 skammtar af
LSD, 8,6 g af amfetamíni, 19,5 g af hassi, 7,9 g af marihuana og 34,9 g af
kannabis. Ákærði Óskar
Þór sæti upptöku á pesola grammavog. [...] Vegna upptöku á
hendur ákærða Óskari Þór og SA er vísað til 7. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974. Ákærðu Gísli
Freyr, H og Sigurjón bera ábyrgð á skemmdum, sem unnar voru á hraðbankanum, en
samkvæmt reikningi nam viðgerðarkostnaður 380.441 krónu. Þessir ákærðu eru
dæmdir óskipt til að greiða Búnaðarbanka Íslands hf. þá fjárhæð auk vaxta eins
og greinir í dómsorði. Ákærði Sigurjón
er sýknaður af ákærulið V.1 og ber því að vísa skaðabótakröfu Jóns Egilssonar
hdl. fyrir hönd Heiðars Vilhjálmssonar frá dómi. Bótakröfur á
hendur ákærðu Sigurjóni og E var vísað frá dómi í máli E vegna samaðildar
þeirra og verða því ekki dæmdar í máli þessu. Bótakrafa Karls
Sigurhjartarsonar á hendur ákærðu Óskari Þór og R er að hluta, að því er best
verður séð, reist á áætluðu verðmæti muna er stolið var og áætluðum skemmdum.
Gegn andmælum ákærðu þykir krafa þessi ódómtæk og ber að vísa henni frá dómi. Bótakröfu Kára
Jóns Halldórssonar var vísað frá dómi í máli HS, sem dæmt var sérstaklega.
Bótakröfunni var vísað frá vegna samaðildar HS, Óskars Þórs og R og verður því
ekki dæmd í þessu máli. Ákærðu greiði
óskipt 200.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð, en Guðjón Magnússon fulltrúi
flutti málið af hálfu ákæruvaldsins. Kostnaður vegna
DNA rannsóknar greiðist úr ríkissjóði. Ákærði Óskar
Þór greiði 172.608 krónur vegna efnagreininga fíkniefna sem fundust í fórum
hans. Ákærði Gísli
Freyr greiði verjanda sínum, Sigurði Georgssyni hrl., 250.000 krónur í
réttargæslu- og málsvarnarlaun. [...] Ákærði Óskar
Þór greiði verjanda sínum, Pétri Erni Sverrissyni hdl., 250.000 krónur í
málsvarnarlaun. [...] Ákærði Sigurjón
greiði verjanda sínum, Kristjáni Stefánssyni hrl., 1/3 hluta 250.000 króna
réttargæslu- og málsvarnarlauna á mót 2/3 hlutum, er greiðist úr ríkissjóði. [...] Sakarkostnað að
öðru leyti greiði ákærðu óskipt Dómsorð: Ákærði, Gísli
Freyr Njálsson, sæti fangelsi í 12 mánuði. Frá refsivist hans dragist 8 daga
gæsluvarðhald. [...] Ákærði, Óskar
Þór Gunnlaugsson, sæti fangelsi í 2 ár. Frá refsivist hans dragist 18 daga
gæsluvarðhald. [...] Ákærði,
Sigurjón Pétursson, sæti fangelsi í 2 ár og 6 mánuði. Frá refsivist hans
dragist 14 daga gæsluvarðhald. [...] Upptækir til
ríkissjóðs skulu 310 skammtar af LSD, 8,6 g af amfetamíni, 19,5 g af hassi, 7,9
g af marihuana og 34,9 g af kannabis. Ákærði Óskar
Þór sæti upptöku á pesola grammavog. [...] Ákærðu Gísli
Freyr, H og Sigurjón, greiði Búnaðarbanka Íslands hf. óskipt 380.441 krónur
ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 12. febrúar
1998 til greiðsludags. Skaðabótakröfu
Jóns Egilssonar hdl., f.h. Heiðars Vilhjálmssonar er vísað frá dómi. Skaðabótakröfu
Karls Sigurhjartarsonar er vísað frá dómi. Ákærðu greiði
óskipt 200.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð. Kostnaður vegna
DNA rannsóknar greiðist úr ríkissjóði. Ákærði Óskar
Þór greiði 172.608 krónur vegna rannsóknar efna sem fundust í hans fórum. Ákærði Gísli
Freyr greiði verjanda sínum, Sigurði Georgssyni hrl., 250.000 krónur í
réttargæslu- og málsvarnarlaun. [...] Ákærði Óskar
Þór greiði verjanda sínum, Pétri Erni Sverrissyni hdl., 250.000 krónur í
málsvarnarlaun. [...] Ákærði Sigurjón
greiði verjanda sínum, Kristjáni Stefánssyni hrl., 1/3 hluta 250.000 króna
réttargæslu- og málsvarnarlauna á mót 2/3 hlutum er greiðist úr ríkissjóði. [...] Sakarkostnað að
öðru leyti greiði ákærðu óskipt. |
Mál nr. 290/1998 | Félagslegar íbúðir Innlausn Frávísun frá héraðsdómi Gjafsókn | Stjórn
verkamannabústaða í sveitarfélaginu K úthlutaði íbúð til S árið 1974. Á árinu
1997 reis ágreiningur milli S og húsnæðisnefndar K um innlausnarverð
íbúðarinnar. S stefndi K vegna nefndarinnar og krafðist þess að viðurkennt yrði
með dómi að söluverð íbúðar hennar skyldi reiknað út samkvæmt reiknireglu 26.
gr. l. nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun ríkisins, en í þinglýstu afsali
stjórnar verkamannabústaða til S var kveðið á um að þeirri reglu skyldi beita.
K taldi á hinn bóginn óheimilt að beita öðrum verðútreikningi en þeim sem mælt
var fyrir um í gildandi lögum. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn
Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til
Hæstaréttar 10. júlí 1998. Hann krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði
ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi, en til vara krefst hann sýknu. Hann
krefst málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar hins
áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti eins og málið væri ekki
gjafsóknarmál. Frávísunarkröfu áfrýjanda í héraði
var hafnað með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness 12. febrúar 1998. Í
áfrýjunarstefnu er ekki krafist ómerkingar úrskurðarins sérstaklega, en
aðalkrafa áfrýjanda er sú, að héraðsdómur verði ómerktur og málinu vísað frá
héraðsdómi. Kemur sú krafa ex officio til ákvörðunar hér fyrir dómi. Krafa stefndu í héraðsdómsstefnu
var á þann veg, „að viðurkennt verði með dómi að söluverð íbúðar hennar að
Kjarrhólma 22, Kópavogi, 4. hæð, merkt A, skuli reiknað út samkvæmt 26. gr. l.
nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun ríkisins.“ Hinn 12. janúar 1998 bætti
stefnda við kröfuna, eins og greinir í héraðsdómi. Í því fólst engin
efnisbreyting heldur eingöngu nánari tilvitnun í fyrrgreinda lagagrein. Kröfugerð stefndu er hvorki skýr né
afmörkuð og erfitt að henda reiður á samhengi málsástæðna, en lagarök og
málsástæður verða ekki gerð að dómkröfum. Er hún ekki til þess fallin að ráða
til lykta ágreiningi aðila. Forsendur útreiknings samkvæmt 26. gr. laga nr.
30/1970 og tölur, sem nota á, eru ekki skilgreindar. Fram er komið, að stefnda
hefur ekki gert reka að því að fá fram, hver endanleg fjárhæð kröfu hennar ætti
að vera. Kröfugerð þessi er andstæð meginreglum réttarfars um skýran
málatilbúnað, sbr. 1. mgr. 25. gr. og d- og e- liði 1. mgr. 80. gr. laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála. Verður ekki komist hjá því að ómerkja hinn
áfrýjaða dóm og vísa málinu frá héraðsdómi. Rétt þykir, að málskostnaður falli
niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Ákvæði héraðsdóms um
gjafsóknarkostnað stefndu skal vera óraskað. Gjafsóknarkostnaður stefndu fyrir
Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Ákvæði héraðsdóms um
gjafsóknarkostnað stefndu, Sóleyjar Þorvaldsdóttur, skal vera óraskað. Málskostnaður fellur niður í héraði
og fyrir Hæstarétti. Gjafsóknarkostnaður stefndu fyrir
Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar,
Magnúsar Guðlaugssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Dómur
Héraðsdóms Reykjaness 5. maí 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 5. maí er í Héraðsdómi Reykjaness
í málinu nr. E- 1016/97: Sóley Þorvaldsdóttir gegn Kópavogskaupstað og
Húsnæðisnefnd Kópavogs, kveðinn upp svofelldur dómur. Mál þetta sem dómtekið var hinn 27. mars sl. er höfðað
með stefnu birtri 17. október 1997, af Sóley Þorvaldsdóttur, kt. 201152-7399,
Kjarrhólma 22, Kópavogi á hendur Kópavogskaupstað, kt. 700169-3759, Fannborg 2,
Kópavogi og Húsnæðisnefnd Kópavogs, kt. 630974-0389, Fannborg 4, Kópavogi. Með úrskurði dómsins uppkveðnum 12. febrúar sl. var
frávísunarkröfu stefndu hafnað. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru að viðurkennt verði
með dómi að söluverð íbúðar hennar að Kjarrhólma 22, Kópavogi, 4. hæð merkt A,
skuli reiknað út samkvæmt 26. gr. l. nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun
ríkisins. Þ.e. að upphaflegt heildarkaupverð íbúðarinnar verði framreiknað
samkvæmt vísitölu byggingarkostnaðar. Við það verði bætt virðingarverði þeirra
endurbóta sem gerðar hafa verið og dregin frá hæfileg fyrning, hvort tveggja
skv. mati dómkvaddra matsmanna. Loks verði dregnar frá eftirstöðvar áhvílandi
láns nr. 100668 frá Veðdeild Landsbanka Íslands, eins og eftirstöðvar þess
verða á söludegi samkvæmt upplýsingum lánveitanda. Þá krefst stefnandi þess að
stefndu verði dæmdir in solidum, til að greiða henni málskostnað skv.
málskostnaðarreikningi eins og ekki væri um gjafsóknarmál að ræða. Dómkröfur stefndu eru að dómurinn hafni dómkröfum
stefnanda og sýkni stefndu. Þá er gerð krafa um að stefnda verði dæmt til að
greiða stefndu málskostnað að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Málavextir. Hinn 18. janúar 1974 úthlutaði Stjórn verkamannabústaða
í Kópavogi, stefnanda þriggja herbergja íbúð á 4. hæð merkt A í húsinu nr. 22
við Kjarrhólma í Kópavogi. Endanlegt kaupverð íbúðarinnar var kr. 41.375 og
voru 20% af því greidd með peningum, en fyrir mismuninum gaf stefnandi út tvö
veðskuldabréf hinn 12. nóvember 1976, annars vegar vegna F-láns frá Veðdeild
Landsbanka Íslands að fjárhæð kr. 10.600 og hins vegar vegna láns frá
Byggingarsjóði verkamanna, að fjárhæð kr. 22.500. Ekki var gerður sérstakur kaupsamningur um íbúðina, en
hinn 7. október 1976 gaf stefndi Kópavogskaupstaður út afsal til stefnanda
fyrir íbúðinni. Lóðarleigusamningur um lóðina Kjarrhólma 22, Kópavogi var
undirritaður sama dag. Í afsalinu segir m.a.: “Um kaup og sölu og framleigu á
íbúð þessari fer skv. ákvæðum IV. kafla laga nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun
ríkisins, og er 26. gr. kaflans rituð á 2 síðu afsalsins.” Þá er í
lóðarleigusamningnum vísað um frekari kvaðir til úrdráttar úr 26. gr. laga nr.
30/1970 á bakhlið samningsins. Í 26. gr. laga nr. 30/1970 segir m.a.: “Söluverð
slíkrar íbúðar má ekki vera hærra en kaupverð hennar, að viðbættri verðhækkun,
sem samkvæmt vísitölu byggingarkostnaðar hefur orðið á kostnaðarverði
íbúðarinnar, nema þess hluta, er svarar til láns úr Byggingarsjóði verkamanna
og eftir stendur, þegar forkaupsréttar er neytt. Enn fremur skal bæta við
virðingarverði þeirra endurbóta, sem á sama tíma hafa verið gerðar, og draga
frá hæfilega fyrningu, hvort tveggja samkvæmt mati dómkvaddra manna. Ef maður
hefur átt íbúðina í 10 ár, má hann að auki njóta verðhækkunar, sem svarar
helmingi af eftirstöðvum láns úr Byggingarsjóði verkamanna, enda greiði hann
upp helming af eftirstöðvum lánsins, þegar sala fer fram. En hafi maður átt
íbúðina í 20 ár má hann njóta verðhækkunar á verði allrar íbúðarinnar, ef hann
greiðir eftirstöðvar lánsins að fullu.” Hinn 4. október 1996 greiddi stefnandi að fullu upp
eftirstöðvar lánsins frá Byggingarsjóði verkamanna. Hinn 24. febrúar 1997 var þess óskað að Húsnæðisnefnd
Kópavogs, sem kom í stað Stjórnar verkamannabústaða í Kópavogi með lögum nr.
70/1990, reiknaði út söluverð íbúðar stefnanda í samræmi við 26. gr. l. nr. 30/1970.
Útreikningur barst með bréfi dags. 10. apríl 1997 og var verð íbúðarinnar
samkvæmt honum kr. 2.501.184. Stefnandi lét sjálf reikna út verð íbúðarinnar samkvæmt
þeim reglum er greinir í 26. gr. l. nr. 30/1970. Niðurstaða þess útreiknings
miðað við uppreiknað verð í júní 1997 var kr. 5.715.791, en þá á eftir að taka
tillit til endurbóta og fyrningar skv. mati dómkvaddra manna. Útreikningurinn
var sendur stefnda, Húsnæðisnefnd Kópavogs með bréfi dagsettu 9. júní 1997.
Jafnframt var stefnda boðið að neyta forkaupsréttar síns að íbúðinni. Svarbréf er dagsett 3. júlí 1997. Í bréfinu segir m.a.:
“Húsnæðisnefnd bendir á að verð það, sem forkaupsréttarboð byggir á, er ekki í
samræmi við þá verðlagningu íbúðarinnar sem gildandi lög um Húsnæðisstofnun
ríkisins kveða á um, og að forkaupsréttarboðið er af þeirri ástæðu ekki
lögmætt. Húsnæðisnefnd samþykkir hins vegar ef íbúðareigandi
hyggst eftir sem áður, selja íbúðina nú að neyta forkaupsréttar miðað við það
verð, sem kveðið er á um í VI. kafla laga um Húsnæðisstofnun og 75. gr.
reglugerðar nr. 575/1996 sem fram kemur í framlögðum útreikningi staðfestum af
Húsnæðisstofnun ríkisins.” Meðfylgjandi bréfinu er útreikningur á verði íbúðarinnar
samkvæmt gildandi laga- og reglugerðarákvæðum um þessi efni. Samkvæmt honum er
íbúðin metin á kr. 2.099.058. Með bréfi
dagsettu 15. júní 1997 krafðist stefnandi þess að útreikningurinn yrði
rökstuddur. Rökstuðningur Húsnæðisnefndar Kópavogs barst með bréfi
dagsettu 19. september s.á., en þar kemur fram að útreikningurinn sé reistur á
gildandi lögum og reglugerðarákvæðum. Um forsendur fyrir útreikningnum er
einkum vísað til 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996. Í bréfinu segir m.a.: “Mat liggur nú fyrir á íbúðinni og
fylgir það í ljósriti. Niðurstaða matsins er sú að seljandi eigi að fá greitt
kr. 119.350,- vegna endurbóta á íbúðinni, en síðan koma kr. 140.000,- til
frádráttar vegna málunar íbúðar, þannig að til frádráttar frá eignarhlut
seljanda samkvæmt útreikningi dags 27.06.1997 kr. 2.099.058,- koma kr. 20.650,-
samkvæmt matinu dags 13.09.1997 og heildargreiðsla vegna eignarhluta seljanda
verður því kr. 2.078.408,- og er Húsnæðisnefndin tilbúin að greiða umbjóðanda
yðar þá fjárhæð gegn afsali fyrirvaralaust.” Loks liggur fyrir í málinu útreikningur
Húsnæðisstofnunar ríkisins á verði umræddrar íbúðar dags. 20. nóvember 1997, en
niðurstaða hans er sú að að greiðsla kaupanda til seljanda sé kr. 2.262.725 á
byggingarvísitölu 206094. Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir á hún hafi á árinu 1974 gert samning
við stefnda Kópavogskaupstað, um kaup á íbúð í húsinu nr. 22 við Kjarrhólma í
Kópavogi. Samningurinn hafi verið reistur á ákveðnum forsendum og gerður
samkvæmt þeim lögum um Húsnæðismálastofnun ríksins sem þá voru í gildi. Hún
hafi að fullu efnt skyldur sínar samkvæmt samningnum og því beri henni einnig
að njóta þeirra réttinda er hún átti að fá samkvæmt honum. Þar sem hún hafi átt
íbúðina í umsamin og þá lögbundin 20 ár, eigi hún nú rétt á því, er hún vilji
selja íbúðina, að gera það við því verði, sem um hafi verið samið í upphafi. Ákvæði 26. gr. l. nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun
ríkisins hafi verið tekið orðrétt upp í samninginn. Greinin sé tekin upp bæði í
afsalið fyrir íbúðinni og lóðarleigusamninginn fyrir Kjarrhólma 22. Efni
greinarinnar sé þannig óaðskiljanlegur hluti samnings stefnanda við stefnda
Kópavogskaupstað. Hún eigi því samningsbundinn og lögvarinn rétt til þess að fá
fyrir íbúðina söluverð sem ákveðið sé á grundvelli 26. gr. l. nr. 30/1970.
Síðari lagabreytingar geti þar engin áhrif haft, þar sem að réttindi hennar til
þess að söluverð íbúðarinnar verði ákvarðað með þessum hætti séu eign sem ekki
verði skert án þess að fullar bætur komi fyrir skv. 72. gr. stjórnarskrárinnar
nr. 33/1944 sbr. br. stjskl. nr. 97/1995, 10. gr. Stefndu séu því skyldir
samkvæmt samningnum að hlýta því að söluverð íbúðar stefnanda sé reiknað út
samkvæmt reglum 26. gr. l. nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun. Þá byggir stefnandi á því að jafnvel þótt 26. gr. l. nr.
30/1970 um Húsnæðismálastofnun ríkisins hefði ekki verið gerð að hluta samnings
hennar og stefnda Kópavogskaupstaðar, þá eigi samt sem áður að reikna út
söluverð íbúðar hennar að Kjarrhólma 22, Kópavogi samkvæmt 26. gr. l. nr.
30/1970, en ekki núgildandi lögum nr. 97/1993. Þegar hún hafi keypt íbúðina
hafi hún þurft að fjármagna 20% af kaupverði hennar, 26% af kaupverðinu hafi
verið fjármögnuð með venjulegu láni frá Veðdeild Landsbanka Íslands (F-láni),
sem hafi verið nákvæmlega samskonar lán og allir hafi getað fengið til kaupa á
nýrri íbúð og 54% af kaupverðinu hafi svo verið fjármögnuð með sérstöku láni
frá Byggingarsjóði verkamanna. Vegna lánsins frá Byggingasjóði verkamanna hafi
verið settar kvaðir á íbúðina í 20 ár. Þegar árin 20 hafi verið lengd í 30, með
53. gr. l. nr. 51/1980, hafi jafnframt verið breytt reglum um fjármögnun
íbúðanna. Samkvæmt 52. gr. þeirra laga hafi kaupendur fengið lán frá
Byggingasjóði verkamanna fyrir 90% af kaupverðinu á 0,5% vöxtum og aðeins þurft
að fjármagna 10% sjálfir. Þetta hafi verið óbreytt síðan. Stefnanda sem aðeins
hafi fengið 54% fyrirgreiðslu sé nú gert að sæta sömu kvöðum og skyldum og þeir
er fái 90% fyrirgreiðslu. Henni sé með öðrum orðum ætlað að bera bótalaust
skyldurnar bæði skv. sínum samningi og síðari lagabreytingum án þess að fá
notið réttindanna skv. síðari lagabreytingum, þ.e. hærri, lengri og vaxtalægri
lána. Þá sé einnig verið að taka af stefnanda réttindi skv. samningi hennar.
Stefnanda sé því ætlað að bera skyldur skv. lögum nr. 39/1970 og síðari lögum
um Húsnæðisstofnun, en öll réttindi tekin af henni. Stefnandi telur að með
þessu sé verið að brjóta gegn 72. gr. stjórnarskrárinnar, sem ekki sé hægt án
þess að fullar bætur komi fyrir. Með því að stefnanda hafi ekki verið boðnar
neinar bætur geti það ekki hafa verið tilgangur lagabreytinganna að hagga við
réttarstöðu hennar og beri því að ákvarða söluverð íbúðar hennar skv. umsaminni
og þá lögbundinni aðferð í 26. gr. l. nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun
ríkisins. Krafan um málskostnað er byggð á l. nr. 19/1991 einkum
130 og 131. gr. og krafan um virðisaukaskatt á l. nr. 50/1988. Stefndu byggja á að þeir sem átt hafi rétt á íbúðum í
félagslega íbúðakerfinu hafi einatt notið vildarlánskjara miðað við það sem
gerst hafi á almennum markaði og í því tilviki, sem hér um ræði, sé ljóst að
lánskjör hafi verið það hagstæð að jafna megi því til þess að um ódýrt
gjafafjármagn hafi verið að ræða. Sé ekki óeðlilegt, þegar um um slík
vildarkjör sé að ræða á lánsfjármagni frá opinberum aðilum að löggjafinn hafi
lagt ýmsar kvaðir á húsnæðið. Hin svonefnda 54% fyrirgreiðsla til stefnanda hafi verið
í formi óverðtryggðs láns með lágum bundnum vöxtum. Sama máli gegni um F-lánið
frá Veðdeild Landsbanka Íslands, þ.e. þau 60% þess sem óverðtryggð voru. Megi
fullyrða að lán þetta hafi orðið að nánast engu á örfáum árum í þeirri
óðaverðbólgu sem þá ríkti. Hins vegar hafi hin svonefnda 90% fyrirgreiðsla skv.
lögum nr. 51/1980 verið í formi láns með 100% verðtryggingu, að vísu með lágum
vöxtum í fyrstu, en þeir hafi farið hækkandi. Það fari því ekki á milli mála að
kjör þau og fyrirgreiðsla sem stefnandi átti kost á við íbúðarkaupin skv. lögum
nr. 30/1970 voru mun hagstæðari en þau kjör sem buðust samkvæmt lögum nr.
51/1980 og síðar. Þá byggja stefndu á því að verð það sem stefnandi hafi
sjálf látið reikna út á íbúðina sé verulega yfir gangverði íbúðarinnar á
frjálsum markaði. Byggja stefndu á að útreikningur Húsnæðisstofnunar ríkisins
dags. 20. nóvember sé réttur og lögum samkvæmur. Afdráttarlaus vilji löggjafans um það hvernig farið
skuli með uppgjör á íbúðum í verkamannabústöðum og félagslegum eignaríbúðum,
þegar til endursölu kemur til hins félagslega íbúðarkerfis komi fram marg
ítrekaður í fjölmörgum lagabálkum sem settir hafa verið um Húsnæðisstofnun
ríkisins, frá því að lög nr. 30/1970 voru í gildi á þessu sviði, sbr. t.d. VI.
kafli laga nr. 86/1988. Einnig megi nefna lög nr. 97/1993, sbr. lög nr.
12/1994, nr. 58/1995, nr. 150/1995 og nr. 76/1996, einkum 89. gr. laganna, sem
fjallar um greiðslu til seljanda íbúðar byggðrar fyrir gildistöku laga nr.
51/1980. Þar kveði löggjafinn skýrlega á um það hvernig endurgreiðslum skuli
háttað. Húsnæðisnefnd Kópavogs sé skylt að fara eftir lagaákvæði þessu og
reglugerðarákvæðum héraðlútandi og hafi enga heimild til að víkja frá
ákvæðunum. Ákvæði 89. gr. laga nr. 97/1993 með síðari breytingum
sbr. og önnur ákvæði í kafla þeirra laga um endursölu ásamt hliðstæðum ákvæðum
í lögum um Húsnæðisstofnun ríkisins gegnum tíðina, sem leyst hafa lög nr.
30/1970 af hólmi og dómar Hæstaréttar frá 1988 bls. 413 í málinu: Stjórn
verkamannbústaða í Kópavogi f.h. Kópavogskaupstaðar gegn Guðmundi
Benediktssyni, og frá 1987 bls. 1361 í málinu: Ólafur Hermannsson og Ragnheiður
B. Brynjólfsdóttir gegn Stjórn verkamannabústaða í Reykjavík f.h.
Reykjavíkurborgar, leiði til þess að sýkna beri stefndu af kröfum stefnanda.
Það leiði einnig af 75. gr. reglugerðar nr. 375/1996 en sú grein sé í þeim
kafla reglugerðarinnar sem ber yfirskriftina: “Eignarhluti seljanda og greiðsla
til hans við endursölu á íbúð hans,” en greinin sjálf beri yfirskriftina:
“Íbúðir byggðar fyrir gildistöku laga nr. 51/1980.” Þau lagaákvæði sem hér um ræði hafi verið sett með
stjórnskipulegum hætti og jafnvel þó að í löggjöf þessari kynni að gæta
afturvirkni að einhverju leyti sé dómstólum engu að síður skylt að dæma eftir
slíkum lagaákvæðum samkvæmt stjórnskipunarrétti. 72. gr. stjórnarskrárinnar
standi þessu ekki í vegi, enda sé skýrlega kveðið á um það í 25. gr. laga nr.
20/1970, “að íbúðin sé háð ákvæðum þessa kafla um verkamannabústaði eins og
hann sé á hverjum tíma” o.s.frv., en vísað sé til IV. kafla laga nr. 30/1970 í
heild sinni í afsalinu. Ljóst sé og að í fyrrnefndum dómum Hæstaréttar hafi að
fullu verið fjallað um þau álitaefni í þessu máli er snerti stjórnskipulegt
gildi lagaákvæðanna um uppgjör á eignarhlut seljanda félagslegrar íbúðar. Niðurstaða. Aðila greinir á um eftir hvaða reglum skuli reikna
söluverð íbúðar stefnanda að Kjarrhólma 22, 4, hæð A í Kópavogi. Stefnandi
gerir kröfu um að söluverð íbúðarinnar verði ákveðið á grundvelli 26. gr. laga
nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun ríkisins sem í gildi voru er stefnandi
eignaðist íbúðina. Stefndu telja sér hins vegar skylt að fara eftir 89. gr.
núgildandi laga um Húsnæðisstofnun ríkisins nr. 97/1993, svo sem henni var
breytt með 26. gr. laga nr. 58/1995, og 75. gr. rgl. nr. 375/1976 um
félagslegar íbúðir. Ekki var gerður kaupsamningur um íbúð stefnanda heldur
fór sala íbúðarinnar fram í samræmi við ákvæði 1. ml. 3. mgr. 25. gr. laga nr.
30/1970, með þeim hætti að stefnandi fékk skriflegt afsal fyrir íbúðinni frá
stefnda, Kópavogskaupstað, hinn 7. október 1976. Í afsalinu til stefnanda segir: “Um kaup og sölu og
framleigu á íbúð þessari fer skv. ákvæðum IV. kafla laga nr. 30/1970 um
Húsnæðismálastofnun ríkisins, og er 26. gr. kaflans rituð á 2 síðu afsalsins.”
Engan fyrirvara er að finna í afsalinu um að breytt lagasetning kunni síðar að
breyta réttarstöðu stefnanda, þrátt fyrir að í 2. ml. 3. mgr. 25. laga nr.
30/1970 væri kveðið á um að í afsali skuli tekið fram, að íbúðin sé háð ákvæðum
IV. kafla um verkamannabústaði, eins og þau eru á hverjum tíma. Þar sem ákvæði 26. gr. l. nr. 30/1970 er tekið upp í
heild sinni í afsalinu til stefnanda og þar sem þeirrar lagaskyldu 25. gr.
laganna var ekki gætt að taka fram í afsalinu að íbúðin væri háð ákvæðum IV.
kafla um verkamannabústaði eins og þau eru á hverjum tíma, verður að fallast á
það með stefnanda, sem ekki liggur fyrir að hafi notið sérfræðilegrar aðstoðar
við kaupin, að efni 26. gr. laga nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnunar ríkisins
sé hluti afsals hennar og þar með samnings hennar við Kópavogskaupstað, enda
þykir almenn tilvísun afsalsins til ákvæða IV. kafla laganna ekki fullnægja
þeim kröfum, sem gerðar voru með áðurgreindu fortakslausu ákvæði 25. gr. l. nr.
30/1970. Af þessu leiðir að ekki verður talið fært að líta til fordæmisgildis
dóma Hæstaréttar frá 1988, bls. 413 og 1987, bls. 1361, í máli þessu. Er því fallist á það með stefnanda að hún eigi rétt á að
verð íbúðar hennar verði reiknað út með þeim hætti sem kveðið var á um í 26.
gr. laga nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun ríkisins og hún gerir kröfu um. Með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dagsettu 22. janúar
1997, var stefnanda veitt gjafsókn fyrir héraðsdómi. Eftir úrslitum málsins verða stefndu dæmdir til að
greiða stefnanda málskostnað in solidum, sem þykir hæfilega ákveðinn 350.000
krónur, sem greiðist í ríkissjóð. Ekki er tekið tillit til virðisaukaskatts. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði,
þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, Magnúsar Guðlaugssonar
hæstaréttarlögmanns, sem þykir hæfilega ákveðin 350.000 krónur. Ekki er tekið
tillit til virðisaukaskatts. Dóm þennan kveður upp Þorgerður Erlendsdóttir settur
héraðsdómari. Dómsuppkvaðning hefur dregist vegna anna dómara. Dómari og
lögmenn aðila töldu endurflutning málsins óþarfan. Dómsorð: Söluverð íbúðar stefnanda, Sóleyjar Þorvaldsdóttur, að
Kjarrhólma 22, Kópavogi, 4. hæð merkt A, skal reiknað út samkvæmt 26. gr. l.
nr. 30/1970 um Húsnæðismálastofnun ríkisins. Stefndu, Kópavogskaupstaður og Húsnæðisnefnd Kópavogs
greiði stefnanda in solidum, 350.000 krónur í málskostnað, sem greiðist í
ríkissjóð. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin
þóknun lögmanns hennar, Magnúsar Guðlaugssonar hæstaréttarlögmanns, 350.000
krónur. |
Mál nr. 420/1998 | Vátrygging | K
keypti innbústryggingu hjá vátryggingafélaginu V og var hann þá búsettur í einbýlishúsi
einu. Vátryggingarfjárhæð var 4.000.000 kr. Ári síðar var vátryggingin
endurnýjuð, en þá hafði K flutt úr húsinu og leigt það út, en komið búslóð
sinni fyrir á lofti hússins. Á miðju síðara vátryggingartímabilinu fór K fram á
við V að vátryggingarfjárhæð yrði hækkuð í 5.500.000 kr. Talið var, að K hefði
mátt vera ljóst að við afgreiðslu beiðni um hækkun vátryggingarfjárhæðar hefðu
upplýsingar um þá óvissu, sem ríkti um aðstæður á geymslustað skipt V miklu
máli. Var V ekki talið skuldbundið af beiðni K um hækkun vátryggingarfjárhæðar.
Matsmenn töldu verðmæti þess lausafjár, sem K hélt fram að stolið hefði verið
úr húsinu hafa verið 6.135.000 kr. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að
samkvæmt vátryggingarskilmálum skyldu verkfæri, sem voru á loftinu bætt með
allt að 5% af vátryggingarfjárhæðinni. Sönnunarbyrði um hvað farið hefði
forgörðum var talin hvíla á K, en ekki var talið unnt að gera ríkar kröfur til
sönnunar um muni, sem voru týndir. Talið var, að K hefði vanrækt
upplýsingaskyldu sína vegna tjóns síns og voru bætur til K lækkaðar vegna
þessa. Var niðurstaða héraðsdóms um heildarfjárhæð vátryggingarbóta staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 14. október 1998. Hann krefst þess aðallega að stefndi verði dæmdur
til að greiða sér 5.364.700 krónur, en til vara 3.901.600 krónur, aðallega með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. júlí 1995 til
greiðsludags, en til vara með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 21. júlí
1995 til 26. febrúar 1998, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags.
Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti. I. Áfrýjandi kvaðst hafa keypt vátryggingu á innbúi hjá
Vátryggingarfélaginu Skandia hf. gegn tjóni af völdum eldsvoða, vatns eða
innbrots í ágúst 1993. Innbústrygging þessi var endurnýjuð og varðar mál þetta
vátryggingartímabilið frá 1. ágúst
1994 til 1. ágúst 1995. Vátryggingarfjárhæð var 4.000.000 krónur og
vátryggingarstaður Skólatún I í Vogum, Vatnsleysustrandarhreppi. Stefndi tók
síðar við réttindum og skyldum Vátryggingarfélagsins Skandia hf. Innbú það, sem málið varðar, var ekki allt í eigu áfrýjanda.
Nokkur hluti þess var eign Hrafnhildar Þórarinsdóttur, þáverandi sambúðarkonu
hans. Óumdeilt er að vátryggingin tók til innanstokksmuna þeirra beggja, en í
1. gr. skilmála fyrir innbústrygginguna segir meðal annars, að auk
vátryggingartaka sé sambúðarmaki hans vátryggður. Hefur Hrafnhildur samþykkt að
áfrýjandi fari einn með aðild sóknarmegin í máli þessu. Í dómi Hæstaréttar í dómasafni 1997, bls. 2440, var skorið úr
ýmsum ágreiningsefnum, er risu um greiðsluskyldu stefnda vegna muna, sem hurfu
af vátryggingarstaðnum eða skemmdust. Í dóminum var talið leitt í ljós, að
brotist hafi verið inn í íbúðarhúsið að Skólatúni I á vátryggingartímabilinu og
að þá hafi verið stolið munum úr innbúi áfrýjanda. Hins vegar vísaði Hæstiréttur
málinu frá héraðsdómi vegna þess að krafa áfrýjanda þótti vanreifuð. Aðilar deila nú einkum um þrennt. Í fyrsta lagi hvort stefndi
sé bundinn af beiðni áfrýjanda 31. janúar 1995 um hækkun vátryggingarfjárhæðar
í 5.500.000 krónur, í annan stað hverjir hinna vátryggðu muna hafi týnst eða
skemmst og loks um fjárhæð vátryggingarbóta. II. Í héraðsdómi er því lýst að áfrýjandi og sambúðarkona hans
fluttu úr íbúðarhúsinu að Skólatúni I til Spánar síðla árs 1993. Þá um haustið
var húsið leigt nafngreindri konu, en innbúið, sem deilt er um í málinu, var
geymt í húsinu, að mestu á háalofti. Kona þessi bar fyrir dómi, að engin hurð
eða hleri hafi verið fyrir geymslunni „bara op upp á loft og opinn stigi beint
upp“. Hún flutti úr húsinu seinni hluta árs 1994 í húsnæði í Skólatúni II, sem
áfrýjandi notaði áður sem verkstæðishús, en það stendur rétt hjá fyrrnefndu
húsi. Um sama leyti tók maður að nafni Ottó Sigurðsson húsið á leigu. Annaðist
þáverandi lögmaður áfrýjanda fyrir hans hönd samskipti við þann leigutaka. Í hinum áfrýjaða dómi er sagt frá tilefni þess að lögmaðurinn
gerði sér ferð suður í Voga 21. desember 1994 til að kanna ástand hússins ásamt
manni, sem var honum til aðstoðar. Þar var fyrir Rúnar nokkur Jóhannsson, sem
sagðist dvelja í húsinu með leyfi leigutakans. Lögmaðurinn lét aðstoðarmann
sinn þá skipta um skrá í útidyrum og tók lykla að henni með sér, en skildi við
Rúnar innan dyra. Svo sem greinir í héraðsdómi ritaði lögmaðurinn áfrýjanda og
sambúðarkonu hans bréf 6. janúar 1995 og lýsti heimsókn sinni í húsið og
hvernig komið væri leigumálum. Er í dóminum tekið upp orðrétt úr bréfinu, þar
sem fram kom að nágrannar væru óttaslegnir vegna framferðis leigutaka og manna,
sem voru með honum í húsinu. Um væri að ræða „einhvern dópistalýð og þjófa“.
Þar kom og fram, að lögmaðurinn hafi fengið staðfest að lögregla hefði gert
leit að fíkniefnum í húsinu. Í bréfinu lét lögmaðurinn þess einnig getið að
nefndur Rúnar hafi virst vera í annarlegu ástandi í umrætt sinn. Þá segir svo í
bréfinu: „Ég vil gjarnan vita hvað þið viljið gera í þessu. Ég tel það
affærasælast að ganga í þessi mál strax og er reiðubúin að liðsinna ykkur við
það. Mín skoðun er sú að betra sé að leigja húsið aftur þótt leigumarkaður
þarna sé sjálfsagt þungur. Þegar þið hafið gert upp hug ykkar hafið þá samband
í faxi eða símleiðis. Viljið þið „leigjendurnar“ út er nauðsynlegt að fá sent
skriflegt umboð til þess að gera leigusamning fyrir Hrafnhildi svo ég geti
farið með málið til Héraðsdóms Reykjaness í þeim tilgangi að reyna að fá
útburð. Búslóðin uppi virtist alveg ósnert við skoðun mína. Þekkið þið einhvern
þarna á staðnum sem gæti fylgst með búslóðinni og/eða staðnum fyrir ykkur?“
Bréfi lögmannsins lýkur með þessum orðum: „Vonast eftir að heyra frá ykkur án
tafar!“ Ekki er komið fram að áfrýjandi eða sambúðarkona hans hafi í
kjölfar þessa bréfs brugðist við með þeim hætti að hirða um húsið eða
innanstokksmuni þar. Bar lögmaðurinn fyrir dómi, að áfrýjandi hafi hvorki
svarað bréfinu né beðið sig um að flytja búslóðina eða gera einhverjar sérstakar
ráðstafanir. Kvaðst lögmaðurinn aldrei hafa farið í húsið í janúar 1995. Samkvæmt framburði fyrrnefndrar konu, sem
fluttist í Skólatún II, var leigutakinn Ottó Sigurðsson í Skólatúni I ásamt
öðru fólki fram í janúar 1995. Kvað konan fólk hafa búið í húsinu fram til
mánaðamóta janúar og febrúar. Þegar rannsóknarlögreglumenn komu á vettvang 30.
janúar var húsið mannlaust og ekkert, sem benti til að í því væri búið. Aðaldyr
voru þá opnar og rúða brotin í útihurð. Tekið var fram í skýrslunni að ljóst
væri að húsið lægi undir skemmdum, ef ekkert yrði að gert.
Rannsóknarlögreglumennirnir tilkynntu lögreglunni í Keflavík um atvikið og komu
lögreglumenn þaðan samdægurs á vettvang. III. Ágreiningslaust er að áfrýjandi átti símtal við skrifstofu
Vátryggingarfélagsins Skandia hf. 31. janúar 1995 og bað um að
vátryggingarfjárhæð innbústryggingar sinnar yrði hækkuð úr 4.000.000 krónum í
5.500.000 krónur. Hafði hann komið til landsins frá Spáni tveimur dögum áður.
Stefndi hefur til stuðnings því að hann sé óbundinn af hækkunarbeiðni þessari
vísað til 4. gr., 6. gr. og 7. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga. Ósannað er að áfrýjandi hafi, þegar símtalið fór fram, haft
beina vitneskju um hvernig komið var fyrir húsinu eða um ferðir lögreglumanna á
staðinn daginn áður. Áfrýjandi var staddur erlendis, er þáverandi lögmaður hans
ritaði honum áðurgreint bréf 6. janúar 1995. Er ómótmælt að áfrýjandi hafi
fengið bréfið. Þegar hann kom til landsins 29. janúar 1995 var liðinn nokkur
tími frá því að honum hlaut að vera ljóst að ekki var allt með felldu að
Skólatúni I. Af málsgögnum verður ekki séð, að hann hafi þá kannað eða látið
kanna ástand hússins eða hverjir höfðust þar við. Hafði hann þó ríkt tilefni
til að gera það, til dæmis með því að leita fregna hjá lögmanninum um hvort
ætlaðir fíkniefnaneytendur eða afbrotamenn hefðu verið fjarlægðir úr húsinu eða
væru þar enn. Í stað þess að sinna þessu bað hann um að fjárhæð
innbústryggingar sinnar yrði hækkuð. Telja verður að áfrýjanda hafi mátt vera
ljóst, að máli skipti við afgreiðslu vátryggingafélagsins á beiðninni að það
fengi vitneskju um að mikil óvissa ríkti um aðstæður á geymslustaðnum, þar á
meðal hvernig varðveislu hinna vátryggðu muna væri háttað. Það að áfrýjandi lét
hjá líða að skýra frá þeim sérstöku breytingum, sem orðið höfðu á aðstæðum á
vátryggingarstaðnum, varð til þess að félagið hafði ekki ástæðu til að kanna
þær og ástand húss og búslóðar, áður en það tók afstöðu til beiðni um hækkun
vátryggingarfjárhæðar. Þegar til alls framangreinds er litið þykir beiðni áfrýjanda
31. janúar 1995 ekki vera skuldbindandi fyrir stefnda, sbr. niðurlagsákvæði 4.
gr. laga nr. 20/1954. Verður því lagt til grundvallar að vátryggingarfjárhæð hafi
verið 4.000.000 krónur, svo sem áfrýjandi gerir í varakröfu sinni. Við gerð
varakröfu sinnar miðar hann við að vátryggingarverð allra hinna vátryggðu muna
hafi verið 8.663.500 krónur. Frá þeirri fjárhæð dregur hann 213.000 krónur, sem
er metið verð þeirra hluta, sem komu í leitirnar eftir vátryggingaratburðinn.
Mismuninn 8.450.500 krónur telur hann vera fjárhæð heildartjónsins, en þar sem
vátryggt var undir verði telur hann að stefnda sé skylt að greiða sér 97,54% af
vátryggingarfjárhæðinni 4.000.000 krónum eða 3.901.600 krónur. IV. Málsaðilar fengu tvo menn til að meta til fjár lausafé það,
sem áfrýjandi heldur fram að stolið hafi verið úr Skólatúni I. Er matsgerð
þeirra dagsett 27. janúar 1998. Eru í héraðsdómi teknar upp orðrétt
athugasemdir matsmanna, en í þeim kemur meðal annars fram, að matsmenn höfðu
lítil önnur gögn til að styðjast við en lista, sem gerðir voru af áfrýjanda og
Hrafnhildi Þórarinsdóttur. Lausafé þetta er annars vegar innanstokksmunir og hlutir, sem
áfrýjandi heldur fram að tilheyri almennu heimilishaldi. Niðurstaða matsmanna
var sú, að verð þeirra í heild hafi verið 6.135.000 krónur. Hins vegar eru
vélar, verkfæri, byggingarefni og annar varningur, sem virðist hafa tengst
atvinnurekstri áfrýjanda, að heildarverðmæti 2.528.500 krónur. Sagði áfrýjandi
fyrir dómi að öll verkfæri, sem hann taldi týnd, hafi verið geymd á loftinu í
Skólatúni I, en gaskútar hafi ekki verið þar. Meðal þessara muna, sem matsmenn
kalla verkfæri, er eldvarnarkerfi, skrifstofukallkerfi, kallkerfi fyrir
atvinnuhús, hátalarar, ljósker, ljóskastarar, vatnsslökkvitæki,
kolsýruhleðslutæki, fjöldi handverkfæra, trésmíðavélar, gastæki og tilheyrandi
mælar, stór og smá tæki til bifreiðaviðgerða, varahlutir, loftverkfæri,
iðnaðarrykksuga, vatnssuga, suðuvél, rafmagnsgirðing, raflagnaefni,
rafmagnsmælar og múráhöld. Eftir gögnum málsins verður að fallast á með stefnda
að litlar líkur séu á að allur þessi varningur hafi verið geymdur á háalofti
Skólatúns I með innbúi áfrýjanda. Það má meðal annars ráða af vætti fyrrverandi
lögmanns áfrýjanda og framburði áðurnefndar konu, sem bjó í húsinu frá því um
haustið 1993 til jafnlengdar næsta árs, er hún flutti í næsta hús, Skólatún II.
Síðargreinda vitnið bar, að á lofti Skólatúns I hafi verið búslóð, að mestu í
kössum. Engin stór verkfæri hafi verið sýnileg, en vitnið taldi þó að verkfæri
hefðu getað verið í einhverjum kassanna. Samkvæmt þessu er ekki loku fyrir það
skotið, að eitthvað af lausafé því, sem
talið er til verkfæra í matsgerðinni og metið er á samtals 2.528.500 krónur,
hafi verið í geymslurisinu og horfið við innbrot á vátryggingartímanum. Fallist er á þá niðurstöðu héraðsdóms, að eftirfarandi ákvæði
í 2. gr. vátryggingarskilmálanna taki til muna þessara: „Verkfæri, varahlutir
og áhöld, sem vátryggður á og notar sjálfur í atvinnu sinni, bætast með allt að
5% af vátryggingarfjárhæðinni ...”. Svo sem greinir í III. kafla hér að framan
var vátryggingarfjárhæðin 4.000.000 krónur og er hámark greiðsluskyldu stefnda
vegna þessara muna 200.000 krónur. V. Eiginlegt innbú áfrýjanda og Hrafnhildar Þórarinsdóttur var
samkvæmt framansögðu metið í heild á 6.135.000 krónur. Eins og greinir í I.
kafla hér á undan lagði Hæstiréttur í fyrra dómsmáli aðila þessa máls til
grundvallar að munum úr innbúi áfrýjanda hafi verið stolið við innbrot á
vátryggingartímabilinu. Stefndi vefengir að allir framtaldir munir hafi verið á
vátryggingarstaðnum og týnst vegna innbrots. Hann heldur fram að ekki sé
líklegt að allir þessir munir hafi verið á staðnum og bendir meðal annars á að
hluti innbús áfrýjanda og Hrafnhildar hafi verið í íbúð þeirra á Spáni. Þá séu
ekki talin á listum áfrýjanda og Hrafnhildar ýmis verðmæt heimilistæki, sem
alla jafna fylgi venjulegu heimilishaldi, svo sem þvottavél, þurrkari og
frystikista. Matsmenn telji verðmæti þess, sem geymt var á loftinu hafa verið
8.663.500 krónur, þar af innbúsmuna 6.135.000 krónur, þrátt fyrir að áðurnefnd
heimilistæki vanti. Sú fjárhæð sé mun hærri en almennt nemur verðmæti
innbúsmuna. Áfrýjandi hefur hins vegar bent á að meðal munanna hafi verið
innbúshlutir, sem hann hafi fengið í arf eftir föður sinn, er hafi látist 14.
maí 1992, og einnig munir, sem þáverandi sambúðarkona hans hafi fengið í arf
eftir foreldra sína. Meðal annars af þeim sökum hafi heildarverðmæti
búslóðarinnar verið meira en ella. Sönnunarbyrði um hvað farið hafi forgörðum hvílir á
áfrýjanda, en eðli málsins samkvæmt verða ekki gerðar ríkar kröfur til sönnunar
um muni, sem týndir eru. Eins og sönnunaraðstöðu er háttað þykir mega miða við
að innbúshlutir þeir, sem taldir eru í matsgerðinni, hafi verið í húsinu og
horfið eða skemmst á vátryggingartímanum. Í matsgerð er getið verðs muna úr innbúi, sem komu í
leitirnar síðar. Hluti þeirra er þýfi, sem samkvæmt skýrslum lögreglu var rakið
til leigutakans Ottós Sigurðssonar og áðurnefnds Rúnars Jóhannssonar, sem
dvaldist um skeið í Skólatúni I. Stefndi hefur í þessu máli ekki reist kröfur á
því að einhverjir af hinum vátryggðu munum hafi horfið af öðrum orsökum en
innbroti. VI. Stefndi ber fyrir sig, að áfrýjandi hafi ekki fært
viðhlítandi sönnur fyrir verðmæti þeirra muna, sem hann haldi fram að hafi
horfið eða skemmst. Áfrýjandi bendir hins vegar á að krafa sín styðjist við mat
tveggja manna, sem valdir hafi verið í samræmi við ákvæði í gr. 6.4 í
vátryggingarskilmálunum. Sé stefndi bundinn af því. Stefndi telur matið haldið
annmörkum, sem valdi því að það verði ekki notað við ákvörðun vátryggingarbóta. Matsmenn mátu til fjár muni, sem áfrýjandi og Hrafnhildur
Þórarinsdóttir töldu týnda eða eyðilagða. Þeir kváðust fyrst og fremst hafa
haft til hliðsjónar 37. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga. Stefndi hefur ekki gert athugasemdir við að matsmenn miðuðu
verð við þann tíma, sem matið var gert, en ekki verðlag, sem síðast var á
hlutunum áður en vátryggingaratburðurinn gerðist, svo sem segir í 37. gr. laga
nr. 20/1954. Málsaðilar hafa heldur ekki borið fyrir sig að matsmenn virðist
ekki hafa beitt ákvæðum gr. 6.3 í vátryggingarskilmálunum að því leyti, sem þau
víkja frá reglum 37. gr. laganna. Í athugasemdum í matsgerðinni tóku matsmenn fram, að þeir
hafi afskrifað einstaka hluti lítið sem ekkert, enda hafi varla verið fyrir
hendi upplýsingar um aldur hlutanna, brúkun þeirra eða minnkað notagildi, sem
hafa skuli til hliðsjónar við afskriftir. Í framburði annars matsmanna fyrir
dómi kemur þó fram, að við mat á notuðum hlutum, sem rýrna við aldur, hafi
matsmenn miðað við verð á sams konar notuðum hlutum. Þegar litið er til
óvissuþátta varðandi tegund, aldur, ástand og gerð horfinna muna og þess, sem
fram er komið um aðferðir, er matsmenn beittu við ákvörðun vátryggingarverðs,
verður ekki fallist á með stefnda að víkja beri verðákvörðun matsmanna til
hliðar. VII. Stefndi styður mál sitt meðal annars við 22. gr. laga nr.
20/1954. Bendir hann á að áfrýjandi hafi vanrækt skyldur sínar samkvæmt þeirri
lagagrein, ekki síst með því að hafa ekki veitt upplýsingar, sem nauðsynlegar
séu til að ákveða fjárhæð þá, er stefnda beri að greiða. Eftir að áfrýjandi tilkynnti Skandia hf. um
vátryggingaratburðinn fékk félagið í hendur tvö bréf, annað frá áfrýjanda, en
hitt frá þáverandi sambúðarkonu hans, þar sem taldir voru margir hlutir, sem
þau héldu fram að horfið hefðu við innbrot í Skólatún I. Auk þess liggur fyrir
í málinu skjal frá áfrýjanda með fyrirsögninni „Listi yfir verkfæri og búnað
sem ég hef keypt af Bílasm. Kyndli h/f.”, en á því eru engir innanstokksmunir.
Í bréfunum tveimur eru greindir fjölmargir munir, sem taldir eru hafa horfið úr
Skólatúni I, en engin grein gerð fyrir ætluðu verðmæti innbúsmuna. Um þetta segir í matsgerð, að lítið sem ekkert sé tiltekið í
gögnunum um tegund, aldur, ástand eða gerð munanna. Þá vanti víða tilgreiningu
á magni muna. Úr skorti á upplýsingum um innbúsmuni hefur ekki verið bætt.
Matsmenn fóru reyndar yfir listana með áfrýjanda, en af framburði þeirra fyrir
dómi verður ráðið að upplýsingar frá honum hafi verið takmarkaðar. Þótt fallist verði á með áfrýjanda, að ekki verði gerðar
strangar kröfur til sönnunarfærslu af hálfu vátryggðs um týnda muni, verður að
telja að áfrýjanda hafi verið unnt að veita frekari upplýsingar um ýmsa þeirra
en raun ber vitni. Má þar nefna eftirfarandi dæmi. Í matinu er trékistill með
skartgripum metinn í heild á 200.000 krónur og silfur á þjóðbúning og
stokkabelti í heild á 150.000 krónur. Vegna ákvæðis í 2. gr.
vátryggingarskilmálanna um að einstakir skartgripir bætist með allt að 1% af
vátryggingarfjárhæðinni hefði verið þörf nánari tilgreiningar um þessa muni frá
vátryggðum. Þá eru 4 pör kuldastígvéla kvenna metin alls á 332.000 krónur og 2
sett minkapelsa og húfur á 325.000 krónur án þess að þeim sé lýst frekar. Um
tvö sett af kjólfötum, sem samtals eru talin 80.000 króna virði, liggja ekki
fyrir skýringar með tilliti til aldurs og ástands. „Sauna ofn”, sem metinn er á
65.000 krónur, virðist fremur verða talinn til fylgifjár með fasteign en
lausafé, sem fylgir almennu heimilishaldi, sbr. 2. gr. vátryggingarskilmálanna.
Sama á við um mótor og dælu úr nuddpotti að verðmæti 30.000 krónur. Skýringar
frá áfrýjanda hefðu sennilega getað varpað ljósi á þetta. Ekki verður annað séð
en að áfrýjandi hefði getað veitt einhverjar upplýsingar um leirpotta, sem í
heild eru metnir á 50.000 krónur og vökvunarkerfi og dælu, sem einnig er metið
alls á 50.000 krónur. Metið verð framangreindra muna er samtals 1.282.000
krónur. Í upphafi sinnti áfrýjandi ekki áskorun um að sundurliða
kröfu sína. Þess í stað hélt hann fram, að um vátrygginguna giltu reglur um
verðsetningu í 2. mgr. 39. gr. laga nr. 20/1954 og ætti hann því kröfu til
óskertrar vátryggingarfjárhæðar innbústryggingar sinnar að frádregnu andvirði
þeirra búsmuna, sem síðar komu fram. Var það ekki fyrr en að gengnum
áðurnefndum dómi Hæstaréttar, að áfrýjandi léði máls á að hafa annan hátt á
uppgjöri við stefnda og beiddist mats með vísun til ákvæðis í
vátryggingarskilmálum. Telja verður að áfrýjandi hafi haft sérstaka ástæðu til koma
á framfæri við matsmenn upplýsingum, er skipt gátu máli um mat á munum þeim,
sem hann taldi verðmætasta. Matsmenn komu fyrir héraðsdóm. Eru skýrslur þeirra
misnákvæmar og ber þeim ekki alveg saman um nokkur atriði. Samkvæmt framburði
matsmannsins, er tilnefndur var af áfrýjanda, veitti hann að vísu upplýsingar,
sem að gagni komu við mat á ákveðum hlutum, en framburðinn má að öðru leyti að
skilja svo, að upplýsingar frá áfrýjanda hafi ekki breytt miklu. Hinn
matsmaðurinn bar fyrir dómi að ekki hafi fengist miklar upplýsingar frá
áfrýjanda. Samkvæmt framansögðu þykir áfrýjandi hafa vanrækt
upplýsingaskyldu, sbr. 1. mgr. 22. gr. laga nr. 20/1954, en í 2. mgr. þeirrar
greinar er mælt svo fyrir, að slík vanræksla hafi þau áhrif, sem segir í 2.
mgr. 21. gr. laganna. Telja verður líkur að því leiddar, að stefndi hafi vegna
þessarar vanrækslu áfrýjanda misst af tækifæri til að leiða sönnur að atvikum,
sem myndu hafa orðið til þess að ábyrgð stefnda yrði minni en ella. Þykir því
með heimild í síðasttöldu lagaákvæði rétt að lækka bætur til áfrýjanda. Þegar
litið er til þess og að vátryggt var undir verði, sbr. grein 6.2 í
vátryggingarskilmálum og 40. gr. laga nr. 20/1954, þykir mega staðfesta
ákvörðun héraðsdóms um heildarfjárhæð vátryggingarbóta. Samkvæmt 24. gr. laga nr. 20/1954,
sbr. 7. gr. laga nr. 33/1987, ber vátryggingafélagi að greiða vexti af bótunum
eftir ákvæðum vaxtalaga frá gjalddaga, sem kveðið er á um í 1. mgr. fyrrnefndu
greinarinnar. Þegar niðurstaða matsgerðar lá fyrir í janúar 1998 skorti enn frá
áfrýjanda upplýsingar, sem þörf var á til að meta fjárhæð bóta, sbr. 1. mgr.
24. gr. Hefur áfrýjandi ekki bætt þar úr. Verður niðurstaða héraðsdóms um
upphafstíma dráttarvaxta því staðfest. Eftir þessum úrslitum og þegar
litið er til þess að stefndi hafnaði í upphafi greiðsluskyldu verður hann
dæmdur til að greiða áfrýjanda málskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi í
héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður um annað en málskostnað. Stefndi, Vátryggingafélag Íslands
hf., greiði áfrýjanda, Kristni Ó. Kristinssyni, samtals 400.000 krónur í
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 9. október 1998. Mál þetta var höfðað með stefnu áritaðri um birtingu af
lögmanni stefnda 25. febrúar 1998. Það var þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur
26. febrúar 1998 og dómtekið að afloknum munnlegum málflutningi 1. október sl. Stefnandi málsins er Kristinn Ó. Kristinsson, kt.
100640-7599 til heimilis Hoybratenbeien 3E, Oslo, Noregi, en stefndi er
Vátryggingafélag Íslands hf., kt. 690689-2009, Ármúla 3, Reykjavík (hér eftir
nefnt stefndi). Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði aðallega
dæmdur til greiðslu vátryggingarbóta að fjárhæð 5.364.700 krónur, en til vara
til greiðslu vátryggingarbóta að fjárhæð 3.901.600 krónur, aðallega með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. júlí 1995 til
greiðsludags, en til vara með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 21. júlí
1995 til þingfestingardags máls þessa 26. febrúar 1998, en með dráttarvöxtum,
samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Í öllum tilvikum
gerir stefnandi kröfu til málskostnaðar úr hendi stefnda að skaðlausu að
viðbættum virðisaukaskatti af málflutningsþóknun. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda,
en til vara krefst stefndi verulegrar lækkunar á dómkröfum stefnanda. Þá krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda að
skaðlausu mati dómsins Stefndi gerði upphaflega kröfu til frávísunar málsins.
Þeirri kröfu var hafnað með úrskurði uppkveðnum 18. júní sl. Málavextir, málsástæður og
lagarök. Samkvæmt gögnum málsins eru málavextir í meginatriðum,
sem hér segir: Stefnandi keypti tryggingu á innbúi sínu og sambýliskonu sinnar
Hrafnhildar Þórarinsdóttur hjá Vátryggingafélaginu Skandia hf. gegn tjóni af
völdum bruna, vatns og innbrots í ágústmánuði 1993. Vátryggingarfjárhæðin nam
4.000.000 króna. Þessi viðskipti áttu sér stað símleiðis, án nokkurrar könnunar
tryggingafélagsins á umfangi og verðmæti hins tryggða. Tryggingin var síðan
framlengd til eins árs frá 1. ágúst 1994 að telja. Stefnandi og sambýliskona
hans voru búsett í húsi sínu að Skólatúni I í Vogum á Vatnsleysuströnd, þegar
tryggingin var fyrst tekin. Í októbermánuði s.á. fluttist stefnandi búferlum
til Spánar. Kom hann búslóð sinni fyrir í geymslu upp á lofti í húsinu, en tók
óverulegan hluta þess með sér til Spánar að eigin sögn. Húsið var leigt
Margréti Ingimarsdóttur í nóvembermánuði sama ár. fyrir milligöngu Helgu
Leifsdóttur héraðsdómslögmanns. Um það bil ári síðar eða í byrjun nóvember 1994
þurfti að leigja húseignina að nýju og sá Helga Leifsdóttir hdl. einnig um þann
leigumála. Leigutaki var maður að nafni Ottó Sigurðsson. Í lok desembermánaðar sama ár. hafði lögmaðurinn spurnir
af því, að í húsinu þrifist margs konar ólifnaður m.a. væru þar fíkniefni höfð
um hönd. Jafnframt fékk hún vitneskju um það, að nýi leigjandinn stæði ekki í
skilum með húsaleigugreiðslu desembermánaðar, en útibú Landsbanka Íslands í
Keflavík hafði átt að sjá um móttöku húsaleigugreiðslna og ráðstöfun þeirra.
Fór hún því suður í Voga 21. desember 1994 í fylgd lögreglumanna úr Keflavík og
manns, sem ætlað var það hlutverk að komast inn í húsið án lykla og skipta um
skrá í útidyrum þess. Er þangað var komið var leigutaka hússins ekki að finna,
en þar hittu þau fyrir Rúnar Jóhannsson, sem sagðist vera þar á vegum
leigutaka, sem lítið hefði búið í húsinu. Rúnari var gerð grein fyrir því, að
hann væri þar í heimildarleysi en honum var leyft engu að síður að dveljast
áfram í húsinu. Helga litaðist um í húsinu m.a. fór upp á loft, þar sem búslóð
stefnanda var geymd. Sá hún þar fullt af dóti, sem breitt hafi verið yfir með
plasti og ábreiðum og allt hafi virst óhreyft og í réttu og eðlilegu horfi að
hennar sögn. Skipt var um skrá í útidyrum hússins, eins og ráðgert hafði verið. Helga Leifsdóttir hdl. ritaði stefnanda bréf dags. 6.
janúar 1995, þar sem hún lýsti heimsókn sinni í húsið og hvernig komið væri
leigumálum. Í bréfi hennar kom fram, að sveitarstjórinn í Vogum hafi hringt í
hana og sagt henni frá því, „að
nágrannarnir væru óttaslegnir yfir leigutakanum/fólkinu í Skólatúninu. Um væri
að ræða einhvern dópistalýð og þjófa. Ég hef haft samband við lögregluna út af
þessu og hef fengið staðfest símleiðis að gerð var húsleit á vegum
fíkniefnalögreglunnar í húsinu, þessi Ottó væri ekki með hreinan sakaferil og
væri auk þess dópisti.” Í bréfinu segir ennfremur: „Búslóðin uppi virtist alveg ósnert við skoðun mína. Þekkið þið
einhvern þarna á staðnum sem gæti fylgst með búslóðinni og/eða staðnum fyrir
ykkur?”. Hinn 30. janúar 1995 gerðu lögreglumenn hjá
Rannsóknarlögreglu ríkisins sér ferð að Skólatúni I þeirra erinda að hafa tal
af Rúnari Jóhannssyni. Í skýrslu þeirra um ferðina segir m.a. svo: „Er við komum á staðinn kom í ljós að
aðaldyr hússins voru opnar upp á gátt og rúða brotin í dyrunum. Gerðum við vart
við okkur og gengum inn í húsið og blasti þá við okkur mikill sóðaskapur,
bækur, matarleifar og ýmsir munir á víð og dreif en ekkert sem benti til þess
að í húsinu væri búið, utan rotnandi matarleifar í eldhúsi. Við athugun á
bílskýli sem fylgir húsinu kom í ljós að hann var opin og lá hurðin að honum á
jörðinni, brotin upp. Virðist okkur að Rúnar Jóhannsson, sem er skráður
leigjandi að húsinu hafi ekki búið þar um skeið. Ennfremur er ljóst að húsnæðið
liggur undir skemmdum ef ekkert verður að gert. Fórum við af vettvangi kl.
15.30 og lokuðum húsinu en auðvelt er að komast inn í húsið þar sem rúða er
brotin í aðaldyrum. Ekki tókst að loka bílskýlinu og liggur það sem geymt er
þar inni undir skemmdum.” Einnig fóru lögreglumenn úr Keflavík að húsinu sama dag
að ábendingu rannsóknarlögreglumannanna, sem þangað höfðu komið fyrr um daginn
í því skyni að eyða framköllunarvökva, sem lægi á víð og dreif umhverfis húsið,
eins og segir í skýrslu þeirra. Í niðurlagi skýrslunnar segir svo: „Enginn var í húsinu þegar við komum á
staðinn og svo virtist sem að ekki væri búið þar þar sem að engin húsgögn var
að sjá í húsinu. Vitað er að Ottó Sigurðsson kt. 110454-3279 Bergþórugötu 51
Reykjavík og Sigurjón Pétursson kt. 110464-4289 Suðurhólum 22, Reykjavík hafa haft
aðgang að húsinu ásamt fleirum”. Stefnandi kom til landsins í lok janúar 1995 til að
gangast undir læknisaðgerð. Kveðst hann hafa haft símasamband við Þórð
Þórðarson framkvæmdastjóra vátryggingasviðs Skandia hf. daginn eftir heimkomu
sína eða 30. janúar og óskað eftir því, að innbústrygging hans yrði hækkuð úr
4.000.000 í 5.500.000 krónur. Stefndi telur að símtal þetta hafi átt sér stað
31. janúar eða daginn eftir heimsókn lögreglu, sem fyrr er lýst. Að sögn stefnanda var honum tilkynnt um það 11. febrúar
sama ár að brotist hafi verið inn í húsið. Gerði hann sér ferð þangað daginn
eftir og sá þá að búið var að fjarlægja mikinn hluta búslóðar hans, sem geymd
var á lofti hússins. Gerði hann lögreglunni í Keflavík viðvart, sem kom á
staðinn. Í skýrslu lögreglunnar í Keflavík um atburðinn segir m.a. svo: „Er við komum að húsinu veittum við athygli
að búið var að brjóta rúðu í útidyrahurðinni. Þegar inn var komið blasti við
okkur bækur, tímarit og myndbandahylki á víð og dreif um gólf
svefnherbergisins, gangsins og stofunnar. Búið var að taka niður veggljós í
stofu, gangi svefnherbergi, geymslu, og hafa á brott úr húsinu. Einnig var búið
að fjarlægja ljósakrónu úr stofu. Kristinn vísaði okkur upp á geymsluloft
hússins. Þar var búið að dreifa búslóð hans um loftið. Ekki var hægt að átta
sig á hvað var skemmt eða hvað vantaði þar sem ekkert rafmagn var í húsinu og
því var notast við vasaljós til þess að skoða geymsluloftið. Það dót sem var á
gólfi hússins var allt tekið úr búslóðinni sem var til geymslu á loftinu”.
Í skýrslunni kemur og fram og haft eftir stefnanda, að hann hafi lánað Margréti
Ingimarsdóttur, fyrri leigjandi hússins nokkur heimilistæki og hafi þau vantað,
þegar hún fór úr húsinu. Síðan segir orðrétt: „Kristinn sagði að fljótt á litið sæi hann að málverk, verkfærasett,
bækur og húsgögn hafi verið fjarlægð úr búslóðinni. Hann kvaðst ætla að skrá
niður þess sem hann saknaði og það sem skemmt var og koma því til lögreglu.
Hann sagði að vitjað var um húsið í gær og var það í lagi með rúðuna í
útidyrunum. Hann kvaðst telja að farið hafi verið inn í húsið í nótt sem leið”
Loks er þess getið í skýrslunni, að Ólafur Ólafsson flokksstjóri, sem hana
skráði, hafi komið þangað í embættiserindum 16. desember 1994 og hitt fyrir
Rúnar Jóhannsson. Sá hefði sagt sér, að veggljós og ljósakróna, sem þá voru í
heilu lagi væru eign húseigenda. Í kjölfar þessa atburðar sneri stefnandi sér til
vátryggingafélagsins með kröfu um greiðslu vátryggingarbóta. Miðaði hann kröfu
sína við það, að öll búslóð hans hefði farið forgörðum við innbrotið. Sendi
hann félaginu lista gerða eftir minni hans og þáverandi sambýliskonu, þar sem
upp voru taldir þeir munir, sem horfið höfðu við innbrotið. Hinn 24. febrúar
s.á. tókst rannsóknarlögreglu að hafa upp á nokkrum þeim munum, sem taldir voru
upp á lista stefnanda. Vátryggingafélagið Skandia hf. hafnaði kröfum stefnanda
og leitaði hann sér því lögmannsaðstoðar. Lögmaður hans ritaði félaginu bréf
dags. 21. júní 1995, þar sem gerð var krafa til greiðslu
vátryggingarfjárhæðarinnar 5.500.000 krónur, enda lægi ekki annað fyrir en allt
innbúið hefði farið forgörðum, eins og segir í bréfi lögmannsins. Að sögn
stefnanda var kröfu hans hafnað en félagið hafi gert munnlegt boð um að greiða
2.000.000 króna í heildarbætur. Samkomulag náðist ekki á þessum grundvelli.
Stefnandi höfðaði því mál á hendur félaginu fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur 30.
nóvember 1995 aðallega til greiðslu á 5.400.000 krónum en til vara til greiðslu
á 3.927.200 krónum. Aðalkrafan var byggð á því, að vátryggingarfjárhæðin hafi
numið 5.500.000 krónum, en varakrafan miðaðist við vátryggingarfjárhæðina
4.000.000 króna. Fjárhæðin var lækkuð lítillega vegna þeirra muna, sem fundust
eftir innbrotið, eins og segir í stefnu málsins. Félagið krafðist sýknu og
byggði kröfu sína m.a. á því, að stefnandi og sambýliskona hans hafi ekki búið
sjálf á staðnum, stefnandi hafi fyrirgert bótarétti vegna aukningar áhættu,
hann hafi ekki gert viðeigandi ráðstafanir til að varna tjóni, ekki sinnt
varúðarreglu vátryggingarskilmálanna, og leynt félagið upplýsingum. Héraðsdómur
gekk 7. október 1996, þar sem Vátryggingafélagið Skandia hf. var dæmt dæmt til
að greiða að álitum 3.000.000 króna í vátryggingarbætur, auk málskostnaðar. Stefndi, Vátryggingafélagið Skandia hf. áfrýjaði dóminum
en stefnandi gagnáfrýjaði fyrir sitt leyti. Fyrir Hæstarétti tók
Vátryggingafélag Íslands hf. við aðild málsins úr höndum Vátryggingafélagsins
Skandia hf. Hæstiréttur felldi dóm í málinu 25. september 1997
(Hæstaréttarmál nr. 385/1996) og vísaði málinu frá héraðsdómi. Frávísun Hæstaréttar
var m.a. á því byggð, að gagnáfrýjandi hafi enga grein gert fyrir verðmæti
þeirra muna, sem glötuðust við innbrotið né heldur hafi þeir munir verið
verðlagðir, sem síðar komu í leitirnar eða skildir voru eftir í húsinu, sbr.
22. gr. vátryggingasamningalaga nr. 20/1954. Því sé ekki unnt að taka afstöðu
til þess, hvert hafi verið vátryggingarverð þeirra muna, sem gagnáfrýjandi
krefjist bóta fyrir. Við ákvörðun bóta beri því að fara eftir 6. gr.
vátryggingaskilmála innbústryggingarinnar og almennum reglum um
vátryggingarverð í lögum nr. 20/1954, sbr. einkum 37. gr. og 1. mgr. 39. gr.
þeirra. Hæstiréttur hafnaði þeim málsástæðum áfrýjanda (stefnda hér), sem byggt
var á í héraði og lýst er að framan. Í kjölfar dóms Hæstaréttar ritaði lögmaður stefnanda
stefnda bréf, dags. 16. október 1997, og fór fram á það, að félagið tilnefndi
mann til mats á innbúi stefnanda samkvæmt þeim skrám, sem hann og Hrafnhildur
Þórarinsdóttir fyrrverandi sambýliskona hafi gert um muni þá sem forgörðum fóru
við innbrotið í hús hans að Skólatúni I, Vogum, Vatnsleysustrandarhreppi. Í
bréfinu segir m.a. „Félagið seldi
vátrygginguna á sínum tíma án þess að hafa fyrst skráð innbúsmunina, hvað þá
verðmetið þá. Er því ekki annarri aðferð til að dreifa heldur en þeirri að
byggja þetta á frásögn vátryggingartakans eftir að tjónið er orðið og munirnir
farnir forgörðum.” Jafnframt tilkynnti lögmaðurinn, að stefnandi tilnefndi
Valdimar Johnsen til matsins af sinni hálfu. Eftir nokkur bréfaskipti milli stefnda og lögmanns
stefnanda tilnefndi stefndi Jón Trausta Guðjónsson starfsmann sinn til
starfsins með bréfi dags. 7. nóvember 1997. Í niðurlagi bréfsins segir: „Þar sem það eru eindregin tilmæli yðar, að
mat fari fram með þeim hætti sem þér óskið, getum vér eftir atvikum fallist á
málaleitan yðar, en viljum taka fram, að í því fellst ekki viðurkenning
á því, að þau verðmæti, sem talin eru upp á lista, hafi verið til staðar.” Matsgerð tilnefndra matsmanna er dags. 27. janúar 1998.
Niðurstaða þeirra var sú, að verðmæti innbús næmi 6.135.000 krónum, en verkfæra
2.528.500 krónum. Matsmenn mátu verðmæti þeirra muna, sem fundust eða skildir
voru eftir í húsinu og tilheyrðu innbúi á 213.000 krónur. Matsmenn gerðu eftirfarandi athugasemdir um matsgerð
sína: „Í máli þessu voru
lítil önnur gögn til að verðmeta innbú það sem meint er að stolið hafi verið
heldur en listar sem gerðir voru af Kristinn (þannig) Ó Kristinssyni og
þáverandi sambýliskonu hans á sínum tíma. Þessir listar voru einfaldir að gerð
og lítið sem ekkert tiltekið þar um tegund, aldur, ástand eða gerð þeirra muna
sem meint er að saknað sé. Sömuleiðis vantar víða tilgreiningu á magni muna í
safni. Matsgerð þessi hlýtur því að vera gerð með þeim fyrirvara sem að ofan
greinir og með tilliti til þess að metnir voru munir sem hofnir eru og engin
leið er að skoða eða staðreyna. Matsnefndarmenn höfðu fyrst og fremst til
hliðsjónar 37. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingasamninga og mátu hluti eftir
áætluðu enduröflunarvirði þeirra á þeim tíma sem matið er gert og afskrifuðu
einstaka hluti lítið sem ekkert enda voru varla til staðar upplýsingar um aldur
hlutanna, brúkun þeirra eða minnkaðs notagildis sem skv. 37. gr. laga nr.
20/1954 skal m.a. hafa til hliðsjónar við afskriftir. Þá voru á listum þessum
ýmsir munir sem hafa hugsanlega antikgildi. Matsmenn töldu að útilokað væri að
finna verð á óséða, meinta antikmuni þannig að til grundvallar var lagt verð á
nýjum sambærilegum hlutum.” Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi byggir dómkröfur sínar í fyrsta lagi á því, að
Hæstiréttur hafi í fyrrnefndum dómi sínum tekið af öll tvímæli um
greiðsluskyldu stefnda. Þar hafi öllum andmælum stefnda verið hafnað. Stefnandi
hafi að forsögn Hæstaréttar farið þá leið, sem skilmálar vátryggingarinnar geri
ráð fyrir um ákvörðun fjárhæðar vátryggingarbótanna. Ákvörðun matsmanna um
fjárhæð á tjóni stefnanda liggi fyrir og sé bindandi fyrir stefnda, samkvæmt
því sem berum orðum segi í vátryggingarskilmálunum. Vátryggingafélagið hafi
selt stefnanda innbústrygginguna, án þess að hið vátryggða innbú væri fyrirfram
skoðað eða skráð. Í því hljóti að felast skuldbinding af hálfu félagsins til að
hlíta upptalningu vátryggingartaka á innbúshlutum, eftir að bótaskylt tjón hafi
orðið og hlutir farið forgörðum. Félagið geti ekki fyrst selt mönnum
vátryggingar án skoðunar á hinu vátryggða og innheimt iðgjöld, en borið síðan
brigður á það, hvaða hlutir hafi verið í innbúi eftir að tjón hafi orðið og
gert tjónþola að sanna það, þegar það sé ekki lengur hægt. Ágreiningslaust sé, að stefnandi hafi haft símasamband
við Vátryggingafélagið Skandia hf. 31. janúar 1995 og hækkað innbústryggingu
sína úr 4.000.000 krónum í 5.500.000 krónur. Hann hafi þá verið nýkominn til
landsins til læknismeðferðar. Félagið hafi í bréfi dags. 23. febr. 1995, en eigi að
vera 23. maí s.á., neitað að taka til greina hækkun vátryggingarfjárhæðarinnar,
sem samið hafi verið um 31. janúar sama ár eða degi eftir „að lögreglan í
Keflavík hafi tilkynnt eigendum eða umboðsmanni hans að húsið hafi staðið opið
er að því var komið. Hér sé um misskilning að ræða. Fyrir liggi í málinu
lögregluskýrsla, þar sem greint sé frá heimsókn tveggja lögreglumanna frá
Rannsóknarlögreglu ríkisins að Skólatúni 30. janúar 1995. Húsið hafi þá verið
mannlaust en aðaldyr opnar og rúða brotin í hurðinni. Þeir segist hafa lokað
húsinu en taka fram, að auðvelt sé að komast inn í það, þar sem rúða hafi verið
brotin. Rannsóknarlögreglumennirnir hafi aðeins látið lögregluna í Keflavík
vita af þessari heimsókn sinni, sem hafi af því tilefni farið samdægurs á
staðinn til að fjarlægja þaðan plastbrúsa með framköllunarvökva, sem lágu utan
við húsið og stafaði hætta af. Hvorki stefnandi né heldur Helga Leifsdóttir,
þáverandi umboðsmaður hans, hafi haft vitneskju um þessar heimsóknir, þegar
viðbótartryggingin var keypt. Stefnandi hafi gert þá grein fyrir hækkun
tryggingarinnar, að hann hafi átt inni fé hjá vátryggingafélaginu vegna
niðurfellingar bifreiðatryggingar og hafi starfsmaður félagsins ráðlagt honum
að nota féð til að hækka vátryggingarfjárhæð innbústryggingarinnar. Það hafi
hann gert. Því sé á því byggt af hálfu stefnanda að komist hafi á
samningur um hækkun fjárhæðarinnar, sem stefndi sé skuldbundinn við. Aðalkrafan
sé við þetta miðuð. Varakrafan miðist við vátryggingarfjárhæðina, eins og
hún hafi verið fyrir hækkun. Stefnandi miðar aðalkröfu sína við það, að umsamin
vátryggingarfjárhæð hafi numið 5.500.000 krónum. Samkvæmt niðurstöðu tilkvaddra
matsmanna hafi heildarverðmæti innbúsins verið samtals 8.663.500 krónur.
Verðmæti þeirra hluta, sem fundust síðar eða voru skildir eftir hafi numið
213.000 krónum, samkvæmt niðurstöðu matsmanna. Tjón stefnanda sé því 8.450.000
krónur, sem sé 97,54% af heildarverðmæti hins vátryggða. Ljóst sé, að vátryggt
hafi verið undir verði, eins og það sé orðað í 2. mgr. 6. gr.
vátryggingarskilmálanna. Stefnda beri að greiða 97.54% af
vátryggingarfjárhæðinni, sem svari til 5.364.700 króna, sem sé aðalkrafa
stefnanda. Varakrafan hljóði um greiðslu á 3.901.600 krónum, sem sé
97,54% af 4.000.000 króna, verði talið, að sú vátryggingarfjárhæð hafi gilt í
skiptum aðila. Stefnandi kveðst styðja kröfur sínar við ólögfestar
meginreglur í kröfu- og samningarétti og ákvæði laga nr. 20/1954 um
vátryggingarsamninga (vsl.), einkum 37. gr. og 1. mgr. 39. gr. Vaxtakröfur séu
studdar við þau lagaákvæði sem í þeim greini, sbr. 3. mgr. 24. gr. vsl.
Dráttarvaxtakrafan miðist við 21. júlí 1995, en þá hafi verið liðinn einn
mánuður frá dagsetningu kröfubréfs lögmanns stefnanda til Vátryggingafélagsins
Skandia hf. Þá þegar hafi félagið haft í höndum upptalningu frá stefnanda og
sambýliskonu hans á þeim innbúsmunum, sem forgörðum fóru í innbrotinu og hafi
félagið þá getað gert viðeigandi ráðstafanir til að meta fjárhæð bótanna.
Raunar sé sá frestur, sem félagið hafi ekki nema 14 dagar samkvæmt 1. mgr. 24.
gr. vsl. Stefnandi vísar til 21. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála
til stuðnings málskostnaðarkröfu sinni. Málsástæður og lagarök
stefnda. Stefndi mótmælir þeirri fullyrðingu stefnanda, að
starfsmaður Skandia hf. hafi ráðlagt honum að nota iðgjaldsinneign hans af
bifreiðatryggingum til hækkunar á innbústryggingunni í símtali í lok janúar
1995. Samkvæmt framlögðum gögnum hafi beiðni um endurgreiðslu
bifreiðatryggingar fyrst verið sett fram af hálfu stefnanda í júní 1995. Þá mótmælir stefndi lýsingu stefnanda á umfangi
tjónsins. Í lögregluskýrslu, sem lýsir heimsókn lögreglu í hús stefnanda hinn
12. febrúar 1995, geri stefnandi grein fyrir þeim hlutum sem horfið höfðu sjá
bls. 4 efst hér að framan. Sú lýsing sé í engu samræmi við þann lista, sem
stefnandi og þáverandi sambýliskona hans gerðu síðar og matsmenn lögðu til
grundvallar. Í sömu skýrslu segi, að bækur, matarleifar og ýmsir munir hafi
legið á víð og dreif um gólf „svefnherbergisins, gangsins og stofunnar” og eins
komi þar fram, að munir á geymslulofti hafi verið dreifðir um loftið, sjá bls.
3 neðst. Engin lýsing liggi fyrir á þeim munum, sem skildir voru eftir við
innbrotið og því síður verðmæti þeirra. Þá byggir stefndi á því, að stefnandi hafi haft
vitneskju um ástand hússins þann 31. janúar 1995, þegar tryggingarfjárhæðin var
hækkuð. Hann bendir á í því sambandi, að Helga Leifsdóttir hdl., sem gætti
hagsmuna stefnanda, hafi í kjölfar heimsóknar lögreglunnar 31. janúar 1995,
sent skriflega kæru til Lögreglunnar í Keflavík, dags. 10. febrúar sama ár. Þar
komi fram, að hún hafi verið í sambandi við lögregluna í fjóra til fimm daga
þar á undan. Eggert Bjarnason, lögreglumaður, sem litið hafi eftir húsinu fyrir
stefnanda, hafi látið hana vita um fyrrnefnda komu lögreglunnar í hús
stefnanda. Í kærunni segi m.a. „Líklega í
byrjun janúar hafa umræddir aðilar flutt allt sitt hafurtask úr húsinu. Hinn
31.1.1995 fór Rannsóknarlögregla ríkisins á vettvang og kom í ljós að húsið lá
þá undir skemmdum og meira að segja skilið eftir galopið fyrir gestum og
gangandi, veðrum og vindum og var aðkoman í einu orði sagt hryllileg. Tvisvar
hefur verið skipt um sílinder og húsinu lokað, auk þess hefur verið neglt fyrir
glugga sem brotinn var upp. Þrátt fyrir þetta hefur verið brotist inní húsið
síðan. M.a. hefur komið í ljós að stolið hefur verið riffli í eigu húseiganda.”
Því sé ljóst, eins og áður segi, að stefnanda og
umboðsmanni hans hafi verið kunnugt um, hvernig aðkoman hafi verið, þegar
lögregla kom að húsinu þann 31. janúar 1995, auk þess sem fullyrt sé í kærunni
að brotist hafi verið inn í húsið áður. Þessi kæra sé send, áður en stefnandi
telji sig hafi fengið vitneskju um að brotist hafi verið inn í húsið. Einnig liggi fyrir, að stefnandi hafi fengið bréf Helgu
Leifsdóttur dags. 6. janúar s.á. þar sem hún lýsir ferð sinni suður í Voga 21. desember
1994, sjá bls. 2 neðst. Því megi vera ljóst, að stefnandi hafi haft vitneskju um
það, að óreglumenn hefðust við í húsi hans, án þess að upplýsa tryggingafélagið
þar um, þegar vátryggingarfjárhæðin var hækkuð. Ekkert tilefni hafi verið til
hækkunar vátryggingarfjárhæðarinnar, enda hafi innbúið, sem var í geymslu á
þessum tíma, verið það sama og upphaflega hafi verið komið fyrir á
geymsluloftinu að frádregnum munum sem fluttir voru til Spánar í desember 1994
og muna, sem lánaðir voru Margréti Ingimarsdóttur leigutaka. Stefndi byggir málsvörn sína að öðru leyti á
eftirfarandi málsástæðum. Sönnunarbyrðin um það, hvaða munir hafi horfið í
umræddum atburðum hvíli á vátryggingartaka. Stefndi mótmæli því, að þeir munir,
sem tilgreindir séu á framlögðum listum og ekki hafi fundist síðar eða verið
til staðar að Skólatúni eftir meintan tjónsatburð, hafi verið staðsettir í
húsinu að Skólatúni, þegar meintur tjónsatburður eða atburðir hafi átt sér
stað. Stefnandi hafi ekki lagt fram nein gögn, sem styðji það, að hann hafi átt
þessa muni og að þeir hafi verið að Skólatúni, þrátt fyrir ítrekaðar áskoranir.
Á hinn bóginn gefi ýmis gögn og aðrar upplýsingar í málinu það sterklega til
kynna, að tilgreiningar á listunum séu rangar: a. Áður sé þess getið, að í upphaflegri lögregluskýrslu
komi fram, að búslóðin, sem geymd var á loftinu, hafi að mestu verið dreifð um
loftið og gólfin í húsinu. Í upphaflegri lögregluskýrslu tilgreini stefnandi
aðeins fáeina muni, sem horfið höfðu, t.d. málverk, verkfærasett, bækur og
húsgögn. Málatilbúnaður stefnanda og listi hans byggi hins vegar á því, að öll
búslóðin hafi farið forgörðum í innbrotinu. Á myndum, sem liggi frammi í málinu
og teknar voru í kjölfar tilkynningar um innbrotið, sjáist mikið af búslóð. Sé
þetta í samræmi við lýsingu í lögregluskýrslu. Einnig komi fram á myndum, sem
teknar voru við sama tilefni, fjölmargir munir, sem finnist á lista stefnanda
og stefnandi krefjist að bættir verði. b. Í vitnisburði,
sem Margrét Ingimarsdóttir, leigutaki, gaf fyrir dómi í fyrra málinu komi fram,
að stefnandi hafi fullyrt að engin verkfæri væru geymd á loftinu heldur
eingöngu í verkstæðisbyggingu. Þá liggi fyrir í gögnum málsins, að Landsbanki
Íslands hafi tekið í sínar vörslur öll þau verkfæri, sem í verkstæðinu voru og
selt þau til fullnustu á kröfum sínum á hendur stefnanda. Þetta komi fram í
framburði Ársæls Más Gunnarssonar og Brynjólfs Þórs Brynjólfssonar í fyrri
dómsmáli stefnda, sem varði sama sakarefni. Margrét hafi einnig borið fyrir dómi í fyrra dómsmálinu,
að stefnandi hafi tjáð henni, að geymsludótið væri drasl sem skipti þau ekki
máli. c. Í bréfi stefnanda til Helgu Leifsdóttur, lögmanns,
dags. 14. febrúar 1995 komi fram, að eitthvað af þeim munum sem krafist sé bóta
fyrir hafi verið lánað Margréti leigutaka. d. Hluti hinna horfnu muna, sem sé að finna á lista
stefnanda, hafi fundist og liggi lýsing þeirra fyrir í málinu, sbr. skýrslu
Sigurðar V. Benjamínssonar, rannsóknarlögreglumanns, dags. 24. febrúar 1995.
Þessir munir hafi verið mávastell, spánskt kaffistell, og 34 eintök af skálum,
vösum, karöflum ofl. e. Í gögnum málsins komi fram, að stefnandi hafi flutt
innbú sitt a.m.k. í tveimur ferðum til Spánar. Fyrst er hann fluttist
upphaflega af landi brott á árinu 1993 og einnig komi fram í framburði Helgu
Leifsdóttir í fyrra máli stefnanda, að eitthvað af innbúi hafi verið fjarlægt
af Jórunni dóttur stefnanda og sé hún þar að vísa til flutninganna í desember
1994. f. Þrátt fyrir að stefnandi hafi flutt búslóð sína til
Spánar, séu verðmæti þess sem sett var upp á geymsluloft talið vera rösklega
8,6 milljónar króna virði. Á listanum sé þó ekki að finna muni, sem oft séu
dýrustu hlutir innbús eins og þvottavél, þurrkara og frystikistu. Í
vátryggingum sé meðalinnbú talin vera að verðmæti 4.0 milljónir króna, eins og
upphafleg vátryggingarfjárhæð sýni. Samkvæmt þessu ætti að vera um sérstakt
innbú að ræða og því eðlilegt, að ríkari kröfur verði gerðar til sönnunar en
ella. Af öllu þessu leiði, að stefnandi hafi ekki stutt það
neinum gögnum, að þeir munir, sem hann tilgreini, hafi horfið frá Skólatúni.
Framangreind atvik málsins bendi hins vegar sterklega til þess, að listi
stefnanda eigi ekki við rök að styðjast. Verði talið, að stefnandi hafi fært viðhlítandi sönnur
fyrir því, hvaða munir hafi horfið, byggir stefndi á því, að hann hafi ekki
sett fram nægilegar sönnur fyrir verðmæti þeirra muna, sem talið sé að horfið
hafi. Í dómi Hæstaréttar komi skýrlega fram, að sönnun um þetta atriði hvíli á
stefnanda. Matsgerð sú, sem liggi frammi í málinu, verði ekki lögð
til grundvallar við mat á verðmætum, þótt stefnandi gæti sannað að einhverjir
munir hafi horfið. Í athugasemdum matsmanna komi fram, að greinargerð þeirra sé
gerð með þeim fyrirvara, að þeir hafi ekki fengið neinar lýsingar á hinum
horfnu munum og því sé matið byggt á ágiskunum t.d. um aldur muna, fjölda
þeirra og gerð ofl. Þá sé sérstaklega tekið fram, að matsmenn treysti sér ekki
til að afskrifa verðmæti hluta vegna þess skorts á upplýsingum um aldur þeirra
eða notagildi. Ágallar þessir á undirstöðu matsins séu svo verulegir, að
matsgerðin uppfylli á engan hátt skilyrði ákvæða 6.3. í vátryggingarskilmálum
eða ákvæða 1. mgr. 37. gr. og 39. gr. laga 20/1954. Í 2. gr. vátryggingarskilmálanna séu tilgreindir þeir
munir, sem falli undir vátrygginguna og takmarkanir á bótafjárhæðum vegna
tiltekinna tegunda af lausafé. Undir trygginguna falli venjulega innbú, þ.e.
lausafjármunir er fylgi almennu heimilishaldi. Verulegur hluti þeirra muna, sem
krafist sé bóta fyrir samkvæmt upptalningu stefnanda séu ýmiss konar verkfæri
til bifreiðaviðgerða, sem stefnandi hafi notað í atvinnurekstri. Á dómskjali
nr. 26 sem sé forsíða á skilmálum, sem stefnandi hafi lagt fram í héraði í
fyrra málinu, sé handrituð athugasemd hans um, að verkfærin séu að stærstum
hluta flutt inn af honum til endursölu. Þessi munir falli því ekki undir
vátryggða muni. Í öllu falli eigi verkfæri, varahlutir og önnur áhöld ekki að
bætast nema með 5% af vátryggingarfjárhæðinni. Ennfremur sé sérstaklega tilgreint í 2. gr. að
vátryggingin taki ekki til dýra, vélknúinna farartækja, hjólhýsa, tjaldvagna,
báta eða hluta sem tilheyri nefndum tækjum. Í lista stefnanda sé að finna
kompás og rafmagnstöflu, og segi þar, að þessir munir séu úr bát. Þá sé
tilgreint á lista hans hnakkar, beisli og hnakktaska, sem tilheyri væntanlega dýrum. Í 2. gr. skilmálanna komi einnig fram, að m.a.
skartgripir, handrit og teikningar bætist ekki nema með 1% af
vátryggingarfjárhæðinni. Munir af þessum toga séu einnig tilgreindir á lista
stefnanda. Til þess að unnt sé að reikna tjónið út, verði að taka tillit
til þessara þátta til lækkunar. Stefndi byggir ennfremur á því, að stefnandi hafi
vísvitandi eða í öllu falli af gáleysi leynt félaginu upplýsingum, þegar hann
óskaði eftir hækkun á vátryggingunni þann 31. janúar 1995. Hefðu réttar
upplýsingar legið fyrir, hefði það leitt til þess, að hækkunarbeiðninni hefði
verið hafnað. Þessar upplýsingar séu þær, í fyrsta lagi, að stefnandi og
umboðsmaður hans höfðu strax í desember 1994 fengið upplýsingar um að
afbrotamenn byggju í húsinu. Í öðru lagi, að legið hafi fyrir vitneskja um það,
áður en beiðni um hækkun hafi verið sett fram, að þá þegar hafi verið brotist
inn í húsið. Í þriðja lagi, að þeir munir sem teknir hafi verið, hafi þegar
verið horfnir þegar vátryggingarfjárhæðin var hækkuð, sbr. skýrslu lögreglunnar
um heimsókn í húsið þann 30. janúar 1991 og kæru Helgu Leifsdóttur frá 10.
febrúar 1992, svo og framburð Helgu fyrir dómi í fyrra málinu. Stefndi byggir ennfremur á því, að búslóð stefnanda hafi
verið undirtryggð. Samkvæmt reglum 40. gr. laga 20/1995 sé ábyrgð félags aðeins
hlutfallsleg, ef verðmæti hins vátryggða sé hærra en vátryggingarfjárhæðin.
Verði þessari lagareglu beitt við útreikning bóta í þessu máli, geti bætur ekki
orðið nema 63,5% af vátryggingarfjárhæðinni í aðalkröfu eða 3.492.500 krónur
og 46,2% í varakröfu eða 1.848.000 krónur. Samkvæmt matinu nemi heildarverðmæti
hinna vátryggðu hagsmuna, sem kröfur stefnanda byggjast á, 8.663.500 krónum og
hlutföllin miðað við mismunandi vátryggingarfjárhæðir svari því til þess sem að
ofan greini. Stefndi mótmælir vaxtakröfu stefnanda bæði að því er
varðar upphafstíma og vaxtafót. Hæstiréttur hafi staðfest, að kröfur stefnanda hafi
verið vanreifaðar og að stefndi hafi því ekki haft undir höndum nægjanleg gögn
að meta honum bætur. Dráttarvextir verði því ekki dæmdir, fyrr en að gengnum
dómi Hæstaréttar. Verði skaðabætur dæmdar, geti dráttarvextir í fyrsta lagi
lagst á dómkröfu stefnanda eftir að matsgerð lá fyrir eða eftir atvikum frá
dómsuppsögudegi. Stefndi byggir og á því, að því er varðar málskostnað,
að stefnandi hafi ekki, þrátt fyrir ítrekaðar áskoranir, látið félaginu í té
nauðsynlegar upplýsingar til þess að ákvarða greiðsluskyldu þess eða til þess
að meta tjónið. Fyrirliggjandi misvísandi upplýsingar hafi gefið stefnda fulla
ástæðu til að sýna ítrustu varfærni í tjónsuppgjörinu. Í ljósi þessa sé rétt,
að stefnandi greiði stefnda málskostnað eða í öllu falli, að málskostnaður
verði felldur niður verði stefnanda tildæmdar einhverjar bætur. Stefndi vísar til stuðnings kröfum sínum til þeirrar almennu
reglu í vátryggingarétti, að vátryggingartaki verði að sanna að skilyrði séu
fyrir hendi til greiðslu bóta og vísar þessu til frekari stuðnings til laga
20/1954 um vátryggingasamninga, einkum til 4., 6. og 7. gr. um rangar
upplýsingar við samningsgerð, 37. og 38. gr. um mat á tjóni, 40. gr. um
undirtryggingu. Um vexti á vátryggingabætur vísar stefndi til 24 gr.
laga 20/1954 og ákvæða vaxtalaga nr. 25/1987, en styður málskostnaðarkröfu sína
við 130. gr. laga nr. 91/1991, sbr. og a. lið 1. mgr. 131. gr. sömu laga. Forsendur og niðurstaða. Við aðalmeðferð málsins mættu matsmennirnir Jón Trausti
Guðjónsson og Valdimar Johansen og staðfestu matsgerð sína. Þeir greindu frá
því, að þeir hafi leitað upplýsinga hjá verslunum og öðrum þeim, sem til þekktu
við verðákvörðun á þeim munum á listum þeim, sem stefnandi gerði og horfið
höfðu við innbrotið. Við verðmat á málverkum hafi þeir haft samband við
listaverkasala, sem þekkt hafi til einhverra mynda á lista stefnanda. Valdimar
kvað matsmenn hafa í mati sínu fremur hallað á stefnanda en stefnda, einkum þar
sem matið hafi beindist að því að meta safn muna, þar sem talað hafi verið um
mikið magn. Þegar svo stóð á hafi þeir miðað við fjölda slíkra hluta á
meðalheimili. Þeir hafi ennfremur reynt að verðmeta þá hluti, sem fundust í
húsi stefnanda eftir innbrotið. Hafi þeir stuðst við ljósmyndir þær, sem teknar
voru á vettvangi 12. febrúar 1995 og metið þá hluti, sem heillegir virtust.
Verðmat þessara hluta sé innifalið í niðurstöðutölu í matsgerðinni undir liðnum
"hlutir sem eftir voru og skiluðust" að fjárhæð 213.000 krónur. Þeir
hafi leitast við að standa eins vel að þessu verki og frekast var kostur og
haft til hliðsjónar í mati sínu 37. gr. og 1. mgr. 39. gr. laga nr. 20/1954
(vsl) og 6. gr. í vátryggingaskilmálum vátryggingafélagsins Skandia hf. Ágreiningslaust er, að stefnandi hafði gilda
innbústryggingu hjá vátryggingafélaginu Skandia hf., þegar innbrotið í hús
stefnanda átti sér stað. Ekki er heldur ágreiningur um það, að stefnandi hafi
31. janúar 1995 hringt í Þórð Þórðarson, starfsmann Skandia hf. og hækkað
tryggingarfjárhæðina í 5.500.000 krónur. Hins vegar greinir málsaðila á um
umfang tjóns stefnanda og eins hvort hækkun tryggingarfjárhæðarinnar hafi gildi
gagnvart stefnda. Fyrst verður tekin afstaða til þess, hvort hækkun
vátryggingarfjárhæðarinnar hafi gildi gagnvart stefnda, eins og á stóð, þegar
til hennar var stofnað. Stefndi byggir á því í þessu sambandi, að stefnandi hafi
vísvitandi eða í öllu falli af gáleysi leynt viðkomandi starfsmann
vátryggingafélagsins Skandia hf. þýðingarmiklum upplýsingum, sem leitt hefði
til þess, að hækkunarbeiðninni hefði verið hafnað, a.m.k. þar til könnun hefði
farið fram á vettvangi og upplýsingar lægju fyrir um ástand búslóðarinnar
Stefnanda hafi verið kunnugt um það, að afbrotamenn hefu haft leiguafnot af
húsinu, sbr. bréf Helgu Leifsdóttur dags. 6. janúar 1995 (sjá neðst á bls. 2
hér að framan), sem hann upplýsti tryggingafélagið ekki um. Einnig hafi legið
fyrir á þessum tíma, að brotist hafði verið inn í húsið, sem hlaut að auka
áhættu tryggingasala. Loks byggir stefndi á því í þessu tilliti, að þeir
hlutir, sem stefnandi geri kröfu til að bættir verði, hafi þá þegar verið
horfnir, þegar vátryggingarfjárhæðin var hækkuð sbr. kærubréf Helgu Leifsdóttur
dags. 10. febrúar 1995, (sjá leturbreytingu á bls. 8 um miðja síðu). Dómurinn lítur svo á, að stefnanda hafi borið að gera
viðkomandi starfsmanni vátryggingafélagsins Skandia hf. grein fyrir efni bréfs
Helgu Leifsdóttur í símtali því, sem leiddi til hækkunar tryggingarfjárhæðarinnar.
Stefnanda var á þessum tíma kunnugt um, að leigjandi hússins var óreglumaður og
fíkniefnaneytandi, sem lögreglan hafði haft afskipti af. Stefnanda mátti vera
það vel ljóst, að aukin áhætta er því samfara að slíkur maður og fylgdarlið
hans hefðu aðgang að húsinu. Búslóð stefnanda var geymd á geymslulofti hússins,
eins og áður er vikið að, sem leigjandi og/eða fólk á hans vegum gátu hæglega
komist að og hagnýtt sér. Að fengnum réttum upplýsingum hefði tryggingafélagið
átt þess kost að kanna aðstæður og ástand húss og búslóðar, áður en tekin var
afstaða til hækkunar vátryggingarfjárhæðarinnar. Þykir stefnandi hafa sýnt af sér svo stórkostlegt
gáleysi og skeytingarleysi með því að hafa látið hjá líða að upplýsa viðkomandi
starfsmann Skandia hf. um rétta stöðu mála að leiða eigi til þess að hækkun
tryggingarinnar er metin ógild með vísan til 7. gr. sbr. 6. gr. laga um
vátryggingasamninga nr. 20/1954. Í fyrrnefndum Hæstaréttardómi er talið sannað að brotist
hafi verið inn í hús stefnanda á vátryggingartímanum og munum stolið úr innbúi
stefnanda. Þar eru einnig tekin af öll tvímæli um greiðsluskyldu stefnda og því
ennfremur því slegið föstu að stefndi beri sönnunarbyrðina fyrir því, að
einstakir hlutir hafi horfið eða skemmst af öðrum orsökum en innbroti í læst
íbúðarhús. Á hinn bóginn leggur Hæstiréttur þá skyldu á herðar stefnanda að
sanna umfang tjóns síns, sbr. 22. gr. vsl. m.a. með því að verðsetja þá muni,
sem glötuðust við innbrotið svo og þá muni, sem eftir voru skildir í húsinu og
þá er síðar fundust. Í 6. gr. vátryggingaskilmálanna, sem Hæstiréttur vísaði
til, er fjallað um bótaákvörðun og uppgjör tjóns. Í 4. mgr. 6. gr. skilmálanna
er mælt svo fyrir, að hvor málsaðila um sig geti krafist þess, að bætur séu
ákveðnar með mati og velji hvor aðili sinn matsmann, ef ágreiningur rís um
fjárhæð vátryggingarbóta. Oddamann skal tilkveðja komi matsmenn sér ekki saman
og ræður þá afl atkvæða úrslitum. Ákvörðun matsmanna skuli vera bindandi fyrir
báða aðila. Næst liggur fyrir að fjalla um bótakröfu stefnanda á
hendur stefnda. Matsgerð sú, sem liggur frammi í málinu og áður er lýst
tekur alfarið mið af upptalningu stefnanda á þeim munum, sem hann telur að
horfið hafi, eða eyðilagst við innbrotið í hús hans. Stefndi gerði fyrirvara er laut að réttmæti lista
stefnanda yfir horfna muni, þegar hann tilnefndi matsmann sinn. Verður að
telja, þann fyrirvara eiga rétt á sér, eins og hér háttar til. Samkvæmt 22. gr. vsl. sem Hæstiréttur vísar til í
fyrrnefndum dómi sínum, ber vátryggðum að veita félaginu allar þær upplýsingar,
er honum er unnt að veita um atvik, er máli kunna að skipta, er dæma skal um
vátryggingaratburðinn eða er ákveða skuli fjárhæð þá, er félaginu ber að
greiða. Þegar svo stendur á sem í máli þessu er stefnanda óhægt
um vik um sönnur á því, hvað forgörðum fór við innbrotið. Hlutirnir eru
horfnir. Vátryggingafélagið Skandia hf. seldi stefnanda tryggingu, án þess að
kanna umfang og verðmæti hins tryggða. Verður því við mat á umfangi á tjóni
stefnanda og ákvörðun á skaðabótum honum til handa að líta til þessa. Stefnandi hefur aftur á móti ekkert aðhafst til að færa
sönnur á tjón sitt, þrátt fyrir áskoranir stefnda. Í framburði sínum fyrir
héraðsdómi í fyrra dómsmálinu, upplýsti stefnandi, að hluti þeirra muna, sem
hurfu við innbrotið hafi stafað frá tveimur dánarbúum. Stefnanda ætti að vera
auðvelt að færa sönnur á þessa frásögn sína með því að leggja fram
erfðafjárskýrslur, sem sýni það a.m.k. að hann hafi hlotið arf. Þá hefur
stefnandi ekkert afhafst til reyna að færa sönnur á eignarhald sitt að verðmætum
munum s.s. málverkum, minkapelsum og öðrum verðmætum sérstæðum munum, sem upp
eru taldir á listum hans og fyrrverandi sambýliskonu með framburði vitna,
listaverkasala, fjölskylduljósmyndum eða með öðrum hætti í samræmi við
áskoranir stefnda en slík sönnunarfærsla í einhverri mynd hefði átt að vera
stefnanda möguleg. Í 2. tl. vátryggingaskilmálanna er því lýst til hvaða
muna vátryggingin taki. Þar kemur fram, að með innbúi sé átt við lausafjármuni,
er fylgja almennu heimilshaldi og talið upp í dæmaskyni ýmsir hlutar búslóðar,
sem tryggingin taki til, m.a. málverk, viðleguútbúnaður og tómstundaáhöld o.fl.
Þá er þess ennfremur getið, að verkfæri, varahlutir og áhöld, sem vátryggður á
og notar í atvinnu sinni bætist með allt að 5% af vátryggingarfjárhæðinni, enda
verði tjónið á þeim stað, sem nefndur sé í vátryggingarskírteininu. Loks er
lýst nokkrum eignum, sem vátryggingin tekur ekki til, m.a. dýra, báta eða
hluta, sem tilheyra nefndum tækjum. Stefndi byggir á því, með vísan til síðastgreinds
ákvæðis í vátryggingaskilmálunum, að líta eigi á tæki þau, sem upp eru talin á
lista stefnanda sem tæki tengd atvinnu hans, enda hafi stefnandi starfað sem
bifvélavirki, áður en hann hvarf af landi brott á árinu 1993. Sama gildi um
reiðtygi, sem talin séu upp í listum stefnanda. Ljóst þykir, þegar litið er til upptalningar stefnanda á
tækjum þeim, sem hann telur að horfið hafi, að umfang þeirra og gerð er langt
umfram það, sem tilheyrir venjulegu heimilishaldi. Verður því að fallast á það
með stefnda að bætur fyrir þau skuli nema 5% af matsverði þeirra. Samkvæmt
niðurstöðu matsmanna nam heildarverðmæti tækja stefnanda 2.528.500 krónum og
skulu bætur fyrir þau því nema 126.425 krónum. Að því er varðar reiðtygi og fleira tengt hestamennsku,
sem stefnandi tilgreinir á listum sínum, ber að mati dómsins að líta á þau, sem
tæki til tómstundaiðkunar sem bæta skuli að fullu. Eins og áður er lýst hefur stefnandi ekki uppfyllt
skilyrði 22. gr. vsl. og ekki orðið við tilmælum stefnda um að renna frekari
stoðum undir bótakröfur sínar en hann hefur þegar gert. Þrátt fyrir það þykir sannað, að stefnandi hefur orðið
fyrir tjóni, sem er þess eðlis að erfitt er að sanna með fullnægjandi og
ótvíræðum hætti. Í ljósi þessa og með vísan til þess, að tryggingarfélagið
Skandia hf. veitti stefnanda vátryggingarvernd m.a. gegn innbroti, án þess að
kanna áður umfang og verðmæti innbús hans, þykir verða, eins og hér stendur á
að ákvarða stefnanda skaðabætur að álitum, sem þykja hæfilegar 3.000.000 króna.
Er þá tekið tillit til ákvarðaðra bóta vegna tækja stefnanda hér að framan. Rétt þykir, eins og mál þetta er vaxið, að tildæmd
fjárhæð beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá
uppsögudegi dóms þessa til greiðsludags og er þá m.a. litið til þess, að
stefndi bauð stefnanda munnlega 3.000.000 króna í heildarbætur, þegar
niðurstaða matsmanna lá fyrir. Með vísan til tilboðs stefnda þykir rétt, að hvor
málsaðili beri sinn kostnað af málinu. Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Vátryggingafélag Íslands hf. greiði stefnanda,
Kristni Ó. Kristinssyni, 3.000.000 króna og skal tildæmd fjárhæð bera
dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá uppsögudegi dóms þessa til
greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 129/1999 | Félagsdómur Frávísunarúrskurður staðfestur | Talið
var að félagsdómsmál, sem Starfsmannafélag ríkisstofnana hafði höfðað fyrir
hönd eins félagsmanna sinna gegn íslenska ríkinu, varðaði skilning á reglum
kjarasamnings sem ætti undir lögsögu Félagsdóms. Var staðfest niðurstaða
Félagsdóms um að hafna kröfu ríkisins um frávísun málsins. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún
Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Sóknaraðili skaut máli þessu til
Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum 18. sama mánaðar. Kærður
er úrskurður Félagsdóms 4. mars sl. þar sem hafnað er frávísunarkröfu
sóknaraðila. Kæruheimild er í 1. tl. 67. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög
og vinnudeilur, sbr. IV. kafla laga nr. 94/1986 um kjarasamninga opinberra
starfsmanna. Sóknaraðili krefst þess að hinn
kærði úrskurður verði felldur úr gildi og málinu verði vísað frá Félagsdómi. Þá
krefst hann málskostnaðar fyrir Félagsdómi og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar
úrskurðarins og kærumálskostnaðar. Skilja verður mál þetta svo að
Starfsmannafélag ríkisstofnana sé stefnandi þess þótt málið sé höfðað vegna
Halldóru Hilmarsdóttur. Ágreiningur er með samningsaðilum um skilning á reglum
kjarasamnings sem á undir lögsögu Félagsdóms samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 26. gr.
laga nr. 94/1986. Með þessari athugasemd og vísun til forsendna Félagsdóms ber
að staðfesta úrskurðinn. Rétt er að hvor aðila beri sinn
kærumálskostnað. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður skal vera
óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Félagsdóms 4. mars
1999. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum
málflutningi um frávísunarkröfu stefnda hinn 8. febrúar sl. Málið úrskurða Eggert Óskarsson, Ingibjörg
Benediktsdóttir, Gylfi Knudsen, Guðni Á. Haraldsson og Kristján Torfason. Stefnandi er Starfsmannafélag ríkisstofnana (SFR), kt.
620269-3449, Grettisgötu 89, Reykjavík, f.h. félagsmanns síns Halldóru
Hilmarsdóttur, kt. 161272-5589, Gullteig 12, Reykjavík. Stefndi er fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, kt.
550169-2829, Arnarhváli, Reykjavík, vegna ríkisspítalanna, kt. 540269-6379,
Rauðarárstíg 31, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda. Að viðurkennt verði með dómi að stefnda sé skylt að
greiða Halldóru staðgengilslaun samkvæmt launaflokki 242 þrepi 8 í
kjarasamningi SFR og fjármálaráðherra f.h. ríkisins tímabilin
01.04.97-30.06.97, 04.12.97-31.01.98 og 16.03.98-31.03.98 og samkvæmt launaflokki
B03-6 tímabilið 01.04.98-13.04.98. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá Lögmanna
Mörkinni 1 sf. Við málskostnaðarákvörðun
verði gætt að skyldu stefnanda til að greiða virðisaukaskatt vegna
lögmannsþjónustu. Dómkröfur stefnda. Aðallega að málinu verði vísað frá Félagsdómi og að
stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað samkvæmt mati
Félagsdóms. Verði málinu ekki vísað frá
dómi bíði málskostnaður efnisdóms. Til vara krefst stefndi þess að verða sýknaður af öllum
kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað
samvkæmt mati Félagsdóms. Málavextir. Stefnandi Halldóra Hilmarsdóttir er læknaritari að mennt
og starfar hjá stefnda. Hún er
félagsmaður í Starfsmannafélagi ríkisstofnana (SFR) og fékk greidd laun á þeim
tíma sem hér skiptir máli samkvæmt þrepi 3 í launaflokki 239 í kjarasamningi
SFR og stefnda. Stefnandi gegnir ekki
launuðu staðgengilsstarfi. Sveindís Þórisdóttir er deildarlæknaritari á
Landspítalanum. Hún fékk greidd laun á
þeim tíma sem um ræðir samkvæmt þrepi 8 í launaflokki 242 í kjarasamningi SFR
og samkvæmt launaflokki B03-6 tímabilið 01.04.98-13.04.98. Sveindís var frá störfum vegna forfalla tímabilin 01.04.97-30.06.97,
04.12.97-31.01.98 og 16.03.98-13.04.98.
Var stefnanda falið af stefnda að gegna störfum Sveindísar í forföllum
hennar Í grein 9.3.1 í kjarasamningi SFR er svohljóðandi
ákvæði: „Starfsmaður sem ekki er í stöðu staðgengils yfirmanns,
en er falið að gegna störfum yfirmanns í forföllum hans eða störfum annars
hærra launaðs starfsmanns, skal taka laun skv. launaflokki hins forfallaða
starfsmanns þann tíma, er hann gegnir starfi hans.“ Aðila greinir á um það hvort Halldóra Hilmarsdóttir eigi
rétt til staðgengilslauna samkvæmt ákvæði þessu þann tíma sem hún gegndi
störfum Sveindísar Þórisdóttur í forföllum hennar. Stefnandi kveður mál þetta falla undir lögsögu
Félagsdóms á grundvelli 3. tl. 1. mgr. 26. gr. laga nr. 94/1986. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi kveðst byggja á eftirtöldum málsástæðum og
lagarökum. Krafa stefnanda sé um laun samkvæmt þeim launaflokki og
því launaþrepi sem hinn forfallaði starfsmaður hafi fengið greidd laun
eftir. Krafan sé byggð á grein 9.3.1 í
kjarasamningi SFR og stefnda. Eins og
skýrt komi fram í ákvæðinu eigi það við hvort sem hinn forfallaði starfsmaður
sé (1) yfirmaður viðkomandi starfsmanns eða (2) annar hærra launaður
starfsmaður. Telur stefnandi öll
skilyrði kjarasamningsákvæðisins uppfyllt.
Á því er byggt að þar sem hinn forfallaði starfsmaður hafi fengið greidd
laun samkvæmt 8 þrepi launaflokks 242 og að hluta samkvæmt launaflokki B03-6
eigi stefnandi rétt til launa samkvæmt sama launaflokki og sama launaþrepi þann
tíma sem hærra launaði starfsmaðurinn var fjarverandi vegna forfalla og
stefnandi gegndi starfi hans. Stefnandi bendir á að Félagsdómur hafi þegar dæmt um það
álitaefni sem hér sé lagt fyrir dóm.
Vísast til dóma Félagsdóms frá 30. desember 1991 í málinu nr. 6/1991 og
frá 2. nóvember 1993 í málinu nr. 8/1993.
Sá einn munur sé á atvikum þessa máls og tilvitnuðum málum að í þessu
tilviki sé hinn forfallaði „annar hærra launaður starfsmaður“ en í
dómunum hafi hinir forfölluðu verið yfirmenn staðgengilsins. Krafa um málskostnað er reist á 130. gr. laga um meðferð
einkamála. Stefnandi telur að við
ákvörðun málskostnaðar beri að líta til þess að stefnandi hafi leitast við að
fá niðurstöðu í málið með tilvísun til dómafordæma Félagsdóms í sambærilegum
málum, en stefndi hafi kosið að líta fram hjá þeim þannig að málshöfðun sé
nauðsynleg. Stefndi njóti ekki
frádráttarréttar vegna kostnaðar af virðisaukaskatti. Málsástæður og lagarök
stefnda. Stefndi byggir frávísunarkröfu sína á því að um sé að
ræða kröfu sem hafi öll einkenni og eðli sakarefnis um vangoldin laun. Stefndi telur málið eins og það er lagt fyrir
ekki eiga undir Félagsdóm samkvæmt 3. tölulið 1. mgr. 26. gr. laga nr. 94/1986
um kjarasamninga opinberra starfsmanna.
Sé gerð krafa þess efnis að viðurkennt verði með dómi að stefnda sé
skylt að greiða Halldóru Hilmarsdóttur staðgengilslaun samkvæmt launaflokki 242
þrepi 8 og launaflokki B03-6 í kjarasamningi SFR og fjármálaráðherra fyrir hönd
ríkisins tiltekin tímabil. Í raun sé um
að ræða kröfu um greiðslu fjár sem ekki eigi undir Félagsdóm. Stefndi telur að lögsögu Félagsdóms beri að
túlka þröngt, enda um sérdómstól að ræða sem skilur tiltekin sakarefni undan
lögsögu hinna almennu dómstóla. Ekki séu
rök til að undanskilja sakarefnið lögsögu hinna almennu dómstóla þar sem úrslit
málsins ráðist fremur af þeim þáttum er varða ráðningarsamband Halldóru
Hilmarsdóttur, vinnutíma hennar og ráðningarkjör, fremur en skýringu
kjarasamnings. Sé ekkert því til
fyrirstöðu að á ákvæði kjarasamnings geti hins vegar reynt í almennu einkamáli,
sbr. H. 1997: 30. Reyni þar að auki á
ýmis atriði í málinu varðandi starfshlutfall, nýjan kjarasamning og launaflokka
sem örðugt sé að leysa úr eins og málið sé höfðað. Stefndi byggir frávísunarkröfu sína einnig á því að
kröfugerð málsins sé óljós og málið ekki reifað nægjanlega. Þau tímabil afleysinga sem tiltekin séu í
formi talnarunu í kröfugerð spanni yfir gildistíma tveggja kjarasamninga sem
byggi á gerólíkum ákvæðum um röðun starfsmanna í launaflokka. Vísast þar til gildandi kjarasamnings aðila
málsins, dags. 24. apríl 1997, en samkvæmt honum skyldi nýtt launakerfi taka
gildi þann 1. apríl 1998, en vera að fullu komið til framkvæmda þann 1. júní
1998. Þar sem ekki liggi fyrir
nauðsynleg reifun máls og dómkrafan sé af þessum sökum óskýr telur stefndi að
vísa beri málinu frá dómi. Vísast til
meginreglu einkamálaréttarfars um skýran og glöggan málatilbúnað, sbr. 25. gr.
og 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og 69. gr. laga nr.
80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur.
Sé vanreifun málsins ennfremur fólgin í því að kenna Halldóru
Hilmarsdóttur við beina aðild málsins þótt aðild hennar sé ekki til að dreifa. Í ljósi framanritaðs er ennfremur á það bent að
lögvarðir hagsmunir af úrlausn um túlkun á kjarasamningi þeim sem kröfugerðin
vísar til með tilliti til þeirra launaflokkaröðunar sem þar um ræðir séu liðnir
undir lok þar sem gerbreytt launakerfi sé nú við lýði. Styðji það frekar að úr málinu skuli leyst
fyrir almennum dómstólum milli Halldóru og stefnda. Stefndi byggir einnig frávísunarkröfu sína á því að ekki
liggi fyrir formlega að málið sé útkljáð af samráðsnefnd, svo sem
kjarasamningur aðila ráðgeri í grein 11.2, áður en málum sé skotið til
Félagsdóms. Liggi því ekki fyrir það
skilyrði laga og kjarasamnings að fyrir hendi sé ágreiningur um túlkun á ákvæði
kjarasamnings, sbr. orðalag 26. gr. laga nr. 94/1986. Hafi málið hvorki verið tekið fyrir í
samráðsnefnd Ríkisspítala og stefnanda né samstarfsnefnd. Þessu til áréttingar er einnig vísað til
bókunar 1 með nýjum kjarasamningi aðila þar sem þeir hafa skuldbundið sig til
að endurskoða ákvæði hans um staðgengla að því marki sem ekki verði ráðið til
lykta á vettvangi aðlögunarnefnda. Stefnandi krefst þess að frávísunarkröfu stefnda verði
hrundið og gerir kröfu til málskostnaðar í þessum þætti málsins. Stefnandi heldur því m.a. fram að málið varði
ágreining um túlkun á tilgreindu ákvæði kjarasamnings aðila. Niðurstaða. Gögn málsins bera með sér að aðila greinir á um túlkun
og skilning á reglum kjarasamnings aðila um staðgengla samkvæmt 9. kafla í
kjarasamningi þeirra. Nánar tiltekið er
um að ræða ákvæði 9.3.1 í núgildandi kjarasamningi aðila sem hljóðar svo: „Starfsmaður sem ekki er í stöðu staðgengils yfirmanns,
en er falið að gegna störfum yfirmanns í forföllum hans eða störfum annars
hærra launaðs starfsmanns, skal taka laun skv. launaflokki hins forfallaða
starfsmanns þann tíma, er hann gegnir starfi hans.“ Reynt hefur áður á skýringu þessa ákvæðis fyrir
Félagsdómi í hliðstæðum málum nr. 6/1991 og 8/1993. Samkvæmt framansögðu verður að telja að mál þetta heyri
undir valdsvið Félagsdóms með vísan til 3. tl. 1. mgr. 26. gr. laga nr. 94/1986
um kjarasaminga opinberra starfsmanna, sbr. og 27. gr. laganna. Með framlagðri bókun stefnanda um breytta kröfugerð
hefur verið bætt úr vanreifun málsins að því varðar launatímabil og
launaflokka. Samkvæmt þessu verður
hvorki talið að málið sé vanreifað svo að frávísun varði né að stefnandi hafi
ekki lögvarða hagsmuni af úrlausn þess. Ekki verður talið að ákvæði í kjarasamningi aðila um
samstarfsnefnd standi því í vegi að Félagsdómur fjalli um málið, enda liggur
ekki fyrir að málinu hafi verið skotið til samstarfsnefndar eins og heimilt er
samkvæmt gr. 11.2 í kjarasamningi aðila. Ekkert liggur fyrir um það að málið
hafi verið lagt fyrir svonefnda samráðsnefnd Ríkisspítala og stefnanda. Þá verður ekki talið að bókun 1 með kjarasamningi um
endurskoðun ákvæða um staðgengla séu því til fyrirstöðu að um ágreiningsefnið
sé fjallað fyrir dómi. Samkvæmt framansögðu er hafnað kröfu stefnda um frávísun
málsins. Rétt þykir að málskostnaður falli niður í þessum þætti
málsins. Úrskurðarorð: Frávísunarkröfu stefnda er hafnað. Málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 130/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. B. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
erlendur ríkisborgari búsettur á Íslandi, var grunaður um stórfelld brot gegn
155. gr. og 248. gr. almennra hegningarlaga, með því að hafa innleyst falsaða
tékka og ráðstafað andvirði þeirra. Fallist var á þá niðurstöðu héraðsdóms að
skilyrðum samkvæmt a. og b. lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 væri fullnægt
til að verða við kröfu um að X sætti áframhaldandi gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 18. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
fimmtudagsins 1. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum
kærða úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður
skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Með vísan
til forsendna úrskurðar héraðsdómara verður fallist á að enn séu skilyrði til
að beita gæsluvarðhaldi yfir varnaraðila á grundvelli a. og b. liðar 1. mgr.
103. gr. laga nr. 19/1991. Er gæsluvarðhaldinu markaður hæfilegur tími með
hinum kærða úrskurði. Verður hann því staðfestur. Kærumálskostnaður
verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 94/1999 | Kærumál Opinber skipti Fjárslit milli hjóna | Á
og M slitu hjúskap og fóru fram opinber skipti til fjárslita milli þeirra. Við
upphaf opinberra skipta átti M 64 nautgripi en við nauðungarsölu sem fram fór
tæplega tveimur árum síðar voru einungis 28 gripir eftir í eigu hans. Taldi Á
að andvirði þeirra gripa, sem M hafði ráðstafað með sölu, ætti að koma til skipta.
Talið var, með hliðsjón af málatilbúnaði aðila, að leggja ætti til grundvallar
að þeir hefðu í reynd sammælst um að miða fjárslit sín við það tímamark þegar
fyrsti skiptafundur var haldinn. Heimild M til varslna nautgripanna þótti ekki
hafa haggað því að þeir voru andlag fjárskipta hans og Á. Að virtum ráðstöfunum
M, sem gerðar voru án samþykkis skiptastjóra og öðrum atvikum málsins, þótti M
ekki hafa sýnt fram á að bústofninn hefði rýrnað vegna atvika sem undanþegin
væru ábyrgð hans. Var staðfest sú niðurstaða héraðsdóms að undir skiptin ætti
að koma andvirði nautgripanna. Þar sem M hafði ekki hreyft við mótmælum
við útreikningi Á á verðmæti gripanna
var hann lagður til grundvallar en ekki þóttu efni til að verða við kröfu M um
lækkun frá þessum útreikningi vegna kostnaðar sem hann hafði haft af eldi og
sölu þeirra. Var því viðurkennt að helmingur andvirðis gripanna skyldi við
opinberu skiptin teljast 715.575 krónur. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. febrúar 1999, sem barst réttinum
ásamt kærumálsgögnum 8. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Vesturlands 10.
febrúar 1999, þar sem fallist var á kröfu sóknaraðila um að við opinber skipti
til fjárslita vegna hjónaskilnaðar aðilanna skyldi andvirði nánar tiltekins
búpenings koma til skipta og að varnaraðili skyldi greiða henni 715.575 krónur
sem helming andvirðis búpeningsins. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991
um skipti á dánarbúum o.fl. Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður
verði staðfestur um annað en málskostnað, sem varnaraðili verði dæmdur til að
greiða henni ásamt kærumálskostnaði. Varnaraðili
kærði úrskurð héraðsdómara fyrir sitt leyti 1. mars 1999. Hann krefst þess
aðallega að kröfum sóknaraðila fyrir héraðsdómi verði hafnað, en til vara að
krafa hennar um endurgjald verði lækkuð. Hann krefst einnig málskostnaðar í
héraði og kærumálskostnaðar. I. Eins og
nánar greinir í úrskurði héraðsdómara krafðist varnaraðili skilnaðar við
sóknaraðila fyrir sýslumanninum í Borgarnesi 7. desember 1995. Opinber skipti
fara fram til fjárslita milli málsaðilanna samkvæmt úrskurði Héraðsdóms
Vesturlands 6. júní 1996. Á skiptafundi 3. júlí 1996 leitaði skiptastjóri
upplýsinga um þær eignir, sem koma skyldu til skipta við fjárslit aðilanna.
Samkvæmt fundargerð skiptastjórans voru meðal slíkra eigna varnaraðila 25
mjólkurkýr, 6 kvígur fengnar, 7 kvígur ófengnar, 5 kálfar (kvígur), 9 naut
eldri en ársgömul og 12 naut yngri en ársgömul. Við nauðungarsölu, sem fór fram
11. maí 1998 að beiðni skiptastjóra, voru seldar 28 kýr, en hermt er að aðrir
nautgripir hafi þá ekki verið í eigu varnaraðila. Af gögnum málsins verður
ráðið að varnaraðili hafi á tímabilinu 3. júlí 1996 til 11. maí 1998 selt 31
nautgrip til slátrunar hjá Sláturfélagi Suðurlands svf. og Ferskum afurðum ehf.
Þá kemur fram í greinargerð varnaraðila í héraði að tveir gripir hafi verið
seldir lifandi, en þrír hafi drepist. II. Samkvæmt 1.
mgr. 104. gr. laga nr. 20/1991 koma til skipta við fjárslit milli hjóna eignir
og réttindi, sem ekki verða taldar séreignir annars þeirra og tilheyrðu þeim
þegar yfirvald tók fyrst fyrir umsókn um leyfi til skilnaðar, ef ekki verða
sammæli um annað. Í greinargerð varnaraðila fyrir Hæstarétti komu fyrst fram í
málinu upplýsingar um fjölda nautgripa í eigu hans þegar krafa um skilnað var
tekin fyrir af sýslumanni. Eins og aðilarnir höfðu hagað málatilbúnaði sínum
fram að því verður að leggja til grundvallar að þeir hafi í reynd sammælst um
að miða fjárslit sín við síðara tímamark, eða 3. júlí 1996, þegar skiptafundur
var fyrst haldinn og upplýsinga leitað um eignir. Ágreiningslaust er að
varnaraðili átti á því tímamarki þá 64 nautgripi, sem nánar eru tilgreindir í
fundargerð skiptastjóra. Vörslur
varnaraðila á umræddum nautgripum eftir að opinber skipti til fjárslita hófust
áttu stoð í 1. mgr. 107. gr. laga nr. 20/1991. Var varnaraðila samkvæmt
þessu heimil nýting gripanna að því
leyti, sem afnotin rýrðu ekki verðgildi þeirra óeðlilega og skiptastjóri svipti
hann ekki vörslum þeirra. Þessi heimild varnaraðila haggaði því ekki að
nautgripirnir ásamt arði, sem kynni að myndast af þeim, var andlag fjárskipta
hans og sóknaraðila, sem beið viðeigandi ákvörðunar skiptafundar. Ekki verður
ráðið af gögnum málsins að aðilarnir hafi ætlast til að litið yrði svo á að þau
stæðu sameiginlega að búrekstri eftir upphaf opinberra skipta. Verður því að
leggja til grundvallar að búreksturinn hafi með öllu verið á vegum varnaraðila,
enda hefur sóknaraðili ekki krafist hlutdeildar í arði af rekstrinum. Af þessu
leiðir að fallist verður á með sóknaraðila að nautgripirnir, sem voru til við
upphaf opinberra skipta eða verðmæti sem kom í þeirra stað, hafi átt að koma
til skipta milli aðilanna samkvæmt meginreglu 1. mgr. 104. gr. laga nr.
20/1991. III. Af
málatilbúnaði varnaraðila verður ráðið að eftir upphaf opinberra skipta hafi
hann ráðstafað 33 af þeim nautgripum, sem þá voru til, ýmist lífs eða til
slátrunar. Voru þessar ráðstafanir augljóslega umfram það, sem gat talist
eðlilegt við búreksturinn. Hvorki hefur verið sýnt fram á að skiptastjóri hafi
gefið samþykki sitt til þessara ráðstafana né að hann hafi tekið við andvirði
þeirra gripa, sem var ráðstafað. Þá eru staðhæfingar varnaraðila um að andvirði
gripanna hafi runnið til þess að auka einhverjar aðrar þær eignir, sem eiga
undir skiptin, engum gögnum studdar eða nánar skýrðar. Varnaraðili bar ábyrgð
eftir almennum reglum á vörslum nautgripanna eftir að opinberu skiptin hófust.
Hann hefur ekki sýnt fram á að bústofninn hafi rýrnað vegna atvika, sem gætu
verið undanþegin þeirri ábyrgð hans. Samkvæmt þessu verður staðfest niðurstaða
héraðsdóms um að andvirði þeirra gripa, sem þar eru nánar tilgreindir, eigi að
koma nú undir skiptin. IV. Krafa
sóknaraðila um greiðslu úr hendi varnaraðila verður ekki reist á ákvæði 107.
gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993, enda gerðust atvikin, sem hún telur kröfuna
leiða af, eftir að yfirvald tók fyrir umsókn um skilnað þeirra. Verður því að
líta svo á að sóknaraðili krefjist viðurkenningar á rétti sínum til að fá
úthlutað við opinberu skiptin á kostnað varnaraðila hlutfalli sínu samkvæmt
103. gr. hjúskaparlaga af andvirði þeirra nautgripa, sem hann ráðstafaði eftir
upphaf skiptanna. Hvorugur aðilanna hefur krafist mats samkvæmt fyrirmælum 3.
mgr. 105. gr. laga nr. 20/1991 til að staðreyna hvert hafi hinn 3. júlí 1996
verið verðmæti nautgripanna, sem varnaraðili ráðstafaði eftir þann dag. Hefur
sóknaraðili þess í stað reiknað andvirði gripanna eftir gögnum um söluverð
þeirra. Varnaraðili hefur ekki hreyft mótmælum við þessum útreikningi, en telur
hins vegar að til frádráttar eigi að koma ýmiss kostnaður vegna eldis og
ráðstöfunar nautgripanna. Ekki verður fallist á þetta með varnaraðila, enda bar
hann samkvæmt áðursögðu alla áhættu af búrekstrinum eftir upphaf opinberra
skipta. Varnaraðili hefur ekki leitt að því líkur að andvirði nautgripanna við
upphaf skipta hafi í reynd verið minna en sóknaraðili miðar útreikning sinn
við. Eru því ekki efni til að verða við varakröfu varnaraðila. Sóknaraðili
krefst ekki endurskoðunar á þeirri niðurstöðu héraðsdómara að til frádráttar
útreikningi hennar eigi að koma andvirði þriggja nautgripa, sem drápust eftir
upphaf opinberra skipta. Verður því staðfest niðurstaða héraðsdómara um að
andvirði þeirra nautgripa, sem nánar greinir í dómsorði, eigi að koma til
skipta á milli aðilanna, svo og að helmingur þess andvirðis skuli teljast
715.575 krónur. Eftir
þessum úrslitum verður varnaraðili dæmdur til að greiða sóknaraðila málskostnað
í héraði og kærumálskostnað, sem er ákveðinn í einu lagi eins og greinir í
dómsorði. Dómsorð: Við opinber
skipti til fjárslita vegna hjónaskilnaðar sóknaraðila, Ágústu S. Björnsdóttur,
og varnaraðila, Magnúsar Inga Hannessonar, kemur til skipta andvirði 4 kvígna
kelfdra, 7 kvígna ókelfdra, 5 kálfa (kvígna), 9 nauta eldri en ársgamalla og 12
nauta yngri en ársgamalla. Við skiptin skal helmingur þessa andvirðis talinn
nema 715.575 krónum. Varnaraðili
greiði sóknaraðila samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og
kærumálskostnað. Úrskurður
Héraðsdóms Vesturlands 10. febrúar 1999 Mál þetta barst dómnum til meðferðar með bréfi Péturs
Kristjánssonar, héraðsdómslögmanns og skiptastjóra í félagsbúi aðilja máls
þessa, dagsettu 13. nóvember 1998. Með bréfinu vísaði skiptastjórinn því
ágreiningsefni til úrlausnar dómsins, hvort nautgripir eða andvirði þeirra, er
voru í félagsbúi málsaðilja við upphaf skipta, en ekki við nauðungaruppboð á
lausafé búsins, skyldu koma til skipta. Með bréfi dagsettu 19. nóvember 1998
kynnti dómarinn málsaðiljum þá ákvörðun sína, að Ágústa S. Björnsdóttir skyldi
vera sóknaraðili málsins, en Magnús Ingi Hannesson varnaraðili þess, sbr. 3.
mgr. 122. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. Málið var þingfest 25. nóvember 1998. Það var tekið til
úrskurðar 14. janúar 1999 að aðalmeðferð lokinni. I. Endanlegar dómkröfur sóknaraðilja eru þessar: 1. Að úrskurðað verði að andvirði eftirtalins búpenings
eigi að koma til skipta við opinber skipti á félagsbúi aðilja: 4 kvígur
fengnar, 7 kvígur ófengnar, 5 kálfar (kvígur), 9 naut eldri en ársgömul, 12
naut yngri en ársgömul. 2. Að úrskurðað verði að við opinber skipti á félagsbúi
aðila verði varnaraðilja gert að endurgjalda sóknaraðila kr. 802.189. 3. Að sóknaraðilja verði úrskurðaður málskostnaður úr hendi
varnaraðila að mati réttarins. Varnaraðili krefst þess 1. Aðallega að héraðsdómur hafni kröfum sóknaraðilja en til vara krefst hann þess að
endurgjaldskrafa sóknaraðilja verði verulega lækkuð. 2. Að sóknaraðili verði úrskurðaður til þess að greiða
varnaraðilja málskostnað. II. Málsaðiljar gengu í hjónaband 29. ágúst 1976. Þau ráku
saman bú í Eystri-Leirárgörðum Leirársveit. Í desember 1993 skildu þau að borði
og sæng og gerðu þá með sér samning um skilnaðarkjör, þannig að varnaraðili
greiddi sóknaraðila kr. 3.800.000 með húsbréfum, er sóknaraðili nýtti sér til
að kaupa á íbúð að Bárugötu 19 á Akranesi. Til lögskilnaðar kom þó ekki, þar
sem aðiljarnir tóku upp sambúð að nýju. Féllu því réttaráhrif skilnaðar að
borði og sæng niður. Málsaðiljar slitu á ný samvistir í október 1995. Fór
sóknaraðili þá brott frá Eystri-Leirárgörðum, en varnaraðili hélt þar áfram
heimili ásamt börnum hans og sóknaraðilja. Hafði hann upp frá því vörslur þess
hluta félagsbús aðilja sem hér er um deilt. Hinn 7. desember 1995 krafðist
varnaraðili skilnaðar hjá sýslumanninum í Borgarnesi. Við meðferð
skilnaðarmálsins náðist ekki samkomulag um fjárskipti, og með úrskurði
Héraðsdóms Vesturlands 6. júní 1996 var félagsbú aðilja tekið til opinberra
skipta. Samdægurs var Pétur Kristinsson, héraðsdómslögmaður, skipaður
skiptastjóri í búinu. Við upphaf skipta voru helstu eignir félagsbúsins
þessar: Hjúskapareignir sóknaraðilja töldust húseign á Akranesi og bifreið, en
hjúskapareignir varnaraðilja voru taldar 1/3 hluti lögbýlisins Eystri-Leirárgarða
ásamt því sem jörðinni fylgdi auk bifreiðar. Síðar kom í ljós að eignir
sóknaraðilja nægðu ekki til fullnustu skulda hennar og voru fasteign hennar og
bifreið seld nauðungarsölu og er eignastaða hennar við fjárskiptin neikvæð. Af
þeim sökum eru það einungis hjúskapareignir varnaraðilja sem til skipta koma
við fjárskipti vegna hjúskaparslitanna. Þann 3. júlí 1996 hélt skiptastjóri skiptafund að
Eystri-Leirárgörðum, þar sem eignir félagsbús málsaðilja voru skrifaðar upp.
Meðal eigna búsins voru þá tilgreindar 25 mjólkurkýr, 6 kvígur fengnar, 7
kvígur ófengnar, 5 kálfar, 9 naut eldri en ársgömul en 12 naut yngri en
ársgömul. Með bréfi, dagsettu 23. apríl 1997, fór skiptastjóri
fram á það við sýslumanninn í Borgarnesi, að fram færi uppboð til slita á
fjárfélagi málsaðila á 1/3 Eystri-Leirárgarða ásamt spildu úr landi
Eystri-Leirárgarða auk tilheyrandi lausafjár, þ.á m. ofangreindra nautgripa. Með bréfi til sýslumannsins í Borgarnesi, dagsettu 6.
júní 1997, reyndi varnaraðili að koma að leiðréttingum á nauðungarsölubeiðni
skiptastjóra vegna villna sem hann taldi að þar væru. Í bréfinu kemur fram að
mjólkurkýr búsins hafi þá verið 24, en ekki 25 eins og við uppskrift, enda hafi
2 þeirra drepist en 8 verið slátrað. Ennfremur upplýsti varnaraðili sýslumann
um að kvígur í eigu búsins væru 9, en ekki 13 eins og við uppskrift, þar sem 9
þeirra hefðu borið og 5 geldneyti orðið kvígur. Þá tjáði varnaraðili sýslumanni
að geldneyti og naut væru 16, en ekki 21 eins og við uppskrift. Þrjú þeirra
hefðu farið í sláturhús, tvö verið seld til lífs og 5 kálfar væru orðnir
geldneyti. Loks upplýsti varnaraðili sýslumann um að búið ætti þá um stundir
engan kálf, þar sem þeir hefðu ýmist verið seldir til lífs eða þeim fargað í
sláturhús nýfæddum. Á skiptafundi 25. ágúst 1997 kom upp ágreiningur milli
aðilja um það hversu mikill mjólkurkvóti og fullvirðisréttur í sauðfé fylgi
jörðinni Eystri-Leirárgörðum og til skipta ætti að koma, auk þess sem
ágreiningur reis um það hverjar skyldu teljast skuldir varnaraðilja. Ákvað
skiptastjóri að óska úrlausnar Héraðsdóms Vesturlands á þessum ágreiningsefnum
auk þess sem ákveðið var að fresta uppboðsmeðferð eigna félagsbúsins uns sú
úrlausn væri fengin. |
Mál nr. 118/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. D. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | Krafist
var gæsluvarðahalds yfir X á grundvelli a., b. og c. liða 1. mgr. 103. gr. laga
nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Staðfest var niðurstaða héraðsdóms um að
H skyldi sæta gæsluvarðhaldi, en ekki þóttu hafa verið lögð fram viðhlítandi
læknisfræðileg gögn um að efni væru til þess að beita ákvæði 110. gr. laga nr.
19/1991, þannig að H skyldi vistaður á sjúkrahúsi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 15. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 16. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 15.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
miðvikudagsins 14. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn
kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara að í stað gæsluvarðhalds
verði hann vistaður á sjúkrahúsi samkvæmt 110. gr. laga nr. 19/1991. Þá krefst
varnaraðili kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Ekki hafa
verið lögð fram viðhlítandi læknisfræðileg gögn um að efni séu til að beita
ákvæði 110. gr. laga nr. 19/1991, þannig að varnaraðili sæti gæsluvarðhaldi með
vistun á sjúkrahúsi. Með þessari athugasemd verður hinn kærði úrskurður
staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 117/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | M
hafði sætt gæsluvarðhaldi á grundvelli c. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála, allt þar til dómur hafði gengið í máli hans
í héraði. Staðfest var niðurstaða héraðsdóms um að M skyldi áfram sæta
gæsluvarðhaldi meðan á áfrýjunarfresti vegna dómsins stæði, sbr. 106. gr. laga
nr. 19/1991. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 15. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 12.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
föstudagsins 9. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði
úrskurður verði felldur úr gildi og kærumálskostnaður dæmist úr ríkissjóði. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 128/1999 | Kærumál Nauðungarvistun | Staðfest
var niðurstaða héraðsdómara um að hafna kröfu X um að fellt yrði úr gildi
samþykki dóms- og kirkjumálaráðuneytisins til þess að hún yrði vistuð gegn
vilja sínum á sjúkrahúsi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 16. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 18. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands
eystra 16. mars 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að fellt yrði úr
gildi samþykki dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 12. þessa mánaðar til þess að
hún yrði vistuð gegn vilja sínum á sjúkrahúsi. Kæruheimild er 4. mgr. 31. gr. ,
sbr. 1. mgr. 16. gr. lögræðislaga nr. 71/1997. Sóknaraðili krefst þess að hinn
kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Hún krefst einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðili
krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Samkvæmt
31. gr., sbr. 17. gr. lögræðislaga greiðist úr ríkissjóði þóknun skipaðs
talsmanns sóknaraðila, Sigurðar Eiríkssonar héraðsdómslögmanns, vegna meðferðar
málsins í héraði og fyrir Hæstarétti, en þóknunin er ákveðin í einu lagi eins
og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. Þóknun
skipaðs talsmanns sóknaraðila, Sigurðar Eiríkssonar héraðsdómslögmanns, vegna
meðferðar málsins í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 50.000 krónur, greiðist
úr ríkissjóði. |
Mál nr. 507/1998 | Þjófnaður Ökuréttur Reynslulausn | T
var ákærður fyrir þjófnað og akstur án ökuréttinda. Um var að ræða ítrekuð brot
og hafði T með þeim rofið skilyrði reynslulausnar. Héraðsdómur var staðfestur
með vísan til forsendna hans og T dæmdur til fangelsisrefsingar. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson og Arnljótur Björnsson og Sigurður
Líndal prófessor. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 26. nóvember 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess nú að héraðsdómur verði
staðfestur. Ákærði krefst þess að refsing verði
milduð frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Sakaferill ákærða er réttilega
rakinn í héraðsdómi að öðru leyti en því, að brot, sem hann sætti
frelsissvipingu fyrir á árunum 1975 til 1981, var gegn 218. gr., 215. gr., 164.
gr., 194. gr. og 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með þessari athugasemd
verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur með vísan til forsendna hans. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Tryggvi Rúnar Leifsson,
greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð,
30.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti,
Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur. Héraðsdómur
Reykjavíkur 29. október 1998. Ár 1998, fimmtudaginn
29. október er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem haldið er í Dómhúsinu við
Lækjartorg af Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn upp dómur í
sakamálinu nr. 811/1998: Ákæruvaldið gegn B, D, H og Tryggva Rúnari Leifssyni,
sem tekið var til dóms 22. þ.m. Málið er höfðað með
tveim ákæruskjölum. Með ákæruskjali
lögreglustjórans í Reykjavík 15. september sl. er málið höfðað gegn ákærðu, B,
D, H og Tryggva Rúnari Leifssyni, kt. 021051-2179, Grýtubakka 10, öllum til
heimilis í Reykjavík, „fyrir eftirtalin brot framin á árinu 1998: [...] IV. Ákærðu H og Tryggvi
Rúnar fyrir þjófnað með því að hafa í félagi að kvöldi mánudagsins 20. júlí
brotist inn í geymsluhúsnæði að Vagnhöfða 6 í Reykjavík með því að brjóta gat á
hurð og stolið snittvél og tveimur snitthausum, bifhjóli, leðursófasetti með 1
tveggja- og 1 þriggjasæta sófum, ísskáp, 4 jeppahjólbörðum, auk handverkfæra og
rafmangshandverkfæra, alls að verðmæti um kr. 600.000. (Mál nr. 010-1998-20721) [...] Telst þetta varða við
244. gr. almennra hegningarlaga. VI. Þess er krafist að
ákærðu verði dæmdir til refsingar. [...] Með ákæruskjali
lögreglustjórans í Reykjavík 29. september sl. er málið höfðað gegn ákærða
Tryggva Rúnari Leifssyni, „fyrir umferðarlagabrot með því að hafa ekið
bifreiðinni X-8273, þriðjudaginn 21. júlí 1998, sviptur ökurétti frá Grýtubakka
10 í Reykjavík, uns lögregla stöðvaði aksturinn á Sæbraut, við Sólfarið. Þetta telst varða við
1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 3. gr.
laga nr. 57/1997. Þess er krafist að
ákærði verði dæmdur til refsingar.” Málavöxtum er rétt
lýst í ákærunum. Með skýlausri
játningu allra ákærðu, sem eru í fullu samræmi við önnur gögn málsins, þykir
sannað að þeir hafi gerst sekir um þau brot, sem þeim eru að sök gefin í
ákærunum og þar eru réttilega heimfærð til refsiákvæða. [...] Ákærði, Tryggvi
Rúnar, hefur hlotið 23 refsidóma frá árinu 1969, þar af 9 eingöngu fyrir
umferðarlagabrot, en hina fyrir ýmis hegningarlagabrot, aðallega auðgunar- og
skjalafalsbrot. Brotaferill hans er nær óslitinn að undanskildum árunum 1975
til 1985, en hann afplánaði fangelsisrefsingu fyrir manndráp o.fl. frá 1975 til
1981, en þá hlaut hann reynslulausn. Frá árinu 1985 hefur hann hlotið refsingu
11 sinnum fyrir akstur án ökuréttar, síðast 5 mánaða fangelsi með dómi
Hæstaréttar 18. september 1997. Auk þessa hefur hann
frá þessum tíma hlotið fjóra dóma fyrir hegningarlagabrot, þar af þrjá fyrir
skjalafals; árið 1988 fangelsi í 45 daga skilorðsbundið í 3 ár, 1990 fangelsi í
2 mánuði, en með þeim dómi var 45 daga reynslulausn dæmd með, og 1994 fangelsi
í 4 mánuði og loks dóm 27. september 1996, fangelsi í 8 mánuði fyrir þjófnað og
umferðarlagabrot. Ákærði hlaut reynslulausn 9. desember 1997 á eftirstöðvum
refsingar, 150 dögum. Samkvæmt bréfi Fangelsismálastofnunar ríkisins 16. þ.m.
hefur hann ekki afplánað eftirstöðvarnar. Þegar refsing ákærða
er ákvörðuð ber annars vegar að líta til þess að hann hefur hreinskilnislega
játað verknað sinn, en hins vegar til þess að brot hans er unnið í félagi við
aðra og hins langa sakaferils hans, ekki síst er varðar umferðarlagabrot hans.
Einnig ber að líta til þess að hann hefur farið í meðferð, vegna ávana- og
fíkniefnaneyslu sinnar, í Hlíðardalsskóla, þar sem hann hefur dvalið frá 2.
þ.m. og dvelur enn, sbr. 5. tl. 70. gr. alm. hegningarlaga. Með broti því, sem
fjallað er um í dómi þessum, hefur ákærði rofið skilorð framangreindrar
reynslulausnar. Ber því nú samkvæmt 1. mgr. 42. gr. almennra hegningarlaga, sbr.
3. gr. laga nr. 16/1976 og með hliðsjón af 60. gr. sömu laga að dæma hann nú í
einu lagi fyrir brot það, sem hér er fjallað um og hina 150 daga óloknu
refsivist. Með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga og öllu framansögðu
þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 15 mánuði. [...] Engar skaðabótakröfur
eru lagðar fram í málinu. [...] Ákærði, Tryggvi
Rúnar, er dæmdur til að greiða skipuðum verjandum sínum, Hilmari Ingimundarsyni
hæstaréttarlögmanni, 35.000 krónur í þóknun. [...] Annan sakarkostnað
skulu ákærðu allir greiða óskipt. Dómsorð: [...] Ákærði, Tryggvi Rúnar
Leifsson, sæti fangelsi í 15 mánuði. [...] Ákærði, Tryggvi
Rúnar, greiði skipuðum verjanda sínum, Hilmari Ingimundarsyni
hæstaréttarlögmanni, 35.000 krónur í þóknun. Annan sakarkostnað
skulu allir ákærðu greiða óskipt. |
Mál nr. 143/1998 | Skaðabætur Bifreið Búfé | Tveir
hestar í eigu T og G urðu fyrir bifreið í eigu E á þjóðvegi nr. 1 í landi
Kópavogs. Höfðu hestarnir sloppið úr girðingu kvöldið fyrir slysið. Var talið
að brotthlaup hestanna mætti rekja til gáleysis vörslumanns þeirra og að T og G
bæru skaðabótaábyrgð á tjóni E, en ekki var talið sannað að ökumaður bifreiðar
E hefði gerst sekur um gáleysi við aksturinn. Voru T og G dæmd til að greiða E
bætur fyrir tjón, sem varð vegna skemmda á bifreiðinni. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjendur skutu málinu til
Hæstaréttar 31. mars 1998 og krefjast aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýjanda,
en til vara að þær verði lækkaðar. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og
fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 15. júní 1998 og krefst
þess aðallega að aðaláfrýjendur verði dæmdir óskipt til að greiða sér 909.000
krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 855.000
krónum frá 1. júní 1996 til 1. ágúst 1997, en af 909.000 krónum frá þeim degi
til greiðsludags. Til vara er krafist staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Einnig
krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Slysið, sem mál þetta er risið af,
varð á þjóðvegi nr. 1 fyrir ofan Lækjarbotna á níunda tímanum að kvöldi 1. mars
1996. Mun slysstaðurinn vera nokkru vestar en fjárgirðing um höfuðborgarsvæðið.
Svo sem greinir í héraðsdómi vildi slysið þannig til að tveir hestar urðu fyrir
fólksbifreið gagnáfrýjanda, sem ekið var áleiðis til Reykjavíkur. Átti
aðalfrýjandi Guðrún annað þeirra, en aðalfrýjandi Tryggvi hitt og drápust bæði
hrossin. Eftir áreksturinn var bifreiðin talin ónýt. Hestar þessir voru geymdir ásamt öðrum hrossum á býlinu
Geirlandi, sem er nálægt Suðurlandsvegi skammt fyrir austan býlið Gunnarshólma.
Bragi Sigurjónsson, faðir aðaláfrýjandans Guðrúnar, skýrði svo frá fyrir dómi
að hann hafi verið með hestana á gjöf á Geirlandi og sett þá út í gerði, sem er
áfast húsinu. Einhver styggð hafi komið að hestunum meðan hann hafi verið inni
að gefa, þannig að þeir hafi brotið niður girðinguna í gerðinu og hann hafi
tapað þrem þeirra út í myrkrið. Kvaðst hann í birtingu morguninn eftir hafa
byrjað að leita að hestunum ásamt fleiri mönnum, en án árangurs. Í málinu nýtur
ekki við nánari lýsingar á þessum atvikum eða umbúnaði gerðisins. Fram er komið að Bragi og systkini hans höfðu um eitthvert
árabil verið með hross og fé að Geirlandi og að Bragi annaðist hestana þar
fyrir aðaláfrýjendur á þeim tíma, sem hér skiptir máli. Skýrði hann lögreglunni
svo frá, að hestarnir hafi verið „alfarið í minni umsjá“. Húsin að Geirlandi
voru að sögn Braga um 500 m frá þjóðveginum. Bar hann fyrir dómi að mjög mikið
hefði verið um að hross slyppu úr vörslum manna í næsta nágrenni. Ekki hafi
verið óalgengt að hann og aðrir tækju þarna laus hross. Við þessar aðstæður var nauðsynlegt að gera gerðið þannig úr
garði, að hross gætu ekki auðveldlega brotist út úr því. Bar Braga sem
vörslumanni hestanna að gera nauðsynlegar ráðstafanir til að koma í veg fyrir
að þeir ættu greiða leið úr gerðinu að einum fjölfarnasta þjóðvegi landsins.
Verður að leggja til grundvallar, að brotthlaup hestanna megi rekja til
gáleysis hans. II.
Aðaláfrýjendur hafa meðal annars borið fyrir sig, að
bótaábyrgð verði ekki felld á þá, þótt talið yrði að tjón gagnáfrýjanda hefði
hlotist af gáleysi Braga. Hér ber þó á það að líta, að óumdeilt er að Bragi var
að sinna hestunum og sá í umrætt sinn um vörslu þeirra í þágu aðaláfrýjenda.
Hafa þeir ekki sýnt fram á, að staða hans gagnvart þeim hafi verið svo
sjálfstæð, að ekki verði lögð á þá bótaskylda vegna saknæms atferlis hans. Bera
aðaláfrýjendur því skaðabótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda að því marki, sem hann
verður ekki sjálfur talinn meðábyrgur. III. Í skýrslu lögreglumanna úr Reykjavík 1. mars 1996, sem komu
að slysinu, sagði að annar hesturinn hafi drepist strax, en hinn verið
aflífaður skömmu síðar. Hafi verksummerki bent til að ekið hafi verið aftan á
hestana. Um aðstæður á slysstað sagði, að myrkur hafi verið og skýjað, en
yfirborð hins malbikaða vegar blautt. Eftir skýrslunni að dæma var úrkomulaust.
Þá var tekið fram, að í slíku myrkri, sem þarna var, sé hæpið að skepnur á
veginum sjáist fyrr en komið sé nærri þeim. Annar hesturinn hafi verið
steingrár, en hinn dökkbleikur. Þá sagði, að önnur skepnan hafi lent upp á
vélarhlíf bifreiðarinnar, í framrúðuna og kastast upp á þak. Stýrishjólið hafi
verið bogið og bak sætis ökumanns „lagt aftur“. Miklar skemmdir hafi verið á
bifreiðinni að framan og á yfirbyggingu. Stjórnandi bifreiðar gagnáfrýjanda skýrði lögreglunni frá á
slysstað, að hann hafi ekið með háum ljósgeisla í umrætt sinn. Hann hafi allt í
einu séð hross á veginum rétt framan við bifreiðina. Var frásögn hans um það á
sömu lund í lögregluskýrslu 12. mars 1996 og síðar fyrir dómi. Taldi hann að
hestarnir hefðu hlaupið inn á veginn. Hafi hann sveigt til vinstri til þess að
forðast árekstur, en það hafi ekki tekist. Hann kvaðst ekki vera viss um hvort
hann hafi náð að beita hemlum áður en áreksturinn varð. Voru engin hemlaför
sýnd á uppdrætti, sem lögreglumaður gerði af vettvangi. Bifreiðin rann alllangt
út fyrir veginn áður en hún stöðvaðist. Í frumskýrslu lögreglu 1. mars 1996 var ritað „80-90 km“ í
reit fyrir sagðan ökuhraða, en við skýrslugjöf hjá lögreglu 12. sama mánaðar
kvaðst stjórnandi bifreiðarinnar hafa ekið á um 80 km hraða. Leyfður
hámarkshraði var 90 km á klukkustund. Af ummerkjum eftir slysið verður ekki
ráðið með neinni vissu um ökuhraða. Hafa aðaláfrýjendur ekki með öðrum hætti
hnekkt staðhæfingum gagnáfrýjanda um
þetta efni. Enginn sjónarvottur var að slysinu. Er ekkert fram komið, sem
gefur tilefni til að draga í efa frásögn ökumanns af aðdraganda slyssins.
Verður að leggja hana til grundvallar. Aðstæður til aksturs eru góðar á þeim
kafla hringvegarins, sem hér um ræðir, vegurinn beinn og ekkert, sem birgir
útsýni. Þótt gera verði þá kröfu til stjórnenda bifreiða að þeir aki að öðru
jöfnu hægar í myrkri en í dagsbirtu, þykir ekki verða metið ökumanni bifreiðar
gagnáfrýjanda til gáleysis að hafa í umrætt sinn ekið á rúmlega 80 km hraða á
klukkustund. Ber hér einkum að hafa í huga, að ekki verður talið að hann hafi á
þessum stað og tíma mátt búast við stórgripum á veginum eða annarri umferð en
bifreiða. Verður því að fallast á með gagnáfrýjanda, að ósannað sé að ökumaður
bifreiðar hans hafi gerst sekur um gáleysi við aksturinn. Samkvæmt framansögðu
verður öll bótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda lögð á aðaláfrýjendur óskipt. Þykir mega staðfesta mat héraðsdómara á bótafjárhæð. Við
flutning málsins fyrir Hæstarétti gerðu málsaðilar ekki athugasemdir við
ákvörðun héraðsdóms um upphafstíma vaxta. Verða aðaláfrýjendur dæmdir til að
greiða gagnáfrýjanda 882.000 krónur ásamt dráttarvöxtum og málskostnaði, sem
ákveðinn er í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í
dómsorði. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Tryggvi Árnason og
Guðrún Hlín Bragadóttir, greiði óskipt gagnáfrýjanda, Guðnýju Elínu
Snorradóttur, 882.000 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 af 855.000 krónum frá 5.
mars 1997 til 1. ágúst sama árs, en af 882.000 krónum frá þeim degi til
greiðsludags. Aðaláfrýjendur greiði óskipt
gagnáfrýjanda samtals 350.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjavíkur
16. janúar 1998. Ár 1998, föstudaginn 16. janúar, er í Héraðsdómi
Reykjaness í máli nr. E-601/1997: Guðný Elín Snorradóttir gegn Tryggva Árnasyni
og Guðrúnu Hlín Bragadóttur kveðinn upp
svohljóðandi dómur: I. Mál þetta sem
dómtekið var 27. nóvember s.l., að loknum munnlegum málflutningi, var höfðað
fyrir dóminum með þingfestingu þess 10. júní 1997. Stefnandi er
Guðný Elín Snorradóttir, Heiðarbrún 7, Hveragerði, kt. 161050-2889. Stefndu eru
Tryggvi Árnason, kt.180128-7949, Álfabrekku 13, Kópavogi og Guðrún Hlín
Bragadóttir, kt.120779-3709, Birkigrund 63, Kópavogi. Stefnandi
krefst þess að stefndu verði in solidum dæmd til greiðslu bóta að fjárhæð kr.
909.000 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 ásamt
síðari breytingum, af kr. 855.000 frá 1. júní 1996 til 1.ágúst 1997 og frá þeim
degi af kr. 909.000 til greiðsludags, og að dráttarvextir verði lagðir við
höfuðstól á tólf mánaða fresti í fyrsta sinn þann 1. júní 1997 en síðan árlega
þann dag. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati réttarins, ásamt vöxtum af
málskostnaði skv. 3. kafla vaxtalaga frá uppkvaðningu dóms til greiðsludags. Stefndu gera
þær dómkröfur aðallega að þau verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda en til
vara að þær verði stórlega lækkaðar. Þá krefjast stefndu málskostnaðar sér til
handa, auk virðisaukaskatts af málflutningsþóknun, úr hendi stefnanda. Sáttaumleitanir
dómara báru ekki árangur. Dómari gekk á
vettvang við upphaf aðalmeðferðar ásamt lögmönnum aðila, ökumanni
bifreiðarinnar XE-269, Guðmundi Kolbeini Finnbogasyni og vörslumanni hrossa
þeirra er málið varðar, Braga Sigurjónssyni. Í máli þessu
krefur eigandi bifreiðar, stefnandi, eigendur hrossa, stefndu, um bætur vegna
skemmda á bifreið er urðu hinn 1. mars 1996 með þeim hætti að bifreiðin lenti á
hrossum er voru á Suðurlandsvegi nálægt Lögbergsbrekkunni. II. Að kvöldi 1.mars 1996 um kl. 21:00 ók Guðmundur Kolbeinn
Finnbogason sem er eiginmaður stefnanda í máli þessu, bifreiðinni XE-269 frá
Hveragerði vestur Suðurlandsveg áleiðis til Reykjavíkur eins og hann hefur gert
næstum daglega um áratugaskeið. Samkvæmt lögregluskýrslum var náttmyrkur og
þurrt í lofti en yfirborð akbrautar blautt. Í lögregluskýrslunni segir
ennfremur að í slíku myrkri sem þarna var sé hæpið að sjá skepnur á veginum
fyrr en nærri þeim er komið, nema ef grilli í augu eins og oft er ef skepnur
snúa þannig við að ljósið falli á þær. Þá er þess getið að bæði hrossin hafi
verið dökkleit. Guðmundur Kolbeinn ók að eigin sögn á 80 km. hraða á
klukkustund fram úr stórum vöruflutningabíl sem var hlaðinn loðnu. Hann kvaðst
hafa verið búinn að aka á eftir þessari bifreið um nokkurn tíma og hafi verið
leiðindaúði aftur úr henni. Stuttu eftir framúraksturinn rétt fyrir ofan
Lögberg, hafi skyndilega birst hross á veginum fyrir framan bifreiðina. Ekki
hafi tekist að afstýra slysi og urðu hrossin sem reyndust vera tvö, annað
steingrátt og hitt dökkbleikt, fyrir bifreiðinni og drapst annað þeirra strax
en hitt þurfti að aflífa á staðnum. Áverkar voru nokkrir á hrossunum einkum á
afturfótum og afturbúk. Bifreiðin lenti út af veginum sunnanmegin og rann
talsverðan spöl frá honum yfir móa og mela þar til hún stöðvaðist. Í skýrslu sinni
fyrir dóminum kvaðst ökumaðurinn, Guðmundur Kolbeinn, hafa ekið framúr
loðnuflutningabifreiðinni við Litlu kaffistofuna. Hann kvaðst hafa ekið framúr
vegna úða frá flutningabifreiðinni. Þetta hafi verið hvimleiður úði en ekki
vegna loðnufarmsins. Hann kvað úðann hafa farið af framrúðunni eftir
framúraksturinn. Hann kvaðst hafa ekið á 80 km. hraða. Allt í einu hafi hross
henst upp á veginn. Hann hafi reynt að beygja frá og taldi hann sig hafa náð að
tipla aðeins á bremsur. Hann kvaðst hafa kippt bifreiðinni strax til vinstri en
eftir höggið þegar bifreiðin lenti á hrossunum hafi hún farið út af og stöðvast
úti í móa rétt við stóran stein. Hann kvaðst hafa séð hrossið nánast um leið og
slysið varð, ekki hafi liðið meira en 2-3 sekúndur. Hann taldi hrossin hafa
komið hlaupandi inn á veginn. Hann taldi sig ekki hafa getað brugðist öðruvísi
við. Hann kvaðst hafa ekið með há ljós og taldi hann yfirsýn yfir veginn hafa
verið góða á þessu svæði. Bifreiðin, sem
er af gerðinni Mazda 4WD árgerð 1993 og var ekin 71.000 km., skemmdist mikið,
m.a. var stýrishjólið bogið, framrúðan brotin og bak ökumannssætis lagt aftur
og miklar beyglur voru á yfirbyggingu bifreiðarinnar að framan. Stefnandi lét
dómkveðja matsmenn til að meta markaðsverð bifreiðarinnar þegar hún lenti í
tjóninu og kostnað við viðgerð á bifreiðinni ásamt afnotamissi. Í niðurstöðu
matsmannanna Finnboga Eyjólfssonar og Haraldar Þórðarsonar kemur m.a fram að
viðgerðarkostnaður bifreiðarinnar er talinn hærri heldur en matsverð hennar á
tjónsdegi og því um altjón að ræða. Þeir mátu viðgerðarkostnað á kr. 913.244,
en markaðsverð bifreiðarinnar fyrir tjón mátu þeir á kr. 830.000. Vitnið Bragi
Sigurjónsson, faðir stefndu Guðrúnar Hlínar og umsjónarmaður hestanna, upplýsti
að hann hafi verið að gefa þeim kvöldið áður, en hrossin hafi verið geymd á
gömlu býli sem heiti Geirland. Hann hafi sett þau út í gerði á meðan og þegar
hann hafi ætlað að koma þeim inn aftur hafi þau sloppið út úr gerðinu og
hlaupið út í myrkrið. Seinna hafi tvö þeirra fundist dauð á þjóðveginum eftir
áreksturinn en hið þriðja hafi komið heim daginn eftir. Hann kvaðst hafa
tilkynnt lögreglunni í Kópavogi um hvarf hrossanna og einnig hafi hann ásamt
fleirum leitað hrossanna en án árangurs. Í bréfi sýslumannsins í Kópavogi, dagsettu 6. maí 1997,
kemur fram að við athugun hafi komið í ljós að ekkert sé bókað í dagbók
lögreglunnar í Kópavogi um laus hross á Suðurlandsvegi við Lögberg á tímabilinu
28. febrúar til 1. mars 1996. Lögreglan kom á slysstað og tók skýrslur og gerði
teikningar af vettvangi. III. Stefnandi byggir dómkröfur sínar á því, að stefndu séu
bótaskyld vegna þess að bifreið hans hafi orðið fyrir tjóni vegna lausagöngu
hrossa á þjóðvegi í landi Kópavogs þar sem lausaganga er bönnuð, sbr
lögreglusamþykkt Kópavogs frá 28. júlí 1986, og eigendur þeirra beri því
bótaábyrgð á grundvelli almennu skaðabótareglunnar á því tjóni sem hrossin
valda á þeim svæðum þar sem þeim er ekki
heimil för. Til stuðnings framangreindu telji stefnandi að leggja
verði ríkari kröfur á eigendur dýra þar sem hættan á tjóni af völdum þeirra sé
meiri. Á Suðurlandsvegi aki um 4.000 bifreiðar daglega sem kalli á ríkari
aðgæslu við geymslu hrossa, sérstaklega að vetri til þar sem ekki sé hægt að
sjá til hrossa þegar mikið myrkur er. Stefnandi telji slysið hafa orðið án nokkrar sakar eða
aðgæsluleysis ökumanns bifreiðarinnar enda hafi hann ekið undir leyfilegum
hraða við ágætis aðstæður miðað við árstíma og hann hafi ekki undir nokkrum
kringumstæðum séð til hrossanna þar sem þau komu í veg fyrir bifreiðina fyrirvaralaust. Þá telji stefnandi að eigendur hafi ekkert gert til að
tilkynna eða vara við þeirri hættu sem þeim hafi borið er hrossin sluppu úr
gerðinu. Lögreglunni í Kópavogi hafi ekki verið tilkynnt um að hrossin hafðu
sloppið úr gerðinu og engin tilkynning hafi því verið send í útvarp né
upplýsingar gefnar til vegfarenda á annan hátt sem leitt hefði til frekari
aðgæslu vegfarenda. Telji stefnandi að um hafi verið að ræða vítavert
athafnaleysi þar sem enginn möguleiki hafi verið til að sjá til hrossa á vegi,
hvað þá ef þau hlaupa inn á veg að kvöldi til á þessum árstíma. Stefnandi
krefst greiðslu bóta in solidum á hendur stefndu þar sem um tvö hross hafi
verið að ræða, en stefndu hafi bæði fengið hrossin bætt úr ábyrgðartryggingu
bifreiðar stefnanda. Bótakrafan er byggð á mati hinna dómkvöddu matsmanna
dags. 5. febrúar 1997. Bótakrafan sundurliðast svo: IV. Sýknukrafa stefndu er á því byggð að ökumaður
bifreiðarinnar hafi sjálfur verið valdur að ákeyrslunni með stórfelldu gáleysi
og með því að aka of hratt miðað við aðstæður. Í því sambandi vekja stefndu máli sínu til stuðnings
athygli á vissum staðreyndum sem þau telji bera með sér að akstur
bifreiðarinnar hafi verið afar gáleysislegur. Í fyrsta lagi
liggi fyrir samkvæmt lögregluskýrslum, að akstursskilyrði hafi verið mjög erfið
þegar ekið var á hrossin og krafist ýtrustu varkárni við aksturinn. Þá hafi
ákeyrslan átt sér stað þar sem gera verði ráð fyrir umferð fénaðar og hrossa. Í öðru lagi sé
öldungis ljóst að ökumaður bifreiðarinnar hafi ekki haft þá yfirsýn yfir veginn
framundan bifreiðinni sem lög bjóða miðað við þann hraða sem hann ók á. Svo
virðist sem bifreið stefnanda hafi verið ekið á hrossin á fullri ferð og skelli
á þeim án nokkurs aðdraganda samkvæmt eigin lýsingu ökumanns. Telji stefndu að
skort á yfirsýn ökumanns yfir veginn megi að nokkru rekja til þess að hann hafi
ekið með lágu ljósin á og að útsýni út um framrúðu bifreiðarinnar kunni að hafa
verið skert vegna úða sem stóð aftan úr loðnuflutningabílnum. Þá sé hugsanlegt
að ökumaðurinn hafi verið þreyttur og hugsanlega dottað við aksturinn. Ekkert
verði þó fullyrt um hvað hafi truflað einbeitingu ökumanns, en hitt sé þó ljóst
að yfirsýn hans yfir veginn framundan hafi verið víðsfjarri því að vera nægileg
miðað við hraða bifreiðarinnar. Stefndu mótmæli því að hrossin hafi hlaupið skyndilega
inn á veginn enda sýni áverkar þeir sem hrossin báru að þau hafi hlaupið eftir
veginum þegar ekið var á þau. Í þriðja lagi
telji stefndu að hraðinn á bifreið stefnanda hafi verið mun meiri en ökumaður
gefi upp og benda á að bifreið stefnanda hafi farið um 50 metra vegalengd frá
vegarbrún yfir móa og mela áður en hún stöðvaðist. Þegar áætla skuli hraða
bifreiðarinnar á veginum þurfi einnig að gera ráð fyrir hemlunarvegalengd
bifreiðarinnar inni á veginum, en svo virðist sem hemlaför hafi ekki verið
mæld. Þá þurfi að auki að taka tillit til þess að hrossin voru um 300-400 kg.
að þyngd hvort um sig og hafa tekið nokkuð af ferð bifreiðarinnar, en svo sé að
sjá sem hrossin hafi kastast eina 6-10 metra fram af bifreiðinni eftir að hafa
borist nokkurn spöl með henni. Eftir það haldi bifreiðin áfram 50 metra utan
vegar. Á það er og bent af hálfu stefndu að tryggingarfélag
bifreiðar stefnanda Sjóvá- Almennar tryggingar hf. hafi greitt bætur fyrir báða
hestana að fullu. Um lagarök vísa stefndu til XIII kafla umferðarlaga nr.
50/1987 með síðari breytingum. Einnig vísa þau til almennu skaðabótareglunnar. Þá byggja stefndu á því að 22. gr. lögreglusamþykktar
Kópavogs, sem miðast við þéttbýli, gildi ekki á svæði því sem áreksturinn varð
á, sem er dreifbýli, heldur almennar reglur um lausagöngu búfjár. Lausaganga
hrossanna verði því eigi metin stefndu til sakar í þessu samhengi. Þá vísa
stefndu til dómafordæma í hliðstæðum málum. V. Niðurstaða. Í máli þessu
greinir aðila á um það hvort lausaganga búfjár sé bönnuð á þeim stað þar sem
umrætt umferðarslys átti sér stað. Slysið átti sér stað á Suðurlandsvegi innan
lögsagnarumdæmis Kópavogs og kemur því til álita hvort 22. gr.
lögreglusamþykktar fyrir Kópavogskaupstað frá 28. júli 1986 taki til atviksins,
en þar segir m.a. að hross megi ekki ganga laus á almannafæri. Af hálfu stefndu
er á því byggt að ákvæðið eigi einungis við um þéttbýlishluta kaupstaðarins en
að utan hans séu engar hömlur lagðar á lausagöngu búfjár. Af hálfu stefnanda er
því hins vegar haldið fram að ákvæðið gildi á umræddum stað þar sem um sé að
ræða almannafæri í skilningi samþykktarinnar. Í
lögreglusamþykktinni kemur ekkert fram um það hvort ofangreint ákvæði eigi við
um þéttbýliskjarna sveitarfélagsins eingöngu eða hvort það eigi við allt
lögsagnarumdæmið. Umrædd lögreglusamþykkt var gerð samkvæmt heimild í 1. gr.
laga nr. 1/1890 um lögreglusamþykktir fyrir kaupstaðina er giltu er samþykktin
var sett, en þau lög hafa nú verið leyst af hólmi með lögum nr. 36/1988. Í 4.
gr. fyrrnefndu laganna er svohljóðandi ákvæði: „Samþykktin gildir að öllum
jafnaði um allt lögsagnarumdæmi kaupstaðarins. Ef rétt þykir vera að skipa svo
fyrir, að ákvæði samþykktarinnar skuli eigi gilda á hlutum af landi því, er
heyrir undir lögsagnarumdæmið, annaðhvort að nokkru eða öllu leyti, skal þess
getið í samþykktinni, svo sem nauðsynlegt er”. Sambærilegt ákvæði er í nýrri
lögunum. Þar sem engar slíkar undantekningar eru í lögreglusamþykktinni fyrir
Kópavogskaupstað, sem 4. gr. laga nr. 1/1890 fjallar um, má slá því föstu að
lausaganga hrossa er óheimil á þeim stað þar sem umferðarslysið varð, enda telst
sá staður almannafæri í skilningi ákvæðisins. Eins og áður
getur voru hrossin í vörslu Braga Sigurjónssonar að Geirlandi er þau sluppu út
úr hestagerði og hurfu á braut. Upplýst er í málinu að hrossin voru í vörslu
við stað þar sem umferð er afar mikil og lausaganga hrossa er bönnuð eins og
áður getur. Í ljós þykir leitt að vegfarendur á Suðurlandsvegi megi almennt
reikna með því að ekki sé lausgangandi búfé á þessum slóðum. Verður því að telja að við þessar aðstæður hafi varsla
hrossanna ekki verið með þeim hætti sem gera mátti kröfu til. Verður að meta
vörslumanni þeirra, Braga Sigurjónssyni, það til gáleysis að hrossin sluppu úr
vörslum hans. Á því bera stefndu ábyrgð sem eigendur hrossanna. Með lausagöngu
hrossanna á þessum stað brutu stefndu gegn banni 22. gr. lögreglusamþykktar
Kópavogs, sem áður er gerð grein fyrir. Upplýst þykir að svipast hafi verið um
eftir hrossunum af hálfu vörslumanns þeirra en ekki þykir sannað að lögreglunni
í Kópavogi hafi verið tilkynnt um hvarf þeirra. Hafa stefndu ekki sýnt fram á
að reynt hafi verið að vara vegfarendur við þeirri hættu sem þeim gæti stafað
af lausagöngu hrossanna. Telja verður meginorsök umferðarslyssins vera þá að
hrossin hafi hlaupið inn á veginn í veg fyrir bifreiðina en sökum myrkurs og
lélegs skyggnis hafi ökumaður eigi mátt verða þeirra var fyrr en mjög nærri
þeim var komið. Verða stefndu því talin bótaskyld in solidum vegna þess tjóns
sem eigandi bifreiðarinnar, stefnandi, varð fyrir og hlaust af þessari
lausagöngu hrossanna. Ökumaður
bifreiðar stefnanda segist sjálfur hafa ekið á 80 km hraða á klukkustund þegar
hann ók á hrossin. Í lögregluskýrslu kemur fram að náttmyrkur hafi verið á
vettvangi og yfirborð akbrautar blautt. Bifreiðin lendir á þungum hrossum sem
við áreksturinn kastast marga metra eftir akbrautinni. En þrátt fyrir hið mikla
högg sem áreksturinn veldur, sem ætla má að hefði átt að draga nokkuð úr hraða
hennar, fer bifreiðin eina 50 metra yfir óslétt mólendi utan vegar áður en hún
stöðvast. Bendir þetta til, að ökuhraði bifreiðarinnar hafi verið of mikill
miðað við aðstæður, einkum í ljósi þess að náttmyrkur var og slæmt skyggni.
Verður því að telja að ökumaður bifreiðarinnar hafi ekki gætt þeirrar varúðar
sem ökumönnum ber að sýna við slíkar aðstæður. Þegar það er virt þykir ökumaður
einnig eiga nokkra sök á því hvernig fór en þá sök ber stefnandi. Þykir
hæfilegt að telja stefnanda eiga sjálfa 1/4 sakar og að hún geti því aðeins
krafið stefndu um 3/4 hluta tjóns síns. Dómkröfur sínar
byggir stefnandi á mati dómkvaddra matsmanna á verðmæti bifreiðar fyrir tjón,
útlögðum kostnaði vegna flutnings á bifreiðinni og skoðun á henni og
afnotamissi bifreiðar. Matinu hefur ekki verið hnekkt og reikningum vegna
útlagðs kostnaðar ekki mótmælt. Hins vegar var kröfuliðnum afnotamissi kr.
54.000 mótmælt í munnlegum málflutningi. Samkvæmt matsgjörð og framlögðum
reikningum nemur tjón stefnanda að undanskyldum afnotamissi bifreiðar kr.
855.000 og er það tekið til greina. Bætur fyrir afnotamissi byggir stefnandi á
daggjaldi tryggingafélaga kr. 900 per dag og krefst hann bóta fyrir tvo mánuði.
Þegar til þess er litið að bifreiðin var talin ónýt þykir eðlilegt að bætur
fyrir afnotamissi miðist við þann tíma sem ætla má að taki að útvega nýja
bifreið og þykir sá tími hæfilega ákveðinn einn mánuður. Þykir tjón stefnanda
vegna afnotamissis bifreiðar hæfilega ákveðið kr. 27.000. Samkvæmt þessu telst heildartjón stefnanda hafa numið
kr. 882.000, og ber stefndu að bæta 3/4 hluta þess in solidum, eða kr. 661.500
með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 641.250 frá
5. mars 1997 til 1. ágúst 1997 en af kr. 661.500 frá þeim degi til
greiðsludags. Eftir þessum
málsúrslitum ber að dæma stefndu til að greiða stefnanda málskostnað in solidum
og þykir hann hæfilega ákveðinn kr. 180.000, þar með talinn útlagður kostnaður
stefnanda vegna mats á bifreiðinni og annars samtals kr. 51.814. Ekki er tekið
tillit til virðisaukaskatts. Dómsuppsaga
hefur dregist vegna anna dómara og veikinda. Dómari og lögmenn eru á einu máli
um að endurflutningur sé óþarfur. Finnbogi H.
Alexandersson, héraðsdómari, kveður dóminn upp. Dómsorð Stefndu Tryggvi Árnason og Guðrún Hlín Bragadóttir
greiði in solidum stefnanda Guðnýju Elínu Snorradóttur kr. 661.500.- með
dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 641.250 frá 5. mars
1997 til 1. ágúst 1997 en af kr 661.500 frá þeim degi til greiðsludags og kr.
180.000 í málskostnað. |
Mál nr. 404/1998 | Skaðabætur Örorka Læknir Sjúkrahús Læknaráð Matsmenn Gjafsókn | G
gekkst undir aðgerð á fótum vegna of hárra rista þegar hann var tæplega 15 ára
gamall. Við aðgerðina varð hann fyrir varanlegum skaða á æðakerfi annars
fótarins auk þess sem taug skemmdist. G stefndi lækninum S, sem framkvæmdi
aðgerðina, á grundvelli sakarreglunnar og sjúkrahúsinu, þar sem aðgerðin var
framkvæmd, á grundvelli húsbóndaábyrgðar þess. Í málinu var lögð fram matsgerð
tveggja dómkvaddra matsmanna og álit læknaráðs. Talið var ósannað að aðgerðin
sjálf eða ráðgjöf læknisins í tengslum við hana hefði verið saknæm. Þá var
talið ósannað að læknirinn hefði valdið taugaáverkanum með saknæmri háttsemi
sinni. Hins vegar var talið að sá skaði sem varð á æðakerfi fótarins hefði
orðið í gifsmeðferð eftir aðgerðina, en G hélt því fram að hann hefði fundið
fyrir verkjum í fætinum á meðan hann var í gifsi og kvartað undan því við S.
Þar sem S hafði ekki skráð neitt um komur G til sín á meðan hann var í gifsinu,
var byggt á þessum fullyrðingum G og lögð bótaábyrgð á S og sjúkrahúsið á þeim
grunni að ekki hefði verið fylgst nægilega vel með fætinum í gifsmeðferðinni.
Var þeim gert að bæta G tjón hans að 2/3 hlutum. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Áfrýjandi skaut máli þessu til
Hæstaréttar með stefnu 1. október 1998.
Hann krefst þess, að stefndu verði dæmdir til að greiða sér in solidum
2.404.351 krónu með nánar tilgreindum ársvöxtum frá 4. desember 1991 til 21.
desember 1995 en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál, en áfrýjandi hafði
gjafsókn í héraði. I. Áfrýjandi gekkst undir svonefnda
„Steindler stripping“ aðgerð á fótum á Sjúkrahúsi Keflavíkurlæknishéraðs 17.
desember 1985, er hann var rétt tæpra 15 ára gamall. Aðgerðin tókst ekki eins
og til var ætlast, og varð afleiðing hennar sú, að áfrýjandi var talinn hafa
hlotið 100% tímabundna örorku í 3 mánuði, en varanleg örorka hans var metin
10%. Áfrýjandi telur tjón sitt til komið vegna bótaskyldrar athafnar og
athafnaleysis læknisins, sem aðgerðina gerði, stefnda Sigurjóns. Hafi hann ekki
sýnt fyllstu aðgæslu í aðgerðinni og við eftirmeðferð hennar. Einnig telur
áfrýjandi lækninn hafa staðið þannig að upplýsingagjöf til foreldra hans fyrir
aðgerðina, að samþykki þeirra geti ekki talist gilt. Aðgerðin hafi ekki verið
forsvaranleg þar sem lítil von var um árangur vegna aldurs áfrýjanda. Stefndi Sigurjón átti fund með
foreldrum áfrýjanda fyrir aðgerðina, þar sem hann kynnti þeim hana og
væntanlegan árangur hennar. Þótt ekki liggi ljóst fyrir hvaða upplýsingar
stefndi Sigurjón gaf foreldrum áfrýjanda um aðgerðina og hugsanlega áhættu við hana,
hefur ekkert fram komið sem bendir til þess að ráðgjöf og upplýsingar hans hafi
verið með öðrum hætti en venja var við svona aðgerðir. Samkvæmt gögnum málsins
eru líkur á fylgikvillum eftir slíkar aðgerðir ekki miklar, og taugaáverki eins
og áfrýjandi hlaut verður sjaldan. Er því ekki fram komið, að sérstök ástæða
hafi verið til að vara við svo alvarlegum afleiðingum, sem raun varð á, eða
hætta á þeim verið meiri fyrir áfrýjanda vegna aldurs hans en þá, sem yngri
væru. Eins og lýst er í héraðsdómi komust matsmenn að þeirri niðurstöðu, að
aðgerðin hefði verið forsvaranleg og ekkert hefði komið fram um það, að að hún
hefði verið gerð á ótilhlýðilegan hátt, þótt aldur áfrýjanda hefði verið í efri
mörkum miðað við slíkar aðgerðir. Læknaráð komst einnig að þeirri niðurstöðu,
að rannsókn stefnda Sigurjóns fyrir aðgerðina hefði ekki verið áfátt og ráðgjöf
hans hefði virst vera í lagi. Héraðsdómur, sem skipaður var tveimur sérfróðum
meðdómendum, komst að sömu niðurstöðu og taldi stefnda Sigurjón ekki hafa sýnt
af sér gáleysi við undirbúning og ráðgjöf fyrir aðgerðina, sem bakað gæti honum
og meðstefnda skaðabótaábyrgð. Með vísan til forsendna héraðsdóms er fallist á
þá niðurstöðu. Einnig er fallist á það með
skírskotun til forsendna héraðsdóms, að aðgerðin á áfrýjanda hafi verið
forsvaranleg og að taugaáverki sá, sem varð við aðgerðina og leiddi að hluta
til örorku áfrýjanda, verði ekki rakinn til gáleysis stefnda Sigurjóns. II. Eins og lýst er í héraðsdómi voru
fætur áfrýjanda settir í gifs eftir aðgerðina, og er gifsmeðferðin hluti af
henni. Fyrir liggur, að áfrýjandi leitaði til heilsugæslunnar í Þorlákshöfn 27.
desember 1985 og 8. janúar 1986. Er bókað í sjúkraskrá heilsugæslunnar, að
gifsið hafi verið lagfært. Í sjúkraskýrslu læknastofu stefnda Sigurjóns er
ekkert bókað um komur áfrýjanda eftir aðgerðina. Stefndi sagði fyrir dómi, að
það væri vani sinn að kalla alla sem væru í gifsi til sín tveimur vikum eftir
aðgerð, og hefði áfrýjandi komið þá á stofuna til sín. Ekki minntist hann þess,
að áfrýjandi hefði kvartað undan verkjum eða óþægindum. Áfrýjandi og móðir
hans, sem fór með honum umrætt sinn, segja aftur á móti, að hann hafi kvartað
undan verkjum, og svo hafi einnig verið gert, er hann fór á heilsugæsluna í
Þorlákshöfn, þótt ekkert væri bókað um það. Stefndi Sigurjón kveðst hafa tekið
gifsið af 5 vikum eftir aðgerð og hafi þá allt verið með eðlilegum hætti, og
minnist hann þess ekki, að áfrýjandi hafi kvartað undan verkjum eða óþægindum,
en um þá komu er heldur ekkert bókað. Eftir aðgerðina hafði áfrýjandi verki og
bólgur í hægra fæti og þurfti að gangast undir æðahnútaaðgerð á fætinum 1988. Í
matsgerð hinna dómkvöddu manna kemur fram, að bilun í bláæðum sé mjög sjaldgæf
hjá fólki yngra en 20 ára, en æðahnútar hjá ungu fólki geti orsakast af
æðabólgu með segamyndun í djúpa bláæðakerfinu. Bláæðabólgur séu þekktur fylgikvilli
bæklunaraðgerða, sem leiði af hreyfingarleysi ganglimsins. Telja matsmenn, að
æðahnútar áfrýjanda séu eftirstöðvar aðgerðarinnar svo og verkir og bólga á
hægra fæti, og megi rekja örorku áfrýjanda að hluta til þess. Læknaráð og
héraðsdómur taka undir þetta álit matsmanna. Eins og að framan getur var
gifsmeðferð áfrýjanda hluti af aðgerð til að lækka háar ristar hans. Var
mikilvægt að fylgjast vel með líðan áfrýjanda eftir aðgerðina. Annar
matsmaðurinn bar fyrir dómi, að þessir miklu verkir, sem áfrýjandi hafði eftir
aðgerðina bentu til þess, að ekki hefði allt verið með felldu í fætinum. Dómsorð: Stefndu, Sjúkrahús Suðurnesja og
Sigurjón Sigurðsson, greiði in solidum áfrýjanda, Gísla Árna Böðvarssyni,
1.809.751 krónu með ársvöxtum svo sem hér greinir: 2,8% frá 4. desember 1991
til 21. sama mánaðar, 2,6% frá þeim degi til 1. febrúar 1992, 2,1% frá þeim degi
til 11. sama mánaðar, 1,8% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 1,25% frá þeim
degi til 21. mars sama ár, 1,1% frá þeim degi til 1. maí sama ár, 1% frá þeim
degi til 1. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. janúar 1993, 1% frá þeim
degi til 21. mars sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. apríl sama ár, 0,8% frá
þeim degi til 11. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. nóvember sama ár,
0,8% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 0,5% frá þeim degi til 1. júní 1995,
0,65% frá þeim degi til 8. febrúar 1996, 1% frá þeim degi til 20. mars sama ár,
0,8% frá þeim degi til 11. maí sama ár, 0,65 % frá þeim degi til 1. október
sama ár, 0,75% frá þeim degi til 21. janúar 1997, 0,9% frá þeim degi til 1. maí
sama ár og 1% frá þeim degi til
5. febrúar 1998, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um
gjafsóknarkostnað áfrýjanda skal vera óraskað. Stefndu greiði in solidum 300.000
krónur í málskostnað í héraði, sem renni í ríkissjóð, og áfrýjanda 300.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti. Dómur
Héraðsdóms Reykjaness 3. júlí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 30. júní s.l., er höfðað með
stefnu sem birt var 4. og 8. desember 1995 Stefnandi er Gísli Árni Böðvarsson, kt. 020171-4139,
Vesturgötu 55, Reykjavík. Stefndu eru Sjúkrahús Suðurnesja, kt. 580269-3629,
Skólavegi 8, Keflavík og Sigurjón Sigurðsson, kt. 070647-2579, Þinghólsbraut 6,
Kópavogi. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær að stefndu verði
dæmdir til að greiða honum in solidum kr. 2.404.351 með vöxtum frá 17. desember
1985 til greiðsludags samkvæmt neðangreindri sundurliðun og málskostnað að
skaðlausu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi eins og málið væri eigi
gjafsóknarmál. Krafist er vaxta af höfuðstól dómkröfu kr. 2.404.351 sem
nemur 22% ársvöxtum frá 17. desember 1985 til 1. mars 1986, 13% frá þeim degi
til 1. apríl sama ár, 9% frá þeim degi til 21. janúar 1987, 10% frá þeim degi
til 21. febrúar sama ár, 11% frá þeim degi til 14. apríl sama ár, með
eftirgreindum ársvöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr.
67/1989, 11% frá þeim degi til 1. maí sama ár, 12% frá þeim degi til 21. júní
sama ár, 13% frá þeim degi til 11. júlí sama ár, 15% frá þeim degi til 21.
september sama ár, 17% frá þeim degi til 11. október sama ár, 19% frá þeim degi
til 1. nóvember sama ár, 20% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 22% frá þeim
degi til 11. febrúar 1988, 23% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 22% frá þeim
degi til 1. mars sama ár, 19% frá þeim degi til 11. júní sama ár, 23% frá þeim
degi til 21. sama mánaðar, 24% frá þeim degi til 1. ágúst sama ár, 26% frá þeim
degi til 21. sama mánaðar, 22% frá þeim degi til 1. september sama ár, 12% frá
þeim degi til 11. október sama ár, 9% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 6%
frá þeim degi til 1. desember sama ár, 4% frá þeim degi til 21. janúar 1989, 8%
frá þeim degi til 1. mars sama ár, 10% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 13%
frá þeim degi til 11. apríl sama ár, 15% frá þeim degi til 11. júní sama ár,
17% frá þeim degi til 21. júlí sama ár, 12% frá þeim degi til 1. ágúst sama ár,
10% frá þeim degi til 1. september sama ár, 6% frá þeim degi til 21. sama
mánaðar, 8% frá þeim degi til 21. október sama ár, 9% frá þeim degi til 1.
nóvember sama ár, 11% frá þeim degi til 1. janúar 1990, 9% frá þeim degi til
21. sama mánaðar, 7% frá þeim degi til 1. mars sama ár, 5% frá þeim degi til 1.
apríl sama ár, 3% frá þeim degi til 1. október sama ár, 2,3% frá þeim degi til
1. nóvember sama ár, 2,5% frá þeim degi til 1. janúar 1991, 3,2% frá þeim degi
til 21. sama mánaðar, 4% frá þeim degi til 1. febrúar sama ár, 4,7% frá þeim
degi til 1. júní sama ár, 5,8% frá þeim degi til 1. ágúst sama ár, 6,3% frá
þeim degi til 1.október sama ár, 5,6% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 3,9%
frá þeim degi til 1. nóvember sama ár, 3,75% frá þeim degi til 11. sama
mánaðar, 3,7% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 3,4% frá þeim degi til 1.
desember sama ár, 2,8% frá þeim degi til 21. sama mánaðar,, 2,6% frá þeim degi
til 1. febrúar 1992, 2,1% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 1,8% frá þeim
degi til 21. sama mánaðar, 1,6% frá þeim degi til 1. mars sama ár, 1,5% frá
þeim degi til 21. sama mánaðar, 1,1% frá þeim degi til 1. maí sama ár, 1% frá
þeim degi til 1. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. janúar 1993, 1% frá
þeim degi til 21. mars sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. apríl sama ár, 0,8%
frá þeim degi til 11. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. nóvember sama
ár, 0,8% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 0,5% frá þeim degi til 21. maí
1995 og 0,65% frá þeim degi til 21. desember sama ár, en dráttarvöxtum skv.
III. kafla vaxtalaga, sbr. lög nr. 90/1992 frá þeim degi til greiðsludags. Samkvæmt stefnu voru upphaflegar kröfur stefnanda á
hendur stefndu um greiðslu á kr. 3.500.083 ásamt þargreindum vöxtum og
málskostnaði. Undir rekstri málsins hefur verið aflað mats dómkvaddra matsmanna
og umsagnar Læknaráðs, sem hvoru tveggja leiddu til lægri varanlegrar örorku
stefnanda og skemmri tíma tímabundinnar örorku en samkvæmt örorkumati Björns
Önundarsonar, sem fyrri örorkutjónsútreikningur tók mið af. Dómkröfur stefnanda
eru nú miðaðar við tímabundna og varanlega örorku eins og hún er metin í
matsgerð á dskj. nr. 40 og í áliti Læknaráðs á dskj. nr. 60. Styður stefnandi
kröfur sínar sama líkindareikningi og áður á örorkutjónsútreikningi dskj. nr.
16 og eru þær reiknaðar sem hlutfall af honum og eru endanlegar dómkröfur
stefnanda byggðar á þeim útreikningi. Stefnandi aflaði og lagði fram nýjan
örorkutjónsútreikning Guðjóns Hansen tryggingafræðings, dags. 5. febrúar 1998,
sem miðast við tímabundna og varnalega örorku eins og hún er metin í matsgerð á
dskj. nr. 40 og í áliti Læknaráðs á dskj. nr. 60. Í þeim útreikningi er tekið
mið af launabreytingum sem átt hafa sér stað frá fyrri útreikningi í október
1995, að meðtalinni 3,65% hækkun launa til 1. janúar 199. Þá breyttist
vaxtareikningur frá fyrri líkindareikningi, þar sem útreikningsdagur er annar.
Af hálfu stefnanda er lögð áhersla á, að þessi nýi líkindareikningur sé
einungis ætlaður til álita, ef svo færi, að hafnað yrði þeirri undirstöðu
dómkröfu, að bætur verði miðaðar við upphaflegan tjónsútreikning og
dráttarvexti frá 21. desember 1995. Af hálfu stefndu er þess aðallega krafist að stefndu
verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og stefnanda gert að greiða stefndu
málskostnað að skaðlausu að mati dómsins, en til vara er krafist verulegrar
lækkunar á stefnufjárhæð og að málskostnaður verði látinn niður falla. Verði
bætur að einhverju leyti tildæmdar er þess krafist, að einfaldir ársvextir af
hinni tildæmdu fjárhæð verði sem hér segir: 3,0% frá 13.12.1991 til 1.2. 1992,
2,5% frá þeim degi til 11.2.1992, 2,0% frá þeim degi til 21.3.1992, 1,25% frá
þeim degi til 1.5. 1992, 1,0% frá þeim degi til 11.8. 1993, 1,25% frá þeim degi
til 11.11. 1993, 0,5% frá þeim degi til 1.6. 1995, 0,65% frá þeim degi til
13.12. 1995; vextir af skaðabótum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 ásamt
síðari breytingum frá þeim degi. Sáttatilraunir dómsins báru ekki árangur. I. Í stefnu er málsatvikum lýst svo að þann 17. desember
1985 hafi stefnandi gengist undir svonefnda “Steindler stripping” aðgerð á
fótum á Sjúkrahúsi Keflavíkurlæknishéraðs. Stefnandi hafi þá verið að nálgast
15 ára aldur. Aðgerðina hafi stefndi Sigurjón Sigurðsson bæklunarskurðlæknir
framkvæmt. Aðgerðin hafi komið þannig til að stefnandi, sem á þeim tíma æfði og
lék knattspyrnu, hafði um skeið fundið til í í hné eftir æfingar og keppni. Að
tilmælum þjálfara síns hafi hann leitað til stefnda Sigurjóns á lækningastofu
hans, en stefndi muni hafa haft íþróttafólk til meðferðar. Stefndi hafi sagt að
einungis væri um vaxtaverki að ræða og hafi verkirnir horfið síðar. Í sama
skipti hafi stefndi skoðað fætur stefnanda og tjáð honum að ristar hans væru of
háar, en það væri nefnt á læknamáli að vera með “pes varo excavatus” og
nauðsynlegt væri að laga það fyrr eða síðar. Stefndi hafi gefið stefnanda þær
skýringar, að of háar ristar leiddu til þreytu, sem myndi ágerast með aldrinum.
Við skurðaðgerð, sem bætti úr þessu, myndi fóturinn lengjast og verða allur
mýkri og fjaðurmagnaðri. Stefndi hafi gefið stefnanda tíma á læknastofu sinni
mánuði síðar til frekari skoðunar og beðið hann að taka foreldra sína með. Þá
hafi stefndi útlistað miklilvægi aðgerðarinnar fyrir stefnanda og foreldrum
hans. Hafi hann haft til skýringar plastbeinagrind af fæti og hafi hann sýnt
þeim hvernig fætur stefnanda væru, hvernig hann lagaði þá og hvernig þeir yrðu
eftir aðgerðina. Stefndi hafi þá ráðlagt stefnanda og hvatt hann eindregið til
að gangast undir aðgerð vegna of hárra rista. Hann hafi einnig hvatt foreldra
stefnanda til þess að hafa áhrif á son sinn um að gangast undir aðgerðina.
Stefndi hafi staðfest að engin áhætta væri samfara aðgerðinni og hundruð slíkra
aðgerða væru gerðar. Hafi þá verið afráðið að stefnandi gengist undir
aðgerðina. Stefnandi hafi sjálfur verið ófús að gangast undir aðgerðina, þar
sem hann hafði aldrei fundið til í fótum. Ákvörðun foreldra stefnanda um að
hann gengist undir aðgerðina hafi ráðist af áeggjan stefnda Sigurjóns og þeirri
yfirlýsingu hans að aðgerðin væri algerlega hættulaus. Stefnandi hafi lagst inn
á sjúkrahúsið 16. desember 1985 og útskrifast þaðan 19. sama mánaðar. Fyrir
aðgerðina hafði stefnandi aldrei fundið til í fótum, en eftir hana hafi komið
fram hjá honum verkir og dofi í hægri fæti. Litlar sem engar breytingar hafi
orðið á vinstri fæti. Hann sé hvorki verri né betri. Nokkrum dögum eftir
aðgerðina hafi hann fundið mikinn sársauka í hægri fæti.. Hann hafi þá leitað
til heimilislæknis á Heilsugæslustöðinni í Þorlákshöfn, sem hafi talið gifsið
of þröngt en ekkert við því að gera. Í örorkumati Björns Önundarsonar læknis,
dskj. 15, komi fram að ristar stefnanda séu enn háar og greinileg merki um
varo-excavatus á báðum fótum stefnanda þrátt fyrir aðgerðina. Í janúar 1986 hafi stefnandi farið til stefnda Sigurjóns
á læknastofu hans til skoðunar. Stefndi hafi ekki talið neina ástæðu til þess
að gera neitt út af verk stefnanda í fætinum. Að liðnum sex vikum frá
aðgerðinni hafi gifsið verið tekið af fótum stefnanda á stofu stefnda. Stefndi
hafi ekkert getað stigið í hægri fótinn. Á þessum tíma hafi hann verið farinn
að finna fyrir dofa í hægri fæti. Stefndi hafi talið að dofinn og verkurinn
myndu hverfa með tímanum. Síðan hafi stefnandi aldrei verið verkjalaus í
fætinum og dofi verið verulegur á hægri rist og fram í allar tær nema stórutá hægri
fótar. Stefnandi hafi nær stöðugan seyðingsverk allt frá því rétt ofan við
hægri ökkla og fram í tær. Dofi sé í allri hægri ilinni og finni hann varla
fyrir henni. Hann þoli aðeins gang skamma stund vegna þreytuverkja, sem fari þá
vaxandi og verði haltur á hægri fæti og þoli illa að vera í köldu umhverfi af
þessum sökum. Töluverður þroti hafi verið yfir skurðöri eftir aðgerðina við
framenda calcaneu bilateralt og eymsli við þreyfingu. Húðskyn hafi minnkað á
rist hans og tám, nema stórutá, en einnig hafi verið hyperesthesia á hægri il
hans. Um sumarið 1986 hafi stefnanda fundist fæturnir orðnir
þokkalegir. Vöðvar farnir að lagast og ytra útlit verið orðið þokkalegt. Þá
hafi hins vegar bjúgur verið farinn að safnast á fæturna, einkum hægri fótlegg,
ökkla og hægri fót. Hafi hann þá leitað til stefnda Sigurjóns, sem hafi lagt
til að henn fengi innlegg í skóna. Þau hafi stefnandi fengið sér, en ekki getað
notað þau þar sem þau hafi valdið honum aukinni þreytu og kvölum í fótum. Hafi
bjúgsöfnun á fæturna síðan verið stöðug og þrálát, auk dofa- og kuldakenndar í
hægri fæti. Eftir aðgerðina hafi farið að bera á miklu æðasliti og
æðahnútum í hægri ganglim stefnanda og eftir skoðun hjá stefnda Sigurjóni á
árinu 1988 hafi hann gengist undir æðahnútaaðgerð hjá öðrum lækni. Fram komi í
örorkumati Björns Önundarsonar læknis að ekki verði fullyrt að þeir miklu
æðahnútar sem stefnandi fékk eftir aðgerðina 17. desember 1985 stafi af henni.
Þessi æðahnútaaðgerð hafi ekki borið árangur og séu nú komnir fram nýir
æðahnútar hjá stefnanda frá hnésbót og niður í kálfa hægri ganglims. Þrívegis hafi stefnandi fengið slæmar sýkingar í hægri
fót og fótlegg og hafi sú síðasta verið mjög slæm. Það hafi verið árið 1992 og
þá hafi hann verið lagður inn á Borgarspítalann í fimm daga, sbr. skýrsla
Hugrúnar Ríkharðsdóttur læknis á dskj. nr. 10. Stefnandi hafi verið hraust og heilbrigt ungmenni fyrir
aðgerðina. Hann hafi þá gengið í Grunnskóla Þorlákshafnar og gert það áfram til
vors 1986. Hann hafi stundað íþróttir, einkum knattspyrnu, af kappi. Síðan hafi
hann gengið í Iðnskólann í Reykjavík í einn vetur og í framhaldi af því hafi
hann stundað nám í Fjölbrautarskólanum við Ármúla veturinn 1987-1988. Þá hafi
hann þreyst mjög mikið og bólgnað á hægri fæti meðan hann sat í skólanum. Vegna
þess hafi hann ekki treyst sér til að vera í skóla eftir það vegna kvala í
fætinum heldur stundað vinnu þegar hann gat vegna greindra veikinda sinna eftir
aðgerðina sem hafi verið langvarandi. Stefnandi sé nú löngu hættur að stunda
íþróttir, enda geti hann það alls ekki. Hann geti ekki tekið að sér störf sem
reyni mikið á hægri ganglim hans og verði hann því að hafna ýmsum þeim störfum
, sem hann gæti ella sinnt. Hann beri mikinn kvíðboga fyrir framtíðinni þar sem
hann finni og greini, að framangreind einkenni fari versnandi. Leiti hann nú að
starfi sem gæti hentað honum miðað við nýtigetu hægri ganglims, en göngu- og
stöðugeta hans sé verulega skert. Stefnandi hafi leitað til lögmanns á árinu 1994 er hann
var orðinn úrkula vonar um að hann fengi bót meina sinna. Lögmaðurinn hafi
ritað Landlæknisembættinu bréf þann 7.apríl 1994 með ósk um rannsókn og álit
embættisins á málinu. Svar hafi borist frá embætinu 26.apríl 1995 og byggðist
það á umsögn sérfræðings sem leitað var til sem reyndist vera Bragi Guðmundsson
sérfræðingur í bæklunarlækningum. Í niðurstöðum álits hans segi: “ Það er mín
skoðun, að aðgerð sú “Steindler stripping” sem gerð er 17.12. 1985 á Gísla Árna
Böðvarssyni, vegna varo excavatus stöðu fóta hans hafi verið gerð of seint og
árangur hennar sé eftir því. Gísla hafa e.t.v. verið gefnar of miklar vonir um
góðan bata, en hann er eins og áður hefur komið fram ekki líklegur nema
aðgerðin sé gerð á vaxandi einstaklingi mun yngri”. Stefnandi fékk Björn Önundarson lækni til að framkvæma
örorkumat. Ekki er lengur byggt á mati hans í málinu, en rétt þykir þó að geta
þess að hann mat tímabundna örorku stefnanda 100% í sex mánuði, 50% í 12 mánuði
og varanlega örorku 15%. Í niðurstöðum læknisins er sjúkdómseinkennum stefnanda
lýst og síðan segir m.a.: “ Það verður því vart annað séð en að rekja verði
þessi einkenni beint til þeirrar aðgerðar sem að framan er frá greint og er
líklegast að orðið hafi taugaskaði í nefndri aðgerð. Taka ber fram, að þessi
aðgerð, samkvæmt gögnum, sem fyrir liggja, virðist hafa gengið eðlilega fyrir
sig og engar postoperativar complicationir komið fram”. Síðan er lýst helstu
einkennum sem stefnandi beri og tekið fram að þær endurteknu sýkingar
(cellutis) sem stefnandi hafi fengið séu trúlega vegna afleiðinga nefndrar
aðgerðar. Þá kemur fram að stefnandi geti nú ekki tekið að sér störf sem
krefjist þess að hann gangi að marki eða standi og því sé ekki fyrir það að
synja að starfsval stefnanda sé mun þrengra vegna skertrar nýtigetu hægri
ganglims hans. II. Í greinargerð stefndu og skriflegri aðilaskýrslu stefnda
Sigurjóns er atvikum frekar lýst. Þar kemur fram að stefnandi hafi komið á
stofu stefnda Sigurjóns þann 4. júlí 1985 þá á fimmtánda ári og hafi hann
kvartað um að hann væri með verki í báðum hnjám og ökklum og fótum, sérstaklega
í tengslum við að spila fótbolta. Þá ætti hann það til að stirðna upp eftir
áreynslu. Áleit stefndi Sigurjón þetta dæmigerð einkenni um háa rist (pes
cavus). Við skoðun hafi komið í ljós að stefnandi var með Pes cavus á báðum
fótum en þar sem hann var einn og ungur að árum hafi honum verið ráðlagt að
ráðgast við foreldra sína og koma síðan aftur með þeim til skrafs og ráðagerða
um hugsanlega aðgerð. Stefndi Sigurjón kvaðst hafa verið búinn að kynna sér
niðurstöður rannsóknar Guðmundar Guðjónssoanr bæklunarlæknis sem rannsakað
hafði þennan sjúkdóm hjá börnum og aðgerð talin líkleg til árangurs allt til
fermingaraldurs. Stefnandi hafði nýlega fermst er hann kom til stefnda, en þar
sem hann hafði mikil einkenni og var fremur smávaxinn hafi stefndi Sigurjón
talið að von væri um bata. Að minnsta kosti væri engu hætt og að einungis væri
að vænta bata með aðgerð. Stefnandi hafi síðan komið til skrafs og ráðagerða
með foreldrum sínum þann 7. október 1985 og eftir þær umræður, þar sem þeim
hafi verið bent á kosti og galla aðgerðarinnar, hafi verið ákveðið að stefnandi
kæmi síðan til aðgerðar og hafi hann þá verið settur upp á listann til aðgerðar
á Sjúkrahúsi Keflavíkurlæknishéraðs. Hann hafi síðan verið kallaður inn til
aðgerðar þann 16.12. 1985 og aðgerð framkvæmd daginn eftir þann 17. 12. 1985 og
hafi verið gerð svokölluð Steindler stripping á báðum fótum. Eftir aðgerðina
hafi stefnanda heilsast vel, þ.e.a.s. að aðgerðin gekk fyrir sig án vandræða.
Búið hafi verið um fæturna í gifsi. Eftir legu á sjúkrahúsinu hafi stefnandi farið
heim til sín til Þorlákshafnar þar sem hann hafi verið undir eftirliti
heilsugæslulæknis. Komið hafi fram að þann 27.12.1985 hafi brotnað neðan af
gifsinu og hafi heilsugæslulæknirinn lagfært brotið. Einnig komi fram að hann
hafi lagfært göngugifs þann 8. janúar 1986. Þann 24. janúar 1986 hafi verið
búið að taka stefnanda úr gifsi og hafi hann verið með sýkingu í aðgerðaröri á
vinstri fæti, þ.e. þeim fæti, sem hann hefur ekki einkenni í og hafi hann þá
verið settur á lyf. Í aðilaskýrslu stefnda Sigurjóns kemur fram að stefnandi
hafi komið á stofu í Læknastöðinni í Glæsibæ sex vikum eftir aðgerð til að láta
taka gifsin af og hafi þá allt litið vel og eðlilega út. Þá komi fram í gögnum
að stefnandi hafi leitað til Heilsugæslustöðvarinnar í Þorlákshöfn þann 5.
september 1986 vegna bólgu í hægri fæti og ökkla og verks upp við legg. Ekki
hafi verið ákveðin einkenni um sýkingu, en vegna fyrri sögu hafi hann verið
settur á sýklalyf og bólgueyðandi lyf og ráðlögð hvíld frá íþróttum. Um heilsufar stefnanda sé næst skráð vitneskja um
tveimur árum síðar, þann 25. maí 1988, er hann hafi leitað til stefnda
Sigurjóns á stofu vegna verkja og þreytu í fótum. Við skoðun þá hafi komið í
ljós að stefnandi var með mikla æðahnúta og hafi honum þá verið ráðlagt að
leita til sérfræðings í æðaskurðlækningum. Hafi hann þá verið sendur til
Halldórs Jóhannssonar æðaskurðlæknis. Samkvæmt gögnum frá þessum lækni muni
stefnandi hafa komið til skoðunar þan 6. júní 1988 þar sem í ljós hafi komið að
hann var með verulega æðahnúta og byrjandi pigmentosuu á húð (húð byrjuð að
litast af blóðlitunarefni) og hafi það bent til venu insuffiens og vegna þessa
hafi verið gerð aðgerð þann 22.9 1988 þar sem vena sathena parva var fjarlægð.
Eftir þetta kvað stefndi Sigurjón afskipti sín af stefnanda ekki hafa verið
frekari. Í greinargerð stefndu er síðan rakið að stefnandi hafi
verið lagður inn á lyflækningadeild Borgarspítalans þann 31.ágúst 1992 eftir að
hafa vaknað þá um morgun með verk í hægri ganglim og hægri nára. Hann hafi þá
reynst vera með ígerð í fætinum og hafi hann þá verið meðhöndlaður með
sýklalyfjum. Komi fram í læknabréfi spítalans að stefnandi hafi þrisvar áður
fengið svipaða ígerð í fótinn. Einnig komi þar fram að eftir ristaraðgerðina
1985 hafi hann haft dofa í hægri litlu tá, en eftir æðahnútaaðgerðina 1988 hafi
hann haft af og til töluverðan bjúg á hægri fæti. Þá er getið um það að
stefnandi hafi leitað til þáverandi heimilislæknis, Guðmundar Sigurðssonar, á
Heilsugæslustöðinni á Seltjarnarnesi í febrúar 1994. Í beiðni læknisins um sogæðanudd,
dagsettri 10. febrúar 1994, komi fram að stefnandi þjáist af langvinnum
æðasjúkdómi (“chr. venös insuffiens”). Í mars 1994 hafi stefnandi svo leitað
til Einars Hjaltasonar yfirlæknis á Sjúkrahúsi Suðurlands á Selfossi vegna
verks og bólgu í hægri fæti. Kvaðst hann þá eiga erfitt með að ganga nema
styttri leiðir og vera stöðugt með óþægindi í fætinum jafnframt sem bjúgur
vildi sækja á fótinn. Við skoðun hafi stefnandi gengið eðlilega og hafi hann
getað gengið á hæl og tá. Dálítill þroti hafi verið í aðgerðaröri og eymsli við
þreyfingu. Ekki hafi verið að sjá nein sýkingareinkenni. Húðskyn hafi virst
minnkað í il. Læknirinn hafi vísað stefnanda til Magnúsar Páls Albertssonar
læknis til að athuga hvort áverki gæti verið á greinum frá sköflungstaug (nervus
tibialis) í því skyni að unnt væri að tengja þessar taugar saman aftur og
einnig til að athuga að öðru leyti hvort unnt væri að minnka óþægindi
stefnanda. Í dagnótu Magnúsar Páls Albertssonar læknis dagsettri
21.12.1994 segir m.a. að stefnandi hafi verið sendur til skoðunar af Einari
Hjaltasyni yfirlækni og hafi stefnandi kvartað út af óþægindum frá hægra fæti
sem hann hafi rakið til aðgerðar stefnda Sigurjóns árið 1985. Læknirinn rekur
síðan frásögn stefnanda og víkur að þeim aðgerðum sem stefnandi hafði gengist
undir frá árinu 1985. Síðan segir: “ Við skoðun gengur Gísli óhaltur, engar
atrophiur að sjá á kálfum eða fótum. Að sjá er væg hástaða í hæ. il en alls
ekki sérstaklega mikil. Eðlileg ör med. yfir frambrúnum calcaneus beggja vegna,
í vi. fæti eru engin óþægindi og eðlileg tilfinning. Það eru eymsli yfir örinu
á hæ. fæti og við percutio og djúpan þrýsting fær hann straumtilfinningu fram í
ilina lat. þar sem er dofatilfinning og einnig viss hyperesthesia. Tilfinning
med. í ilinni og fram undir tábergið med. er eðlileg. Útlimareflexar eru
eðlilegir og góður kraftur í EHL. Vafalítið hefur Gílsi fengið lesio á taug, líklega n.
plantaris lat. í aðgerðinni ´85. Ólíklegt er að n. plantartis med. hafi orðið
fyrir áverka. Erfitt er að segja til um hvort þreytuóþægindi í fæti eru
beinlínis afleiðingar þessarar aðgerðar eða ekki, frekar þykir mér þó líklegt
að þreytutilfinningin svo og bjúgsöfnunin sé afleiðing æðahnúta, en Gísli er
með nokkra stóra æðahnúta á kálfa hæ. megin. Líklegast er það óháð aðgerðinni. Ég tel ekki ráðlegt að reyna neina exploration á
tauginni eða taugasuturu og tel að Gísli væri betur settur ef hægt væri t.d.
með aðgerð vegna æðahnútanna, að þannig minnka hættu á bjúgtilhneigingu og
hugsanlega þreytuverk.” III. Þann 11. júní 1996 voru þeir Stefán Carlsson,
bæklunarskurðlæknir og Sigurgeir Kjartansson, æðaskurðlæknir, dómkvaddir að
beiðni stefndu til að skoða og meta heilsufarslegt ástand stefnanda vegna
einkenna sem stefnandi telji að rekja megi til aðgerðarinnar sem stefndi
Sigurjón framkvæmdi þann 17. desember 1985 vegna of hárra rista. Var matsmönnum
falið að leggja rökstutt mat á eftirfarandi: Var aðgerð sú á hægra fæti, sem framkvæmd var á
Sjúkrahúsi Keflavíkurlæknishéraðs ( nú Sjúkrahúsi Suðurnesja) þann 17. desember
1985, forsvaranleg og að henni staðið með tilhlýðilegum hætti miðað við aldur
og líkamsástand matsþola, Gísla Árna Böðvarssonar. Að hve miklu leyti verða sjúkdómseinkenni Gísla Árna í
hægra fæti rakin til aðgerðarinnar 17. desember 1985? Í þessu sambandi er farið
fram á, að sjúkrasaga Gísla Árna verði könnuð rækilega með það í huga hvort
rekja megi núverandi einkenni til annarra orsaka eða sjúkdóma en aðgerðarinnar
í desember 1985. Ef svör við spurningum í töluliðum 1 og 2 gefa tilefni
til, hver er tímabundin og varanleg örorka Gísla Árna, sem hlaust við það að
aðgerð telst ekki hafa verið forsvaranleg eða að henni staðið á tilhlýðilegan
hátt? Matsmenn skoðuðu stefnanda og um þá skoðun segir
eftirfarandi í matsgerð þeirra: “Skoðun beinist fyrst og fremst að fótum. Blámi
er á báðum fótum. Blámi hverfur þegar Gísli leggst út af. Útvíkkun er á saphena
parva bláæðunum á báðum fótum, verra hægra megin. Auk þess er lélegt afflæði
frá saphena svæðinu hægra megin. Við skoðun á hægri ganglim hefur hann dæmigert
útlit fyrir uppistöðu (stasis) og eru dreyfðir æðahnútar á legg, en megin stofn
saphena bláæðarinnar er ekki sjáanlegur, hefur verið fjarlægður við fyrri
aðgerð, vegna æðahnúta. Það er bjúgur á kálfa, mjóalegg og rist hægra megin.
Mælist hægri kálfi 1 cm gildari en vinstri og mjóaleggur 0,5 cm. gildari hægra
megin en vinstra megin. Báðir hælar eru í varusstöðu meira hægra megin. Er með
ör innanvert á báðum hælum eftir Steindler aðgerð. Uppgefur Gísli minnkað skyn
í hægra fæti neðan hnés og meiri dofi er neðan ökla (sic.) hægra megin og fram
í fótinn. Brenglað skyn (ofskyn) hyperesthesia er neðan örsins á hægra fæti.
Við bank á örið á þeim fæti fær hann sársuka fram í litlutá og fram í III og IV
tá.” Um afleiðingar læknisaðgerðarinnar 17. desember 1985
segir eftirfarandi í matinu: “ Við skoðun á fótum Gísla Árna er augljóst að
aðgerðin hefur ekki breytt stöðu ristanna eins og ætlast var til með þessum
aðgerðum (Steindler stripping). Það er bent á það í málsskjölum nr. 6 bréfi frá
Landlækni og málsskjali nr. 13 sérfræðiáliti frá ónefndum sérfræðingi í slíkum
aðgerðum, þar sem sérfræðingurinn segir í ályktun sinni orðrétt. “ Það er mín
skoðun, að aðgerð sú “ Steindler stripping” sem gerð er 17.12.1985 á Gísla Árna
Böðvarssyni, vegna varo excavatus stöðu fóta hans hafi verið gerð of seint og
árangur hennar sé því eftir því. Gísla hafa e.t.v. verið gefnar of miklar vonir
um góðan bata, en hann er eins og áður hefur komið fram ekki líklegur nema
aðgerðin sé gerð á vaxandi einstaklingi”
Því er þó við að bæta að ekkert kemur fram í gögnum og við skoðun á
Gísla sem mælir beint gegn aðgerð þó benda megi á aldur hans. Hvað varðar þær sýkingar sem Gísli Árni fékk eins og
áður er lýst, þá kemur fram í afriti af sjúkraskrá hans hjá Heilsugæslu
Þorlákshafnar sem fylgdi málsskjölum, en eru ónúmeruð, að Gísli hefur átt við
sýkingar að stríða fyrir aðgerð þá sem hér er til umfjöllunar, svo sem við
komur 23.09.85, 27.11.85, 06.11.85 og síðar í nóvember 1985 á Heilsugæslustöð
Þorlákshafnar. Var Gísli á sýklalyfjum meir og minna á þessum tíma. Vel kann að
vera að hann hafi verið og sé viðkvæmur fyrir sýkingum. Það verður því að
teljast ólíklegt að aðgerðinni sem hér er til umfjöllunar sé um að kenna. Fólki
sem fer í æðahnútaaðgerðir er ekki hættara við sýkingum en öðrum. Það er ljóst að bilun í bláæðum er mjög sjaldgæf hjá
fólki yngra en 20 ára. Æðahnútar hjá ungu fólki orsakast aðallega af þremur
orsökum. 1. Bein sköddun á æðakerfi s.s. við slys. 2. Æðabólgu með segamyndun í
djúpa bláæðakerfinu. 3. Samgangi milli slagæða-og bláæðakerfis. Ekki er hægt að
benda á slys og við skoðun er ekki hægt að sýna fram á samgang milli slag- og
bláæðakerfis í ganglimum Gísla. Líkur er hægt að leiða að því, að um hafi verið
að ræða æðabólgu með sega myndun sem hefur getað eyðilagt lokur í djúpa
bláæðakerfinu. Bláæðabólgur eru þekktur fylgikvilli bæklunaraðgerða og leiða af
immobilation (gipsmeðferð á ganglimum). Gísli hafði mikla verki eftir
aðgerðina, lá að mestu fyrir í hálfan mánuð. Þessir verkir voru fyrst og fremst
í hægra fæti, hann kvartaði strax eftir aðgerð um verki í hægra fæti. Eftir að
gipsmeðferðinni lauk gat Gísli lítið sem ekkert stigið í hægri fótinn í 4
vikur. Dofann í hægri fæti má beint rekja til sköddunar á taug
sem liggur í aðgerðarsvæðinu við títtnefnda Steindlers aðgerð. Taug sú sem
skaddast hefur í aðgerðinni er nervus plantaris lateralis grein úr nervus
tibialis posterior.” Í niðurstöðum matsmanna segir eftirfarandi: “ 1.Við teljum að aðgerð sú er framkvæmd var á
Sjúkrahúsi Keflavíkur 17.12.1985 hafi verið forsvaranleg og ekkert kemur fram
um það, að að aðgerðinni hafi verið staðið á ótilhlýðilegan hátt þótt aldur
Gísla hafi verið í efri mörkum miðað við slíkar aðgerðir. Dofa í hægri rist má beint rekja til aðgerðarinnar þar
sem taug skaddaðist. Líkur má leiða að því að æðahnútar Gísla séu eftirstöðvar
aðgerðarinnar. Verkir og bólga á hægra fæti eru því afleiðing aðgerðarinnar að
hluta til. Við teljum að varanleg örorka Gísla sem afleiðing
aðgerðarinnar sé á bilinu 5-10%. Tímabundna örorku teljum við vera 100% í þrjá
mánuði”. Matsmennirnir staðfestu matsgerð sína fyrir dómi við
aðalmeðferð málsins. IV. Með úrskurði uppkveðnum 25. júní 1997 var að beiðni
lögmanns stefnanda lagt fyrir Læknaráð að láta uppi rökstutt álit um
eftifarandi spurningar: 1.Var læknismeðferð Sigurjóns Sigurðssonar læknis vegna
framangreindrar aðgerðar að einhverju leyti áfátt, að því er varðar rannsókn og
ráðgjöf fyrir aðgerðina, aðgerðina sem framkvæmd var, þ.m.t. hvort hún var
forsvaranleg og tilhlýðileg miðað við aldur og líkamsástand Gísla Árna, eða
rannsókn eftirlit og læknismeðferð í kjölfar hennar? 2.Hafi svo verið, óskast álit læknaráðs á því, hvað fór
úrskeiðis. 3.Verði spurningu 1 játað, er spurt, hvort fullyrt verði
eða verulega líklegt talið, að örkuml Gísla Árna, sem lýst er í örorkumatinu og
matsgerðinni, séu að öllu leyti eða nokkru afleiðing þeirra mistaka, sem áttu
sér stað. Má ætla, að Gísli Árni hafi náð þeim bata eftir
aðgerðina, sem hann geti vænst og, að hann hefði náð meiri og fullum bata hefði
hann notið réttrar og fullnægjandi læknismeðferðar eftir aðgerðina? Fellst Læknaráð á örorkumat Björns Önundarsonar læknis?
Fellst Læknaráð á matsgerð læknanna Stefáns Carlssonar og Sigurgeirs
Kjartanssonar? Ef ekki, hver telst þá rétt metin örorka Gísla Árna Böðvarssonar
með hliðsjón af svari við 3. spurningu? Með bréfi dagsettu 13. janúar 1998 bárust dóminum svör
Læknaráðs við framangreindum spurningum og eru þau eftirfarandi: “ 1.Læknaráð telur að rannsókn Sigurjóns Sigurðssonar,
læknis, fyrir aðgerðina hafi ekki verið áfátt og ráðgjöf hans virðist hafa
verið í lagi og læknirinn átti fund með sjúklingi og foreldrum hans. Við aðgerðina hefur orðið aukakvilli (complication) er
taug skaddaðist (sbr.2). Læknaráð telur að aðgerðin hafi verið forsvaranleg þótt
aldur Gísla Árna, þegar aðgerðin var gerð, hafi verið hár. Rannsókn, eftirlit og læknismeðferð í kjölfar
aðgerðarinnar virðist ekki hafa verið ábótavant. 2.Álit Læknaráðs á því sem fór úrskeiðis: Við aðgerðina
má telja fullvíst að nervus plantaris lateralis hafa farið í sundur á hægri
fæti og skýrir það dofann. Læknaráð er sammála mati dómkvaddra matsmanna á því
að til hafi komið að auki æðabólga með segamyndunn sem hefur eyðilagt lokur í
djúpa bláæðakerfinu. Slík segamyndun er vel þekktur fylgikvilli
bæklinaraðgerða. Bilun í bláæðakerfi ganglima án undangengins sjúkdóms er
mjög sjaldgæf hjá fólki yngra en 20 ára og er því miklu líklegra að ástandið
hafi orðið til eftir aðgerð með segamyndun svo sem að ofan er lýst. Ástand
þetta er nefnt “post thrombotic syndrome” þar sem lokur í bláæðakerfi eru
bilaðar sem leiðir aftur til aukins þrýstings í bláæðakerfi á viðkomandi legg
með bjúgmyndun og breytingum á húð (dskj. nr. 40, bls. 5-6.) 3.Læknaráð telur því að ástand Gísla Árna í dag sé að
nokkru leyti afleiðing þeirrar aðgerðar sem framkvæmd var á hægri fæti. Ekki
verður ráðið hvernig ástand hans hefi (sic.)orðið án aðgerðar. (sjá 4). Ætla má að Gísli Árni hafi náð þeim bata sem hann getur
vænst. Það er ólíklegt að hann hefði náð fullum bata, enda verður ekki séð að
læknismeðferð eftir aðgerð hafi verið ábótavant. Læknaráð fellst ekki á örorkumat Björns Önundarsonar.
Læknaráð fellst á matsgerð Stefáns Carlssonar og Sigurgeirs Kjartanssonar og
telur varanlega örorku vera 10%”. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur, stefnandi,
stefndi Sigurjón, foreldrar stefnanda Böðvar Gíslason og María Sigurðardóttir
og matsmennirnir Stefán Carlsson og Sigurgeir Kjartansson. V. Um grundvöll og sundurliðun dómkrafna stefnanda: Af hálfu stefnanda var í kjölfar örorkumats Björns
Önundarsonar læknis aflað örorkutjónsútreiknings Guðjóns Hansen tryggingafræðings
og er hann dagsettur 16. október 1995. Útreikningurinn er byggður á 100%
tímabundinni örorku í sex mánuði, 50% í tólf mánuði og 15% varanlegri örorku
eftir það. Miðað við iðnnám og tekjur iðnaðarmanna og einfalda vexti reiknaðist
örorkutjón stefnanda á aðgerðardegi þannig: Vegna tímabundins orkutaps í 18 mánuði kr. 191.408 Vegna varanlegs orkutaps eftir þann tíma kr.3.464.538 Samtals kr.3.655.946 Viðbót vegna tapaðra lífeyrissjóðsréttinda kr. 210.271. Í upphaflegri kröfugerð stefnanda var byggt á þessum
útreikningi að viðbættum kr. 500.000 vegna miska en að frádregnum kr. 866.134
vegna skattfrelsis bóta og hagræðis af eingreiðslu. Samkvæmt bókun stefnanda um endanlega kröfugerð byggir
stefnandi nú á framangreindum líkindareikningi hlutfallslega miðað við metna
örorku í matsgerð og áliti Læknaráðss og sundurliðast kröfur stefnanda nú
þannig: 1.Timabundið orkutap í þrjá mánuði (kr. 191.408x3/18)
kr. 31.9011 2.Varanlegt orkutap eftir það (kr. 3.4464.538x2/3)
kr.2.309.692 3.Töpuð lífeyrissjóðsréttindi (kr. 210.271x2/3) kr. 140.181 4.Miski kr.
500.000 kr. 2.981.774 5.Lækkun vegna skattfrelsis bóta og hagræðis af eingreiðslu
25% af kr. 2.309.6922kr. 577.423 Dómkrafakr.2.404.351 Af hálfu stefnanda var aflað nýs örorkutjónsútreiknings
hjá Guðjóni Hansen tryggingafræðingi þar sem miðað er við 100% tímabundna
örorku í þrjá mánuði og 10% varanlega örorku eftir það. Útreikningurinn er
dagsettur 5. febrúar 1998. Samkvæmt þessum útreikningi þar sem miðað er við
iðnnám og tekjur iðanaðarmann reiknast verðmæti tapaðra vinnutekna á
aðgerðardegi, reiknað með einföldum vöxtum til útreikningsdags sem hér segir: Vegna tímabundins orkutaps í þrjá mánuði kr. 27.555 Vegna 10% varanlegs orkutaps eftir það kr.2.787.632 Samtals kr.2.815.187 Viðbót vegna tapaðra lífeyrissjóðsréttinda kr. 164.627 Eins og áður getur, er af hálfu stefnanda lögð áhersla á
að þessi nýi líkindareikningur sé einungis ætlaður til álita, ef svo færi að
hafnað yrði þeirri undirstöðu dómkröfu, að bætur verði miðaðar við upphaflegan
tjónsútreikning og dráttarvexti frá 21. desember 1995. VI. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Kröfur sínar í málinu byggir stefnandi á því að með
framlögðu örorkumati, áliti landlæknis á dskj. nr. 6 , áliti sérfræðings á
dskj. nr. 13, sem landlæknir byggir álit sitt á svo og með tilvísun í matsgerð
dómkvaddra matsmanna og álit Læknaráðs, sé fullkomlega sannað eða í öllu falli
verulega líklegt að örorkutjón stefnanda verði rakið beint til til greindrar
aðgerðar og aðgerðarmistaka og leggja beri það til grundvallar dómi í málinu,
nema þeim niðurstöðum verði hnekkt af hálfu stefndu. Á því er einnig byggt að
stefnandi og foreldrar hans hafi notið rangrar og ófullnægjandi ráðgjafar
stefnda Sigurjóns fyrir aðgerðina um ætlaðan ávinning af henni með hliðsjón af
hættu henni samfara. Honum hafi borið að gera þeim skýra grein fyrir þeirri
áhættu, sem aðgerðinni gat verið samfara, og litlum eða takmörkuðum og
vafasömum árangri af henni vegna aldurs stefnanda. Þetta hafi stefndi ekki
einungis vanrækt heldur þvert á móti ráðlagt aðgerðina eindregið og hvatt til
að stefnandi gengist undir hana. Stefndi hafi staðhæft að engin áhætta væri
samfara aðgerðinni, sem nauðsynlegt væri að framkvæma, árangur yrði góður og
stefnandi fengi góðan bata vegna hárra rista, þrátt fyrir að stefndi hafi vegna
menntunar sinnar, þekkingar og reynslu hlotið að vita um áhættu samfara
aðgerðinni, t.d. vegna hugsanlegs taugaskaða, og óvissu um árangur af henni
vegna aldurs stefnanda, enda staðfest með áliti sérfræðings á dskj. nr. 13 að
góður bati “er ekki líklegur nema aðgerðin sé gerð á vaxandi einstaklingi mun
yngri”. Byggir stefnandi á því að aðgerðin hafi verið óforsvaranleg eins og á
stóð og við aðgerðina hafi einnig orðið mistök, sem valdið hafi taugaskaða eins
og fram kemur í örorkumati. Eru kröfur stefnanda á því byggðar að stefndi
Sigurjón Sigurðsson bæklunarskurðlæknir hafi með þessu móti sýnt af sér saknæma
háttsemi, athöfn eða athafnaleysi, og skaði stefnanda verði til hennar rakinn
eða hugsanlega til hennar rakinn. Á því beri læknirinn, stefndi Sigurjón, og
stefnda Sjúkrahús Suðurnesja solidariska skaðabótaábyrgð, nema þau sanni að
skaðinn hefði orðið þótt fullnægjandi ráðgjafar og aðgæslu hefði verið gætt. Bótakröfunni sé beint að stefnda Sjúkrahúsi Suðurnesja,
sem sömu stofnunar er áður nefndist Sjúkrahús Keflavíkurlæknishéraðs. Sjúkrahús
Suðurnesja beri öll réttindi og allar skyldur, sem Sjúkrahús
Keflavíkurlæknishéraðs bar. Stefndi Sigurjón hafi framkvæmt aðgerðina á
sjúkrahúsinu sem starfsmaður stofnunarinnar, Sjúkrahúss Keflavíkurlæknishéraðs,
sem stefnandi var lagður inn á. Í samræmi við það er bótakrafan gegn
sjúkrahúsinu reist á reglum skaðabótaréttarins um húsbóndaábyrgð. Um bótaábyrgð stefnda Sigurjóns vísar stefnandi til
almennu skaðabótareglunnar og um bótaábyrgð stefnda Sjúkrahúss Suðurnesja til
reglu skaðabótaréttarins um vinnuveitendaábyrgð. Vísað er til reglna skaðabótaréttar og dómafordæma um
ákvörðun fjárhæðar miska- og skaðabóta byggðra á mati læknisfræðilegrar örorku
og áætluðu tekjutapi miðað við mat. Vísað er til 1. mgr. 264. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940 til stuðnings miskabótakröfu. Til stuðnings vaxta- og dráttarvaxtakröfum vísar
stefnandi til vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. lög nr. 67/1989 og 90/1992, 7. gr. og
III.kafla laganna. Kröfur um málskostnað auk virðisaukaskatts styður
stefnandi við 1. mgr. 130. gr., sbr. 3. mgr. 129. gr.laga nr. 91/1991 um
meðferð einkamála og lög nr. 50/1988 um virðisaukaskatt með síðari breytingum. VII. Málsástæður og lagarök
stefndu. Samkvæmt greinargerð byggðu stefndu aðalkröfu sína um
sýknu m.a. þeim rökum að sjúkdómseinkenni þau er stefnandi búi við í dag verði
ekki rakin til aðgerðarinnar 17.12. 1985. Orsakatengsl væru algerlega ósönnuð.
Þá var á því byggt að sjúkdómseinkenni stefnanda mætti alfarið rekja til
æðasjúkdóms sem stefnandi hefði verið haldinn eða annarra undirliggjandi
sjúkdóma óviðkomandi þeirri aðgerð sem stefndi Sigurjón framkvæmdi. Í munnlegum
málflutningi var ekki vikið að þessum málsástæðum, enda lágu þá fyrir
niðurstöður dómkvaddra matssmanna og álit Læknaráðs þar sem fram kom að ástand
stefnanda í dag mætti að nokkru rekja til aðgerðarinnar. Var þeim niðurstöðum
ekki mótmælt af hálfu stefndu og mátti skilja málflutning lögmanns stefndu svo
að á þessar niðurstöður væri litið sem staðreyndir í málinu. Af hálfu stefndu er á því byggt að um það verði ekki
deilt að stefnandi hefði fundið til verkja í fótum á árinu 1985 áður en hann
leitaði til stefnda Sigurjóns. Að öðrum kosti hefði ekki verið ástæða fyrir
hann að leita sér læknisaðstoðar. Því sé mótmælt þeim staðhæfingum að stefnandi
hafi verið heilbrigður og ekki fundið til einkenna í fótum fyrir aðgerð.
Samkvæmt sjúkraskrá stefnda Sigurjóns hafi ekki verið um það að villast að
einkenni í fótum stefnanda mátti rekja til of hárra rista, en ekki vaxtaverkja
eins og stefnandi vilji láta í veðri vaka. Frá júlí og fram í október 1985
höfðu verkirnir ekki gengið til baka og hafi stefnandi þá enn verið slæmur.
Hann hafi enn verið á fermingarári og að líkindum ekki verið búinn að taka út
fullan vöxt. Þekkt hafi verið að aðgerð gæti bætt líðan sjúklinga nokkuð, þótt
æskilegasta aldursskeið sjúklings til að framkvæma aðgerð kynni að vera liðið.
Engin áhætta hafi átt að vera samfara aðgerð að öðru leyti en því að hugsanlega
gæti svo farið að hún bæri ekki tilætlaðan árangur. Undir þeim kringumstæðum
hefði líðan stefnanda ekki versnað við aðgerðina heldur einungis orðið eins og
hún var fyrir aðgerð. Að öllu þessu virtu hafi mat stefnda Sigurjóns að
ráðleggja hina umdeildu aðgerð verið fyllilega forsvaranlegt og læknisfræðilega
réttlætanlegt. Því sé mótmælt að núverandi sjúkdómseinkenni verði rakin til
þess að aðgerð hafi verið framkvæmd of seint. Stefndi hafi kallað stefnanda tvívegis til sín á stofu
með þriggja mánaða millibili í júlí og ágúst 1985. Í síðara skiptið hafi
stefnandi komið í fylgd foreldra sinna. Af hálfu stefnanda hafi því verið lýst
að stefndi Sigurjón hafi rækilega gert þeim grein fyrir aðgerðinni og í hverju
hún fólst. Fráleitt sé að ætla að gert hafi verið minna úr áhættu aðgerðarinnar
en búast mátti við. Ekki verði heldur séð að stefnanda hafi verið gefnar meiri
vonir um árangur af aðgerðinni en gera mátti ráð fyrir. Álit sérfræðings, sem
leitað hafi verið til af hálfu landlæknisembættisins, hafi enga þýðingu
varðandi sönnunargildi í þessum efnum. Þá sé ósannað að læknirinn hafi
eindregið hvatt stefnanda til að gangast undir aðgerðina og sömuleiðis hvatt
foreldra hans til að hafa áhrif á hann. Þótt stefnanda hafi verið ráðlagt að
gangast undir aðgerð felist all ekki í því hvatning eða áeggjan. Stefndi
Sigurjón hafi í hvívetna farið að fyrirmælum 6. gr. læknalaga nr. 80/1969, sem
í gildi voru, er hann á sínum tíma skoðaði og ræddi við stefnanda og foreldra
hans. Jafnframt hafi útskýringar hans og ráðleggingar verið í fullu samræmi við
þágildandi 5. tölulið II. kafla siðareglna lækna frá 1978. Stefndi Sigurjón
hafi ekki farið út fyrir starfsskyldur sínar í samskiptum sínum við stefnanda
og foreldra hans. Því sé harðlega mótmælt sem röngu og ósönnuðu, að ákvörðun
foreldra stefnanda um að hann gengist undir aðgerð hafi ráðist af áeggjan
læknisins og því að læknirinn hafi lýst því yfir að aðgerðin væri algjörlega
hættulaus. Jafnframt sé því mótmælt að ráðgjöf stefnda Sigurjóns við stefnanda
og foreldra hans hafi að öðru leyti verið röng. Aðgerðin á Sjúkrahúsi Keflavíkurlæknishéraðs þann 17.
desember 1985 hafi gengið eðlilega fyrir sig. Um það sé ekki deilt. Þá hafi
ekki verið sýnt fram á að mistök eða vanræksla að einhverju tagi hafi átt sér
stað við aðgerðina eða þá meðferð sem stefnandi fékk eftir aðgerð. Til
stuðnings þessum sjónarmiðum var af hálfu stefndu vísað til niðurstöðu hinna
dómkvöddu matsmanna og álits Læknaráðs, sem gerð er grein fyrir fyrr í dómi
þessum. Af hálfu stefndu er á því byggt varðandi taug þá sem fór í sundur í
aðgerðinni, að um hafi verið að ræða áhættu sem fylgi sérhverri aðgerð og ekki
sé unnt að varast í sjálfri aðgerðinni. Það verði ekki metið lækninum
sjálfstætt til sakar að taug kunni að hafa skaddast við aðgerðina. Hætta á
slíkum skaða sé í raun mjög lítil og afleiðingar yfirleitt óverulegar eða nokkrar.
Því sé ekki unnt að virða það lækninum til sakar þótt ekki hafi verið varað
sérstaklega við hættu á taugaskaða við aðgerðina. Þá megi ljóst vera að
afleiðingar þessa taugaskaða séu mjög litlar og að þær verði vart metnar til
örorku einar og sér. Stefnandi hafi haft til staðar verkjavandamál vegna of
hárra rista áður en aðgerð var framkvæmd. Hafi árangur af aðgerðinni ekki orðið
eins og vænst var þá sé augljót að ristarvandamál hans hefðu haldið áfram að
vera til staðar í þeim mæli eins og engin aðgerð hefði verið framkvæmd. Af
gögnum málsins sé ósannað að einkenni stefnanda séu í dag önnur og meiri en
verið hefði, ef hann hefði ekki gengist undir aðgerðina. Þá var á því byggt af hálfu stefndu í málflutningi að
ekkert hafi verið skráð um verki stefnanda við komur hans á Heilsugæslustöðina
í Þorlákshöfn 27. desember 1985 og 8. og 24. janúar 1986 og í janúar 1986 þegar
tekið var af honum gifsið. Því verði að ætla að verkir hans hafi ekki verið
slíkir að læknar hafi haft ástæðu til að ætla að eitthvað alvarlegt væri að
honum eða að kvartanir hans um óþægindi hafi verið slíkir að ástæða væri til að
huga að gifsi. Er á því byggt að fylgikvillar vegna aðgerðar verði ekki lagðir
stefndu til sakar í máli þessu. Um hafi verið að ræða óhappatilvik sem ekki
baki stefndu bótaábyrgð. Örorka stefnanda stafi því af óhappatilviljun og verði
hún ekki rakin til atvika er stefndu beri ábyrgð á. Varakröfu sína um lækkun á endanlegum stefnukröfum
stefnanda er í fyrsta lagi á því byggð samkvæmt því sem fram kom í munnlegum málflutningi
að stefnandi hafi engin gögn lagt fram um atvinnutekjutap sitt vegna 100%
læknisfræðilegrar tímabundinnar örorku í þrjá mánuði. Sé þeirri kröfu því
mótmælt sem ósannaðri. Þá er á því byggt að miða beri dæmdar bætur við nýjan
örorkutjónsútreikning. Þá er á því byggt að frádráttur vegna eingreiðslu- og
skattahagræðis eigi að vera 30% frekar en 25%. Þá eigi að miða töpuð
lífeyrisrtéttindi við nýjan örorkutjónsútreikning. Þá er miskabótakröfu
stefnanda mótmælt sem allt of hárri og ekki í nokkru samræmi við dómvenju.Þá er
á því byggt að vextir frá aðgerðardegi 17.12.1985 til 13. desember 1991, þ.e.
vextir eldri en fjögurra ára á þingfestingardegi, séu fyrndir, sbr. 2. tl. 3.
gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda. Frá 13. desember
1991 og til nýs útreiknings örorkutjóns þann 5. febrúar 1998 beri að miða við
einfalda vexti af sparisjóðsbókum í Landsbanka Íslands, en frá þeim degi og til
dómsuppsögudags beri að dæma vexti samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr.
2. gr. laga nr. 67/1989 en frá dómsuppsögu og til greiðsludags eigi stefnandi
rétt á dráttarvöxtum. Þá er málskostnaðarkröfu stefnanda mótmælt sem allt of
hárri og er því sérstaklega mótmælt að málskostnaður reiknist af vöxtum, þar
sem slíkt eigi sér ekki stoð í lögum eða dómaframkvæmd. Þá sé
málskostnaðarkrafa stefnanda í engu samræmi við ákvæði 2. mgr. 2. gr. laga nr.
61/1942 um málflytjendur. Málskostnaðarkröfu sína byggja stefndu á í öllum
tilvikum á 129. gr. og 130. gr. laga nr. 91/1991 og kröfu um virðisaukaskatt á
lögum nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. VIII. Niðurstaða. Í máli þessu þykir ljóst að stefnandi hafði haft
óþægindi í fótum áður en honum var vísað til stefnda Sigurjóns á árinu 1985 og
áður en umdeild aðgerð var framkvæmd af stefnda þann 17. desember 1985. Þá
liggur fyrir að stefnandi var með háar ristar á fótum. Steindler stripping aðgerð var vel þekkt meðferð við
fótameini eins og því sem stefnandi hafði, er hann leitaði til stefnda
Sigurjóns á árinu 1985. Hefur aðgerðinni verið talsvert beitt hér á landi. Ekki
er annað upplýst en að stefndi Sigurjón hafi verið vel kunnugur ábendingum
fyrir aðgerð og framkvæmd hennar. Upplýst er að stefndi Sigurjón ráðlagði
aðgerðina og þykir hann hafa gert það í góðri trú um að hún myndi gagnast
stefnanda. Stefndi Sigurjón átti sérstakan fund með foreldrum stefnanda fyrir
aðgerðina og kynnti þeim fyrirhugaða aðgerð og í hverju hún væri fólgin. Ekki
liggur alveg ljóst fyrir í hvaða mæli stefndi Sigurjón upplýsti foreldra
stefnanda um þær áhættur sem aðgerð gætu fylgt, en þó hefur ekkert komið fram
sem bendi til þess að sú fræðsla hafi verið með öðrum hætti en tíðkaðist á
þessum tíma fyrir aðgerðir sem þessa. Ber í því sambandi að líta til þess að
mjög sjaldgæft er að við aðgerð eins og þá sem stefnandi gekkst undir, komi til
sá fylgikvilli að taug skaðist. Ósannað þykir að stefndi hafi sérstaklega hvatt
stefnanda eða foreldra hans til að samþykkja aðgerðina. Dómurinn telur því
ekkert hafa komið fram í málinu sem bendi til þess að undirbúningur og ráðgjöf
stefnda Sigurjóns fyrir aðgerð hafi verið haldin slíkum annmörkum að hann
teljist hafa sýnt af sér gáleysi er baki honum og meðstefnda skaðabótaábyrgð. Í málinu er nú óumdeilt, að við aðgerðina sem stefndi
Sigurjón framkvæmdi á fótum stefnanda, varð taugaáverki á hliðlægu
iljartauginni (nervus plantaris lateralis) á hægri fæti. Þykir það skýra dofann
í fætinum og verki stefnanda. Dómurinn er á sama máli og dómkvaddir matsmenn og
Læknaráð, að aðgerðin á stefnanda hafi verið forsvaranleg og að ekkert hafi
komið fram um það, að að henni hafi verið staðið á ótilhlýðilegan hátt. Verður
fylgikvilli við aðgerðina sem áður er lýst því ekki rakinn til gáleysis stefnda
Sigurjóns við aðgerðina. Verður bótaábyrgð því ekki felld á stefndu á þeim
grundvelli að aðgerð hafi verið óforsvaranleg og að henni staðið á
ótilhlýðilegan hátt.Dómurinn er sammála því áliti dómkvaddra matsmanna og
Læknaráðs, að í kjölfar aðgerðarinnar hafi komið til æðabólga með segamyndun
sem skemmt hafi lokur í djúpa bláæðakerfinu og að slík segamyndun sé vel þekktur
fylgikvilli bæklunaraðgerða, sem leiði af hreyfingarleysi ganglimsins
(immobilation) vegna gipsmeðferðarinnar. Örorku stefnanda þykir mega rekja til
taugaáverkans og æðabólgunnar sem hlaust af gipsmeðferðinni eins og fram kemur
í mati dómkvaddra matsmanna og áliti Læknaráðs. Einu skriflegu upplýsingarnar um kvartanir stefnanda um
óþægindi fyrst eftir aðgerð eru dagnótur frá Heilsugæslustöðinni í Þorlákshöfn
þann 27. desember 1985 og 8. janúar 1986, en þar kemur fram að tvívegis hafi
verið gert við gipsið á fótum stefnanda en ekki á hvorum fæti það hafi verið.
Dagnóturnar gefa að öðru leyti ekki upplýsingar um ástand stefnanda eða líðan
hans. Kvartanir stefnanda á þessum tíma virðast ekki hafa verið metnar svo að
endurskoða þyrfti gipsmeðferðina. Að svo miklu leyti sem hægt er að meta
heildarmeðferðina eftir framlögðum gögnum verður ekki talið að meðferð eftir
aðgerð hafi verið ábótavant. Dómurinn er sammála því áliti Læknaráðs að
rannsókn, eftirlit og læknismeðferð í kjölfar aðgerðarinnar virðist ekki hafa verið
ábótavant. Með hliðsjón af því sem upplýst hefur verið í málinu um afskipti
stefnda Sigurjóns af stefnanda eftir aðgerðina verður ekki talið að hann hafi
sýnt af sér gáleysi sem bakað geti honum og meðstefnda bótaábyrgð Samkvæmt framanrituðu er það niðurstaða dómsins, að
sýkna beri stefndu af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir atvikum og með vísan
til 3. mgr. 130. gr.laga nr. 91/1991 þykir rétt að ákveða að málskostnaður
falli niður. Stefnandi hefur gjafsókn í máli þessu og skal allur
gjafsóknarkostnaður hans greiðast úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun
lögmanns hans, Hlöðvers Kjartanssonar, héraðsdómslögmannss, sem þykja hæfilega
ákveðin 500.000 krónur, þar með talin virðisaukaskattur. Mál þetta var áður munnlega flutt og dómtekið 13. mars
s.l., en vegna embættisanna dómara og dvalar meðdómenda erlendis vegna starfa
sinna dróst dómsuppsaga og varð endurflutningi málsins eigi við komið fyrr en
30. þessa mánaðar. Dóm þennan kveða upp Finnbogi H. Alexandersson,
héraðsdómari og meðdómsmennirnir Bogi Jónsson, bæklunarskurðlæknir og Finnbogi
Jakobsson, taugasérfræðingur. Dómsorð: Stefndu, Sjúkrahúss Suðurnesja og Sigurjón Sigurðsson,
eru sýknaðir af kröfum stefnanda, Gísla Árna Böðvarssonar. Málskostnaður fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr
ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun lögmanns hans, Hlöðvers
Kjartanssonar, héraðsdómslögmanns, 500.000 krónur, þar með talinn
virðisaukaskattur. |
Mál nr. 388/1998 | Búmark Fullvirðisréttur Jafnræði Andmælaréttur Sératkvæði | E
hóf búskap á leigujörðinni Þ árið 1982 og naut búmarks samkvæmt lögum nr.
95/1981 og reglugerðum settum samkvæmt þeim. Hann taldi að við úthlutun
fullvirðisréttar á grundvelli laga nr. 46/1985 og reglna settra samkvæmt þeim
hefði framleiðsluréttur hans verið skertur með ólögmætum hætti frá
verðlagsárinu 1986-87 allt til verðlagsársins 1994-95 enda væri um að ræða
réttindi sem nytu verndar sem eignarréttindi. Gerði E kröfu til að fá greiddar
skaðabætur úr ríkissjóði vegna þessa. Talið var að framleiðsluráð
landbúnaðarins hefði farið að lögum við úthlutun fullvirðisréttar til E auk
þess sem ekki var talið að E hefði átt rétt á að fá úthlutað óbreyttum
framleiðslurétti til frambúðar. Var niðurstaða héraðsdóms um sýknu af kröfum E
staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til
Hæstaréttar með stefnu 21. september 1998. Hann krefst þess að stefndi greiði
sér 10.709.063 krónur með dráttarvöxtum eins og í héraðsdómi greinir. Þá krefst
hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara er þess krafist að
kröfur áfrýjanda verði stórlega lækkaðar. I. Áfrýjandi hefur höfðað mál þetta
til greiðslu skaðabóta vegna ólögmætrar og saknæmrar skerðingar á
fullvirðisrétti hans á mjólk milli verðlagsáranna 1985-1986 og 1986-1987. Hann
telur að skerðingin hafi haldist óbreytt til og með verðlagsársins 1994-1995. Með bréfi framleiðsluráðs
landbúnaðarins 24. janúar 1986 var áfrýjanda tilkynnt að búmark hans í mjólk
væri 320 ærgildisafurðir og framleiðsla hans innan búmarks verðlagsárið
1984-1985 hafi verið 20.907 lítrar af mjólk. Þá var honum kynnt að
fullvirðisréttur hans í mjólk fyrir verðlagsárið 1985-1986 hefði verið
reiknaður 120,2 ærgildisafurðir, sem jafngilti þessari framleiðslu hans. Hann
sótti um aukinn fullvirðisrétt samkvæmt a-lið 2. tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðar
nr. 37/1986 um stjórn mjólkurframleiðslunnar verðlagsárið 1985-1986 og fékk
hann 19. mars það ár. Endanlegur fullvirðisréttur hans þetta verðlagsár nam
278,2 ærgildisafurðum eða 48.406 lítrum. Fullvirðisréttur áfrýjanda til
mjólkurframleiðslu verðlagsárið 1986-1987 nam samkvæmt reiknireglu 3. mgr. 13.
gr. reglugerðar nr. 339/1986 um búmark og fullvirðisrétt til framleiðslu
mjólkur og sauðfjárafurða verðlagsárið 1986-1987 117,5 ærgildisafurðum eða
20.445 lítrum samkvæmt bréfi framleiðsluráðs 25. júlí 1986. Með bréfi ráðsins
2. desember 1986 var honum kynnt að fullvirðisréttur hans fyrir verðlagsárið
yrði 215,8 ærgildisafurðir eða 37.549 lítrar af mjólk. Aukningin átti sér stoð
í 4. mgr. 13. gr. og 14. gr. reglugerðar nr. 339/1986 og stafaði frá umsókn
hans um aukningu framleiðsluheimildar á sama veg og árið áður. Aukningin sem
hann fékk með stoð í 3. tl. 4. mgr. 13. gr. þetta verðlagsár mun hafa samsvarað
því mjólkurmagni sem hann framleiddi upp í úhlutaða heimild samkvæmt a-lið 2.
tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986 verðlagsárið næsta á undan. II. Samkvæmt 6. gr. reglugerðar nr.
37/1986 skyldi engum framleiðanda reiknaður fullvirðisréttur umfram
mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið 1984-1985. Ágreiningslaust
er að úthlutun til áfrýjanda fór að þessu ákvæði sem og til annarra. Auk þess
sótti hann um og fékk verðlagsárið 1985-1986 aukna úthlutun samkvæmt a-lið 2.
tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðarinnar. Útreikningur á
grunnframleiðslurétti hans 1986-1987 fór að reiknireglu 3. mgr. 13. gr.
reglugerðar nr. 339/1986. Samkvæmt 4. mgr. sömu greinar kom framleiðsluréttur
sem úthlutað hafði verið samkvæmt a-lið 2. tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðar nr.
37/1986 aftur til úthlutnar þetta verðlagsár. Samkvæmt framansögðu fékk
áfrýjandi þá sem svaraði til þess er hann hafði framleitt af þannig fenginni
úthlutun. Verður ekki annað séð en að það hafi verið í fullu samræmi við ákvæði
3. tl. 4. mgr. 13. gr. reglugerðar nr.
339/1986, sbr. og dóm Hæstaréttar 18. febrúar 1999 í málinu nr. 278/1998. Þegar
þetta er athugað og annars með vísun til forsendna héraðsdóms ber að staðfesta
hann. Rétt er að hvor aðili beri sinn
kostnað af málinu. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti
fellur niður. Þegar áfrýjandi sótti um
endurúthlutun á 158 ærgildisafurða fullvirðisrétti í mjólk, sem hann hafði
fengið á verðlagsárinu 1985-1986 samkvæmt a-lið 2. tl. 2. mgr. 5. gr.
reglugerðar nr. 37/1986, var honum aðeins úthlutað 76,5 ærgildum frá
framleiðsluráði landbúnaðarins samkvæmt 3. tl. 4. mgr. 13. gr. reglugerðar nr.
339/1986, sem tók til þessarar endurúthlutunar. Til viðbótar fékk hann 21,8
ærgildi frá Búnaðarsambandi Eyjafjarðar samkvæmt 14. gr. sömu reglugerðar, sbr.
4. tl. 4. mgr. 13. gr. hennar. Í málinu er ekki í ljós leitt, að
ákvæði 13. gr. síðarnefndu reglugerðarinnar hafi miðast við, að endurúthlutun
samkvæmt 3. tl. 4. mgr. hennar til bænda með bú innan 300 ærgilda yrði
takmörkuð við nýttan fullvirðisrétt þeirra á fyrra ári, en hin 158 ærgildi af
fullvirðisrétti áfrýjanda 1985-1986, sem málið er af risið, heyrðu öll undir
þennan tölulið. Virðist ákvörðun framleiðsluráðs landbúnaðarins hafa ráðið því,
að þetta var gert, og liggur ekki í augum uppi, að hún hafi verið réttmæt
gagnvart áfrýjanda. Jafnframt er ekki í ljós leitt, að landbúnaðarráðuneytinu
hafi verið heimilt að afmarka lögmælt verksvið yfirnefndar búmarks samkvæmt 31.
gr. laga nr. 46/1985 með þeim hætti, sem gert var. Af erindi framleiðsluráðs til
áfrýjanda 2. desember 1986 og úrskurði nefndarinnar 29. janúar 1987 verður ekki
séð, hvort fjallað var um aðstöðu áfrýjanda með beinum hætti við afgreiðslu á
úthlutun til hans, og úrskurðurinn gefur til kynna, að nefndin hafi í raun
þurft að vísa málinu frá sér. Verður að fallast á það með áfrýjanda, að hann
hafi ekki notið þess tjáningarréttar, sem efni stóðu til, og almenn
andmælaregla þannig verið brotin. Áfrýjandi fékk hluta af umræddum
158 ærgildum á árinu 1986-1987, sem fyrr segir, og á næstu árum jókst
fullvirðisréttur hans nokkuð frá því marki, sem þá var ákveðið. Hins vegar gat
hann aldrei treyst á að fá þennan rétt aftur að fullu, og hlýtur það að hafa
munað nokkru í búskap hans. Honum tókst og ekki nema einu sinni að ná þeirri
48.406 lítra ársframleiðslu mjólkur, sem upphaflegur fullvirðisréttur svaraði
til. Af því verður að álykta, að hann hafi orðið fyrir tjóni í atvinnu sinni,
og að hann eigi rétt til skaðabóta úr hendi stefnda vegna þess, eins og atvikum
er hér háttað. Bótakrafa hans er hins vegar ekki í takt við þetta tjón, og verður
að ákveða bætur eftir öðrum forsendum en þar er beitt. Þar sem niðurstaða
málsins er á þann veg, að sýkna beri stefnda af kröfunni, eru ekki efni til að
gera þeirri ákvörðun nánari skil. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 30. júní 1998. Mál þetta sem dómtekið var þann 5. maí sl. er höfðað með
stefnu birtri 8. október 1997. Stefnandi er Egill Þórólfsson, kt. 180548-3789,
Fjólugötu 10, Akureyri. Stefndu eru landbúnaðarráðherra og fjármálaráðherra f.
h. ríkissjóðs Íslands, Arnarhváli, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndu verði dæmdir til
að greiða honum 10.709.063 krónur auk dráttarvaxta samkv. III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 af 699.025 krónum frá 1. september 1987 til 31. ágúst 1988, af
1.593.777 krónum frá þeim degi til 31. ágúst 1989, af 2.656.295 krónum frá þeim
degi til 31. ágúst 1990, af 3.998.423 krónum frá þeim degi til 31. ágúst 1991,
af 5.340.551 krónum frá þeim degi til 31. ágúst 1992, af 6.682.679 krónum frá
þeim degi til 31. ágúst 1993, af 8.024.807 krónum frá þeim degi til 31. ágúst 1994,
af 9.366.935 krónum frá þeim degi til 31. ágúst 1995, af 10.709.063 krónum frá
þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar samkvæmt mati dómsins. Af hálfu stefndu er þess aðallega krafist að þeir verði
sýknaðir af öllum kröfum stefnanda. Til vara er þess krafist að stefnukröfurnar
verði stórkostlega lækkaðar. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi
stefnanda að mati réttarins. Málsatvik. Á árunum 1977-1982 bjó stefnandi á Gnýsstöðum
Kirkjuhvammshreppi í Vestur-Húnavatnssýslu. Með lögum nr. 15/1979 og 45/1981 um
breytingu á lögum nr. 101/1966 um Framleiðsluráð landbúnaðarins o. fl. er
endurútgefin voru sem lög nr. 95/1981, voru lögfestar ýmsar heimildir til
framleiðslustjórnunar búvara til að taka á þeim vanda að búvöruframleiðsla var
orðin miklu meiri en þörf var á fyrir innlendan markað. Á grundvelli þeirra og
reglna sem settar voru með stoð í þeim var m. a. tekið upp svokallað
búmarkskerfi. Í búmarki jarða fólst ákvörðun um tölu ærgildisafurða er höfð
skyldi til viðmiðunar þegar ákveða þurfti mismunandi verð til framleiðenda við
uppgjör afurðastöðva til þeirra vegna afsetningar framleiðslu á sviði
mjólkurframleiðslu og sauðfjárframleiðslu á innlendum og erlendum markaði vegna
framleiðslustjórnunar. Hinn 1. júlí 1985 tóku lög nr. 46/1985 um framleiðslu,
verðlagningu og sölu á búvörum gildi. Þau fólu í sér verulegar breytingar frá
fyrri reglum um stjórn búvöruframleiðslunnar. Samkvæmt 30. gr. þeirra laga var
landbúnaðarráðherra heimilað að leita eftir samningum við Stéttarsamband bænda
um magn mjólkur og sauðfjárafurða sem framleiðendum yrði ábyrgst fullt verð
fyrir á samningstímanum. Samkvæmt 35. gr. 46/1985 skyldu ákvarðanir um beitingu
heimilda, sem felast í ákvæðum VII. kafla teknar með reglugerð og skyldi réttur
framleiðenda ákveðinn þar með tilliti til framleiðslu þeirra á búvöru á
tilteknu tímabili. Á grundvelli þessara heimilda voru þrívegis gerðir samningar
við Stéttasamband bænda sem giltu verðlagsárin 1. september 1985 - 31. ágúst
1987, 1. september 1987 - 31. ágúst 1988 og loks frá 1. september 1988 - 31.
ágúst 1992. Magni fullvirðisréttar í mjólk, samkvæmt fyrsta samningi
milli Stéttarsambands bænda og ríkisins vegna verðlagsársins 1985-86, var skipt
milli framleiðenda á lögbýlum með reglugerð nr. 37/1986 sbr. reglugerð
178/1986. Fyrst var skipt milli einstakra búmarkssvæða sbr. 5. gr. Síðan var
skipt á milli framleiðenda innan hvers svæðis sbr. 6. og 7. gr. og byggt var á
búmarki og raunverulegri dreifingu á framleiðslunni á landsvísu á tilteknu
tímabili. Samkvæmt 6. gr. skyldi engum framleiðenda reiknaður fullvirðisréttur
umfram mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið 1984-85. Búmark stefnanda var 300 - 400 ærgildisafurðir á
Gnýsstöðum samkvæmt yfirliti Framleiðsluráðs landbúnaðarins dags. 22. apríl
1982. Vorið 1982 flutti stefnandi að Þormóðsstöðum í Saurbæjarhreppi í
Eyjafjarðarsveit og gerðist þar leiguliði til 10 ára. Með bréfi Framleiðsluráðs dags. 22. mars 1983 var
stefnanda tilkynnt að búmark hans væri 440 ærgildisafurðir en því var skipt
þannig að 320 ærgildi voru í mjólk, 50 í sauðfé og 70 í nautakjöti. Var það
staðfest með bréfi búmarksnefndar dags. 14. september 1984. Stefnandi hóf að
ala upp mjólkurkýr en hann átti 3 kýr árið 1982 og árið 1986 náði kúafjöldinn
hámarki eða 18 kýr. Með bréfi Framleiðsluráðs dags. 24. janúar 1986 var
stefnanda tilkynnt að búmark hans í mjólk væri 320 ærgildisafurðir og
framleiðsla hans innan búmarks verðlagsárið 1984-85 hefði verið 20.907 lítrar
af mjólk. Einnig var stefnanda tilkynnt að fullvirðisréttur hans í mjólk fyrir
verðlagsárið 1985-86 hefði verið reiknaður 120,2 ærgildisafurðir, sem jafngilti
20.907 lítrum innveginnar mjólkur. Stefnandi sótti um aukinn fullvirðisrétt
samkvæmt 2. tl. 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986. Samkvæmt bréfi Framleiðsluráðs
þann 19. mars 1986 fékk stefnandi aukinn fullvirðisrétt og var endanlegur
fullvirðisréttur hans í mjólk það verðlagsár 278,2 ærgildisafurðir eða 48.406
lítrar. Með bréfi Framleiðsluráðs þann 18. apríl 1986 var stefnanda tilkynnt að
fullvirðisréttur hans væri 75.898 lítrar en þá virðist viðbótin frá 19. mars
1986, sem grundvallaðist á 2. tl. 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986, tvíreiknuð í
ógáti. Fullvirðisréttur stefnanda til mjólkurframleiðslu fyrir
verðlagsárið 1986-87 var 117,5 ærgildisafurðir eða 20.445 lítrar samkvæmt bréfi
Framleiðsluráðs 25. júlí 1986. Með bréfi Framleiðsluráðs dags. 2. desember 1986
var stefnanda tilkynnt að fullvirðisréttur hans fyrir verðlagsárið 1986-87 væri
nú 215.8 ærgildisafurðir eða 37.549 lítrar af mjólk. Aukning
fullvirðisréttarins átti sér stoð í 13. og 14. gr. reglugerðar nr. 339/1986 um
stjórn mjólkurframleiðslunnar verðlagsárið 1986-87. Stefnandi hefur höfðað málið til greiðslu skaðabóta
vegna ólögmætrar og saknæmrar skerðingar á fullvirðisrétti hans á mjólk milli
verðlagsáranna 1985-86 og 1986-87 og hann telur að skerðingin haldist til og
með verðlagsárinu 1994-95. Af hálfu stefndu er kröfum, málsástæðum og lagarökum
stefnanda mótmælt en stefndu telja enga bótaskyldu vera fyrir hendi. Málsástæður og lagarök . Af hálfu stefnanda hefur komið fram að ekkert var
framleitt á Þormóðsstöðum þegar hann flutti þangað vorið 1982. Stefnandi kveðst
hafa talið að um "flutning" framleiðsluheimilda hafi verið að ræða
þegar hann flutti bú sitt frá Gnýsstöðum til Þormóðsstaða. Hann hafi haft 300 -
400 ærgildisafurða búmark á Gnýsstöðum og með bréfum Framleiðsluráðs dags. 22.
mars 1983 og 14. september 1984 verið tilkynnt um 440 ærgildisafurða búmark. Í
skjóli þessara framleiðsluheimilda hafi stefnandi hafið að auka framleiðsluna
með því að ala upp mjólkurkýr. Síðar hafi stefnanda verið úthlutað fullvirðisrétti í
mjólk á grundvelli búvörulaga nr. 46/1985. Með bréfi Framleiðsluráðs
landbúnaðarins, dags. 24. janúar 1986, hafi stefnanda verið tilkynnt að
fullvirðisréttur hans í mjólk verðlagsárið 1985-86 hefði verið reiknaður 120,2
ærgildisafurðir eða 20.907 lítrar. Stefnandi hafi sótt um leiðréttingu mála
samkvæmt 2. tl. 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986 og hafi fengið tilkynningu þann
19. mars 1986 frá Framleiðsluráði um úthlutun á auknum fullvirðisrétti og væri
heildarfullvirðisrétturinn í mjólk nú 278,2 ærgildisafurðir. Með bréfi dags.
25. júlí 1986 hafi Framleiðsluráð tilkynnt stefnanda að fullvirðisréttur hans í
mjólk verðlagsárið 1986-86 hefði verið reiknaður 117,5 ærgildisafurðir.
Stefnanda hafi svo verið tilkynnt með bréfi Framleiðsluráðs dags. 2. desember
1986 að fullvirðisrétturinn hafi verið hækkaður á grundvelli 13. og 14. gr.
rgl. nr. 339/1986 og sé nú reiknaður 215,8 ærgildisafurðir. Stefnandi heldur fram að um ólögmæta og saknæma
skerðingu sé að ræða á 160,7 ærgildisafurðum en hver ærgildisafurð jafngildi
174 lítrum í mjólk og nemi skerðingin því 27.961 lítrum á ári. Þá tölu
margfaldar stefnandi fyrir hvert verðlagsár með þágildandi verði á mjólkurlítra
þ.e. kr. 25 fyrir verðlagsárið 1986-87, kr. 32 fyrir verðlagsárið 1987-88, kr.
38 fyrir verðlagsárið 1988-89, kr. 48 fyrir verðlagsárið 1989-90 til og með
verðlagsárinu 1994-95. Bótakröfuna kveðst stefnandi byggja á því að brotin hafi
verið hin ólögfesta almenna skaðabótaregla þar sem Framleiðsluráð hafi af
ásetningi eða gáleysi valdið stefnanda tjóni með ákvörðunum sínum. Stefnandi
telur að um hreint fjártjón sé að ræða því ef hann hefði fengið fullt verð
fyrir framleiðslu sína hefði hann fengið auknar tekjur án þess að kostnaður
hefði aukist. Stefnandi telur ekki ljóst á hvaða heimildum skerðingin byggir og
sé hún því ólögmæt Í öðru lagi telur stefnandi að brotin hafi verið
andmælaregla sem lögfest er í 13. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 þar sem hann
hafi ekki fengið að tjá sig um efni máls áður en ákvörðun var tekin af Framleiðsluráði.
Þá heldur stefnandi fram að hann sé eigandi þessara
verðmæta þar sem þau hafi orðið til vegna mjólkurframleiðslu hans og þau hafi
ekki verið til staðar í upphafi ábúðar stefnanda. Stefnandi telur að um sé að
ræða stjórnarskrárvarin réttindi samkvæmt 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins
Íslands nr. 33/1944. Að lokum telur stefnandi að ólögmætt sé að skerða
atvinnufrelsi hans með þessum hætti og vísar þar í 75. gr. stjórnarskrárinnar. Í málatilbúnaði stefndu kemur fram að með samningi við
Stéttasamband bænda árið 1991 hafi verið gerð veruleg breyting á fyrri
stefnumörkun í mjólkurframleiðslu og sauðfjárrækt og framleiðslustjórnun á því
sviði. Í kjölfarið hafi verið gerðar breytingar á lögum nr. 46/1985 sbr. lög
nr. 5/1992 og 112/1992 og hafi lögin verið endurútgefin sem lög nr. 99/1993.
Breytingarnar hafi falið í sér nýtt kerfi um svokallað greiðslumark. Búmark, fullvirðisréttur og síðar greiðslumark hafi
verið reiknað út fyrir lögbýli og ætluð til nota á einstökum verðlagsárum á
framleiðslu viðkomandi framleiðanda á býlinu. Til ráðstöfunar á búmarki,
fullvirðisrétti og greiðslumarki hafi verið áskilið samþykki jarðareiganda væri
hann ekki jafnframt ábúandi sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 59/1988, 4. mgr. 6. gr.
reglugerðar nr. 262/1992 og 2. mgr. 46. gr. laga nr. 99/1993. Staðhæfingar
stefnanda um "eignarhald" á réttindum sem hafi verið tengd búmarki,
fullvirðisrétti og greiðslumarki fái því ekki staðist. Stefndu vísa öllum
kröfum stefnanda á bug enda sé ljóst að stefnandi er ekki eigandi jarðarinnar og
eigi því enga aðild að kröfum á því byggðum að skert hafi verið réttindi er
kunna að hafa tilheyrt jörð í eigu annars aðila. Stefndu halda fram að hvergi í lögum nr. 101/1966 sbr.
lög nr. 15/1979 sem hafi verið endurútgefin sem lög nr. 95/1981 né í lögum nr.
46/1985 sé að finna ákvæði sem skilja megi þannig að útreiknað búmark jarða eða
fullvirðisréttur hafi notið viðurkenningar sem sjálfstætt andlag greiðsluréttar
af neinu tagi á hendur ríkissjóði eða afurðastöðvum. Grundvöll réttar, sem
stefnandi hafi virst byggja á og varin kynnu að vera af reglum
skaðabótaréttarins, hafi skort algjörlega að lögum. Stefndu telja ósannað að
stefnandi hafi orðið fyrir tjóni er kynni að varða bótaskyldu að lögum. Stefndu
mótmæla að orsakasamband sé til staðar við meint tjón og þeir mótmæla
fjárkröfum sem vanreifuðum, ósönnuðum, órökstuddum og telja þær vera án
lagastoðar. Þá er af hálfu stefndu á því byggt að hafi einhverjum
bótarétti verið fyrir að fara sé hann nú löngu fallinn niður fyrir tómlæti eða
fyrningu, sbr. 31. gr. laga nr. 46/1985. Stjórnun búvöruframleiðslunnar hafi verið fyllilega
samrýmanleg ákvæðum 72. gr. og 75. gr. stjórnarskrárinnar laga nr. 33/1944 sbr.
lög nr. 97/1995. Löggjafinn hafi tekið þá ákvörðun með setningu laga nr.
46/1985 að lagaheimildir til framleiðslustjórnunar væri heimilt að framkvæma
með samningum við Stéttarsamband bænda og að settar yrðu reglur um nánari
framkvæmd í reglugerð þ. á. m. rétt einstakra framleiðenda samkvæmt þeim ramma
og sjónarmiðum er komi fram í 30. og 35. gr. laganna. Sá háttur brjóti ekki í
bága við stjórnarskrá og stefnandi hafi ekki sýnt fram á með rökum eða gögnum
að brotið hafi verið gegn lögum á honum við framkvæmd á þeim. Stefndu benda á að ákvörðun fullvirðisréttar stefnanda
verðlagsárið 1985-86 hafi miðast við raunverulega framleiðslu hans sjálfs á
jörðinni árið á undan eða 120,2 ærgildisafurðir sem jafngildi 20.907 lítrum.
Auk þess hafi stefnandi sótt um og fengið úthlutað auknum fullvirðisrétti sem
svaraði 158 ærgildisafurðum til viðbótar á grundvelli 2. tl. 5. gr. reglugerðar
nr. 37/1986 sem hafi kveðið á um sérstaka ráðstöfun hluta
heildarfullvirðisréttarins eingöngu á því verðlagsári, m. a. til framleiðenda
sem höfðu framleitt undir 300 ærgildisafurðum í mjólk og sauðfé verðlagsárið
1984-85. Ekki hafi stefnda tekist að nýta alla viðbótina með framleiðslu sem
hafi reynst vera 33.762 lítrar. Um vannýttan fullvirðisrétt á því ári hafi
borið að fara eftir uppgjörsleiðum 9. gr. reglugerðarinnar eins og við gæti
átt. Verðlagsárið 1986-87 hafi stefnanda verið reiknaður
fullvirðisréttur samkvæmt reglugerð nr. 339/1986 117,5 ærgildisafurðir eða
20.445 lítrar af mjólk. Hafi Framleiðsluráð svo úthlutað stefnanda viðbót um
76,5 ærgildisafurðir á grundvelli 3. tl. 4. mgr. 13. gr. reglugerðarinnar. Þá
hafi stefnandi sótt um aukinn fullvirðisrétt hjá Búnaðarsambandi Eyjafjarðar
samkvæmt 14. gr. reglugerðarinnar og fengið úthlutað aukalega 21,8
ærgildisafurðum og hafi fullvirðisréttur stefnanda því samtals numið það
verðlagsár 37.549 lítrum. Heildarfullvirðisréttur stefnanda hafi verið sá sami
verðlagsárið 1987-88 eða 37.549 lítrar. Fullvirðisréttur stefnanda í sauðfé
hafi verið 38,5 ærgildisafurðir verðlagsárin 1987-88 og 1988-89 en árið þar á
eftir hafi stefnandi skipt honum út fyrir mjólk. Stefnandi hafi fengið heildarfullvirðisrétt verðlagsárið
1988-89 sem nam 39.026 lítrum en framleiddi þó ekki nema 37.151 lítra. Verðlagsárið 1989-90 hafi gilt reglugerð nr. 233/1989 um
skiptingu fullvirðisréttar í mjólk. Hafi heildarfullvirðisréttur stefnanda
numið 46.747 lítrum sem hafi haldist óbreytt næstu verðlagsárin. Reiknað greiðslumark stefnanda í mjólk verðlagsárið
1992-93, þegar greiðslumarkskerfi tók við, hafi verið 44.707 lítrar eftir
almenna 4.4% niðurfærslu sem stefnandi hafi fengið bætta. Útreikningur á fullvirðisrétti stefnanda í mjólk einstök
verðlagsár hafi þannig verið í einu og öllu samkvæmt gildandi reglum. Auk þess
hafi stefnandi notið sérstakra ívilnana í formi viðbótarúthlutana eins og
stefndu hafi sýnt fram á. Viðbótarúthlutunin 158 ærgildisafurðir, sem stefnandi
hafi fengið verðlagsárið 1985-86, samkvæmt 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986, en
hafi ekki nýtt að fullu, gilti eingöngu á því verðlagsári. Stefndu halda því fram að staðhæfingar stefnanda um hann
hafi verið sviptur á ólögmætan hátt 160,7 ærgildisafurða fullvirðisrétti af
Framleiðsluráði eða brotið hafi verið gegn málsmeðferðarreglum og kröfur sem á
þessu séu byggðar eigi því enga stoð. Verði þau sjónarmið sem að framan hafa verið rakin ekki
talin leiða til sýknu af öllum kröfum stefnanda er varakrafa stefndu sú að stefnukröfurnar
verði stórlega lækkaðar. Stefndu halda fram að fullvirðisréttur stefnanda hafi
ekki minnkað um 27.961 lítra milli verðlagsáranna 1985-86 og 1986-87 eins og
stefnandi vill meina. Fullvirðisrétturinn hafi þvert á móti farið hækkandi frá
og með verðlagsárinu 1988-89 en fram hjá þessu sé algjörlega litið í kröfugerð
stefnanda þegar hann krefur um árlegar bætur miðað við 27.961 lítra. Þá telja
stefndu að staðhæfingar um meint tjón án þess að tillit hafi verið tekið til
raunverulegrar framleiðslu á býlinu eða framleiðslukostnaðar séu
fjarstæðukenndar. Fullvirðisréttur hafi fyrst verið ákveðin vegna
verðlagsársins 1985-86 og síðast vegna verðlagsársins 1991-92 en stefnandi
hefur reiknað áætlað tjón á grundvelli fullvirðisréttar eftir þann tíma þ. á.
m. eftir að ábúð hans hafi lokið á jörðinni sem var á fardögum 1992. Öllum
kröfum stefnanda um dráttarvexti og upphafstíma þeirra er mótmælt. Ekki fáist annað séð en stefna sé reist í verulegum
atriðum á röngum og haldlausum staðhæfingum og kröfum. Er þess krafist að við
ákvörðun málskostnaðar verði til þess litið, sbr. 130. og 131. gr. laga um
meðferð einkamála nr. 91/1991. Niðurstaða. Ekki verður talið að kröfur stefnanda hafi fallið niður
vegna tómlætis eða fyrningar. Stefnandi þingfesti mál þann 23. nóvember 1995
vegna sama sakarefnis og slítur sú málshöfðun fyrningarfrest þó málið hafi
verið fellt niður þann 21. júní 1996. Fyrningarfrestur skaðabótakröfu er 10 ár
samkvæmt 2. tl. 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra
kröfuréttinda. Telja verður að 31. gr. laga nr. 46/1985 komi ekki í veg fyrir
að höfðað verði dómsmál um sakarefnið. Tilgangur laga nr. 15/1979, um breytingu á lögum nr.
101/1966 um Framleiðsluráð landbúnaðarins, verðskráningu, verðmiðlun og sölu á
landbúnaðarvörum o. fl., var að draga úr framleiðslu búvöru svo að hún hæfði
innanlandsmarkaði. Með lögunum var Framleiðsluráði heimilt að beita tímabundnum
ráðstöfunum til að ná þessum tilgangi, að fengnu samþykki fulltrúafundar
Stéttarsambands bænda og staðfestingu landbúnaðarráðherra. Hinn 1. júlí 1985
voru lög þessi felld úr gildi með lögum nr. 46/1985 en tilgangur hinna
síðarnefndu var efnislega hinn sami og að ofan er greint. Tilgangur laganna var
m. a. sá að stuðla að framförum og aukinni hagkvæmni í búvöruframleiðslu og vinnslu
og sölu búvara til hagsbóta fyrir framleiðendur og neytendur, sbr. a lið 1. gr.
laganna og samkvæmt b lið að framleiðsla búvara til neyslu og iðnaðar yrði í
sem nánustu samræmi við þarfir þjóðarinnar og tryggði ávallt nægilegt
vöruframboð við breytilegar aðstæður í landinu. Samkvæmt a lið 1. mgr. 30. gr.
laga nr. 46/1985 var landbúnaðarráðherra heimilt að leita eftir samningum fyrir
hönd ríkisstjórnarinnar við Stéttarsamband bænda um magn mjólkur- og
sauðfjárafurða sem framleiðendum yrði ábyrgst fullt verð fyrir á
samningstímanum. Skyldi ríkissjóður leggja fram fjármagn til að greiða
framleiðendum mismun á fullu verði samkvæmt þeim samningum og verðsins sem
fengist fyrir búvörurnar við sölu á innlendum og erlendum mörkuðum. Samkvæmt
35. gr. skyldu ákvarðanir um beitingu þessara og annarra heimilda í VII. kafla
laganna teknar með reglugerð þar sem réttur framleiðenda skyldi ákveðinn með
tilliti til framleiðslu þeirra á búvöru á tilteknu tímabili. Engar vísbendingar eru að finna í gögnum málsins þess
efnis að aðstæður sem máli skiptu varðandi stjórnun búvöruframleiðslunnar yrðu
óbreyttar til frambúðar. Verður fremur að ætla að gera hafi mátt ráð fyrir því
að þessar aðstæður breyttust. Ekki verður heldur litið svo á að stjórnvöld hafi
gefið fyrirheit um hvaða ákvarðanir yrðu teknar í framtíðinni varðandi stjórnun
á framleiðslu búvara eða að stefnandi hafi mátt treysta því að þessum aðgerðum
yrði beitt áfram án viðeigandi breytinga í samræmi við þann tilgang, sem
lögunum var ætlað að þjóna. Fullvirðisréttur var í 1. gr. reglugerðar nr. 37/1986 um
stjórn mjólkurframleiðslunnar verðlagsárið 1985-86, sem sett var með heimild í
ofangreindum lögum, skilgreindur sem það framleiðslumagn sem framleiðandi
afhenti til sölu í afurðastöð og honum væri ábyrgst fullt verð fyrir samkvæmt
reglugerðinni. Samkvæmt 6. gr. reglugerðarinnar skyldi fullvirðisréttur
mjólkurframleiðanda það verðlagsár vera margfeldi búmarks hans og
fullvirðismarks viðkomandi svæðis en engum framleiðanda skyldi þó reiknaður
fullvirðisréttur umfram mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið
1984-85, sbr. a lið 1. gr. Heimilt var samkvæmt 2. tl. 5. gr. reglugerðarinnar
að veita mjólkurframleiðendum, sem uppfylltu tiltekin skilyrði sem þar eru
tilgreind, aukinn fullvirðisrétt ef um hann væri sótt. Ekki hefur annað komið fram í málinu en fullvirðisréttur
stefnanda verðlagsárið 1985-86 hafi verið reiknaður út samkvæmt þeim reglum sem
hér hafa verið raktar og þá giltu. Með vísan til þess sem að framan er rakið og
þeirra röksemda sem fram koma í framangreindum dómum Hæstaréttar frá 9. október
1997 verður hvorki á það fallist að með ákvörðun fullvirðisréttar stefnanda
samkvæmt þessum reglum hafi verið brotin hin almenna skaðabótaregla né gegn
ákvæðum stjórnarskrárinnar sem stefnandi vísar til. Um er að ræða reiknireglur
sem giltu jafnt fyrir alla sem heyrðu undir lög nr. 46/1985. Ákvörðun
Framleiðsluráðs um lækkun fullvirðisréttar stefnanda var ekki
stjórnvaldsákvörðun sem á undir stjórnsýslulög nr. 37/1993 sbr. 2. mgr. 1. gr.
laganna þar sem fram kemur að lögin gildi ekki um samningu reglugerða né
annarra almennra stjórnvaldsfyrirmæla. Bar Framleiðsluráði því ekki að gefa
stefnanda kost á að tjá sig samkvæmt 13. gr. stjórnsýslulaga. Ljóst er að reglugerðir 37/1986 og 339/1986 voru settar
með stoð í lögum nr. 46/1985 og lækkun á fullvirðisréttinum því lögmæt svo
lengi sem farið er eftir settum reglum. Að Framleiðsluráð hafi með ásetningi
eða gáleysi bakað stefnanda tjón er staðhæfing sem er með öllu ósönnuð og á
engum rökum reist þar sem ekki verður annað séð en að stefnanda hafi verið
reiknaður fullvirðisréttur samkvæmt þeim reiknireglum sem fyrir lágu. Við
úthlutunina skipti máli hver framleiðsla stefnanda var árið áður. Þá var
úthlutun til einstakra framleiðenda samkvæmt þessum reglum háð því magni sem til
úthlutunar var í heild og innan hvers búmarkssvæðis. Samkvæmt því var ekki
tryggt að fullvirðisréttur stefnanda yrði óbreyttur frá fyrra ári. Samkvæmt 2. tl. 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986 og 13.
gr. reglugerðar nr. 339/1986 gátu þeir framleiðendur fengið aukinn
fullvirðisrétt sem um það sóttu til Framleiðsluráðs landbúnaðarins og uppfylltu
þau skilyrði að hafa samanlagt framleitt innan við 300 ærgildisafurðir í mjólk
og sauðfjárafurðum verðlagsárið 1984-85 og höfðu meirihluta tekna sinna af
mjólkurframleiðslu og sauðfjárrækt á þeim árum. Einnig var Búnaðarsambandi
heimilt samkvæmt 14. gr. reglugerðarinnar að veita þeim mjólkurframleiðendum
aukinn fullvirðisrétt sem uppfylltu einhver þeirra skilyrða sem þar eru talin.
Bótakrafa stefnanda er þó ekki byggð á því að brotið hafi verið gegn þessum
reglum við ákvörðun fullvirðisréttar stefnanda umrætt verðlagsár. Þegar framangreind atriði eru virt verður ekki á þau rök
stefnanda fallist að hann hafi öðlast bótarétt á hendur stefndu af þeim ástæðum
sem hann tilgreinir í málatilbúnaði sínum. Ber því að sýkna stefndu af kröfum
stefnanda í málinu. Rétt þykir að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Stefndu, landbúnaðarráðherra og fjármálaráðherra f. h.
ríkissjóðs, skulu vera sýknir af öllum kröfum stefnanda, Egils Þórólfssonar, í
máli þessu. Málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 482/1998 | Umferðarlög Bifreið Öndunarsýni | B
var ákærður fyrir að hafa ekið undir áhrifum áfengis. Þegar B var stöðvaður af
lögreglu lét hann í té öndunarsýni í þar til gert tæki sem sýndi að B hefði
ekið undir áhrifum áfengis. B kvaðst hafa svarað játandi spurningu um hvort
hann hefði unnið með leysiefni skömmu fyrir handtöku en lögreglumaður sem
yfirheyrði B vegna málsins kvað hann hafa svarað neitandi og hafði hann merkt
neitun inn á þar til gert eyðublað. B hélt því fram að leysiefni sem hann hefði
unnið með skömmu fyrir aksturinn hefðu haft áhrif á niðurstöðu tækisins auk
þess sem hann dró áreiðanleika þess í efa. Talið var að leggja yrði til
grundvallar þá frásögn B að hann hefði svarað spurningu lögreglumannsins
neitandi. Þá var talið að sönnunarfærsla ákæruvaldsins í héraði um þau atriði
sem B bar fyrir sig hefði verið svo ófullnægjandi að B hefði verið réttilega sýknaður.
Enda þótt bætt hefði verið úr þessu að nokkru leyti fyrir Hæstarétti var
niðurstaða héraðsdóms staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 3. desember 1998 og krefst þess að ákærði verði sakfelldur samkvæmt
ákæru og honum ákvörðuð refsing og svipting ökuréttar. Ákærði krefst staðfestingar
héraðsdóms. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð ný
gögn, sem nánar verður vikið að síðar. I. Atvikum málsins er lýst í
héraðsdómi. Er þar meðal annars getið staðlaðs eyðublaðs, sem notað var við
töku öndunarsýnis af ákærða, en það var undirritað af aðstoðarvarðstjóra í
lögreglunni í Reykjavík, sem annaðist töku sýnisins. Samkvæmt útfyllingu
eyðublaðsins svaraði ákærði neitandi spurningu um það, hvort hann hefði verið
með leysiefni skömmu fyrir handtöku. Við síðari yfirheyrslu hjá lögreglu og
aðalmeðferð málsins í héraði kvaðst ákærði hafa svarað spurningu þessari
játandi. Fyrir dóminum kvaðst hann jafnframt hafa sagt að þetta skipti eflaust
engu máli. Er nánar greint frá framburði ákærða um þetta í héraðsdómi. Þegar ákærði var spurður þeirra
spurninga, sem fram koma á áðurgreindu eyðublaði, var enginn vottur viðstaddur
og er eyðublaðið einungis undirritað af sýnatökumanni. Eru ekki efni til að
hnekkja sönnunarmati héraðsdómara um þetta. Verður að leggja til grundvallar að
ákærði hafi verið að vinna með umrædd leysiefni, svo sem hann hefur lýst. Til
úrlausnar er þá, hvort slíkur vafi leiki á um niðurstöðu mælingar á magni
vínanda í lofti er ákærði andaði frá sér, að ekki verði talið sannað að það
hafi verið yfir því lágmarki, sem greint er í 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr.
50/1987, sbr. lög nr. 48/1997. Eins og fram kemur í héraðsdómi mældist
vínandamagn í öndunarsýni ákærða 0,536 milligrömm í lítra lofts, að teknu
tilliti til skekkjumarka, 0,057. Af hálfu ríkissaksóknara og
ríkislögreglustjóra hefur eftir uppsögu héraðsdóms verið aflað álitsgerða frá
Noregi og Svíþjóð varðandi áhrif þeirra efna, sem ákærði sagðist hafa verið að
vinna með fyrir aksturinn. Kemur þar fram að áhrif þessara efna á mælingu hafi
verið mjög lítil. Þótt eitthvert tillit yrði tekið til þeirra yrði niðurstaðan
engu að síður sú að vínandamagn hafi verið langt fyrir ofan lágmark það, sem um
getur í 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga. Í héraðsdómi er greint frá framburði
Terje Kjeldsen, starfsmanns öryggiseftirlitsdeildar við
rannsóknarlögreglumiðstöðina í Osló, en af framburði hans þykir mega ráða að
hann telji áhrif umræddra efna á mælinguna óveruleg eða engin. II. Með breytingu á umferðarlögum nr.
50/1987, sem varð með lögum nr. 48/1997, voru lögfest ákvæði um töku
öndunarsýna og mælt fyrir um mörk vínandamagns í öndunarsýni ökumanna. Eftir
breytinguna var svo kveðið á í 2. mgr. 45. gr. laganna að nemi vínandamagn í
lofti, sem ökumaður andar frá sér, 0,25 milligrömmum í lítra lofts, en sé minna
en 0,60 milligrömm, teljist hann ekki geta stjórnað ökutæki örugglega. Í
ákvæðinu eru sömu mörk og fyrr varðandi magn vínanda í blóði. Samkvæmt 47. gr.
laganna er lögreglumönnum heimilt að færa ökumenn til rannsóknar á öndunarsýni
á sama hátt og til blóð- og þvagrannsóknar. Skal lögregla annast töku
öndunarsýna. Í almennum athugasemdum með frumvarpi til laga nr. 48/1997 sagði,
að um langt skeið hefði sönnun um ölvunarástand ökumanns ráðist af rannsókn á
vínandamagni í blóði og hafi niðurstaða blóðrannsóknar verið lögfull sönnun um
það hvort ökumaður teldist geta stjórnað ökutæki örugglega. Á síðari árum hefðu
komið fram nýjar aðferðir til að mæla ölvunarástand með ekki minni nákvæmni en
við blóðrannsókn. Felist þær í því að mælt sé vínandamagn í lofti, sem ökumaður
andi frá sér. Séu aðferðir þessar einfaldar í framkvæmd og búnaður þannig að
lögreglumaður geti framkvæmt þær í stað þess að fara með ökumann til læknis.
Hafi lagareglur um sönnunargildi þessara mælinga verið lögfestar í ýmsum
löndum, þar á meðal í Finnlandi, Noregi og Svíþjóð. Sé góð reynsla af þessari
mæliaðferð og fyrirhugað að slíkur búnaður verði tekinn í notkun hér á landi.
Því sé lagt til að niðurstaða mælingar á vínandamagni í lofti sem ökumaður
andar frá sér verði að lögum metin sem fullnægjandi sönnun um ölvunarástand á
sama hátt og þegar vínandamagn í blóði er mælt. Í athugasemdum við 1. gr.
frumvarpsins, sem fjallaði um breytingu á 2. og 3. mgr. 45. gr. umferðarlaga,
sagði að lagt væri til að þessum ákvæðum yrði breytt þannig að heimilt yrði að
ákvarða ölvunarástand ökumanns á grundvelli vínandamagns í lofti sem hann andar
frá sér til jafns við vínandamagn í blóði. Sýni rannsóknir að fullt samræmi sé
milli vínandamagns í blóði manns og vínandamagns í því lofti sem hann andi frá
sér við mismunandi ölvunarástand. III. Þegar rannsókn var gerð á vínanda í
öndunarsýni ákærða var til þess notaður öndunarsýnamælir, sem ber heitið
Intoxilyzer 5000N. Ríkissaksóknari hefur lagt fyrir Hæstarétt fjölda skjala um
tæki þetta, þróun þess og notkun, sem flest koma frá lögregluyfirvöldum í
Noregi. Fram hefur komið að eftir gildistöku laga nr.
48/1997 fól dómsmálaráðuneytið ríkislögreglustjóra að setja fyrirmæli um
öndunarsýni og gera aðrar nauðsynlegar ráðstafanir til að unnt yrði að hefja
notkun viðeigandi tækja til mælingar á vínanda í útöndunarlofti manna, sem
grunaðir væru um ölvun við akstur. Hafði ráðuneytið þá ákveðið að gerðar skyldu
sömu kröfur hér á landi til tækjabúnaðar og töku öndunarsýna og gerðar væru í
Noregi. Með bréfi 8. maí 1998 staðfesti ríkissaksóknari heimild lögreglunnar
til að beita þessari nýju aðferð við öflun sönnunargagna í ölvunarakstursmálum.
Um framangreint tæki hefur það meðal annars komið fram að það sé bandarískt að
uppruna, en umfangsmikið mat og fjöldi prófana í Noregi hafi leitt til þess að
það var valið til notkunar þar. Frá því að það var fyrst prófað í Noregi 1989 hafi
því verið breytt á ýmsa vegu til þess að rannsóknaraðferðin standist kröfur
dómstóla um trausta öflun lögmæltra sönnunargagna. Skýrsla um prófun tækisins
þar á árunum 1993 til 1994 er meðal gagna málsins. Fyrir flutning málsins hér fyrir
dómi var mælitækið sýnt dómendum og grein gerð fyrir starfsreglum við sýnatöku
og þjálfun manna til hennar, svo og eftirliti með sýnatökunni og tækinu sjálfu. IV. Af hálfu ákærða hefur sönnunargildi
niðurstöðu rannsóknar á vínanda í öndunarsýni hans verið dregið í efa. Er bæði
almennt mótmælt áreiðanleika tækis þess, sem notað var við rannsóknina, og
skírskotað til þess vafa, sem leiði af meðhöndlan ákærða á leysiefnum fyrir
akstur hans greint sinn. Í málflutningi verjanda ákærða hefur verið vísað til
skýrslu Jakobs Kristinssonar, dósents hjá Rannsóknastofu í lyfjafræði við
Háskóla Íslands, sem dagsett er 19. janúar 1998. Í lokaorðum þeirrar skýrslu er
því andmælt, sem fram kemur í greinargerð frumvarps til laga nr. 48/1997, að
óyggjandi samræmi sé á milli vínandamagns í blóði manns og í því lofti, sem
hann andar frá sér. Þá telur Jakob mælitæki það, sem valið hefur verið til
notkunar hér á landi, ekki uppfylla kröfur um sérhæfni, sem víðast séu gerðar
til réttarefnafræðilegra rannsókna. Einnig hefur verjandinn vísað til minnispunkta
dr. Ásgeirs Bjarnasonar, dósents í almennri efnafræði og efnagreiningartækni
við Háskóla Íslands, en þar eru settar fram nokkrar ályktanir út frá skýrslu
Jakobs Kristinssonar og ýmsum vísindaritum sem hann telur gefa tilefni til að
efast um áreiðanleika mæliaðferðarinnar. V. Svo sem fram er komið eru í málinu
vefengdar þær niðurstöður um vínandamagn og áfengisáhrif, sem ákæra er reist á.
Er af hálfu ákærða vísað til álits sérfræðinga, eins og áður er nefnt. Við
þessar aðstæður var brýnt að fyrir dómstóla væru lögð öll nauðsynleg gögn, sem
gerðu þeim kleift að skera úr því hvort fullnægt væri sönnunarkröfum og þeim
skilyrðum, sem löggjafinn hefur byggt á. Eins og málið lá fyrir var því full
ástæða til þess að fram færi rækileg sönnunarfærsla fyrir héraðsdómi, sem
miðaði að því að prófa gildi þeirrar aðferðar, sem viðhöfð var við mælingu
öndunarsýnis ákærða. Í því sambandi var meðal annars nauðsynlegt að aflað yrði
mats óháðra sérfræðinga um þau álitaefni, sem uppi eru, einkum um áreiðanleika
þeirra tækja og aðferða, sem lögreglan notar við öflun öndunarsýna og rannsókn
á þeim, svo og hvort niðurstöður úr slíkum rannsóknum teljist sambærilegar við
niðurstöður rannsókna á blóð- og þvagsýnum, eins og á er byggt í 45. gr.
umferðarlaga. Einnig þurfti í máli þessu frekari sérfræðileg gögn um hugsanleg
áhrif leysiefna, sem ákærði kvaðst hafa unnið með nokkru fyrir aksturinn. Það
var fyrst og fremst hlutverk lögreglustjórans í Reykjavík, sem sótti málið í
héraði af hálfu ákæruvalds, að hlutast til um að afla og leggja fram
sönnunargögn og leita til þess atbeina héraðsdómara, eftir því sem til þurfti.
Þetta var ekki gert. Eins og háttað var sönnunarstöðu fyrir héraðsdómi samkvæmt
framansögðu verður að telja að ákærði hafi réttilega verið sýknaður af ákæru
málsins. Þykir ákæruvaldið eiga að bera halla af ófullnægjandi sönnunarfærslu
og verður ekki réttlætt gagnvart ákærða að ómerkja héraðsdóm og vísa málinu
heim til frekari gagnaöflunar. Þótt ríkissaksóknari hafi eins og fyrr greinir
bætt verulega úr eftir áfrýjun málsins vantar enn þýðingarmikil gögn. Þykja
ekki skilyrði til að mæla fyrir um öflun þeirra fyrir Hæstarétti, enda yrði þá
einungis um þau fjallað á einu dómstigi. Að þessu athuguðu verður
héraðsdómurinn staðfestur. Áfrýjunarkostnaður málsins skal
greiðast úr ríkissjóði, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera
óraskaður. Áfrýjunarkostnaður málsins greiðist
úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Bjarna
Þórs Óskarssonar héraðsdómslögmanns, 100.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 1. desember 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 1. desember, er á
dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem haldið er í Dómhúsinu við Lækjartorg af
Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr.
834/1998: Ákæruvaldið gegn Birgi Björnssyni, sem tekið var til dóms 11. f.m. Málið er höfðað með
ákæruskjali lögreglustjórans í Reykjavík dagsettu 29. september sl. gegn
ákærða, Birgi Björnssyni, kt. 260376-3579, Stórateigi 25, Mosfellsbæ,
"fyrir umferðarlagabrot með því að hafa ekið bifreiðinni MZ-176,
sunnudaginn 14. júní 1998, undir áhrifum áfengis frá Stórateig 25 í Mosfellsbæ
uns akstri lauk á móts við Krísuvíkurveg. Telst þetta varða við 1. mgr.,
sbr. 2. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 1.
gr. laga nr. 48/1997 og 3. gr. laga nr. 57/1997. Þess er krafist að ákærði
verði dæmdur til refsingar og til sviptingar ökuréttar skv. 101. gr. og. 102.
gr. umferðarlaga nr. 50/1087, sbr. 25. gr. og 26. gr. l. nr. 44/1993 og 2. gr.
laga nr. 23/1998." Um kl. 15.15 sunnudaginn 14.
júní sl. varð árekstur með bifreiðunum MZ-716 og JF-376 á Reykjanesbraut skammt
frá Krísuvíkurvegi. Grunur lék á því að ökumaður MZ-716 væri undir áhrifum
áfengis. Í frumskýrslu Kristjáns Ólafs Guðnasonar lögreglumanns segir að þar
sem nokkur áfengisþefur hafi fundist af ákærða hafi hann verið fenginn til að
blása í Alcometer S-D2 og hafi mælirinn sýnt 2 . Var hann að því loknu færður
á lögreglustöðina í Reykjavík og þar fyrir Rúnar Sigurpálsson, sem sá um
öndunarsýnistöku með Intoxilyzer 5000-N. Var niðurstaða þeirrar mælingar 0.536.
Í kjölfar þess var ákærði sviptur ökurétti til bráðabirgða. Í sýnatökuvottorði Rúnars
Sigurpálssonar lögregluþjóns, sem hann hefur staðfest fyrir dóminum, kemur fram
að niðurstaða meðaltals tveggja sýna hafi verið 0.593, en að teknu tilliti til
0.057 skekkjumarka sé endanleg niðurstaða 0.536. Ákærði var yfirheyrður við
rannsókn málsins 14. júní sl. Hann kvaðst ekki hafa neytt áfengis eða annarra
vímuefna við eða fyrir aksturinn, en hins vegar hafi hann drukkið áfengi daginn
áður og fram til klukkan 3.00 eða 4.00 um nóttina. Hann kvaðst ekki hafa neytt
áfengis eftir aksturinn. Ákærði var á ný yfirheyrður um
sakarefnið 21. ágúst sl. fella úr gildi bráðabirgðaökuleyfissviptingu ákærða,
sem birt var honum 14. júní sl. Við þá yfirheyrslu kvaðst hann hafa farið ásamt
vini sínum á krá aðfaranótt umrædds sunnudags og drukkið þar frá því um
eittleytið og fram að lokun krárinnar um kl. 3.00 5-6 staup af sterku áfengi og
2-3 bjóra. Hann hafi ekkert drukkið eftir það og farið að sofa um kl. 4.00,
sofið fram að hádegi og ekkert drukkið fram að akstrinum. Hann hafi fundið
fyrir svolítilli "þynnku", en verið vel á sig kominn er hann hóf
aksturinn og ekki fundið til áfengisáhrifa við hann. Hann kvaðst vegna ástands
síns draga í efa niðurstöðu öndunarsýnis á vettvangi. Við þessa yfirheyrslu
kvaðst hann vilja taka það fram að áður en aksturinn hófst, milli kl. 1.00 og
2.00, hafi hann verið að vinna í bílskúrnum heima hjá sér við að þrífa
blöndung. Við það verk hann baðað blöndunginn í sýrubaði og síðan notað sterk
efni. Kvaðst hann fyrst hafa baðað blöndunginn í sýrubaði og síðan notað
hreinsiefni fyrir blöndunga þar á eftir. Hreinsiefnið hafi verið mjög rokgjarnt
fituleysandi efni, sem einnig leysti upp sót utan af blöndungnum. Hann kvaðst
ekki hafa notað andlitsgrímu eða önnur hlífðartæki við þessa vinnu. Framburður ákærða fyrir dómi var á sama
veg og í skýrslu hans 21. ágúst sl. Hann kvaðst hafa sett sýruna á blöndunginn
og síðan þrifið sýruna af blöndungnum með hreinsiefni á brúsa, sem hann sýndi í
dóminum. Sýran hafi innihaldið m.a. terpentínu, Hydrokarbon og Butoksíetanól,
en hreinsiefnið á brúsanum Aceton, Silon og Ethylbensín. Engin loftræsing hafi
verið í bílskúrnum. Hann kvaðst hafa drukkið á þeim tíma sem hann áður lýsti um
2-3 bjóra og 2-3 staup af óblönduðu sterku áfengi. Ákærði fullyrti að þegar öndunarsýnið
var tekið á lögreglustöðinni hafi hann svarað því játandi að hann hefði verið
að vinna með leysiefnin, en jafnframt sagt að það skipti eflaust engu máli.
Ákærði sagði að hann hafi ekki séð ástæðu til að nefna þetta við fyrstu
yfirheyrslu. Hann gaf þá skýringu á því að hann hefði fyrst nefnt þetta við í
skýrslutökunni 21. ágúst að lögreglumaðurinn hafi spurt hann út í þetta. Ákærði
sagði að honum hafi ekki verið boðið að honum yrði tekið blóð til þess að kanna
áfengismagn. Rúnar Sigurpálsson aðstoðarvarðstjóri
kom fyrir dóminn. Hann kvaðst minnast þessarar sýnatöku, einkum vegna þess að
hann þekki ákærða. Hann kvaðst hafa spurt hann tilgreindra spurninga, sem eru á
sýnatökuvottorðinu, fyrst hvort kærði vildi gefa öndunarsýni og svo koll af
kolli. Ákærði hafi verið um það spurður, eins og fram komi á
sýnatökuvottorðinu, hvort hann hafi verið með leysiefni skömmu fyrir handtöku
og hann hafi svarað þeirri spurningu neitandi, svo sem vottorðið beri með sér.
Öðrum stöðluðum spurningum hafi hann einnig svarað neitandi. Vitnið sagði að
samkvæmt starfsreglum ætti að taka öndunarsýni af grunuðum þótt viðkomandi
svaraði því til að hann hafi verið að meðhöndla leysiefni. Vitnið kvaðst ekki
minnast þess frá því er hann hóf að taka öndunarsýni með tækinu Intoxilyzer
5000-N að einhver hefði svarað því játandi að hann hafi verið að meðhöndla
leysiefni síðasta klukkutímann fyrir sýnatöku. Staðfesti vitnið skýrslu sína og
sagði að ef ákærði hefði svarað spurningunni játandi hefði hann fært það svo á
sýnatökuvottorðið. Þá sagði vitnið að ef svarið hefði verið með þeim hætti
hefði hann einnig leitað eftir skýringu og í kjölfar þess fyllt út skýringar og
skráð þær í dagbók. Vitnið benti einnig á það að gert væri ráð fyrir
athugasemdum á sýnatökuvottorðinu.
Þar sem hvorki kom fram skýringar né athugasemdir um ákærða á
sýnatökuvottorðinu hafi heldur engar skýringar verið færðar í dagbók. Vitnið
kvaðst hafa farið á námskeið í Lögregluskólanum varðandi notkun á
sýnatökutækinu. Vitnið Terje Kjeldsen efnaverkfræðingur
og starfsmaður öryggiseftirlitsdeildar við rannsóknarlögreglumiðstöðina í Osló
kom fyrir dóminn. Hann er einn þeirra sérfræðinga er unnu að hönnun
sýnatökutækisins Intoxilyzer 5000-N og einn þriggja nefndarmanna er annast
eftirlit með notkun þess og ráðgjöf. Hann sagði ástæðu þess að fyrir grunaða
væri lögð sú spurning hvort viðkomandi hefði unnið með leysiefni vera þá, að
ýmis leysiefni, sem fólk komist í nánd við og sem hætta sé á að það andi að
sér, geti setið eftir í líkamanum lengur en í fimmtán mínútur, en það sé sá
tími sem þurfi að líða frá því að einstaklingur er handtekinn og þar til hægt
sé að framkvæma próf með Intoxileyzertækinu. Ýmis tæki sem notuð væru til að
mæla alkóhólinnihald frá öndun einstaklinga gerðu ekki greinarmun á áfengi og
öðrum leysiefnum sem kunni að vera í útöndun fólks. Í tækinu Intoxilyzer 5000 N
væru aðgerðir sem varpa myndu ljósi á aðrar tegundir leysiefna, en til þess að
þetta yrði ekki ágreiningsefni á síðari stigum, t.d. í dómsmálum, hafi verið
farin sú leið við notkun tækisins í Noregi að spyrja hinn grunaða hvort hann
hefði haft leysiefni um hönd áður en sýni er tekið af viðkomandi. Svari
viðkomandi því játandi væri mælt með því að blóðsýni væri tekið til þess að
komi í veg fyrir að vandi komi upp af þessum sökum síðar. Vitnið sagði að ef um
væri að ræða leysiefni í útöndun einstaklings myndi tækið sýna fram á það ef um
væri að ræða magn sem væri yfir ákveðnu stigi, en tækið "sæi"
leysiefni sem áfengi. Búnaðurinn eða tækið myndi þá stöðva mælinguna og þar af
leiðandi ekki gefa viðurkennda niðurstöðu. Ef um væri að ræða lítið magn
leysiefna myndi tækjabúnaðurinn sjálfkrafa draga magn leysiefnisins frá
áfengisgildinu sem mælingin sýnir. Þessi aðgerð hafi verið prófuð samkvæmt
ákveðnum kröfum sem gerðar séu gagnvart algengum leysiefnum. Þá hafi tækið
einnig verið prófað gagnvart ýmsum öðrum leysiefnum. Fram að þessu hafi ekkert
leysiefni fundist sem tækið fyndi ekki. Vitnið sagði að þetta væru
starfsaðferðir sem beitt væri í Noregi og fullyrti að tækið Intoxilyzer 5000 N,
sem sérstaklega hafi verið hannað í Noregi, væri eitt þróaðasta tæki á
markaðinum. Vitnið sagði að ef tækið fyndi leysiefni og áfengi í
útöndunarloftinu myndi það sjálfkrafa draga leysiefnin frá. Hins vegar væri
mælt með því að ef slík efni greindust væri farið með grunaða til töku
blóðsýnis, þar sem fræðilega séð ríkti ekki 100 % vissa um að öll efni, sem
unnt væri að anda að sér. Vitnið sagði að það væri almennt væri
talið að sýra til þess að þvo blöndunga væri ólífræn sýra, ákveðin tegund
saltsýru, sem ekki væri umbreytanleg frekar en aðrar lífrænar eða ólífrænar
sýrur og því væri ekki hægt að anda henni að sér og þar af leiðandi heldur ekki
frá sér. Kvaðst vitnið geta útilokað að sýrur hefðu nokkur áhrif á niðurstöðu
mælinga á alkóhól í útöndunarlofti. Efnið Hidrokarbons væri sameiginlegt heiti
á mjög mörgum, jafnvel þúsundum mismunandi efna. Terpentína hafi ekki verið
prófuð á Intoxileyzer búnaðinum, en vitninu skildist að talið væri mjög
ólíklegt að það efni gæti haft áhrif á áfengismælinguna þar sem það hafi allt
aðra sameindauppbyggingu en áfengi. Til þess að leysiefni geti gefið ranga mynd
og teljist sem áfengi verði uppbygging efnisins, með vísan til sameindauppbyggingar
efnisins, að líkjast sameindaruppbyggingu alkóhóls. Vitnið taldi að
Butoxiethanól, sem hefði litla útgufun, hefði mjög lítið umbreytilegt efni, en
kvaðst ekki þora að fullyrða þetta. Er vitninu var sýndur umræddur brúsi, sem
ákærði kvaðst hafa notað greint sinn sagði vitnið að efnin Aceton og Silen, sem
þar væri getið í vörulýsingu, gætu ekki gefið ranga mynd af niðurstöðu
alkóhólmælingar. Um efnið Ethylbensín kvaðst vitnið hins vegar ekkert geta sagt
með vissu, en sagði að ef það efni væri í útöndun hins grunaða myndi
hámarksgildið í áfengismælingunni og niðurstöðu mælingarinnar vera 0,025 mg per
líter að viðbættum 5% alkóhólgildisins. Þetta væri sú krafa sem gerð væri og
væri innbyggð í mælitækið þannig að tækið vari við ef framandi efni væru í útöndun
eða sýni. Í þessu tilviki hefði tækið átt að gefa slíkt til kynna ef um hefði
verið að ræða meira magn en ofangreind viðmiðunarmörk. Sagði vitnið að þetta
þýddi m. ö. o að í þessu tilviki gæti hafa verið um að ræða hámark 0,05 mg per
líter, sem fræðilega séð gæti verið vegna Ethylbensíns en ekki áfengis. Vitnið
sagði að útöndunarsýni gefi í raun 15% hærri viðmiðunarmörk en blóðsýni, þannig
að í 99,9% tilvika myndi það vera grunaða í hag að láta taka útöndunarsýni en
gefa blóðsýni. Niðurstaða. Ákærði hefur haldið því fram við rannsókn
málsins og meðferð þess að 2-3 klukkustundum fyrir aksturinn hafi hann verið að
vinna í bílskúrnum heima hjá sér við að þrífa blöndung og notað við það
hreinsiefni á brúsa með Acetoni, Siloni og Ethylbensíni og tiltekna sýru, sem
innihaldi sterk efni, meðal annars terpentínu, Hydrokarbon og Butoksíetanól.
Hann kvaðst hvorki hafa notað andlitsgrímu eða önnur hlífðartæki við þessa
vinnu og engin loftræsing hafi verið í bílskúrnum. Ákærði kvaðst hafa drukkið
2-3 bjóra og 2-3 staup af óblönduðu sterku áfengi frá því um eittleytið og fram
til um kl. 3.00 nóttina fyrir aksturinn, en ekkert áfengi eftir það og fram að
því er aksturinn hófst. Ákærði hefur fullyrt fyrir dómi að hann hafi sagt þeim
lögreglumanni, sem annaðist öndunarsýnistökuna, að hann hafi unnið með
leysiefni skömmu fyrir handtökuna, en allt að einu hafi sýnatakan farið fram.
Þessu hefur viðkomandi lögreglumaður mótmælt og er framburður hans í samræmi
við skýrslu hans um öndunarsýnistökuna. Ekkert vitni var viðstatt er sýnatakan
fór fram og spurningarnar bornar upp við ákærða, svo sem eðlilegt hefði verið
til að tryggja sönnun þess, sem skráð er á skýrslu um öndunarsýnistökuna. Hefur
ákæruvaldið ekki sýnt fram á það að ákærði hafi svarað þeirri spurningu
neitandi að hann hafi verið að vinna með leysiefni skömmu fyrir handtökuna,
sbr. meginregla 45. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Vitnið Terje Kjeldsen,
efnaverkfræðingur og einn þeirra sérfræðinga er unnu að hönnun sýnatökutækisins
Intoxilyzer 5000-N, lýsti því fyrir dómi að ástæða þess að fyrir grunaða sé
lögð sú spurning hvort viðkomandi hafi unnið með leysiefni sé sú, að ýmis
leysiefni, sem fólk komist í nánd við og sem hætta sé á að það andi að sér,
geti setið eftir í líkamanum lengur en í fimmtán mínútur, en það sé sá tími sem
þurfi að líða frá því að einstaklingur er handtekinn og þar til hægt sé að
framkvæma próf með Intoxileyzertækinu. Vitnið bar að ef grunaði svaraði játandi
þeirri spurningu að hann hefði notað leysiefni skömmu fyrir handtöku væri það
viðtekin venja í Noregi að færa viðkomandi til töku blóðsýnis, meðal annars til
þess að niðurstaðan yrði ekki ágreiningsefni síðar. Þá kom fram í vætti
vitnisins að fræðilega séð ríkti
ekki örugg vissa um að öll efni, sem unnt væri að anda að sér hefðu ekki áhrif
á mælinguna. Þegar litið er til vættis vitnisins er ljóst að ekki er útilokað
að efnin Ethylbensín og Butoxiethanól, sem eru meðal þeirra efna sem ákærði
kvaðst hafa unnið með greint sinn við að þrífa blöndung bifreiðar sinnar, hafi
getað haft áhrif á niðurstöðu mælingar á alkóhóli í útöndunarlofti ákærða.
Þegar þetta er virt þykir varhugavert að telja sannað að vínandamagn í
útöndunarlofti ákærða hafi mælst yfir því lágmarki, sem getið er í 2. mgr. 45.
gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. l. nr. 48/1997. Ber samkvæmt þessu að sýkna
ákærða af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber að
fella úr gildi bráðabirgðaökuleyfissviptingu ákærða, sem honum var gerð við
rannsókn máls þessa 14. júní sl. og birt var honum sama dag. Allur sakarkostnaður, þar með talin
málsvarnarlaun skipaðs verjanda, Bjarna Þórs Óskarssonar héraðsdómslögmanns,
40.000 krónur, skal greiða úr ríkissjóði. Dómsorð: Ákærði, Birgir Björnsson, skal vera
sýkn af öllum kröfum ákæruvaldsins í máli þessu.Felld er úr gildi
bráðabirgðaökuleyfissvipting ákærða, sem birt var honum 14. júní sl. Allur sakarkostnaður, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda,
Bjarna Þórs Óskarssonar héraðsdómslögmanns, 40.000 krónur, greiðist úr
ríkissjóði. |
Mál nr. 485/1998 | Ölvunarakstur Ítrekun Ávana- og fíkniefni Upptaka | E
var ákærður fyrir ölvunarakstur og fíkniefnabrot. Um var að ræða ítrekaðan
ölvunarakstur. Var héraðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans og E
dæmdur til fangelsisrefsingar, sviptingar ökuréttinda ævilangt og upptöku
fíkniefna. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson og Arnljótur Björnsson og Sigurður
Líndal prófessor. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 27. nóvember 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst nú að héraðsdómur verði staðfestur. Ákærði krefst þess að sér verði
gerð vægasta refsing, sem lög leyfa. Brot ákærða samkvæmt II. lið ákæru,
sem nánar greinir í hinum áfrýjaða dómi, varðar við 2. mgr. 2. gr., sbr. 5. gr.
laga nr. 65/1974 um ávana- og fíkniefni, sbr. 1. gr. laga nr. 60/1980 og 1. gr.
laga nr. 13/1985, og 2. gr., sbr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986 um sölu og
meðferð ávana- og fíkniefna, eins og henni var breytt með 2. gr. reglugerðar
nr. 177/1986. Með þessari athugasemd verður héraðsdómur staðfestur með vísan
til forsendna hans. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Einar Ingi Kristinsson,
greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð,
30.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti,
Sigurðar Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur. Héraðsdómur Suðurlands 29.
október 1998. Ár 1998, fimmtudaginn 29. október, er á dómþingi
Héraðsdóms Suðurlands, í málinu nr. S-92/1998: Ákæruvaldið gegn Einari Inga
Kristinssyni kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta sem dómtekið
var 23. október sl. er höfðað fyrir dóminum með ákæru sýslumannsins á Selfossi,
dagsettri 30. september 1998, á hendur Einari Inga Kristinssyni, kt.
080873-3609, Kirkjuvegi 35, Selfossi, fyrir eftirgreind brot: I. „fyrir umferðarlagabrot, með því að hafa að kvöldi mánudagsins
11. maí 1998 ekið bifreiðinni IG 115 undir áhrifum áfengis frá Selfossi, vestur
Suðurlandsveg, þar til lögreglan stöðvaði akstur ákærða á móts við Ingólfshvol
í Ölfushreppi. II. fyrir fíkniefnabrot, með því að hafa að kvöldi föstudagsins 29.
maí 1998 haft innan við 0,1 g af amfetamíni í vörslu sinni á heimili sínu, en
lögreglan fann efnið við húsleit og lagði hald á það. Telst brot
ákærða samkvæmt fyrri ákærulið varða við 1. mgr., sbr. 2. mgr. 45. gr., sbr. 1.
mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50, 1987. Telst brot
ákærða samkvæmt síðari ákærulið varða við 2. gr., sbr. 5. og 6. gr. laga um
ávana- og fíkniefni nr. 65, 1974, sbr. lög nr. 60, 1980, sbr. 9. gr. laga nr.
75, 1982, sbr. lög nr. 13, 1985, og 2. gr., sbr. 10. gr. reglugerðar um sölu og
meðferð ávana- og fíkniefna nr. 16, 1986, sbr. reglugerð nr. 177, 1986, sbr.
auglýsingu nr. 84, 1986.“ Í ákæru er þess
krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar ökuréttar frá 9.
júní 1998 samkvæmt 101. og 102. gr., sbr. 103. gr. umferðarlaga, sbr. lög nr.
44, 1993, lög nr. 57, 1997 og lög nr. 23, 1998. Þá er þess
krafist að ákærði verði dæmdur til að sæta upptöku á framangreindu amfetamíni
(efnaskrá 5782) samkvæmt 6. mgr. 5. gr. laga nr. 65, 1984 og 2. mgr. 10. gr.
reglugerðar nr. 16, 1986 og til að sæta upptöku, með vísan til 4. mgr. 43. gr.
lyfjalaga nr. 93, 1994 og 68. gr. lyfsölulaga nr. 30, 1963, á 87 töflum af
bolsterum, steralyfi með 5 mg metandóstólón (metandíelnón) í hverri töflu, sem
lögreglan fann í vörslu ákærða við húsleit á heimili hans þann 29. maí 1998. Með skýlausum
játningum ákærða þykir sannað að hann hafi framið brot þau sem að honum eru
gefin að sök í ákæru og þar eru rétt heimfærð til refsiákvæða. Ákærði hefur
ekki uppi andmæli við kröfu um upptöku. Ákærði hefur
sætt refsingum, sem hér geta skipt máli sem hér segir: Með dómi Héraðsdóms
Suðurlands 20. október 1992 fangelsi í 3 mánuði skilorðsbundið og sekt fyrir
brot gegn 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga, 2. mgr. 37. gr., 1. mgr. 37.
gr., 1. mgr. 4., 2. mgr. 44. og 1. sbr. 3. mgr. 45. gr. umferðarlaga. Þá var
hann sviptur ökurétti í 20 mánuði frá 7. febrúar 1992. Með dómi Héraðsdóms
Reykjavíkur frá 28. maí 1993 var ákærði dæmdur fyrir brot gegn 1. sbr. 2. mgr.
45. og 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga framið 22. ágúst 1992 og dómi Héraðsdóms
Vesturlands frá 14. júlí 1993 var ákærði dæmdur fyrir brot gegn 1. sbr. 3. mgr.
45. gr. og 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga framið 20. nóvember 1992. Dómunum var
áfrýjað til Hæstaréttar og voru málin sameinuð fyrir réttinum og dæmd í einu
lagi með dómi Hæstaréttar Íslands frá 28. október 1993. Þá var skilorðshluti
dómsins frá 20. október 1992 tekinn upp. Í Hæstarétti voru bæði brotin talin varða
við 1. sbr. 2. mgr. 45. gr. og 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga. Var ákærði dæmdur
í 5 mánaða fangelsi. Þá var hann sviptur ökurétti í 3 ár frá uppsögu dómsins
með vísan til 3. mgr. 102. gr. umferðarlaga, sbr. 26. gr. laga nr. 44/1993. Með
dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 5. maí 1994 var ákærði dæmdur í 60 daga fangelsi
fyrir brot gegn 249. gr. almennra hegningarlaga og með dómi sama dómstóls 24.
febrúar 1995 var ákærði dæmdur í 45 daga fangelsi fyrir brot gegn 2. sbr. 1.
mgr. 257. gr. sömu laga. Loks var ákærði með dómi Héraðsdóms Suðurlands 16.
október 1996 dæmdur í 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 1. mgr. 217. gr.
almennra hegningarlaga. Hinn 13. maí 1997 fékk ákærði reynslulausn í eitt ár á
eftirstöðvum refsingar 60 dögum. Með dómi
Héraðsdóms Suðurlands uppkveðnum 20. október 1992 var ákærði dæmdur fyrir brot
gegn m.a. 1. sbr. 3. mgr. 45. gr. umferðarlaga. Þá var hann með dómi
Hæstaréttar 28. október 1993 í málunum frá 28. maí 1993 og 14. júlí s.á. dæmdur
fyrir brot gegn 1. mgr., sbr. 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga, framin 22. ágúst
1992 og 20. nóvember 1992. Með brotinu frá 20. nóvember 1992 gerðist hann sekur
um ítrekað ölvunarakstursbrot. Í dómi Hæstaréttar er ákærði með vísan til 3.
mgr. 102. gr. umferðarlaga, sbr. 26. gr. laga nr. 44/1993, sviptur ökurétti í
þrjú ár frá uppkvaðningu dómsins. Ölvunarakstursbrot það sem ákærði er
sakfelldur fyrir í máli þessu telst því vera ítrekun öðru sinni í skilningi 3.
mgr. 101. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Hinn 13. maí
1997 fékk ákærði reynslulausn í 1 ár á eftirstöðvum refsingar 60 dögum.
Réttarrannsókn út af umferðarlagabroti því sem ákærði er sakfelldur fyrir í
máli þessu og framið var 11. maí 1998, hófst ekki fyrr en eftir lok
reynslutímans. Kemur því óafplánuð refsing samkvæmt reynslulausninni ekki til
álita við ákvörðun refsingar í máli þessu. Ákærði hefur
greiðlega játað brot sín. Þykir refsing hans fyrir brot þau sem hann er
sakfelldur fyrir í máli þessu og með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga
hæfilega ákveðin fangelsi í 30 daga. Þá ber samkvæmt 101. og 102. gr.
umferðarlaga að svipta ákærða ökurétti ævilangt frá 9. júní 1998, en þann dag
var ákærði sviptur ökurétti til bráðabrigða. Þá verður
ákærði með vísan til þeirra lagaákvæða sem vitnað er til í ákæru dæmdur til að
sæta upptöku á innan við 0,1 g af amfetamíni og 87 töflum af steralyfi með 5 mg
metandóstólón (metandíelnón) í hverri töflu, sem lögreglan fann við húsleit á
heimili ákærða. Loks ber að
dæma ákærða til að greiða allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun
skipaðs verjanda síns Guðjóns Ægis Sigurjónssonar héraðsdómslögmanns, 30.000
krónur. Dóm þennan
kveður upp Þorgerður Erlendsdóttir settur héraðsdómari: Dómsorð: Ákærði, Einar Ingi
Kristinsson, sæti fangelsi í 30 daga. Ákærði er
sviptur ökurétti ævilangt frá 9. júní 1998. Ákærði sæti
upptöku á innan við 0,1 g af amfetamíni og 87 töflum af steralyfi með 5 mg
metandóstólón (metandíelnón) í hverri töflu. Ákærði greiði
allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns Guðjóns
Ægis Sigurjónssonar, héraðsdómslögmanns, 30.000 krónur. |
Mál nr. 340/1998 | Bifreið Skaðabætur Líkamstjón Miski Almannatryggingar | A
slasaðist í umferðarslysi á árinu 1992. Tveimur árum eftir slysið greiddi
vátryggingafélagið V honum bætur á grundvelli örorkumats þar sem varanleg
örorka A var metin 40%. Tæpum tveimur árum síðar var örorka A metin að nýju og
var varanleg örorka þá talin 65%. Krafðist A frekari bóta frá V á grundvelli
þessa. A hóf að fá greiddan örorkulífeyri og tekjutryggingu úr
almannatryggingum á árinu 1995. Taldi V að skerða ætti bætur A vegna
skattfrelsis þeirra og hagræðis af eingreiðslu og að til frádráttar ætti að
koma slysdagsverðmæti örorkulífeyris og tekjutryggingar úr almannatryggingum.
Talið var að samkvæmt dómvenju sættu bætur lækkun vegna skattfrelsis og
hagræðis af eingreiðslu. Þá var talið að útreiknað slysdagsverðmæti
örorkulífeyris A til 67 ára aldurs ætti að koma að fullu til frádráttar bótum
og að hluti slysdagsverðmætis tekjutryggingar A úr almannatryggingum ætti
einnig að koma til frádráttar. Var talið að A fengi fjárhagslegt tjón sitt
vegna 25% viðbótarörorkunnar að fullu bætt með greiðslum úr almannatryggingum.
Ekki var talið að þær greiðslur skertu rétt A til miskabóta og var V dæmt til
að greiða A miskabætur. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 27. ágúst 1998. Hann krefst þess aðallega að stefndi verði dæmdur
til að greiða sér 9.225.300 krónur með 1% ársvöxtum frá 18. júlí 1992 til 11.
ágúst 1993, 1,25% ársvöxtum frá þeim degi til 11. nóvember sama árs, 0,5%
ársvöxtum frá þeim degi til 1. júní 1995 og 0,65% ársvöxtum frá þeim degi til
16. ágúst 1996, en dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá
þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti. Til vara krefst áfrýjandi þess að málskostnaður fyrir Hæstarétti
falli niður. Stefndi krefst þess aðallega að
héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjanda gert að greiða sér málskostnað fyrir
Hæstarétti, en til vara að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar og málskostnaður
felldur niður. I. Samkvæmt gögnum málsins varð
áfrýjandi fyrir slysi [ ... ] þegar hann ók bifreið sinni út af vegi
skammt frá [ ... ]. Bifreiðin var í ábyrgðartryggingu hjá stefnda, sem
jafnframt hafði tekið að sér slysatryggingu ökumanns samkvæmt 92. gr.
umferðarlaga nr. 50/1987. Við fyrrnefnt slys hlaut áfrýjandi
alvarlegan áverka á höfði, auk brota á vinstri handlegg og olnboga. Hinn 14.
apríl 1994 mat læknir örorku áfrýjanda af þessum sökum. Var örorkan þar talin
100% fyrsta árið eftir slys, síðan 50% í þrjá mánuði, en varanleg örorka upp
frá því 40%. Á þessum grunni aflaði áfrýjandi útreiknings tryggingarfræðings
20. júní 1994 á tjóni sínu. Samkvæmt útreikningnum var höfuðstólsverðmæti
vinnutekjutaps á slysdegi vegna tímabundinnar örorku 726.000 krónur, en vegna
varanlegrar örorku 8.502.100 krónur. Þá var verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda
áætlað 510.100 krónur. Stefndi greiddi áfrýjanda bætur 20. júlí 1994, sem var
krafist með stoð í þessum útreikningi. Samkvæmt tjónsuppgjöri varð samkomulag
um að greiða bætur fyrir varanlega örorku og miska í einu lagi, alls 6.615.717
krónur, og 726.000 krónur í bætur vegna tímabundinnar örorku, eða samtals
7.341.717 krónur auk vaxta, útlagðs kostnaðar og innheimtulauna lögmanns. Frá
þessu drógust hins vegar dagpeningar áfrýjanda frá Tryggingastofnun ríkisins,
207.698 krónur, og örorkubætur frá sama, 989.019 krónur. Eftir að áfrýjandi hafði fengið
greiddar bætur samkvæmt framansögðu taldi hann vísbendingar hafa komið fram um
að starfsorkumissir hans kynni að vera meiri en áður var ætlað, enda hafi honum
orðið um megn að gegna hálfu starfi, sem hann hafi reynt á tveimur stöðum. Af
þessum sökum leitaði áfrýjandi 23. febrúar 1995 eftir áliti sérfræðings í
taugalækningum á því hvort starfsorkumissir hans væri meiri en 40% vegna
áverkanna, sem hann hlaut á höfði í áðurnefndu slysi. Í álitsgerð læknisins 15.
september sama árs var komist að þeirri niðurstöðu að áfrýjandi væri ekki fær
um að halda starfi og afla þannig 60% af þeim tekjum, sem fullfrískur maður
gæti aflað. Áfrýjandi leitaði því á ný eftir örorkumati læknis, sem var fengið
23. júní 1996. Þar var komist að sömu niðurstöðu og í fyrra örorkumati um
tímabundna örorku áfrýjanda, en varanleg örorka hans var hins vegar talin 65%.
Samkvæmt útreikningi tryggingarfræðings 12. júlí 1996, sem áfrýjandi aflaði
sér, var höfuðstólsverðmæti tekjutaps af 25% viðbótarörorku hans á slysdegi
talið nema 8.023.900 krónum, auk þess að tapast hafi lífeyrisréttindi vegna
hennar að áætluðu verðmæti 481.400 krónur. Áfrýjandi krafði stefnda 16. júlí
1996 um frekari bætur á grundvelli þessa útreiknings, auk miskabóta og
endurgreiðslu útlagðs kostnaðar. Með samkomulagi aðilanna var í kjölfarið
leitað matsgerðar tveggja lækna um örorku áfrýjanda. Í matsgerðinni, sem er
dagsett 7. janúar 1997, var komist að þeirri niðurstöðu að tímabundin örorka
áfrýjanda hafi verið 100% í eitt ár frá slysdegi, en varanleg örorka frá þeim
tíma 65%. Þess var getið í matsgerðinni að matsmenn hafi fengið þær upplýsingar
hjá Tryggingastofnun ríkisins að áfrýjanda hafi þar 16. september 1996 verið
„metin meira en 75% almenn örorka (örorkulífeyrir)“. Óumdeilt er í málinu að
þessi ábending matsmanna hafi verið rétt og að áfrýjandi hafi notið
örorkulífeyris og tekjutryggingar úr almannatryggingum frá 1. júlí 1995 að
telja. Í málinu krefur áfrýjandi stefnda
um bætur vegna þeirrar viðbótar, sem hefur verið metin á varanlegri örorku
hans, og missis lífeyrisréttinda. Þessir kröfuliðir áfrýjanda nema samtals
8.505.300 krónum og eru studdir við síðastnefndan útreikning tryggingarfræðings.
Þá krefst áfrýjandi jafnframt miskabóta að fjárhæð 750.000 krónur, en alls eru
kröfur hans þannig 9.255.300 krónur, eins og áður er getið. Stefndi vefengir
ekki niðurstöðu matsmanna um örorku áfrýjanda eða útreikning á tjóni hans og
heldur ekki tilkall hans til bóta á grundvelli 92. gr. umferðarlaga. Á hinn
bóginn reisir stefndi kröfur sínar einkum á því að skerða verði bætur handa
áfrýjanda vegna skattfrelsis þeirra og hagræðis af eingreiðslu, svo og að til
frádráttar verði að koma slysdagsverðmæti örorkulífeyris áfrýjanda og
tekjutryggingar frá Tryggingastofnun ríkisins. Samkvæmt útreikningi
tryggingarfræðings 21. janúar 1997 og skýringum á þeim útreikningi frá 15. mars
1999 sé verðmæti þeirra greiðslna alls 9.070.100 krónur. Telur stefndi að með
þessu fái áfrýjandi tjón sitt að fullu bætt. II. Við ákvörðun bóta handa áfrýjanda
vegna þeirrar viðbótar á varanlegri örorku hans, sem fram hefur komið og er
óumdeild í málinu, verður tekið mið af útreikningi tryggingarfræðings á
slysdagsverðmæti tekjutaps af þessum sökum. Samkvæmt rótgróinni dómvenju sæta
bætur eftir slíkum útreikningi lækkun vegna skattfrelsis og hagræðis tjónþola
af eingreiðslu. Áfrýjandi hefur ekki fært haldbær rök fyrir því að efni séu til
að víkja frá þeirri reglu. Að teknu tilliti til þessa eru bætur handa áfrýjanda
vegna varanlegu örorkunnar, sem um ræðir í málinu, hæfilega ákveðnar 6.000.000
krónur. Við þá fjárhæð bætist andvirði tapaðra lífeyrisréttinda, 481.400
krónur, þannig að fjárhagslegt tjón áfrýjanda telst samtals 6.481.400 krónur. Eftir fyrrnefndum útreikningi
tryggingarfræðings á verðmæti greiðslna, sem áfrýjandi hefur notið frá
Tryggingastofnun ríkisins frá 1. júlí 1995, telst slysdagsverðmæti
örorkulífeyris hans til 67 ára aldurs 3.193.700 krónur. Sú fjárhæð verður að
koma að fullu til frádráttar bótum handa áfrýjanda vegna fjárhagslegs tjóns
hans, svo sem venja stendur til. Að því gættu standa eftir af reiknuðu tjóni
áfrýjanda 3.287.700 krónur. Í tilvitnuðum útreikningi komst tryggingarfræðingur
að þeirri niðurstöðu að slysdagsverðmæti tekjutryggingar áfrýjanda úr almannatryggingum
væri 5.876.400 krónur. Þótt leitt verði af dómafordæmum Hæstaréttar að sú
fjárhæð eigi ekki að koma að fullu til skerðingar á bótum handa áfrýjanda, er
sýnt að það hlutfall hennar, sem taka verður tillit til, leiðir að minnsta
kosti til frádráttar sem svarar 3.287.700 krónum. Samkvæmt því verður að
fallast á það með stefnda að áfrýjandi fái fjárhagslegt tjón sitt, sem þetta
mál er risið af, að fullu bætt með greiðslum frá Tryggingastofnun ríkisins. Umræddar greiðslur til áfrýjanda úr
almannatryggingum geta ekki skert rétt hans til miskabóta. Stefndi hefur ekki
fært fram önnur haldbær rök gegn þeim rétti áfrýjanda. Þegar litið er til
þeirra afleiðinga af slysi áfrýjanda, sem málið varðar, eru miskabætur handa
honum hæfilega ákveðnar 750.000 krónur. Verður stefndi dæmdur til að greiða þá
fjárhæð ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 18. júlí 1992 til 16. ágúst
1996, en dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags, allt eins og nánar
greinir í dómsorði. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og
gjafsóknarkostnað áfrýjanda skulu vera óröskuð. Stefndi verður dæmdur til að
greiða áfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Stefndi, Vátryggingafélag Íslands
hf., greiði stefnda, A, 750.000 krónur ásamt ársvöxtum sem hér
segir: 1% frá 18. júlí 1992 til 1. ágúst sama árs, 0,9% frá þeim degi til 1.
janúar 1993, 1,3% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 1,2% frá þeim degi til
21. sama mánaðar, 1,1% frá þeim degi til 11. febrúar sama árs, 1% frá þeim degi
til 21. mars sama árs, 0,9% frá þeim degi til 1. apríl sama árs, 0,8% frá þeim
degi til 11. ágúst sama árs, 0,9% frá þeim degi til 1. nóvember sama árs, 0,8%
frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 0,5% frá þeim degi til 11. maí 1995, 0,6%
frá þeim degi til 1. febrúar 1996, 0,9% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 1%
frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 0,9% frá þeim degi til 21. apríl sama árs,
0,8% frá þeim degi til 11. maí sama árs, en 0,7% frá þeim degi til 16. ágúst
1996. Frá þeim degi greiði stefndi dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og
gjafsóknarkostnað áfrýjanda skulu vera óröskuð. Stefndi greiði áfrýjanda 200.000
krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjavíkur
27. maí 1998. Árið 1998, miðvikudaginn 27. maí, er í Héraðsdómi
Reykjavíkur í málinu nr. E-4124/1997 A gegn Vátryggingafélagi
Íslands hf. kveðinn upp svofelldur dómur: Mál þetta, sem
dómtekið var 29. apríl sl., var höfðað með stefnu, áritaðri ódagsett um
birtingu, þingfestri 18. september 1997. Stefnandi er
A kt. [ ... ], [ ... ]. Stefndi er
Vátryggingafélag Íslands, kt. 690689-2009, Ármúla 3, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda. Að stefndi
verði dæmdur til þess að greiða stefnanda 13.882.950 krónur ásamt 1% ársvöxtum
af 9.225.300 krónum frá 18. júlí 1992 til 11. ágúst 1993, en með 1,25%
ársvöxtum frá þeim degi til 11. nóv. 1993, en með 0,5% ársvöxtum frá þeim degi
til 1. júní 1995, en með 0,65% ársvöxtum frá þeim degi til 16. ágúst 1996, en
með dráttarvöxtum, þ.m.t. vaxtavöxtum, samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 með
síðari breytingum af stefnufjárhæðinni frá þeim degi til greiðsludags. Auk þess er
krafist greiðslu á útlögðum kostnaði að fjárhæð 87.165 krónur. Krafist er
málskostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins eða samkvæmt framlögðum
málskostnaðarreikningi eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, en stefnandi fékk
gjafsókn með bréfi dómsmálaráðuneytisins dags. 5. maí 1997. Þess er krafist að
dráttarvextir leggist við málskostnaðinn á 12 mánaða fresti í fyrsta sinn 15
dögum eftir dómsuppsögu. Dómkröfur stefnda. Stefndi krefst
aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að mati dómsins. Til vara krefst
stefndi þess að stefnukröfur verið stórlækkaðar og málskostnaður felldur niður. Málavextir. Laugardaginn
[ ... ] valt bifreið stefnanda, [ ... ], út af þjóðveginum skammt norðan
við afleggjarann að [ ... ]. Stefnandi, sem var ökumaður
bifreiðarinnar, kastaðist út úr bifreiðinni. Hann hlaut alvarlegan heilaáverka
í slysinu auk mars á lunga, handarbrots og olnbogabrots. Stefnandi var [ .. ] ára
að aldri er slysið varð. Afleiðingar heilaskaðans sem stefnandi varð fyrir voru
varanlegar. Hinn 14. apríl
1994 mat Júlíus Valsson læknir varanlega örorku stefnanda af völdum slyssins
40% auk 100% tímabundinnar örorku í 12 mánuði og 50% í 3 mánuði. Við matið
studdist Júlíus Valsson m.a. við taugasálfræðilega athugun Jónasar G.
Halldórssonar sálfræðings og skýrslur endurhæfinga- og taugadeildar
Borgarspítalans. Jón Erlingur Þorláksson tryggingafræðingur áætlaði örorkutjón
stefnanda út frá örorkumati Júlíusar og meðaltekjum iðnaðarmanna miðað við 6%
framtíðarvexti. Bifreið
stefnanda var skylduvátryggð hjá stefnda, þ. á m. slysatryggingu ökumanns.
Þáverandi lögmaður stefnanda samdi á grundvelli þessara gagna við stefnda um
fullar og endanlegar bætur fyrir slysið með fyrirvara um frekari örorku.
Slysauppgjör fór fram 20. júlí 1994. Örorkubætur Tryggingastofnunar ríkisins
til stefnanda vegna slyssins voru dregnar frá að fullu, en um var að ræða
eingreiðslu vegna 40% varanlegrar örorku. Stefnandi taldi
er frá leið að afleiðingar slyssins væru meiri en örorkumat Júlíusar Valssonar
sagði til um. Óskaði hann eftir örorkumati hjá Jónasi Hallgrímssyni lækni að
undangenginni rannsókn hjá Grétari Guðmundssyni taugalækni. Jónas Hallgrímsson
skilaði matsgerð 23. júní 1996. Mat hann tímabundna örorku stefnanda óbreytta
en varanlega örorku hans 65%. Jón Erlingur Þorláksson tryggingafræðingur
reiknaði út viðbótarörorkutjón stefnanda miðað við 25% viðbótarörorku samkvæmt
mati Jónasar Hallgrímssonar. Var þá miðað við meðaltekjur iðnaðarmanna og 4,5%
framtíðarvexti. Niðurstaða hans var að höfuðstólsverðmæti tekjutaps af
viðbótarörorkunni væri 8.023.900 kr. og verðmæti tapaðara lífeyrisréttinda vegna
viðbótarörorkunnar 481.400 kr. Stefndi var krafinn um viðbótarbætur með bréfi,
dags. 16. júlí 1996. Í framhaldi af því sammæltust aðilar um að fá læknana
Sigurð Thorlacius og Ragnar Jónsson til þess að meta örorku stefnanda af völdum
slyssins. Þeir skiluðu mati, dags. 7. janúar 1997. Mat þeirra var að varanleg
læknisfræðileg og fjárhagsleg örorka stefnanda væri 65% en tímabundin örorka
100% í eitt ár. Í matsgerð
þeirra Sigurðar og Ragnars segir að hinn 16. september 1996 hafi stefnanda
verið metin meira en 75% almenn örorka hjá Tryggingastofnun ríkisins og
grundvöllur mats Tryggingastofnunar verið þau einkenni stefnanda sem rakin eru
til slyssins. Úrskurður Tryggingastofnunar ríkisins um 75% örorku stefnanda
gilti frá 1. júlí 1995. Fékk stefndi Jón Erling Þorláksson til að endurreikna
tjónið af viðbótarörorkunni og reikna í því sambandi út slysadagsverðmæti þess
lífeyris og tekjutryggingar sem stefnandi naut frá Tryggingastofnun ríkisins
vegna slyssins frá 1. júlí 1995. Útreikningur Jóns Erlings er dags. 21. janúar
1997. Samkvæmt honum nemur slysadagsverðmæti þessara greiðslna frá
Tryggingastofnun 9.070.100 kr. en höfuðstólverðmæti tekjutaps af
viðbótarörokunni 8.193.700 kr. og verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda vegna
viðbótarörorkunnar 491.600 kr. Taldi stefndi ekki grundvöll til frekari bóta af
sinni hálfu þar sem stefndi telur að tjónið bætist meira en að fullu með
greiðslunum frá Tryggingastofnun ríkisins. Málsástæður og
rökstuðningur stefnanda. Stefnandi byggir á
fyrirvara við bótauppgjörið sem fram fór 20. júlí 1992 á grundvelli 40% örorkumats Júlíusar Valssonar. 25% varanleg
læknisfræðileg viðbótarörorka sé sönnuð með læknisvottorðum og örorkumatsgerðum
Jónasar Hallgrímssonar læknis og tveggja lækna mati Ragnars Jónssonar og
Sigurðar Thorlacius. Sannað
líkamstjón sé til þess fallið að valda minnkun á starfsorku. Skerðingin sé að
sjálfsögðu persónubundin og því mismikil. Þá geti skerðingin komið öll fram
strax en líklegra sé að hlutar hennar komi ekki fram fyrr en síðar á
lífsleiðinni. Í tilviki stefnanda sé ljóst að mikil skerðing á starfsorku sé
þegar komin fram. Ekki sé hins vegar útilokað að frekari skerðing eigi eftir að
koma fram síðar. Stefnandi hafi fljótlega horfið frá námi sínu við
[ ... ] skóla [ ... ]. Hann hafi fyrir slysið m.a. náð góðum árangri í
stærðfræði og eðlisfræði við skólann. Eftir slysið virðist allur skilningur á
stærðfræði og eðlisfræðilegum lögmálum gersamlega horfinn. Stefnandi hafi reynt
að vinna eftir slysið en alltaf gefist upp vegna úthaldsleysis, líkamlegs og
andlegs. Einbeitingin hafi bilað þannig að hann hafi átt mjög erfitt með að
halda sig að nokkru verki. Eðlilegt sé að tekið verði tillit til þessa við
ákvörðun bótanna. Stefnandi telur
að bæta eigi tjón hans að fullu úr ökumannstryggingunni hjá stefnda. Ekki skuli
tekið tillit til lífeyrisgreiðslna frá Tryggingastofnun ríkisins með þeim hætti
sem gert sé í svarbréfi stefnda, dags. 24. jan. 1997, við kröfugerð stefnanda
frá 16. júlí 1996, en þar vilji stefndi draga frá bótum til stefnanda
slysadagsverðmæti lífeyrisgreiðslu frá Tryggingastofnun 9.070.100 kr. og fái
þannig út að tjón stefnanda sé ofbætt um 2.720.000 kr. Stefnandi telur tjón
sitt síst ofbætt með þeirri bótagreiðslu sem hann hafi tekið við með fyrirvara
vegna 40% örorkumatsins. Þannig telji stefnandi fráleitt að hann skuldi nú
stefnanda 2.720.000 kr. Þær forsendur
sem lagðar séu til grundvallar almennu örorkumati Tryggingastofnunar ríkisins
séu allt aðrar en þær sem liggja til grundvallar 65% slysaörorkumati
fyrrnefndra lækna. Leiði almennt örorkumat Tryggingastofnunar a.m.k. til 75%
örorku skuli viðkomandi greiddur örorkulífeyrir skv. 12. gr. laga nr. 117/1993
auk tekjutryggingar skv. 17. gr. sömu laga. Samkvæmt almannatryggingalögum sé
75% örorku jafnað til 100% örorku þegar kemur að greiðslu örorkulífeyris og
tekjutryggingar. Starfsorkuskerðing stefnanda sé í slysaörorkumötum læknanna
metin 65%, þannig að talið sé að hann haldi a.m.k. 35% starfsorkunnar eftir
slysið. Einstaklingur með slíka starfsorkuskerðingu sé að mati
Tryggingastofnunar ekki talinn geta aflað sér a.m.k. 1/4 hluta þess sem andlega
og líkamlega heilir menn geta, það er að segja, ekki sé talið að hann geti
framfleytt sér af eigin rammleik. Stefnanda sé
greiddur lífeyrir að fjárhæð 13.640 krónur auk tekjutryggingar að fjárhæð
25.800 krónur, samtals 39.440 krónur á mánuði frá Tryggingastofnun ríkisins.
Örorkulífeyrir og tekjutrygging stefnanda nemi á ári 473.280 krónum ef miðað sé
við núverandi mánaðargreiðslu. Áætlaðar meðaltekjur iðnaðarmanna til framtíðar
nemi 1.737.600 krónum samkvæmt útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar eða
144.800 krónum á mánuði. Þannig nemi örorkulífeyrir og tekjutrygging stefnanda
frá Tryggingastofnun ríkisins um 27% af meðaltekjum iðnaðarmanna. Stefnda sé
ætlað að bæta 65% örorku stefnanda. Þannig vanti ennþá 8% (27% frá
Tryggingastofnun + 65% (JV40% + JH,ST og RJ 25%) frá stefnda = 92%) upp á að
stefnandi fái bættar fullar tekjur iðnaðarmanna vegna slyssins. Stefnandi
byggir á því að hvorki skuli tekið tillit til skatt- eða eingreiðsluhagræðis
við uppgjör bóta, sbr. 28. gr. laga nr. 75/1981 varðandi skatthagræði. Stefnandi
sundurliðar kröfu sína svo: Stefnufjárhæðin
byggist á niðurstöðu mats Jónasar Hallgrímssonar læknis, dags. 23. júní 1996,
og læknanna Sigurðar Thorlacius og Ragnars Jónssonar frá 7. janúar 1997 um 25%
varanlega viðbótarörorku stefnanda og örorkutjónsútreikningi Jóns Erlings
Þorlákssonar tryggingastærðfræðings frá 12. júlí 1996 sem byggi á meðaltekjum
iðnaðarmanna samkvæmt skýrslum kjararannsóknarnefndar. Það 50% álag,
sem gerð er krafa um í máli þessu, sé tilkomið vegna þess að gera megi ráð
fyrir að máli þessu verði skotið til Hæstaréttar. Í dómi Hæstaréttar frá 1977,
bls. 516, komi fram að ekki sé hægt að hækka kröfur frá því fyrir héraðsdómi á
grundvelli nýs útreiknings tryggingastærðfræðings. Með þessi réttarfarssjónarmið
í huga sé gerð krafa um tilgreint 50% álag þar sem gera megi ráð fyrir að vegna
launahækkana í landinu verði sannanlegt tjón stefnanda orðið meira þegar málið
komi fyrir í Hæstarétti. Krafist er
endurgreiðslu á útlögðum kostnaði stefnanda vegna málsins samkvæmt framlögðum
reikningum og sundurliðist hann þannig: Miskabótakröfu
stefnanda að fjárhæð 750.000 sé stillt í hóf. Þeirri fjárhæð sé ætlað að bæta
öll óþægindi stefnanda af völdum áverkanna, allar þjáningar auk röskunar á
stöðu og högum. Það þurfi ekki að fjölyrða um óþægindi og þjáningar stefnanda.
Við matsgerðir og læknisvottorð sé litlu að bæta. Helst því að varanleg örorka
taki eingöngu á skerðingu til starfa, ekki á áhrifum áverkanna á tómstundir
stefnanda og ótalmargt annað. Krafist er
almennra sparisjóðsvaxta Landsbanka Íslands frá slysdegi 18. júlí 1992 til 16.
ágúst 1996, sbr. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Gerð er krafa um dráttarvexti
frá þeim degi til greiðsludags, sbr. 15. gr. vaxtalaga. Kröfur
stefnanda eru reistar á 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Varðandi miskabætur
er vísað til 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Varðandi vexti,
dráttarvexti og vaxtavexti er vísað til vaxtalaga nr. 25/1987, einkum 7. og 15.
gr. Stefnandi styður kröfu um málskostnað við lög nr. 91/1991, einkum 1. mgr.
130. gr. Krafa um virðisaukaskatt á málskostnað er reist á lögum nr. 50/1988,
sbr. og reglugerð nr. 562/1989. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattskyldur og sé
honum því nauðsyn að fá dóm fyrir þessum skatti úr hendi stefnda. Málsástæður og
rökstuðningur stefnda. Sýknukrafa stefnda er á
því byggð að með örorkulífeyrisgreiðslum og tekjutryggingu, sem stefnandi njóti
vegna afleiðinga slyssins frá Tryggingastofnun ríkisins frá og með 1. júlí
1995, sé allt hið umstefnda tjón meira en fullbætt og eigi stefnandi því engan
rétt til bóta úr hendi stefnda. Föst dómvenja
sé fyrir því að slysadagsverðmæti slíkra bóta frá Tryggingastofnun ríkisins
beri að draga frá bótakröfum á hendur þeim sem skaðabótaábyrgð beri á slysi.
Nemi slysadagsverðmæti bótanna frá Tryggingastofnun í tilviki stefnanda meiru
en svarar brúttótjóni hans samkvæmt tjónsútreikningum. Þá beri samkvæmt fastri
dómvenju að virða til lækkunar skattfrelsi skaðabóta fyrir líkamstjón og
hagræði af eingreiðslu og eftir að það hafi verið gert sé ljóst að verðmæti
bótanna frá Tryggingastofnun ríkisins nemi 2,7 milljónum króna umfram eðlilegar
skaðabætur til stefnanda vegna viðbótaröroku og miska. Eigi stefnandi því engan
rétt til bóta úr hendi stefnda. Fengi stefnandi tjón sitt tvíbætt og miklu
meira en það ef orðið væri við kröfum hans. Stefnandi haldi
því fram að ekki eigi að taka tillit til greiðslnanna frá Tryggingastofnun þar
sem forsendur til grundvallar örorkumati Tryggingastofnunar ríkisins séu aðrar
en þær sem liggi til grundvallar örorkumötum áðurnefndra lækna. Það sé ekki
rétt því hinar heilsufarslegu afleiðingar slyssins og einkenni stefnanda af
völdum þess séu í öllum tilvikum þær forsendur sem liggi til grundvallar
örorkumötunum bæði hjá Tryggingastofnun og hinum. Byggist bætur
Tryggingastofnunar á 29. gr. laga um almannatryggingar nr. 117/1993, sbr. 3.
mgr. 12. gr. sömu laga. Séu engar reglur settar um mat á örorkunni í lögum um
almannatryggingar og gildi einu hvort örorkumat Tryggingastofnunar sé hærra eða
lægra en örorkumöt annarra vegna sama slyss. Bætur Tryggingastofnunar ríkisins
skuli koma til frádráttar skaðabótakröfu slasaða vegna slyssins. Sé og
meginregla í skaðabótarétti að tjónþoli eigi ekki að hagnast á slysinu í
bótaréttarlegu tilliti sem stefndi myndi vissulega gera í þessu tilfelli ef
horft yrði framhjá bótunum til hans frá Tryggingastofnun. Þá byggir
stefndi á því að stefnandi hafi með samningsuppgjörinu 20. júlí 1994 viðurkennt
að örorkubætur Tryggingastofnunar vegna slyssins skuli koma að fullu til
frádráttar skaðabótakröfum hans og hafi hann engan fyrirvara gert í því efni
heldur aðeins um frekari örorku. Sé hann því bundinn við að bætur
Tryggingastofnunar skuli koma til frádráttar stefnukröfum. Verði ekki á
sýknukröfu fallist er varakrafa stefnda á því byggð að stefnukröfur beri í öllu
falli að stórlækka. Komist stefnandi aldrei fram hjá því að samkvæmt dómvenju
beri að lækka kröfur hans verulega með tilliti til þeirra bóta sem hann eigi
rétt til frá Tryggingastofnun ríkisins vegna hækkunar á varanlegu örorkunni af
völdum slyssins og að einnig beri að virða til lækkunar kröfum hans skattfrelsi
bótanna og hagræði af eingreiðslu þeirra. Þá sé miskabótakrafa stefnanda,
750.000 krónur, vegna 25% viðbótarörorku alltof há og í ósamræmi við dómvenju.
Séu 250-300 þúsund krónur nær lagi. Kröfuliðurinn
50% álag sé ekki tjón eða miski af völdum slyssins og sé bersýnilega haldlaus
og án réttlætingar. Skuli tekið tillit til þess við ákvörðun málskostnaðar,
sbr. 131. gr. eml. Niðurstaða. Bótaskylda
stefnda gagnvart stefnanda á tjóni því sem stefnandi varð fyrir við slysið [ ... ] er óumdeild. Það er jafnframt óumdeilt að stefnandi hafi hlotið 65%
varanlega örorku af völdum slyssins. Ágreiningur
aðila stendur um það, að stefnandi telur tjón sitt vanbætt, en stefndi telur að
hann hafi fengið tjón sitt að fullu bætt og meira en það með þegar greiddum
bótum frá stefnda og örorkulífeyri og tekjutryggingu frá Tryggingastofnun
ríkisins. Stefnandi var metinn til 75% örorku af Tryggingastofnun ríkisins 16.
september 1996 og gilti úrskurðurinn frá 1. júlí 1995 til 30. júní 1999. Í ágreiningi aðilia felst
jafnframt ágreiningur um það hvort slysadagsverðmæti örorkulífeyris og
tekjutryggingar frá Tryggingastofnun skuli koma til frádráttar bótum frá
stefnda eða ekki. Ennfremur hvort lækka skuli bætur til stefnanda vegna
skattfrelsis bótanna og hagræðis af eingreiðslu. Slys stefnanda
varð [ ... ]. Um uppgjör bóta vegna líkamstjóna, sem urðu fyrir
gildistöku skaðabótalaga nr. 50/1993, er löng dómvenja. Samkvæmt henni fer um
uppgjör bóta vegna slíkra tjóna á þann veg að höfð er hliðsjón af
örorkutjónsútreikningi sem byggður er á örorkumati og viðmiðunartekjum miðað
við tiltekna framtíðar ávöxtun. Frá þeirri fjárhæð sem þessi viðmið gefa eru
dregnar bætur sem tjónþoli fær frá Tryggingastofnun ríkisins og síðan er
bótafjárhæð lækkuð vegna skattfrelsis bótanna og meints eingreiðsluhagræðis. Kröfu sína um
viðbótarbætur vegna varanlegs örorkutjóns 8.023.900 styður stefnandi við
örorkutjónsúrtreikning Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings frá 12. júli
1992, sem byggður er á meðaltekjum iðnaðarmanna og miðaður við 4,5%
framtíðarávöxtun. Þegar þau sjónarmið eru höfð í huga sem samkvæmt dómvenju ber
að hafa í huga við ákvörðun bóta sem þessar þ.e. skattfrelsi og meint
eingreiðslu hagræði þykja bætur til handa stefnanda vegna varanlegrar örorku
hæfilega ákveðnar 6.000.000 kr. Stefnandi á
rétt á bótum vegna tapaðra lífeyrisréttinda 481.400 kr., sem studd er með vísan
til sama útreiknings og að ofan getur. Þegar litið er
til hinna alvarlegu afleiðinga sem slys stefnanda hefur haft á heilsu hans og
hagi alla þá þykja miskabætur vegna viðbótarörorkunnar hæfilega ákveðnar
500.000 kr. Samtals nema
fjárhæðir þessar 6.981.400 kr. Samkvæmt dómvenju ber að draga frá ofangreindum
fjárhæðum slysadagsverðmæti lífeyris og tekjutryggingar, sem stefnandi nýtur
frá Tryggingastofnun ríkisins, en samkvæmt útreikningi Jóns Erlings
Þorlákssonar tryggingafræðings frá 21. janúar 1997 nemur það 9.070.100 kr. Enda
þykja ekki hafa verið færð nægjanlega rök fyrir því að við niðurstöðu máls
þessa skuli víkja frá langri dómvenju við uppgjör á tjónum sem tjóni stefnanda. Með vísan til
þess sem hér hefur verið rakið er sýknukrafa stefnda tekin til greina. Eftir atvikum
þykir rétt að fella málskostnað niður. Málskostnaður
stefnanda, sem hefur gjafsókn í máli þessu, ákveðst 387.165 kr. og hefur þá
verið litið til útlagðs kostnaðar stefnanda samtals 87.165 kr. og þóknunar
lögmanns stefnanda sem telst hæfilega ákveðin 300.000 kr. að teknu tilliti til
virðisaukaskattskyldu lögmannsþóknunar. Auður
Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi,
Vátryggingafélag Íslands hf., skal vera sýkn af kröfum stefnanda, A, í máli þessu. Málskostnaður
fellur niður. Málskostnaður
stefnanda 387.165 kr. greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns
stefnanda, Jóhannesar Alberts Sævarssonar hdl., 300.000 krónur. |
Mál nr. 306/1998 | Skaðabætur Umferðarlög Torfærutæki Skráningarskylda Vátrygging | K
slasaðist þegar vélsleði sem hann ók, lenti á snjóruðningi. Þegar slysið varð
hafði K, sem átti vélsleðann, hvorki keypt ábyrgðartryggingu vegna hans né
slysatryggingu ökumanns og hafði sleðinn aldrei verið skráður sem ökutæki.
Taldi K að B, seljandi sleðans, bæri ábyrgð á að slysatrygging var ekki fyrir
hendi og hann því ekki fengið þær vátryggingarbætur, sem honum hefði borið.
Krafði hann B um skaðabætur vegna tjóns síns. Talið var að ákvæði umferðarlaga
og reglugerðar um skráningu ökutækja bæri að skýra svo, að skylda til að láta
skrá vélknúið ökutæki hvíldi á raunverulegum eiganda þess. Var ekki talið að B
hefði sem innflytjanda verið skylt að færa ökutæki K til skráningar eða kaupa
lögmæltar vátryggingar vegna þess fyrir hönd K. Sönnunarbyrði um að K hefði
falið öðrum að gera vátryggingarsamning um slysatryggingu ökumanns var talin
hvíla á K, og var hann hvorki talinn hafa sýnt fram á að hann hefði beðið B um
að annast kaup vátrygginganna né að B hefði mátt ætla að K hefði viljað að B
sæi um það. Var niðurstaða héraðsdóms um sýknu B af kröfum K staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Gunnlaugur Claessen og Arnljótur Björnsson og Þorgeir
Örlygsson prófessor. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 29. júlí 1998. Hann krefst þess að stefndi verði dæmdur til að
greiða 8.330.360 krónur með nánar tilgreindum ársvöxtum frá 26. mars 1989 til
2. október 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Bú áfrýjanda var tekið til
gjaldþrotaskipta 30. janúar 1998 og hefur skiptastjóri í þrotabúinu samþykkt að
áfrýjandi reki sjálfur mál þetta á eigin kostnað. I. Áfrýjandi hefur skýrt svo frá að
hann hafi slasast 26. mars 1989 á skíðasvæði Knattspyrnufélags Reykjavíkur í
Skálafelli við Mosfellsdal, er vélsleði hans lenti á snjóruðningi með þeim
afleiðingum að hann féll af sleðanum. Samkvæmt vottorði Rögnvaldar Þorleifssonar
læknis kom áfrýjandi á slysa- og bæklunardeild Borgarspítalans klukkan 21.23
þennan dag. Í læknisvottorðinu er eftirfarandi frásögn skráð eftir áfrýjanda:
„Hann skýrði svo frá að um kl. 18 þann dag hefði hann ekið snjósleða sínum í
Skálafelli. Hann kvaðst hafa ekið allgreitt og þá ekið sleðanum inn í snjóvegg.
Hann kvað sleðann hafa kastast áfram við höggið og kvaðst síðan sjálfur hafa
fallið af sleðanum. Hann kvaðst þó fyrst hafa rekið bakið í sæti sleðans en
loks lent á bakinu á harðri fönn. Hann kvaðst strax hafa fundið mikinn sársauka
í mjóbakinu ...“. Með áfrýjanda var félagi hans, sem einnig var á vélsleða.
Hefur hann fyrir dómi skýrt frá atvikum að slysinu í aðalatriðum á sömu lund og
áfrýjandi. Þykir mega telja, svo sem gert var í héraðsdómi, nægilega sannað að
slysið hafi orðið á þann hátt, sem áfrýjandi hefur lýst. II. Þegar slysið varð hafði áfrýjandi
hvorki keypt lögmælta ábyrgðartryggingu vegna sleðans né slysatryggingu
ökumanns samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Reisir hann kröfur sínar á
því, að stefndi beri ábyrgð á að slysatrygging var ekki fyrir hendi, en það
hafi leitt til þess að hann hafi ekki fengið þær vátryggingarbætur, sem honum
hefði borið, ef slysatrygging hefði verið keypt. Vélsleðar eru torfærutæki í
skilningi 2. gr. umferðarlaga. Áfrýjandi keypti tæki sitt nýtt hjá stefnda 9.
febrúar 1989 og greiddi kaupverðið með peningum og skuldabréfi. Tók áfrýjandi
við vélsleðanum og flutti hann frá verslun stefnda með bifreið. Á reikningi
stefnda dagsettum sama dag kemur fram að fast númer sleðans var ÞA 829, en
samkvæmt 2. málslið 1. mgr. 5. gr. reglugerðar nr. 523/1988 um skráningu
ökutækja skulu ökutæki skráð „samkvæmt fastnúmerakerfi“. Vélsleðinn mun hins
vegar aldrei hafa verið skráður sem ökutæki eða borið skráningarmerki, þrátt
fyrir ákvæði um skráningarskyldu í 1. mgr. 63. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 5.
gr. nefndrar reglugerðar, en 1. málsliður 1. mgr. 5. gr. hennar hljóðar svo:
„Áður en ökutæki er tekið í notkun skal það hafa verið skráð á eiganda,
skráningarskírteini gefið út og skráningarmerki fest á það.“ III. Stefndi heldur því fram að flestir,
sem keyptu vélsleða hjá honum á þeim tíma, er hér um ræðir, hafi hvorki óskað
eftir að kaupa ábyrgðartryggingu eða slysatryggingu ökumanns né að láta skrá þá
strax og kaupin gerðust. Hafi kaupendur ekki viljað gera það fyrr en þeir tækju
sleða sinn í notkun. Sé þessu þveröfugt farið með kaupendur nýrra bifreiða, sem
ekki megi aka óskráðum frá seljanda. Vélsleðinn, sem mál þetta er risið
af, var húftryggður hjá vátryggingafélagi frá 9. febrúar 1989 til 30. apríl
sama árs. Eftir gögnum málsins verður að miða við að áfrýjandi hafi beðið
stefnda um að hafa milligöngu um að kaupa þá vátryggingu. Fyrir dómi svaraði áfrýjandi þannig
spurningu um hvort skráning og skyldutrygging hafi komið til tals við kaup
sleðans: „Ég gerði bara einhvern veginn ráð fyrir því að þeir myndu sjá um það,
þar sem þeir voru umboðsmenn sleðans.“ Ítrekað aðspurður um hvort hann hafi
beðið stefnda um að sjá um lögmæltar vátryggingar svaraði hann: „Ég þori ekki
að fara með það, hvort ég hafi beðið um það, en ég gerði bara ráð fyrir því að
þeir myndu gera það ...“. Einnig tók hann fram, að skráningarmerki hafi hvorki
verið á sleðanum né hafi hann fengið slíkt merki. Þá var áfrýjandi inntur eftir
því hvort honum hafi ekki fundist undarlegt að fá ekki skráningarmerki. Svaraði
hann því neitandi, þar sem hann hafi alveg eins getað búist við að það yrði
sent heim til sín. IV. Í 2. gr. reglugerðar nr. 523/1988
kemur fram, að eigandi ökutækis eða sá, sem á vegum hans hafi umráð þess, t.d.
innflytjandi eða framleiðandi, beri ábyrgð á að tækið sé skráð. Samkvæmt 1.
málslið 1. mgr. 4. gr. sömu reglugerðar skal innflytjandi skráningarskylds
ökutækis afhenda til ökutækjaskrár gögn, sem þarf til þess að færa megi
ökutækið í forskrá. Um skráningu í skilningi 63. gr. umferðarlaga er hins vegar
kveðið á í 1. mgr. 5. gr. reglugerðarinnar eins og fyrr greinir. Ekki skal skrá
ökutæki fyrr en eigandi þess eða sá, sem á vegum eigandans hefur umráð þess,
leggur fram gögn um að lögmælt vátrygging hafi verið keypt vegna tækisins, sbr.
3. mgr. 4. gr. reglugerðarinnar. Ákvæði umferðarlaga og reglugerðar nr.
523/1988 ber að skýra svo, að skylda til að láta skrá vélknúið ökutæki hvíli á
raunverulegum eiganda þess, ef um hann er vitað. Eftir skýlausu ákvæði 93. gr.
umferðarlaga hvílir skylda til að hafa lögmæltar vátryggingar vegna ökutækis
ekki á öðrum en eiganda þess eða þeim, sem hefur varanlega umráð þess, sbr. 91.
og 92. gr. sömu laga. Verður ekki talið, að stefnda hafi sem innflytjanda verið
skylt að færa ökutæki áfrýjanda til skráningar eða kaupa lögmæltar vátryggingar
vegna þess fyrir hans hönd. V. Eins og fram er komið var áfrýjanda
skylt að lögum að sjá um að keyptar væru lögmæltar vátryggingar vegna vélsleða
síns. Sönnunarbyrði um að áfrýjandi hafi falið öðrum að gera
vátryggingarsamning um slysatryggingu ökumanns hvílir á áfrýjanda. Hann hefur hvorki
sýnt fram á að hann hafi beðið stefnda um að annast kaup á lögmæltum
vátryggingum vegna sleðans, né að stefndi hafi mátt ætla að áfrýjandi hafi
viljað að stefndi sæi um það. Það haggar ekki þessari niðurstöðu, að stefndi
mun hafa haft heimild frá einu eða fleiri vátryggingafélögum til að bjóða
viðskiptamönnum vátryggingar vegna nýrra ökutækja, sem hann hafði til sölu. Ekki verður fallist á með áfrýjanda
að stefnda hafi borið að kynna honum reglur um skráningu ökutækja og benda
honum á að gæta lagaskyldu til að færa vélsleðann til skráningar og kaupa
vátryggingar þær, sem kveðið er á um í 91. gr. og 92. gr. umferðarlaga. Getur
áfrýjandi ekki borið fyrir sig vanþekkingu á þeim skyldum, sem honum mátti vera
augljóst að hvíldu á sér sem eiganda skráningarskylds ökutækis. Þá hefur áfrýjandi ekki stutt
viðhlítandi rökum þá fullyrðingu sína, að ekki hafi farið á milli mála að ætlun
hans hafi verið að taka vélsleðann í notkun strax eftir að hann var afhentur.
Samkvæmt öllu framansögðu verður niðurstaða héraðsdóms staðfest um annað en
málskostnað. Áfrýjandi verður dæmdur til að
greiða stefnda í einu lagi málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti svo sem
greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um
annað en málskostnað. Áfrýjandi, Kári Elíasson, greiði
stefnda, Bifreiðum og landbúnaðarvélum hf., samtals 350.000 krónur í
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 7. maí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 16. apríl s.l. var höfðað
með stefnu útgefinni 1. október s.l. og birtri 2. október s.l. Stefnandi er Kári Elíasson, kt. 250561-3189, Vesturbergi
8, Reykjavík. Stefndi er Bifreiðar og landbúnaðarvélar hf., kt.
440169-7089, Suðurlandsbraut 14, Reykjavík. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær að stefnda verði
gert að greiða stefnanda skaðabætur að fjárhæð kr. 8.330.360 með 13% ársvöxtum
frá 26. mars 1989 til 11. apríl 1989, en með 15% ársvöxtum frá þ.d. til 11.
06.89, en með 17% ársvöxtum frá þ.d. til 22.07.89, en með 12 % ársvöxtum frá
þ.d til 01.08.89, en með 13,4% ársvöxtum frá þ.d. til 01.09.89, en með 10,2%
ársvöxtum frá þ.d. til 01.10.89, en með 8,1% ársvöxtum frá þ.d. til 01.11.89,
en með 9,6% ársvöxtum frá þ.d. til 01.12.89, en með 11,2% ársvöxtum frá þ.d.
til 01.02.90, en með 8,3% ársvöxtum frá þeim degi til 01.03.90, en með 5,9%
ársvöxtum frá þ.d. til 01.04.90, en með 4,1% ársvöxtum frá þ.d. til 01.05.90,
en með 3% ársvöxtum frá þ.d. til 01.11.90, en með 2,3% ársvöxtum frá þ.d. til
01.12.90, en með 2,6% ársvöxtum frá þ.d. til 01.01.91, en með 2,8% ársvöxtum
frá þ.d. til 01.02.91, en með 4% ársvöxtum frá þ.d. til 01.03.91, en með 4,7%
ársvöxtum frá þ.d. til 01.07.91, en með 5,8% ársvöxtum frá þ.d. til 01.09.91,
en með 6,3% ársvöxtum frá þ.d. til 01.11.91, en með 3,9% ársvöxtum frá þ.d. til
01.12.91, en með 3,4% ársvöxtum frá þ.d. til 01.01.92, en með 2,6% ársvöxtum
frá þ.d. til 01.03.92, en með 1,6% ársvöxtum frá þ.d. til 01.04.92, en með 1,1%
ársvöxtum frá þ.d. til 01.06.92, en með 1% ársvöxtum frá þ.d. til 01.09.92,
en með 0,9% ársvöxtum frá þ.d. til
01.02.93, en með 1,1% ársvöxtum frá þ.d. til 01.03.93, en með 0,9% ársvöxtum
frá þ.d. til 01.05.93, en með 0,8% ársvöxtum frá þ.d. til 01.09.93, en með 0,9%
ársvöxtum frá þ.d. til 01.12.93, en með 0,5% ársvöxtum frá þ.d. til 01.06.95,
en með 0,6% ársvöxtum frá þ.d. til 01.03.96, en með 0,9% ársvöxtum frá þ.d. til
01.05.96, en með 0,8% ársvöxtum frá þ.d. til 01.06.96, en með 0,75 ársvöxtum
frá þ.d. til stefnubirtingardags, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla
vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda auk
virðisaukaskatts. Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði sýknaður af
kröfum stefnanda. Til vara gerir stefndi þá kröfu að kröfur á hendur honum
verði stórlega lækkaðar. Í aðalkröfu er krafist málskostnaðar að skaðlausu, en
í varakröfu er þess krafist að málskostnaður falli niður. Við þingfestingu málsins gerði stefndi kröfu um
málskostnaðartryggingu og með úrskurði uppkveðnum 31. október s.l. var stefnda
gert að setja 400.000 króna tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar. Með dómi
Hæstaréttar 21. nóvember s.l. var tryggingin ákveðin 200.000 kr. Málavextir. Stefnandi keypti nýjan snjósleða af stefnda 9. febrúar
1989 af gerðinni ARCTIC CAT, EL TIGRE 530 D/T með fastanúmerinu ÞA-829. Stefndi
seldi stefnanda einnig í umboðssölu fyrir Sjóvá-Almennar tryggingar hf.
sérstaka húftryggingu vegna sleðans. Stefnandi stóð í þeirri trú að stefndi
hefði fullnægt lagaskilyrðum varðandi skráningu sleðans í ökutækjaskrá.
Stefnandi fór í vélsleðaferð í Skálafell ásamt félaga sínum, Sveini
Jónatanssyni 26. mars 1989. Að sögn stefnanda lenti hann síðdegis í einhvers
konar snjóruðningi og kastaðist hann af sleðanum og lenti á bakinu í harðfenni.
Stefnandi fann í fyrstu til mikils sársauka í mjóbaki sem leiddi niður í báða
fætur og var hann í fyrstu algerlega máttlaus í báðum gagnlimum. Hélt hann í
fyrstu að hann væri lamaður en smám saman fékk hann tilfinningu í fæturna og
gat hann ekið sleðanum til tengdaforeldra sinna í Mosfellsbæ. Stefnandi leið miklar kvalir um kvöldið og leitaði til
slysadeildar Borgarspítalans þar sem Rögnvaldur Þorleifsson læknir skoðaði
hann. Leiddi sú skoðun í ljós eymsli aftan í tveimur neðstu lendarliðunum og
niður í spjaldhrygginn. Einnig voru eymsli í hægri rasskinn. Var stefnanda
ráðlagt að forðast álag og vinnu næstu daga. Um sumarið 1991 versnaði ástand
stefnanda og komu fram miklir leiðsluverkir niður í hægri ganglim. Var hann þá
lagður inn á Landakotsspítala þar sem hann gekkst undir frekari rannsóknir.
Sýndu röntgenmyndir breytingu á afturhluta liðbolar IV. lendhryggjarliðarins
þar sem vaxtarkjarni hafði ekki gróið fastur við liðbolinn. Orsakaði þetta
allmikla útbungun frá afturkanti liðbolsins út í mænugang sem þrengdi að mænuganginum.
Við skoðun 26.11.1991 hjá Ragnari Jónssyni lækni kom fram að stefnandi var
haltur á hægri ganglim, stirður í mjóbaki. Þá hafi verið viss eymsli milli
hryggtinda IV. og V. hryggjarliðar. Greinileg rýrnun hafi orðið á lærvöðva
framan á hægra fæti og sinaviðbrögð bæði á hæl og hné greinilega veikluð. Var
ákveðið að gera aðgerð sem fólst í því að víkka mænugang og var það gert 7.
janúar 1992. Atli Þór Ólason læknir mat örorku stefnanda vegna
afleiðinga slyssins og er álitsgerð hans dagsett 28. október 1994. Kemur þar
fram að stefnandi hafi verið heilsuhraustur alla ævi og hafi aldrei kennt sér
meins, hvorki í baki, hálsi né fótum. Er niðurstaða hans að stefnandi muni ætíð
hafa veruleg áreynslubundin óþægindi í baki, hvort sem gerð verði spengingaraðgerð
eða ekki, sem dragi úr getu hans til mikilla líkamlegra átaka og þar með
starfa. Mat hann varanlega læknisfræðilega örorku stefnanda þannig að
tímabundin örorka í 6 mánuði frá slysdegi var 100%, eftir það 50% í 3 mánuði og
síðan varanleg örorka 20%. Læknirinn tók fram að örorkan stafaði að hluta af
meðfæddu ástandi, þ.e. þrengingu á mænugangi vegna vaxtartruflana í baki og
taldi eðlilegt að skipta sök til helminga milli þessara þátta eins og hann
komst að orði, en benti á að mat um það væri fremur lögfræðilegt en
læknisfræðilegt. Jón Erlingur Þorláksson, tryggingafræðingur, reiknaði út
örorkutjón stefnanda miðað við skattframtöl stefnanda fyrir árin 1986 til 1988.
Er þar gengið út frá þeirri forsendu að stefnandi hefði haldið þeim tekjum sem
fram koma í skattframtölum hans fyrir árin 1986-1988 í 20 ár frá slysdegi, en
þær munu að mestu vera vegna sjómennsku. Eftir það er miðað við meðaltekjur
iðnaðarmanna samkvæmt skýrslum kjararannsóknarnefndar. Stefnandi hefur fallið
frá kröfu um bætur vegna tímabundinnar örorku en gerir kröfu um bætur vegna
varanlegrar örorku, kr. 8.523.700, er sæti 20% frádrætti vegna skatta- og
eingreiðsluhagræðis eða kr. 1.704.740.
Þá gerir stefnandi kröfu um bætur vegna tapaðra lífeyrisréttinda, kr.
511.400 og kr. 1.000.000 í miskabætur. Eftir slysið mun hafa komið í ljós að ekki hafði verið
gengið frá skráningu sleðans í ökutækjaskrá. Þá hafði ekki verið keypt lögmælt
ábyrgðar- og ökumannstrygging vegna hans og hefur stefnandi því ekki átt kost á
vátryggingabótum vegna slyssins. Stefndi heldur því fram að stefnandi hafi óskað eftir
því að annast sjálfur skráningu og ábyrgðartryggingu sleðans. Málsástæður og lagarök. Stefnandi reisir kröfur sínar á 92. gr. umferðarlaga nr.
50/1987 þar sem mælt er fyrir um skyldu eiganda ökutækis til að kaupa
ökumannstryggingu. Skal vátryggingin tryggja bætur vegna slyss sem ökumaður
kann að verða fyrir við starfa sinn. Áður er ökutæki er tekið í notkun skal það
skráð, sbr. 63. gr. sömu laga. Vélsleði sé skráningarskylt ökutæki, nánar
tiltekið „torfærutæki”, sbr. skilgreiningu 2. gr. laganna. Kröfur stefnanda eru
reistar á því að stefndi hafi sem innflytjandi snjósleðans borið ábyrgð á því
að hann yrði skráður er kaupin fóru fram, sbr. 2. gr. rgl. nr. 523/1988 um
skráningu ökutækja, sem á stoð í 64. gr. umferðarlaga. Til þess að slík
skráning hefði getað farið fram hefði stefndi þurft að færa sönnur á að í gildi
væri vátrygging í samræmi við ákvæði umferðarlaga, sbr. 12. gr. rgl. um
ábyrgðartryggingu ökutækja o.fl. nr. 307/1988 og 3. mgr. 4. gr. rgl. nr.
523/1988. Stefnandi byggir á því að þessar reglur um skyldu
innflytjenda þjóni þeim tilgangi að koma í veg fyrir að ný ökutæki komist í
umferð án skráningar, en í skráningu felist eftirlit með því að
skyldutryggingar hafi verið keyptar. Hafi stefnandi mátt treysta því að
stefndi, sem einnig er umboðsmaður vátryggingafélags, hefði gengið frá
skráningu snjósleðans með lögmæltum hætti og lögskyldar tryggingar væru í
gildi. Verði ekki á þetta fallist telur stefnandi engu að síður að stefndi beri
bótaábyrgð á tjóninu þar sem starfsmenn hans hafi vanrækt skyldur sínar
varðandi skráningu og að gera stefnanda grein fyrir þeim reglum sem um
skráningu ökutækja gilda, en ekki var minnst á þessi atriði við kaupin. Leiddi
þessi vanræksla til þess að stefnandi hefur ekki átt kost á þeim
vátryggingabótum sem hann hefði átt rétt á úr ökumannstryggingu, ef gengið
hefði verið frá skráningu með lögmæltum hætti. Stefnandi byggir kröfu um bætur vegna fjárhagslegs tjóns
á læknisfræðilegu mati Atla Þórs Ólasonar læknis og útreikningum Jóns Erlings
Þorlákssonar, tryggingafræðings, sem er í samræmi við hefðbundnar
uppgjörsaðferðir miðað við þær réttarreglur er í gildi voru er slysið varð og
er miðað við 4,5% framtíðarafvöxtun á ári. Miskabótakrafa er reist á 1. mgr. 264. gr. almennra
hegningarlaga vegna þeirra óþæginda sem stefnandi hefur mátt þola vegna meiðsla
sinna, þ.á.m. skurðaðgerð og óvissu um nauðsyn frekari aðgerða. Þá er ljóst að slysið mun há stefnanda í
framtíðinni og mun stefnandi ekki geta sinnt mörgum af þeim áhugamálum sem
honum eru hugleikin. Dráttarvaxtakrafa er byggð á III. kafla vaxtalaga og
krafa um málskostnað er reist á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Stefndi reisir sýknukröfu sína á því í fyrsta lagi að
ósannað sé að stefnandi hafi slasast á vélsleðanum ÞA-829. Hafi hann yfirhöfuð
slasast geti það hafa verið á öðrum sleða. Samkvæmt skrám Sjóvá-Almennra
trygginga hf. hafi aldrei verið greitt kaskótjón vegna sleðans og slysið hefur
ekki verið staðreynt með lögregluskýrslu.
Í öðru lagi byggir stefndi á því að takist ofangreind
sönnun liggi ljóst fyrir að stefndi eigi enga sök á vanrækslu skráningar og
tryggingar, því stefnandi hafi sjálfur ætlað að sjá um þá hluti áður en hann
tæki sleðann í notkun. Stefnandi eigi að vita að við skráningu ökutækis séu
sett númeraspjöld á það eða þau afhent eiganda. Honum hafi verið fullkunnugt um
að sleðinn var óskráður því ekki voru númersplötur á honum og ekki fékk hann
slíkar plötur afhentar. Stefndi heldur því fram að stefnandi hafi aldrei ætlað
sér að skrá og tryggja sleðann. Í þriðja lagi byggir sýknukrafan á því að stefndi beri
enga ábyrgð á vanrækslu á skráningu og tryggingu vélsleðans þar sem sú skylda
hvíli á raunverulegum eiganda ökutækis ef um hann er vitað, en hann er jafnan
skráningarskyldur. Enginn vafi leiki á því að stefnandi var eigandi og
umráðamaður sleðans þegar slysið varð og ber hann því einn ábyrgð á því að
vélsleðinn var hvorki skráður né tryggður. Stefndi bendir á 91. og 92. gr.
umferðarlaga þar sem mælt er fyrir um vátryggingarskyldu, en samkvæmt 93. gr.
hvílir hún á eiganda ökutækis eða þeim sem hefur varanlega umráð þess. Í
umferðarlögum sé ekki kveðið á um á hverjum skráningarskyldan hvíli en í 2. gr.
reglugerðar nr. 523/1988 um skráningu ökutækja segi hins vegar að eigandi
ökutækis eða sá, sem á vegum eigandans hefur umráð þess, t.d. innflytjandi eða
framleiðandi, beri ábyrgð á því að ökutæki sé skráð. Samkvæmt 63. gr.
umferðarlaga skuli skrá torfærutæki og setja á það skráningarmerki áður en það
er tekið í notkun. Það sé ekki innflytjandinn sem tekur torfærutæki í notkun,
heldur kaupandinn eða eigandinn. Það sama eigi því við um skráningarskylduna
sem tryggingarskylduna; hún hvílir á eiganda. Stefndi byggir á því að vegna meðfæddrar þrengingar á
mænugangi eigi með vísan til örorkumats Atla Þórs Ólasonar læknis að meta
örorku stefnanda einungis 10% vegna slyssins og eigi bótafjárhæðir að lækka sem
því nemur. Þá telur stefndi að vegna hagræðis af eingreiðslu og skattfrelsi
bóta megi beita 35% frádrætti og miskabætur ættu ekki að vera hærri en kr. 70.000. Stefndi vísar til 63. gr., 88. gr., 89. gr., 90. gr.,
91. gr., 92. gr. og 93. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Þá vísar hann til
reglugerða nr. 523/1988 og 307/1988. Krafa um málskostnað styðst við 129. gr.
og 130. gr. laga nr. 91/1991. Við aðalmeðferð málsins gaf stefnandi skýrslu fyrir dómi
og skýrði frá því að hann hafi gert ráð fyrir að stefndi sæi um skráningu og
ábyrgðartryggingu vélsleðans. Stefnandi þorði ekki að fullyrða að hann hafi
rætt um trygginguna við sölumann, en kvaðst hafa gert ráð fyrir að stefndi sæi
um þau mál. Stefnandi kvað skráningarmerki ekki hafa verið á sleðanum og hann
kvaðst ekki hafa fengið þau afhent. Stefnandi kvaðst hafa átt tvo vélsleða áður
og var hvorugur þeirra með ábyrgðartryggingu. Stefnandi kvaðst hafa keypt kaskótryggingu,
enda hafi hann viljað hafa þau mál í lagi. Vitnið Sveinn Jónatansson, kt. 130663-2309, lögmaður,
staðfesti fyrir dómi að umrædd vélsleðaferð hefði verið farin og að stefnandi
hefði slasast á sleða þeim er mál þetta snýst um. Forsendur og niðurstaða. Í máli þessu er ágreiningur með aðilum um það hvort
stefnandi hafi í raun slasast á vélsleða þeim er mál þetta snýst um. Þegar
litið er til framburðar vitnisins Sveins Jónatanssonar og læknisvottorða, þar
sem fram kemur sú frásögn stefnanda að hann hafi ekið snjósleða sínum í
snjóvegg og kastast af honum, þykir nægilega sannað að stefnandi hafi slasast
með þeim hætti er hann heldur fram. Samkvæmt 2. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 telst vélsleði
vera torfærutæki og samkvæmt 63. gr. sömu laga skal skrá torfærutæki og setja á
það skráningarmerki áður en það er tekið í notkun, sbr. einnig c-lið 1. gr., 1.
mgr. 5. gr. og 11. gr. reglugerðar nr. 523/1988 um skráningu ökutækja. Umferðarlögin greina ekki frá því á hverjum
skráningarskyldan hvílir en í 2. gr. sömu reglugerðar segir að eigandi ökutækis
eða sá sem á vegum eigandans hefur umráð þess, t.d. innflytjandi eða
framleiðandi, beri ábyrgð á því að ökutæki sé skráð. Samkvæmt 1. mgr. 4. gr.
skal innflytjandi afhenda ökutækjaskrá gögn svo færa megi ökutækið í forskrá.
Samkvæmt 3. mgr. 4. gr. skal ökutæki áður en það verður skráð hafa fengið
viðurkenningu Bifreiðaskoðunar og auk þess skal eigandi ökutækisins eða sá, sem
á vegum eigandans hefur umráð þess, leggja fram gögn um að ökutækið hafi verið
tollafgreitt og tryggt lögmæltri vátryggingu. Samkvæmt 93. gr. umferðarlaga
hvílir vátryggingarskylda skv. 91. og 92. gr. sömu laga á eiganda ökutækisins
eða þeim sem hefur varanlega umráð þess.
Í máli þessu er ekki ágreiningur um að stefnandi keypti
umræddan vélsleða af stefnda og leikur
því ekki vafi á því að stefnandi var eigandi sleðans. Samkvæmt framangreindum
laga- og reglugerðarákvæðum hvílir meginábyrgð og skyldur við skráningu og
vátryggingu sleðans á eiganda hans, stefnanda í máli þessu. Upplýst er í málinu
að stefnandi tók sleðann í notkun án þess gæta lagafyrirmæla um að festa
skráningarmerki á hann. Rennir sú staðreynd stoðum undir þá fullyrðingu stefnda
að stefnandi hafi sjálfur ætlað að annast skráningu og vátryggingu sleðans. Þar
sem stefnanda hefur ekki gegn andmælum stefnda tekist að færa sönnur á að
stefndi hafi tekið að sér skyldur eiganda í þessum efnum, ber að sýkna stefnda
af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að
greiða stefnda 200.000 krónur í málskostnað. Dómsorð: Stefndi, Bifreiðar og landbúnaðarvélar hf., skal vera
sýkn af öllum kröfum stefnanda, Kára Elíassonar í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 200.000 krónur í málskostnað. |
Mál nr. 419/1998 | Hjón Skilnaðarsamningur | G
og B skildu lögskilnaði á árinu 1995 og gerðu með sér eignaskiptasamning sem
þau staðfestu fyrir sýslumanni. Samkvæmt samningnum skyldi B greiða áhvílandi
skuldir af fasteign, sem var séreign hennar, en G greiða allar aðrar
lausaskuldir og bankalán sem þau hefðu í sameiningu stofnað til. Í málinu
krafði B G um endurgreiðslu vegna greiðslna sem hún hafði innt af hendi af
skuldum sem stofnast höfðu meðan á hjónabandi þeirra stóð. G neitaði greiðslu.
Hvorki var fallist á að um málamyndagerning hefði verið að ræða né að umræddar
skuldir féllu utan þess sem G tók að sér að greiða samkvæmt samningnum. Var G
dæmdur til að greiða B stefnufjárhæðina. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 14. október 1998. Hann krefst sýknu af kröfum stefndu, auk
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst þess að hinn
áfrýjaði dómur verði staðfestur og áfrýjandi dæmdur til að greiða henni
málskostnað fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna héraðsdóms
verður hann staðfestur um annað en málskostnað, en áfrýjandi verður dæmdur til
að greiða stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í
einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um
annað en málskostnað. Áfrýjandi, Gunnlaugur Bjarnason,
greiði stefndu, Björk Jóhannsdóttur, samtals 350.000 krónur í málskostnað í
héraði og fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjaness 30.
september 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 30. september, er Héraðsdómur
Reykjaness háður í húsi dómsins að Brekkugötu 2, Hafnarfirði. Dómari er
Þorgerður Erlendsdóttir settur héraðsdómari. Fyrir er tekið: Málið nr.
E-329/1998, Björk Jóhannsdóttir gegn Gunnlaugi Bjarnasyni Og kveðinn er
upp svohljóðandi dómur: Mál þetta sem dómtekið var 18. september sl., er höfðað
af Björk Jóhannsdóttur, kt. 070158-4509, Rauðalæk 21, Reykjavík, með stefnu
birtri 6. apríl sl. á hendur Gunnlaugi Bjarnasyni, kt. 270658-6449,
Vatnsendabletti 181, Kópavogi. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til
að greiða stefnanda kr. 738.282, auk dráttarvaxta af kr. 424.837 frá 9. ágúst
1996 til 17. febrúar 1998, en af kr. 738.282 frá þeim degi til greiðsludags. Þá
krefst stefnandi þess að stefndi verði dæmdur til greiðslu hæfilegs
málskostnaðar að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru að hann verði sýknaður af kröfum
stefnanda og tildæmdur hæfilegur málskostnaður úr hendi stefnanda að viðbættum
virðisaukaskatti. Málavextir. Stefnandi og stefndi eru fyrrverandi hjón. Í máli þessu
krefur stefnandi stefnda, á grundvelli eignaskiptasamnings sem aðilar gerðu
vegna skilnaðar síns, um greiðslu á kr. 738.282 sem hún hefur greitt vegna
skulda við Den Danske Bank A/S og Lífeyrissjóð Vestfjarða. Atvik að baki máli eru þau að aðilar máls þessa gengu í
hjúskap árið 1982. Þann 6. febrúar 1989 gerðu þeir með sér kaupmála um að íbúð
að Silfurteig 5 í Reykjavík skyldi vera séreign stefnanda og var kaupmálinn
skráður í kaupmálabók Borgarfógetaembættisins í Reykjavík 28. febrúar s.á.
Síðar á árinu 1989 fluttu málsaðilar til Danmerkur og aftur heim til Íslands í
júlí 1993. Þann 5. október 1993 fengu aðilar leyfi til skilnaðar að borði og
sæng og lögskilnaðarleyfi 31. mars 1995. Við fyrirtöku
skilnaðarmálsins hjá Sýslumanninum í Reykjavík þann 30. september 1993 lögðu
aðilar fram eignaskiptasamning dagsettan sama dag. Ákvæði samningsins um
skiptingu skulda er svofellt: „Björk greiði áhvílandi skuldir af Silfurteig 5,
þinglýstri séreign hennar. Gunnlaugur greiði allar aðrar lausaskuldir og
bankalán sem þau hafa í sameiningu stofnað til.” Hinn 30.
september 1993 gerðu aðilar með sér annan samning þar sem segir m.a. orðrétt:
„Gulli greiði allar skuldir, en ef hann getur það ekki má hann koma með þær til
Bjarkar.” Þegar aðilar
fluttu heim til Íslands frá Danmörku voru þeir í skuld að upphæð u.þ.b. DKR
31.000 við Den Danske Bank A/S þar sem þau höfðu haft svokallaðan
„ökonomikonto.” Þann 30. mars 1995 höfðaði bankinn mál á hendur þeim til
greiðslu á skuldinni sem nam þá DKR 33.239,54. Hinn 4. maí s.á. gerði stefndi
sátt við bankann um greiðslu kröfunnar. Stefndi stóð ekki við sáttina og var
stefna í málinu árituð í Héraðsdómi Reykjavíkur þann 9. apríl 1996. Stefnandi
greiddi skuldina við Den Danske Bank hinn 9. ágúst 1996 með kr. 424.837. Þann 17.
febrúar 1998 greiddi stefnandi skuld við Lífeyrissjóð Vestfirðinga að fjárhæð
kr. 313.445,20 skv. skuldabréfi útgefnu af stefnanda þann 10. apríl 1985 að
fjárhæð kr. 193.000, upphaflega með veði í fasteigninni Stórholti 9, Ísafirði,
íbúð á 1. hæð merkt A, en við greiðslu með veði í fasteigninni Fífuhvammi 25,
Kópavogi. Fasteignina að Stórholti 9 keyptu málsaðilar með kaupsamningi dags
10. maí 1984 og var stefndi þinglýstur eigandi hennar. Til skuldarinnar var
stofnað til að greiða afborgun af fasteigninni að upphæð kr. 193.961 þann 5.
mars 1985. Þann 13. mars
1995 sendi stefnandi Lífeyrissjóði Vestfirðinga erindi um að stefndi yrði í
samræmi við eignaskiptasamning aðila skráður greiðandi að láninu. Varð
Lífeyrissjóðurinn við því og beindi greiðsluseðlum til stefnda. Í september
1997 fékk stefnandi greiðsluáskorun frá Lífeyrissjóðnum. Þann 17. febrúar 1998
greiddi stefnandi kröfuna upp með kr. 313.445,20. Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir á að hún hafi árangurslaust reynt að fá
stefnda til að greiða skuldirnar við Den Danske Bank og Lífeyrissjóð
Vestfirðinga, en ótvírætt sé samkvæmt eignaskiptasamningi aðila að stefndi hafi
tekið að sér að greiða þær. Stefndi, sem hafi um árabil unnið við rekstur
fyrirtækja og verið vel að sér um fjármál aðila, hafi sjálfur útbúið
eignaskiptasamninginn, ráðið innihaldi hans, undirritað hann ásamt stefnanda og
staðfest hjá Sýslumanninum í Reykjavík þann 30. september 1993. Stefndi hafi
ekki krafist riftunar samningsins og óvéfengjanlegt sé að hann sé bundinn af
honum gagnvart stefnanda. Stefndi byggir á að þegar aðilar skildu að borði og sæng
hafi fjárhagur þeirra verið þannig að sameiginlegar eignir þeirra hrukku ekki
fyrir skuldum. Þar sem hætta hafi verið á því að skuldheimtumenn myndu ganga að
eignum aðilanna til fullnustu á kröfum sínum hafi eignaskiptasamningur sá sem
staðfestur var hjá sýslumanni verið gerður. Tilgangurinn með samningnum hafi
þannig verið að gera skuldheimtumönnum erfiðara fyrir að ganga að stefnanda með
kröfur sínar þannig að tóm gæfist til þess að greiða skuldirnar án þess að
gengið yrði að íbúð konunnar að Silfurteigi 5 í Reykjavík. Hafi stefnda verið
það kappsmál að tryggja sem best framtíð barna þeirra hjónanna og koma í veg
fyrir að þau stæðu uppi húsnæðislaus. Jafnframt hafi því verið gerður annar samningur milli
aðila. Samkvæmt þeim samningi skal stefndi greiða allar skuldir, en ef hann
getur það ekki má hann koma með þær til stefnanda. Sá samningur sýni svart á
hvítu að samningurinn sem staðfestur var hjá sýslumanni var einungis „pro
forma” samningur, gerður í framangreindum tilgangi. Samningur aðila hafi í raun
verið sá að þau áttu að greiða sameiginlegar skuldir sínar til helminga hvort. Þá byggir stefndi á því að lánið við Lífeyrissjóð
Vestfjarða teljist ekki til sameiginlegra skulda. Það geti auk þess hvorki
fallið undir „lausaskuldir og bankalán sem þau hafa í sameiningu stofnað til.”
Stefndi hafi einnig skuldað lífeyrissjóðslán hjá Lífeyrissjóði Verslunarmanna
sem hafi verið hærra en lífeyrissjóðslán það sem stefnandi hefur greitt. Um það
hafi verið samið að hvort hjónanna tæki sitt lífeyrissjóðslán. Stefndi hafi greitt af sameiginlegum skuldum þeirra
hjóna kr. 625.000 vegna skuldar við Kreditkort hf. Þá hafi hann greitt lán í
Búnaðarbanka Íslands nálægt 1.000.000 króna. Stefndi hafi með þessum greiðslum
staðið að fullu skil á sínum helmingi af sameiginlegum skuldum þeirra hjóna og
vel það. Loks byggir stefndi á að hluti skuldarinnar við Den
Danske Bank sé vegna kaupa á heimilistækjum fyrir bróður stefnanda og beri
stefnanda að krefja hann um greiðslu þess hluta skuldarinnar, hafi hún ekki
fengist greidd. Auk aðila, gaf bróðir stefnanda, Viðar Marel Jóhannsson,
skýrslu fyrir dóminum. Í skýrslu hans kom fram að hann hafi rætt við aðila um
fjárskiptin vegna skilnaðar þeirra. Hans skilningur hafi verið sá að stefnandi
tæki að sér allar skuldbindingar vegna fasteignarinnar, en stefndi tæki að sér
að greiða allar aðrar skuldir. Stefndi hafi ítrekað endurtekið við hann að
skuldir skiptust þannig. Þá kom þar fram að aðilar hefðu fyrir heimflutninginn
frá Danmörku keypt fyrir hann og konu hans ísskáp og ryksugu. Stefndi hafi
viljað greiða fyrir tækin með greiðslukorti þeirra hjóna frekar en að fá senda
greiðslu. Kaupverðið, 70.000 krónur, hafi hann síðan greitt stefnda eftir
heimkomuna með 5000 króna seðlum. Einnig að stefndi hafi beðið hann að mæta í málinu sem
Den Danske Bank höfðaði á hendur aðilum til þess að sækja um frest þar sem hann
var erlendis og hafi hann gert það. Þá hafi hann mætt fyrir stefnda í málinu í
annað skipti til að leggja fram skjöl til staðfestu á að stefndi hefði gert
samning við bankann um greiðslu á skuldinni. Hann hafi litið svo á að stefndi
hafi við skilnað aðila tekið að sér að greiða umrædda skuld. Niðurstöður. Með eignaskiptasamningi aðila dags. 30. september 1993,
sem aðilar staðfestu fyrir sýslumanni sama dag, varð samkomulag með þeim um
fjárskipti vegna skilnaðar þeirra. Stefndi byggir á því að samningurinn hafi
verið málamyndasamningur gerður í því skyni að koma í veg fyrir að
skuldheimtumenn gengu að séreign konunnar. Ekki verður fallist á það með stefnda
að samningurinn sem aðilar gerðu sama dag styðji þá fullyrðingu hans. Á það er
að líta að sá samningur kveður á um að stefndi greiði allar skuldir, en ef hann
geti það ekki þá megi hann koma með þær til stefnanda. Þá þykir ekkert annað
fram komið í málinu er styðji það að samningurinn sé málamyndagerningur. Einnig
þykir ekkert fram komið í málinu sem styður þá fullyrðingu stefnda að samningur
aðila hafi í raun og veru verið sá að þau skyldu greiða sameiginlegar skuldir
sínar til helminga. Verður því á því byggt að eignaskiptasamningurinn sem
aðilar staðfestu hjá sýslumanni gildi um skiptin milli þeirra, en samkvæmt
samningnum skyldi stefnandi greiða áhvílandi skuldir á fasteigninni Silfurteig
5, Reykjavík sem var séreign hennar samkvæmt kaupmála, en stefndi allar aðrar
lausaskuldir og bankalán sem þau höfðu í sameiningu stofnað til. Óumdeilt er að skuldin við Den Danske Bank A/S er
tilkomin vegna svokallaðs „ökonomikonto” sem aðilar höfðu hjá bankanum meðan
þau bjuggu í Danmörku. Fyrir liggur að stefndi gerði einn sátt við bankann um
greiðslu skuldar á reikningnum. Sú fullyrðing stefnda að hluti skuldarinnar sé
tilkominn vegna kaupa á heimilistækjum fyrir bróður stefnanda, sem ekki hafi
fengist greidd, er ekki studd neinum gögnum. Þá er á það að líta að bróðirinn
gaf skýrslu fyrir dóminum og kvaðst hafa greitt stefnda tækin að fullu eftir
heimkomuna. Stefnandi tók lánið hjá Lífeyrissjóði Vestfjarða meðan á
hjúskap aðila stóð og ómótmælt er að því hafi verið varið til greiðslu
afborgunar af íbúð sem aðilar keyptu á Ísafirði og stefndi var þinglýstur
eigandi að. Verður því við það miðað að um sameiginlega skuld aðila hafi verið
að ræða. Í eignaskiptasamningi aðila er kveðið á um að stefnandi
greiði áhvílandi skuldir á fasteigninni Silfurteig 5, en stefndi allar aðrar
lausaskuldir og bankalán sem þau hafa í sameiningu stofnað til. Skuldin við
lífeyrissjóðinn er hvorki lausaskuld né bankalán, en þegar til orðalags
samningsins er litið þykir verða við það að miða að með honum sé kveðið á um að
stefndi greiði allar aðrar skuldir hjónanna en þær sem hvíla á fasteigninni
Silfurteig 5. Fær sá skilningur stoð í framburði vitnisins Viðars Marel
Jóhannssonar . Þegar framanrakið er virt verður stefndi dæmdur til að
greiða stefnanda kr. 738.282 auk dráttarvaxta eins og krafist er og greinir í
dómsorði. Eftir úrslitum málsins verður stefndi dæmdur til að
greiða stefnanda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn 180.000 krónur og er
þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Þorgerður Erlendsdóttir settur héraðsdómari kveður upp
dóm þennan. Dómsorð: Stefndi,
Gunnlaugur Bjarnason greiði stefnanda, Björk Jóhannsdóttur kr. 738.282 auk
dráttarvaxta af kr. 424.837 frá 9. ágúst 1996 til 17. febrúar 1998, en af kr.
738.282 frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 180.000 krónur í málskostnað. |
Mál nr. 492/1998 | Líkamsárás Sérálit | S
var dæmd til fangelsisrefsingar fyrir brot gegn 2. mgr. 218. gr. almennra
hegningarlaga með því að hafa stungið mann með hnífi í brjóstið enda þótti
sannað, gegn andmælum hennar, að hún hefði stungið manninn af ásetningi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari skaut máli þessu
til Hæstaréttar með stefnu 8. desember 1998 að ósk ákærðu. Ákæruvaldið krefst
þess að refsing ákærðu verði þyngd. Ákærða krefst þess aðallega að hún
verði sýknuð en til vara að refsing hennar verði milduð. I. Aðeins hinn fyrri af tveimur
ákæruliðum er til endurskoðunar í Hæstarétti. Samkvæmt honum er ákærða sökuð um
að hafa að kvöldi sunnudagsins 1. mars 1998, í íbúð sinni að Skógarhjalla 6,
Kópavogi, stungið hnífi í brjósthol Viðars Björnssonar, tveimur sentimetrum til
hægri við hægri brún bringubeins, milli 4. og 5. rifs, með þeim afleiðingum að
hann missti mikið blóð og að um það bil einn lítra af blóði þurfti að tæma úr
brjóstholi hans þegar hann leitaði læknis tveimur dögum síðar. Atvikum er lýst
í héraðsdómi. Ákærða hefur viðurkennt að atburður þessi hafi átt sér stað og
vísað á hnífinn. Hún heldur því aftur á móti fram að þetta hafi gerst fyrir
slysni. Hafi hún verið við matseld í eldhúsi og hnífurinn, sem hún hafi haft í
hægri hendi, hafi rekist í Viðar. Af framburðum þeirra má ráða að þau hafi átt
í deilu um vín eða peninga. Hún kvaðst eftir atburðinn hafa hent frá sér
hnífnum. Hún batt síðan um sár Viðars og bjó um hann á dýnu í íbúðinni. Hún
þvoði einnig föt hans og reyndi að hreinsa burt ummerki atburðarins í íbúðinni.
Ber að fallast á það með héraðsdómi að sannað sé að atburðurinn hafi átt sér
stað á sunnudegi en það var ekki fyrr en á þriðjudagsmorgni að Viðar leitaði
læknis. Var hann þá í fylgd ákærðu. Samkvæmt vottorði skurðlæknis á
Sjúkrahúsi Reykjavíkur, sem gefið var út í tilefni af rannsókn málsins, sagði
Viðar við komu þangað að hann hefði verið stunginn í brjóstholið hægra megin
tveimur dögum áður. Við almenna líkamsskoðun var hann „með hita 38.3, aukna
hjartsláttartíðni eða 130 slög á mínútu og verulegt blóðþrýstingsfall í
sitjandi stöðu miðað við liggjandi, allt teikn um blóðtap.“ Tveimur sentimetrum
til hægri við hægri brún bringubeins, milli 4. og 5. rifs, var ríflega
sentimeters langt sár með hrúðri á börmum og af útliti að dæma tveggja til
þriggja daga gamalt. Blóðrannsóknir sýndu verulega lækkun á blóðrauða, sem
studdi frekar það mat að um blóðtap hefði verið að ræða. Í ljósi þessa var
lagður keri í hægra brjósthol og þaðan var svo tæmdur um það bil einn lítri af
blóði. Viðari var síðan gefið blóð og hann vistaður á sjúkrahúsinu. Í vottorðinu segir ennfremur að
útlitið bendi til þess að um sár frá beittu áhaldi hafi verið að ræða, þar sem
mar umhverfis það hafi verið mjög lítið og skurðbrúnir sársins hreinlegar. Þá
segir þar ennfremur að við innlögn hafi röntgenmynd sýnt loft fyrir utan hægra
lunga sem annað tveggja hafi komið vegna áverka á lungað ellegar utan frá
gegnum sárið á brjóstvegginn. Hvort heldur sem væri hafi áverki þessi verið
lífshættulegur í eðli sínu. Þegar sjúklingurinn hafi verið lagður inn á
sjúkrahúsið hafi hann hins vegar ekki verið í yfirvofandi lífshættu. Læknirinn sem gaf vottorðið sagði
fyrir dómi að sár eins og það, sem hér var um að ræða, séu almennt stungusár.
Sárið hafi gengið í gegnum brjóstvegginn en hann sé um það bil tveggja
sentimetra þykkur á þessu svæði. Lækninum var sýndur hnífurinn sem ákærða segir
að stungist hafi í Viðar. Sagði hann þá að eina leiðin til þess að valda slíku
sári með hnífnum hefði verið sú að honum væri beitt beint fram. Til þess að um
óhapp hefði verið að ræða hefði Viðar þurft að detta beint á oddinn á hnífnum. II. Af því sem að framan er rakið þykir
ljóst að ákærða rak beittan hníf, sem hún hafði í hægri hendi, í Viðar
Björnsson í framhaldi af rifrildi þeirra. Hnífurinn fór í gegnum föt hans og um
það bil tvo sentimetra í gegnum húðina og inn í brjóstholið. Viðar sagði strax
á sjúkrahúsinu og hefur haldið sig við það síðan að hann hefði verið stunginn.
Hann hefur þó ekki viljað kæra ákærðu eða gera bótakröfur á hendur henni.
Hegðun þeirra eftir atburðinn, svo sem henni er lýst í héraðsdómi, bendir til
þess að þau hafi viljað koma í veg fyrir að lögreglan blandaðist í málið.
Framburður Viðars fær stoð í framangreindu áliti læknisins. Ákærða neitaði í fyrstu að hafa
stungið Viðar. Framburður hennar fær heldur ekki stoð í vottorði eða framburði
læknisins. Hún kom Viðari ekki undir læknishendur fyrr en á öðrum degi eftir
atburðinn, en þau og vitnið Karl Valgarðsson eru sammála um að Viðari hafi
liðið illa. Hefur því mati héraðsdóms ekki verið hnekkt að framburður ákærðu sé
ósennilegur. Þykja fram komnar nægar sönnur fyrir sekt hennar. Henni mátti ekki
dyljast hættan, sem af verknaði hennar stafaði, en samkvæmt framangreindu
læknisvottorði var um að ræða lífshættulegan áverka. Verknaður ákærðu er
réttilega heimfærður til refsiákvæðis í héraðsdómi. Sakarferill ákærðu er rakinn í
héraðsdómi. Auk annarra brota eru þar talin brot gegn lífi manna og heilsu, en
22. maí 1986 var hún dæmd í Hæstarétti fyrir brot á 1. mgr. 221. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940 og 24. maí 1989 fyrir brot gegn 2. mgr. 218. gr. sömu laga, en því
broti svipar mjög til þess brots, sem hún er hér sakfelld fyrir. Ljóst er að
hún kom hinum slasaða ekki undir læknishendur heldur reyndi að koma í veg fyrir
að verknaðurinn kæmist upp og að fá Viðar til að falla frá kæru. Samkvæmt sakarferli ákærðu og
hegðun eftir atburðinn verður ekki hjá því komist að þyngja refsingu frá því er
ákveðið var í héraðsdómi. Þykir refsing hæfilega ákveðin fangelsi í 5 ár, en
frá því skal dragast gæsluvarðhaldsvist svo sem í héraðsdómi greinir. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um
sakarkostnað er staðfest. Ákærða greiði allan kostnað af áfrýjun málsins, svo
sem nánar greinir í dómsorði. Hjörtur Torfason tekur fram, að
hann telji refsingu hæfilega ákveðna í héraðsdómi. Dómsorð: Ákærða, Sólrún Elídóttir, sæti
fangelsi í 5 ár og komi gæsluvarðhaldsvist hennar frá 7. til 10. mars 1998 með
fullri dagatölu til frádráttar refsingunni. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um
sakarkostnað er staðfest. Ákærða greiði allan
áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 120.000
krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda hennar, Kristjáns Stefánssonar
hæstaréttarlögmanns, 120.000 krónur. Dómur
Héraðsdóms Reykjaness 17. nóvember 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 17. nóvember, er á dómþingi
Héraðsdóms Reykjaness sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði af Guðmundi L.
Jóhannessyni héraðsdómara og meðdómsmönnunum Finnboga H. Alexanderssyni og
Sveini Sigurkarlssyni, héraðsdómurum kveðinn upp dómur í málinu nr. S-242/1998:
Ákæruvaldið gegn Sólrúnu Elídóttur, sem dómtekið var 13. nóvember s.l. að
lokinni vettvangsgöngu og endurflutningi, en það var áður flutt 27. ágúst s.l. Málið er með ákæru útgefinni 23. júní s.l. höfðað gegn
Sólrúnu Elídóttur, kt. 040556-2309, Áshamri 71, Vestmannaeyjum fyrir
eftirgreindar líkamsárásir: 1. Með því að hafa að kvöldi sunnudagsins 1. mars 1998,
í íbúð ákærðu að Skógarhjalla 6, Kópavogi, stungið hnífi í brjósthol Viðars
Björnssonar, tveimur sentimetrum til hægri við brún bringubeins milli 4. og 5.
rifs, með þeim afleiðingum að hann missti mikið blóð og að um það bil einn
lítra af blóði þurfti að tæma úr brjóstholi hans þegar hann leitaði læknis
tveimur dögum síðar. 2. Með því að hafa síðdegis fimmtudaginn 30. apríl 1998,
í íbúð ákærðu að Skógarhjalla 6, Kópavogi, veitt Viðari Björnssyni áverka með
hvössu eggjárni vinstra megin aftan á hálsi, með þeim afleiðingum að hann hlaut
þar 1,5 sentimetra langan skurð. Telst brot samkvæmt fyrri kafla ákæru varða við 2. mgr.
218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20,1981, og
brot samkvæmt síðari kafla við 1. mgr. 217. gr. alm. hgl., sbr. 10. gr. laga
nr. 20,1981. Þess er krafist að ákærða verði dæmd til refsingar og
greiðslu sakarkostnaðar, þar með talin hæfileg saksóknarlaun í ríkissjóð. Ákærða hefur krafist þess aðallega að hún verði sýknuð
af kröfum ákæruvaldsins í málinu, en til vara er þess krafist að hún verði dæmd
til til vægustu refsingar sem lög heimili og verði hún skilorðsbundin og komi
gæsluvarðhaldsvist ákærðu til frádráttar. Þá verði allur kostnaður sakarinnar
að meðtöldum hæfilegum málsvarnarlaunum til skipaðs verjanda hennar hrl.
Kristjáns Stefánssonar lagður á ríkissjóð. I. Málavextir. 1.
Brjóstholsáverki. Fimmtudaginn 5. mars s.l. kl. 2210 var hringt í
lögreglustöðina í Kópavogi og tilkynnt um að á Sjúkrahúsi Reykjavíkur lægi
Viðar Björnsson með brjóstholsáverka eftir hnífstungu. Tilkynnandi kvaðst vera
skyldmenni Viðars, en vildi ekki láta nafns síns getið, en kvað atburðinn hafa
átt sér stað síðastliðinn sunnudag í íbúð ákærðu Sólrúnar Elídóttur að
Skógarhjalla 6, Kópavogi. Viðar hafði hringt í tilkynnanda um kl. 2100, en hann
hafi verið tregur til að gefa upplýsingar um hvernig hann hafi hlotið áverkana,
en er gengið hafði verið frekar á hann hefði hann sagt að fyrrverandi
sambýliskona hans, ákærða Sólrún, hafi lagt til hans með hnífi í íbúð hennar
sunnudaginn 1. mars og jafnframt hafði hann tekið fram, að hann ætlaði ekki að
kæra hana fyrir verknaðinn. Tilkynnandi kvaðst óttast ákærðu og vísaði til
þess, að Sólrún hafi stungið Viðar í brjóstholið fyrir 4-5 árum og 1996 hafi
hún stungið hann í lærið við rassvöðva, en Viðar hafi ekki kært. Í framhaldi af
þessari tilkynningu fór Páll Sigurðsson, rannsóknarlögreglumaður, á slysadeild
Sjúkrahúss Reykjavíkur og fékk þar staðfest hjá Jóni Baldurssyni yfirlækni
deildarinnar, að Viðar hafi komið þangað á eigin vegum um kl. 1100 3. mars s.l.
með brjóstholsáverka og taldi hjúkrunarfræðingur á deild B, þar sem sem Viðar
lá, að áverkar hans væru eftir hnífstungu, en ekki náðist tal af lækninum sem
annaðist Viðar, Þorvaldi Jónssyni, skurðlækni, sem var upptekinn í aðgerð.
Daginn eftir höfðu lögreglumenn svo tal af lækninum, sem kvað Viðar hafa komið
til hans frá Heilsugæslustöð Kópavogs að morgni 3. mars og verið með sár á
brjósti og öðru lunga, sem hefði verið fallið saman. Sárið hafi ekki verið nýtt
og gæti verið tveggja daga gamalt. Hann kvað Viðar hafa gefið óljós svör um
hvernig hann hefði hlotið áverkann. Reynt var að fá að tala við Viðar, en hann
vildi ekki tala við lögreglu og bar því fyrir sig, að hann væri of veikur og
var það virt. Á Heilsugæslunni í Kópavogi var upplýst, að Viðar hefði komið
þangað kl. 0945 í fylgd með ákærðu Sólrúnu og kvartað um verk í brjósti og
reynst vera með sár á hægra brjósti og loftbrjóst. Hann hafði gefið óljós svör
um hvernig hann hefði hlotið áverkann og ekki hafði sést blóð á fötum hans. Í áverkavottorði sem Þorvaldur Jónsson, skurðlæknir gaf
að ósk lögreglunnar í Kópavogi kemur þetta fram: “Viðar Björnsson kemur á Röntgendeild Sjúkrahúss
Reykjavíkur í Fossvogi að morgni þriðjudags 03.03.98 að tilvísan Sigurðar Inga
Sigurðssonar heilsugæslulæknis á Heilsugæslustöðinni í Kópavogi. Við
röntgenmyndatöku sést vökvi hægra megin í brjóstholi og loft utan við hægra lunga
og er undirritaður því tilkallaður sem vakthafandi sérfræðingur á
skurðlækningadeild þann sólarhring. Sjúklingur er í framhaldi af því lagður inn
á skurðlækningadeild SHR. Við innlögn á sjúkradeildina er sjúklingur illa til
hafður og angandi af áfengislykt. Þó stilltur og meðfærilegur. Gefur þá sögu að
hann, tveimur dögum áður, hafi verið stunginn í brjóstholið hægra megin, en
segist ekki vita með hvers konar áhaldi það var, og vill engin frekari
smáatriði veita og ber fyrir sig minnisleysi. Við almenna líkamsskoðun er
sjúklingur með hita, 38,3, aukna hjartsláttartíðni eða 130 slög á mínútu og
verulegt blóðsþrýstingsfall í sitjandi stöðu miðað við liggjandi, allt teikn um
blóðtap. Hann er með grunn hruflsár í andliti. Tveimur sentimetrum til hægri
við hægri brún bringubeins milli 4. og 5. rifs er ríflega sentimeters langt sár
með hrúðri á börmum og af útliti að dæma tveggja til þriggja daga gamalt. Engin
önnur áverkamerki greind á brjóstholi eða kviðarholi. Blóðrannsóknir sýna
verulega lækkun á blóðrauðu, til frekari stuðnings því mati að um blóðtap hafi
verið að ræða. Í ljósi þessa, sögu sjúklings og útlits á röntgenmynd var í
staðdeyfingu lagður keri í hægra brjósthol og þaðan tæmdur út um það bil einn
líter af blóði. Sjúklingi síðan gefin blóðgjöf og hefur síðar vistast á
spítalanum. Með tilliti til þeirra spurninga sem lagðar eru fram
sérstaklega í beiðni yðar um vottorð fyrir þennan sjúkling skal upplýst: a.Eini markverði áverkinn var ofangreint sár á
brjóstvegg hægra megin eins og lýst er að ofan b.Útlitið bendir til að um sár frá beittu áhaldi hafi
verið að ræða, þar sem mar umhverfis var mjög lítið og skurðbrúnir sársins
hreinlegar. Hvers konar áhald þetta hefur verið er hins vegar ekki hægt að
fullyrða um af útliti sársins. c.Sjúklingur hafði sannanlega blætt um það bil einn
lítra inn í brjósthol hægra megin og þetta valdið yfirboðaeinkennum um lost.
Röntgenmynd við innlögn sýndi að auki loft fyrir utan hægra lunga, sem annað
tveggja hefur komið vegna áverka á lungað ellegar utan á gegnum ofannefnt sár á
brjóstvegginn. Hvort heldur er, er áverki þessa eðlis lífshættulegur í eðli
sínu. Þegar sjúklingur er lagður inn á sjúkrahúsið lá hins vegar ekki fyrir
yfirvofandi lífshætta. d.Ekki er frekari heimilda hér um að geta en koma fram
að ofan.” Þann 6. mars s.l. var ákærða handtekin og var grunuð um
að eiga sök á framangreindum áverka á Viðari. Hún neitaði alfarið sakargiftum,
en heimilaði húsrannsókn á heimili sínu að Skógarhjalla 6, Kópavogi og fór
vettvangskönnunin fram síðar sama dag 7. mars og kom þetta fram við
rannsóknina. Skógarhjalli 6 er tvílyft og nýlegt steinhús, þar sem
íbúð ákærðu er á efri hæð, en á neðri hæð eru tvær íbúðir. Þegar komið er inn í
anddyrið á íbúð ákærðu, er innangengt úr því í lítið forstofuherbergi á vinstri
hönd. Úr anddyrinu er og gengið inn í skála með salerni á vinstri hönd og
svefnherbergi í framhaldi á vinstri hönd. Skáli og stofa eru samliggjandi. Á
hægri hönd þegar komið er inn í skálann, er gengið inn í eldhús og á hægri hönd
þegar komið er inn í það er þvottahús. Við fyrstu skoðun á íbúðinni virtist allt eðlilegt og
ekki sjá nein merki um átök. Við nánari skoðun kom í ljós að í svörtum poka í
anddyrinu var sæng og dýnuhlíf, yfirdýna með blettum, sem ætla mætti að væru
blóðblettir. Við skoðun á svefnherbergi mátti sjá á norðurvegg um 60
sm ofan við höfðagafl rúmsins tvær litlar blóðslettur. Við skoðun á eldhúsi á
suðurvegg og á gólfi í borðkrók mátti sjá allnokkrar blóðslettur og kám sem
reynt hafði verið að þurrka upp. Í nýþvegnu og samanbrotnu taui sem var inni í
stofu fannst pólóskyrta, sem merkt var V.B. í hálsmálið. Við skoðun kom í ljós,
að framan á henni var lítið gat og á framanverðum streng hennar var
blóðblettur. Þá fannst og í taustaflanum handklæði, sem í virtust vera
blóðblettir. Í þvottaherbergi fannst gólfmoppa með rauðleitu kámi í og í
sorpíláti voru sokkar með ætluðu blóði. Fatnaðurinn og tauið var haldlagt til
frekari skoðunar og tekin voru blóðsýni af ætluðum blóðslettum í eldhúsi og
svefnherbergi. Eftir að húsrannsókn þessari var að mestu lokið, var
tekin skýrsla af ákærðu hjá lögreglu. Hún neitaði enn að eiga sök á því, að
Viðar hafi hlotið áverkana í brjóstholinu. Hún kvað Viðar vera fyrrum
sambýlismann sinn og hafi þau búið saman í samtals 8 ár á níunda áratugnum, en
sambúðinni hafi lokið vegna mikillar óreglu beggja. Hún kvað samskiptin eftir
það hafa verið góð milli þeirra og væru þau góðir vinir. Hann hafi viljað hefja
sambúð við hana, en hún hafið sambúð 1995 við núverandi eiginmann sinn, og þau
búið saman frá þeim tíma. Hann sé sjómaður og dvelji langtímum að heiman. Hún
kvað Viðar eftir 15. ágúst 1997 hafa farið í 6 mánaða fangelsisafplánun og
verið nýbúinn að ljúka henni er hann hafi hringt heim til hennar mánudaginn 2.
mars s.l. um kl. 1700-1800 og beðið um að fá að koma í heimsókn. Hún hafði ekki
viljað fá hann í heimsókn, þar sem Karl Valgarðsson var gestkomandi á heimili
hennar og hafði dvalið þar allt frá 3. febrúar s.l. og þau verið í töluverðri
óreglu á þessu tímabili. Viðar hafi þá sagst hafa verið stunginn og viljað því
koma heim til hennar. Hún hafði þá sagt honum að taka leigubifreið heim til
hennar og boðist til að borga hana. Skömmu síðar hafi Viðar komið á
leigubifreið og svo hringt dyrabjöllunni og hún opnað fyrir honum. Hún kvað
hann hafa verið í dökkri úlpu, skyrtulausan, en í hvítum bol og hafði hún séð
að á bolnum fyrir miðri bringu hans hafi verið u.þ.b. lófastór blóðblettur. Hún
hafði ekki séð á göngulagi hans að hann hafi orðið fyrir miklum líkamlegum
áverka, en eftir að hann hafði sest í stól í sjónvarpsherberginu gegn Karli fór
hún að skoða áverkann hjá Viðari og séð að lítil skráma var fyrir á miðri
bringu hans og blæddi smávegis úr henni. Hún hafði sótt sjúkragrisju og sett á
sárið og hvatt Viðar til að fara á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur, en hann
hafnað því og talið að þetta myndi lagast. Hún kvaðst hafa spurt Viðar með
hvaða hætti hann hafi fengið áverkann eða hver hafi ráðist á hann, en hann ekki
gefið skýr svör þar um. Hún hafði þá ráðið það af svari hans að fyrr þennan dag
hafi karlmaður ráðist á hann í Austurstræti eða Hafnarstræti. Hún hafði svo
búið um Viðar á dýnum á gólfinu í stofunni áður en hún fór að sofa, sett kodda
undir höfðalag hans og breitt yfir hann. Hún hafði þá rætt stuttlega við hann
og fór hann þá að kúgast. Sótti hún þá fötu sem hún setti hjá honum og hann
ældi í, en sofnaði svo. Um nóttina hafði hún vaknað við dynk og heyrði að Viðar
var að kveinka sér og hafði og orðið vör við að hann var af og til að kveinka
sér. Hún hafði því vakið hann um kl. 0900 um morguninn og kannað líðan hans og
hann svarað því til að honum liði ekki vel og að tillögu hennar samþykkt að
fara á Heilsugæslustöð Kópavogs. Hann hefði klætt sig sjálfur og þau farið
saman á Heilsugæslustöðina og Viðar verið sendur þaðan á Slysadeild Sjúkrahúss
Reykjavíkur. Henni var bent á að ekkert blóð hafi sést á fötum Viðars, er hann
hafi komið á Heilsugæslustöðina. Hún kvaðst þá hafa látið hann hafa annan bol,
dökkfjólubláan, sem hann væri sennilega í núna, og hún sennilega þvegið hvíta
bolinn og jafnvel annan fatnað sem Viðar var í. Hún hafði svo heimsótt Viðar á
Sjúkrahús Reykjavíkur seinni hluta dags 3. mars s.l. og haft tal af honum í
síma 4. mars s.l. Viðar Björnsson, kt. 240848-7759, gaf skýrslu hjá
lögreglunni í Kópavogi 9. mars s.l. og var hann spurður um það með hvaða hætti
hann hafi hlotið sár á brjóstið. Hann kvaðst vilja segja satt og rétt frá um
mál þetta. Hann kvaðst hafa komið á laugardaginn til ákærðu og Karl Valgarðsson
þá verið hjá henni. Viðar kvaðst svo hafa farið með ákærðu niður í bæinn um
kvöldið með leigubifreið og komið heim til hennar síðar um kvöldið með öðrum
leigubíl. Eftir það hafi hann dvalið alveg hjá Sólrúnu og ekki farið út, fyrr
en hann hafi farið á heilsugæslustöðina og þau ásamt Karli setið að drykkju og
verið mikið ölvuð og engir aðrir komið. Sannleikurinn væri sá, að það hafi
verið ákærða sem hafi stungið hann í brjóstið og hélt hann að það hafi verið
með hníf. Þetta hafi gerst í stofunni heima hjá henni síðari hluta sunnudags og
hafi Karl Valgarðsson verið vitni að þessu og þau öll verið mikið ölvuð. Hann kvað
hafa komið til deilna milli hans og ákærðu út af 9.000 krónum sem hún hafi
verið með í rassvasanum. Hún hafi borið upp á hann, að hafa stolið peningunum,
en þá hafi hún verið búin að gleyma að hún notaði þá sjálf til þess að greiða
fyrir tvær flöskur af áfengi sem hún hafi keypt af leigubílstjóra. Hafi
rifrildi þetta endað með því, að hún hafi lagt til hans í brjóstið og hann
fundið að hún hafi stungið hann. Hann hélt að hún hefði verið með hníf, en
vissi ekki hvað af honum varð. Ekki mundi hann til þess, að hún segði neitt
áður en hún lagði til hans. Hún hafi skyndilega og allt í einu lagt til hans.
Hann kvað engin átök hafa orðið, en hann orðið reiður vegna þess, að hún hafi
verið að bera á hann þjófnað. Hann kvaðst ekki hafa verið búinn að sjá hana með
hnífinn áður og hafi hann staðið á stofugólfinu nær eldhúsinu, þegar þetta
gerðist. Hann kvað ákærðu strax hafa áttað sig á því hvað hún var búin að gera
og farið að hjálpa honum. Það hafi blætt mikið, sárið hafi verið stórt og blætt
á föt hans. Hann hafi farið á eftir inn í hjónaherbergið, og ef til vill inn í
eldhús. Hann hafði ekki fundið mikið til fyrst á eftir. Ákærða hafi búið um
sárið, komið með hrein föt fyrir hann og þau svo haldið áfram drykkju, en á
þriðjudagsmorgun hafi hann farið á Heilsugæslustöðina og svo á Slysadeildina. Á mánudagsmorguninn hafi hann og ákærða rætt um að segja
ósatt frá atvikum og komið sér saman um að segja að þetta hafi gerst niður í
bæ, en Karl hafi strax sagt að hann myndi ekki neitt um atburðinn. Hann kvað
ástæðuna fyrir því að hann hafi tekið þátt í því að segja ósatt hafi aðeins
verið þá, að hann hafi ætlað að bjarga ákærðu, en þetta hafi verið í þriðja
sinn sem hún hafi lagt til hans með hnífi. Hugsun hans hafi einnig verið sú, að
honum hafi þótt gott að geta komið til hennar til að drekka. Hann taldi sig geta átt von á einhverjum
hefndarráðstöfunum vegna þess að hann hefði nú sagt satt frá og hætt að ljúga.
Hann kvaðst hafa verið klæddur í svartar gallabuxur og í drapplitaða
prjónapeysu, hnepptri í kragann og kvað pólóskyrtuna sem fundist hafði við
rannsókn á heimili ákærða vera þessa peysu. Eftir að Viðar hafði gefið framangreinda skýrslu var
aftur tekin skýrsla af ákærðu sem nú vildi breyta fyrri framburði. Hún kvað
atvikin hafa verið þannig, að Viðar hafi hringt í hana á föstudaginn af
veitingahúsinu Keisaranum og viljað koma með mann í heimsókn, en hún verið treg
til þess, en þó samþykkt. Þeir hafi komið um kl. 1800, en maðurinn sem hún
vissi engin deili á, hafði stutta viðdvöl hjá henni. Hún, Viðar og Karl hafi sofið
í hjónarúminu um nóttina, en Viðar farið í burtu daginn eftir og verið frá í
einhvern tíma. Hann hafði svo komið aftur og viljað fá hana með á Keisarann og
hún slegið til og farið með honum. Þau hafi farið tvö, tekið leigubifreið að
Keisaranum, stoppað þar mjög stutt og svo tekið leigubifreið aftur heim. Hún
hafði í ferðinni keypt tvær flöskur á svörtum. Hún hafði átt að eiga 9.000
krónur í rassvasanum, en ekki fundið peningana er hún kom heim og sagt Viðari
að skila þeim. Hún hafði leitað á honum og fundið lítið vasaútvarp, sem hann
hafði stungið á sig. Hún hafði verið að sjóða slátur og skera utan af rófum.
Hún hafði sagt Viðari að fara út og þar með hafi hnífurinn farið í hann. Þetta
hafi gerst í eldhúsinu þar sem þau Viðar voru tvö, en Karl hafði verið inni í
stofu. Hún hafði staðið við eldhúsborðið og verið að flysja rófur. Viðar hafi
verið við endannn á borðinu hjá ísskápnum. Hún kvaðst hafa verið að biðja hann
með góðu að fara út og boðist til að láta hann fá peninga fyrir leigubifreið.
Þá hafi hún haldið á hnífnum í hægri hendi og verið að benda til hans með
hnífnum. Hann hafi ekki viljað fara nema Karl færi líka og lotið niður að henni
og hafi hnífurinn þá rekist í brjóstið á honum. Hún kvað þetta hafa verið um
kvöldmatarleytið, en var ekki viss um hvaða dag, en taldi þó að það hefði verið
daginn eftir. Á mánudaginn um kl. 1300-1400 hafi verið komið með frystikistu
til hennar og Viðar viljað hjálpa til við að bera hana inn, en hún ekki viljað
það, þar sem hann hafi verið slappur eftir að hnífurinn rakst í hann. Hún lýsti
með svipuðum hætti og áður hvernig hún hafi hlúð að Viðari og viðbrögðum hans.
Hún kvað ekki hafa komið til átaka milli þeirra áður. Hún var spurð um deilur
þeirra og kvað hún þá sögu Viðars, um hvernig hnífurinn hafi lent í brjósti
hans vera ranga og einnig væri það rangt að þetta hafi gerst í stofunni. Hún
kvaðst svo hafa sleppt hnífnum eftir að hann hafði lent í Viðari og svo hafi
hann lent með öðrum eldhúshnífum hennar. Hún kvað hafa blætt úr Viðari í
eldhúsinu og ef til vill víðar. Hún kvaðst hafa þvegið fötin sem hann var í þ.á
m. peysuna. Ákærða hefur lýst atvikum hér fyrir dómi í meginatriðum
á sama veg og hjá lögreglu, en nánar greinir hún svo frá að hún hafi ætlað að
sjóða slátur og rófur í greint sinn, en Viðar hafi viljað fá vín og hún sagt
honum að hann fengi ekki meira vín, fyrr en búið væri að borða. Hún kvaðst svo
hafa sagt honum að koma sér út og gæti hann tekið leigubifreið sem hún myndi
borga fyrir hann. Hún kvaðst þá hafa verið að flysja rófur, en átt eftir að skera
þær í fjóra parta. Hún hafi haldið eldhúshnífnum sem hún notaði við þetta, í
hægri hendi. Viðar hafi verið kominn inn í eldhús og komið að henni þar sem hún
var að reyna að skera rófurnar í fjóra parta og spurt hvort hún ætlaði að reka
hann út og hún játað því, ef hann væri með læti út af víni, en kvaðst ekki hafa
ógnað honum með hnífnum. Hún kvaðst hafa ýtt Viðari frá sér með vinstri hendi
og sagt honum að fara í síma til að hringja í leigubifreið. Þá hafi hann komið
nær henni og hnífurinn þá rekist í hann og lent einhversstaðar framan á honum.
Honum hafi brugðið, en samt ekki hrópað. Hún kvaðst hafa orðið að hætta við að
skera rófurnar, því að henni hefði brugðið svo við þetta. Hún hafði tekið
hnífinn úr brjóstholinu á Viðari og hent honum frá sér til að athuga hvað hefði
gerst og svo farið að huga að Viðari. Hún kvað þetta hafa verið slys en ekki
ásetning hjá sér. Það hafi blætt mikið úr Viðari og henni ekki staðið á sama og
viljað að hann færi til læknis. Hann hafi ekki viljað það, og sagt að þetta væri
allt í lagi, þetta myndi lagast. Henni hafi verið svo brugðið, að hún hafi hætt
við að sjóða rófurnar, sest niður og fylgst með honum. Hann hafi samt fengið
sér “sjúss”. Hún hafði svo tekið fram dýnu og látið Viðar leggjast á hana í
stofunni hjá eldhúsinu, en hann verið mjög þyrstur og hún því haft hann nálægt
eldhúsinu. Hún kvað Viðar hafa hljóðað af sársauka um nóttina og henni þá liðið
ennþá verr. Um morguninn hafi hún sagt við Viðar, að hún hlustaði ekki á hann
og farið með hann á Heilsugæslustöð Kópavogs. Hún kvað Viðar ekki hafa verið
lengi á spítala, og hefði hún og Karl hitt hann ölvaðan niður á Hlemmi þegar
hann kom af spítalanum. Ákærða taldi það vera afbrýðisemi af hálfu Viðars, sem
réði því að hann teldi hana eiga sök á stungunni af ásetningi. Hún kvað Viðar
vera fyrrverandi sambýlismann sinn, sem alltaf hafi elskað hana og væru þau
vinir þó að þau væru skilin. Hann virtist samt hata hana meira og meira af því
að hún hafi byrjað að búa með góðum manni sem ekki sé “alki” heldur skipstjóri.
Hatrið hafi aukist eftir að hann hafi frétt að hún hafi gifst þessum manni. Hún
kvað það hafa komið fram hjá Viðari er hún og Karl hittust þarna á Hlemmi, að
þess vegna hafi hann ákveðið að kæra hana fyrir að hafa stungið hann og
sérstaklega af því að hún hefði lent í því áður að stinga mann. Hún kvaðst hafa
sagt við Viðar á Hlemmi. “Hvað ertu að gera mér, sem ég hef ekki gert”, en hann
vissi sjálfur, að hún hafi ekki gert þetta. Þá hafi hann sagst hafa verið svo
sár yfir því að liggja á spítala og ákveðið þetta af því að hann hafi verið
reiður. Hann vilji hana aftur, en fái ekki, af því að hún sé gift góðum manni
og verði gift honum áfram og allt til æviloka og því láti Viðar svona við hana.
Hún kvaðst þá hafa spurt Viðar hvers vegna hann tæki þetta ekki til baka þar
sem hún hafi ekki gert þetta. Hann hafi þá sagt “Auðvitað geri ég það, ég elska
þig það mikið, að ég ætla ekki að ljúga upp á þig. Hann hafi svo farið
blindfullur til RLR, en þar hafi ekki verið tekið mark á honum. Viðar Björnsson bar vitni hér fyrir dómi. Vitnið kvaðst
hafa komið föstudagskvöldið 27. febrúar s.l. heim til ákærðu og þau ásamt Karli
Valgarðssyni setið að drykkju um helgina. Seinni partinn á sunnudag eða þá
undir kvöld hafi orðið rifrildi milli þess og ákærðu og Karl verið viðstaddur.
Rifrildið hafi magnast og það ákveðið að fara út, en samt boðið ákærðu að leita
á sér fyrst. Hún hafi gert það, og það næsta sem vitnið vissi af sér var að það
hafi fundið mikinn verk í brjósti og svo fór að blæða úr því. Það kvaðst hafa
verið við eldhúsið, en samt inni í stofu. Karl hafi verið innar í stofunni. Það
kvaðst aldrei hafa séð hníf. Það hafði orðið mjög máttlaust og lagst á gólfið
og ákærða komið til hjálpar og bundið að sárinu. Það kvaðst hafa verið þarna
eftir þetta rúma tvo sólarhringa og deyft sig með víni. Það kvaðst ekki hafa
beðið um, að sóttur yrði læknir, heldur viljað bíða og sjá til. Ákærða hafi
viljað að það færi til læknis, en það vitað að það myndi bara kosta lögreglu,
vesen og leiðindi. Það kvaðst hafa verið þarna allan mánudaginn og það og
ákærða þá rætt hvernig haga skyldi sögu af atburðinum. Á þriðjudaginn hafi
þrautirnar verið orðnar það miklar að það hafi verið tilneytt að fara til
læknis. Borið var undir vitnið lýsing ákærðu á því hvernig vitnið hlaut
áverkann. Vitnið var visst um, að það hafi verið á leið út úr stofunni, er það
hafi fundið fyrir verk fyrir brjóstinu og hnigið niður og þetta gerst í
stofunni við eldhúsdyrnar. Það kvað ákærðu ekki hafa verið í eldhúsinu og það
hafði ekki orðið vart við að ákærða hafi á þessum tíma verið að flysja rófur
eða sjóða slátur né minntist það þess að það hafi neitt verið eldað á þessum
tíma. Það kvað engar hnippingar hafa orðið á milli þeirra áður en það fékk
sárið á brjóstið og ítrekaði að það hafi ekki séð hnífinn í hendi ákærðu áður. Það
vildi þó ekki fullyrða að hún hafi ekki getað hafa farið inn í eldhús áður og
vísaði til skýrslu sinnar hjá lögreglu, sem það taldi rétta. Það kvaðst hafa
verið í 6 daga á sjúkrahúsi að jafna sig eftir sárið og kvaðst svo hafa hitt
ákærðu og Karl nokkru síðar eða 30. apríl s.l. Hún hafi þá viljað að það drægi
kæruna til baka og það verið til í það, en það hafi ekki verið hlustað á það
hjá lögreglu vegna þess hve ölvað það var. Aðspurt hvers vegna það hafi ekki gert bótakröfu í
málinu, sagði vitnið að það væri búið að þekkja ákærðu mjög lengi og alltaf
borið hlýhug til hennar. Það kvaðst alltaf hafa komið vel fram við hana, þrátt
fyrir að þetta hafi komið fyrir. Vitnið Karl Valgarðsson, sjómaður, Ránargötu 6,
Reykjavík, kt. 101239-4899, hafði verið á heimili ákærðu framangreinda helgi.
Það kvaðst hafa verið inni í sjónvarpsherbergi og ekki fylgst með því sem fór
fram á milli ákærðu og Viðars og gat ekki sagt til um það, hvernig stungusár
Viðars var tilkomið. Það kvaðst þarna um nóttina hafa farið fram í eldhús, til
að fá sér að drekka, þar sem það var þyrst. Viðar hafi þá legið á dýnu í
stofunni. Hann hafi sagst vera að deyja úr þorsta og það fært honum að drekka.
Hann hafi þá talað um að hann væri slæmur í öxlinni og hann ætti erfitt með að
snúa sér við. Það kvaðst þá ekki hafa vitað um að Viðar hefði hlotið áverka og
hann ekkert minnst á það við það. Það kvað hann hafa klárað allt úr ísskápnum
sem þar var að drekka og viljað meira að drekka daginn eftir, og verið slappur.
Það kvað þau öll og hafa blandað sér vín og fengið sér að drekka daginn eftir.
Viðar hafi byrjað í drykkjunni, en svo ekki haft lyst, og viljað fá að hvíla
sig um daginn, og fengið það, en hann hafi neitað að fara til læknis, þó að
honum væri boðið það. Vitninu fannst, að hann væri betur kominn hjá lækni,
fyrst að hann hefði ekki einu sinni lyst á víni, þá hlyti að vera komið illa
fyrir honum. Við skýrslutöku hjá lögreglu bar vitnið, að ákærða og
Viðar hafi verið að ræða saman inni í stofu nóttina eftir að það hafi verið að
sinna honum vegna hans mikla þorsta, og það þá spurt hvað hafi komið fyrir og
Viðar þá ekki sagt annað, en að hann og ákærða hafi verið að deila út af 9000
krónum. Það minntist þess og að Greiðabíll hafi komið með frystikistu heim til
ákærðu og það aðstoðað við að bera hana inn, en þá hafi Viðar verið inni í
stofu illa haldinn af verkjum. Vitnið Þorvaldur Jónsson, skurðlæknir, Akraseli 11,
Reykjavík, kt. 141151-3559, staðfesti læknisvottorð sitt og bar nánar um atvik
að því. Það kvað Viðar Björnsson hafa komið 3. mars s.l. á Röntgendeild
Sjúkrahúss Reykjavíkur frá Heilsugæslu Kópavogs vegna mæði og takverks í
brjósti. Það hefði verið kallað til af sérfræðingi á deildinni til að skoða
myndir af Viðari, sem talinn var þurfa meðferðar við á skurðstofu. Það hafði
skoðað Viðar á röntgendeildinni og hafi hann verið með öll venjuleg einkenni
blóðtaps, án þess að vera blóðugur. Hann hafi verið með blóðþrýstings-og
hjartsláttartölur, sem eingöngu sjáist í sambandi við blóðtap, og líklegt þótti
að sá vökvi sem var í brjóstholinu væri blóð. Það kvað sárið í brjóstholi
Viðars hafa verið tveggja til fjögurra daga gamalt, en í því hafi verið
byrjandi gróandi, sem ekki myndi koma fyrr en eftir tvo daga, en það hafi samt
verið það laust í sér að það gat ekki verið meira en fjögurra daga gamalt.
Einkennin á áverkanum hafi borið með sér, að um stungusár var að ræða sem veitt
hafi verið með áhaldi, sem hafi nægilega sterka egg til að skera húð. Allir
vefir undir húð á þessum stað væru mýkri en húðin og veittu minni mótstöðu. Það
kvað þannig þurfa egg af einhverri gerð, sem geti skorið húðina eða vefinn, en
þarna hafi húðin ekki verið kramin eða marin í kringum áverkastaðinn eins og
gerst hefði ef notað hefði verið sljótt áhald. Vitninu var sýndur hnífurinn,
sem ákærða kvað Viðar hafa rekist á. Það kvað sárið geta stafað frá stungu með
þessum hníf, ef honum væri beitt beint fram með oddinn og dygði ekki til að
einhver styddi sig að honum. Það kvaðst telja sárið vera lífshættulegt. Sárið
hafi verið djúpt um 2 sm á lengd. Loft hafi verið í brjóstkassa, sem geti haft
tvær skýringar. Annað hvort að lungað hafi orðið fyrir áverka og það lekið loft
út úr því eða að strax eftir að ytri áverki er veittur sogist andrúmsloft inn í
brjóstholið við venjulegar öndunarhreyfingar. Það kvað ekki unnt að segja til
um hversu hröð blóðsöfnunin verði við þessar aðstæður og það væri fremur
tilviljun að blóðtapið skyldi ekki vera þrír lítrar fremur en einn lítri og að
lungað skyldi ekki vera algerlega samfallið. Það kvað Viðar vera mikinn
reykingamann með slæm lungu, og því hætta meiri, með eitt starfhæft lunga. Hann
hafi verið í mikilli lífshættu. Það kvað verk vegna slíks stungusárs vera
staðbundinn, en verkur frá loftbrjósti eða vökva í brjóstholi væri takverkur um
allt brjóstholið sem versni við allar öndunarhreyfingar og taldi að verkur
Viðars í öxl eða herðablaði væri vegna vökvans í brjóstholinu og ertingar í
þind. Það kvað Viðar einu sinni hafa sagt, er það ræddi við hann, að hann hafi
orðið fyrir hnífsstungu, en er gengið hafi verið frekar á hann með það, hafi
hann ekki viljað gefa frekari upplýsingar. Vitnið Sigríður B. Blöndal, húsmóðir, Skógarhjalla 6,
Kópavogi, kt. 240448-2549, býr á neðri hæð hússins að Skógarhjalla 6, undir
íbúð ákærðu. Það hafði komið heim til sín um kl. 0400-0500 aðfaranótt 1. mars
s.l. og höfðu þá verið mikil læti og stympingar í íbúð ákærðu. Það hafði hringt
í lögreglu um hádegisbil á sunnudag og þá voru búin að vera látlaus læti í íbúð
ákærðu. Því fannst hafa verið þar 2-3 manneskjur og kannaðist það ekki við rödd
neinnar manneskjunnar. Það kvað hafa verið sömu lætin eftir að lögreglan kom og
allt fram til kl. 1800-1900 , en þá hafi allt dottið í dúna logn. Við leit á heimili ákærðu 6. mars s.l. hafði lögreglan
fundið rautt kám á svæði við frystikistu og eldhúsborð og mátti sjá af
verksummerkjum, að reynt hafði verið að hreinsa upp rauða kámið, en strikför og
blettir voru sýnilegir. Blóðprófun á einum blettanna gaf jákvæða svörun.
Lögreglan tók sýni af blóðinu á eldhúsgólfinu. Þá hafði og verið tekið blóðsýni
úr Viðari Björnssyni vegna rannsóknarinnar. Blóðsýnin sem tekin voru af
blóðblettunum á eldhúsgólfinu voru send til DNA rannsóknar til könnunar á því
hvort þau væru úr Viðari með samanburði á þeim og sýninu sem tekið úr honum.
Samkvæmt upplýsingum frá Gunnlaugi Geirssyni prófessor við Rannsóknarstofuna í
læknisfræði um gang rannsóknarinnar hafði reynst illmögulegt að greina þau sýni
sem tekin voru á vettvangi þannig að ekki var von á að marktækar niðurstöður
næðust af sýnunum. 2.Hálsáverki. Fimmtudaginn 30. apríl s.l. kl. 0947 var Lögreglunni í
Kópavogi tilkynnt að maður hefði komið að Skógarhjalla 4 og sagst hafa verið
stunginn með hnífi af konu að Skógarhjalla 6. Er lögreglumennirnir komu á
staðinn var maðurinn farinn í leigubifreið ásamt öðru fólki úr Skógarhjalla 6.
Lögreglumennirnir stöðvuðu leigubifreiðina stuttu síðar við gatnamót Þverbrekku
og Nýbýlavegar og voru farþegar í bifreiðinni, ákærða, Viðar Björnsson og Karl
Valgarðsson sem voru öll, að mati lögreglumannanna, mjög drukkin og voru þau
flutt á lögreglustöðina í Kópavogi. Í ljós kom að Viðar var með áverka á hnakka og var
fluttur á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur, þar sem gert var að sárum hans. Í vottorði Ársæls Kristjánssonar læknis kemur fram, að
Viðar kom á slysadeildina 30. apríl s.l. kl. 2030 og var með skurð aftan á
hálsi vinstra megin, sem var 1 1/2 sm langur en ekki djúpur. Skurðurinn hafði
virst vera eftir hvasst bitjárn og var saumaður saman með þremur sporum. Föstudaginn 1. maí var tekin skýrsla af Viðari, um
hvernig áverkinn á hálsi hans væri til kominn. Hann kvaðst hafa hitt ákærðu og
Karl Valgarðsson á veitingastaðnum Keisaranum 27. apríl s.l. og ákærða þá beðið
hann að koma með sér að Skógarhjalla 6, til að þrífa með sér íbúðina sem hún
væri að skila af sér og hann samþykkt. Það og ákærða hafi svo farið að drekka
saman og ræða saman og hún óskað eftir að hann drægi til baka kæru á hendur
henni fyrir líkamsárás sbr. liður 1 hér að framan. Hann hafði gefið henni
ádrátt um það, en svo var farið að Skógarhjalla 6, þar sem haldið var áfram
áfengisneyslu og þau verið þar í stöðugri áfengisneyslu. Um hádegisbilið 30.
apríl hafði hann svo farið með ákærðu á Lögreglustöðina í Kópavogi til að draga
fyrri framburð sinn til baka og hafði hann þá fundið vel til áfengisáhrifa og
honum verið vísað frá vegna ölvunar, en bent á að koma aftur. Ákærða hafi svo
ávítt hann fyrir að vera fullur við að draga framburð sinn til baka. Eftir að
hafa ekið um borgina og keypt áfengi og tóbak var farið að Skógarhjalla 6, þar
sem enn var setið að drykkju, en það hafði þó reynt að þrífa stofurnar og
svefnherbergið og að því loknu um kl. 1700 hafði hann sest niður með ákærðu og
Karli við víndrykkju. Er líða tók á drykkjuna hafi ákærða farið að rífast um
áfengisflösku, sem Karl hafði útvegað, en Viðari hafði leiðst rimman og ákveðið
að fara. Hann hafði klætt sig í jakkann, gengið inn í eldhús og fengið sér vatn
að drekka úr eldhúskrananum með því að beygja sig undir hann, en þá hafi hann
snúið baki í stofudyrnar. Þegar hann hafði reist sig við upp frá vaskinum hafði
hann ekki vitað fyrr til en hann hafi fundið eitthvað högg og sársauka aftan á
hálsinum á sér. Hann hafði snúið sér strax við og ákærða þá staðið fyrir aftan
hann, en ekki hafði hann séð hana með neitt í höndunum. Hann hafði þreifað
aftan á hálsinum og fundið að það blæddi og strax spurt ákærðu, af hverju hún
hafi gert þetta. Hún hefði svarað því til að þetta hefði verið slys og sagt um
leið “Þú dattst á hnífinn”. Hann hafði þá ætlað að hringja á hjálp og gengið í
átt að þráðlausum síma sem hafi verið á stofuborðinu, en ákærða tekið tækið og
falið það og því komið í veg fyrir að hann hringdi. Hann hafði þá tekið það til
ráðs að fara út úr húsinu, en samt beðið ákærðu að gefa sér eitthvað að drekka
og hún þá látið hann fá hálft glas af óblönduðu vodka, sem hann hafði drukkið í
einum teig. Hann hafði svo gengið að húsi í nágrenninu og sagt nágrannanum hvað
gerst hefði og beðið hann að hringja í síma 112 og óska eftir sjúkrabifreið.
Meðan hann var að bíða eftir sjúkrabifreiðinni hafði komið leigubifreið að
heimili ákærðu og hún komið út ásamt Karli og verið með kött í fanginu og er
þau hafi verið að fara inn í leigubifreiðina hafi hún kallað í hann og boðið
honum far. Hann hafði þegið það og sest inn í leigubifreiðina, en lögreglan
komið á vettvang í því og handtekið þau öll. Hann gerði kröfu um að þeim sem
væri valdur að áverkanum yrði refsað og ætlaði og að gera bótakröfu á hendur
honum. Viðar hefur haldið sig að mestu við þennan framburð hér
fyrir dómi, en hefur þó dregið nokkuð í land, og talað um að hann hafi fengið
mikinn verk í aftanverðan hálsinn og ákærða þá staðið næst honum, en talaði
ekki um að hann hefði fengið högg. Hann kvaðst hafa verið mjög drukkinn er hann
var að bogra við vaskinn og kvaðst ekki muna hvort hann hafi rekist í kranan
eða viftu þar. Hann minntist þess heldur ekki að hafa talað um áverkann á
hálsinum í leigubifreiðinni er þau fóru frá Skógarhjalla 6. Þá kvaðst hann hafa
sagt húsráðanda að Skógarhjalla 4 að hann hafi fengið áverka á hálsinn en vildi
ekki kannast við að hann hafi þá talað um að hann hafi verið stunginn af
ákærðu. Ákærða hefur bæði hjá lögreglu og hér fyrir dómi alfarið
neitað því að vera völd að hálsáverkanum hjá Viðari og kvaðst ekki hafa vitað
að hann hafi verið skaddaður á höfði þegar hann hafi farið út í greint sinn.
Hjá lögreglu kvað hún Viðar hafa sagt, að hann finndi til aftan á hálsinum, og
hún þá sagt honum að hann hlyti að hafa dottið á eitthvað, en hún hafi ekki séð
neitt blóð eða annað sem bent hafi til þess að hann hafi fengið áverka. Hún
neitaði að hafa falið símann fyrir Viðari og hindrað hann í að hringja eftir að
hann kvartaði um að finna fyrir verk í hálsi. Hún kvað Viðar hins vegar hafa
misst símann í gólfið og hann bilað og hún tekið hann þá upp og reynt að gera
við hann, en ekki getað. Hún kvaðst því litlu síðar eftir að Viðar var farinn
hafa orðið að fara í hús nr. 10 við Skógarhjalla til að láta hringja í
leigubifreið fyrir þau. Hún sýndi lögreglunni símann sem reyndist vera óvirkur
og það var og staðfest, að hún hafði látið hringja fyrir sig í leigubifreið.
Hún kvaðst hafa setið fram í leigubifreiðinni er hún fór frá Skógarhjalla 6 og
kannaðist ekki við að hafa rætt um hálsáverkann í leigubifreiðinni eins og fram
komi í framburði leigubifreiðarstjórans Rögnvaldar Ólafssonar og sé framburður
hans alrangur. Hún kvað það heldur ekki rétt hjá Viðari að þeim hafi sinnast út
af áfengi í greint sinn, heldur hafi hún tekið eftir því að Tindavodkaflaska,
sem átti að vera í poka í eldhúsinu var horfin og hún borið upp á Viðar að hafa
tekið hana og það komið á daginn að hann hafði sett hana í buxnastrenginn á sér
og hafi hún tekið hana af honum. Vitnið Karl Valgarðsson mundi óljóst eftir atvikum, enda
kvaðst það hafa verið blindfullt og illa haldið eftir að hafa verið meira og
minna fullt allan aprílmánuð. Það mundi þó eftir að hafa verið með Viðari og
ákærða á heimili hennar eftir að búið var að flytja búslóðina til
Vestmannaeyja, og einungis verið þar eftir stóll og borð, sem átti að fleygja.
Það minntist þess að Viðar var eitthvað að taka bletti af veggjum með þvegli,
en ákærða var að hreinsa af skápum, en það hafi ekki fengið að taka þátt í
þrifum og því bara haldið áfram að drekka. Það mundi ekki eftir neinu rifrildi
eða ágreiningi milli ákærðu og Viðars. Það sagðist koma alveg af fjöllum er það
var spurt um þennan ágreining, hvað þá að ákærða hafi ráðist á einhvern hátt á
Viðar. Það mundi ekki hvernig það hefði farið frá Skógarhjalla 6 í greint sinn
og hélt að það væri að vakna í herbergi sínu á Hjálpræðishernum, er það vaknaði
í fangageymslunni að Hverfisgötu í Reykjavík morguninn eftir. Vitnið Stefán Rúnar Bjarnason, Skógarhjalla 4 í
Kópavogi, kt. 231154-4559, kvað dyrabjöllunni hafa verið hringt hjá því með
miklu ofboði. Það hafði farið til dyra og þar fyrir utan verið maður, sem beðið
hafi um að hringt væri í síma 112, þar sem hann hafi verið stunginn eða skorinn
aftan í hálsinn. Það hafði beðið konuna um að hringja í lögreglu, en nokkur bið
hafi orðið á því að hún kæmi. Maðurinn hafði fengið að setjast á stól og hafði
greint frá því, að hann hafi verið í samkvæmi hjá fyrrverandi sambýliskonu sinni
Sólrúnu Elídóttur, að Skógarhjalla 6 og á milli þeirra hafi orðið ágreiningur
út af brennivíni og hann verið stunginn. Það kvað manninn ekki hafa lýst því
nánar hvernig það hefði gerst né hvaða áhald hafi verið notað, en fram hafði
komið að konan hafði stungið eða skorið hann áður með svipuðum hætti. Það sagði
hjá lögreglu, hann hafi sagt að þetta væri tilfinningamál hjá þeim og konan
þyrfti á aðstoð að halda. Vitnið kvað svo hafa komið leigubifreið að
Skógarhjalla 6 og hafi þá komið þaðan ákærða með kött sinn í fanginu og með
henni mjög drukkinn maður. Kötturinn hafi látið ófriðlega og hún misst hann og
svo farið að leita að honum. Það kvað hinn slasaða nú hafa viljað snúa við
blaðinu og draga í land með að fá aðstoð og viljað fara með ákærðu og sest fram
í leigubifreiðina. Hann þá verið nokkuð brattur og ekki reiður. Það hafði séð
sárið á hálsi hans og lítið sem ekkert blætt úr því, en það samt boðið manninum
þurrku. Það kvað ákærðu hafa þrifið í hægri öxl mannsins og dregið hann út úr
bifreiðina og hann þá sest aftur í bifreiðina, en hún fram í eins og hún geri
ævinlega er leigubifreið komi að sækja hana og gesti hennar. Vitnið Rögnvaldur Ólafsson leigubifreiðarstjóri,
Brautarholti 22, Reykjavík, kt. 190149-3589, kvaðst hafa farið í leiguakstur að
Skógarhjalla 6, Kópavogi 30. apríl til að sækja þangað fólk. Út úr húsinu hafi
komið kona með kött í fanginu, sem hún missti frá sér er hún nálgaðist bifreið
þess. Kötturinn hafði tekið á rás og hún farið á eftir honum og leitað að honum
nokkra stund án árangurs. Hún hafði svo farið aftur inn í húsið, náð í kassa
með kattarsandi, komið svo út aftur með óreglumann sem það kannaðist við þ.e.
Karl Valgarðsson. Það kvað kassann ásamt brennivínsflösku hafa verið sett í
skott bifreiðarinnar, en svo hafi konan og Karl sest inn í aftanverða
bifreiðina. Þegar halda hafi svo átt af stað hafi konan viljað taka með mann,
sem var á svölum næsta húss og það kannaðist og við sem óreglumann þ.e. Viðar
Björnsson. Hann hafi þá og komið upp í bifreiðina og sest í framsætið. Hann og
konan hafi verið að kíta, en hann hafi haldið um hálsinn með servíettu. Það
kvað fyrst hafa verið deilt um hvert skyldi fara, en svo hefði Viðar talað um
að hún hefði stungið hann og hún tekið undir það. Hann hafi og vísað í fyrri
atvik. Vitnið staðfesti skýrslu sína hjá lögreglu, en þar eru þessar orðræður
hafðar eftir ákærðu og Viðari. Hann hafi ásakað hana um að hafa stungið sig og
hún ekki neitað því, heldur viðurkennt það með orðunum “jú auðvitað varð ég að
stinga þig”. Viðar hafi í þessum viðræðum beðið það um einhverja þurrku, vegna
þess að hún hafi stungið hann. Það vissi ekki hvort blætt hafi úr Viðari, en
eitthvað blóð hafi verið í þurrkunni. Lögreglan hafi komið stuttu eftir að
aksturinn hófst og haft afskipti af farþegunum. Karl hafi ekkert sagt í
bifreiðinni. Þann 1. maí s.l. framkvæmdi lögreglan húsleit á heimili
ákærðu og beindist leitin einkum að bitjárni, sem gæti hafa verið notað við að
veita Viðari áverka á aftanverðan hálsinn 30. apríl s.l. Ekkert slíkt áhald
fannst. Þá fundust ekki blóðblettir í íbúðinni eða við hana, né fannst blóð á
ýmsum munum sem voru haldlagðir svo sem skærum, borðáhöldum o.fl. Þann 13. nóvember fór dómurinn í vettvangsgöngu að
Skógarhjalla 6 og voru aðstæður í eldhúsinu skoðaðar að ákæranda og verjanda
ákærðu viðstöddum. II. Niðurstöður. 1. Um 1. lið
ákæru. Ljóst er af játningu ákærðu og öðrum rannsóknargögnum,
að hún heldur á eldhúshníf, í hægri hendi sem fer inn í brjósthol Viðars, og á
eftir rykkir hún hnífnum úr sárinu og fleygir í gólfið. Þá er víst að það líða
um tveir sólarhringar frá þessum atburði, þar til Viðari er komið til læknis.
Bæði hnígur framburður Viðars og Þorvaldar Jónssonar læknis að þessu og
framburður ákærðu og Karls Valgarðssonar. Þau tala bæði um, að daginn eftir
atburðinn, hafi verið komið með frystikistu heim til ákærðu, og þá hafi Viðar
verið það illa haldinn eftir stungusárið, að hann hafi ekki getað aðstoðað við
að flytja hana inn í íbúðina. Það hefur því verið morguninn þar á eftir, sem
Viðar var fluttur til læknisskoðunar. Af framburði Viðars verður ráðið að hann
hafi fengið stungusárið á brjóstið á sunnudagskvöldið og er vætti Sigríðar
Blöndals því og til styrktar og þykir mega miða við það í málinu. Í
framangreindu vætti Þorvaldar Jónssonar læknis kemur fram, að Viðar gefur strax
í viðtali á Röntgendeild á sjúkrahúsi Reykjavíkur þá skýringu á
brjóstholsáverka sínum að hann hafi orðið fyrir hnífstungu. Í skýrslu Viðars
hjá lögreglu, sem tekin er strax eftir að hann hafði jafnað sig nokkuð eftir
brjóstholsáverkann og meðan að ákærða var í gæsluvarðhaldi kemur fram, að í
framhaldi af rifrildi milli hans og ákærðu hafi hún lagt til hans og stungið
hann í brjóstið. Taldi hann hana hafa gert það með hnífi, en hann hefði þó
hvorki séð hnífinn áður né vitað hvað varð af honum. Þetta samrýmist framburði
ákærðu, sem kvaðst hafa verið með hníf í hægri hendi. Þrátt fyrir að ákærða
hafi síðar viljað fá Viðar til að falla frá kæru, hefur hann í vætti sínu hér
fyrir dómi í megindráttum haldið fast við skýrslu sína hjá lögreglu. Framburður
ákærðu um það að eldhúshnífurinn hafi rekist í Viðar fyrir slysni og hann átt
sök á því þykir harla ósennilegur og verður hann metinn í ljósi þess, hve
óstöðug ákærða hefur verið í framburði sínum og einnig í ljósi þess álits
Þorvaldar Jónssonar læknis, að til að veita Viðari þann brjóstáverka sem hann
fékk, hafi ekki dugað til að hann styddi sig að hnífnum heldur hefði orðið að
beita hnífnum beint fram með oddinn. Augljóst er, þegar framburður ákærðu og Viðars eru
skoðaðir og bornir saman við vætti Sigríðar Blöndal, að ákærða átti í illindum
og rifrildi rétt áður en hann fékk áverkann. Það er álit réttarins þegar allt
er virt í málinu megi telja að fram sé komin lögfull sönnun um að ákærða hafi
stungið Viðar með hnífnum í eða í framhaldi af rifrildinu og veitti honum það
stungusár, sem hún er sökuð um í ákæru með þargreindum afleiðingum. Svo sem fram kemur í læknisvottorði og vætti Þorvaldar
Jónssonar læknis, var brjóstholsáverkinn þess eðlis, að hann var lífshættulegur
og tilviljun ein réð að ekki hlaust bani af. Þó að ekkert liggi fyrir um, að
ákærða hafi viljað valda Viðari fjörtjóni, hlaut hún samt og að gera sér grein
fyrir því að það var stórhættulegt að valda Viðari slíku stungusári í
brjóstholið og mikilvægt að koma honum strax undir læknishendur til að koma í
veg fyrir að afleiðingar yrðu alvarlegar. Hún lét samt undir höfuð leggjast í
um tvo sólarhringa, að kalla á læknisaðstoð og verður að meta ákærðu það til
sakar. Henni bar við þessar aðstæður að líta fram hjá óskum og mati Viðars um
að ekki væri þörf á lækni. Með hinni hættulegur atlögu að Viðari hefur ákærða gerst
brotleg við 2. mgr. 218. gr. almennra hegningalaga sbr. lög nr. 20/1981, en
líkamstjón það sem hann varð fyrir fellur að lýsingu 1. mgr. greinarinnar. 2. Um 2. lið
ákæru. Viðar hefur talið, að áverkinn á aftanverðum hálsi hans
væri til kominn vegna þess, að ákærða hafi skorið hann með eggjárni, er hann
hafi verið að reisa sig upp eftir að hann hafði beygt sig niður í eldhúsvaskinn
til að fá sér vatn að drekka beint úr krana, en hún hafi staðið hjá honum. Hann
hafi samt ekki séð hana leggja til sín né séð eggjárn eða annað í höndum
hennar. Hjá lögreglu sagði hann, að hann hafi sakað hana um áverkann og hún þá
haldið því fram að það hafi orðið slys. Hér fyrir dómi hefur Viðar dregið
nokkuð í land, kvaðst ekki hafa fundið fyrir höggi, heldur verk í hálsinum er
hann reisti sig upp. Ákærða hefur, svo sem rakið er að framan, alfarið neitað
að eiga sök á þessum áverka. Í vætti Rögnvaldar Ólafssonar kemur að vísu fram,
að hún hafi gengist við því í bifreið hans, að hafa stungið Viðar. Stangast það
á við framburð Viðars, sem kvað ekki hafa verið rætt um þetta tilvik í
leigubifreiðinni. Vitnið Rögnvaldur er samt ekki nógu öruggt í framburði sínum.
Það kvað Viðar hafa setið í framsæti bifreiðarinnar, en telja má það upplýst í
málinu að ákærða sat frammi í bifreiðinni, en Viðar aftur í. Ekki bendir hegðun
Viðars eftir að hann fékk hálsáverkann til þess að ákærða hafi gert gróflega á
hlut hans, en hann biður hana um að fá að drekka og þiggur hálft glas af víni
um leið og hann fer. Við vettvangsgöngu að Skógarhjalla 6 kom í ljós, að
gufugleypir eða eldhúsvifta er vinstra megin við vaskinn þegar staðið er fyrir
framan hann og eru ekki hvassar brúnir á hlífinni utan um viftuna, heldur eru
þær fremur ávalar og má telja útilokað að Viðar hafi hlotið skurðinn á hálsinn
við að lenda utan í brúninni eða utan í skápinn hægra megin. Þegar allt er virt í málinu, og einkum það ósamræmi sem
í framburði vitnanna Viðars Björnssonar og Rögnvaldar Ólafssonar og að engin
verksummerki um átök fundust við húsleit skömmu eftir atburðinn þykir
varhugavert gegn eindreginni neitun ákærðu, að telja að nægileg sönnun sé fram
komin um að hún hafi valdið Viðari þeim hálsáverka sem hún er sökuð um í 2. lið
ákæru og ber að sýkna hana af þeirri sök. III. Refsingar o.fl. Ákærða hefur frá árinu 1973 hlotið 15 refsidóma, auk
þess að í fjögur skipti hafa verið gerðar við hana sáttir og henni gert að
greiða sektir fyrir brot á áfengis- og umferðarlögum og þá verið svipt
ökuleyfi. Ákærða hefur í allt verið dæmd til að hlíta fangelsi í 6
ár og 9 mánuði þar af voru 8 mánuðir skilorðsbundin refsing skv. dómum 3. maí
1974 og 7. nóvember 1978 og hafði hún haldið þargreint skilorð. Í dómum þessum
hefur hún aðallega gerst brotleg við 155. gr., 244. gr. og 248. gr. almennra
hegningarlaga, en þó í eitt skiptið 19. júní 1986 fyrir brot á 1. mgr. 221. gr.
alm. hegningarlaga og í síðasta dómnum sem kveðinn var upp í Sakadómi
Reykjavíkur 15. nóvember 1988, sbr. dómur Hæstaréttar 24. mars 1989, hlaut hún
fangelsi í 3 ár og 6 mánuði fyrir brot gegn 2. mgr. 218. gr. almennra
hegningarlaga. Fimm dómanna eru sektardómar vegna brota á umferðarlögum og er
ákærðu í fjögur skiptin auk greiðslu sektar gert að hlíta ökuleyfissviptingu. Ákærðu var, 27. maí 1992 af Fangelsismálastofnun
ríkisins, veitt reynslulausn í 1 ár á eftirstöðvum 184 dögum, en afplánaði þær
eftirstöðvar frá 12. okt. 1992. Við refsimat í málinu verður að hafa hliðsjón af
framangreindum sakarferli og einnig framferði hennar eftir verknaðinn, en ljóst
er að hún reyndi að hylja sporin eftir hann og hún reyndi að fá Viðar til að
falla frá kæru í málinu. Að þessu virtu þykir refsing ákærðu hæfilega ákveðin
fangelsi í 4 ár. Rétt þykir, að gæsluvarðhaldsvist hennar frá 7. til 10.
mars s.l. komi til frádráttar refsingunni sbr. 76. gr. almennra hegningarlaga. Dæma ber ákærðu til greiðslu alla sakarkostnaðar, þar
með talin saksóknarlaun í ríkissjóð sem ákveðast kr. 120.000,- og
málsvarnarlaun til skipaðs verjanda hrl. Kristjáns Stefánssonar, sem ákveðast
kr. 150.000,- og svo verjandalaun vegna réttargæslu, sem áður var ákveðin. Dómsorð: Ákærða, Sólrún
Elídóttir, sæti fangelsi í 4 ár og komi gæsluvarðhaldsvist hennar frá 7. til
10. mars s.l. með fullri dagatölu til frádráttar refsingunni. Ákærða greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin
saksóknarlaun í ríkissjóð 120.000 krónur og málsvarnarlaun til skipaðs verjanda
hennar hrl. Kristjáns Stefánssonar 150.000 krónur. |
Mál nr. 441/1998 | Samkeppni Andmælaréttur Greiðslukort | V
krafðist ógildingar á þeim úrskurði áfrýjunarnefndar samkeppnismála, að
staðfesta bæri ákvörðun S um að banna skilmála í samstarfssamningum V og
greiðsluviðtakenda þess efnis að þeim síðarnefndu væri skylt að veita korthöfum
VISA sömu viðskiptakjör og þeim sem greiddu með reiðufé. Þótt Samkeppnisstofnun
væri talin hafa brotið gegn andmælarétti V undir rannsókn málsins, var það ekki
talið eiga að leiða til ógildingar úrskurðarins, enda hefði V gefist nægur
kostur á að koma fram sjónarmiðum sínum áður en úrskurðurinn var kveðinn upp.
Að virtum gögnum málsins þótti ekki hafa verið sýnt fram á, að skilmálar
sambærilegir þeim, sem hér um ræddi, væru almennt óheimilir í helstu
viðskiptaríkjum Íslendinga, þannig að heimilt væri að banna þá á grundvelli 2.
mgr. 37. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993. Talið var skorta á að viðhlítandi rök
hefðu verið færð að því, í ákvörðun S og úrskurði áfrýjunarnefndar
samkeppnismála, að ákvæði 17. gr. samkeppnislaga ætti við um skilmála V, svo
sem að fjallað væri um þann markað, sem um ræddi, og stöðu V á þeim markaði.
Eins og ákvörðun S og úrskurði áfrýjunarnefndar samkeppnismála var háttað komu
önnur ákvæði samkeppnislaga ekki til álita. Var því fallist á kröfu V um að
úrskurður áfrýjunarnefndar samkeppnismála yrði felldur úr gildi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Áfrýjandi
skaut málinu til Hæstaréttar 3. nóvember 1998. Hann krefst þess, að felldur
verði úr gildi úrskurður áfrýjunarnefndar samkeppnismála 2. mars 1998 í málinu nr.
3/1998, Greiðslumiðlun hf. - Visa Ísland gegn samkeppnisráði, að því er varðar
staðfestingu á 1. tölulið I. hluta ákvörðunarorða ákvörðunar stefnda nr.
1/1998. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi
krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Málið sætir
flýtimeðferð samkvæmt ákvæðum XIX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. I. Mál þetta
varðar lögmæti ákvörðunar stefnda 12. janúar 1998 um að banna 2. gr. í
viðskiptaskilmálum áfrýjanda, sem í málinu er ýmist nefnd bannreglan eða reglan
um bann við mismunun, en greinin hljóðar svo: „Söluaðila
er skylt að veita korthöfum VISA sömu viðskiptakjör, verð og þjónustu og það
veitir þeim, sem greiða með reiðufé. Óheimilt er að hækka verð á vöru eða
þjónustu þegar kaupandi framvísar greiðslukorti við kaup. Söluaðila ber, þegar
verð er auglýst á prenti, í textaauglýsingu í sjónvarpi eða er sett fram á
sölustað, jafnan að gæta þess að fram komi það almenna verð sem öllum
viðskiptavinum stendur til boða. Söluaðila er í sjálfsvald sett hvort hann
auglýsir samhliða staðgreiðsluafslátt eða staðgreiðsluverð. Auglýsi söluaðili á
prenti, í textaauglýsingu í sjónvarpi eða setji fram á sölustað aðeins eitt
verð, má viðskiptavinur, þótt hann framvísi greiðslukorti, líta á það sem hið
almenna verð sem honum standi til boða.“ Áfrýjandi
skaut ákvörðun stefnda til áfrýjunarnefndar samkeppnismála 15. janúar 1998. Með úrskurði 2.
mars 1998 staðfesti áfrýjunarnefndin ákvörðun stefnda með þeirri breytingu, að
hún skyldi eigi koma til framkvæmda fyrr en 1. október 1998, en áfrýjandi
höfðaði mál þetta fyrir héraðsdómi til ógildingar á úrskurðinum 31. ágúst 1998,
sbr. 56. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993. II. Eins og
nánar greinir í héraðsdómi hóf Samkeppnisstofnun rannsókn á gjaldskrám og
viðskiptaskilmálum áfrýjanda og Kreditkorts hf. í framhaldi af bréfi Sigurðar
Lárussonar kaupmanns til Samkeppnisstofnunar 15. júní 1994, þar sem þess var
óskað, að stofnunin aflaði ýmissa upplýsinga um gjaldskrár áfrýjanda og
Kreditkorts hf. og sæi til þess, að þær yrðu birtar opinberlega. Með bréfi 29.
september 1995 áréttaði Sigurður fyrri kröfur auk þess sem hann gerði ýmsar
nýjar athugasemdir, svo sem um leigu á kortalesurum, þjónustugjöld og
áhættuflokkun. Í framhaldi af athugunum Samkeppnisstofnunar samþykkti stefndi
16. febrúar 1996 að fela Samkeppnisstofnun að kanna starfsemi
greiðslukortafyrirtækja með hliðsjón af markmiði og einstökum ákvæðum
samkeppnislaga. Í framhaldi af þessari ákvörðun stefnda fór Samkeppnisstofnun
fram á ýmsar upplýsingar frá áfrýjanda um starfsemi hans með bréfi 14. maí
1996. Í bréfi Samkeppnisstofnunar til áfrýjanda 15. júlí 1997 var áfrýjanda
meðal annars kynnt sú frumniðurstaða, að nauðsynlegt gæti verið að fella 2. gr.
viðskiptaskilmála áfrýjanda úr gildi. Ákvörðun
stefnda 16. febrúar 1996 setti Samkeppnisstofnun lítil mörk um það, að hvaða
atriðum rannsókn skyldi beinast, og rannsókn stofnunarinnar beindist eftir
þetta að fjölda atriða í starfsemi áfrýjanda. Því var brýnt, að honum væri gert
kunnugt um það, eins fljótt og kostur var, að stofnunin kannaði hugsanlegt
ólögmæti 2. gr. viðskiptaskilmála hans. Af gögnum málsins verður ekki ráðið, að
áfrýjanda hafi verið kynnt þetta fyrr en með bréfinu 15. júlí 1997. Vanræksla
Samkeppnisstofnunar í þessu efni var til þess fallin að torvelda áfrýjanda að
gæta hagsmuna sinna undir rannsókn málsins og braut gegn 13. gr.
stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Áfrýjanda var hins vegar veitt færi á því að tjá
sig um þetta atriði með bréfi stofnunarinnar 15. júlí 1997 og enn með bréfi 31.
október sama ár. Þykir honum hafa gefist nægur kostur á að koma fram
sjónarmiðum sínum fyrir stefnda, áður en ákvörðun nr. 1/1998 var tekin. Verður
að telja, að framangreindir annmarkar á málsmeðferð Samkeppnisstofnunar hafi
ekki haft áhrif á efnislega niðurstöðu stefnda um lögmæti viðskiptaskilmálanna.
Þá gafst áfrýjanda á ný kostur á að koma fram sjónarmiðum sínum fyrir
áfrýjunarnefnd samkeppnismála. Samkvæmt þessu verður úrskurður nefndarinnar
ekki felldur úr gildi vegna brots á andmælarétti áfrýjanda. III. Ákvörðun
stefnda um að banna 2. gr. viðskiptaskilmála áfrýjanda er annars vegar reist á
ákvæðum VIII. kafla samkeppnislaga um greiðslukortastarfsemi en hins vegar á
17. gr. laganna. Samkvæmt 2. málslið 35. gr. samkeppnislaga skal þess gætt, að
viðskiptahættir í greiðslukortastarfsemi séu sambærilegir hér á landi við það,
sem almennt gerist í helstu viðskiptaríkjum Íslendinga. Samkvæmt 2. mgr. 37.
gr. getur stefndi lagt bann við viðskiptaskilmálum kortaútgefenda, telji hann
þá fela í sér óréttmæt skilyrði, sem aðeins taki mið af eigin hagsmunum eða
komi illa niður á hagsmunum korthafa eða greiðsluviðtakenda og séu ekki í
samræmi við ákvæði 35. gr. Verður að skýra þetta síðargreinda ákvæði svo, að
því verði ekki beitt nema leitt sé í ljós, að umdeildir skilmálar séu ekki
aðeins í þágu eigin hagsmuna greiðslukortafyrirtækis eða öndverðir hagsmunum
korthafa heldur einnig í ósamræmi við viðskiptahætti í helstu
viðskiptaríkjunum. Af gögnum
málsins verður ráðið, að svipaðir skilmálar um sambærileg kort og hér er
fjallað um, hafi verið bannaðir í Hollandi, Noregi og Svíþjóð en leyfðir í
Frakklandi og að nokkru leyti í Danmörku og látnir viðgangast í Belgíu. Þess er
að gæta, að í Noregi hefur verið veitt tímabundin undanþága til 1. júní 1999.
Þá er fram komið, að í enn öðrum ríkjum, sem viðskiptatengsl hafa við Ísland,
sé lögmæti þeirra enn í athugun hjá hlutaðeigandi samkeppnisyfirvöldum, svo sem
í Finnlandi, Írlandi eða Portúgal, eða engri afstöðu samkeppnisyfirvalda verið lýst,
svo sem í Þýskalandi, Spáni, Grikklandi, Ítalíu, Lúxemborg og Austurríki. Þá
liggur einnig fyrir, að framkvæmdastjórn Evrópubandalagsins hefur tekið lögmæti
slíkra skilmála til athugunar en engin formleg ákvörðun mun enn hafa verið
tekin. Af skjölum málsins og málflutningi aðila er ekki fyllilega ljóst,
hvernig háttað er stöðu þeirra greiðslukorta í Bretlandi, sem eru sambærileg
við þau kreditkort, sem áfrýjandi gefur út. Ekkert er fram komið um afstöðu
samkeppnisyfirvalda eða löggjöf um þessi efni í ríkjum utan Evrópska
efnahagssvæðisins, sem Íslendingar eiga umtalsverð viðskipti við, svo sem
Bandaríkjunum eða Japan. Samkvæmt
framansögðu hefur ekki verið sýnt fram á, að skilmálar þeir, sem hér um ræðir,
séu almennt óheimilir í helstu viðskiptaríkjum Íslendinga, hvort heldur er á
Evrópska efnahagssvæðinu eða utan þess. Var skilyrðum 2. mgr. 37. gr.
samkeppnislaga því ekki fullnægt til að stefnda væri af þessum ástæðum heimilt
að banna 2. gr. viðskiptaskilmála áfrýjanda. Af þessu leiðir einnig, að
úrskurður áfrýjunarnefndar samkeppnismála um að staðfesta ákvörðun stefnda gat
ekki grundvallast á nefndu ákvæði. IV. Ákvæði
VIII. kafla samkeppnislaga og efnisskipan laganna verða ekki skilin svo, að
öðrum ákvæðum þeirra verði ekki beitt um greiðslukortastarfsemi, hvort sem er
einum sér eða samhliða ákvæðum kaflans. Hefur þetta einkum þýðingu að því er
varðar ákvæði samkeppnislaga um samkeppnishömlur og eftirlit með óréttmætum
viðskiptaháttum. Að frátöldum þeim ákvæðum VIII. kafla laganna, sem áður hefur
verið gerð grein fyrir, voru málsmeðferð og ákvörðun stefnda og úrskurður
áfrýjunarnefndar samkeppnismála eingöngu reist á hinum almennu
upphafsorðum 17. gr. samkeppnislaga.
Að engu leyti var vikið að því, hvort og þá hvernig ákvæði IV. kafla laganna um
bann við samkeppnishömlum gætu tekið til þeirrar aðstöðu, sem skapast hafði í
samskiptum áfrýjanda og greiðsluviðtakenda. Þannig verður ekki séð, að
samráðsákvæði 10. gr. eða ákvæði 1. mgr. 11. gr. um svonefndar lóðréttar samkeppnishömlur
hafi komið til skoðunar. Koma þessi ákvæði því ekki til álita nú við mat á
hinum umdeilda úrskurði. Í
upphafsákvæði 17. gr. samkeppnislaga segir, að samkeppnisráð geti gripið til
aðgerða gegn samningum, skilmálum, athöfnum og aðstæðum, sem hafi skaðleg áhrif
á samkeppni. Síðan segir, að hin skaðlegu áhrif geti meðal annars falist í
atriðum, er lúta að markaðsráðandi stöðu, óhagkvæmri nýtingu framleiðsluþátta,
til dæmis vegna þess að valkostum viðkiptavina fækki, framleiðsla og sala verði
dýrari eða keppinautur útilokist frá markaðnum, og loks er nefnd óhæfileg
notkun á kaupbæti. Þýðingu upphafsákvæðisins verður að meta í ljósi
efnisskipunar laganna og þeirrar aðstöðu, sem ákvæðum V. kafla um eftirlit með
samkeppnishömlum er einkum ætlað að taka til. Eins og mál þetta er vaxið var óhjákvæmilegt
að huga sérstaklega að stöðu áfrýjanda á þeim markaði, sem til álita gæti
verið. Stefnda eru í 17. gr. laganna veittar rúmar heimildir til mats um það,
hvenær aðgerða gegn misbeitingu markaðsyfirráða er þörf, en slík yfirráð eru
ekki ólögmæt í sjálfu sér, sbr. dóm Hæstaréttar 26. mars 1998, H.1998.1300.
Varð því að fjalla um, hvort eða hvernig áfrýjandi hefði markaðsráðandi stöðu
eða hvort háttsemi hans væri til þess fallin, að hann næði eða héldi slíkri
stöðu. Þá varð að meta, hvort nægileg rök hefðu verið leidd að því, að
áfrýjandi hefði með 2. gr.
viðskiptaskilmála sinna misbeitt þessari stöðu sinni, þannig að réttlætanlegt
hefði verið að banna þá samkvæmt upphafsorðum 17. gr. samkeppnislaga. Í forsendum
að ákvörðun stefnda kemur fram ítarlegur rökstuðningur um það, hvernig umræddir
viðskiptaskilmálar áfrýjanda og sambærilegir skilmálar Kreditkorts hf. séu til
þess fallnir að hafa áhrif á verðmyndun greiðsluviðtakenda. Þar skortir hins
vegar mjög á rökstuðning um það, að áfrýjandi njóti markaðsráðandi stöðu eða
hann hafi misbeitt henni á þann veg, að skilyrðum 17. gr. samkeppnislaga sé
fullnægt. Kemur þannig ekki fram með skýrum hætti, hver sé sá þjónustumarkaður,
sem um ræði, hver séu mörk hans og hver staða áfrýjanda sé á þeim markaði. Þannig
er ekki gerð fullnægjandi grein fyrir því, hvernig stöðu kreditkorta sé háttað
andspænis öðrum greiðslumiðlum. Loks er til þess að líta, að rökstuðningur
stefnda tók jafnt til skilmála áfrýjanda og sambærilegra skilmála Kreditkorts
hf., sem nú hefur verið breytt, þótt markaðsstaða þessara tveggja aðila virðist
eftir gögnum málsins mjög ólík. Þegar til
alls þessa er litið verður að telja, að stefndi hafi ekki leitt að því
viðhlítandi rök við ákvörðun sína 12. janúar 1998, að skilyrðum 17. gr.
samkeppnislaga væri fullnægt til þess að heimilt væri að banna 2. gr.
viðskiptaskilmála áfrýjanda á grundvelli hennar. Ekki var bætt úr þessum
annmörkum í úrskurði áfrýjunarnefndar samkeppnismála 2. mars 1998. Þar sem
VIII. kafla laganna varð heldur ekki beitt, eins og að framan greinir, verður
að taka kröfu áfrýjanda til greina. Með
hliðsjón af atvikum málsins og þeim vafaatriðum, sem eru um efnishlið þess,
þykir rétt, að stefndi greiði áfrýjanda hluta málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Felldur er
úr gildi úrskurður áfrýjunarnefndar samkeppnismála 2. mars 1998 að því er
varðar staðfestingu á 1. tölulið í I. hluta ákvörðunarorða stefnda,
samkeppnisráðs, í ákvörðun nr. 1/1998. Stefndi
greiði áfrýjanda, Greiðslumiðlun hf. - Visa Ísland, 400.000 krónur upp í
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 27. október 1998. 1. Mál þetta var
höfðað með stefnu birtri 31. ágúst 1998 og dómtekið 14. þ.m. Með samþykki
dómstjóra Héraðsdóms Reykjavíkur sætir málið flýtimeðferð eftir ákvæðum XIX.
kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Stefnandi er
Greiðslumiðlun hf. - Visa Ísland, kt. 500683-0589, Álfabakka 16, Reykjavík. Stefndi er
samkeppnisráð og fyrir hönd þess var stefnt Brynjólfi I. Sigurðssyni, formanni
ráðsins, kt. 010540-2839, Akraseli 32, Reykjavík. Stefnandi gerir
þær dómkröfur, að felldur verði úr gildi úrskurður áfrýjunarnefndar
samkeppnismála, dags. 2. mars 1998, í málinu nr. 3/1998, Greiðslumiðlun hf. -
Visa Ísland gegn samkeppnisráði, að því er varðar staðfestingu á 1. tölulið I.
hluta ákvörðunarorða í ákvörðun stefnda nr. 1/1998 frá 12. janúar 1998.
Stefnandi krefst einnig málskostnaðar. Stefndi krefst
þess, að hann verði sýknaður og stefnandi dæmdur til greiðslu málskostnaðar. 2. Í erindi til
Samkeppnisstofnunar, dags. 15. júní 1994, óskaði Sigurður Lárusson kaupmaður
eftir því, að stofnunin aflaði ýmissa upplýsinga á grundvelli VIII. kafla
samkeppnislaga um gjaldskrár greiðslukortafyrirtækjanna Greiðslumiðlunar hf. og
Kreditkorta hf. Sérstaklega óskaði Sigurður eftir upplýsingum um mismunandi
gjaldþrep þjónustugjalda og hvers vegna mikil velta gæfi tilefni til lægri
gjalda. Einnig óskaði hann eftir, að gjaldskrár greiðslukortafyrirtækja yrðu
birtar opinberlega. Í framhaldi af
erindi Sigurðar óskaði Samkeppnisstofnun eftir upplýsingum frá
greiðslukortafyrirtækjunum um gjaldskrár og viðskiptaskilmála þeirra gagnvart
korthöfum og greiðsluviðtakendum. Af hálfu stefnanda var erindinu svarað með
bréfi 22. júlí 1994. Svör fyrirtækjanna voru síðan send Sigurði þann 9. maí
1995, ásamt því mati stofnunarinnar, að Greiðslumiðlun og Kreditkort fullnægðu
skilyrðum VIII. kafla samkeppnislaga. Ekki var farið fram á opinbera birtingu
gjaldskránna. Í erindi til
Samkeppnisstofnunar, dags. 29. september 1995, ítrekar Sigurður beiðni sína um
opinbera birtingu gjaldskráa greiðslukortafyrirtækjanna og telur, að
greiðsluviðtakendum sé mismunað með þjónustugjöldum og áhættuflokkun. Þá
ítrekar hann ósk sína um upplýsingar um það, hversu mikil velta liggi til
grundvallar mismunandi gjaldþrepum í gjaldskrá stefnanda máls þessa, en þær
upplýsingar komi ekki fram í svari fyrirtækisins við fyrra erindi hans.
Jafnframt óskar Sigurður eftir athugun á posaleigu, ásamt almennri athugun á
viðskiptaháttum, sem tengjast greiðslukortaviðskiptum. Með bréfi
Samkeppnisstofnunar til stefnanda, dags. 26. október 1995, óskaði stofnunin
eftir upplýsingum um eftirfarandi atriði: „1. Hver er posaleiga á mánuði? Er leigan mismunandi eftir því við
hvaða kortum (debet og /eða kredit) greiðsluviðtakendur taka? Ef um mismunun er
að ræða hvar í gjaldskránni kemur hann fram? Ef leigan hækkar/lækkar, breytast
þá áður gerðir samningar milli VISA Íslands og greiðsluviðtakenda? 2. Í gjaldskrá yfir þjónustugjöld greiðsluviðtakenda eru mismunandi
gjaldþrep fyrir kortaviðskipti sem samkvæmt gjaldskránni ráðast af tegund
viðskipta, veltu, áhættuþáttum og sérsamningum söluaðila. Hvað liggur til
grundvallar þessari flokkun og hvernig metur VISA Ísland greiðsluviðtakendur
sína, sérstaklega hvað varðar áhættuþætti og tegund viðskipta?“ Stefnandi
svaraði framangreindum spurningum með bréfi, dags. 10. nóvember 1995. 3. Á fundi hjá
Samkeppnisstofnun 9. apríl 1996 var framkvæmdastjóra stefnanda kynnt
eftirfarandi bókun, sem samkeppnisráð hafði samþykkt 16. febrúar s.á.:
„Samkeppnisráð felur Samkeppnisstofnun að kanna starfsemi
greiðslukortafyrirtækja með hliðsjón af markmiði og einstökum ákvæðum
samkeppnislaga nr. 8/1993.“ Í bréfi Samkeppnisstofnunar til stefnanda, dags.
14. maí 1996, var ástæða bókunarinnar sögð hafa verið m.a. kvartanir, sem
borist hefðu yfir viðskiptaháttum greiðslukortafyrirtækja, en eins og segi í
samkeppnislögum hafi stofnunin eftirlit með greiðslukortastarfsemi.. Í
framhaldi af fyrrgreindum fundi var síðan eftirfarandi upplýsinga óskað um
stefnanda: 1. Eignarhald. 2. Ársreikningar/ársskýrslur 1993, 1994 og 1995. 3.
Viðskiptaskilmálar, sem korthafa eru settir. 4. Viðskiptaskilmálar og aðrir
samningar við greiðslumóttakendur. 5. Sérstakir viðskiptaskilmálar og aðrir
samningar við tiltekin fyrirtæki. 6. Samvinna milli greiðslukortafyrirtækja. 7.
Samvinna banka, greiðslukortafyrirtækis og Reiknistofu bankanna. 8. Skilyrði,
sem neytandi þarf að uppfylla til að fá debet- og kreditkort. 9. Tryggingar.
10. Ábyrgðarmaður. 11. Hvernig er fylgst með, að ekki sé farið yfir
úttektarheimildir debet- og kreditkorta? 12. Hvenær telst kort vera í
vanskilum? 13. Þegar korthafi fær aukakort á viðskiptareikning sinn eða
úttektarheimild hans er aukin, hvernig er ábyrgðarmanni tilkynnt um breytinguna?
Samhliða þessu
var óskað ítarlegra upplýsinga frá bönkum og sparisjóðum. Svör stefnanda
voru send Samkeppnisstofnun með bréfi, dags. 9. júlí 1996. Í bréfi
Samkeppnisstofnunar til stefnanda, dags. 15. júlí 1997, er vísað til
framangreindrar bókunar samkeppnisráðs frá 16. febrúar 1996. Í kjölfar þessa
hafi stofnunin óskað eftir og fengið ýmis gögn og upplýsingar frá stefnanda,
Kreditkortum hf. og öðrum aðilum. Bréfið sé ritað í þeim tilgangi að upplýsa
stefnanda í meginatriðum um frumniðurstöður í athugun samkeppnisyfirvalda og
gefa honum tækifæri á að koma að athugasemdum, áður en málið verði lagt fyrir
samkeppnisráð. Síðan segir í bréfinu:„ 1. Í þeim tilgangi
að gera markaðinn gagnsæjan og auðvelda greiðsluviðtakendum og korthöfum að
meta kostnað af greiðslukortaviðskiptum telur Samkeppnisstofnun að nauðsynlegt
geti verið að kortaútgefendur birti gjaldskrár sínar opinberlega sbr. 37. gr.
samkeppnislaga. 2. Við upphaf
greiðslukortaviðskipta hér á landi voru ekki í gildi lög sem tóku til þessara
viðskipta. Leikreglur voru settar á markaðnum jafnóðum og viðskiptavenjur þær
sem gilda í dag urðu til. Segja má að kostnaður af kreditkortaviðskiptum sé í
dag að mestu borinn af greiðsluviðtakendum en af debetkortaviðskiptum sé hann
borinn af korthöfum og greiðsluviðtakendum. Samkeppnisstofnun
telur að eðlilegt sé að korthafar greiði að mestu þann kostnað sem er samfara
notkun greiðslukorta. Til að stuðla að því að svo verði, og sbr. 20., 35. og
37. gr. samkeppnislaga, telur Samkeppnisstofnun að nauðsynlegt geti verið að
fella 2. gr. viðskiptaskilmála í samstarfssamningi Greiðslumiðlunar og
greiðsluviðtakenda úr gildi. Samkvæmt þessari grein er greiðsluviðtakendum
óheimilt að hækka verð til þeirra sem greiða með greiðslukorti þrátt fyrir þann
kostnað sem óumdeilanlega er samfara viðskiptunum. 3. Í 20. gr.
fyrrnefndra viðskiptaskilmála áskilur Greiðslumiðlun sér allan rétt til
breytinga á samningnum. Mótmæli greiðsluviðtakandi fyrirhugaðri breytingu
fellur samningurinn í heild niður. Samkeppnisstofnun telur að þessi grein geti
brotið í bága við ákvæði 37. gr. samkeppnislaga um að skilmálarnir feli í sér
óréttmæt skilyrði sem aðeins taki mið af hagsmunum kortaútgefenda. Jafnframt
geta í þessu sambandi komið til greina ákvæði 20. gr. samkeppnislaga um góða
viðskiptahætti. . .“ Með bréfinu
fylgdu afrit af skriflegum athugasemdum Sigurðar Lárussonar, sem höfðu borist
stofnuninni. Svarbréf
stefnanda er dagsett 25. ágúst 1997. Í niðurlagi þess segir: „Í ljósi þess
að fyrir liggur að nú á sér stað hliðstæð umræða og málarekstur hjá
Evrópusambandinu að kröfu Euro Commerce (Kaupmannasamataka Evrópu) um heimild
söluaðila til „surcharging“ álagsgreiðslna, þ.e. að þeir fái að smyrja kostnaði
við greiðslumiðlun ofan á vöruverð, og eins svokallaða „no-discrimination rule“
hina gullvægu jafnræðisreglu um eitt almennt verð, er það rökstudd skoðun VISA
ÍSLANDS að ekki beri brýna nauðsyn til að breyta fyrirkomulagi þessara
viðskipta hér á landi fyrr en heildarniðurstaða þeirra mála liggur fyrir og er
í því sambandi m.a. vísað til 2. mgr. 35. gr. samkeppnislaga. Þá er og þess að
geta að „BEUC“ Neytendasamtök Evrópu munu hafa sett fram það sjónarmið sitt að
æskilegast væri að aðeins eitt verð sé á hverri vöru eða þjónustu til að
forðast að rugla neytendur í ríminu. Í öllu falli styðja samtökin frekar
staðgreiðsluafslátt, líkt og tíðkast hér á landi, í stað „smurnings“ ofan á
verð, skv. öruggum upplýsingum Visa International.“ Bréfinu fylgir m.a. bókun
um greiðsluhætti í almennum viðskiptum og kynningu þeirra, sem var undirrituð
10. mars 1988 af fulltrúum Verslunarráðs Íslands, greiðslukortafyrirtækja og
nokkurra stærri verslana og annarra fyrirtækja. Hún er í fjórum liðum og segir
í 2. gr.: „Söluaðili skal, þegar verð er auglýst á prenti, í textaauglýsingu í
sjónvarpi eða er sett fram á sölustað, jafnan gæta þess að fram komi það
almenna verð sem viðskiptavinum stendur til boða. Söluaðila er í sjálfsvald
sett hvort hann auglýsir samhliða staðgreiðsluafslátt eða staðgreiðsluverð.“ Í
4. gr. er áréttaður sá skilningur, að staðgreiðsluafsláttur merki „afsláttur
gegn staðgreiðslu í reiðufé“. Í bréfi
Samkeppnisstofnunar til stefnanda, dags. 31. október 1997, er vísað til
fyrrgreinds bréfs, dags. 15. júlí 1997. Bréfið er sagt vera ritað í þeim
tilgangi að upplýsa stefnanda frekar um afstöðu samkeppnisyfirvalda og gefa
honum færi á að koma að frekari athugasemdum, áður en ákvörðun verði tekin í
málinu. Þar segir, að samkeppnisyfirvöld telji, að sú grein samstarfssamnings
greiðslukortafyrirtækja og greiðsluviðtakenda, sem banni greiðsluviðtakendum að
hækka verð til þeirra, sem greiða með greiðslukorti, samrýmist ekki
samkeppnislögum nr. 8/1993. Átt sé við þá grein, sem kölluð hafi verið „no
discrimination rule“ eða reglu um bann við mismunun. Í þessu sambandi er bent
á: 1. Viðskiptahættir í greiðslukortastarfsemi hér skuli vera sambærilegir við
það, sem gerist í helstu viðskiptaríkjum íslendinga, sbr. 35. gr.
samkeppnislaga, og er vísað til þess, að Samkeppnisstofnun hafi aflað
upplýsinga um stöðu þessara mála í hinum ýmsu löndum. 2. Samkeppnisyfirvöld telji,
að reglan um bann við mismunun feli í sér skilmála, sem taki aðeins mið af
hagsmunum greiðslukortafyrirtækja og komi hagsmunum greiðsluviðtakenda illa.
Hún brjóti því í bága við ákvæði 37. gr. samkeppnislaga. 3. Að mati
samkeppnisyfirvalda hafi reglan um bann við mismunun skaðleg áhrif á samkeppni
í skilningi 17. gr. samkeppnislaga. Hún leiði til þess, að greiðsluviðtakandi
geti ekki ákveðið sjálfur, hvernig kostnaður samfara greiðslukortum sé færður á
viðskiptamenn, en hann sé í flestum tilfellum hærri en það hagræði, sem hann
hafi af viðskiptunum. Möguleikum greiðsluviðtakanda til þess að stunda
verðsamkeppni sé að þessu leyti raskað. Einnig beri að líta til þess, að bæði
greiðslukortafyrirtækin hafi samsvarandi reglu í skilmálum sínum og greiðsluviðtakendur
geti ekki valið milli mismunandi skilmála að þessu leyti. Þá dragi reglan úr
samkeppni milli hinna ýmsu greiðslumáta. Í bréfinu er að lokum bent á það, að
samkeppnisráði sé, samkvæmt 17. gr. samkeppnislaga, heimilt að grípa til
aðgerða gegn samningum, skilmálum, athöfnum og aðstæðum, sem hafi skaðleg áhrif
á samkeppni. Við þessu
síðastgreinda bréfi gerði stefnandi ítarlegar athugasemdir með bréfi, dags. 4.
desember 1997. Helstu áhersluatriði þeirra eru þessi: 1. VISA ÍSLAND hefur fært
ítarleg rök fyrir því, að í raun sé hagræði af notkun greiðslukorta (sparnaður
á kostnaði og aukin velta) meiri en kostnaðurinn. 2. V.Í. mótmælir því, að sett
séu verðlagsákvæði um þennan þátt greiðslukortaviðskipta. Víðtæk sátt hafi ríkt
um umrætt fyrirkomulag um langt skeið. Rík rök þurfi að vera fyrir því, að
gengið sé á meginreglu íslensks viðskiptaréttar um samningsfrelsi. 3. V.Í.
bendir á, að enginn sé þvingaður til að taka við greiðslum með kreditkortum og
greiðsluviðtakendur telji sig almennt hafa hag af því. Jafnframt hafi verið
bent á það, að greiðsluviðtakendum sé í sjálfsvald sett, hvaða verð þeir setji
upp fyrir vörur sínar eða þjónustu og hvort þeir lækki verð frá hinu almenna, í
því skyni að hvetja til notkunar eins greiðslumáta umfram annan. Verðsamkeppni
milli greiðsluviðtakenda sé því á engan hátt raskað. 4. V.Í. bendir á, að það
sé nánast óþekkt aðferð að heimila beitingu kostnaðarálags vegna notkunar
kreditkorta í helstu viðskiptalöndum Íslendinga. Rétt sé að hafa í huga, að
samkeppnisáhrif ýmissa atriða greiðslukortakerfa séu til athugunar hjá
framkvæmdastjórn ESB. Því væri eðlilegt, í ljósi þess hversu alþjóðleg
greiðslukort séu, að beðið væri eftir þeim niðurstöðum, ef til greina kæmi af
hálfu samkeppnisyfirvalda að taka íþyngjandi ákvörðun, þannig að ekki væru
aðrar reglur í gildi hér en í næstu nágrannalöndum. 5. V. Í. telur, að inngrip
í skilmála fyrirtækisins mundi raska á alvarlegan hátt samkeppni á milli
greiðslumáta og valda fyrirtækinu tjóni. Jafnframt yrði að gera þá kröfu, að
jafnræðis væri gætt og öðrum greiðslumátum gert að bera kostnaðarhlutdeild
sína. 6. V. Í. telur, að 2. gr. skilmálanna sé til þess fallin að vernda
hagsmuni neytenda. Afnám ákvæðisins mundi leiða til minna gegnsæis, gera
verðsamanburð erfiðari og engin rök standi til þess, að slíkt leiddi til lægra
verðs. Frekar sé hætta á því, að verð mundi hækka og engin trygging sé fyrir
því, að neytendur greiddu raunkostnað vegna kreditkortaviðskipta. 4. Hinn 12. janúar
1998 tók samkeppnisráð rökstudda ákvörðun, nr. 1/1998, um viðskiptahætti í
greiðslukortastarfsemi. Ákvörðunarorð greinast í tvo kafla. Lýtur hinn fyrri að
stefnanda máls þessa en hinn síðari að Kreditkortum hf., og er I. kafli
svohljóðandi: „Með vísan til 17., 35. og 37. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993 beinir
samkeppnisráð eftirfarandi fyrirmælum til Greiðslumiðlunar hf., Álfabakka 16,
Reykjavík: 1. 2. gr.
viðskiptaskilmála Greiðslumiðlunar hf., sem hljóðar svo: „Söluaðila er
skylt að veita korthöfum VISA sömu viðskiptakjör, verð og þjónustu og það
veitir þeim, sem greiða með reiðufé. Óheimilt er að hækka verð á vöru eða
þjónustu þegar kaupandi framvísar greiðslukorti við kaup. Söluaðila ber, þegar
verð er auglýst á prenti, í textaauglýsingu í sjónvarpi eða er sett fram á
sölustað, jafnan að gæta þess að fram komi það almenna verð sem öllum
viðskiptavinum stendur til boða. Söluaðila er í sjálfsvald sett hvort hann
auglýsir samhliða staðgreiðsluafslátt eða staðgreiðsluverð. Auglýsi söluaðili á
prenti, í textaauglýsingu í sjónvarpi eða setji fram á sölustað aðeins eitt verð,
má viðskiptavinur, þótt hann framvísi greiðslukorti, líta á það sem hið almenna
verð sem honum standi til boða.“ er hér með
bönnuð og skal felld úr samstarfssamningum Greiðslumiðlunar hf. við
greiðsluviðtakendur. Greiðslumiðlun hf. er óheimilt að taka upp samskonar
ákvæði í nýjum samstarfssamningum við greiðsluviðtakendur. 2. Greiðslumiðlun
hf. skal birta viðmiðunartaxta sína um veltutengd þjónustugjöld opinberlega. 3. Greiðslumiðlun
hf. skal fyrir 1. apríl 1998 tilkynna Samkeppnisstofnun um breytingu á 20. gr.
viðskiptaskilmála félagsins.“ Stefnandi kærði
framangreinda ákvörðun til áfrýjunarnefndar samkeppnismála með erindi, dags.
23. janúar 1998. Þess var krafist, að 1. tl. í I. hluta ákvörðunarorðanna yrði
felldur úr gildi og að réttaráhrifum þess hluta ákvörðunarorðanna yrði frestað,
sbr 2. mgr. 29. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Með bréfi
samkeppnisráðs til áfrýjunarnefndar samkeppnismála, dags. 26. janúar 1998, var
þess krafist, að nefndin hafnaði kröfu áfrýjanda um frestun á réttaráhrifum
ákvörðunar ráðsins nr. 1/1998. Úrskurður
áfrýjunarnefndar samkeppnismála (mál nr. 3/1998) er dags. 2. mars 1998.
Úrskurðarorð: „Ákvörðun samkeppnisráðs nr. 1/1998, dags. 12. janúar 1998, er
staðfest með þeirri breytingu að hún komi eigi til framkvæmda fyrr en 1.
október 1998.“ Einn þeirra þriggja, sem stóðu að úrskurðinum, skilaði séráliti
þess efnis, að fella bæri 1. tl. I. hluta ákvörðunarorða samkeppnisráðs í
ákvörðun nr. 1/1998 úr gildi. 5. Málsástæður
stefnanda beinast í meginatriðum að þremur þáttum: Broti samkeppnisyfirvalda
gegn andmælarétti hans að stjórnsýslurétti, ófullnægjandi lagastoð ákvörðunar
og röngu efnislegu mati, sem umstefnd niðurstaða er reist á. Stefnandi kveður
það eindregna skoðun sína, að engin ástæða hafi verið til ákvörðunar stefnda í
málinu og því fari fjarri, að hún samræmist 1. gr. samkeppnislaga. Ekki sé sýnt
fram á af hálfu stefnda, að það fyrirkomulag, sem gilt hafi í mörg undanfarin
ár, hafi haft skaðleg áhrif á samkeppni á neinum afmörkuðum markaði.
Sjónarmiðum stefnanda er í öllum atriðum andmælt af hálfu stefnda. Í næstu
tveimur köflum verða röksemdir aðila um tvo fyrri þættina reifaðar. Stefnandi
byggir málatilbúnað sinn á ákvæðum samkeppnislaga nr. 8/1993, einkum 1., 17.,
35. og 37. gr. þeirra. Þá er byggt á lögmætisreglu stjórnsýsluréttarins og
meðalhófsreglu stjórnsýslulaga nr. 37/1993, sbr. 12. gr., og jafnframt á 10.
gr. og 13. gr. sömu laga. Kröfu sína um
sýknu styður stefndi einkum við ákvæði samkeppnislaga. 6. Stefnandi vísar
til þess, að eftir að hann hafi veitt Samkeppnisstofnun umbeðnar upplýsingar
með bréfi 10. nóvember 1995 hafi ekki orðið vart frekari viðbragða og hafi hann
mátt halda, að málið væri til lykta leitt, líkt og fyrra mál um sömu atvik.
Stefnanda hafi ekki verið tilkynnt, að málið hefði verið tekið upp að nýju,
fyrr en með bréfi Samkeppnisstofnunar, dags. 15. júlí 1997. Tilkynningin fái
þannig ekki staðist ákvæði 14. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, en þar sé
kveðið á um það, að stjórnvald skuli „svo fljótt sem því verði við komið vekja
athygli aðila á því, að mál hans sé til meðferðar“, sbr. einnig 11. gr. reglna
nr. 672/1994. Umtalsverð bréfaskipti hafi átt sér stað milli
Samkeppnisstofnunar og Sigurðar Lárussonar á þeim tæpum tveimur árum, sem liðið
hafi, án þess að stefnanda gæfist kostur á að koma þar sjónarmiðum sínum að.
Samkvæmt þessu hafi verið brotið gegn lögmæltum andmælarétti stefnanda, eins og
hann birtist m.a. í 13. gr. laga nr. 37/1993. Vakin er athygli á því, að
áfrýjunarnefnd samkeppnismála hafi komist að þessari niðurstöðu í úrskurði
sínum, án þess þó að telja brotið vera þess valdandi, að ógilda beri ákvörðun
stefnda. Stefnandi byggir á því, að brot gegn andmælarétti samkvæmt framansögðu
leiði til ógildingar ákvörðunar. Stefnandi
kveður röksemdum um það, að reglan um bann við mismunun takmarki samkeppni
milli greiðslukortafyrirtækja, ekki hafa verið teflt fram gagnvart sér á fyrri
stigum, þ.e. hvorki í frumniðurstöðum frá 15. júlí 1998 né í bréfi 31. október
s. á., heldur hafi þær komið fyrst fram í ákvörðun stefnda. Fyrst stefndi hafi
ætlað að byggja ákvörðun sína á þessu atriði meðal annarra, hafi hann átt að
geta þess í bréfum sínum til stefnanda. Í ljósi þess, að hér sé um
þýðingarmikið atriði að ræða, sem byggist á allt öðrum grunni en aðrar
röksemdir samkeppnisyfirvalda, telur stefnandi að andmælaréttar hans hafi ekki
verið gætt sem skyldi. Þar sem líklegt sé, að umrædd sjónarmið hafi haft áhrif
á ákvörðun stefnda og niðurstöðu meirihluta áfrýjunarnefndar samkeppnismála,
beri að ógilda úrskurðinn. Í það minnsta verði að líta fram hjá umræddri
málsástæðu við mat á því, hvort niðurstöður samkeppnisyfirvalda verði
staðfestar eða ekki. - - - Af hálfu
stefnda er byggt á því, að meðferð stjórnsýslumáls, sem varðaði bannregluna,
hafi hafist við útsendingu bréfs, dags. 15. júlí 1997. Af þessari ástæðu geti
atvik fyrir útsendingu bréfsins ekki haft þýðingu að því er varðar brot á
andmælarétti. Stefndi kveður tilgang frumniðurstaðnanna hafa verið þann að
tilkynna stefnanda um upphaf stjórnsýslumáls um bannregluna og auðvelda honum
að koma sjónarmiðum sínum á framfæri. Þær hafi hins vegar ekki bundið hendur
Samkeppnisstofnunar á síðari stigum, enda skýrt tekið fram í þeim sjálfum. Enn
síður hafi þær bundið stefnda og fráleitt áfrýjunarnefnd samkeppnismála. Telji dómurinn
hins vegar, að atvik fyrir 15. júlí 1997 hafi þýðingu, er fullyrðingum
stefnanda um þau mótmælt af hálfu stefnda. Samkvæmt 1. ml. 35. gr.
samkeppnislaga sé gert ráð fyrir því, að Samkeppnisstofnun og samkeppnisráð
skuli hafa eftirlit með greiðslukortastarfsemi. Með hliðsjón af ýmsum kvörtunum
um viðskiptahætti greiðslukortafyrirtækja hafi verið samþykkt þann 16. febrúar
1996 á fundi samkeppnisráðs að fela Samkeppnisstofnun að kanna starfsemi þeirra
með hliðsjón af markmiði og einstökum ákvæðum samkeppnislaga. Stefnda hafi þegar
í stað verið tilkynnt munnlega um fyrirhugaða könnun, sem hafi hafist með fundi
Samkeppnisstofnunar og forsvarsmanna stefnanda 9. apríl 1996. Í kjölfar
fundarins hafi stofnunin ráðist í gagnaöflun um starfsemi stefnanda og
greiðslukortamarkaðinn almennt, og hafi hún tekið talsverðan tíma. Fullyrðingum
stefnanda þess efnis, að sér hafi verið ókunnugt um tilefni könnunarinnar eða
að hún færi fram, er mótmælt. Því er einnig mótmælt, að samkeppnisyfirvöld hafi
ávallt verið í nánum samskiptum við Sigurð Lárusson, meðan mál stefnanda var
til meðferðar hjá þeim, svo og að málsmeðferð að því leyti hafi verið ólögmæt
eða að hún hafi haft áhrif á afstöðu samkeppnisyfirvalda. Afrakstur
könnunarinnar hafi verið sá, að Samkeppnisstofnun hafi í frumniðurstöðum, dags.
15. júlí 1997, bent á þrjú atriði í starfsemi stefnanda, sem stofnunin taldi,
að gætu brotið á bága við samkeppnislög. Við þetta hafi lokið almennri könnun
og við tekið nýtt stjórnsýslumál, sem hafi snúist um þrjú nánar greind atriði. Af hálfu
stefnda er því mótmælt, að skylt hafi verið að tilkynna stefnanda, að stefndi
mundi hugsanlega líta til takmarkana á samkeppni milli greiðslukortafyrirtækja
við ákvörðunartöku í málinu. Það liggi í hlutarins eðli, að Samkeppnisstofnun
hafi ekki getað upplýst stefnanda um öll atriði, sem stefndi kynni að leggja
til grundvallar efnislegu mati. Skylda til þess að upplýsa um hugsanlegar
röksemdir, sem stjórnvöld kunni að beita fyrir sig, eigi sér þar að auki ekki
stoð í IV. kafla stjórnsýslulaga, hvað þá skylda til að upplýsa um „allar“
hugsanlegar röksemdir. 7. Stefnandi vísar
til þess, að stefndi og áfrýjunarnefnd samkeppnismála hafi byggt niðurstöður
sínar á 17., 35. og 2. mgr. 37. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993 og að
áfrýjunarnefndin hafi komist að þeirri niðurstöðu, að 17. gr. verði beitt
samhliða sérákvæðum 35. gr. og 37. gr., án þess að fullsannað sé, að
hlutaðeigandi viðskiptahættir greiðslukortaútgefenda séu ekki í samræmi við
það, sem „almennt gerist í helstu viðskiptaríkjum Íslendinga.“ Stefnandi
mótmælir þessari túlkun. Samkvæmt almennt viðurkenndri lögskýringarreglu skuli
sérákvæði laga ganga framar almennari ákvæðum. Stefnandi telur, að þar sem
sérákvæði samkeppnislaga kveði í þessu tilviki á um það, að tiltekin skilyrði
skuli vera uppfyllt, sé ekki hægt að grípa til almennari ákvæða, ef svo er
ekki, og byggja niðurstöðu á þeim. Með því væri algerlega loku skotið fyrir
sjálfstæða þýðingu 35. gr. og 2. mgr. 37. gr. Stefnda hafi samkvæmt þessu verið
óheimilt að byggja ákvörðun sína á 17. gr. samkeppnislaga. Þar að auki sé ekki
gerð tilraun til þess að skilgreina þann markað, sem í hlut á, og því erfitt að
sjá á hvern hátt skilmálarnir hafi skaðleg áhrif á samkeppni. Stefnandi vísar
til þess, að skilyrði fyrir aðgerðarheimildum samkeppnisyfirvalda samkvæmt 35.
gr. og 2. mgr. 37. gr. samkeppnislaga sé, að viðskiptahættir
greiðslukortaútgefenda hérlendis séu ekki sambærilegir við það, sem almennt
gerist í helstu viðskiptaríkjum Íslendinga. Hann kveður þessu skilyrði ekki
vera fullnægt, eins og hér verður nánar greint. Stefnandi
kveður regluna um bann við mismunun vera alþjóðlega skilmála í samningum
greiðslukortafyrirtækja og greiðsluviðtakenda. Reglan sé með öðru sniði
hérlendis en víða annars staðar, því að í samningum stefnanda við
greiðsluviðtakendur sé þeim heimilt að veita afslátt frá almennu verði, t.d.
gegn staðgreiðslu. Skilmálar stefnanda veiti því greiðsluviðtakendum mun meira
svigrúm en almennt gerist í greiðslukortaviðskiptum og þekkt er erlendis. Stefnandi
byggir á því, að helstu viðskiptaríki Íslendinga geti ekki verið önnur en þau,
sem þeir skipti mest við. Samkvæmt upplýsingum frá Hagstofu Íslands séu tíu
helstu viðskiptaríki Íslendinga þau, sem hér verða talin: Þýskaland,
Bandaríkin, Japan, Noregur, Danmörk, Frakkland, Holland, Svíþjóð og Spánn. Í
stefnu er rakið, að í miklum meirihluta þessara landa séu ekki lagðar hömlur
við beitingu reglunnar um bann við mismunun í viðskiptaskilmálum
greiðslukortafyrirtækja. Stefnandi
heldur því fram, að ályktanir stefnda um það, hvaða reglur gildi í einstökum löndum,
séu rangar, þótt miðað sé við EES svæðið eingöngu. Um það þurfi ekki annað en
að vísa til reynslu íslenskra ferðamanna, sem noti greiðslukort erlendis í
ríkum mæli. - - - Af hálfu
stefnda er því mótmælt, að ekki sé heimilt að beita 17. gr. (í V. kafla -
innskot dómara) samkeppnislaga samhliða ákvæðum VIII. kafla laganna (35. gr.
-37. gr.). Hið rétta sé, að ákvæði þess kafla fjalli um eftirlit með óréttmætum
viðskiptaháttum í starfsemi greiðslukortafyrirtækja. Af því leiði, að þau séu
sérákvæði gagnvart ákvæðum VI. kafla, sem beri yfirskriftina „eftirlit með
óréttmætum viðskiptaháttum“. V. kafli beri hins vegar yfirskriftina „eftirlit
með samkeppnishömlum“ og fjalli almennt um eftirlit með samkeppnishömlum, óháð
því, hvort greiðslukortafyrirtæki eða önnur eiga í hlut. Sú túlkun, sem
stefnandi leggi til, mundi leiða til þess, að greiðslukortafyrirtækjum gæfist
kostur á að misbeita markaðsstöðu og hafa ótakmarkað samráð um rekstur sinn.
Fallist dómurinn á sjónarmið stefnanda, er af hálfu stefnda vísað til þess, að
almenn ákvæði komi sértækum til fyllingar. Um það, hvaða markað hin umdeilda
ákvörðun miðist við, kveður stefndi vera ljóst, að það sé hinn íslenski
greiðslukortamarkaður. Þar að auki geti fullyrðingar stefnanda í þessa átt ekki
haft þýðingu fyrir niðurstöðu málsins. Stefndi
mótmælir því, að ákvæði 2. ml. 35. gr. samkeppnislaga bindi að verulegu leyti
hendur samkeppnisyfirvalda til aðgerða gegn greiðslukortafyrirtækjum. Af því
orðalagi, að viðskiptahættir séu „almennt sambærilegir“ því, sem gerist í
„helstu viðskiptaríkjum“, verði sú ályktun ekki dregin, að það sé fortakslaust
skilyrði þess, að ætlaðir óréttmætir viðskiptahættir verði bannaðir, að sömu
viðskiptahættir hafi beinlínis verið bannaðir í „öllum helstu“ viðskiptaríkjum.
Ljóst sé, að vilji löggjafans hafi verið að marka samkeppnisyfirvöldum ramma að
starfa eftir, en ekki að binda hendur þeirra í einstökum ágreiningsmálum. Skýringu
stefnanda á því, hver séu „helstu viðskiptaríki“, er sérstaklega mótmælt. Rétt
sé að líta fyrst og fremst til aðildarríkja EES-samningsins í þessu samhengi.
Því er haldið fram, að alls staðar, þar sem bannreglan hafi komið til skoðunar
samkeppnisyfirvalda, hafi henni verið tekið með fyrirvara. Í Svíþjóð, Englandi,
Hollandi og Belgíu hafi hún verið bönnuð. Samkeppnisyfirvöld á Írlandi, í
Finnlandi, Noregi og Portúgal hafi lýst yfir andstöðu sinni við bannregluna og
talið hana samkeppnishamlandi. Í frumniðurstöðum framkvæmdastjórnar
Evrópusambandsins sé einnig lýst yfir andstöðu við bannregluna. Þá megi nefna,
að í Danmörku hafi þótt ástæða til að setja sérstök lagaákvæði, sem komi í veg
fyrir, að unnt sé að beita reglunni (Innskot dómara: Þetta er ekki rétt, eftir
því sem fram er komið, en þarlendis eru vísa- og evrókort lítið notuð). Í öðrum
löndum EES hafi ekki verið fjallað sérstaklega um hana, svo vitað sé. Þessi
afstaða gagnvart bannreglunni sé nægjanleg til þess að réttlæta inngrip á
grundvelli 35. gr. samkeppnislaga. 8. Samkvæmt 1. gr.
samkeppnislaga nr. 8/1993 hafa þau að markmiði að vinna að hægkvæmri nýtingu
framleiðsluþátta þjóðfélagsins og efla virka samkeppni í viðskiptum með því að:
a. vinna gegna óhæfilegum hindrunum og takmörkunum á frelsi í atvinnurekstri,
b. vinna gegna óréttmætum viðskiptaháttum. Samkvæmt 1. mgr. 3. gr. laganna taka
þau til samninga, skilmála og athafna, sem hafa eða ætlað er að hafa áhrif hér
á landi. Ótvírætt er, að ákvörðun samkeppnisráðs, sem og niðurstaða
áfrýjunarnefndar áfrýjunarmála, sem um ræðir í málinu, beinist að tilteknum
þætti í viðskiptaháttum stefnanda á íslenskum greiðslukortamarkaði. Í bréfi
Samkeppnisstofnunar til stefnanda, dags. 15. júlí 1997, þar sem hann er
upplýstur í meginatriðum um frumniðurstöður í athugun samkeppnisyfirvalda, er
vísað til 20. gr., 35. gr. og 37. gr. samkeppnislaga. Á því stigi hófst
stjórnsýslumál, sem beindist gegn umræddri bannreglu 2. gr. viðskiptaskilmála í
samstarfssamningi stefnanda og greiðsluviðtakenda. Stefnandi fékk aðgang að
gögnum þess og færi á að koma að sjónarmiðum sínum á öllum stigum
málsmeðferðar. Andmælaréttar stefnanda að stjórnsýslurétti var þannig gætt, og
það verður ekki talið felast í þeim rétti, að stefnandi væri fyrirfram
upplýstur um allar röksemdir, sem endanleg niðurstaða yrði reist á. Umstefnd
niðurstaða ákvörðunar samkeppnisráðs nr. 1/1998 og áfrýjunarnefndar
samkeppnismála í máli nr. 3/1998 var reist á 17. gr., 35. gr. og 2. mgr. 37.
gr. samkeppnislaga nr. 8/1993. Tvær hinar
síðasttöldu lagagreinar eru í VIII. kafla laganna, sem hefur að fyrirsögn
„Eftirlit með greiðslukortastarfsemi.“ Í 35. gr. segir, að Samkeppnisstofnun og
samkeppnisráð skuli hafa eftirlit með greiðslukortastarfsemi. Skuli þess gætt,
að viðskiptahættir séu sambærilegir hér við það, sem almennt gerist í helstu
viðskiptaríkjum Íslendinga. Í 2. mgr. 37. gr. segir, að telji samkeppnisráð, að
viðskiptaskilmálar kortaútgefenda feli í sér óréttmæt skilyrði, sem aðeins taki
mið af eigin hagsmunum, eða komi illa niður á hagsmunum korthafa eða
greiðsluviðtakenda og séu ekki í samræmi við ákvæði 35. gr., geti það lagt bann
við slíkum skilmálum og lagt fyrir kortaútgefanda að breyta viðskiptaháttum
sínum. Í greinargerð
með frumvarpi að samkeppnislögum, sem var lagt fram á Alþingi 1992, segir í
athugasemdum við VIII. kafla: „Á undanförnum löggjafarþingum hefur verið lagt
fram stjórnarfrumvarp um greiðslukortastarfsemi, en það hefur ekki orðið
útrætt. Vorið 1992 samþykkti efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis að óska eftir
því að meginefni frumvarpsins yrði fellt inn í frumvarp þetta og verði
samkeppnisráði m.a. veitt heimild til að setja reglur um greiðslukortastarfsemi
sem tryggi að hagur neytenda hér á landi verði eigi lakari í slíkum viðskiptum
en almennt gerist í öðrum ríkjum hins fyrirhugaða Evrópska efnahagssvæðis.
Orðalag 2. málsliðar 35. gr. laganna er nokkuð breytt frá því, sem var samkvæmt
frumvarpinu (þá 37. gr.), en þar sagði: „Skal þess gætt að viðskiptakjör
neytenda verði eigi lakari í slíkum viðskiptum hér á landi en almennt gerist í
helstu viðskiptaríkum Íslendinga.“ Ástæða þessarar breytingar er ekki ljós. Það er skilyrði
þess, að ákvæðum 35. gr. og 2. mgr. 37. gr. verði beitt gagnvart stefnanda, að
sýnt sé fram á þörf aðgerða vegna þess að það ákvæði í viðskiptaskilmálum hans,
sem um ræðir í málinu, sé ekki sambærilegt við það, sem almennt gerist í öðrum
aðildarríkjum Evrópska efnahagssvæðisins. Sýnt hefur verið fram á, m.a. með
yfirliti frá Visa, að einungis í þremur aðildarríkjanna, þ.e. Svíþjóð, Englandi
og Hollandi, sé bann lagt við reglunni um bann við mismunun (no discrimination
rule). Samkvæmt þessu verður íþyngjandi ákvörðun gagnvart stefnanda eigi reist
á framangreindum lagaákvæðum. Fyrirsögn V.
kafla samkeppnislaga er Eftirlit með samkeppnishömlum. Í upphafsákvæði hans,
17. gr., er kveðið á um, að samkeppnisráð geti gripið til aðgerða gegn
samningum, skilmálum og athöfnum, sem hafa skaðleg áhrif á samkeppni. Þess skal
einnig getið hér, að upphafsákvæði VI. kafla samkeppnislaga, sem ber
fyrirsögnina „Eftirlit með óréttmætum viðskiptaháttum“, þ.e. 20. gr., kveður á
um það, að óheimilt sé að hafast nokkuð það að, sem brjóti í bága við góða
viðskiptahætti í atvinnustarfsemi, eins og þeir séu tíðkaðir, eða eitthvað það,
sem óhæfilegt er gagnvart hagsmunum neytenda. Með stoð í
orðalagi samkeppnislaga nr. 8/1993, efnisskipan og lögskýringargögnum verður
niðurstaða málsins reist á 17. gr. laganna, óháð framangreindri niðurstöðu
dómsins varðandi ákvæði í VIII. kafla þeirra. Ákvörðun
samkeppnisráðs, sem var staðfest með úrskurði áfrýjunarnefndar samkeppnismála,
um að banna 2. gr. viðskiptaskilmála stefnanda, var, að því leyti sem hún var reist
á 17. gr. samkeppnislaga, byggð á því mati, að reglan um bann við mismunun
takmarki verðsamkeppni milli greiðsluviðtakenda og dragi annars vegar úr
samkeppni milli mismunandi greiðslumiðla og hins vegar milli
greiðslukortafyrirtækjanna sjálfra. Því mati verður eigi haggað af dómi. Niðurstaða
málsins er samkvæmt þessu sú, að sýkna ber stefnda af kröfum stefnanda. Ákveðið
er, að hvor aðili málsins skuli bera kostnað sinn af rekstri þess. Mál þetta dæmir
Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi,
samkeppnisráð, er sýknaður af kröfum stefnanda, Greiðslumiðlunar hf. - Visa
Ísland. Málskostnaður
fellur niður. |
Mál nr. 243/1998 | Lóðarleiga Riftun Skipulag Skaðabætur Gagnsök Gjafsókn | J
fékk úthlutaðri lóð í sveitarfélaginu M. Nokkrum dögum fyrir úthlutunina
samþykkti byggingarnefnd M staðsetningu spennistöðvar um 15 metrum utan við
lóðina. Var spennistöðin reist stuttu síðar. J lét vinna fyrir sig teikningar
og greiddi gatnagerðargjöld, áður en henni varð kunnugt um spennistöðina. Fór J
fram á riftun lóðarleigusamnings vegna nálægðar spennistöðvarinnar og samþykkti
M að taka aftur við lóðinni og endurgreiddi þau gjöld sem J hafði innt af hendi
með verðbótum en án vaxta. Í málinu krafðist J skaðabóta af M vegna
hönnunarkostnaðar og vaxta af gjöldunum sem voru endurgreidd. Var fallist á það
að M hefði verið rétt að gera J fyrirfram ljóst að spennistöð yrði reist á opnu
svæði nærri lóð hennar, en ekki var talið að vanræksla M á því hefði falið í
sér vanefnd sem metin væri veruleg og veitt hefði J rétt til riftunar. Var
niðurstaða héraðsdóms um sýknu M af kröfum J staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 8. júní 1998. Hún krefst þess að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að
greiða sér 545.967 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 af nánar tilgreindum fjárhæðum frá 1. nóvember 1994 til 10. maí 1995,
en af allri kröfufjárhæðinni frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hún
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem henni
hefur verið veitt á báðum dómstigum. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi
13. júlí 1998. Hann krefst þess aðallega að héraðsdómur verði staðfestur um
annað en málskostnað, sem aðaláfrýjandi verði dæmd til að greiða honum í héraði
og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess að kröfur aðaláfrýjanda verði
lækkaðar og málskostnaður látinn falla niður. I. Með bréfi 13. júní 1994 var
aðaláfrýjanda tilkynnt að bæjarráð gagnáfrýjanda hafi samþykkt umsókn hennar um
að fá úthlutað leigulóð nr. 16 við Skeljatanga til að reisa þar íbúðarhús. Fáum
dögum áður, eða hinn 6. sama mánaðar, hafði gagnáfrýjandi heimilað
Rafmagnsveitu Reykjavíkur að reisa spennistöð 15 metrum frá mörkum þessarar
lóðar. Aðaláfrýjandi kveður sér ekki hafa orðið kunnugt um þetta fyrr en 13.
október 1994, þegar hún kom á staðinn og sá spennistöðina, sem reist hafði
verið í ágúst sama árs. Hafði aðaláfrýjandi þá greitt gagnáfrýjanda gjöld vegna
byggingarinnar og lagt í kostnað við að hanna hús það, er hún hugðist reisa á
lóðinni. Með bréfi 18. október 1994 lýsti hún af þessum sökum yfir riftun
lóðarleigusamnings og krafðist endurgreiðslu á þegar greiddum gjöldum, auk þess
sem hún áskildi sér rétt til að gera skaðabótakröfu síðar. Gagnáfrýjandi
samþykkti um síðir að taka aftur við lóðinni og endurgreiddi gjöldin með
verðbótum, en án vaxta. Með málsókn þessari krefst aðaláfrýjandi skaðabóta
vegna hönnunarkostnaðar og vaxta af gjöldunum, sem gagnáfrýjandi hefur
endurgreitt. II. Í héraðsdómi er gerð grein fyrir
skipulagi, er gilti á svæðinu, þegar atvik máls þessa urðu. Verður fallist á
með aðaláfrýjanda að henni hafi ekki verið unnt með því að kynna sér aðal- og
deiliskipulag að komast að raun um ákvörðun bæjaryfirvalda um að koma fyrir
spennistöð þar, sem hún síðar reis. Sjónarmið, sem teflt hefur verið fram
varðandi skipulag á svæðinu og gerð er grein fyrir í héraðsdómi, varða að öðru
leyti engu fyrir úrlausn málsins. III. Kröfur aðaláfrýjanda eru studdar
þeim rökum, að gagnáfrýjandi hafi vanrækt að gera henni kunnugt um fyrirhugaða
spennistöð áður en lóðarleigusamningur var gerður. Hafi starfsmenn
gagnáfrýjanda jafnframt vitað eða mátt vita um forsendur hennar fyrir því að
reisa hús á þessum stað, en þær hafi öðru fremur verið óhindrað útsýni til
norðurs og vesturs. Hafi henni verið kynnt að á því svæði, sem spennistöðin
síðar reis, ætti að verða grænt svæði og í engu verið minnst á slíkt mannvirki.
Með tilkomu stöðvarinnar hafi forsendur brostið fyrir samningsgerð af hennar
hálfu og það jafnframt falið í sér augljósar vanefndir af hálfu gagnáfrýjanda.
Hafi starfsmenn hans með sviksamlegum hætti eða stórfelldu gáleysi valdið því
að henni varð ekki kunnugt um þetta mannvirki fyrr en hún hafði lagt í mikinn
kostnað við undirbúning framkvæmda. Þar sem réttur hennar til að rifta
samningnum hafi verið fyrir hendi sé gagnáfrýjandi jafnframt skaðabótaskyldur. Gagnáfrýjandi hefur í málsvörn
sinni gefið þá skýringu, að ekki hafi hvarflað að starfsmönnum sínum að
spennistöð í nágrenni lóðarinnar gæti ráðið úrslitum um hvort aðaláfrýjandi
kysi að taka lóðina á leigu. Almennt sé nálægð slíkra stöðva því ekki til fyrirstöðu
að sóst sé eftir lóðum. Engin ástæða hafi verið til að ætla að annað gilti hér
en endranær. Er því mótmælt að um nokkra sök geti verið að ræða hjá
starfsmönnum gagnáfrýjanda eða að tilkoma spennistöðvarinnar feli í sér vanefnd
á lóðarleigusamningi, sem veitt hafi aðaláfrýjanda rétt til að rifta honum. Að
auki hafi hin nýja spennistöð orðið til hags fyrir íbúa hverfisins, en hún hafi
komið í stað gamallar og ófullkominnar spennistöðvar, sem staðið hafi á opnu
svæði og litlu fjær lóð aðaláfrýjanda en sú nýja. Hafi aðaláfrýjandi enga
athugasemd gert við þá stöð, sem hafi blasað við augum er hún skoðaði aðstæður
fyrir samningsgerð. Eftir að óánægja aðaláfrýjanda kom í ljós hafi
gagnáfrýjandi samþykkt að taka lóðina til baka af tillitssemi við aðaláfrýjanda
án þess að í því fælist nein viðurkenning á rétti hennar til að rifta
samningnum. IV. Fram er komið, að aðaláfrýjandi
átti einkum samskipti við byggingarfulltrúa gagnáfrýjanda er hún leitaði að
hentugri byggingarlóð í Mosfellsbæ og sótti síðan um þá lóð að Skeljatanga 16,
sem áður er getið. Hafa þau bæði gefið skýrslu fyrir dómi, þar sem nánar var
greint frá aðdraganda þess að leigusamningur var gerður um lóðina. Hefur
aðaláfrýjandi ekki stutt neinum rökum að svikum hafi verið beitt af hálfu
starfsmanna gagnáfrýjanda í samskiptum við hana. Til stuðnings sjónarmiðum sínum um
vanefndir af hálfu gagnáfrýjanda vísar aðaláfrýjandi annars vegar til þess að
almennt sé óæskilegt af heilsufarsástæðum að hafa spennistöð nærri híbýlum
manna vegna rafsegulsviðs, sem slíkum stöðvum fylgi. Sjálf sé hún viðkvæm fyrir
slíku. Í annan stað er haldið fram, að spennistöðin hafi stórlega spillt útsýni
frá lóðinni. Vanræksla gagnáfrýjanda um að greina fyrirfram frá því að
mannvirki þessarar tegundar yrði reist svo nærri lóðinni hafi þannig falið í
sér verulega vanefnd, sem hafi heimilað riftun samningsins. Að því er varðar fyrrnefnda atriðið
kom fram í skýrslu byggingarfulltrúans fyrir dómi, að hin síðari ár hafi
stjórnendur gagnáfrýjanda leitast við að velja spennistöðvum stað á opnum
svæðum í íbúðarhverfum, en óhjákvæmilegt sé að leyfa slíkar stöðvar í öllum hverfum.
Þá sé allur umbúnaður þeirra og frágangur mun fullkomnari nú en áður. Í
einhverjum tilvikum vilji menn ekki hafa slík mannvirki nærri heimilum sínum af
ótta við heilsuspillandi áhrif þeirra. Almennt verði þó að telja þá afstöðu
ríkjandi að menn setji slíkt ekki sérstaklega fyrir sig. Mótmælir gagnáfrýjandi
því að fram séu komnar sannanir fyrir því að heilsutjón geti hlotist af nábýli
við slík mannvirki. Verði auk þess að líta sérstaklega til þess að spennistöðin
standi ekki við lóðina, heldur 15 metrum frá henni og 25 metrum frá húsi á
lóðinni. Aðaláfrýjandi hefur ekki stutt
áðurgreint sjónarmið sitt um áhrif spennistöðvar á heilsufar manna neinum
gögnum. Gegn andmælum gagnáfrýjanda hefur hún ekki sýnt fram á að skortur á
upplýsingum hafi af þessum ástæðum falið í sér verulega vanefnd, sem heimilað
hafi henni riftun samningsins. Varðandi síðarnefnda atriðið, að
útsýni frá lóðinni hafi spillst, heldur gagnáfrýjandi fram að aðaláfrýjanda
hafi ekki verið veitt nein trygging eða vilyrði fyrir því að það yrði óskert
til frambúðar. Þvert á móti hafi henni fyrir samningsgerð verið sýndur
uppdráttur, þar sem skýrt hafi komið fram að skipulag væntanlegrar íbúðabyggðar
við Súluhöfða væri ófrágengið. Það hverfi væri nærri lóð hennar og í sömu
stefnu frá lóðinni og umþrætt spennistöð. Milli hverfanna sé einungis mjótt
opið svæði, þar sem spennistöðin stendur. Hafi aðaláfrýjandi af þessari ástæðu
mátt búast við að útsýni yrði skert til frambúðar mun meira en spennistöðin
gerði. Stöðin sé lágreist og að auki séu aðstæður þannig að hún standi lægra en
hús á lóðinni. Raunveruleg skerðing útsýnis af hennar völdum sé því sáralítil.
Loks sé ráðgert að gróðursetja tré við stöðina, sem muni hylja hana að verulegu
leyti er fram líði stundir. Fallist verður á með aðaláfrýjanda
að gagnáfrýjanda hefði verið rétt að gera henni fyrirfram ljóst að spennistöð
yrði reist á opnu svæði nærri lóð hennar. Þegar öll þau atriði eru virt, sem að
framan eru rakin, verður hins vegar ekki talið að vanræksla gagnáfrýjanda á því
hafi falið í sér vanefnd, sem metin verði veruleg, og veitt hefði aðaláfrýjanda
rétt til að rifta lóðarleigusamningnum. Verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms
samkvæmt því staðfest. Hvor aðili skal bera sinn kostnað
af rekstri málsins fyrir Hæstarétti. Gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda verður
ákveðinn eins og nánar segir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda,
Jóhönnu Bogadóttur, greiðist úr ríkissjóði, þar á meðal málflutningsþóknun
lögmanns hennar fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur. Héraðsdómur Reykjavíkur
19. mars 1998. Ár 1998, fimmtudaginn 19. mars, er á dómþingi Héraðsdóms
Reykjavíkur, í málinu nr. E-4076/1997: Jóhanna Bogadóttir gegn Mosfellsbæ
uppkveðinn svohljóðandi dómur: Mál þetta, sem
dómtekið var 25. febrúar síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 16.
september 1997, af Jóhönnu Bogadóttur, kt. 081144-7619, nú til heimilis að
Óðinsgötu 7, Reykjavík, gegn Mosfellsbæ, kt. 470269-5969, Hlégarði, Mosfellsbæ,
til greiðslu skuldar, að fjárhæð 545.967 kr., ásamt dráttarvöxtum skv. III.
kafla laga nr. 25/1997 af 357.439 kr. frá 1. nóvember 1994 til 4. nóvember sama
ár, þá af 524.767 kr. frá þeim degi til 10. maí 1995, en af 545.967 kr. frá
þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist, að dráttarvextir verði höfuðstólsfærðir
á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. nóvember 1995. Þá krefst stefnandi
málskostnaðar að skaðlausu skv. mati réttarins eða skv. framlögðum
málskostnaðarreikningi, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, auk álags á
málskostnað, er nemi virðisaukaskatti. Af hálfu
stefnda er aðallega krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda í málinu og að
stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu skv. mati
réttarins. Til vara krefst stefndi þess, að dómkröfur stefnanda verði lækkaðar
verulega frá því, sem þar kemur fram, og að málskostnaður verði í því tilviki
felldur niður. Stefnandi fékk
gjafsókn í málinu með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, dagsettu 23.
október 1995. I. Málavextir. Með bréfi,
dagsettu 13. júní 1994, var stefnanda úthlutað lóð til byggingar íbúðarhúsnæðis
að Skeljatanga 16 í Mosfellsbæ. Kemur fram í bréfinu, að lóðin skuli verða
byggingarhæf 1. ágúst 1994. Viku áður, eða 6. júní, var samþykkt í
byggingarnefnd stefnda beiðni Rafmagnsveitu Reykjavíkur um staðsetningu nýrrar
spennistöðvar um 15 metra norðvestan við lóðarmörk Skeljatanga 16. Átti
spennistöðin að koma í stað eldri stöðvar, sem var í um 40 metra fjarlægð frá
hinni fyrirhuguðu spennistöð. Var nýja spennistöðin reist á tímabilinu frá 4. -
15. ágúst sama ár og eldri stöðin rifin í kjölfarið. Eftir að
stefnandi hafði fengið lóðinni úthlutað, lét hún vinna fyrir sig teikningar að
húsi á umræddri lóð, og voru þær samþykktrar í byggingarnefnd stefnda 26.
september 1994. Þann 6. október sama ár greiddi stefnandi gatnagerðargjöld að
fjárhæð 1.969.177 kr., 600.000 kr. í peningum og eftirstöðvarnar, 1.411.523
kr., með útgáfu skuldabréfs. Stefnandi
kveðst hafa farið að Skeljatanga 16 þann 13. október 1994 til að líta að nýju á
aðstæður, en þá séð, að búið var að reisa nýju spennistöðina. Kveður
stefnandi lóðina hafa verið valda
sérstaklega með tilliti til útsýnis og umhverfis, en um það hafi fulltrúum
stefnda verið kunnugt. Fór stefnandi fram á við stefnda með bréfi, dagsettu 18.
sama mánaðar, að lóðarleigusamningi yrði rift og kaupin gengju til baka.
Jafnframt krafist hún endurgreiðslu þeirra gjalda, sem hún hafði staðið skil á
samkvæmt framansögðu, auk þess sem hún áskildi sér rétt til skaðabóta. Með
bréfi lögmanns stefnda, dagsettu 22. desember 1994, var fallist á taka lóðina
til baka og endurgreiða umrædd gjöld, að því tilskildu, að málinu yrði þar með
lokið. Var það boð samþykkt formlega í bæjarráði stefnda 22. febrúar 1995.
Endurgreiddi stefndi þá peningafjárhæð, sem stefnandi hafði innt af hendi, auk
verðbóta, í maí og júní 1995, en áður hafði stefndi tekið við skuldabréfi því,
sem stefnandi hafði gefið út fyrir gatnagerðargjöldunum. Við aðalmeðferð
málsins 25. febrúar sl. fóru dómari, stefnandi og lögmaður hennar, sem og
lögmaður stefnda og byggingafulltrúi á vettvang að Skeljatanga 16, Mosfellsbæ
og könnuðu aðstæður. II. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi
kveður kröfu sína vera vegna útlagðs kostnaðar af hennar hálfu fram til þess
tíma, er hún rifti lóðarleigusamningi við stefnanda og hætt var við
framkvæmdir. Um sé að ræða kostnað vegna hönnunarvinnu, að fjárhæð 167.328 kr.
og teikninga arkitekts, að fjárhæð 357.439 kr., auk vangoldinna vaxta af
fjármunum þeim, er stefnandi greiddi stefnda 6. október 1994 og fékk
endurgreidda 10. maí 1995. Er krafist vaxta af þeirri fjárhæð fyrir tímabilið
frá 7. október 1994 til 9. maí 1995 og miðað við 6% ársvexti, 21.200 kr., auk
dráttarvaxta af þeirri fjárhæð frá því hún varð gjaldkræf 10. maí 1995.
Stefnufjárhæð er því samtals 545.967 kr. Stefnandi
byggir á því, að stefndi hafi vanefnt samning aðila svo, að henni hafði verið
heimilt að beita riftun sem vanefndaúrræði og jafnframt eigi hún kröfu á hendur
stefnda til greiðslu vangildisbóta vegna þess kostnaðar, er hún hafi orðið
fyrir. Það hafi verið
mat Skipulagsstjóra ríkisins samkvæmt bréfi þess embættis, dagsettu 8. febrúar
1995, að geta hefði átt umræddrar spennistöðvar á deiliskipulagi, sbr. 4. gr.
skipulagslaga nr. 19/1964, enda rafstöðin „bygging” í skilningi 1. gr.
byggingarlaga nr. 54/1978. Samkvæmt byggingar- og skipulagsreglugerðum skuli
jafnan liggja fyrir samþykkt eða staðfest deiliskipulag, áður en einstakar
framkvæmdir eru leyfðar, auk þess sem ekki megi samkvæmt ákvæðum
reglugerðarinnar veita leyfi til byggingar mannvirkis, nema það sé í samræmi
við staðfest aðalskipulag og samþykkt deiliskipulag. Það, að heimila byggingu
spennistöðvar, hafi þannig verið beinlínis ólögmætt. Stefndi hafi
auk þess vanrækt að upplýsa stefnanda um fyrirhugaða spennistöð, áður en
lóðarleigusamningur var gerður, en það hafi hvorki verið gert munnlega né með
þeim gögnum, sem stefnanda hafi verið látin í té. Hafi starfsmönnum stefnda
ekki geta dulist fyrirhuguð bygging spennistöðvarinnar, enda hafi
byggingarnefnd stefnda þegar verið búin að veita leyfi til byggingar hennar, er
samningar tókust milli stefnanda og stefnda um lóðarleigu. Þá hafi starfsmenn
stefnda vitað eða mátt vita um forsendur stefnanda fyrir gerð
lóðarleigusamningsins. Stefnandi sé myndlistarmaður og hús hennar átt að vera
hannað sérstaklega með tilliti til þess. Hafi útsýni frá lóðinni verið ákvörðunarástæða
stefnanda fyrir húsbyggingu á þessari lóð. Í þessu sambandi skipti engu þótt
önnur byggingarsvæði í grenndinni hafi ekki verið endanlega skipulögð. Sé
spennistöðin í slíkri nálægð við lóð stefnanda, að átt hefði að geta hennar á
skipulagsuppdráttum og öðrum teikningum af svæðinu, sem stefnanda hafi verið
látnar í té. Hafi starfsmenn stefnda þannig með stórfelldu gáleysi orðið þess
valdandi, að stefnanda hafi ekki verið kunnugt um spennistöðina, fyrr en hún
hafi verið búin að leggja í mikinn kostnað við undirbúning byggingarframkvæmda.
Með byggingu rafstöðvarinnar hafi verið brostnar forsendur stefnanda fyrir
leigu á lóðinni, jafnframt því sem um augljósar vanefndir á samningi hennar og
stefnda hafi verið að ræða. Hafi sá samningur verið gerður í trausti þess, að
skipulagsteikningar og aðrar upplýsingar, sem stefndi hafi látið stefnanda í
té, væru réttar og í samræmi við raunveruleikann. Þá byggir
stefnandi á því, að stefndi hafi, með því að samþykkja að taka lóðina til baka,
viðurkennt riftunarrétt stefnanda og jafnframt fallið frá því skilyrði, sem
sett hafi verið um, að lóðin yrði tekin til baka gegn því, að ekki yrðu hafðar
uppi frekari kröfur af hálfu stefnanda. Ennfremur hafi
stefndi vanrækt skyldur sínar samkvæmt stjórnsýslulögum við afgreiðslu málsins.
Þannig hafi stefndi ekki gætt að upplýsingarrétti stefnanda samkvæmt 15. gr.
laga nr. 37/1993 og rannsóknarskyldu samkvæmt 10. gr. sömu laga. Stefndi sé
sérfróður að þessu leyti og þeir starfsmenn stefnda, sem stefnandi hafi átt í
samskiptum við, hafi víðtæka reynslu af viðskiptum sem þessum. Hafi
aðstöðumunur milli aðila því verið mikill. Stefndi hafi,
með því að geta ekki umræddrar byggingar á deiliskipulagi fyrir svæðið, bakað
stefnanda tjón, sem svari til stefnukröfu málsins. Hefði stefnandi ekki orðið
fyrir tjóni því, sem um sé deilt í máli þessu, hefði stefndi gætt skyldu sinnar
að þessu leyti, og stefnandi því aldrei ráðist í byggingarframkvæmdirnar að
Skeljatanga 16. Geti teikningar þær, sem stefnandi hafi látið gera, ekki nýst
henni framar. Teikningarnar hafi verið sérstaklega gerðar með tilliti til
þeirrar lóðar, sem stefnandi hafi fengið úthlutað. Hafi fyrirhugað hús hennar
verið hannað með sérstöku tilliti til stærðar lóðarinnar, legu hennar, umhverfisins
á svæðinu og útsýnis. Sé ógerningur að notast við þær annars staðar, jafnframt
því sem vanefndir stefnda hafi riðlað öllum áformum stefnanda um húsbyggingu,
svo að hún hafi orðið að hverfa frá þeim hugmyndum. Hafi stefnandi þannig þurft
að standa straum af talsverðum kostnaði vegna þess eins að treysta þeim upplýsingum,
sem henni hafi verið gefnar af stefnda. Stefnandi
byggir kröfur sínar á meginreglum kröfuréttar um skuldbindingargildi samninga,
vanefndum þeirra og riftun, auk meginreglna um skaðabætur innan samninga. Þá
byggir stefnandi á lögum nr. 39/1922 um lausafjárkaup, lögum nr. 7/1936 um
samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, stjórnsýslulögum nr. 37/1993, skipulagslögum
nr. 19/1964 og byggingarlögum nr. 54/1978. Að lokum reisir stefnandi kröfur um
vexti og vaxtavexti reisir stefnandi á lögum nr. 25/1987 með síðari breytingum.
III. Málsástæður og lagarök
stefnda. Aðalkrafa
stefnda um sýknu byggist á eftirfarandi málsástæðum: 1) Stefndi hafi,
með því að taka aftur umrædda lóð, einungis verið að aðstoða stefnanda, er
ljóst var, að hún vildi ekki nýta sér rétt, sem hún hafði samkvæmt
úthlutunarskilmálum. Þetta hafi verið umfram skyldu og þann kostnað, sem
stefnandi hafi sjálf skapað sér með því að ráða arkitekt og hönnuð, verði stefnandi
sjálf að bera. Hafi því ekki verið um neina vanefnd stefnda að ræða að þessu
leyti, og telji stefnandi sig eiga kröfu vegna þessa kostnaðar, beri stefnanda
að beina henni að þeim fagmanni, sem hún réð til starfa við að útbúa teikningar
þær, er hér um ræðir, enda viðurkenni arkitektinn að hafa haft uppdrætti undir
höndum, þar sem umrædd spennistöð komi fram, og að honum hafi verið ljósar
meintar forsendur hennar fyrir byggingu á umræddri lóð. Sé hér því um
aðildarskort að ræða. 2) Riftun samkvæmt
1. mgr. 42. gr. kaupalaga sé talin heimil, hafi galli verið verulegur eða um
svik hafi verið að ræða. Hvorugu þessara skilyrða sé hér til að dreifa. Um sé
að ræða svæði í byggingu. Á öllum svæðum með íbúabyggð sé þörf á spennistöðvum,
en þær séu iðulega staðsettar á opnum svæðum við rætur íbúabyggðar, til þess að
auðvelt sé að komast að þeim með viðgerðir og viðhald og ekki þurfi að rjúfa
götur í þeim tilgangi. Stefnanda hafi verið gert ljóst, að svæðið var í
vinnslu. Hljóti hún að hafa séð [eldri] spennistöð, sem verið hafi um 30 metra
frá lóðamörkum, ásamt staurum og loftlínu. Verði húsbyggjendur almennt að gera
ráð fyrir ýmsum þáttum í umhverfi húsa sinna, t.d. raflínum, símalínum,
gervihnattadiskum og spennistöðvum, svo ekki sé minnst á breytingar á deiliskipulagi,
og jafnvel trjágróðri eða tréverk nágranna, sem geti skyggt á útsýni. Hafi
fagurfræðilegar athugasemdir íbúa yfirleitt ekki verið teknar til greina og þær
því orðið að víkja fyrir hagsmunum heildarinnar. 3) Byggingarleyfi
til handa Rafmagnsveitu Reykjavíkur hafi verið samþykkt til að bæta þáverandi
ástand, aðallega með tilliti til öryggis íbúa. Eldri spennistöðin hafi verið
barn síns tíma og hættuleg. Um öryggisatriði hafi verið að ræða. Þá hafi
staurar og loftlína fylgt eldri stöðinni, en ekki þeirri nýju. 4) Rétt hafi verið
staðið að veitingu umrædds byggingarleyfis. Það hafi verið niðurstaða
umhverfisráðuneytisins, að staðsetning spennistöðvarinnar nýju sé í samræmi við
aðalskipulag fyrir stefnda, sem staðfest hafi verið 6. maí 1994. Þá segi í
niðurstöðu ráðuneytisins, að samkvæmt 1. mgr. 5. gr. skipulagslaga nr. 19/1964
skuli allar byggingar og önnur mannvirki gerð í samræmi við gildandi
skipulagsuppdrátt. Fyrir umrætt svæði sé í gildi staðfestur
skipulagsuppdráttur, og því verði ekki á það fallist með skipulagsstjóra, að
meðmæli skipulagsstjórnar hafi þurft til byggingar spennistöðvarinnar, sbr. 2.
mgr. sömu lagagreinar. Verði þessi niðurstaða ráðuneytisins ekki túlkuð öðru
vísi en svo, að réttilega hafi verið staðið að veitingu umrædds byggingarleyfis
fyrir spennistöðinni. 5) Jafnvel þótt
dómari kæmist að þeirri niðurstöðu, að ekki hafi verið rétt staðið að veitingu
umrædds byggingarleyfis fyrir spennistöðinni, breyti það ekki stöðu stefnanda í
máli þessu. Hafi stefnandi mátt gera ráð fyrir spennistöð á umræddu svæði og
íbúðabyggð rétt handan við svæðið, ekki síst í ljósi þess, að spennistöð var á
svæðinu, er hún skoðaði umrædda lóð. Hafi stefnandi ekki orðið fyrir neinum
takmörkunum á nýtingu eignarinnar vegna spennistöðvarinnar og stefndi aldrei
ábyrgst meira, en afhendingu umræddrar lóðar stefnanda og möguleika stefnanda
til nýtingar hennar með húsbyggingu í samræmi við gildandi skipulags- og
byggingarskilmála. 6) Stefnandi hafi
ekki sannað, að spennistöðin muni lækka verðgildi eignarinnar og skerða
fagurfræðilegt gildi lóðarinnar. Lóðir á umræddu svæði séu mjög eftirsóttar, og
hafi umræddri lóð verið úthlutað öðrum aðila aðeins nokkrum dögum eftir að hún
var tekin til baka, gegn greiðslu sömu fjárhæðar og stefnandi hafi innt af
hendi. Þá verði að hafa í huga, hvernig svæðið muni líta út í endanlegri mynd.
Fyrirhugað sé að planta trjágróðri, er í framtíðinni eigi að hylja
spennistöðina, sem sé rúmlega 2 metrar á hæð. Þá hafi svæðið norðvestan við
spennistöðina verið deiliskipulagt sem íbúðahúsahverfi, og þar komi því
byggingar, sem muni taka af útsýni frá húsi því, er nú hafi verið reist á
lóðinni. 7) Það, að
stefnandi hafi lagt út í þann kostnað, sem stefnt sé til greiðslu á, sé á
ábyrgð hennar sjálfrar. Geti byggingarnefnd stefnda ekki veitt samþykki sitt
fyrirfram fyrir teikningum og þá hafi teikningarnar aldrei verið lagðar fyrir
stefnda í endanlegri mynd frá arkitekt og engar teikningar frá
byggingatæknifræðingi. 8) Stefnandi hafi
að engu leyti takmarkað tjón sitt, sem henni hafi verið í lófa lagið, t.d. með
því að stöðva framkvæmdir, er henni hafi átt að vera ljóst, að hún kærði sig
ekki um lóðina. 9) Teiknuð hafi
verið fasteign með sérþarfir stefnanda í huga, þ.e. hús með vinnuaðstöðu fyrir
listakonu. Geti stefnandi hugsanlega nýtt sér þessar teikningar aftur óbreyttar
eða með breytingum. Geti það ekki verið á ábyrgð stefnda, að stefnandi finni
hvergi aðra lóð, sem fullnægi kröfum hennar, til að byggja á. 10) Með því að
móttaka endurgreiðslu gatnagerðargjalda athugasemdalaust sem fullnaðargreiðslu,
hafi stefnandi fallið frá frekari kröfum á hendur stefnda. Hafi hún átt
málshöfðunarrétt, hafi hún glatað þeim rétti sínum vegna tómlætis, enda liðið
um tvö og hálft ár frá því stefndi endurgreiddi stefnanda gatnagerðargjöldin,
þar til hún höfðaði mál þetta. Varðandi
vaxtakröfu stefnanda sé þess að geta, að stefndi hafi endurgreitt stefnanda
gatnagerðargjöldin, ásamt verðbótum, einungis til að leysa mál þetta. Hafi
greiðslan verið móttekin athugasemdalaust sem fullnaðargreiðsla á þessum
gjöldum, enda í samræmi við vinnureglu stefnda. Hafni stefndi því alfarið
þessari kröfu stefnanda. Stefndi vísar
um varakröfum sína til sömu raka og fram koma vegna aðalkröfu hans. Þá mótmælir
stefndi upphafsdegi dráttarvaxta. Um lagarök
vísar stefndi til ákvæða byggingalaga nr. 5/1978, með síðari breytingum, og
skipulagslaga nr. 19/1964, með síðari breytingum, ásamt byggingareglugerð nr.
177/1992, með síðari breytingum, og skipulagsreglugerð nr. 318/1985, með síðari
breytingum. Þá vísar stefndi einnig til 42. og 52. gr. kaupalaga nr. 39/1922
og ákvæða stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Hafi stefnandi haft aðgang að öllum þeim
skjölum og upplýsingum, sem málið varða og hún óskaði eftir. Jafnframt hafi
ákvörðun um byggingaleyfi til handa Rafmagnsveitu Reykjavíkur verið tekin að
vel athuguðu máli, sem og byggingaleyfi stefnanda, er samþykkt hafi verið með
fyrirvara. IV. Niðurstaða. Mál þetta snýst
einvörðungu um þann kostnað, sem stefnandi hafi haft af vinnu arkitekts og
byggingatæknifræðings í sambandi við fyrirhugaða húsbyggingu hennar á lóðinni
að Skeljatanga 16 í Mosfellsbæ. Því er ekki haldið fram af hálfu stefnda, að
kostnaður sá, er stefnandi krefur stefnda um í máli þessu, hafi ekki verið
greiddur áðurnefndum aðilum af hálfu stefnanda. Við úrlausn málsins verður því
við það miðað, að svo hafi verið gert. Af gögnum
málsins er ljóst, að umrædd spennistöðvarbygging kom stefnanda í opna skjöldu,
er hún uppgötvaði hana í fyrri hluta októbermánaðar 1994 og jafnframt, að hún
hefði ekki gengið til samninga við stefnda um byggingu húss á lóðinni, hefði
hún vitað, að til stæði að reisa mannvirki þetta, þótt ekki sé stórt í sniðum,
svo skammt frá lóðarmörkunum. Þá er fram komið í málin, að meginhluti vinnu
arkitekts stefnanda og byggingatæknifræðingur hafði farið fram, er stefnandi
komst að raun um ofangreinda staðreynd. Rekur stefnandi tjón sitt til þess, að
stefndi, eða starfsmenn hans, hafi af stórkostlegu gáleysi vanrækt að skýra
henni frá, að bygging spennistöðvarinnar stæði fyrir dyrum, er henni var
úthlutað umræddri lóð 13. júní 1994, en fyrir liggur í málinu, að
byggingarnefnd stefnda hafði að beiðni Rafmagnsveitu Reykjavíkur samþykkt
umrædda byggingu 6. sama mánaðar. Er kröfum stefnanda því réttilega beint að
stefnda, og skiptir í því sambandi ekki máli, hvort hún kunni að eiga kröfu á
arkitekt sinn, eins og byggt er á af hálfu stefnda. Er sýknukröfu stefnda,
reistri á aðildarskorti, þar af leiðandi hafnað. Svo sem rakið
hefur verið, samþykkti stefndi í febrúar 1995 að taka aftur við lóðinni að
Skeljatanga 16, og í framhaldi á því endurgreiddi hann stefnanda þau
gatnagerðargjöld, sem hún hafði innt af hendi. Verður ekki fallist á það með
stefnanda, gegn mótmælum stefnda, að hinn síðarnefndi hafi með þessu viðurkennt
riftunarrétt stefnanda á lóðarleigusamningnum. Samkvæmt
úrskurði umhverfisráðuneytisins frá 31. maí 1995 er staðsetning spennistöðvar
þeirrar, sem mál þetta er sprottið af, í samræmi við aðalskipulag fyrir
Mosfellsbæ 1992 -2012, sem staðfest var 6. maí 1994. Þá kemur fram í
úrskurðinum, að er hann gekk, hafi séruppdráttur eða deiliskipulagsuppdráttur
ekki enn verið gerður af Súluhöfða, en ætla megi, að þörf verði fyrir slíkan
uppdrátt, þegar lóðum verði úthlutað í því bæjarhverfi, ekki síður en við
Skeljatanga, þar sem lóðir séu þegar í byggingu. Þá segir í úrskurðinum, að
samkvæmt 1. mgr. 5. gr. skipulagslaga nr. 19/1964 skuli allar byggingar og
önnur mannvirki gerð í samræmi við gildandi skipulagsuppdrátt. Fyrir umrætt
svæði sé í gildi staðfestur skipulagsuppdráttur, og verði því ekki fallist á
það með skipulagsstjóra, að meðmæli skipulagsstjórnar hafi þurft til byggingar
spennistöðvarinnar, sbr. 2. mgr. sömu greinar laganna. Taldi ráðuneytið því
ekki efni til að fella leyfi byggingaryfirvalda fyrir spennistöðinni úr gildi,
enda væri um öryggisatriði að ræða, þar sem spennistöðin sé steinsteypt með
niðurgröfnum köplum, sem ættu að hindra minnstu mögulega útgeislum og kæmi í
stað óvarinnar spennistöðvar eða loftlínudreifistöðvar, sem um árabil hefði
staðið í um 40 metra fjárlægð [frá nýju spennistöðinni] og þjónað næsta
nágrenni. Þá kemur fram í bréfi ráðuneytisins frá 15. mars 1996, að enginn
séruppdráttur eða deiliskipulagsuppdráttur hafi verið samþykktur af svæðinu,
þar sem spennistöðin er staðsett, er ofangreindur úrskurður gekk, en
skipulagsnefnd og bæjarstjórn stefnda og skipulagsstjóri ríkisins hafi, rúmu
ári síðar, samþykkt deiliskipulag fyrir Skeljatanga og Súluhöfða, sem sýni
staðsetningu spennistöðvarinnar. Að mati dómsins
eru ekki efni til að hagga við ofangreindri niðurstöðu ráðuneytisins. Verður
því við það miðað, að ekki hafi verið brotið gegn skipulagslögum með byggingu spennistöðvarinnar. Þau gögn, sem
stefnandi og arkitekt hennar höfðu undir höndum, er ákvörðun var tekin um
húsbyggingu á umræddri lóð, sýndu, að svæði það, sem spennistöðin var síðar
reist á, var ófullgert og að fyrirhuguð var íbúðarbyggð nokkru neðar, þar sem
heitir Súlutangi. Er það niðurstaða dómsins, að ósannað sé af hálfu stefnanda,
að stefnda, eða starfsmönnum hans, hafi verið eða mátt vera ljóst, að það hafi
verið ákvörðunarástæða stefnanda og forsenda fyrir húsbyggingu á lóðinni, að
ekki yrði reist neitt mannvirki á því svæði, sem spennistöðin var byggð. Þá
hefur stefnandi heldur ekki sýnt fram á, að lóðin hafi rýrnað í verði vegna
sjónmengunar af völdum spennustöðvarhússins. Ennfremur verður ekki fallist á
það með stefnanda, að stefndi hafi við meðferð málsins vanrækt upplýsinga- og
rannsóknaskyldu sína samkvæmt 15. gr. og 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Samkvæmt
framanskráðu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu, en eftir
atvikum er rétt, að málskostnaður milli þeirra falli niður. Allur
gjafsóknarkostnaður stefnanda, þar með talin laun lögmanns hennar, Ástráðs
Haraldssonar hrl., sem þykja hæfilega ákveðin 200.000 kr., að meðtöldum
virðisaukaskatti, greiðist úr ríkissjóði. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi,
Mosfellsbær, er sýknaður af kröfum stefnanda, Jóhönnu Bogadóttur, í máli þessu. Málskostnaður
fellur niður. Allur
gjafsóknarkostnaður stefnanda, þar með talin laun lögmanns hennar, Ástráðs
Haraldssonar hrl., 200.000 kr., greiðist |
Mál nr. 447/1998 | Þjófnaður Skilorðsrof | I
var ákærður fyrir þjófnað. Með brotinu rauf hann skilorð eldri dóms og var
héraðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans og I dæmdur til
fangelsisrefsingar, sem var að hluta skilorðsbundin. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson og Arnljótur Björnsson og Sigurður
Líndal prófessor. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 28. október 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess nú að héraðsdómur verði
staðfestur. Ákærði krefst þess að refsing verði
milduð frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi, og öll bundin skilorði. Með vísan til forsendna hins
áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Ingólfur Örn Ingvason,
greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð,
30.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti,
Guðmundar Kristjánssonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur. Héraðsdómur Reykjaness 9.
október 1998. Ár 1998, föstudaginn 9. október, er á dómþingi
Héraðsdóms Reykjaness, sem er háð að Brekkugötu 2 Hafnarfirði af Guðmundi L.
Jóhannessyni héraðsdómara kveðinn upp dómur í málinu nr. S-249/1998:
Ákæruvaldið gegn E og Ingólfi Erni Ingvasyni, sem dómtekið var 1. september sl.
að loknum málflutningi. Mál þetta er
með ákæru útgefinni 16. júlí sl. höfðað gegn E, og Ingólfi Erni Ingvasyni, kt.
040576-3209, Norðurbraut 29, Hafnarfirði. „Fyrir þjófnað,
með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins 12. apríl 1998, að Brattholti 5,
Hafnarfirði, í félagi, stolið ferðatölvu af gerðinni Sharp ásamt fylgihlutum,
prentara af gerðinni Cannon GJS, tösku af gerðinni Targa og tveimur GSM-símum
af gerðunum Panasonic og Nokia, samtals að verðmæti kr. 275.000,-. Telst þetta
varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist
að ákærðu verði dæmdir til refsingar.“ Ákærður E
viðurkenndi að hafa framið það brot sem hann er sakaður um í ákæru og lagði
málið í dóm til að dæmast skv. 1.mgr. 125. gr. oml. Ákærður Ingólfur
Örn viðurkenndi og að hafa framið framangreint þjófnaðarbrot ásamt meðákærða E
og tekið þá hluti sem greindir voru í ákæru, nema hann kannaðist ekki við að
hafa tekið þargreinda GSM-síma. Hann kvaðst ekki hafa séð þá á brotastað og
ekki vitað eftir á að þeir hafi verið með þýfinu, sem tekið var. Í málinu fór
því fram aðalmeðferð og voru teknar skýrslur af ákærðu, en auk þess báru vitni
F og Þ. Samkvæmt þessum
framburðum og því sem fram kom við lögreglurannsókn málsins eru atvik þess
þessi. Vitnin F og Þ
höfðu verið að skemmta sér á veitingastaðnum A. Hansen í Hafnarfirði
laugardagskvöldið 11. apríl sl. og aðfaranótt sunnudagsins og höfðu kynnst þar
lítillega og taldi F að hann hefði verið að reyna við sig. Hún kvað hann hafa
verið töluvert ölvaðan og um það leyti sem verið var að loka veitingastaðnum
hafi hann boðið henni heim til sín í partí og gefið upp nafn og heimilisfang. Þ
hafði svo farið heim til sín um kl. 0300 um nóttina og sofnað þar fljótlega
eftir það. F hafði hringt í ákærðu til að fá þá til að koma með sér í partíið
og hafði Þ vaknað við það um 0330 að F og ákærðu bönkuðu upp á hjá honum og
hafði hann hleypt þeim inn en þau hafi viljað koma í partí og hann ekki verið
því mótfallinn. Þeim hafi verið boðið til stofu, þar sem sest var við víndrykkju
og eftir um tveggja tíma drykkju hafði Þ sofnað víndauða, en er hann vaknaði um
morguninn voru gestirnir farnir og tekin hafði verið fistölva og prentari, sem
voru í tösku, sem hann geymdi undir fiskabúri í stofunni og einnig saknaði hann
tveggja GSM-síma, sem höfðu verið á símaborði í forstofunni, en hleðslutækið
fyrir þá hafði verið í eldhúsinu. Honum þótti einsýnt að næturgestirnir ættu
sök á hvarfi þessara muna. Ljóst er af framburði ákærðu að þeir standa saman að
töku töskunnar þó að þá greini á um frumkvæðið. En fram er komið að þeir voru
að ræða um eða bralla um að taka töskuna án þess að F vissi af því, en hún
hafði verið komin fram á stigagang er þau voru að yfirgefa íbúðina og þá séð
ákærða Ingólf með töskuna og orðið mjög reið og viljað að hann skilaði
töskunni. Það hafði ekki verið gert, heldur höfðu þau haldið saman heim til
ákærða E þar sem ákærður E kom henni fyrir í geymslu. Ákærður E kvaðst síðar
hafa selt tölvuna og prentarann einhverjum ónafngreindum aðila á Hafnarkránni í
Reykjavík og fengið amfetamín fyrir að andvirði kr. 25.000,- sem meðákærði
Ingólfur hafi fengið en hann hafi ekkert fengið. Ákærður Ingólfur hefur neitað
því að hafa fengið neitt í sinn hlut. Ákærður Ingólfur kannast ekki við það og
kveðst ekkert vita hvað varð um töskuna og tölvuna eftir að ákærður E kom henni
fyrir í geymslu heima hjá sér. Ákærður
Ingólfur hefur neitað því eindregið að hafa tekið GSM-símana að Brattholti 5 og
kveðst aldrei hafa séð þá og hafi hann tekið þá, hljóti þeir að hafa verið í
töskunni með tölvunni. Vitnið F hafði
heldur ekki séð ákærða Ingólf taka símana né séð þá í íbúðinni. Ákærður E var
þess fullviss að símarnir hafi ekki verið í töskunni og hefur haldið því fram
að þeir hafi verið í vasa meðákærða Ingólfs, en hefur viðurkennt að hafa hringt
úr öðrum og svo hent honum í sjóinn, en selt hinn á veitingastaðnum Amsterdam.
Hann kannaðist við að hafa séð bæði símana og hleðslutækin inni í íbúð Þ. Með framburði
ákærðu, vitna og öðrum sönnunargögnum er sannað að ákærðu eiga báðir þátt í
framangreindu þjófnaðarbroti að því er varðar ferðatölvuna og prentarann og
einnig á ákærður E sök á þjófnaði á GSM-símunum, en hins vegar verður gegn
neitun ákærða Ingólfs ekki talin komin nægileg sönnun um að hann hafi og átt
þátt í töku GSM-símanna og ber að sýkna hann af því. Ákærðu hafa með
þessum verknaði gerst sekir um brot á 244. gr. almennra hegningarlaga. Sakarferill
ákærðu er með þeim hætti; [...] Við ákærða
Ingólf Örn var gerð lögreglustjórasátt 20. febrúar 1997 og honum gert að greiða
kr. 30.000 í sekt til ríkissjóðs fyrir brot gegn lögum nr. 65,1974 um ávana-og
fíkniefni og rlg. nr. 16,1986 og 30. júní 1997, var hann í Héraðsdómi
Reykjaness dæmdur í 8 mánaða fangelsi, þar af 6 mánuði skilorðsbundið í 2 ár
fyrir brot gegn 2. mgr. 218. gr. alm. hegningarlaga. Ákærður
Ingólfur Örn hefur með broti því sem hann er fundinn sekur um í þessu máli
rofið skilorðdóms Héraðsdóms Reykjaness frá 30. júní 1996 og ber því nú að dæma
í einu lagi bæði málin sbr. 60. gr. almennra hegningarlaga og hafa hliðsjón við
refsiákvörðun af 77. gr. sömu laga. Refsing ákærðu
þykir hæfilega ákveðin þannig, að [...] ákærður Ingólfur Örn sæti fangelsi í 8
mánuði. Rétt þykir
þegar litið er til ungs aldurs ákærðu, að þeir hafi eigi hlotið áður dóm fyrir
samskonar brot og með vísan til 57. gr. a almennra hegningarlaga, sbr. lög nr.
101/1976 að því er ákærða Ingólf Örn varðar, að frestað verði fullnustu
refsingarinnar á hendur ákærða E og 5 mánuðum af refsingunni á hendur ákærða
Ingólfi og falli refsing þessi niður hjá hvorum um sig að liðnum 3 árum haldi
hann almennt skilorð samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga nr.19,1940 sbr.
lög nr. 22,1955. Dæma ber ákærða
Ingólf Örn til að greiða helming saksóknarlauna í ríkissjóð, sem ákveðast kr.
50.000 og helming málsvarnarlauna til skipaðs verjanda hrl. Guðmundar
Kristjánssonar, sem ákveðast og krónur 50.000, en hinn helmingur launanna
greiðist úr ríkissjóði. Allan annan sakarkostnað greiði ákærðu óskipt saman. Dómsorð: [...] Ákærður
Ingólfur Örn Ingvason, sæti fangelsi í 8 mánuði, en fresta skal fullnustu 5
mánaða af refsingunni og niður skal hún falla að liðnum 3 árum haldi ákærður
almennt skilorð 57. gr. almenna hegningarlaga sbr. lög nr. 22,1955. Ákærður
Ingólfur Örn greiði helming saksóknarlauna í ríkissjóð, kr. 50.000 og helming málsvarnarlauna
til skipaðs verjanda hrl. Guðmundar Kristjánssonar, krónur 50.000, en hinn
helmingur launanna greiðist úr ríkissjóði. Ákærðu greiði
allan annan sakarkostnað óskipt saman. |
Mál nr. 481/1998 | Húsbrot Eignaspjöll Skilorð | Ó
gekk inn í ólæsta íbúð í fjölbýlishúsi að nóttu til en hann var mjög ölvaður.
Velti Ó um koll tölvu sem stóð á borði og vaknaði konan X við umganginn. Kom
hún Ó út úr íbúð sinni og hringdi á lögreglu. Var Ó handtekinn þar sem hann var
að berja að dyrum íbúðarinnar. Ákært var fyrir húsbrot, eignaspjöll og brot
gegn blygðunarsemi. Ó var dæmdur fyrir húsbrot og eignaspjöll en sýknaður af
ákæru um að hafa brotið gegn blygðunarsemi X með lostugu athæfi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu
hefur verið skotið til Hæstaréttar með stefnu 11. nóvember 1998 að ósk ákærða
og einnig af hálfu ákæruvalds, sem krefst þyngingar á refsingu hans. Ákærði
krefst aðallega sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins. Til vara gerir hann þá
kröfu, að refsing verði milduð og jafnframt skilorðsbundin. Málið er
risið af atvikum, sem gerðust laust fyrir kl. 1.30 aðfaranótt laugardagsins 21.
mars 1998, þegar ákærði fór í heimildarleysi inn í íbúð á 2. hæð í húsi við
Höfðabraut á Akranesi og gerði sig þar heimakominn um stund. Fram er komið, að
útidyr hússins hafi verið ólæstar samkvæmt venju og dyr að íbúðinni sjálfri
ekki verið læstar, þegar hann hafi leitað inngöngu, en kærandi málsins var þá
ein heima ásamt ungum syni sínum. Kveðst hún hafa verið sofandi í svefnherbergi
þeirra eftir að hafa svæft drenginn nokkru fyrr, en vaknað við umgang ákærða,
sem leitað hafi inn í hitt svefnherbergi íbúðarinnar og síðan fram í eldhús og
stofu. Hafi hún mætt honum utan við herbergisdyr sínar, þegar hún fór fram til
að athuga, hvað á gengi, en hún hafði haldið í fyrstu, að uppkomin dóttir sín
væri komin heim. Henni hafi með lagni tekist að koma honum út fyrir
íbúðardyrnar og síðan getað skellt þeim í lás og hringt eftir aðstoð. Var
ákærði að banka á hurðina, þegar lögreglumenn komu á staðinn eftir örskamma
stund. Að sögn
kæranda og lögreglumanna var ákærði greinilega mjög ölvaður, valtur á fótum og
vart viðræðuhæfur. Hann var og ófær um að skýra atburðinn eftir á sakir
minnisleysis. Hann var ekki færður á lögreglustöð, heldur óku lögreglumennirnir
honum heim til sín. Samkvæmt
gögnum málsins er ljóst, að ákærði gerðist sekur um húsbrot, er varðar við 231.
gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, og er brotið alvarlegs eðlis. Jafnframt
gerðist hann sekur um eignaspjöll, er varða við 1. mgr. 257. gr. sömu laga, með
því að fella og brjóta tölvu, sem stóð á borði í stofu íbúðarinnar. Ber að
fallast á forsendur og niðurstöðu héraðsdóms um sakfellingu fyrir þessi brot. Um annað
atferli ákærða inni í íbúðinni er til þess að líta, að kærandi nefndi ekki við
lögreglumenn, er komu tvívegis á vettvang um nóttina, að ákærði hefði sýnt sér
lostugt athæfi. Eins og gögn málsins liggja fyrir þykja þau ekki nægja til að
sannað verði talið, að atferli hans gagnvart kæranda hafi gengið svo langt, að
varði við 209. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 15. gr. laga nr. 40/1992. Með
vísan til 45. og 46. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála verður því
að sýkna ákærða af þessum lið ákærunnar. Refsingu
ákærða ber að ákvarða á þeim grundvelli, sem lýst er í héraðsdómi. Einnig ber
að taka tillit til þess, að húsbrot hans var til þess fallið að valda kæranda
ótta og óþægindum, eins og á stóð, jafnvel þótt annað refsivert athæfi kæmi
ekki til. Telst refsingin hæfilega ákveðin hin sama og tiltekin var í
héraðsdómi, fangelsi þrjá mánuði. Með hliðsjón af fyrrgreindum niðurstöðum og
högum ákærða þykir þó rétt að fresta fullnustu tveggja mánaða af þeirri
refsivistun, og falli refsingin niður að þeim hluta að liðnum þremur árum frá
uppsögu dóms þessa, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra
hegningarlaga. Ákvæði
héraðsdóms um sakarkostnað verður staðfest. Ákærði
greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, svo sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Ákærði,
Ólafur Hallgrímsson, sæti fangelsi 3 mánuði. Fresta skal fullnustu á tveimur
mánuðum af þeirri refsivistun, og falli refsingin niður að þeim hluta að liðnum
þremur árum frá uppsögu dóms þessa, haldi áfrýjandi almennt skilorð 57. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði hins
áfrýjaða dóms um sakarkostnað á að vera óraskað. Ákærði
greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð,
60.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti,
Sigurðar Gizurarsonar hæstaréttarlögmanns, 60.000 krónur. Dómur
Héraðsdóms Vesturlands 21. október 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 21. október, er á dómþingi
Héraðsdóms Vesturlands, sem háð er að Bjarnarbraut 8, Borgarnesi, af Finni
Torfa Hjörleifssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í héraðsdómsmálinu nr.
S-26/1998, ákæruvaldið gegn Ólafi
Hallgrímssyni, sem tekið var til dóms 8. október 1998. Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali
ríkissaksóknara dagsettu 18. júní 1998 á hendur ákærða Ólafi Hallgrímssyni, kt.
090857-4369, Heiðargerði 9, Akranesi.
Málið barst dóminum 22. júní 1998 og var þingfest 13. júlí sama ár. Fyrirhugaðri aðalmeðferð málsins sem fram
átti að fara 28. júlí 1998 var frestað að ósk verjanda ákærða. Í ákærunni segir, að málið sé höfðað á hendur ákærða
,,fyrir hegningarlagabrot, með því að hafa, aðfaranótt laugardagsins 21. mars
1998, farið í heimildarleysi inn í íbúð Lilju Lindar Sæþórsdóttur, kennitala
211056-4299, að Höfðabraut 1, Akranesi, afklæðst að hluta, rutt um koll tölvu
af gerðinni Victor, V 386 MX, en af því hlutust töluverðar skemmdir á tölvunni,
og í framhaldi af því er húsráðandi kom að ákærða, gripið utan um hana, sleikt
hana í framan og farið með höndum um líkama hennar, þ.á m. brjóst. Telst þetta varða við 209. gr. almennra hegningarlaga,
nr. 19/1940, sbr. 15. gr. laga nr. 40/1992, 231. gr. hegningarlaga og 1. mgr.
257. gr. sömu laga. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu krefst Jón Haukur Hauksson, héraðsdómslögmaður,
skaðabóta fyrir hönd Lilju Lindar Sæþórsdóttur, kennitala 211056-4299, úr hendi
ákærða, 374.000 krónur og skaðabóta fyrir hönd Fjólu Lindar Jónsdóttur,
kennitala 050280-3579-2729 (svo), úr hendi ákærða, 258.680 krónur. Jafnframt er gerð krafa um lögfræðikostnað
við að halda frammi skaðabótakröfunni.” Við munnlegan málflutning krafist sækjandi málsins þess
ennfremur, að ákærði verði dæmdur til greiðslu alls sakarkostnaðar. Verjandi ákærða, Tryggvi Bjarnason héraðsdómslögmaður,
krafðist þess, að ákærði yrði dæmdur til vægustu refsingar sem lög leyfa. Þá krefst verjandinn þess aðallega, að ákærði
verði sýknaður af framangreindri skaðabótakröfu, til vara að bótakröfunni verði
vísað frá dómi og til þrautavara að hún verði lækkuð. Þá gerir lögmaðurinn kröfu til hæfilegra
málsvarnarlauna. Málavextir. Kl. 01:28 aðfararnótt laugardagsins 21. mars 1998
hringdi kærandi, Lilja Lind Sæþórsdóttir í lögregluna á Akranesi og óskaði
eftir aðstoð lögreglu vegna óboðins gests á heimili hennar að Höfðabraut 1,
Akranesi. Er lögreglumenn komu á vettvang
hittu þeir fyrir karlmann á 2. hæð hússins, ákærða í máli þessu, þar sem hann
var að berja á hurð á íbúð kæranda.
Samkvæmt frumskýrslu lögreglu var ákærði áberandi ölvaður og vart
viðræðuhæfur, en hann hafði klætt sig úr skóm og jakka. Skórnir voru á gólfinu í stigahúsinu en
kærandi lét lögreglu hafa jakkann.
Samkvæmt frumskýrslu lögreglu virtist kærandi hálf miður sín. Hún skýrði lögreglumönnunum frá því að hún
hefði vaknað við umgang í íbúðinni og haldið ,,að krakkarnir hafi verið að koma
heim, en við nánari athugun hafi hún séð að þar var maður sem hún kannaðist
ekki við.” Hafi maðurinn ráfað um
íbúðina. Var ákærði handtekinn og færður
á lögreglustöð og skömmu síðar hringdi kærandi á lögreglustöðina og skýrði frá
því að ákærði hefði skemmt tölvu, sem hefði verið í stofu íbúðarinnar. Fóru lögreglumenn aftur á vettvang og sáu að
tölvu hafði verið rutt af skrifborði og niður á gólf. Var ekki hægt að kveikja á tölvunni og
borðplata hafði rispast. Ákærði gaf skýrslur hjá lögreglu 26. mars og 6. apríl
1998 og fyrir dómi við aðalmeðferð málsins. Ákærði skýrði svo frá að hann hefði verið á herrakvöldi
hjá knattspyrnudeild Íþróttabandalags Akraness í íþróttamiðstöðinni á
Jaðarsbökkum kvöldið fyrir atvikið.
Ákærði kvaðst ekki muna eftir því er hann yfirgaf skemmtunina og næst
muna eftir sér er hann vaknaði morguninn eftir.
Fyrir dómi kvaðst ákærða ráma í það að hafa verið á veitingastaðnum
Langasandi líklega á bilinu kl. 02:00 til 03:00 um nóttina og þaðan hefði hann
farið heim til sín. Ákærði kvaðst ekkert
muna eftir því að hafa farið inn í húsið að Höfðabraut 1 umrædda nótt en hann
kannist við fólk sem býr á neðstu hæð hússins. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslu sem vitni kærandi,
Lilja Lind Sæþórsdóttir, og lögreglumennirnir Gunnar Hafsteinsson og Guðmundur
Hjörvar Jónsson. Lilja Lind gaf skýrslu
hjá lögreglu 24. mars 1998. Kærandi, Lilja Lind Sæþórsdóttir, skýrði svo frá að
umrædda nótt hefði hún verið sofandi á heimili sínu ásamt fimm ára syni
sínum. Hún kvaðst hafa vaknað við að
hurð inn í íbúð hennar, sem verið hefði ólæst, hefði verið lokað harkalega og
talið að þar væri dóttir hennar komin.
Síðan hefði verið gengið inn í svefnherbergi dóttur hennar og viðkomandi
virst fara úr einhverju og leggjast upp í rúm.
Skömmu síðar hefði verið gengið fram í eldhús og þaðan aftur og í þann
mund heyrst skruðningar. Kærandi kvaðst
þá hafa farið fram og mætt ókunnugum manni, sem hefði gengið í átt að herbergi
kæranda. Maðurinn hefði sagt við hana:
,,Komdu, ég er að heimsækja þig”.
Kærandi kvaðst hafa orðið skelfingu lostin, en maðurinn hefði tekið utan
um hana, um annað brjóstið á henni og sleikt hana eitthvað í framan. Kærandi kvað þau hafa verið fyrir utan
hurðina á herbergi hennar þar sem sonur hennar hefði einnig sofið og hún því
reynt að tala lágt til mannsins og beðið hann að koma fram. Henni hafi loks tekist að fá manninn fram á
gang fyrir framan íbúðina, en sjálf komist aftur inn í íbúðina og getað skellt
í lás. Kærandi kvaðst strax hafa hringt
í lögregluna, sem hefði komið mjög fljótt á vettvang, en á meðan hefði maðurinn
staðið fyrir framan íbúðina og barið á rúður í hurðinni. Kærandi kvaðst hafa farið inn í herbergi
dóttur hennar og þar fundið jakka og skó mannsins og afhent lögreglu. Kærandi kvaðst síðan hafa séð það eftir að
lögregla hafði fjarlægt manninn að hann hefði rutt tölvu, sem stóð á skrifborði
í stofunni, niður á gólf, og tölvan hefði ekki virkað. Kærandi kvaðst því hafa hringt aftur í
lögregluna og hefðu lögreglumenn komið aftur á staðinn til að skoða
verksummerki. Kærandi lýsti því að atvikið hefði haft mikil áhrif á
sig og dóttur sína. Hún kvaðst hafa
þurft að leita sér læknisaðstoðar og fengið lyf, m.a. til að geta sofið. Lögreglumennirnir Gunnar Hafsteinsson og Guðmundur
Hjörvar Jónsson kváðust hafa farið á vettvang umrætt sinn, og er þeir hefðu
komið þangað hefði ákærði verið að banka á hurð á 2. hæð hússins. Ákærði, sem hefði verið áberandi ölvaður,
hefði sagst eiga heima í húsinu. Vitnið
Gunnar kvaðst hafa rætt við kæranda og hún tjáð þeim að ákærði hefði komið inn
í íbúð hennar óboðinn, en hún hefði ekki talað um kynferðislega áreitni af
hálfu ákærða. Vitnin sögðu kæranda hafa
afhent þeim jakka kæranda og vitnið Guðmundur kvaðst hafa leitt ákærða út úr
húsinu og honum hefði síðan verið ekið til síns heima. Vitnin lýstu því að kærandi hafi virst miður
sín, en vitnið Gunnar kvað kæranda hafa svarað því neitandi er hún hefði verið
innt eftir því hvort ákærði hefði gert eitthvað af sér. Vitnin kváðust hafa farið aftur á vettvang
vegna skemmda á tölvu og kvaðst vitnið Gunnar hafa séð tölvu á stofugólfi
íbúðarinnar og smáskemmd á borðplötu en ekki hafi verið sjáanlegar skemmdir á
tölvunni. Niðurstaða. Ákærði kveðst ekki muna eftir atvikum umrætt sinn. Skýrsla kæranda fyrir dómi var greinargóð og
trúverðug og framburður hennar mjög á sömu lund hjá lögreglu og fyrir
dómi. Þykir dóminum því ekki varhugavert
að byggja niðurstöðu málsins á framburði hennar, sem fær stoð í öðrum gögnum
málsins, m.a. skýrslum lögreglumanna, sem fóru á vettvang umrætt sinn. Þykir samkvæmt þessu sannað að ákærði hafi
aðfararnótt laugardagsins 21. mars 1998 farið í heimildarleysi inn í íbúð
kæranda Lilju Lindar Sæþórsdóttur að Höfðabraut 1, Akranesi, rutt um koll
tölvu, eins og nánar er lýst í ákæruskjali, tekið utan um kæranda, sleikt hana
í framan og tekið með hendi um annað brjóst hennar. Athæfi ákærða, eins og atvikum var háttað,
var lostugt og til þess fallið að særa blygðunarsemi kæranda og þannig brot
gegn 209. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Brot ákærða varðar einnig við 231. gr. og 1.
mgr. 257. gr. sömu laga. Ákvörðun
refsingar. Samkvæmt sakavottorði ákærða gekkst hann á árunum 1975
og 1988 undir sektir fyrir áfengislagabrot, og 1993 gekkst hann undir sekt m.a.
fyrir brot gegn siglingalögum. Í febrúar
1992 gekkst ákærði undir sekt fyrir brot gegn 209. og 231. gr. almennra
hegningarlaga, og 20. apríl 1998 var ákærði dæmdur í tveggja mánaða fangelsi,
skilorðsbundið til tveggja ára, fyrir brot gegn sömu lagagreinum. Ákærði hefur með þeim brotum, sem hann er nú sakfelldur
fyrir, unnið sér til refsingar samkvæmt 209. gr., 231. gr. og 1. mgr. 257. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Brot
ákærða er framið áður en dómur frá 20. apríl sl. var kveðinn upp. Eftir reglum 60. gr. almennra hegningarlaga,
sbr. 7. gr. laga nr. 22/1995, ber að taka upp dóminn frá 20. apríl sl. og
ákvarða refsingu ákærða í einu lagi fyrir brot það sem hann hlaut skilorðsdóm
fyrir og það brot sem hann er nú sakfelldur fyrir. Þá ber að
ákvarða refsingu ákærða með hliðsjón af 78. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940. Brot ákærða, sem hann er nú
sakfelldur fyrir, var til þess fallið að valda kæranda miklum ótta og óþægindum
og með vísan til þessa þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í þrjá
mánuði. Ákærði hefur þrisvar brotið gegn 209. gr. og 231. gr. almennra
hegningarlaga, og þykir dómara því ekki rétt að skilorðsbinda refsingu hans að
neinu leyti. Skaðabætur. Með bréfi dagsettu 27. mars 1998 hefur Jón Haukur
Hauksson héraðsdómslögmaður sett fram skaðabótakröfu á hendur ákærða vegna
kæranda Lilju Lindar Sæþórsdóttur og dóttur hennar Fjólu Lindar. Skaðabótakröfuna vegna kæranda sundurliðar
lögmaðurinn þannig: Skaðabótakröfuna vegna Fjólu Lindar sundurliðar
lögmaðurinn þannig: Þá krefst lögmaðurinn lögfræðikostnaðar án tilgreiningar
á fjárhæð. Til stuðnings kröfuliðnum varðandi tölvuna hefur verið
lagt fram bréf Tölvuþjónustunnar þar sem fram kemur að ekki er talið borga sig
að gera við umrædda tölvu. Áætlað
verðmæti hennar fyrir tjónið er talið vera 30.000 til 40.000 krónur en ný tölva
hafi kostað 26. mars sl. 124.400 krónur.
Þá hefur verið lagt fram læknisvottorð þar sem fram kemur að
sjúkdómseinkenni kæranda hafi versnað eftir umrætt atvik. Lögmaður bótakrefjanda sótti ekki þing dóm
við aðalmeðferð málsins og var ekki gerð nánari grein fyrir kröfunum fyrir
dómi. Ákærði hefur samþykkt að greiða sanngjarnt verð fyrir
tölvuna hafi hann skemmt hana en hafnað bótakröfunum að öðru leyti. Álitamál er hvert það sanngjarna verð ætti að
vera. Til greina kemur áætlað verð tölvunnar fyrir skemmdir eða
endurnýjunarverð hennar, eða eitthvað þar á milli. Þar sem bótakrafa Lilju
Lindar hefur ekki verið skýrð fyrir dómi að þessu leyti og hvorug bótakrafan að
öðru leyti, en dómari telur að þörf sé málflutnings um þær, er rétt að þeim
verði vísað frá dómi, sbr. niðurlagsákvæði 172. gr. laga nr. 19/1991. Sakarkostnaður. Með vísan til 1. mgr. 165. gr. laga nr. 19/1991 skal
ákærði greiða allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs
verjanda síns, Tryggva Bjarnasonar héraðsdómslögmanns, er þykja hæfilega
ákveðin 40.000 krónur auk virðisaukaskatts, og saksóknarlaun í ríkissjóð 40.000
krónur. Málið flutti af ákæruvaldsins hálfu Ólafur Þór Hauksson
sýslumaður. Dómsorð: Ákærði, Ólafur Hallgrímsson, sæti fangelsi í þrjá
mánuði. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin
saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda
síns, Tryggva Bjarnasonar héraðsdómslögmanns, 40.000 krónur auk
virðisaukaskatts. Skaðabótakröfum Lilju Lindar Sæþórsdóttur og Fjólu
Lindar Jónsdóttur á hendur ákærða er vísað frá dómi. |
Mál nr. 97/1999 | Kærumál Aðför Aðfararfrestur Stjórnarskrá | K
krafðist aðfarar hjá G á grundvelli dóms sem kveðinn hafði verið upp í
gildistíð laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði, en samkvæmt
dómsorðinu skyldi G greiða K tiltekna fjárhæð innan 15 daga frá birtingu
dómsins að viðlagðri aðför. Við aðför féllst sýslumaður á þau mótmæli G að
dómurinn væri ekki aðfararhæfur þar sem hann hefði aldrei verið birtur fyrir G.
Í málinu, þar sem þess var krafist að ákvörðun sýslumanns yrði felld úr gildi,
var ekki á það fallist með G, að 2. gr. stjórnarskrárinnar stæði því í vegi að
meta bæri réttaráhrif dómsins í samræmi við gildandi ákvæði yngri laga. Færi um
aðfararfrest fyrir kröfu varnaraðila samkvæmt 1. mgr. 5. gr. laga nr. 90/1989,
sbr. 1. mgr. 102. gr. sömu laga, og væri birting dómsins fyrir G ekki skilyrði
fyrir aðfararhæfi hans. Var niðurstaða héraðsdóms um að fella úr gildi ákvörðun
sýslumanns því staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Sóknaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 26. febrúar 1999, sem barst réttinum
ásamt kærumálsgögnum 8. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 12.
febrúar 1999, þar sem felld var úr gildi ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík 25.
nóvember 1998 um að hafna kröfu varnaraðila um fjárnám hjá sóknaraðila og lagt
fyrir sýslumann að láta gerðina fara fram. Kæruheimild er í 4. mgr. 91. gr.
laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst
þess að staðfest verði ákvörðun sýslumanns 25. nóvember 1998 um synjun
aðfarargerðinnar. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar. Varnaraðili
krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að
greiða kærumálskostnað. Ekki verður
fallist á með sóknaraðila að 2. gr. stjórnarskrárinnar standi því í vegi að
meta beri réttaráhrif dóms, sem kveðinn var upp í gildistíð laga nr. 85/1936 um
meðferð einkamála í héraði, í samræmi við þau ákvæði yngri laga, sem nú gilda.
Samkvæmt þessu fer um aðfararfrest fyrir kröfu varnaraðila samkvæmt 1. mgr. 5.
gr. laga nr. 90/1989, sbr. 1. mgr. 102. gr. sömu laga. Að þessu athuguðu og að
öðru leyti með vísan til forsendna úrskurðar héraðsdóms verður hann staðfestur. Verður
sóknaraðili dæmdur til að greiða varnaraðila kærumálskostnað, eins og í
dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili,
Gísli Guðmundsson, greiði varnaraðila, Kristjáni Sveinbjörnssyni, 50.000 krónur
í kærumálskostnað. |
Mál nr. 113/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. B. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
erlendur ríkisborgari búsettur á Íslandi, var grunaður um að hafa aðstoðað Y
við að innleysa falsaða tékka fyrir háar fjárhæðir. Fallist var á að fullnægt
væri skilyrðum a. og b. liða 1. mgr.
103. gr. laga nr. 19/1991 til þess að X sætti gæsluvarðhaldi. Þá var fallist á
kröfu rannsóknara um að gæsluvarðhaldstíminn yrði lengdur frá því sem ákveðið
hafði verið í héraðsdómi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 11. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. mars 1999, þar sem
varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 18. mars nk.
kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála. Sóknaraðili krefst þess að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi
allt til fimmtudagsins 1. apríl nk. kl. 16. Varnaraðili kærði úrskurð
héraðsdómara fyrir sitt leyti 11. mars 1999. Hann krefst þess aðallega að úrskurðurinn
verði felldur úr gildi, til vara að í stað gæsluvarðhalds verði sér gert að
halda sig á ákveðnu svæði eða bönnuð brottför af landinu, en til þrautavara að
úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Varnaraðili krefst einnig
kærumálskostnaðar. Í málinu er fram kominn rökstuddur
grunur um að varnaraðili hafi ásamt Y framið verknað, sem fangelsisrefsing er
lögð við og nánar er gerð grein fyrir í hinum kærða úrskurði. Sóknaraðili
kveðst eiga eftir að afla skýrslna frá vitnum um nánar tiltekin atriði málsins.
Þá sé enn ekki lokið rannsókn á því hvað kunni að hafa orðið af fjármunum, sem
fyrrnefndur Y hafi borið að varnaraðili hafi fengið í sinn hlut af ágóða af
ætluðum brotum. Samkvæmt þessu verður fallist á að fullnægt sé skilyrðum a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 til gæsluvarðhalds. Varnaraðili er erlendur
ríkisborgari. Samkvæmt framburði hans fyrir lögreglu hugði hann á för úr landi
og hafði þegar aflað sér vegabréfsáritunar til Englands í því skyni. Vegabréf
varnaraðila mun ekki hafa fundist þrátt fyrir eftirgrennslan. Að þessu virtu og
með hliðsjón af eðli sakargifta á hendur varnaraðila verður á það fallist að
skilyrðum b. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 sé jafnframt fullnægt til
gæsluvarðhalds. Með vísan til þess, sem að framan
greinir, verður að fallast á kröfu sóknaraðila um að gæsluvarðhaldi yfir
varnaraðila verði markaður tími allt til fimmtudagsins 1. apríl nk., eins og
nánar greinir í dómsorði. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Varnaraðili, X, sæti gæsluvarðhaldi
allt til fimmtudagsins 1. apríl 1999 kl. 16. |
Mál nr. 111/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | G
var borinn sökum um skjalafals og fjársvik með því að hafa gefið út mikinn
fjölda tékka og framvísað þeim í viðskiptum. Að virtum brotum þeim sem G var
gefið að sök og persónulegum högum hans, var talið að ætla mætti að hann myndi halda áfram brotum, ef hann færi frjáls
ferða sinna á meðan málum hans væri ekki lokið. Var því fallist á kröfu um
gæsluvarðhald á grundvelli c. liðar 1.
mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. mars
1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að varnaraðila verði gert að sæta
gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 7. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1.
mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst
þess að fyrrgreind krafa um gæsluvarðhald verði tekin til greina. Varnaraðili
hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Eins og
greinir í úrskurði héraðsdómara er varnaraðili borinn sökum um skjalafals og
fjársvik með því að gefa út mikinn fjölda tékka og framvísa þeim í viðskiptum.
Brotin varða nánar tiltekið á fjórða tug tékka, sem voru gefnir út og notaðir í
viðskiptum í febrúar og mars 1999. Samanlögð fjárhæð tékkanna nemur að sögn
sóknaraðila meira en 800.000 krónum. Fyrir héraðsdómi gekkst varnaraðili við
flestum þeim brotum, sem hér um ræðir. Í úrskurði héraðsdómara er greint frá
því að varnaraðili hafi þar fyrir dómi sagst vera fíkniefnaneytandi. Þegar alls
þessa er gætt verður að fallast á með sóknaraðila að ætla megi að varnaraðili
muni halda áfram brotum, ef hann fer frjáls ferða sinna á meðan máli hans er
ekki lokið. Fangelsisrefsing er lögð við þeirri háttsemi, sem varnaraðila er
borinn sökum um. Er því skilyrðum c. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991
fullnægt til að taka til greina kröfu sóknaraðila um gæsluvarðhald. Dómsorð: Varnaraðili,
Guðjón Egill Guðjónsson, sæti gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 7. apríl
1999 kl. 16. Úskurður Héraðsdóms
Reykjavíkur 11. mars 1999. Ár 1999,
fimmtudaginn 11. mars er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er af Hervöru Þorvaldsdóttur héraðsdómara, kveðinn
upp úrskurður þessi: Lögreglustjórinn
í Reykjavík hefur með vísan til a- og c
liða 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 krafist þess að verði gert að
sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 7. apríl nk. kl. 16:00. Kærði hefur
mótmælt framkominni kröfu. Upplýst er að
kærði hefur falsað og framvísað fjölda ávísana að fjárhæð um það bil 800.000
krónur. Upplýst er að brotastarfsemi
kærða hefur staðið yfir í a.m.k. tvo mánuði.
Kærði hefur upplýst að fleiri ávísanir eigi eftir að koma fram, án þess
þó að hann geti sagt til um endanlega fjárhæð.
Hins vegar er ekki upplýst hvernig hann komst yfir ávísanahefti þau sem
um ræðir. Lögreglan telur því með vísan
til a- og c liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, nauðsynlegt að kærði sæti
gæsluvarðhaldi. Kærði kveðst
vera eiturlyfjaneytandi og er á honum að skilja að hann reyni allt hvað hann
getur til að verða sér út um fé til að fjármagna fíkn sína. Hins vegar ber að líta til þess að kærði
hefur ekki áður verið dæmdur fyrir auðgunarbrot og ekkert bendir til að hann
hafi fleiri ávísanir undir höndum, en hann hefur þegar útfyllt. Samkvæmt framansögðu verður ekki talið að
brot kærða séu þess eðlis að nauðsynlegt sé að beita gæsluvarðhaldi til þess að
upplýsa málið eða vinna bug á vanda kærða.
Því er framkominni kröfu hafnað. Hervör
Þorvaldsdóttir, héraðsdómari, kvað upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Hafnað er kröfu
lögreglunnar í Reykjavík um að Guðjón Egill Guðjónsson, sæti gæsluvarðhaldi. |
Mál nr. 98/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. C. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | Ákæra
hafði verið gefin út á hendur H vegna þjófnaðabrota auk þess sem rökstuddur
grunur þótti vera um að hann hefði gerst
sekur um fleiri slík brot eftir að ákæra hafði verið gefin út. Var talið að
ætla mætti að H myndi halda áfram brotum meðan málum hans væri ólokið og því
fallist á kröfu um gæsluvarðhald á grundvelli c. liðar 1. mgr. 103. gr. laga
nr. 19/1991. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og
Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 9. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 10. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 6.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
þriðjudagsins 30. mars nk. kl. 12.30. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga
nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn
kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara að gæsluvarðhaldi verði
markaður skemmri tími. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Í
greinargerð sóknaraðila fyrir Hæstarétti er meðal annars vísað til þess að 12.
janúar 1999 hafi lögreglustjórinn í Reykjavík gefið út ákæru á hendur varnaraðila fyrir sjö brot
gegn 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, auk fíkniefnabrots, en þau
voru framin á tímabilinu 17. júlí til 6. desember 1998. Samkvæmt
greinargerðinni liggur einnig fyrir rökstuddur grunur um að varnaraðili hafi
enn gerst sekur um þjófnað, sem kærður var til lögreglunnar 8. mars 1999. Að
auki er varnaraðili borinn sökum um brot 4. mars 1999, sem um ræðir í hinum
kærða úrskurði. Hann hlaut og dóm fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur 27. nóvember
1998 fyrir ýmis brot gegn umferðarlögum og almennum hegningarlögum, en þeim
dómi hefur verið áfrýjaða til Hæstaréttar. Að þessu gættu þykir mega ætla að
varnaraðili muni halda áfram brotum meðan ólokið er framangreindum málum hans,
en fangelsisrefsing liggur við þeirri háttsemi, sem honum er gefin að sök. Er
því fullnægt skilyrðum c. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 fyrir
gæsluvarðhaldi yfir varnaraðila, en engin efni eru til að marka því skemmri
tíma. Verður úrskurður héraðsdóms staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 101/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. mars
1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins
15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinum kærða úrskurði verði
hrundið. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 107/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. mars
1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins
15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum kærða
úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri
tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 99/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 9. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 10. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
mánudagsins 15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum
kærða úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður
skemmri tími. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 106/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 11. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
mánudagsins 15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum
kærða úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður
skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 109/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 11. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
mánudagsins 15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum
kærða úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður
skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 104/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 11. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
mánudagsins 15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum
kærða úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður
skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar og málsvarnarlauna. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
og málsvarnarlaun dæmast ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 108/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 11. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
mánudagsins 15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinum
kærða úrskurði verði hrundið, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður
skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 110/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
skipverji á ms. Goðafossi, var grunaður um brot gegn 123. og 124. gr. tollalaga
nr. 55/1987 og 4. sbr. 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, með því að hafa smyglað
til landsins miklu magni af áfengi, tóbaki og fleiru. Talið var að skilyrði a.
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, væri
fullnægt til að staðfesta mætti úrskurð héraðsdóms um að X sætti
gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1999, sem barst réttinum ásamt
kærumálsgögnum 11. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9.
mars 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
mánudagsins 15. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinum kærða
úrskurði verði hrundið. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili
krefst þess að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Með vísan
til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður
dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði
úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 95/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. B. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X,
erlendur ríkisborgari búsettur á Íslandi, var grunaður um stórfelld brot gegn
155. gr. og 248. gr. almennra hegningarlaga, með því að hafa innleyst falsaða
tékka og ráðstafað andvirði þeirra. Staðfest var niðurstaða héraðsdóms um að
skilyrðum samkvæmt a. og b. lið1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 væri fullnægt
til að verða við kröfu um að X sætti áframhaldandi gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 8. mars 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum sama
dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 5. mars 1999, þar sem
varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 18. mars nk.
kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði felldur úr
gildi, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst
einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að
úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Í hinum kærða úrskurði er gerð
ítarleg grein fyrir sakargiftum á hendur varnaraðila og þeim rökum, sem
sóknaraðili styður þær við. Má fallast á að fyrir hendi sé rökstuddur grunur um
að varnaraðili hafi framið brot, sem fangelsisrefsing er lögð við. Samkvæmt því
og að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar er fullnægt
skilyrðum a. og b. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 til gæsluvarðhalds
yfir varnaraðila. Verður hinn kærði úrskurður því staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki
dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er
staðfestur. |
Mál nr. 289/1998 | Börn Forsjá Matsgerð | M
og K deildu um forsjá 7 ára dóttur sinnar, A. Með héraðsdómi var K falin forsjá
A. Voru báðir foreldrarnir taldir hæfir til að fara með forsjána en K var talin
hafa nokkurt forskot á M varðandi ýmsa mikilvæga eiginleika. Fyrir Hæstarétt
var lögð álitsgerð dómkvaddra yfirmatsmanna sem staðfestu að báðir foreldrar
væru hæfir til að fara með forsjá barnsins. Þá kom fram það álit þeirra að
fyrirhugaður flutningur K með barnið til Danmerkur stefndi þroska og velferð
þess ekki í hættu. Var héraðsdómur staðfestur. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til
Hæstaréttar með stefnu 9. júlí 1998. Hann krefst þess að honum verði falin
forsjá dóttur hans og stefndu, A, sem fædd er [...] 1992. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð
fyrir Hæstarétt. Skiptir þar mestu yfirmat sálfræðinganna Eiríks Arnar
Arnarsonar og Páls Magnússonar 24. nóvember 1998. Niðurstöður þeirra eru þær að
báðir foreldrarnir séu færir um að bera ábyrgð á uppeldi barnsins og séu
tengdir því sterkum tilfinningaböndum. Barnið hafi ríkuleg og traust tengsl við
báða foreldrana en skynji þó ást og þörf fyrir nærveru sterkar frá áfrýjanda.
Stefnda virðist hins vegar hafa meira næmi á tilfinningalíf barnsins. Það tjái
sjálft ríka þörf fyrir umönnun og nánd við báða foreldra. Matsmennirnir leggja
áherslu á ríkulega umgengni við það foreldrið sem ekki fái forsjána og að
friðsamleg samvinna foreldra um umgengnina og annað sem barnið varðar muni
tvímælalaust bæta líðan þess. Vegna fyrirhugaðs flutnings móður til Danmerkur
láta matsmenn í ljós það álit að ekki verði séð að þroska eða velferð barnsins
ætti að stafa hætta af honum. Sá flutningur sé vel undirbúinn og virðist sem
allar forsendur séu til þess að búa barninu traust og öruggt uppeldisumhverfi í
Danmörku. Framangreint álit matsmannanna er
mjög í samræmi við það álit Álfheiðar Steinþórsdóttur, sem lá fyrir héraðsdómi.
Af gögnum málsins verður ráðið að samkomulag hafi verið um umgengni barns og
foreldra. Þykir ekki ástæða til að ætla annað en að svo geti orðið áfram þrátt
fyrir flutning til Danmerkur, eftir því sem aðstæður leyfa. Með hliðsjón af framanrituðu og
skírskotun til forsendna héraðsdóms, en hann var skipaður tveimur sérfróðum
meðdómsmönnum, verður hann staðfestur. Rétt þykir að málskostnaður fyrir
Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti
fellur niður. Dómur
Héraðsdóms Reykjaness 11. júní 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 25. maí sl. er höfðað með
birtingu stefnu, þann 19. september sl. Stefnandi er K [...] Stefndi er M [...] Dómkröfur stefnanda eru þær að henni verði dæmd forsjá
barnsins A, kt. ....92-..... Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu að
mati réttarins að viðbættum virðisaukaskatti og að vextir af málskostnaði án
virðisaukaskatts reiknist frá 15. degi frá uppkvaðningu dóms. Dómkröfur stefnda eru þær að stefnda verði með dómi
veitt forsjá dóttur hans og stefnanda A[...]. Þá krefst stefndi að sér verði
tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins að viðbættum
24,5% virðisaukaskatti. Leitað var sátta án árangurs. I. Stefnandi lýsir málsatvikum með eftirfarandi hætti í
stefnu svo og þegar hún kom fyrir dóm. Málsaðilar hófu sambúð á árinu 1983.
Þann [...] 1992 ól stefnandi barn þeirra A. Þann 14. maí 1997 slitnaði upp úr
sambúð þeirra og stefnandi yfirgaf þeirra sameiginlega heimili, H, í
Hafnarfirði Stefnandi kveðst hafa skilið barnið eftir í umsjá föður er
hún yfirgaf þeirra sameiginlega heimili vegna þess að hún taldi að sú ákvörðun
myndi leiða til minni átaka milli hennar og stefnda og það væri í þágu barnsins
og ennfremur hitt að stefndi neitaði að yfirgefa heimilið. Stefnandi kveðst hafa farið til Florida í leyfi með
barnið í viku, þann 17.- 26. maí 1997. Þegar hún hafi komið heim hafi barnið
fyrst verið í umsjá stefnda svo aftur í umsjá stefnanda, þar til stefndi fór í
vikufrí til Majorka ásamt barninu dagana 10.-17. júní sl. Að sögn stefnanda á
stefndi að hafa lent í ryskingum þar ytra, en því var mótmælt af hálfu stefnda
fyrir dómi. Þegar heim var komið dvaldi barnið í umsjá stefnanda, þar til
stefndi kallaði eftir því aftur. Samskipti aðila á þessum tíma voru ekki
átakalaus, en þeim ber ekki saman í frásögnum hvað þeim hafi farið nákvæmlega á
milli. M.a. heldur stefnandi því fram að stefndi hafi skilið barnið eftir heima
í reiðileysi að kveldi dags og farið í hús þar sem stefnandi dvaldi og tilkynnt
henni að hann væri búinn að fá nóg og hún gæti nú hugsað um barnið. Ennfremur
heldur stefnandi því fram að stefndi hafi ráðist á systur stefnanda, þann 24.
júní 1997, með barnið í fanginu og hafi sá atburður verið kærður til
lögreglunnar. Fyrir dómi staðfesti stefndi að til átaka hefði komið
milli sín og stefnanda í júní 1997. Hann mótmælti hins vegar lýsingu stefnanda
á tilurð ágreiningsins. Hann mótmælti því einnig að hafa skilið barnið eitt
eftir heima og einnig að hafa ruðst inn á heimili móður stefnanda og beitt
heimilisfólk ofbeldi. Í beinu framhaldi
af þessum atburði kveðst stefnandi hafa farið daginn eftir til sýslumannsins í
Hafnarfirði og krafist forsjár barnsins. Þann 30. júní 1997 hafi stefndi mætt
hjá sýslumanni og einnig krafist forsjár barnsins. Mikil spenna var milli
málsaðila á þessum tíma og er því haldið fram af hálfu stefnanda að stefndi
hafi hótað sér líkamsmeiðingum. Hafi hún því ákveðið að fara til útlanda í frí
dagana 7.-27. júlí 1997 og hafi haft barnið með sér. Stefnandi kvaðst hafa
farið án vitundar stefnda. Barnið fékk að tala við föður sinn símleiðis á meðan
á dvöl þeirra mæðgna stóð. Þegar heim var komið dvaldi barnið í umsjá föður og
hefur barnið dvalið á víxl hjá foreldrum sínum samkvæmt samkomulagi frá því í
september sl. Stefnandi kveðst búa í góðri þriggja herbergja íbúð að
[...], Reykjavík, sem hún leigi af móður sinni. Þar hafi barnið sérherbergi. Af hálfu stefnanda er krafa um forsjá barnsins á því
byggð að hún hafi betri aðstöðu til að búa barninu öryggi og festu. Stefnandi
sé í góðri og vellaunaðri vinnu og hafi nánast verið fyrirvinna heimilis um
árabil. Hún hafi nýverið skipt um starf innan þess fyrirtækis sem hún hafi
starfað hjá í mörg ár. Það starf hafi ekki í för með sér mikla fjarveru frá
heimilinu utan venjulegs vinnutíma. Þá hafi stefnandi sagt af sér sem [varaformaður
í samtökunum D]. Fyrir dómi kom
fram að stefnandi hafi sagt starfi sínu lausu hjá E hf. og ráðgeri að flytja
búferlum til Danmerkur og setjast að í Árósum. Hún sé í sambandi við fyrrum
vinnufélaga sinn sem þar búi, J, f. [...]1967, sem sé stoðtækjafræðingur.
Stefnandi hafi þekkt J í 7 ár og hafi A þekkt hann sem vinnufélaga stefnanda. A
hafi hitt J þegar stefnandi fór í tvö skipti til Bandaríkjanna í leyfi á sl.
ári. J hafi starfað við sitt fag hér á Íslandi svo og í Bandaríkjunum. Hann sé
einkabarn foreldra sinna sem búi einnig í Árósum. J hefur aldrei kvænst og er
barnlaus. Stefnandi og J ráðgeri að hefja sambúð í haust og hafa tekið á leigu
raðhús í Árósum. Hún hyggst fara í framhaldsnám í Handelshöjskolen í Árósum og
telur sig muni hafa rúman tíma til þess að sinna barninu fái hún forsjá þess.
Þá kom fram hjá stefnanda fyrir dómi að hún hafi farið út til Árósa og kynnt
sér allar aðstæður þar. Hún hafi einnig haft samband við íslenskar
barnafjölskyldur á staðnum. Henni hafi einnig verið mjög vel tekið af
fjölskyldu J. Stefnandi kveðst ekki hafa áhyggjur af aðlögun A í Danmörku. A sé
opin og eigi auðvelt með að kynnast nýju fólki. Hún sé að ljúka veru sinni í
leikskóla, þannig að framundan séu hvort sem er breytingar hjá barninu.
Stefnandi heldur því fram að barninu líki vel við J og hlakki til að heimsækja
hann, en stefnandi kveðst enn ekki hafa sagt barninu frá fyrirætlan sinni að
flytja út. Það kom fram hjá stefnanda fyrir dómi að hún muni leggja sig fram
við það að faðir fái að njóta samvista við barnið eins og mögulegt er fái hún
forsjá þess. Hún lagði á það áherslu að hún gerði sér grein fyrir nánum
tengslum barnsins við föður sinn og mikilvægi þess að þau mættu haldast sem
best. Af hálfu stefnanda er ennfremur á því byggt að henni
verði veitt forsjá barnsins, að hún telji stefnda ekki hafa þroska til að búa
barni sínu öruggt heimili. Hann hafi hagað sér á mjög óábyrgan hátt gagnvart
barninu. Hann hafi ítrekað beitt fólk ofbeldi og geti ekki hamið skap sitt,
eins og t.d. þegar hann á sl. hausti klifraði upp á fjórðu hæð húss að morgni
dags, þar sem stefnandi dvaldi ásamt vini sínum J og ráðist inn í íbúðina með
því að brjóta rúðu. Hafi stefnandi og vinur hennar flúið í geðshræringu út úr
íbúðinni og leitað til lögreglu. Ennfremur er á því byggt að stefndi hafi
ítrekað dregið barnið inn í ósætti sitt vegna sambúðarslitanna, rifið barnið
upp seint um kvöld og farið út að keyra í leit að stefnanda. Auk þess hafi hann
hringt í stefnanda og ausið yfir hana svívirðingum og skömmum í áheyrn
barnsins. Þá búi stefndi ekki við fjárhagslegt öryggi. Hann standi ekki skil á
sköttum og skyldum sem sé afleiðing þess að hann hafi verið úrskurðaður
gjaldþrota á árinu 1993. Ennfremur búi hann við mikið vinnuálag þar sem hann sé
að vinna sig út úr þessum fjárhagsörðugleikum. Stefnandi vísar til barnalaga kröfu sinni til stuðnings,
einkum 34. gr., sbr. VII. kafla og laga nr. 50/1988. Í greinargerð stefnda kemur fram að í meginatriðum sé
málavöxtum rétt lýst í stefnu, en þó telur stefndi á sig hallað réttu máli
varðandi samskipti aðila eftir sambúðarslit. Það kemur fram hjá stefnda að þau
hafi verið mjög ung að árum þegar þau hófu sambúð. Stefnandi hafi verið 14 ára
gömul og hann 17 ára. Á sambúðarárum lauk stefndi sveinsprófi sem
járniðnaðarmaður og stefnandi lauk stúdentsprófi á árinu 1992. Stefndi hafi
undanfarin ár verið í sjálfstæðum rekstri en stefnandi hóf störf hjá
stoðtækjafyrirtækinu E hf á árinu 1984 og hafi starfað þar síðan. Samvistarslit
urðu í maí 1997 og hafi stefnandi dvalið hjá vinum sínum fyrst á eftir. Stefndi heldur því fram að eftir samvistarslit hafi
verið við það miðað að barnið yrði áfram hjá föður og í forsjá hans eða a.m.k.
með búsetu hjá honum í sameiginlegri forsjá. Hafi það byggst á þeirri staðreynd
að allt frá því að barnið fór til dagmóður til dagsins í dag hafi uppeldi A og
umönnun hvílt meira á stefnda. Stefnandi hafi unnið mikla yfirvinnu hjá E hf og
jafnframt verið virk í starfi D. Þátttaka hennar í D hafi leitt af sér margar
utanlandsferðir svo og starf hennar hjá E hf einkum eftir 1995, er hún hafi
fengið stöðuhækkun. Eftir að barnið hafi farið til dagmóður og á dagheimili
og allt fram til samvistarslita hafi það verið að mestu leyti á ábyrgð stefnda
að sækja barnið á leikskóla og annast það, gefa því að borða og koma því í
svefn. Hafi stefndi vinnu sinnar vegna ekki haft tök á því að sækja barnið hafi
þau leitað til systur stefnda, B, eða foreldra stefnda, sem búi í sama húsi og
B, eða til kunningjafólks stefnda. Stefndi heldur því fram að stefnandi hafi
verið að meðaltali 5-7 daga erlendis í mánuði vegna vinnu og félagsstarfa. Af
hálfu stefnanda var þessum fullyrðingum stefnda mótmælt fyrir dómi, og hélt
stefnandi því fram að stefndi gerði of mikið úr umönnunarhlutverki sínu.
Stefnandi viðurkenndi að það hafi oft komið í hlut stefnda að sækja barnið á
leikskóla, þar sem hann hafi verið í vinnu í Hafnarfirði, en hún hafi verið í
Reykjavík. Hins vegar hafi hún til jafns á við hann sinnt barninu þegar heim
var komið. Það hafi einnig komið þeir tímar í lífi þeirra, að annríki var mikið
hjá honum í vinnu og hafi hún þá alveg séð um barnið. Stefndi mótmælir lýsingu
stefnanda á meintu húsbroti hans, þann 15. september 1997. Stefndi viðurkennir
að hafa hlaupið á sig og harmar atvikið. Stefndi staðfesti að frá 24. september
sl. hafi ríkt samkomulag milli málsaðila um samvistir barnsins þar til dómur
gengur í málinu og dvelur barnið nú viku í senn hjá hvoru foreldri, en hefur þó
verið meira hjá föður en móður vegna aðstæðna móður. Stefndi byggir kröfu sína um forsjá barnsins á
grunnreglum barnaréttar sérstaklega 2. mgr. 34. gr. barnalaga nr. 20/1992, það
er að segja að það sé barninu fyrir bestu að honum verði falin forsjá þess. Því til stuðnings bendir stefndi á að umönnun barnsins
hafi hvílt meira á sínum herðum en stefnanda undanfarin ár og barnið hafi
umgengist sig meira að öllu jöfnu og meira eftir samvistarslit, ef undanskilin
sé sá tími sem stefnandi fór af landi brott með barnið eftir samvistaslit
aðila, án samþykkis stefnda. Þá er á því byggt að báðir aðilar teljast væntanlega
hæfir í skilningi 42. gr. barnalaga nr. 20/1992, og ekki sé grundvallarmunur á
atvinnuhögum eða stöðu fjármála. Það kom fram fyrir dómi að stefndi er að vinna
sig út úr gjaldþroti því sem fyrirtæki hans varð fyrir. Rekstur fyrirtækisins
gangi vel í dag og sé veltan 49 miljónir króna. Stefndi hafi keypt hlut
stefnanda í þeirra sameiginlegu íbúð að H í Hafnarfirði. Hann skuldi enn
opinber gjöld u.þ.b. 2 miljónir króna. Á því er byggt að stefndi hafi meiri skilning á þörfum
barnsins, enda hafi hann sinnt uppeldi þess og ásakanir um að hann hafi dregið
barnið inn í ósætti séu fráleitar, enda hafi hann þvert á móti leitað til
sérfræðings vegna barnsins til að stuðla að jákvæðum samskiptum milli móður og
barns eftir samvistarslit. Því er haldið fram að fái stefndi forsjá barnsins, þá
feli sú ákvörðun minnsta röskun á högum barnsins og telur stefndi að barnið
muni kjósa fremur að eiga heimili hjá föður sínum. Stefndi kveðst munu búa
áfram í Hafnarfirði, enda eigi hann þar fjölskyldu. Hins vegar séu aðstæður
móður óvissari, þar sem hún sé í sambandi við mann sem búi erlendis. Fyrir dómi
upplýsti stefndi að hann ætti vingott við konu, en óvíst væri um framhald þess
sambands. Á því er byggt að dagleg umönnun barnsins hafi að öllu
jöfnu hvílt meira á herðum stefnda og sé það hluti af hans daglega lífi að
annast barnið. Ennfremur eigi stefndi kost á að leita til vandamanna sinna sem
búi í Hafnarfirði, og sem hafi áður aðstoðað hann. Stefndi telur að hann muni frekar stuðla að eðlilegum
umgengisrétti barnsins við móður fái hann forsjá barnsins. Máli sínu til
stuðnings bendir hann á, að hann hafi aldrei staðið því í vegi að stefnandi fái
notið umgengnisréttar við barnið eftir samvistarslitin. Hins vegar heldur
stefndi því fram að stefnandi hafi haldið barninu frá stefnda, þegar
ágreiningur hafi orðið með aðilum. Stefndi heldur því fram að hann hafi haldið
barninu utan við ágreining sinn við stefnanda, en sá ágreiningur varði aðallega
vonbrigði stefnda vegna takmarkaðs áhuga stefnanda fyrir barninu eða samvistum
við það og þar af leiðandi erfiðleikum sem af því leiddu. Máli sínu til
stuðnings bendi stefndi á að stefnandi hafi t.d. farið erlendis í þrjár vikur
með barnið, án hans vitundar, þrátt fyrir það að hann hafi farið með forsjá
barnsins og annast barnið meira en stefnandi. Stefndi viðurkennir að í fyrstu
eftir samvistarslitin hafi hann sýnt visst ójafnvægi í samskiptum sínum við
stefnanda, sem rekja má til þess að hann hafi tekið það nærri sér að missa konu
sína til annars manns. Stefndi hélt því fram fyrir dómi að hann hafi ekki gert
sér grein fyrir því hvert stefndi í samskiptum sínum við stefnanda og hafi
óskir stefnanda um skilnað komið sér algjörlega í opna skjöldu. Stefndi heldur
því nú fram að hann sé búinn að jafna sig af áfallinu og hafi náð jafnvægi og
mótmæli því sem stefnandi heldur fram að hann eigi við geðheilsuvandamál að
stríða og sé í senn hættulegur barninu og sjálfum sér. Þessi afstaða stefnanda,
sem hún hefur myndað sér án þess að hún styðjist við sérfræðilega álitsgerð
bendir til þess að stefnandi muni í framtíðinni vera ósveigjanleg í samskiptum
sínum við stefnda, fái hún forsjá barnsins og umgengni stefnda við barnið verði
hverju sinni háð því að hegðun hans sé ásættanleg að mati stefnanda. Af þessu
leiðir að stefndi telur hagsmunum barnsins betur borgið og umgengnisréttur þess
foreldris sem ekki hefur forsjá barnsins betur tryggður með því að fela honum
forsjá barnsins. Stefndi byggir kröfur sínar á ákvæðum barnalaga nr.
20/1992, einkum 34. gr. og er málið rekið samkvæmt VIII. kafla sömu laga, sbr.
og meginsjónarmið VII. kafla sömu laga. Um lagasjónarmið er jafnframt vísað til
greinargerðar með frumvarpi til barnalaga 2 mgr. 34. gr. laga nr. 20/1992.
Krafa um málskostnað er reist á XXI kafla laga um meðferð einkamálalaga nr.
91/1991. Krafa um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun er byggð á lögum nr.
50/1988 um virðisaukaskatt. Við aðalmeðferð málsins gáfu aðilar munnlegar skýrslur
og Álfheiður Steinþórsdóttir, sálfræðingur, staðfesti álitsgerð sína. J gaf
vitnaskýrslu. Í máli vitnisins J kom fram að það er stoðtækjafræðingur
og starfar í sínu fagi í Árósum. Vitnið er einkabarn foreldra sinna, sem eru
fædd á árinu 1934. Vitnið kvaðst hafa ákveðið að flytja heim til Árósa, þar sem
foreldrar þess búa, þegar faðir þess veiktist alvarlega. Áður hafði vitnið búið
í Bandaríkjunum. Vitnið sagði að starfi sínu í Bandaríkjunum hefðu fylgt
mikil ferðalög, sem vitnið kvaðst vera orðið mjög þreytt á. Vitnið lýsti sér
sem barngóðum manni sem hefði ágætt lag á börnum, en á það reyndi í starfi
þess. Vitnið kvaðst hafa hitt A og myndað við hana góð tengsl. Vitnið kvaðst
myndu standa við hlið stefnanda og aðstoða hana við uppeldi barnsins, fái
stefnandi forsjá þess, en ekki ganga því í föður stað. Einnig kvaðst vitnið
myndu leggja sig fram við að gera barninu það kleift að umgangast föður sinn og
fjölskyldu þess, fái móðir forsjá barnsins. Vitnið hafði gott vald á íslensku
og fór skýrslutaka fyrir dómi einvörðungu fram á íslensku. II. Samkvæmt 60. gr. barnalaga nr. 20/1992 var Álfheiður
Steinþórsdóttir, sálfræðingur, dómkvödd til að meta hagi og aðstæður foreldra
og barns. Fyrir málsaðila voru lögð eftirfarandi próf; Wechsler
greindarpróf munnlegur hluti, EPQ persónuleikapróf, Gough félagsþroskapróf,
MMPI persónuleikapróf og forsjárhæfnispróf. Í álitsgerð sálfræðingsins kemur fram að stefnandi er
eðlilega greind og geðheilbrigði hennar er gott. Hún virðist opin og virk kona
sem getur auðveldlega tekið frumkvæði í samskiptum við fólk. Hún getur sett sig
í spor annarra, stundum jafnvel um of, þannig að hún bæli niður og byrgi inni
vanlíðan. Í mótlæti eða streitu getur hún orðið óróleg og eirðarlaus en varnir
eru allsterkar. Félagsþroski er góður og sjálfsstyrkur sömuleiðis. Forsjárhæfni
K er mjög góð, hún á auðvelt með að tjá barni sínu ást og umhyggju á eðlilegan
hátt. Á forsjárprófi eru hæstir þættir sem meta hæfni til að uppfylla
tilfinningalega og líkamlega umhyggju, setja fasta ramma og leiðbeina barni.
Hún virðist einnig eiga auðvelt með samvinnu við aðra sem tengjast barninu. K
virðist þannig geta skapað barninu traust og öryggi í uppeldi. Samkvæmt prófniðurstöðum sálfræðingsins kemur fram að M
er eðlilega greindur einstaklingur sem einnig er innan eðlilegra marka hvað
varðar félagslyndi, en lýsir einnig að hann geti einnig verið einn og sjálfum
sér nægur ef því er að skipta. Hann virðist ekki eiga auðvelt með að setja sig
í spor annarra, virðist vera sjálflægur og fer eigin leiðir en aðlagar sig ekki
auðveldlega að nýjum kringumstæðum. Líklegt er að hann safni innra með sér en
geti misst stjórn á sér ef álag er langvarandi eða eykst snögglega. Prófmynd á
klínísku persónuleikaprófi sýna einstakling sem er kvíðinn og svartsýnn, fram
kemur að hann finnur til vanmáttar og hefur tilhneigingu til að einangra sig í
mótlæti. En við eðlilegar aðstæður og líðan á hann að geta verið virkur og
framkvæmdasamur en sú mynd kemur ekki fram í prófniðurstöðu. Sjálfsstyrkur er í tæpu meðallagi. Forsjárhæfni er innan
marka meðallags, M þykir einlæglega vænt um barn sitt og hefur sinnt þörfum
þess, en það sem dregur úr hæfni samkvæmt prófinu eru ekki síst þættir svo sem
að hann geti átt erfitt með að setja sig í spor barnsins, að hann leiðbeinir en
setur ekki greinilega ytri umgjörð, að hann er fremur lokaður í tjáningu út á
við t.d. í samstarfi, og virðist samkvæmt prófum vera sveiflukenndur í
viðbrögðum og skapstjórn undir álagi. Svör barnsins á sálfræðiprófum bera vott um að hún sé
greind og bjargráðagóð í vanda og hún sé fylgin sér. Fram kemur að hún tekur
talsverða ábyrgð á að gera ekki á neinn hátt upp á milli foreldra sinna heldur
deila jafnt út til þeirra góðum tilfinningum. A er mjög tengd og háð báðum
foreldrum sínum, hún skynjar mikilvægi sitt og efast ekki um að foreldrar elski
hana og vilji annast hana. En henni finnst foreldrar ætlast til að börn séu
talsvert stór og dugleg. Athyglisþörf hennar getur verið aukin vegna þess álags
en einnig getur verið um að ræða að töluverður munur er á viðbrögðum foreldra
við hana, þar sem móðir virðist setja mun skýrari ramma og fylgja honum eftir.
Föður virðist skorta vissa festu eða ákveðni við að setja barninu mörk. III. Samkvæmt barnalögum nr. 20/1992 eiga móðir og faðir
jafnan rétt til þess að krefjast og fá sér tildæmda forsjá barns. Engin
skilyrði eru sett að þessu leyti heldur er sú eina leiðsögn veitt í 2. mgr. 34.
gr. barnalaga að dæma skuli forsjá barns „eftir því sem barni er fyrir bestu.” Við mat á því
hvað sé barni fyrir bestu verða dómstólar m.a. að taka tillit til hæfni aðila
sem uppalanda, tengsla þeirra við barnið og hæfni þeirra til tengslamyndunnar,
hæfni þeirra til að búa barni þroskavænlegt uppeldi, andlegs ástands,
stöðugleika þeirra í daglegu lífi og að meta málið í heild, allt í því
augnamiði að komast að niðurstöðu um hvað sé barni fyrir bestu. Til þess að meta þessi atriði sitja í dómi ásamt hinum
reglulega dómara tveir sérfróðir dómarar. Ennfremur dómkvaddi dómurinn
sérfræðing sem skilaði ítarlegri greinargerð. Dómurinn lítur svo á að báðir forerldrar séu hæfir til
þess að fara með forsjá barnsins. A virðist vera jafn tengd báðum foreldrum
sínum. Hins vegar skynjar barnið öflugri skilaboð um ást og þörf fyrir náin
tengsl frá stefnda en stefnanda. Það er álit dómsins að það beri fyrst og
fremst vitni um þörf stefnda fyrir barnið frekar en þörf barnsins fyrir
stefnda, fram yfir stefnanda. Ætla má því undir þessum kringumstæðum að
stefnandi sé betur í stakk búin en stefndi til þess að sinna tilfinningalegum
þörfum barnsins við núverandi aðstæður. Við samanburð á persónulegum eiginleikum og högum
foreldranna, þá virðist stefnandi hafa forskot á stefnda hvað varðar
sjálfstyrk, félagsþroska og forsjárhæfni samkvæmt matsgerð. Það kemur einnig
fram í matsgerðinni að barnið gerir sér vel grein fyrir stöðu sinni í skilnaði
foreldranna. Sálfræðileg próf bera vott um, að hún treystir betur stefnanda til
að sinna þörfum sínum þegar á reynir. Fyrir liggur að stefnandi hefur sagt starfi sínu lausu
og ráðgerir að hefja nám í Danmörku. Jafnframt hyggst hún hefja sambúð með
dönskum manni, fyrrum starfsfélaga sínum. Þau eru búinn að finna sér húsnæði.
Barnið hefur hitt manninn, J, og hefur farið vel á með þeim, en maðurinn talar
ágæta íslensku. Stefndi ráðgerir að búa áfram að H, Hafnarfirði, sem var þeirra
sameiginlega heimili. Stefndi hefur stofnað til kynna við konu, en óráðið er um
framhald þess sambands. Barnið sjálft hefur verið á leikskólanum H, en hættir
þar í sumar og hefur nám í grunnskóla í haust. Báðir foreldrar hafa komið að daglegri umönnun og umsjá
barnsins áður en þau slitu samvistum. Stefndi hefur sinnt barninu í fjarveru
stefnanda vegna starfa hennar á erlendri grundu. Báðir foreldrar búa við nokkuð öruggan fjárhag, þó
fjárhagur móður virðist vera öruggari. Báðir foreldrar virðast getað boðið
barninu gott húsnæði og er ekki gerður greinarmunur þar á. Barnið hefur góð tengsl bæði við föður- og
móðurfjölskyldu sína. Það er álit dómsins að barninu sé mikilvægt að geta
ræktað þau tengsl í framtíðinni. J
skýrði frá því hér fyrir dómi að hann gerði sér mjög vel grein fyrir
mikilvægi þessa og kvaðst myndu eftir fremsta megni stuðla að því að barnið
haldi góðum tengslum við fjölskyldu sína fái stefnandi forsjá barnsins. Báðir
foreldrar gerðu sér grein fyrir mikilvægi þess að umgengni þess foreldris sem
ekki fær forsjá barnsins verði ríkuleg og gangi eðlilega fyrir sig. Þá kom fram
hjá J að hann hefði góðan skilning á því að barninu væri mikilvægt að halda
góðum tengslum við stefnda. Hann kveðst gera sér grein fyrir stöðu sinni
gagnvart barninu, hann muni í framtíðinni standa við hlið móður og liðsinna
henni sem uppalanda, en ekki ganga inn í föðurhlutverkið. Með hliðsjón af framansögðu og gögnum málsins verður að
telja það barninu, A, fyrir bestu að stefnandi hafi forsjá hennar, sbr. 2. mgr.
34. gr. barnalaga. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður milli aðila
falli niður. Kostnaður vegna sálfræðilegrar álitsgerðar Álfheiðar
Steinþórsdóttur, sálfræðings, að fjárhæð 261.650, greiðist úr ríkissjóði, sbr.
3. mgr. 60. gr. barnalaga nr. 20/1992. Dóminn kveða upp Ólöf Pétursdóttir, dómstjóri og
meðdómsmennirnir Aðalsteinn Sigfússon, sálfræðingur og Oddi Erlingsson,
sálfræðingur. Dómsorð: Stefnandi, K, skal fara með forsjá barnsins A. Málskostnaður milli aðila fellur niður. Kostnaður vegna öflunar sálfræðilegra umsagnar Álfheiðar
Steinþórsdóttur, sálfræðings, 261.650, krónur greiðist úr ríkissjóði. |
Mál nr. 256/1998 | Biðlaun Sératkvæði | P
starfaði hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og naut réttinda og bar skyldur
samkvæmt lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Með lögum nr.
89/1994 var ríkisfyrirtækið lagt niður og rekstur þess falinn hlutafélagi. Í
lögunum var ákvæði þess efnis að starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins skyldi
boðið sambærilegt starf hjá hlutafélaginu og þeir gegndu áður hjá
ríkisfyrirtækinu. P tók við starfi hjá hlutafélaginu en stefndi ríkinu til
greiðslu biðlauna á þeim grundvelli, að staða hans hjá ríkinu hefði verið lögð
niður. Talið var, að skýr dómafordæmi leiddu til þeirrar niðurstöðu að nýja
staðan yrði ekki talin sambærileg hinni fyrri, þar sem P hefði ekki notið hinna
sérstöku réttinda starfsmanna ríkisins í hinu nýja starfi sínu, svo sem
biðlaunaréttar. Ekki var fallist á að lengdur uppsagnarfrestur hjá
hlutafélaginu gæti komið í stað biðlaunaréttarins. Þar sem ósannað var, að P
hefði með samningum við hlutafélagið fallið frá biðlaunarétti sínum á hendur
ríkinu var ríkið dæmt til að greiða P fjárhæð biðlauna í sex mánuði. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 18. júní 1998. Hann krefst aðallega sýknu og málskostnaðar í héraði
og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann verulegrar lækkunar stefnukröfunnar. Málinu var gagnáfrýjað 29.
september 1998. Af hálfu gagnáfrýjanda er þess krafist, að aðaláfrýjandi verði
dæmdur til að greiða honum biðlaun að fjárhæð 1.281.039 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, eins og greinir í
héraðsdómi, frá 15. júlí 1994 til greiðsludags. Þá krefst gagnáfrýjandi
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Í héraðsdómi kemur fram, að staða
gagnáfrýjanda hjá Áburðarverksmiðju ríkisins var lögð niður á árinu 1994, þegar
stofnað var hlutafélag um rekstur fyrirtækisins, sbr. lög nr. 89/1994 um
stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins. Tók gagnáfrýjandi boði um
starf hjá hlutafélaginu, Áburðarverksmiðjunni hf., frá og með 1. júlí 1994. Hæstiréttur hefur um það dæmt allt
frá árinu 1964, að 14. gr. þágildandi laga
nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins yrði túlkuð svo,
að biðlaunaréttur væri fyrir hendi við niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi, sem
stöðunni fylgdi, yrði áfram ræktur á vegum annars aðila en ríkisins, sbr.
H.1964.936. Í dómum réttarins 24. október og 7. nóvember 1996, sbr. H.1996.3169
og 3417, og fimm samhljóða dómum 5. nóvember 1998 kemur og fram, að ný staða
verði ekki talin sambærileg hinni fyrri, ef henni fylgja ekki hin sérstöku
réttindi, sem starfsmaður naut áður samkvæmt lögum nr. 38/1954. Óumdeilt er, að gagnáfrýjandi naut
í stöðu sinni hjá Áburðarverksmiðju ríkisins réttinda ríkisstarfsmanns samkvæmt
ofangreindum lögum, þar á meðal biðlaunaréttar. Sá réttur fylgdi ekki starfi
því, er hann tók við hjá Áburðarverksmiðjunni hf. Uppsagnarfrestur af hálfu
vinnuveitanda var hins vegar lengdur úr þremur mánuðum í sex mánuði, þegar
gagnáfrýjandi hóf störf hjá hlutafélaginu. Ósannað er, að með samningi
gagnáfrýjanda við félagið um uppsagnarfrest hafi hann gagnvart aðaláfrýjanda
afsalað sér biðlaunarétti samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Verður heldur ekki
á það fallist, að hinn lengdi uppsagnarfrestur geti komið í stað
biðlaunaréttarins, enda er í eðli sínu ólíku saman að jafna, þegar litið er til
stöðu ríkisins annars vegar og hlutafélags hins vegar. Starf gagnáfrýjanda hjá
Áburðarverksmiðjunni hf. telst því ekki sambærilegt hinni niðurlögðu stöðu og
skiptir frekari samanburður á kjörum gagnáfrýjanda hjá þessum tveimur
vinnuveitendum hér ekki máli. Samkvæmt framansögðu verður krafa
gagnáfrýjanda um sex mánaða biðlaun tekin til greina, en í málinu er ekki
tölulegur ágreiningur. Gagnáfrýjandi krefst dráttarvaxta frá gjalddögum
launanna samkvæmt 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga og skýrir drátt á kröfugerð á hendur
aðaláfrýjanda með því, að beðið hafi verið dóms í sambærilegu máli starfsmanns
Síldarverksmiðja ríkisins gegn íslenska ríkinu, en hann var kveðinn upp 7.
nóvember 1996. Með hliðsjón af 6. gr. laga nr. 89/1994 og þeim ágreiningi, sem
uppi var um túlkun samsvarandi ákvæðis í 7. gr. laga nr. 20/1993 um stofnun
hlutafélags um Síldarverksmiðjur ríkisins, verður þó að telja, að gagnáfrýjanda
hafi borið að kynna aðaláfrýjanda fyrirhugaða kröfugerð sína í beinu framhaldi
þess, að fyrri staða hans var lögð niður og hann tók við nýju starfi hjá
hlutafélaginu. Verða dráttarvextir því reiknaðir frá 27. mars 1997, er mánuður
var liðinn frá kröfubréfi gagnáfrýjanda til fjármálaráðuneytisins 27. febrúar
1997. Niðurstaða héraðsdóms verður þá staðfest. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda
málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera
óraskaður. Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið,
greiði gagnáfrýjanda, Páli A. Höskuldssyni, 150.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Garðars
Gíslasonar og Hrafns
Bragasonar í
hæstaréttarmálinu nr. 256/1998: Íslenska
ríkið gegn Páli
A. Höskuldssyni og
gagnsök Í héraðsdómi kemur fram, að staða
gagnáfrýjanda hjá Áburðarverksmiðju ríkisins var lögð niður með lögum nr.
89/1994 um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins. Öll hlutabréfin
áttu við stofnun félagsins að vera áfram í eigu ríkisins. Í 6. gr. laganna var
mælt fyrir um að starfsmönnum fyrirtækisins skyldi boðið sambærilegt starf hjá
hinu nýja hlutafélagi og þeir gegndu áður. Síðan sagði í ákvæðinu: „Ákvæði 14.
gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins á því ekki við
um þá starfsmenn“. Gagnáfrýjandi starfaði hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins og naut réttinda samkvæmt lögum nr. 38/1954. Honum
var boðið starf hjá hlutafélaginu og tók því. Í máli því sem hér er til
meðferðar telur hann að með því að staða hans var lögð niður hafi stofnast til
handa honum réttur til biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Ágreiningslaust
er að gagnáfrýjandi átti rétt til þessara biðlauna frá aðaláfrýjanda ef hann
hefði ekki þegið hið nýja starf. Ágreiningurinn í málinu lýtur hins vegar að
því hvort hann eigi rétt á biðlaunum þótt hann hafi tekið við nýja starfinu. Gagnáfrýjandi gerir kröfu til
fastra launa í 6 mánuði, en til þeirra telur hann dagvinnulaun, laun fyrir
fasta yfirvinnu svo og svokallaða desemberuppbót. Bendir hann á að Hæstiréttur
hafi í svipuðum tilvikum viðurkennt að biðlaunaréttur væri fyrir hendi, ef hin
nýja staða væri ekki sambærileg, það er að henni fylgdu ekki hin sérstöku
réttindi sem starfsmaður naut áður samkvæmt lögum nr. 38/1954. Byggir
gagnáfrýjandi á því að ráðningarkjör hans hjá hlutafélaginu hafi ekki orðið
sambærileg. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti benti hann sérstaklega á
ákvæði ráðningarsamnings síns hjá hlutafélaginu um samkeppnishömlur og að
samkvæmt honum nyti hann ekki biðlauna. Af hálfu aðaláfrýjanda er þessu
mótmælt og því haldið fram að ráðningarkjör hans hafi í alla staði verið
sambærileg, að minnsta kosti ekki lakari. Hefur aðaláfrýjandi lagt fram
útreikning á lífeyrisréttindum gagnáfrýjanda. Kemur þar fram að réttindin séu
sambærileg eftir breytingu fyrirtækisins í hlutafélag við það sem áður var.
Gagnáfrýjandi hélt áfram að vera í Lífeyrissjóði verkfræðinga og voru iðgjöld
áfram greidd af launum samkvæmt reglum sjóðsins. Að því er varðar ákvæði
ráðningarsamningsins um samkeppnishömlur er þar að mestu leyti mælt fyrir um
sömu atriði og gilda um öll fyrirtæki samkvæmt 2. mgr. 27. gr. samkeppnislaga
nr. 8/1993 eða giltu um ríkisfyrirtæki almennt, sbr. 2. og 3. mgr. 34. gr. laga
nr. 38/1954. Gagnáfrýjandi hafði fyrir breytingu
fyrirtækisins í hlutafélag 3 mánaða gagnkvæman uppsagnarfrest. Eftir
breytinguna var uppsagnarfrestur hans sá sami og fyrr, en fyrirtækið varð hins
vegar að segja honum upp með 6 mánaða uppsagnarfresti. Samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954 átti hann
fyrir breytinguna rétt á launum í 6 mánuði yrði staða hans lögð niður. Samkvæmt
greinargerð er fylgdi frumvarpi með þeim lögum voru launin við það miðuð að
maður ætti rétt á biðlaunum sem svöruðu til ríflegs uppsagnarfrests. Er ekki
annað fram komið en hann njóti uppsagnarfrests sem jafna má til biðlauna. Af því er að framan hefur verið
rakið verður ekki annað ráðið en að ráðningarkjör gagnáfrýjanda eftir breytingu
fyrirtækisins í hlutafélag metin í heild, hafi verið svo sambærileg við það er
hann áður hafði, að hann eigi ekki, sbr. 6. gr. laga nr. 89/1994, rétt á
biðlaunum. Ber því að sýkna aðaláfrýjanda af öllum kröfum gagnáfrýjanda í máli
þessu. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn
kostnað af máli þessu. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 29. maí 1998. Ár 1998, föstudaginn 29. maí er Héraðsdómur Reykjavíkur
settur í Dómhúsinu við Lækjartorg og haldinn af Skúla J. Pálmasyni
héraðsdómara. Fyrir er tekið héraðsdómsmálið nr. E-5420/1997: Páll A.
Höskuldsson gegn ríkissjóði Íslands og kveðinn upp svohljóðandi dómur: Stefnandi máls þessa er Páll A. Höskuldsson, kt.
030662-7419, Leirutanga 39, Mosfellssveit, en stefndi er ríkissjóður Íslands,
kt. 550169-2829. Málið var höfðað með stefnu áritaðri um birtingu af
ríkislögmanni 19. nóvember 1997 og þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur 25. sama
mánaðar. Það var dómtekið 12. maí sl. að afloknum munnlegum
málflutningi. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til
greiðslu biðlauna samtals að fjárhæð kr. 1.281.039.- ásamt dráttarvöxtum skv.
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr.197.083 frá 15. júlí ´94 til 15 ágúst
s.á., af kr. 394.166 frá þeim degi til 15. september s.á., af kr. 591.249 frá
þeim degi til 15. október s.á., af kr. 788.332 frá þeim degi til 15. nóvember
s.á., af kr. 985.415 frá þeim degi til 15. desember s.á. og af af
stefnufjárhæðinni kr. 1.281.039 frá þeim degi til greiðsludags. Auk þess krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi
stefnda, samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi, sem miðist við gjaldskrá
Lögmannsstofu Láru V. Júlíusdóttur hdl. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda
og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati
dómsins, en til vara, að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og
málskostnaður verði felldur niður í því tilviki. Málavextir, málsástæður og
lagarök. Stefnandi lýsir málavöxtum svo: Hann hafi ráðist til
starfa sem efnaverkfræðingur hjá Áburðarverksmiðju ríkisins á árinu 1990. Um
fast starf hafi verið að ræða og hafi launakjör hans miðast við launakerfi
háskólamenntaðra starfsmanna hjá ríkinu. Áburðarverksmiðja ríkisins hafi verið lögð niður með
lögum nr. 89/1994 um stofnun hlutafélags undir nafninu Áburðarverksmiðjan hf. Stefnandi hafi verið ráðinn til hins nýja hlutafélags og
hafið þar störf 1. júlí 1994. Hann telur sig eiga rétt til 6 mánaða biðlauna
vegna niðurlagningar starfs síns skv. 1. mgr. 14. gr. laga nr. 38/1954. Í 6. gr. laga nr. 89/1994 sé kveðið á um það, að
fastráðnum starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins skuli boðið sambærilegt
starf hjá hinu nýja hlutafélagi og þeir hafi áður gegnt hjá Áburðarverksmiðju
ríkisins. Ennfremur segi í greininni, að ákvæði 14. gr. laga nr. 38/1954 um
réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins eigi því ekki við um þá starfsmenn. Sams konar ákvæði sé að finna í 7. gr. laga 20/1993 um
stofnun hlutafélags um Síldarverksmiðjur ríkisins. Starfsmenn Síldarverksmiðja
ríkisins, sem hófu störf hjá nýstofnuðu hlutafélagi, hafi krafist biðlauna og
leitað atbeina dómstóla um þá kröfu sína. Hæstiréttur hafi fellt dóm um
ágreiningsefnið 7. nóvember 1996 í máli nr. 90/1996 og tekið af tvímæli um
biðlaunarétt fyrrum starfsmanns Síldarverksmiðja ríkisins, þar sem svo háttaði
til, að hann hafði ráðist til starfa hjá hinu nýstofnaða hlutafélagi, þrátt
fyrir að ákvæði 7. gr., að 14. gr. l. 38/1954 ætti ekki við um þessa
starfsmenn. Gunnar Jónsson hæstaréttarlögmaður hafi með bréfi dags.
27. febrúar 1997 gert kröfu til greiðslu biðlauna fyrir 8 fyrrum starfsmenn
Áburðarverksmiðju ríkisins, þar á meðal stefnanda þessa máls. Kröfunni hafi
verið hafnað af hálfu ríkisins með bréfi ríkislögmanns dags. 14. október s.á. Stefnandi sé nú félagsmaður í Stéttarfélagi verkfræðinga
og hafi ákveðið að fylgja kröfunni eftir fyrir dómstólum. Hann kveðst byggja kröfu sína á hendur stefna á því, að
hann hafi starfað hjá stefnda á árabilinu 1990 og fram til 1. júlí 1994. Allan
þann tíma hafi farið um kaup hans og kjör eftir þeim reglum, sem lög um
réttindi og skyldur opinberra starfsmanna nr. 38/1954 (starfsmannalaga) kveði á
um. Í 14. gr. starfsmannalaganna sé mælt svo fyrir, að þegar staða sé lögð
niður, skuli starfsmaður eiga rétt til biðlauna í 6 mánuði frá því að hann
hætti starfi, hafi hann starfað í þjónustu ríkisins skemur en 15 ár, en í 12
mánuði hafi hann verið lengur í þjónustu ríkisins, enda hafi hann ekki hafnað
annarri sambærilegri stöðu á vegum ríkisins. Stefnandi vísar til þess, að samningur hafi stofnast
milli sín og stefnda við ráðningu hans í starf á árinu 1990 um það, að
starfskjör hans tækju mið af kjörum háskólamenntaðra starfsmanna hjá ríkinu.
Hann hafi verið í föstu starfi hjá stefnda, þegar staða hans var felld niður
30. júní 1994 og því eigi hann rétt til biðlauna samkvæmt 14. gr.
starfmannalaga. Ákvæði 6. gr. laga nr. 89/1994 um stofnun hlutafélags um
Áburðarverksmiðju ríkisins brjóti í bága við jafnræðisreglu 65. gr.
stjórnarskrárinnar og 11. gr. stjórnsýslulaga, þar sem um sé að ræða skerðingu
á lögbundnum réttindum, sem einungis beinist að takmörkuðum hópi manna, sbr.
dóm Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996. Starf það, sem honum stóð til boða hjá
hinu nýstofnaða hlutafélagi í stað þess, sem fellt var niður hjá ríkinu, geti
ekki talist sambærilegt starf, þar sem starfskjör hjá hlutafélögum á almennum
vinnumarkaði séu allt önnur en hjá opinberum stofnunum. Dómstólar hafi túlkað
14. gr. laga nr. 38/1954 svo, að biðlaunaréttur sé fyrir hendi við
niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi, sem stöðunni fylgdi verði áfram ræktur á
vegum annars aðila en ríkisins sbr. Hrd. 1964:936 og Hrd. 1990:452. Biðlaunakrafa stefnanda byggi á þeim föstu launum hans
hjá stefnda, þegar starf hans var lagt niður, þ.e. dagvinnulaunum kr. 139.242
og fastri yfirvinnu kr. 57.841 á mánuði, eða samtals kr. 197.083 á mánuði í sex
mánuði sem geri samtals kr. 1.182.498. Auk þess sé gerð krafa um fasta umsamda
orlofsuppbót að fjárhæð kr. 89.541, sem greiðast skyldi í desember 1994. Þannig
nemi biðlaunakrafa stefnanda kr. 1.281.039. Dráttarvaxtakröfu sína byggir stefnanda á III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987, einkum 15. gr. en dráttarvaxtakrafan miðist við
gjalddaga biðlauna, sem greiðast eigi með sama hætti og laun, þ.e. mánaðarlega
miðað við 15. hvers mánaðar. Málskostnaðarkrafan sé byggð á 129. gr. eml. nr. 91/1991
en krafan um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun eigi sér stoð í lögum um
virðisaukaskatt nr. 50/1988. Málsástæður og lagarök
stefnda. Stefndi lýsir tilurð laganna nr. 89 frá 24. maí 1994 um
stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins með þeim hætti, að
nauðsynlegt hafi þótt að skjóta styrkari stoðum undir rekstur hennar með
hliðsjón af því, að einkaréttur hennar til sölu á tilbúnum áburði hafi átt að
falla niður 1. janúar 1995, sbr. bókun 8 um ríkiseinkarétt í EES-samningi. Við flutning frumvarps til laga um stofnun hlutafélags
um Áburðarverksmiðju ríkisins á árinu 1993 hafi veruleg óvissa ríkt um framtíð
fyrirtækisins með óbreyttu rekstrarformi, eins og fram komi í greinargerð með
frumvarpinu, svo og vegna væntanlegra reglna á vettvangi GATT, sem kynnu að
leiða til samdráttar í framleiðslu búvöru hér á landi og þar með draga úr
notkun tilbúins áburðar og því samsvarandi samdráttar í framleiðslu
verksmiðjunnar. Með óbreyttu rekstrarformi hafi þótt sýnt, að ókleift myndi
reynast að ná viðunandi rekstrarhagkvæmni miðað við áætlað framleiðslumagn.
Hlutafélagaformið hafi þótt best henta til að skapa verksmiðjunni nauðsynlegan
sveigjanleika, aðlögunarhæfni og viðbragðsflýti í því skyni að tryggja
framtíðarrekstur hennar. Þetta sé allt rakið í athugasemdum með frumvarpi til
laga um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins (Alþt. A 1993-1994
bls. 1270) svo og í framsöguræðum landbúnaðarráðherra (Alþt. B 1992-1993 bls.
7071 og Alþt. B 1993 bls. 1429). Landbúnaðarráðherra hafi á árinu 1992 falið Ólafi
Ísleifssyni, hagfræðingi og Hákoni Björnssyni, þáverandi forstjóra
Áburðarverksmiðju ríkisins, að undirbúa nauðsynlegar breytingar á lögum um
Áburðarverksmiðju ríkisins í samræmi við ráðgerð markmið. Þeir hafi með bréfi
til landbúnaðarráðherra, dagsettu 4. september 1992 skilað drögum að
lagafrumvarpi ásamt ítarlegri greinargerð. Í bréfinu sé tekið fram, að við
samningu frumvarpsins hafi verið leitað til lögmanns Áburðarverksmiðju ríkisins
um ráðgjöf um lagaleg efni. Greinargerð þeirra Ólafs og Hákons, bæði við
lagafrumvarpið og einstakar greinar þess, hafi einnig fylgt orðrétt sem
athugasemdir með lagafrumvarpinu, þegar það var lagt fram á Alþingi. Það hafi
síðan verið lögfest óbreytt með lögum nr. 89/1994 með þeirri einu breytingu, að
bætt var við ákvæði um stjórn hlutafélagsins. Í athugasemdum frumvarpshöfunda um 6. gr. segi m.a., að
þar sem ákvæðinu sé ætlað að tryggja fastráðnum starfsmönnum Áburðarverksmiðju
rétt til sömu starfa hjá hinu nýja hlutafélagi og þeir áður hafi gegnt, þyki
ákvæði 14. gr. laga nr. 38/1954 ekki eiga við. Stefnandi hafi verið starfsmaður Áburðarverksmiðju
ríkisins frá árinu 1990 með starfsaldri frá 1. janúar það ár. Hann hafi verið
ráðinn til hins nýja hlutafélags frá 1.júlí 1994 í sama starf og hann áður hafi
gegnt og engar athugasemdir gert. Það hafi fyrst verið með bréfi lögmanns síns
27. febrúar 1997 að þeirri skoðun hafi verið lýst, að starf það, sem stefnandi
nú gegni, sé ekki sambærilegt fyrra starfi hans hjá ríkisfyrirtækinu. Hin breytta starfs- og samkeppnisaðstaða verksmiðjunnar
hafi verið skýrð á fundi 30 júní 1994 og jafnframt hafi þar komið fram, að
tilgangur lagabreytingarinnar hafi verið sá, að tryggja áframhaldandi
starfsöryggi starfsmanna verksmiðjunnar. Þennan fund hafi Hákon Björnsson,
forstjóri verksmiðjunnar, sótt, allir framkvæmdastjórar og fyrirsvarsmenn
einstakra rekstrarþátta, þar á meðal stefnandi, auk Sveins Snorrasonar, hrl. og
Geirs Gunnarssonar, fyrrv. alþm., sem báðir hafi síðan tekið sæti í stjórn
hlutafélagsins. Enginn viðstaddra hafi borið því við, að þau störf, sem stóðu
þeim til boða hjá hlutafélaginu, væru ekki hin sömu eða sambærileg þeim, sem
viðkomandi hafði gegnt hjá ríkisfyrirtækinu og enginn þeirra hafði fyrirvara um
það við gerð ráðningarsamnings. Enginn viðstaddra hafi kosið að hætta og þiggja
biðlaun, að undanskildum verksmiðjustjóranum, sem áður hafði tekið ákvörðun um
að láta af störfum, enda skammt til eftirlaunaaldurs hans. Í öllum ferli undirbúningsins að hlutafélagsstofnuninni,
hafi enginn þeirra starfsmanna, sem nú geri kröfu um biðlaun, gert nokkrar
athugasemdir eða fyrirvara af nokkru tagi. Þessum starfsmönnum hafi þó öllum
verið ljóst, að gengið hafi verið út frá því við ráðningu þeirra hjá
hlutafélaginu, að verið væri að mati viðsemjenda að bjóða sambærilegt starf.
Þeim hafi þá átt að vera í lófa lagið að hafa uppi andmæli eða að tjá sig með
öðrum hætti, ef þeir kysu fara fram á biðlaun. Stefndi byggir á því og leggur ríka áherslu á það, að 6.
gr. laga nr. 89/1994 veiti starfsmönnum ekki hvoru tveggja rétt til forgangs
til starfs og rétt til biðlauna. Stefndi hafnar þeim sjónarmiðum stefnanda, að 6. gr.
laga nr. 89/1994 brjóti í bága við almenna jafnræðisreglu, þar sem um sé að
ræða skerðingu á lögbundnum réttindum, sem einungis hafi beinst að þröngum hópi
manna. Þvert á móti sé á því byggt, að 6. gr. laga nr. 89/1994 skerði ekki
biðlaunarétt, samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Tilgangur lagareglunnar hafi
verið sá að veita starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins forgangsrétt til
starfa hjá hlutafélaginu við stofnun þess. Starfsmenn hafi átt val um, hvort
þeir nýttu sér þann forgang og hlutu því að hafa litið svo á, að starfið hjá
félaginu væri sambærilegt því starfi, sem þeir hafi áður gegnt hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins, eða ella hafna boðinu um starfann og fara á
biðlaun. Þegar af þeirri ástæðu fái sú málsástæða stefnanda ekki staðist, að
jafnræðisreglan hafi verið brotin á starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins. Staða stefnanda hefði orðið önnur og verri hefði hann
valið þann kostinn að hafna starfi og fara á biðlaun. Framtíðarstarf hans hafi
verið í húfi og hafi hann því valið betri kostinn og haldið áfram starfi sínu
hjá hlutafélaginu á síst lakari kjörum, ef ekki betri en hann áður hafði. Stefnandi greiði áfram í sama lífeyrissjóð og hann hafi
gert í starfi hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og hafi notið þess á þeim tíma,
sem breytingin varð, umfram sjóðsfélaga í Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins,
að iðgjald hafi verið greitt af öllum launum, föstum mánaðarlaunum og
yfirvinnu. Einnig hafi verið leitast við að gera launakjör stefnanda og önnur
starfskjör hans sem líkust því, sem hann hafi áður notið. Fjárhæð fastra
mánaðarlauna og fjöldi fastra yfirvinnutíma á mánuði hafi verið óbreytt frá því
sem verið hafði. Sama gildi um greiðsludag launa. Stefnandi hafi notið sömu
hlunninda, svo sem greiðslu fyrir afnot af eigin bifreið og óbreyttra
orlofsréttinda. Veikindaréttur hans taki mið af veikindarétti opinberra
starfsmanna hverju sinni. Auk þess njóti hann nú lengri uppsagnarfrests en
gildir um ríkisstarfsmenn, þ.e. 6 mánaða fyrirvara, en sjálfur geti hann sagt
upp með 3ja mánaða uppsagnarfresti, eins og áður sé lýst. Stefnandi sé eftir
sem áður í Lífeyrissjóði verkfræðinga. Andist stefnandi í starfi fær ekkja hans
eða börn 3ja mánaða sérstaka eftirlaunagreiðslu, sem sé rýmri regla en gilt
hafi samkvæmt lögum nr. 38/1954. Loks sé í ráðingarsamningi stefnanda við
hlutafélagið ákvæði um gerðardóm, sem ekki tíðkist hjá ríkisstarfsmönnum. Stefndi hafnar ennfremur þeirri staðhæfingu stefnanda,
að kjör og réttindi á hinum almenna vinnumarkaði og í nýja starfinu sé öll
önnur og þá væntanlega verri, en gildi um starfsmenn ríkisins. Lagaþróun og
kjarasamningar undanfarinna áratuga hafi leitt til þess, að mjög hafi dregið
saman í þessum efnum. Til stuðnings þessu vekur stefndi athygli á því, að önnur
kjaraatriði séu hagstæðari á almennum vinnumarkaði eða persónulegum
ráðningasamningum s.s. mun lengri uppsagnarfrestur, þótt þar sé biðlaunarétti
ekki til að dreifa. Uppsagnarfrestur stefnanda hafi í starfi hans hjá Áburðarverksmiðju
ríkisins verið þrír mánuðir, en í ráðningarsamningi hans við hlutafélagið hafi
verið horft til áunnins biðlaunaréttar, sem fallið hafði niður, þegar stefnandi
tók boðinu um áframhaldandi störf hjá félaginu og uppsagnarfrestur af hálfu
vinnuveitandans því ákveðinn 6 mánuðir. Stefnandi hafi með öðrum orðum haldið
áunnum biðlaunarétti sínum og njóti betri uppsagnarréttar en hann áður hafði. Í greinargerð með frumvarpi til laga nr. 38/1954 sé
tekið er fram um 14. gr., að biðlaunaréttur sé í raun framlengdur eða ríflegur
uppsagnarfrestur (sbr. Alþt. A 1953 bls. 410), sbr. einnig dóma Hæstaréttar um
þetta efni (Hrd. 1995:2342 og Hrd. 1996:4045). Þá hafi löggjöf á félagsmálasviðinu tekið umtalsverðum
breytingum frá árinu 1954. Launþegar njóti nú réttar til bóta úr
Atvinnuleysistryggingarsjóði, gagnstætt því sem gildi um ríkisstarfsmenn, sem
njóti biðlauna. Af hálfu löggjafans sé þannig litið á, að biðlaun frá ríkinu
komi í stað atvinnuleysisbóta á því tímabili. Með lögum nr. 77/1993 um réttarstöðu starfsmanna við
aðilaskipti að fyrirtækjum svo sem vegna samruna o.s.frv. hafi aðstaða launþega
á hinum almenna vinnumarkaði breyst mjög til batnaðar. Launþegum sé nú tryggt
starf hjá hinum nýja vinnuveitanda á óbreyttum kjörum, sbr. 1. mgr. 2. gr. og
3. gr. tilvitnaðra laga. Stefndi heldur því fram með hliðsjón af framanrituðu, að
öll skilyrði, er felist í 6. gr. laga nr. 89/1994, hefi verið uppfyllt, þannig
að biðlaunaréttur 14. gr. laga nr. 38/1954 geti ekki átt við gagnvart
stefnanda. Varakröfu sína kveður stefndi setta fram, fallist
dómurinn ekki á aðalkröfu hans. Stefndi styður varakröfuna þeim rökum að líta
verði til þess, að atvinnuöryggi stefnanda hafi verið tryggt með 6. gr. laga
nr. 89/1994 og honum hafi þannig verið að mestu bættir þeir fjárhagslegu hagsmunir,
er felist í 14. gr. laga nr. 38/1954. Einnig verði að hafa hliðsjón af hinum
langa uppsagnarfresti stefnanda hjá hlutafélaginu í þessu tilliti. Beita verði
tilvitnaðri 14. gr. í þessu sambandi á sama hátt og væri um að ræða verr launað
starf á vegum ríkisins á biðlaunatíma, eins og lagagreinin mæli fyrir um. Þegar
allt sé virt, virðist raunar erfitt að rökstyðja, að stefnandi hafi orðið fyrir
fjárhagslegu tjóni. Forsendur og niðurstaða. Ágreiningur málsaðila felst í því álitaefni, hvort
biðlaunaréttur stefnanda hafi fallið niður við ráðningu hans til hlutafélagsins
Áburðarverksmiðjunnar hf. hinn 1. júlí 1994 með vísan til ákvæðis 6. gr. laga
nr. 89/1994. Óumdeilt er, að stefnandi naut í starfi sínu hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins réttarstöðu opinberra starfsmanna samkvæmt lögum
nr. 38/1954. Þau lagaákvæði, sem hér reynir einkum á, er annars vegar
áðurnefnd 6. gr. laga nr. 89/1994 og hins vegar 14. gr. nr. 38/1954. Tilvitnuð 6. gr. hljóðar svo: „Fastráðnum starfsmönnum
Áburðarverksmiðju ríkisins skal boðið sambærilegt starf hjá hinu nýja
hlutafélagi og þeir gegndu áður hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Ákvæði 14. gr.
laga nr. 38/1954, um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, á því ekki við
um þá starfsmenn“. Lagaákvæði þetta á sér hliðstæðu í ýmsum lögum, þar sem
ríkisfyrirtækjum hefur verið breytt í hlutafélag, s.s. í 3. gr. laga nr.
45/1989 um stofnun hlutafélags um ríkisprentsmiðjunar Gutenberg, 4. gr. laga
nr. 28/1993 um stofnun hlutafélags um Sementsverksmiðju ríkisins, 7. gr. laga
nr. 20/1993 um stofnun hlutafélags um Síldarverksmiðju ríkisins, 3. gr. laga
nr. 75/1994 um stofnun hlutafélags um Lyfjaverslun ríkisins. Ákvæði 1. mgr. 14. gr. gr. starfsmannalaga nr. 38/1954,
sem hér kemur til álita er svohljóðandi: „Nú er staða lögð niður, og skal þá
starfsmaður jafnan fá föst laun, er starfanum fylgdu, greidd í 6 mánuði frá því
að hann lét af starfi, ef hann hefur verið í þjónustu ríkisins skemur en 15 ár,
en í 12 mánuði, eigi hann að baki lengri þjónustualdur, enda hafi hann þá ekki
hafnað annarri sambærilegri stöðu á vegum ríkisins.“ Við breytingu á rekstrarformi Áburðarverksmiðju ríkisins
í hlutafélag hinn 1. júlí 1994 á grundvelli laga nr. 89/1994 var staða
stefnanda lögð niður í skilningi 14. gr. starfsmannalaganna. Við ráðningu sína
til hlutafélagsins naut stefnandi því ekki lengur þeirra réttinda, sem
starfsmannalögin veittu, né heldur bar hann skyldur samkvæmt þeim. Því verður að taka afstöðu til þess, hvort 6. gr. laga
nr. 89/1994 sé þess valdandi, að biðlaunaréttur stefnanda falli niður, eins og
stefndi byggir á. Þegar frumvarp til laga nr. 89/1994 var til meðferðar í
landbúnaðarnefnd Alþingis, sendi stjórn starfsmannafélags Áburðarverksmiðju
ríkisins (S.F.Á.) nefndinni bréf. Í bréfinu segir m.a. svo varðandi 6. gr.
frumvarpsins: „Stjórnin leggur áherslu á að tryggt sé að með ákvæði 6. greinar
frumvarpsins sé ekki verið að brjóta á lögbundnum og áunnum réttindum
starfsmanna. ............Stjórn S.F.Á. fær ekki annað séð en að önnur málsgrein
6. greinar frumvarpsins skerði áunnin réttindi ákveðins hóps starfsmanna og því
beri að fella hana niður.“ Fyrir liggur, að Teitur Gunnarsson, var kvaddur á fund
landbúnaðarnefndar Alþingis sem fulltrúi starfsmanna verksmiðjunnar, ásamt
Hákoni Björnssyni og fleirum til umræðu um umrædda 6. gr. Þeir greindu dóminum
frá því, að nefndinni hafi verið gert það ljóst að verið væri að reyna að
afnema biðlaunaréttindi ákveðins hóps starfsmanna og þeirri skoðun komið á
framfæri við nefndarmenn, að hæpið væri að mati ýmissa lögfræðinga, sem leitað
hafi verið til, að 6. gr. frumvarpsins fengi staðist. Hákon Björnsson, var áður
forstjóri Áburðarverksmiðju ríkisins en Teitur Gunnarsson gegndi áður starfi
framleiðslustjóra ríkisfyrirtækisins. Báðir voru þeir ráðnir til samsvarandi
starfa hjá hlutafélaginu og þeir áður gegndu og hafa báðir höfðað mál gegn
ríkinu til greiðslu biðlauna. Stefnandi bar það fyrir dómi, að á fundi 30. júní 1994,
þegar breytingarnar á rekstrarformi verksmiðjunnar voru kynntar, hafi komið
fram fyrirspurn til Sveins Snorrasonar stjórnarformanns hlutafélagsins um
biðlaunaréttinn og hafi hann gefið þau svör, að þar væri við fyrri
rekstraraðila að eiga, en ekki hlutafélagið sjálft. Framburður þeirra Hákonar
Björnssonar og Teits Gunnarssonar var samhljóða framburði stefnanda að þessu
leyti. Sveinn Snorrason minntist þess ekki í skýrslu sinni fyrir dóminum, að
þetta atriði hafi borið að með þessum hætti, heldur taldi hann sig hafa verið
að svara fyrirspurn um það, hvaða úrræði þeir ættu, sem veldu þann kostinn að
ráða sig ekki til hlutafélagsins. Þeir myndu verða að sækja rétt sinn til
ríkisins. Stefnandi gat þess í skýrslu sinni, að biðlaunaréttur
hans hafi ekki komið til umræðu, þegar hann gerði ráðningarsamninginn við
hlutafélagið og því síður borið á góma, að lenging uppsagnarfrests úr 3 mánuðum
í fyrri starfskjörum hans í 6 mánuði í ráðningarsamningnum hafi á nokkurn hátt
tengst brottfalli biðlaunaréttar. Stefnandi bar það ennfremur, að hann hefði
engan fyrirvara gert í sambandi við meintan biðlaunarétt sinn við gerð
ráðningarsamningsins. Hákon Björnsson forstjóri, hlutafélagsins, sem annaðist
gerð ráðningarsamningsins við stefnanda, staðfesti fyrir dómi, að þessi
tilgreinda breyting á ráðningarkjörum stefnanda hafi að hans mati ekki staðið í
neinu sambandi við brottfall biðlaunaréttar. Sé litið til launakjara stefnanda hjá hlutafélaginu, með
hliðsjón af umræddri 6. gr. laga nr. 89/1994, er óumdeilt, að hann naut sömu
launa hjá hlutafélaginu og hann áður fékk sem starfsmaður Áburðarverksmiðju
ríkisins og flest önnur starfskjör hans voru sambærileg í hinni nýju stöðu og
jafnvel betri í ýmsu tilliti. Eitt er það kjaraatriði í ráðningarsamningi hans
við hlutafélagið, sem telja verður að feli í sér verulega skerðingu. Um er að
ræða ákvæði í 9. gr. ráðningarsamningsins sem varðar samkeppnishömlur. Ákvæðið
er svohljóðandi: „Eins lengi og forstöðumaður rannsóknastofu er í starfi hjá
félaginu og allt að tveimur árum eftir að hann hefur hætt starfi hjá félaginu
gilda eftirfarandi samkeppnishömlur. a) Forstöðumanni rannsóknastofu er
óheimilt, án skriflegs samþykkis frá stjórn félagsins, að hafa beint eða óbeint
fjárhagslega hagsmuni í nokkru félagi eða fyrirtæki sem að einhverju leyti er í
samkeppni við fyrirtækið eins og það er rekið á þeim tíma. b) Einnig er
forstöðumanni rannsóknastofu óheimilt að ráða sig hjá eða að vinna fyrir slíkt
félag, sem stjórnarmaður, starfsmaður eða ráðgjafi.“ Stefndi heldur því fram í þessu sambandi, að ákvæði
þetta hafi í raun ekki falið í sér breytingu á kjörum stefnanda frá fyrra
réttarsambandi. Hann hafi verið bundinn þagnarskyldu samkvæmt 32. gr. laga nr.
38/1954 og sú skylda sé óbreytt, þótt starfsmaður láti af starfi, sbr.
niðurlagsákvæði tilvitnaðrar lagagreinar. Ennfremur bendir stefndi á 34. gr.
sömu laga, sem feli í sér samsvarandi takmörkun á athafnafrelsi ríkisstarfmanna
í atvinnulegu tilliti og mælt sé fyrir um í 9. gr. ráðningarsamningsins. Ljóst þykir, að umrætt ákvæði í ráðningarsamningi
stefnanda sé mun víðtækara og feli í sér mun meiri skerðingu fyrir hann, en sú
lagaskylda, sem 32. gr. og 34. gr. starfsmannalaga mæla fyrir um, einkum sé það
virt að stefnandi gegnir sérhæfðu starfi og atvinnumöguleikar hans hérlendis
eru takmarkaðir. Samkvæmt b) lið 9. gr. eru atvinnumöguleikar hans þrengdir til
muna, kjósi hann að hverfa til annarra starfa. Þá byggir stefndi á því, að stefnanda hafi verið bætt að
fullu brottfall biðlaunaréttar með því að uppsagnarfrestur hans hafi verið
lengdur til samræmis við þann biðlaunarétt sem hann naut í fyrra starfi. Að mati dómsins er biðlaunaréttur annars eðlis en
uppsagnarréttur og því sé ekki hægt að leggja þessi tvö kjaraatriði að jöfnu.
Komi þetta skýrast fram í því, að hlutafélag geti orðið gjaldþrota og þá sé
lengdur uppsagnarfrestur harla lítils virði, sbr. 5. gr. laga nr. 53/1993.
Íslenska ríkið og fyrirtæki eða stofnanir á þess vegum sé varanlegri og
traustari vinnuveitandi og vandséð er að þar geti komið til gjaldþrota. Þegar allt það er virt sem að framan er rakið, þykir
stefndi ekki hafa sýnt fram á það með óyggjandi hætti, að starf stefnanda hjá
Áburðarverksmiðjunni hf. sé sambærilegt fyrra starf hans og stefnandi njóti
jafngóðra starfskjara og annarra réttinda sem í fyrra starfi hans hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins. Þvert á móti virðast starfskjör stefnanda hafa
skerts í mörgu tilliti. Því verður að telja að 6. gr. laga nr. 89/1994 verði
ekki beitt gagnvart stefnanda. Ekki verður heldur litið svo á, að stefnandi hafi svipt
sig rétti til biðlauna með því að láta hjá líða að gera fyrirvara um biðlaun
sín, þegar hann réði sig til starfa hjá hlutafélaginu og undirritaði ráðningarsamning
sinn, eins og stefndi heldur fram. Mál af þessu tagi hafa komið til kasta dómstóla og hefur
Hæstiréttur felld dóm um álitaefnið, sbr. Hæstaréttardóm 1996, bls. 3417 og
einnig til hliðsjónar Hæstaréttardóm 1996 bls. 3169. Í fyrrnefndum dómi
Hæstaréttar var deilt um gildi 7. gr. laga nr. 20/1993 en þau varða breytingu
Síldarverksmiðju ríkisins í hlutafélag. Í niðurlagsorðum Hæstaréttar segir m.a.
svo: „Dómstólar hafa túlkað 14. gr. laga nr. 38/1954 svo, að biðlaunaréttur sé
fyrir hendi við niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi sem stöðunni fylgdi, verði
áfram ræktur á vegum annars aðila en ríkisins, sbr til dæmis H.1964.936 og H
1990.452. Þótt laun og viðfangsefni í hinni nýju stöðu séu þau sömu og í hinni
eldri, verður nýja staðan ekki talin sambærileg hinn fyrri, ef hin sérstöku
réttindi samkvæmt lögum nr. 38/1954 eru ekki fyrir hendi í nýju stöðunni.“ Þau sérstöku réttindi, sem vísað er til í dómi
Hæstaréttar eru m.a. biðlaunaréttindi þau, sem deilt er um í máli þessu og 14.
gr. laga nr. 38/1954 fjallar um. Stefnandi hefur ekki fallið frá þessum rétti
með beinum eða óbeinum hætti. Ekki verður talið, að stefnandi hafi fyrirgert
rétti sínum að þessu leyti með því að láta hjá líða að gera fyrirvara um
biðlaunarétt sinn við gerð ráðningarsamnings síns. Ekki verður önnur ályktun dregin af dómafordæmum
Hæstaréttar, en að sú stefna hafi þar verið mörkuð, að fastir starfsmenn
ríkisins verði ekki sviptir áunnum réttindum sínum með lögum, sem beinast að
þröngum hópi ríkisstarfsmanna. Verður ekki annað séð, en jafnréttissjónarmið
hafi þar verið ráðandi og einnig sé á því byggt, að viðkomandi starfsmenn hafi
öðlast stjórnarskrárvarinn rétt samkvæmt 72. gr. stjórnskipunarlaga nr. 33/1944
með síðari breytingum, til þeirra starfskjara, sem þeir nutu sem ríkisstarfsmenn,
sem þeir verði ekki sviptir bótalaust. Í lögum þeim, sem Alþingi hefur sett á undanförnum árum
og fjalla um breytingu ríkisstofnunar í hlutafélag, hefur komið skýrt fram sá
vilji löggjafans, að ríkisstarfsmenn skuli sviptir rétti til biðlauna, ráði
þeir sig til sambærilegra starfa hjá viðkomandi hlutafélagi. Þessum viðhorfum
hefur Hæstiréttur hafnað, samanber niðurlagsorð réttarins í dómi 1996, bls.
3417, sem áður er vísað til. Niðurstaða dómsins er því sú, að fallist er á kröfur
stefnanda á hendur stefnda, enda hefur stefndi ekki mótmælt kröfu stefnanda
tölulega. Ákvörðun dómsins varðandi dráttarvaxtakröfu stefnanda er
eftirfarandi. Stefnandi tók við starfi hjá Áburðarverksmiðjunni hf. hinn 1.
júlí 1994, án þess að gera fyrirvara um rétt sinn til biðlauna eða gera stefnda
á annan hátt viðvart um það, að hann hygðist halda þeim biðlaunarétti sínum til
laga. Stefndi hafði því réttmæta ástæðu til að ætla með hliðsjón af 6. gr. laga
nr. 89/1994, að stefnandi hefði fallið frá rétti sínum til biðlauna. Með bréfi til fjármálaráðuneytisins dags. 27. febrúar
1997 krefur Gunnar Jónsson hrl. stefnda um biðlaun fyrir hönd stefnanda og
annarra starfsmanna, sem eins var komið fyrir. Með hliðsjón af þessu
aðgerðarleysi stefnanda og með vísan til 3. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987,
þykir rétt, að dráttarvextir reiknist af tildæmdri fjárhæð frá 27. mars 1997
til greiðsludags. Samkvæmt 130. gr. laga nr. 91/1991 ber að dæma stefnda
til að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 290.000, þar með talinn
virðisaukaskattur. Skúli J. Pálmason kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, ríkissjóður Íslands, greiði stefnanda, Páli A.
Höskuldssyni, kr. 1.281.039, auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 27. mars 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda kr. 290.000 í málskostnað. |
Mál nr. 254/1998 | Biðlaun Sératkvæði | H
starfaði sem framkvæmdastjóri Áburðarverksmiðju ríkisins og naut réttinda og
bar skyldur samkvæmt lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Með
lögum nr. 89/1994 var ríkisfyrirtækið lagt niður og rekstur þess falinn
hlutafélagi. Í lögunum var ákvæði þess efnis að starfsmönnum Áburðarverksmiðju
ríkisins skyldi boðið sambærilegt starf hjá hlutafélaginu og þeir gegndu áður
hjá ríkisfyrirtækinu. H tók við starfi framkvæmdastjóra hlutafélagsins en
stefndi ríkinu til greiðslu biðlauna á þeim grundvelli, að staða hans hjá
ríkinu hefði verið lögð niður. Talið var, að skýr dómafordæmi leiddu til
þeirrar niðurstöðu að nýja staðan yrði ekki talin sambærileg hinni fyrri, þar
sem H hefði ekki notið hinna sérstöku réttinda starfsmanna ríkisins í hinu nýja
starfi sínu, svo sem biðlaunaréttar. Ekki var fallist á að lengdur
uppsagnarfrestur hjá hlutafélaginu gæti komið í stað biðlaunaréttarins. Þar sem
ósannað var, að H hefði með samningum við hlutafélagið fallið frá biðlaunarétti
sínum á hendur ríkinu var ríkið dæmt til að greiða H fjárhæð biðlauna í sex
mánuði. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir
Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson
og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 18. júní 1998. Hann krefst aðallega sýknu og málskostnaðar í héraði
og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann verulegrar lækkunar stefnukröfunnar. Málinu var gagnáfrýjað 19. nóvember
1998. Af hálfu gagnáfrýjanda er þess aðallega krafist, að aðaláfrýjandi verði
dæmdur til að greiða honum biðlaun að fjárhæð 2.216.500 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, eins og greinir í
héraðsdómi, frá 15. júlí 1994 til greiðsludags. Til vara er krafist skaðabóta
sömu fjárhæðar og með sömu dráttarvöxtum. Í báðum tilvikum krefst gagnáfrýjandi
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Í héraðsdómi kemur fram, að staða
gagnáfrýjanda hjá Áburðarverksmiðju ríkisins var lögð niður á árinu 1994, þegar
stofnað var hlutafélag um rekstur fyrirtækisins, sbr. lög nr. 89/1994 um
stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins. Tók gagnáfrýjandi boði um
starf hjá hlutafélaginu, Áburðarverksmiðjunni hf., frá og með 1. júlí 1994. Hæstiréttur hefur um það dæmt allt
frá árinu 1964, að 14. gr. þágildandi laga
nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins yrði túlkuð svo,
að biðlaunaréttur væri fyrir hendi við niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi, sem
stöðunni fylgdi, yrði áfram ræktur á vegum annars aðila en ríkisins, sbr.
H.1964.936. Í dómum réttarins 24. október og 7. nóvember 1996, sbr. H.1996.3169
og 3417, og fimm samhljóða dómum 5. nóvember 1998 kemur og fram, að ný staða
verði ekki talin sambærileg hinni fyrri, ef henni fylgja ekki hin sérstöku
réttindi, sem starfsmaður naut áður samkvæmt lögum nr. 38/1954. Óumdeilt er, að gagnáfrýjandi naut
í stöðu sinni hjá Áburðarverksmiðju ríkisins réttinda ríkisstarfsmanns samkvæmt
ofangreindum lögum, þar á meðal biðlaunaréttar. Sá réttur fylgdi ekki starfi
því, er hann tók við hjá Áburðarverksmiðjunni hf. Uppsagnarfrestur af hálfu
vinnuveitanda var hins vegar lengdur úr sex mánuðum í tólf mánuði, þegar
gagnáfrýjandi hóf störf hjá hlutafélaginu. Ósannað er, að með samningi
gagnáfrýjanda við félagið um uppsagnarfrest hafi hann gagnvart aðaláfrýjanda
afsalað sér biðlaunarétti samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Verður heldur ekki
á það fallist, að hinn lengdi uppsagnarfrestur geti komið í stað
biðlaunaréttarins, enda er í eðli sínu ólíku saman að jafna, þegar litið er til
stöðu ríkisins annars vegar og hlutafélags hins vegar. Starf gagnáfrýjanda hjá
Áburðarverksmiðjunni hf. telst því ekki sambærilegt hinni niðurlögðu stöðu og
skiptir frekari samanburður á kjörum gagnáfrýjanda hjá þessum tveimur
vinnuveitendum hér ekki máli. Samkvæmt framansögðu verður krafa
gagnáfrýjanda um sex mánaða biðlaun tekin til greina, en í málinu er ekki
tölulegur ágreiningur. Gagnáfrýjandi krefst dráttarvaxta frá gjalddögum
launanna samkvæmt 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga og skýrir drátt á kröfugerð á hendur
aðaláfrýjanda með því, að beðið hafi verið dóms í sambærilegu máli starfsmanns
Síldarverksmiðja ríkisins gegn íslenska ríkinu, en hann var kveðinn upp 7.
nóvember 1996. Með hliðsjón af 6. gr. laga nr. 89/1994 og þeim ágreiningi, sem
uppi var um túlkun samsvarandi ákvæðis í 7. gr. laga nr. 20/1993 um stofnun
hlutafélags um Síldarverksmiðjur ríkisins, verður þó að telja, að gagnáfrýjanda
hafi borið að kynna aðaláfrýjanda fyrirhugaða kröfugerð sína í beinu framhaldi
þess, að fyrri staða hans var lögð niður og hann tók við nýju starfi hjá
hlutafélaginu. Verða dráttarvextir því reiknaðir frá 27. mars 1997, er mánuður
var liðinn frá kröfubréfi gagnáfrýjanda til fjármálaráðuneytisins 27. febrúar
1997. Niðurstaða héraðsdóms verður þá staðfest. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda
málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera
óraskaður. Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið,
greiði gagnáfrýjanda, Hákoni Björnssyni, 150.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Garðars
Gíslasonar og Hrafns
Bragasonar í
hæstaréttarmálinu nr. 254/1998: Íslenska
ríkið gegn Hákoni
Björnssyni og
gagnsök Í héraðsdómi kemur fram, að staða
gagnáfrýjanda hjá Áburðarverksmiðju ríkisins var lögð niður með lögum nr.
89/1994 um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins. Öll hlutabréfin
áttu við stofnun félagsins að vera áfram í eigu ríkisins. Í 6. gr. laganna var
mælt fyrir um að starfsmönnum fyrirtækisins skyldi boðið sambærilegt starf hjá
hinu nýja hlutafélagi og þeir gegndu áður. Síðan sagði í ákvæðinu: „Ákvæði 14.
gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins á því ekki við
um þá starfsmenn“. Gagnáfrýjandi starfaði hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins og naut réttinda samkvæmt lögum nr. 38/1954. Honum
var boðið starf hjá hlutafélaginu og tók því. Í máli því sem hér er til
meðferðar telur hann að með því að staða hans var lögð niður hafi stofnast til
handa honum réttur til biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954.
Ágreiningslaust er að gagnáfrýjandi átti rétt til þessara biðlauna frá
aðaláfrýjanda ef hann hefði ekki þegið hið nýja starf. Ágreiningurinn í málinu
lýtur hins vegar að því hvort hann eigi rétt á biðlaunum þótt hann hafi tekið
við nýja starfinu. Gagnáfrýjandi gerir kröfu til
fastra launa í 6 mánuði, en til þeirra telur hann dagvinnulaun, laun fyrir
fasta yfirvinnu svo og svokallaða desemberuppbót. Bendir hann á að Hæstiréttur
hafi í svipuðum tilvikum viðurkennt að biðlaunaréttur væri fyrir hendi, ef hin
nýja staða væri ekki sambærileg, það er að henni fylgdu ekki hin sérstöku
réttindi sem starfsmaður naut áður samkvæmt lögum nr. 38/1954. Byggir
gagnáfrýjandi á því að ráðningarkjör hans hjá hlutafélaginu hafi ekki orðið
sambærileg. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti benti hann sérstaklega á
ákvæði ráðningarsamnings síns hjá hlutafélaginu um samkeppnishömlur og um
lífeyrissjóð svo og að samkvæmt honum nyti hann ekki biðlauna. Af hálfu aðaláfrýjanda er þessu
mótmælt og því haldið fram að ráðningarkjör hans hafi í alla staði verið
sambærileg, að minnsta kosti ekki lakari. Hefur aðaláfrýjandi lagt fram
útreikning á lífeyrisréttindum gagnáfrýjanda. Kemur þar fram að réttindin séu
sambærileg eftir breytingu fyrirtækisins í hlutafélag við það sem áður var.
Gagnáfrýjandi hélt áfram að vera í Lífeyrissjóði ríkisstarfsmanna og voru
iðgjöld áfram greidd af dagvinnulaunum hans til sjóðsins. Auk þess skyldi eftir
breytinguna greiða iðgjöld af öðrum launum til frjáls lífeyrissjóðs.
Gagnáfrýjandi hefur ekki hrakið þennan útreikning. Að því er varðar ákvæði
ráðningarsamningsins um samkeppnishömlur er þar að mestu leyti mælt fyrir um
sömu atriði og gilda um öll fyrirtæki samkvæmt 2. mgr. 27. gr. samkeppnislaga
nr. 8/1993 eða giltu um ríkisfyrirtæki almennt, sbr. 2. og 3. mgr. 34. gr. laga
nr. 38/1954. Gagnáfrýjandi hafði fyrir breytingu
fyrirtækisins í hlutafélag 6 mánaða gagnkvæman uppsagnarfrest. Eftir
breytinguna var uppsagnarfrestur hans sá sami og fyrr, en fyrirtækið varð hins
vegar að segja honum upp með 12 mánaða uppsagnarfresti. Samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954 átti hann
fyrir breytinguna rétt á launum í 6 mánuði yrði staða hans lögð niður. Samkvæmt
greinargerð er fylgdi frumvarpi með þeim lögum voru launin við það miðuð að
maður ætti rétt á biðlaunum sem svöruðu til ríflegs uppsagnarfrests. Fyrirtækið
hélt áfram að vera í eigu ríkissjóðs eftir að það var gert að hlutafélagi.
Stefndi er hættur störfum hjá fyrirtækinu samkvæmt sérstökum
starfslokasamningi. Er ekki annað fram komið en hann hafi notið uppsagnarfrests
sem jafna má til biðlauna. Af því er að framan hefur verið
rakið verður ekki annað ráðið en að ráðningarkjör gagnáfrýjanda eftir breytingu
fyrirtækisins í hlutafélag metin í heild, hafi verið svo sambærileg við það er
hann áður hafði, að hann eigi ekki, sbr. 6. gr. laga nr. 89/1994, rétt á
biðlaunum. Ber því að sýkna aðaláfrýjanda af öllum kröfum gagnáfrýjanda í máli
þessu. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn
kostnað af máli þessu. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 29. maí 1998. Ár 1998, föstudaginn 29. maí er Héraðsdómur Reykjavíkur
settur í Dómhúsinu við Lækjartorg og haldinn af Skúla J. Pálmasyni
héraðsdómara. Fyrir er tekið héraðsdómsmálið nr. E-88/1998:Hákon
Björnsson gegn ríkissjóði Íslands, og kveðinn upp svohljóðandi dómur: Mál þetta er höfðað með stefnu dagsettri 12. janúar
1998, sem árituð er um birtingu sama dag af ríkislögmanni og þingfest var í
Héraðsdómi Reykjavíkur 13. sama mánaðar. Stefnandi málsins er Hákon Björnsson, kt. 261148-4559,
Akurholti 1, Mosfellsbæ, en stefndi er ríkissjóður Íslands, kt. 550169-2829,
Arnarhváli Reykjavík. Dómkröfur. Stefnandi gerir þær dómkröfur aðallega að stefndi verði
dæmdur til að greiða honum biðlaun að fjárhæð kr. 2.216.500 með dráttarvöxtum
skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 341.000 frá 15. júlí 1994 til 15.
ágúst s.á., af kr. 682.000 frá þeim degi til 15. september s.á., af kr.
1.023.000 frá þeim degi til 15. október s.á., af kr. 1.364.000 frá þeim degi
til 15. nóvember s.á., af kr. 1.705.000 frá þeim degi til 15. desember s.á., en
af stefnufjárhæðinni frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst stefnandi skaðabóta sömu fjárhæðar og
með sömu dráttarvöxtum og greinir í aðalkröfu. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt
framlögðum málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að ríkissjóður verði
sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður
úr hendi stefnanda að mati dómsins, en til vara að stefnukrafan verði lækkuð
verulega og að málskostnaður verði felldur niður í því tilviki. Málavextir, málsástæður og
lagarök. Málavextir, málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að hann hafi verið
ráðinn framkvæmdastjóri Áburðarverksmiðju ríkisins ótímabundið í fullt starf
frá og með 1. júní 1985 með erindisbréfi dags. 30. maí s.á. Í 3. gr.
erindisbréfsins sé tekið sérstaklega fram, að stefnandi njóti réttinda og beri
skyldur opinberra sýslunarmanna. Hann hafi gegnt starfinu óslitið til þess tíma
er Áburðarverksmiðjan hf. tók við rekstri verksmiðjunnar þann 1. júlí 1994.
Hann hafi átt aðild að Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. Stefnandi hafi verið
einn þeirra fastráðnu starfsmanna Áburðarverksmiðju ríkisins, sem boðið var
starf í samræmi við 6 gr. laga nr. 89/1994. Hafi hann því verið
ríkisstarfsmaður í skilningi þágildandi laga nr. 38/1954, meðan hann starfaði
hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Með lögum nr. 89/1994 hafi ríkisstjórninni verið falið
að beita sér fyrir stofnun Áburðarverksmiðjunnar hf., sem taka átti við rekstri
Áburðarverksmiðju ríkisins. Hlutafélagið hafi verið stofnað og tekið við
rekstri Áburðarverksmiðju ríkisins 1. júlí 1994. Stefnanda hafi verið boðið starf í samræmi við ákvæði 6.
gr. laga nr. 89/1994, sem hann hafi þegið. Honum hafi þó ekki verið greidd
biðlaun samkvæmt lögum nr. 38/1954, sem hann telur sig eiga tilkall til. Verði
litið svo á, að réttindamissir biðlauna felist í 6. gr. laga nr. 89/1994. telur
stefnandi sig eiga rétt á skaðabótum vegna sviptingar áunninna réttinda, sem
ákvæðið hefði í för með sér. Stefnandi hafi ritað stefnda kröfubréf, dags. 27.
febrúar 1997 og krafðist biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Hafi þar
sérstaklega verið vísað til dóms Hæstaréttar, sem kveðinn var upp þann 7.
nóvember 1996 í máli nr. 90/1996, íslenska ríkisins gegn Guðnýju Árnadóttur í
algerlega hliðstæðu máli. Stefndi hafi ekki viljað fallast á ofangreinda afstöðu
stefnanda, eins og fram komi í svarbréfi hans frá 14. október 1997. Þar sé
einkum vísað til þess, að tilgangur hins tilvitnaða lagaákvæðis hafi verið að
koma í veg fyrir, að starfsmenn, sem tækju boði um sama eða sambærilegt starf
hjá hlutafélaginu með eigi lakari kjörum, en þeir höfðu áður haft, ættu
jafnframt rétt til biðlauna skv. 14. gr. laga nr. 38/1954. Þessu til stuðnings
sé bent á, að stefnandi hafi í starfi sínu sem framkvæmdastjóri
Áburðarverksmiðju ríkisins átt þátt í samningu frumvarps um stofnun
Áburðarverksmiðjunnar hf. og skilningur hans á 6. gr. laga 89/1994 liggi því
fyrir. Þá hafi stefnandi haft tækifæri til að fylgjast með lagasetningunni,
aðdraganda að stofnun hlutafélagsins og breyttu rekstrarumhverfi. Neitun stefnda á greiðslu biðlaunanna sé
ástæða málsóknar þessarar. Stefnandi byggir málsókn sína á því, að hann hafi verið
ríkisstarfsmaður á þeim tíma, sem hann starfaði hjá Áburðarverksmiðju ríkisins.
Lög nr. 38/1954 hafi gilt um starfskjör hans og réttindi, er Áburðarverksmiðjan
hf. yfirtók rekstur Áburðarverksmiðju ríkisins. Aðalkrafa hans sé reist á 14.
gr. laganna, sem tryggi honum rétt til biðlauna í sex mánuði frá því að starf
hans var lagt niður. Enginn vafi leiki á því, að starf stefnanda sem
ríkisstarfsmanns hafi verið lagt niður, þegar Áburðarverksmiðjan hf. yfirtók
rekstur Áburðarverksmiðju ríkisins, sbr. áður tilvitnaðrar 6. gr. laga nr.
89/1994. Réttur hans til biðlauna hans hafi orðið virkur við niðurlagningu
stöðunnar, enda hafi honum ekki verið boðin sambærileg staða með samsvarandi
réttindum og hann hafði notið samkvæmt lögum nr. 38/1954, þar á meðal biðlaunaréttindum.
Fjölda dómafordæma megi tilgreina þessu til stuðnings, nú síðast dóm
Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 í máli íslenska ríkisins gegn Guðnýju
Árnadóttur. Ákvæði 6. gr. laga nr. 89/1994 breyti þar engu um. Stefnandi telur mega ráða af texta 6. gr. laga nr.
89/1994 og greinargerð með frumvarpi að lögunum, að forsenda ákvæðisins hafi
verið sú, að honum og öðrum fastráðnum starfsmönnum yrðu tryggð sambærileg
störf hjá Áburðarverksmiðjunni hf. og þeir höfðu hjá Áburðarverksmiðju ríkisins.
Fyrir því sé hins vegar ómöguleiki, þar sem starf hjá hlutafélagi geti aldrei
orðið sambærilegt starfi hjá ríkisfyrirtæki með þeirri vernd sem lög nr.
38/1954 veiti. Hlutafélag geti ekki veitt stefnanda þá vernd, sem hann njóti
sem ríkisstarfsmaður, en þeir njóti t.d. réttar til aðildar að Lífeyrissjóði
ríkisstarfsmanna, sérstakra réttinda í veikinda- og slysatilvikum, sérstakra
réttinda í fæðingarorlofi, meira starfsöryggis en almennt gerist vegna
varanleika ríkisins og skráðra sem óskráðra reglna um uppsögn ríkisstarfsmanna,
og það sem einna mikilvægast sé, njóti þeir réttar til biðlauna, sé staða
þeirra lögð niður. Stefnandi telur að 6.
gr. laga nr. 89/1994 sé byggð á röngum forsendum og geti ekki svipt hann þeim
rétti, sem 14. gr. laga nr. 38/1954 veiti honum. Þá byggir stefnandi á því, að ráðningarkjör hans hjá
hlutafélaginu séu ekki sambærileg við þau sem hann áður hafði, sbr.
framlagaðan ráðningarsamnings hans. Þar sé ekkert biðlaunaákvæði að finna, auk
þess sem þar sé verulega íþyngjandi samkeppnishömluákvæði, sem hafi ekki verið
hluti af fyrri kjörum hans. Enda þótt hann eigi áframhaldandi rétt til að
greiða iðgjöld í Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins, munu réttindi hans verða
„fryst“, þ.e. hann muni ekki öðlast þau réttindi í framtíðinni, sem hann annars
mundi hafa áunnið sér með auknum starfsaldri, auk þess sem hann eigi þess ekki
kost að velja sér deild í sjóðnum, eins og ríkisstarfsmenn almennt hafi getað. Stefnandi bendir jafnframt á, að verði hann sviptur
biðlaunarétti á grundvelli áðurnefndrar 6. gr. opni það leið til þess að fara í
kringum biðlaunaréttinn, með því að stofna hlutafélag um starfsemi sem leggja
eigi niður, áður en til niðurlagningarinnar komi. Margrómað starfsöryggi
ríkisstarfsmanna færi þá fyrir lítið, en fyrir það hafi þeir greitt í gegnum
tíðina með lægri launum en almennt tíðkist um sambærileg störf á hinum almenna
vinnumarkaði. Stefnandi telur, að ákvæði 2. ml. 6. gr. laga nr.
89/1994 brjóti í bága við þá jafnræðisreglu, sem víða sé byggt á í Stjórnarskrá
Íslands, og nú hafi verið lögfest í 65. gr. hennar, sbr. l. nr. 97/1995, og í
alþjóðasáttmálum, sem Ísland hafi gerst aðili að, ef talið verði, að
réttindaskerðing felist í tilgreindu lagaákvæði. Stefnandi vísar sérstaklega
til 14. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu og 1. mgr. 2. gr. sáttmála Sameinuðu
þjóðanna um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi í þessu sambandi. Samkvæmt
framangreindu hafi stefnandi átt rétt til biðlauna við niðurlagningu stöðu
hans, þó svo að honum hefði verið boðin staða hjá Áburðarverksmiðjunni hf., sem
hann hafi þegið. Stefnandi byggir á því, að ekki fái staðist gagnvart
stjórnarskránni og tilvitnuðum alþjóðasáttmálum, að hann, ásamt þröngum
afmörkuðum hópi fastráðinna starfsmanna hjá Áburðarverksmiðju ríkisins, sé
tekinn úr hópi ríkisstarfsmanna, sem njóti verndar 14. gr. laga nr. 38/1954, og
afnuminn sé biðlaunaréttur þeirra þá er hann varð virkur. Stefnandi hafnar þeirri skoðun stefnda, að það eigi að
hafa áhrif á rétt hans til biðlauna, að hann sem framkvæmdastjóri
Áburðarverksmiðju ríkisins hafi tekið þátt í samningu laga nr. 89/1994. Þá sé
haldlítil sú mótbára stefnda, að stefnandi eigi að missa lögbundinn
biðlaunarétt sinn við það eitt að hann og aðrir fyrrverandi starfsmenn Áburðarverksmiðju
ríkisins hafi átt þess kost, að fylgjast með lagasetningunni, án þess að gera
nokkurn fyrirvara þar að lútandi. Þessar staðhæfingar stefnda séu rangar og
þótt réttar reyndust, verði ekki séð, að það geti leitt til þess, að stefnandi
missi lögbundin og áunnin réttindi. Lagasetningarvaldið sé hjá Alþingi og fráleitt
sé, að meintar skoðanir stefnanda á rétti sínum til biðlauna eða afstaða
einhverra þriðju aðila geti talist fela í sér afsal áunninna réttinda. Í þessu
sambandi megi geta þess, að álit stéttarfélags stefnanda, Bandalags
háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna, hafi legið fyrir Alþingi, þess efnis, að
tíðrædd 6. gr. gæti ekki útrýmt biðlaunaréttindum starfsmanna verksmiðjunnar. Varakrafa stefnanda byggist á því, að ótvírætt sé, að
staða sú, sem hann gegndi hjá Áburðarverksmiðju ríkisins, hafi verið lögð niður
og við það hafi stofnast réttur stefnanda og samsvarandi skylda stefnda til
greiðslu biðlauna skv. 14. gr. laga nr. 38/1954. Svipting biðlaunaréttar
stefnanda með sérlagaákvæði eins og 6. gr. laga nr. 89/1994 hafi verið sérstök
aðgerð en ekki almenn. Hún fái ekki staðist gagnvart 72. gr. stjórnarskrárinnar
(áður 67. gr.) nema fullar bætur komi fyrir. Biðlaunaréttinn telur stefnandi
tvímælalaust njóta verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar þannig að skylda til
greiðslu hans hafi stofnast, er starf stefnanda var lagt niður, þ.e. með sömu
lögum og biðlaunarétturinn var afnuminn. Stefnandi telur fullar bætur vera sömu
fjárhæðar og biðlaun hefðu orðið og byggir varakröfu sína á sömu sjónarmiðum,
og fram komi í rökstuðningi fyrir aðalkröfu, þ.e.a.s að um brot sé að ræða á
jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og alþjóðasáttmála sem Ísland eigi aðild að. Stefnandi byggir aðal- og varakröfu sína á launum sínum
síðustu 12 mánuði fyrir niðurlagningu stöðu hans, sbr. framlagða launaseðla
fyrir þetta tímabil. Til fastra launa í skilningi 14. gr. l. nr. 38/1954
teljist föst dagvinnulaun, föst yfirvinna og desemberuppbót. Biðlaunin
gjaldfalli á sama hátt og ef hann hefði haldið starfi sínu óbreyttu. Því sé
gerð krafa um hver mánaðarlaun frá þeim tíma er þau hefðu átt að koma til
útborgunar og dráttarvaxta krafist af þeim frá sama tíma. Málsástæður og sjónarmið stefnda. Stefndi lýsir tilurð laga nr. 89 frá 24. maí 1994 um
stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins með þeim hætti, að
nauðsynlegt hafi þótt að skjóta styrkari stoðum undir rekstur hennar með
hliðsjón af því, að einkaréttur hennar til sölu á tilbúnum áburði hafi átt að
falla niður 1. janúar 1995, sbr. bókun 8 um ríkiseinkarétt í EES-samningi. Við flutning frumvarps til laga um stofnun hlutafélags
um Áburðarverksmiðju ríkisins á árinu 1993 hafi veruleg óvissa ríkt um framtíð
fyrirtækisins með óbreyttu rekstrarformi, eins og fram komi í greinargerð með
frumvarpinu, svo og vegna væntanlegra reglna á vettvangi GATT, sem kynnu að
leiða til samdráttar í framleiðslu búvöru hér á landi og þar með draga úr
notkun tilbúins áburðar og því samsvarandi samdráttar í framleiðslu
verksmiðjunnar. Með óbreyttu rekstrarformi hafi þótt sýnt, að ókleift myndi
reynast að ná viðunandi rekstrarhagkvæmni miðað við áætlað framleiðslumagn.
Hlutafélagaformið hafi þótt best henta til að skapa verksmiðjunni nauðsynlegan
sveigjanleika, aðlögunarhæfni og viðbragðsflýti í því skyni að tryggja
framtíðarrekstur hennar. Þetta sé allt rakið í athugasemdum með frumvarpi til
laga um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins, svo og í
framsöguræðum landbúnaðarráðherra um frumvarpið. Landbúnaðarráðherra hafi á árinu 1992 falið Ólafi
Ísleifssyni, hagfræðingi og stefnanda þessa máls að undirbúa nauðsynlegar
breytingar á lögum um Áburðarverksmiðju ríkisins í samræmi við ráðgerð
markmið. Þeir hafi með bréfi til landbúnaðarráðherra dagsettu 4. september 1992
skilað drögum að lagafrumvarpi ásamt ítarlegri greinargerð. Í bréfinu sé tekið
fram, að við samningu frumvarpsins hafi verið leitað til lögmanns
Áburðarverksmiðju ríkisins um ráðgjöf um lagaleg efni. Greinargerð þeirra Ólafs og stefnanda, bæði við
lagafrumvarpið og einstakar greinar þess, hafi einnig fylgt orðrétt sem
athugasemdir með lagafrumvarpinu, þegar það hafi verið lagt fram á Alþingi. Það
hafi síðan verið lögfest óbreytt með lögum nr. 89/1994 með þeirri einu
breytingu, að bætt hafi verið við ákvæði um stjórn hlutafélagsins. Í athugasemdum frumvarpshöfunda um 6. gr. segi m.a., að
þar sem ákvæðinu sé ætlað að tryggja fastráðnum starfsmönnum Áburðarverksmiðju
rétt til sömu starfa hjá hinu nýja hlutafélagi og þeir áður hafi gegnt, þyki
ákvæði 14. gr. laga nr. 38/1954 ekki eiga við. Stefnandi hafi verið starfsmaður Áburðarverksmiðju
ríkisins frá árinu 1985 og verið ráðinn til hins nýja hlutafélags frá 1. júlí
1994 í sama starf og hann áður hafi gegnt og engar athugasemdir gert eða
andmælt því, að starf það, sem hann tók við hafi verið sambærilegt því, sem
hann hafi áður gegnt hjá ríkisfyrirtækinu. Það hafi fyrst gerst með bréfi
lögmanns hans frá 27. febrúar 1997. Hin breytta starfs- og samkeppnisaðstaða verksmiðjunnar
hafi verið skýrð á fundi 30 júní 1994 og jafnframt hafi þar komið fram, að
tilgangur lagabreytingarinnar hafi verið sá, að tryggja áframhaldandi
starfsöryggi starfsmanna verksmiðjunnar. Stefnandi hafi setið þennan fund, svo
og allir framkvæmdastjórar og fyrirsvarsmenn einstakra rekstrarþátta
ríkisfyrirtækisins, auk Sveins Snorrasonar, hrl. og Geirs Gunnarssonar, fyrrv.
alþm., sem báðir hafi síðan tekið sæti í stjórn hlutafélagsins. Enginn
viðstaddra hafi borið því við, að þau störf, sem stóðu þeim til boða hjá
hlutafélaginu, væru ekki hin sömu eða sambærileg þeim, sem viðkomandi hafði
gegnt hjá ríkisfyrirtækinu og enginn þeirra hafi gert fyrirvara í þá átt, þegar
skriflegur ráðningarsamningur var við þá gerður. Enginn viðstaddra hafi kosið
að hætta og þiggja biðlaun, að undanskildum verksmiðjustjóranum, sem áður hafði
tekið ákvörðun um að láta af störfum, enda skammt til eftirlaunaaldurs hans. Í öllum ferli undirbúningsins að hlutafélagsstofnuninni,
hafi enginn þeirra starfsmanna, sem nú geri kröfu um biðlaun, gert nokkrar
athugasemdir eða fyrirvara af nokkru tagi. Þessum starfsmönnum hafi þó öllum
verið ljóst, að gengið hafi verið út frá því við ráðningu þeirra hjá
hlutafélaginu, að verið væri að mati viðsemjenda að bjóða þeim sambærilegt
starf. Þeim hafi þá átt að vera í lófa lagið að hafa uppi andmæli eða tjá sig
með öðrum hætti, ef þeir kysu fara fram á biðlaun. Stefndi byggir á því og kveðst leggja ríka áherslu á
það, að 6. gr. laga nr. 89/1994 veiti starfsmönnum ekki hvoru tveggja, rétt til
forgangs til starfs og rétt til biðlauna. Stefndi hafnar þeim sjónarmiðum stefnanda, að 6. gr.
laga nr. 89/1994 brjóti í bága við almenna jafnræðisreglu, þar sem um sé að
ræða skerðingu á lögbundnum réttindum, sem einungis hafi beinst að þröngum hópi
manna eða fari í bága við 72. gr. stjórnarskrárinnar. Þvert á móti sé á því
byggt, að 6. gr. laga nr. 89/1994 skerði ekki biðlaunarétt, samkvæmt 14. gr.
laga nr. 38/1954. Tilgangur lagareglunnar hafi verið sá að veita starfsmönnum
Áburðarverksmiðju ríkisins forgangsrétt til starfa hjá hlutafélaginu við
stofnun þess. Starfsmenn hafi átt val um það, hvort þeir nýttu sér þann forgang
og hafi því hlotið að hafa litið svo á, að starfið hjá félaginu væri
sambærilegt fyrra starfi, eða hafna boðinu ella og fara á biðlaun. Þegar af
þeirri ástæðu fái sú málsástæða stefnanda ekki staðist, að jafnræðisreglan hafi
verið brotin á starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins. Staða stefnanda hefði orðið önnur og verri hefði hann
valið þann kostinn að hafna starfi og fara á biðlaun. Framtíðarstarf hans hafi
verið í húfi og hafi hann því valið betri kostinn og haldið áfram starfi sínu
hjá hlutafélaginu á síst lakari kjörum, ef ekki betri en hann áður hafði. Stefnandi hafi kosið að greiða áfram í Lífeyrissjóð
starfsmanna ríkisins, en nú sé munurinn sá, að greitt sé til sjóðsins af föstum
launum en af öðrum launum hans sé greitt til frjáls lífeyrissjóðs, hvort
tveggja að ósk stefnanda. Áður hafi eingöngu verið greitt af föstum launum
stefnanda. Þá hafi verið leitast við að gera launakjör stefnanda og önnur
starfskjör hans sem líkust því, sem hann hafi áður notið. Fjárhæð fastra
mánaðarlauna og fjöldi fastra yfirvinnutíma á mánuði hafi verið óbreytt frá því
sem verið hafði. Sama gildi um greiðsludag launa. Stefnandi hafi notið sömu
hlunninda, svo sem greiðslu fyrir afnot af eigin bifreið og óbreyttra
orlofsréttinda. Veikindaréttur hans taki mið af veikindarétti opinberra
starfsmanna hverju sinni. Auk þess njóti hann nú lengri uppsagnarfrests en
gildi um ríkisstarfsmenn, þ.e. 12 mánaða uppsagnarfrests, en sjálfur geti hann
sagt upp með 6 mánaða uppsagnarfresti. Andist stefnandi í starfi fær ekkja hans
eða börn 3ja mánaða sérstaka eftirlaunagreiðslu, sem sé rýmri regla en gilt
hafi samkvæmt starfsmannalögum nr. 38/1954. Loks sé í ráðingarsamningi
stefnanda við hlutafélagið ákvæði um gerðardóm, sem ekki tíðkist hjá
ríkisstarfsmönnum. Mótmælt sé þeirri fullyrðingu stefnanda, að íþyngjandi
samkeppnishömluákvæði sé í ráðningarsamningi hans við hlutafélagið, sem ekki sé
í samræmi við fyrri starfskjör hans að þessu leyti. Samsvarandi ákvæði sé í 32.
og 34. gr. laga nr. 38/1954. Skýra beri 32. gr. starfsmannalaganna á þann hátt,
að stefnanda hefði verið óheimilt sem ríkisstarfsmanni að ráða sig til starfa
hjá samkeppnisaðila við Áburðarverksmiðju ríkisins við starfslok þar. Því sé í
reynd ekki um marktækan mun að ræða, en ákvæði ráðningarsamningsins setji þó
tímamörk. Verði hins vegar talið, að umrætt ákvæði sé íþyngjandi fyrir stefnanda,
beri að líta til þess, að á móti komi lenging uppsagnarfrests af hálfu
vinnuveitanda og þar með biðlaunatími, svo og það starfsöryggi, sem starf hans
hjá hlutafélaginu veitti honum umfram fyrra starfi hans hjá ríkisverksmiðjunni
að óbreyttu rekstrarformi. Í þessu sambandi verði að líta til þess, að stefnandi
hafi látið af störfum hjá Áburðarverksmiðjunni hf. að eigin ósk 31. október
1997, en hafi verið á launaskrá til 1. janúar þessa árs. Þá hafi verið gerður
við hann starfslokasamningur dags. 8. janúar sl., sem miðast við 6 mánaða
uppsagnarfrest án vinnuskyldu, sbr. framlagðan starfslokasamning. Hafi
stefnanda þannig verið greidd óskert 6 mánaða laun frá 1. janúar 1998 að telja.
Þetta séu mun hagstæðari kjör, en hann hefði getað vænst sem ríkisstarfsmaður. Stefndi hafnar ennfremur sem rangri og ósannaðri þeirri
staðhæfingu stefnanda, að hann hafi fengið lægri laun en tíðkast hefur um
sambærileg störf meðan hann var ríkisstarfsmaður. Stefndi heldur því fram með
hliðsjón af framanrituðu, að öll skilyrði, er felist í 6. gr. laga nr. 89/1994,
hefi verið uppfyllt, þannig að biðlaunaréttur 14. gr. laga nr. 38/1954 geti
ekki átt við gagnvart stefnanda. Varakröfu sína kveður stefndi setta fram, fallist
dómurinn ekki á aðalkröfu hans. Stefndi styður varakröfuna þeim rökum að líta
verði til þess, að atvinnuöryggi stefnanda hafi verið tryggt með 6. gr. laga
nr. 89/1994 og honum hafi þannig verið að mestu bættir þeir fjárhagslegu
hagsmunir, er felist í 14. gr. laga nr. 38/1954. Einnig verði í þessu tilliti
að hafa hliðsjón af hinum langa uppsagnarfresti stefnanda hjá hlutafélaginu.
Beita verði tilvitnaðri 14. gr. í þessu sambandi á sama hátt og væri um að ræða
verr launað starf á vegum ríkisins á biðlaunatíma, eins og lagagreinin mæli
fyrir um. Þegar allt sé virt, virðist raunar erfitt að rökstyðja,
að stefnandi hafi orðið fyrir fjárhagslegu tjóni. Forsendur og niðurstaða. Ágreiningur málsaðila felst í því álitaefni, hvort
biðlaunaréttur stefnanda hafi fallið niður við ráðningu hans til hlutafélagsins
Áburðarverksmiðjunnar hf. hinn 1. júlí 1994 með vísan til ákvæðis 6. gr. laga
nr. 89/1994. Óumdeilt er, að stefnandi naut í starfi sínu hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins réttarstöðu opinberra starfsmanna samkvæmt lögum
nr. 38/1954. Þau lagaákvæði, sem hér reynir einkum á, er annars vegar
áðurnefnd 6. gr. laga nr. 89/1994 og hins vegar 14. gr. nr. 38/1954. Tilvitnuð 6. gr. hljóðar svo: „Fastráðnum starfsmönnum
Áburðarverksmiðju ríkisins skal boðið sambærilegt starf hjá hinu nýja
hlutafélagi og þeir gegndu áður hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Ákvæði 14. gr.
laga nr. 38/1954, um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, á því ekki við
um þá starfsmenn". Lagaákvæði þetta á sér hliðstæðu í ýmsum lögum, þar sem
ríkisfyrirtækjum hefur verið breytt í hlutafélag, s.s. í 3. gr. laga nr.
45/1989 um stofnun hlutafélags um ríkisprentsmiðjunar Gutenberg, 4. gr. laga
nr. 28/1993 um stofnun hlutafélags um Sementsverksmiðju ríkisins, 7. gr. laga
nr. 20/1993 um stofnun hlutafélags um Síldarverksmiðju ríkisins, 3. gr. laga
nr. 75/1994 um stofnun hlutafélags um Lyfjaverslun ríkisins. Ákvæði 1. mgr. 14. gr. gr. starfsmannalaga nr. 38/1954,
sem hér kemur til álita, er svohljóðandi: „Nú er staða lögð niður, og skal þá
starfsmaður jafnan fá föst laun, er starfanum fylgdu, greidd í 6 mánuði frá því
að hann lét af starfi, ef hann hefur verið í þjónustu ríkisins skemur en 15 ár,
en í 12 mánuði, eigi hann að baki lengri þjónustualdur, enda hafi hann þá ekki
hafnað annarri sambærilegri stöðu á vegum ríkisins." Við breytingu á rekstrarformi Áburðarverksmiðju ríkisins
í hlutafélag hinn 1. júlí 1994 á grundvelli laga nr. 89/1994 var staða
stefnanda lögð niður í skilningi 14. gr. starfsmannalaganna. Við ráðningu til
hlutafélagsins naut stefnandi því ekki lengur þeirra réttinda, sem
starfsmannalögin veittu, né heldur bar hann skyldur samkvæmt þeim. Því verður að taka afstöðu til þess, hvort 6. gr. laga
nr. 89/1994 sé þess valdandi, að biðlaunaréttur stefnanda falli niður, eins og
stefndi byggir á. Eins og áður er lýst fól þáverandi landbúnaðarráðherra
stefnanda og Ólafi Ísleifssyni að semja frumvarp til laga nr 89/1994. Í
framburði sínum fyrir dóminum, lýsti stefnandi tilurð 6. gr. laganna með þeim
hætti, að komið hafi fyrirmæli um það frá ráðuneytinu, að frumvarpsgreinin
skyldi orðuð með þessum hætti. Hans hlutur í frumvarpsgerðinni hafi einkum
snúið að tæknilegum atriðum og skuldum verksmiðjunnar og ábyrgðum. Hann kvað
þá Ólaf hafa farið á fund Gests Jónssonar lögmanns, og borið frumvarpið undir
hann. Gestur hafi tjáð þeim, að hann hefði efasemdir um það, að 6. gr.
frumvarpsins stæðist. Umrædd 6 gr. hafi verið samhljóða ákvæðum í öðrum lögum,
sem vörðuðu ríkisfyrirtæki og áður hafði verið breytt í hlutafélög t.d. S.R.
mjöl. Hann hafi alltaf verið þeirrar skoðunar, að hann og nokkrir aðrir
starfsmenn Áburðarverksmiðju ríkisins ættu rétt á biðlaunum. Þáttur hans í
samningu lagafrumvarpsins hafi þar engu breytt. Ólafur Ísleifsson greindi
dóminum frá því, að stjórnvöld hefðu þegar markað stefnu um efni 6. gr.
frumvarpsins og því sé í athugasemdum, sem frumvarpinu fylgdi, vísað til
sambærilegs ákvæðis í lögum um ríkisverksmiðjuna Gutenberg. Stefnandi gat þess í framburði sínum, að á fundi með
landbúnaðarnefnd Alþingis hafi komið fram af hálfu hans og Ólafs Ísleifssonar,
að hæpið væri að mati nokkurra lögfræðinga, sem leitað hafi verið til, að 6.
gr. frumvarpsins fengi staðist. Ólafur Ísleifsson staðfesti í meginatriðum
þessa lýsingu stefnanda. Stefnandi lýsti fundi Sveins Snorrasonar,
stjórnarformanns félagsins og fleiri stjórnarmönnum 30. júní 1994 með þeim hætti,
að þar hafi verið farið fram á það við yfirmenn verksmiðjunnar að þeir gegndu
áfram störfum. Á fundinum hafi Sveinn látið þess getið, að þeir starfsmenn sem
teldu sig eiga biðlaunarétt, ættu að snúa sér til fyrri vinnuveitanda, þ.e.
Áburðarverksmiðju ríkisins. Framburður þeirra Teits Gunnarssonar og Páls A.
Höskuldssonar, sem einnig sækja mál á hendur stefnda til greiðslu biðlauna, var
í efnislega samhljóða framburði stefnanda að þessu leyti. Sveinn Snorrason
minntist þess ekki í skýrslu sinni fyrir dóminum, að þetta atriði hafi borið að
með þessum hætti, heldur taldi hann sig hafa verið að svara fyrirspurn um það,
hvaða úrræði þeir ættu, sem veldu þann kostinn að ráða sig ekki til
hlutafélagsins. Þeir myndu verða að sækja rétt sinn til ríkisins. Fyrir liggur, að stjórn starfsmannafélags
Áburðarverksmiðju ríkisins (S.F.Á.) sendi landbúnaðarnefnd Alþingis bréf, þegar
frumvarp til laga nr. 89/1994 var þar til meðferðar. Í bréfinu segir m.a. svo
varðandi 6. gr. frumvarpsins: „Stjórnin leggur áherslu á að tryggt sé að með
ákvæði 6. greinar frumvarpsins sé ekki verið að brjóta á lögbundnum og áunnum
réttindum starfsmanna. ............Stjórn S.F.Á. fær ekki annað séð en að önnur
málsgrein 6. greinar frumvarpsins skerði áunnin réttindi ákveðins hóps starfsmanna
og því beri að fella hana niður.“ Stefnandi greindi réttinum frá því, að biðlaunaréttur
hans hafi ekki komið til umræðu, þegar hann gerði ráðningarsamning sinn við
stjórn hlutafélagsins og því síður að því hafi verið hreyft, að lenging
uppsagnarfrests í 12 mánuði hafi tengst á nokkurn hátt brottfalli
biðlaunaréttar. Hann kvaðst engan fyrirvara hafa gert í sambandi við
biðlaunarétt sinn við gerð ráðningarsamningsins. Í framburði Sveins Snorrasonar
kom fram, að hann taldi stefnanda hafa verið ljóst, að uppsagnarfrestur hans
hafi verið lengdur til samræmis við áunninn biðlaunarétt hans, sem félli niður
við ráðningu hans til hlutafélagsins, enda hafi engin önnur ástæða legið til
þess að lengja uppsagnarfrestinn. Sé litið til launakjara stefnanda hjá hlutafélaginu með
hliðsjón af ákvæði umræddrar 6. gr. laga nr. 89/1994 er óumdeilt, að hann naut
sömu launa hjá hlutafélaginu og hann áður fékk sem starfsmaður
Áburðarverksmiðju ríkisins og flest önnur starfskjör hans voru sambærileg í
hinni nýju stöðu og jafnvel betri í einstökum atriðum. Eitt er það kjaraatriði
í ráðningarsamningi hans við hlutafélagið, sem telja verður að feli í sér
verulega skerðingu. Um er að ræða ákvæði í 9. gr. ráðningarsamningsins sem
varðar samkeppnishömlur. Ákvæðið er svohljóðandi: „Eins lengi og forstöðumaður
rannsóknastofu er í starfi hjá félaginu og allt að tveimur árum eftir að hann
hefur hætt starfi hjá félaginu gilda eftirfarandi samkeppnishömlur. a)
Forstöðumanni rannsóknastofu er óheimilt, án skriflegs samþykkis frá stjórn
félagsins, að hafa beint eða óbeint fjárhagslega hagsmuni í nokkru félagi eða
fyrirtæki sem að einhverju leyti er í samkeppni við fyrirtækið eins og það er
rekið á þeim tíma. b) Einnig er forstöðumanni rannsóknastofu óheimilt að ráða
sig hjá eða að vinna fyrir slíkt félag, sem stjórnarmaður, starfsmaður eða
ráðgjafi.“ Stefndi byggir á því, að þetta samningsákvæði hafi í
raun ekki falið í sér breytingu á kjörum stefnanda frá fyrra réttarsambandi með
vísan til 32. og 34. gr. laga nr. 38/1954 Hann hafi verið bundinn þagnarskyldu
samkvæmt 32. gr. laga nr. 38/1954 og sú skylda sé óbreytt, þótt starfsmaður
láti af starfi, sbr. niðurlagsákvæði tilvitnaðrar lagagreinar. Ennfremur bendir
stefndi á 34. gr. sömu laga, sem feli í sér samsvarandi takmörkun á
athafnafrelsi ríkisstarfmanna í atvinnulegu tilliti og mælt sé fyrir um í 9.
gr. ráðningarsamningsins. Ljóst þykir, að umrætt ákvæði sé mun víðtækara og feli í
sér mun meiri skerðingu fyrir stefnanda, en sú lagaskylda, sem 32. gr. og 34.
gr. starfsmannalaga mæla fyrir um, og setji atvinnumöguleikum hans hérlendis
þröngar skorður, kjósi hann að hverfa til annarra starfa. Þá byggir stefndi á því, að stefnanda hafi verið bætt að
fullu brottfall biðlaunaréttar með því að uppsagnarfrestur hans hafi verið
hafi verið lengdur verulega langt umfram þann biðlaunarétt sem hann naut í
fyrra starfi. Að mati dómsins er biðlaunaréttur annars eðlis en
uppsagnarréttur og því sé ekki hægt að leggja þessi kjaraatriði að jöfnu. Komi
þetta skýrast fram í því, að hlutafélag geti orðið gjaldþrota og þá sé lengdur
uppsagnarfrestur harla lítils virði, sbr. 5. gr. laga nr. 53/1993. Íslenska
ríkið og fyrirtæki eða stofnanir á þess vegum sé varanlegri og traustari
vinnuveitandi og vandséð er að þar geti komið til gjaldþrota. Þegar allt það er virt sem að framan er rakið, þykir
stefndi ekki hafa sýnt fram á það með óyggjandi hætti, að starf stefnanda hjá
Áburðarverksmiðjunni hf. sé sambærilegt fyrra starf hans og að stefnandi hafi
notið jafngóðra starfskjara og annarra réttinda sem starfsmaður hlutafélagsins
sem í fyrra starfi hans hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Þvert á móti virðast
starfskjör hans hafa skerst í mörgu tilliti. Því verður 6. gr. laga nr. 89/1994 ekki beitt gagnvart
stefnanda. Ekki verður talið, að stefnandi hafi svipt sig rétti til
biðlauna með því að láta hjá líða að gera fyrirvara um biðlaun sín, þegar hann
réði sig til starfa hjá hlutafélaginu og undirritaði ráðningarsamning sinn,
eins og stefndi heldur fram. Þá verður heldur ekki fallist á það sjónarmið stefnda,
að stefnandi hafi fyrirgert biðlaunarétti með því að hafa átt þátt í því að
semja frumvarp til laga nr. 89/1994. Eins og lýst er hér að framan, hafði
nokkrum ríkisfyrirtækjum verið breytt í hlutafélög með lagaboði. Löggjafinn og
stjórnvöld höfðu markað ákveðna stefnu í sambandi við biðlaunaréttinn í slíkum
tilvikum, eins og bæði stefnandi og Ólafur Ísleifsson greindu réttinum frá. Því
verður ekki séð, að afstaða stefnanda hefði nokkru getað breytt þar um, enda er
ákvörðunarvaldið í höndum Alþingis. Mál af þessu tagi hafa komið til kasta dómstóla og hefur
Hæstiréttur fellt dóm um álitaefnið, sbr. Hæstaréttardóm 1996, bls. 3417 og
einnig til hliðsjónar Hæstaréttardóm 1996 bls. 3169. Í fyrrnefndum dómi
Hæstaréttar var deilt um gildi 7. gr. laga nr. 20/1993 en þau varða breytingu
Síldarverksmiðju ríkisins í hlutafélag. Í niðurlagsorðum Hæstaréttar segir m.a.
svo: „Dómstólar hafa túlkað 14. gr. laga nr. 38/1954 svo, að biðlaunaréttur sé
fyrir hendi við niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi sem stöðunni fylgdi, verði
áfram ræktur á vegum annars aðila en ríkisins, sbr til dæmis H.1964.936 og H
1990.452. Þótt laun og viðfangsefni í hinni nýju stöðu séu þau sömu og í hinni
eldri, verður nýja staðan ekki talin sambærileg hinn fyrri, ef hin sérstöku
réttindi samkvæmt lögum nr. 38/1954 eru ekki fyrir hendi í nýju stöðunni.“ Þau sérstöku réttindi, sem vísað er til í dómi
Hæstaréttar eru m.a. biðlaunaréttindi þau, sem deilt er um í máli þessu og 14.
gr. laga nr. 38/1954 fjallar um. Stefnandi hefur ekki fallið frá þessum rétti
með beinum eða óbeinum hætti né heldur verður talið, að hann hafi fyrirgert
rétti sínum að þessu leyti með því að eiga þátt í samningu frumvarps að lögum
nr. 89/1994 eða að láta hjá líða að gera fyrirvara um biðlaunarétt sinn við
gerð ráðningarsamnings síns. Ekki verður önnur ályktun dregin af dómafordæmum
Hæstaréttar, en að sú stefna hafi þar verið mörkuð, að fastir starfsmenn
ríkisins verði ekki sviptir áunnum réttindum sínum með sérlögum, sem beinast að
þröngum hópi ríkisstarfsmanna. Verður ekki annað séð, en að jafnréttissjónarmið
hafi þar verið ráðandi og einnig sé á því byggt, að viðkomandi starfsmenn hafi
öðlast stjórnarskrárvarinn rétt samkvæmt 72. gr. stjórnskipunarlaga nr. 33/1944
með síðari breytingum, til þeirra starfskjara, sem þeir nutu sem
ríkisstarfsmenn. Í lögum þeim, sem Alþingi hefur sett á undanförnum árum og
fjalla um breytingu ríkisstofnunar í hlutafélag, hefur komið skýrt fram sá
vilji löggjafans, að starfsmenn skuli sviptir rétti til biðlauna, ráði þeir sig
til sambærilegra starfa hjá viðkomandi hlutafélagi. Þessum viðhorfum hefur
Hæstiréttur hafnað, samanber niðurlagsorð réttarins í dómi 1996, bls. 3417, sem
áður er vísað til. Niðurstaða dómsins er því sú, að fallist er á kröfur
stefnanda á hendur stefnda, enda hefur stefndi ekki mótmælt kröfu stefnanda
tölulega. Ákvörðun dómsins um dráttarvaxtakröfu stefnanda er
eftirfarandi. Stefnandi tók við starfi hjá Áburðarverksmiðjunni hf. hinn 1.
júlí 1994, án þess að gera fyrirvara um rétt sinn til biðlauna eða gera stefnda
á annan hátt viðvart um það, að hann hygðist halda þeim biðlaunarétti sínum til
laga. Stefndi hafði því réttmæta ástæðu til að ætla með hliðsjón af 6. gr. laga
nr. 89/1994, að stefnandi hefði fallið frá rétti sínum til biðlauna. Með bréfi til fjármálaráðuneytisins, dags. 27. febrúar
1997, krefur Gunnar Jónsson hrl. stefnda um biðlaun fyrir hönd stefnanda og
fleiri starfsmanna Áburðarverksmiðju ríkisins, sem eins var háttað um. Með
hliðsjón af þessu aðgerðarleysi stefnanda og með vísan til 3. mgr. 9. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987, þykir rétt, að dráttarvextir reiknist af tildæmdri
fjárhæð frá 27. mars 1997 til greiðsludags. Samkvæmt 130. gr. laga nr. 91/1991 ber að dæma stefnda
til að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 350.000, þar með talinn
virðisaukaskattur. Skúli J. Pálmason kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, ríkissjóður Íslands, greiði stefnanda, Hákoni
Björnssyni, kr. 2.216.500, auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 27. mars 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda kr. 350.000 í málskostnað. |
Mál nr. 255/1998 | Biðlaun Sératkvæði | T
starfaði hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og naut réttinda og bar skyldur
samkvæmt lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Með lögum nr.
89/1994 var ríkisfyrirtækið lagt niður og rekstur þess falinn hlutafélagi. Í
lögunum var ákvæði þess efnis að starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins skyldi
boðið sambærilegt starf hjá hlutafélaginu og þeir gegndu áður hjá
ríkisfyrirtækinu. T tók við starfi hjá hlutafélaginu en stefndi ríkinu til
greiðslu biðlauna á þeim grundvelli, að staða hans hjá ríkinu hefði verið lögð
niður. Talið var, að skýr dómafordæmi leiddu til þeirrar niðurstöðu að nýja staðan
yrði ekki talin sambærileg hinni fyrri, þar sem T hefði ekki notið hinna
sérstöku réttinda starfsmanna ríkisins í hinu nýja starfi sínu, svo sem
biðlaunaréttar. Ekki var fallist á að lengdur uppsagnarfrestur hjá
hlutafélaginu gæti komið í stað biðlaunaréttarins. Þar sem ósannað var, að T
hefði með samningum við hlutafélagið fallið frá biðlaunarétti sínum á hendur
ríkinu var ríkið dæmt til að greiða T fjárhæð biðlauna í sex mánuði. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 18. júní 1998. Hann krefst aðallega sýknu og málskostnaðar í héraði
og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann verulegrar lækkunar stefnukröfunnar. Málinu var gagnáfrýjað 19. nóvember
1998. Af hálfu gagnáfrýjanda er þess aðallega krafist, að aðaláfrýjandi verði
dæmdur til að greiða honum biðlaun að fjárhæð 1.605.149 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, eins og greinir í
héraðsdómi, frá 15. júlí 1994 til greiðsludags. Til vara er krafist skaðabóta
sömu fjárhæðar og með sömu dráttarvöxtum. Í báðum tilvikum krefst gagnáfrýjandi
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Í héraðsdómi kemur fram, að staða
gagnáfrýjanda hjá Áburðarverksmiðju ríkisins var lögð niður á árinu 1994, þegar
stofnað var hlutafélag um rekstur fyrirtækisins, sbr. lög nr. 89/1994 um
stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins. Tók gagnáfrýjandi boði um
starf hjá hlutafélaginu, Áburðarverksmiðjunni hf., frá og með 1. júlí 1994. Hæstiréttur hefur um það dæmt allt
frá árinu 1964, að 14. gr. þágildandi laga
nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins yrði túlkuð svo,
að biðlaunaréttur væri fyrir hendi við niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi, sem
stöðunni fylgdi, yrði áfram ræktur á vegum annars aðila en ríkisins, sbr.
H.1964.936. Í dómum réttarins 24.
október og 7. nóvember 1996, sbr. H.1996.3169 og 3417, og fimm samhljóða dómum
5. nóvember 1998 kemur og fram, að ný staða verði ekki talin sambærileg hinni
fyrri, ef henni fylgja ekki hin sérstöku réttindi, sem starfsmaður naut áður
samkvæmt lögum nr. 38/1954. Óumdeilt er, að gagnáfrýjandi naut
í stöðu sinni hjá Áburðarverksmiðju ríkisins réttinda ríkisstarfsmanns samkvæmt
ofangreindum lögum, þar á meðal biðlaunaréttar. Sá réttur fylgdi ekki starfi
því, er hann tók við hjá Áburðarverksmiðjunni hf. Uppsagnarfrestur af hálfu
vinnuveitanda var hins vegar lengdur úr þremur mánuðum í sex mánuði, þegar
gagnáfrýjandi hóf störf hjá hlutafélaginu. Ósannað er, að með samningi
gagnáfrýjanda við félagið um uppsagnarfrest hafi hann gagnvart aðaláfrýjanda
afsalað sér biðlaunarétti samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Verður heldur ekki
á það fallist, að hinn lengdi uppsagnarfrestur geti komið í stað
biðlaunaréttarins, enda er í eðli sínu ólíku saman að jafna, þegar litið er til
stöðu ríkisins annars vegar og hlutafélags hins vegar. Starf gagnáfrýjanda hjá
Áburðarverksmiðjunni hf. telst því ekki sambærilegt hinni niðurlögðu stöðu og
skiptir frekari samanburður á kjörum gagnáfrýjanda hjá þessum tveimur
vinnuveitendum hér ekki máli. Samkvæmt framansögðu verður krafa
gagnáfrýjanda um sex mánaða biðlaun tekin til greina, en í málinu er ekki
tölulegur ágreiningur. Gagnáfrýjandi krefst dráttarvaxta frá gjalddögum
launanna samkvæmt 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga og skýrir drátt á kröfugerð á hendur
aðaláfrýjanda með því, að beðið hafi verið dóms í sambærilegu máli starfsmanns
Síldarverksmiðja ríkisins gegn íslenska ríkinu, en hann var kveðinn upp 7.
nóvember 1996. Með hliðsjón af 6. gr. laga nr. 89/1994 og þeim ágreiningi, sem
uppi var um túlkun samsvarandi ákvæðis í 7. gr. laga nr. 20/1993 um stofnun
hlutafélags um Síldarverksmiðjur ríkisins, verður þó að telja, að gagnáfrýjanda
hafi borið að kynna aðaláfrýjanda fyrirhugaða kröfugerð sína í beinu framhaldi
þess, að fyrri staða hans var lögð niður og hann tók við nýju starfi hjá
hlutafélaginu. Verða dráttarvextir því reiknaðir frá 27. mars 1997, er mánuður
var liðinn frá kröfubréfi gagnáfrýjanda til fjármálaráðuneytisins 27. febrúar
1997. Niðurstaða héraðsdóms verður þá staðfest. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda
málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera
óraskaður. Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið,
greiði gagnáfrýjanda, Teiti Gunnarssyni, 150.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Garðars
Gíslasonar og Hrafns
Bragasonar í
hæstaréttarmálinu nr. 255/1998: Íslenska
ríkið gegn Teiti
Gunnarssyni og
gagnsök Í héraðsdómi kemur fram, að staða
gagnáfrýjanda hjá Áburðarverksmiðju ríkisins var lögð niður með lögum nr.
89/1994 um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins. Öll hlutabréfin
áttu við stofnun félagsins að vera áfram í eigu ríkisins. Í 6. gr. laganna var
mælt fyrir um að starfsmönnum fyrirtækisins skyldi boðið sambærilegt starf hjá
hinu nýja hlutafélagi og þeir gegndu áður. Síðan sagði í ákvæðinu: „Ákvæði 14.
gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins á því ekki við
um þá starfsmenn“. Gagnáfrýjandi starfaði hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins og naut réttinda samkvæmt lögum nr. 38/1954. Honum
var boðið starf hjá hlutafélaginu og tók því. Í máli því sem hér er til
meðferðar telur hann að með því að staða hans var lögð niður hafi stofnast til
handa honum réttur til biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954.
Ágreiningslaust er að gagnáfrýjandi átti rétt til þessara biðlauna frá
aðaláfrýjanda ef hann hefði ekki þegið hið nýja starf. Ágreiningurinn í málinu
lýtur hins vegar að því hvort hann eigi rétt á biðlaunum þótt hann hafi tekið
við nýja starfinu. Gagnáfrýjandi gerir kröfu til
fastra launa í 6 mánuði, en til þeirra telur hann dagvinnulaun, laun fyrir
fasta yfirvinnu svo og svokallaða desemberuppbót. Bendir hann á að Hæstiréttur
hafi í svipuðum tilvikum viðurkennt að biðlaunaréttur væri fyrir hendi, ef hin
nýja staða væri ekki sambærileg, það er að henni fylgdu ekki hin sérstöku
réttindi sem starfsmaður naut áður samkvæmt lögum nr. 38/1954. Byggir
gagnáfrýjandi á því að ráðningarkjör hans hjá hlutafélaginu hafi ekki orðið
sambærileg. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti benti hann sérstaklega á
ákvæði ráðningarsamnings síns hjá hlutafélaginu um samkeppnishömlur og um
lífeyrissjóði svo og að samkvæmt honum nyti hann ekki biðlauna. Af hálfu aðaláfrýjanda er þessu
mótmælt og því haldið fram að ráðningarkjör hans hafi í alla staði verið
sambærileg, að minnsta kosti ekki lakari. Hefur aðaláfrýjandi lagt fram
útreikning á lífeyrisréttindum gagnáfrýjanda. Kemur þar fram að réttindin séu
sambærileg eftir breytingu fyrirtækisins í hlutafélag við það sem áður var.
Gagnáfrýjandi hélt áfram að vera í Lífeyrissjóði ríkisstarfsmanna og voru
iðgjöld áfram greidd af dagvinnulaunum hans til sjóðsins. Auk þess skyldi eftir
breytinguna greiða iðgjöld af öðrum launum til frjáls lífeyrissjóðs. Að því er
varðar ákvæði ráðningarsamningsins um samkeppnishömlur og um lífeyrissjóð er
þar að mestu leyti mælt fyrir um sömu atriði og gilda um öll fyrirtæki samkvæmt
2. mgr. 27. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993 eða giltu um ríkisfyrirtæki almennt,
sbr. 2. og 3. mgr. 34. gr. laga nr. 38/1954. Gagnáfrýjandi hafði fyrir breytingu
fyrirtækisins í hlutafélag 3 mánaða gagnkvæman uppsagnarfrest. Eftir
breytinguna var uppsagnarfrestur hans sá sami og fyrr, en fyrirtækið varð hins
vegar að segja honum upp með 6 mánaða uppsagnarfresti. Samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954 átti hann
fyrir breytinguna rétt á launum í 6 mánuði yrði staða hans lögð niður. Samkvæmt
greinargerð er fylgdi frumvarpi með þeim lögum voru launin við það miðuð að
maður ætti rétt á biðlaunum sem svöruðu til ríflegs uppsagnarfrests. Er ekki
annað fram komið en hann njóti uppsagnarfrests sem jafna má til biðlauna. Af því er að framan hefur verið
rakið verður ekki annað ráðið en að ráðningarkjör gagnáfrýjanda eftir breytingu
fyrirtækisins í hlutafélag metin í heild, hafi verið svo sambærileg við það er
hann áður hafði, að hann eigi ekki, sbr. 6. gr. laga nr. 89/1994, rétt á
biðlaunum. Ber því að sýkna aðaláfrýjanda af öllum kröfum gagnáfrýjanda í máli
þessu. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn
kostnað af máli þessu. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 29. maí 1998. Ár 1998, föstudaginn 29. maí er Héraðsdómur Reykjavíkur
settur í Dómhúsinu við Lækjartorg og haldinn af Skúla J. Pálmasyni
héraðsdómara. Fyrir er tekið héraðsdómsmálið nr. E-5894/1997: Teitur
Gunnarsson gegn ríkissjóði Íslands, og kveðinn upp svohljóðandi dómur: Mál þetta er höfðað með stefnu áritaðri um birtingu af
ríkislögmanni 15. desember 1997, sem þingfest var í Héraðsdómi Reykjavíkur 16.
sama mánaðar. Það var dómtekið að afloknum munnlegum málflutningi, sem
fram fór 12. maí sl. Stefnandi málsins er Teitur Gunnarsson, kt. 300354-4679,
Dalhúsum 81, Reykjavík, en stefndi er ríkissjóður Íslands, kt. 550169-2829,
Arnarhváli, Reykjavík. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að stefndi verði
dæmdur til að greiða honum biðlaun að fjárhæð kr. 1.605.149 með dráttarvöxtum
skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 246.946 frá 15. júlí 1994 til 15.
ágúst s.á., en af kr. 493.892 frá þeim degi til 15. september s.á., en af kr.
740.838 frá þeim degi til 15. október s.á., en af kr. 987.784 frá þeim degi til
15. nóvember s.á., en af kr. 1.234.730 frá þeim degi til 15. desember s.á., en
af stefnufjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Til vara er krafist skaðabóta sömu fjárhæðar og með sömu
dráttarvöxtum og greinir í aðalkröfu. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda, samkvæmt
framlögðum málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefnda er aðallega krafist sýknu af öllum
dómkröfum stefnanda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður úr hendi
stefnanda að mati dómsins, en til vara, krefst stefndi verulegrar lækkunar á
stefnukröfunni og að málskostnaður verði felldur niður í því tilviki. Málavextir, málsástæður og
lagarök. Málavextir, málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að hann hafi verið
ráðinn til starfa hjá Áburðarverksmiðju ríkisins ótímabundið 1. september 1981
og starfað þar óslitið í fullu starfi, þar til Áburðarverksmiðjan hf. tók við
rekstri verksmiðjunnar þann 1. júlí 1994. Hafi hann starfað við
framleiðslueftirlit, fyrst sem undirmaður framleiðslustjóra en sem
framleiðslustjóri frá og með 1. janúar 1988. Ekki hafi verið gerður við hann
formlegur ráðningarsamningur, er hann hóf störf, en samið við hann sérstaklega
með skriflegum hætti um laun og um starfslýsingu og hafi hann átt aðild að
Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. Stefnandi hafi verið einn þeirra fastráðnu
starfsmanna Áburðarverksmiðju ríkisins, sem boðið var starf í samræmi við 6 gr.
laga nr. 89/1994. Hafi hann því verið ríkisstarfsmaður í skilningi þágildandi
laga nr. 38/1954, meðan hann starfaði hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Með lögum nr. 89/1994 hafi ríkisstjórninni verið falið
að beita sér fyrir stofnun hlutafélagsins Áburðarverksmiðjunnar hf., sem taka
átti við rekstri Áburðarverksmiðju ríkisins. Á grundvelli laganna hafi
hlutafélag verið stofnað, sem tekið hafi við rekstri Áburðarverksmiðju
ríkisins 1. júlí 1994. Stefnanda hafi verið boðið starf í samræmi við ákvæði 6.
gr. laga nr. 89/1994, sem hann hafi þegið. Honum hafi þó ekki verið greidd
biðlaun samkvæmt lögum nr. 38/1954, sem hann telur sig eiga tilkall til. Verði
litið svo á að réttindamissir biðlauna felist í 6. gr. laga nr. 89/1994. telur
stefnandi sig eiga rétt á bótum vegna sviptingar áunninna réttinda, sem ákvæðið
hefði í för með sér. Stefnandi hafi ritað stefnda kröfubréf, dags. 27.
febrúar 1997 og krafðist biðlauna samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Hafi þar
sérstaklega verið vísað til dóms Hæstaréttar, sem kveðinn var upp þann 7. nóvember
1996 í máli nr. 90/1996, íslenska ríkisins gegn Guðnýju Árnadóttur, í algerlega
hliðstæðu máli. Stefndi hafi ekki viljað fallast á ofangreinda afstöðu
stefnanda, eins og fram kemur í svarbréfi hans. Þar sé einkum vísað til þess,
að tilgangur hins tilvitnaða lagaákvæðis hafi verið að koma í veg fyrir, að
starfsmenn, sem tækju boði um sama eða sambærilegt starf hjá hlutafélaginu með
eigi lakari kjörum, en þeir höfðu áður haft, ættu jafnframt rétt til biðlauna
skv. 14. gr. laga nr. 38/1954. Því til stuðnings sé bent á, að framkvæmdastjóri
Áburðarverksmiðju ríkisins hafi átt þátt í samningu frumvarps um stofnun
Áburðarverksmiðjunnar hf. Þá hafi stefnandi ásamt öðrum starfsmönnum haft
tækifæri til að fylgjast með lagasetningunni, aðdraganda að stofnun hlutafélagsins
og breyttu rekstrarumhverfi og að framkvæmdastjóra þess hafi verið falið að
gera ráðningarsamninga m.a. við stefnanda með sambærilegum kjörum og hann hafði
haft. Neitun stefnda á greiðslu biðlaunanna sé ástæða málsóknar þessarar. Stefnandi byggir málsókn sína á því, að hann hafi verið
ríkisstarfsmaður á þeim tíma, sem hann starfaði hjá Áburðarverksmiðju ríkisins.
Lög nr. 38/1954 hafi gilt um starfskjör hans og réttindi, er Áburðarverksmiðjan
hf. yfirtók rekstur Áburðarverksmiðju ríkisins. Aðalkrafa stefnanda sé reist á
14. gr. laganna, sem tryggi honum rétt til biðlauna í sex mánuði frá því að
starf hans var lagt niður. Enginn vafi leiki á því, að starf stefnanda sem
ríkisstarfsmanns hafi verið lagt niður, þegar Áburðarverksmiðjan hf. yfirtók rekstur
Áburðarverksmiðju ríkisins, sbr. áður tilvitnaðrar 6. gr. laga nr. 89/1994 og
umfjöllunar í greinargerð þar um. Þá vísist til fjölda dómafordæma Hæstaréttar
í hliðstæðum málum. Réttur hans til biðlauna hans hafi orðið virkur við
niðurlagningu stöðunnar, enda hafi honum ekki verið boðin sambærileg staða með
samsvarandi réttindum og hann hafði notið samkvæmt lögum nr. 38/1954, þar á
meðal biðlaunaréttindum. Fjölda dómafordæma megi tilgreina þessu til stuðnings,
nú síðast dóm Hæstaréttar frá 7. nóvember 1996 í máli íslenska ríkisins gegn
Guðnýju Árnadóttur. Ákvæði 6. gr. laga nr. 89/1994 breyti þar engu um. Stefnandi telur mega ráða af texta 6. gr. laga nr.
89/1994 og greinargerð með frumvarpi að lögunum, að forsenda ákvæðisins hafi
verið, sú að stefnanda og öðrum fastráðnum starfsmönnum yrðu tryggð sambærileg
störf hjá Áburðarverksmiðjunni hf. og þeir höfðu hjá Áburðarverksmiðju
ríkisins. Fyrir því sé hins vegar ómöguleiki, þar sem starf hjá hlutafélagi
geti aldrei orðið sambærilegt starfi hjá ríkisfyrirtæki með þeirri vernd sem
lög nr. 38/1954 veiti. Hlutafélag geti ekki veitt stefnanda þá vernd, sem hann
njóti sem ríkisstarfsmaður, en þeir njóti t.d. réttar til aðildar að
Lífeyrissjóði ríkisstarfsmanna, sérstakra réttinda í veikinda- og
slysatilvikum, sérstakra réttinda í fæðingarorlofi, meira starfsöryggis en
almennt gerist vegna varanleika ríkisins og skráðra sem óskráðra reglna um
uppsögn ríkisstarfsmanna, og það sem einna mikilvægast sé, njóti þeir réttar
til biðlauna, sé staða þeirra lögð niður.
Stefnandi telur að 6. gr. laga nr. 89/1994 sé byggð á röngum forsendum
og geti ekki svipt hann þeim rétti, sem 14. gr. laga nr. 38/1954 veiti honum. Þá byggir stefnandi á því, að ráðningarkjör hans hjá
hlutafélaginu séu ekki sambærileg við þau sem hann áður hafði, sbr.
framlagaðan ráðningarsamnings hans. Þar sé ekkert biðlaunaákvæði að finna, auk
þess sem þar sé verulega íþyngjandi samkeppnishömluákvæði, sem hafi ekki verið
hluti af fyrri kjörum hans. Enda þótt hann eigi áframhaldandi rétt til að
greiða iðgjöld í Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins, munu réttindi hans verða
„fryst“, þ.e. hann muni ekki öðlast þau réttindi í framtíðinni, sem hann annars
mundi hafa áunnið sér með auknum starfsaldri, auk þess sem hann eigi þess ekki
kost að velja sér deild í sjóðnum, eins og ríkisstarfsmenn almennt hafi getað. Stefnandi bendir jafnframt á, að verði hann sviptur
biðlaunarétti á grundvelli áðurnefndrar 6. gr. opni það leið til þess að fara í
kringum biðlaunaréttinn, með því að stofna hlutafélag um starfsemi sem leggja
eigi niður, áður en til niðurlagningarinnar kemur. Margrómað starfsöryggi
ríkisstarfsmanna færi þá fyrir lítið, en fyrir það hafi ríkisstarfsmenn, að
mati stefnanda, í gegnum tíðina greitt fyrir með lægri launum en almennt
tíðkist um sambærileg störf á hinum almenna vinnumarkaði. Stefnandi telur, að ákvæði 2. ml. 6. gr. laga nr.
89/1994 brjóti í bága við þá jafnræðisreglu, sem víða sé byggt á í Stjórnarskrá
Íslands, og nú hafi verið lögfest í 65. gr. hennar, sbr. l. nr. 97/1995, og
alþjóðasáttmálum sem Ísland hefur gerst aðili að, ef talið verði, að
réttindaskerðing felist í tilgreindu lagaákvæði. Stefnandi vísar sérstaklega
til 14. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu og 1. mgr. 2. gr. sáttmála Sameinuðu
þjóðanna um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi í þessu sambandi. Samkvæmt framangreindu hafi stefnandi átt rétt til
biðlauna við niðurlagningu stöðu hans, þó svo að honum hefði verið boðin staða
hjá Áburðarverksmiðjunni hf., sem hann hafi þegið. Stefnandi byggir á því, að
ekki fái staðist gagnvart stjórnarskránni og tilvitnuðum alþjóðasáttmálum, að
þröngur afmarkaður hópur fastráðinna starfsmanna hjá Áburðarverksmiðju
ríkisins, þar á meðal stefnandi, sé tekinn úr hópi ríkisstarfsmanna, sem njóti
verndar 14. gr. l. nr. 38/1954, og afnuminn sé biðlaunaréttur þeirra þá er hann
varð virkur. Stefnandi hafnar þeirri skoðun stefnda, að það eigi að
hafa áhrif á rétt hans til biðlauna, að framkvæmdastjóri Áburðarverksmiðju
ríkisins og síðar Áburðarverksmiðjunnar hf. hafi tekið þátt í samningu laga
nr. 89/1994. Þá sé haldlítil sú mótbára stefnda, að stefnandi eigi að missa
lögbundinn biðlaunarétt sinn við það eitt að hann og aðrir fyrrverandi
starfsmenn Áburðarverksmiðju ríkisins hafi átt þess kost, að fylgjast með
lagasetningunni, án þess að gera nokkurn fyrirvara þar að lútandi. Þessar
staðhæfingar stefnda séu rangar og þótt réttar reyndust, verði ekki séð, að það
geti leitt til þess, að stefnandi missi lögbundin og áunnin réttindi.
Lagasetningarvaldið sé hjá Alþingi og fráleitt sé, að meintar skoðanir
stefnanda á rétti sínum til biðlauna eða afstaða einhverra þriðju aðila geti
talist fela í sér afsal áunninna réttinda. Í þessu sambandi megi geta þess, að
álit stéttarfélags stefnanda, Bandalags háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna, hafi
legið fyrir Alþingi, þess efnis, að tíðrædd 6. gr. gæti ekki útrýmt
biðlaunaréttindum starfsmanna verksmiðjunnar. Varakrafa stefnanda byggist á því, að ótvírætt sé, að
staða sú, sem hann gegndi hjá Áburðarverksmiðju ríkisins, hafi verið lögð niður
og að þar með hafi stofnast réttur stefnanda og samsvarandi skylda stefnda til
greiðslu biðlauna skv. 14. gr. l. nr. 38/1954. Svipting biðlaunaréttar
stefnanda með sérlagaákvæði eins og 6. gr. l. nr. 89/1994 var sérstök aðgerð en
ekki almenn. Hún fái ekki staðist gagnvart 72. gr. stjórnarskrárinnar (áður 67.
gr.) nema fullar bætur komi fyrir. Biðlaunaréttinn telur stefnandi tvímælalaust
njóta verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar að skylda til greiðslu hans hafi
stofnast, er starf hans var lagt niður, þ.e. með sömu lögum og
biðlaunarétturinn var afnuminn. Stefnandi telur fullar bætur vera sömu
fjárhæðar og biðlaun hefðu orðið og byggir varakröfu sína sömu sjónarmiðum, sem
fram komi í rökstuðningi fyrir aðalkröfu, þ.e.a.s að um brot á jafnræðisreglu
stjórnarskrárinnar og alþjóðasáttmála sem Ísland eigi aðild að sé að ræða. Stefnandi byggir aðal- og varakröfu sína á launum sínum
síðustu 12 mánuði fyrir niðurlagningu stöðu hans, sbr. framlagða launaseðla
fyrir þetta tímabil. Til fastra launa í skilningi 14. gr. l. nr. 38/1954
teljist föst dagvinnulaun, föst yfirvinna og desemberuppbót. Biðlaunin
gjaldfalli á sama hátt og ef hann hefði haldið starfi sínu óbreyttu. Því sé
gerð krafa um hver mánaðarlaun frá þeim tíma er þau hefðu átt að koma til
útborgunar og dráttarvaxta krafist af þeim frá sama tíma. Málsástæður og lagrök stefnda. Stefndi lýsir tilurð laganna nr. 89 frá 24. maí 1994 um
stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins með þeim hætti, að
nauðsynlegt hafi þótt að skjóta styrkari stoðum undir rekstur hennar með
hliðsjón af því, að einkaréttur hennar til sölu á tilbúnum áburði hafi átt að
falla niður 1. janúar 1995, sbr. bókun 8 um ríkiseinkarétt í EES-samningi. Við flutning frumvarps til laga um stofnun hlutafélags
um Áburðarverksmiðju ríkisins á árinu 1993 hafi veruleg óvissa ríkt um framtíð
fyrirtækisins með óbreyttu rekstrarformi, eins og fram komi í greinargerð með
frumvarpinu, svo og vegna væntanlegra reglna á vettvangi GATT, sem kynnu að
leiða til samdráttar í framleiðslu búvöru hér á landi og þar með draga úr
notkun tilbúins áburðar og því samsvarandi samdráttar í framleiðslu
verksmiðjunnar. Með óbreyttu rekstrarformi hafi þótt sýnt, að ókleift myndi
reynast að ná viðunandi rekstrarhagkvæmni miðað við áætlað framleiðslumagn.
Hlutafélagaformið hafi þótt best henta til að skapa verksmiðjunni nauðsynlegan
sveigjanleika, aðlögunarhæfni og viðbragðsflýti í því skyni að tryggja
framtíðarrekstur hennar. Þetta sé allt rakið í athugasemdum með frumvarpi til
laga um stofnun hlutafélags um Áburðarverksmiðju ríkisins, svo og í
framsöguræðum landbúnaðarráðherra um frumvarpið. Landbúnaðarráðherra hafi á árinu 1992 falið Ólafi
Ísleifssyni, hagfræðingi og Hákoni Björnssyni, þáverandi forstjóra
Áburðarverksmiðju ríkisins, að undirbúa nauðsynlegar breytingar á lögum um
Áburðarverksmiðju ríkisins í samræmi við ráðgerð markmið. Þeir hafi með bréfi
til landbúnaðarráðherra, dagsettu 4. september 1992 skilað drögum að
lagafrumvarpi ásamt ítarlegri greinargerð. Í bréfinu sé tekið fram, að við samningu
frumvarpsins hafi verið leitað til lögmanns Áburðarverksmiðju ríkisins um
ráðgjöf um lagaleg efni. Greinargerð þeirra Ólafs og Hákons, bæði við
lagafrumvarpið og einstakar greinar þess, hafi einnig fylgt orðrétt sem
athugasemdir með lagafrumvarpinu, þegar það var lagt fram á Alþingi. Það hafi
síðan verið lögfest óbreytt með lögum nr. 89/1994 með þeirri einu breytingu, að
bætt var við ákvæði um stjórn hlutafélagsins. Í athugasemdum frumvarpshöfunda um 6. gr. segi m.a., að
þar sem ákvæðinu sé ætlað að tryggja fastráðnum starfsmönnum Áburðarverksmiðju
rétt til sömu starfa hjá hinu nýja hlutafélagi og þeir áður hafi gegnt, þyki
ákvæði 14. gr. laga nr. 38/1954 ekki eiga við. Stefnandi hafi verið starfsmaður Áburðarverksmiðju
ríkisins frá árinu 1981 og hafi hann verið ráðinn til hins nýja hlutafélags frá
1. júlí 1994 í sama starf og hann áður hafi gegnt og engar athugasemdir gert.
Það hafi ekki gerst fyrr en með bréfi lögmanns hans frá 27. febrúar 1997. Þá
hafi komið fram sú skoðun, að starf það, sem stefnandi gegni nú, sé ekki
sambærilegt fyrra starfi hans hjá ríkisfyrirtækinu. Hin breytta starfs- og samkeppnisaðstaða verksmiðjunnar
hafi verið skýrð á fundi 30 júní 1994 og jafnframt hafi þar komið fram, að
tilgangur lagabreytingarinnar hafi verið sá, að tryggja áframhaldandi
starfsöryggi starfsmanna verksmiðjunnar. Þennan fund hafi Hákon Björnsson,
forstjóri verksmiðjunnar, sótt, allir framkvæmdastjórar og fyrirsvarsmenn
einstakra rekstrarþátta, þar á meðal stefnandi, auk Sveins Snorrasonar, hrl. og
Geirs Gunnarssonar, fyrrv. alþm., sem báðir hafi síðan tekið sæti í stjórn
hlutafélagsins. Enginn viðstaddra hafi borið því við, að þau störf, sem stóðu
þeim til boða hjá hlutafélaginu, væru ekki hin sömu eða sambærileg þeim, sem
viðkomandi hafði gegnt hjá ríkisfyrirtækinu og enginn þeirra gerði fyrirvara um
það, þegar skriflegur ráðningarsamningur var gerður. Enginn viðstaddra hafi
kosið að hætta og þiggja biðlaun, að undanskildum verksmiðjustjóranum, sem áður
hafði tekið ákvörðun um að láta af störfum, enda skammt til eftirlaunaaldurs
hans. Í öllum ferli undirbúningsins að hlutafélagsstofnuninni,
hafi enginn þeirra starfsmanna, sem nú geri kröfu um biðlaun, gert nokkrar
athugasemdir eða fyrirvara af nokkru tagi. Þessum starfsmönnum hafi þó öllum
verið ljóst, að gengið hafi verið út frá því við ráðningu þeirra hjá
hlutafélaginu, að verið væri að mati viðsemjenda að bjóða þeim sambærilegt
starf. Þeim hafi þá átt að vera í lófa lagið að hafa uppi andmæli eða tjá sig
með öðrum hætti, ef þeir kysu fara fram á biðlaun. Stefndi byggir á því og kveðst leggja ríka áherslu á
það, að 6. gr. laga nr. 89/1994 veiti starfsmönnum ekki hvoru tveggja rétt til
forgangs til starfs og rétt til biðlauna. Stefndi hafnar þeim sjónarmiðum stefnanda, að 6. gr.
laga nr. 89/1994 brjóti í bága við almenna jafnræðisreglu, þar sem um sé að
ræða skerðingu á lögbundnum réttindum, sem einungis hafi beinst að þröngum hópi
manna. Þvert á móti sé á því byggt, að 6. gr. laga nr. 89/1994 skerði ekki
biðlaunarétt, samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954. Tilgangur lagareglunnar hafi
verið sá að veita starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins forgangsrétt til
starfa hjá hlutafélaginu við stofnun þess. Starfsmenn hafi átt val um það,
hvort þeir nýttu sér þann forgang og hafi því hlotið að hafa litið svo á, að
starfið hjá félaginu væri sambærilegt því starfi, sem þeir áður gegndu hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins, eða ella hafna boðinu um starfann og fara á
biðlaun. Þegar af þeirri ástæðu fái sú málsástæða stefnanda ekki staðist, að
jafnræðisreglan hafi verið brotin á starfsmönnum Áburðarverksmiðju ríkisins. Staða stefnanda hefði orðið önnur og verri hefði hann
valið þann kostinn að hafna starfi og fara á biðlaun. Framtíðarstarf hans hafi
verið í húfi og hafi hann því valið betri kostinn og haldið áfram starfi sínu
hjá hlutafélaginu á síst lakari kjörum, ef ekki betri en hann áður hafði. Stefnandi hafi kosið að greiða áfram í Lífeyrissjóð
starfsmanna ríkisins, en nú sé munurinn sá, að sé greitt til sjóðsins af föstum
launum en af öðrum launum hans sé greitt til frjáls lífeyrissjóðs, hvort
tveggja að ósk stefnanda. Áður hafi eingöngu verið greitt af föstum launum
stefnanda. Þá hafi verið leitast við að gera launakjör stefnanda og önnur
starfskjör hans sem líkust því, sem hann hafi áður notið. Fjárhæð fastra
mánaðarlauna og fjöldi fastra yfirvinnutíma á mánuði hafi verið óbreytt frá því
sem verið hafði. Sama gildi um greiðsludag launa. Stefnandi hafi notið sömu
hlunninda, svo sem greiðslu fyrir afnot af eigin bifreið og óbreyttra
orlofsréttinda. Veikindaréttur hans taki mið af veikindarétti opinberra
starfsmanna hverju sinni. Auk þess njóti hann nú lengri uppsagnarfrests en
gildir um ríkisstarfsmenn, þ.e. 6 mánaða fyrirvara, en sjálfur geti hann sagt
upp með 3ja mánaða uppsagnarfresti. Andist stefnandi í starfi fær ekkja hans
eða börn 3ja mánaða sérstaka eftirlaunagreiðslu, sem sé rýmri regla en gilt
hafi samkvæmt starfsmannalögum nr. 38/1954. Loks sé í ráðingarsamningi
stefnanda við hlutafélagið ákvæði um gerðardóm, sem ekki tíðkist hjá
ríkisstarfsmönnum. Mótmælt sé þeirri fullyrðingu stefnanda, að íþyngjandi
samkeppnishömluákvæði sé í ráðningarsamningi hans við hlutafélagið, sem ekki sé
í samræmi við fyrri starfskjör hans að þessu leyti. Samsvarandi ákvæði sé í 32.
og 34. gr. laga nr. 38/1954. Skýra beri 32.gr. starfsmannalaganna á þann hátt,
að stefnanda hefði verið óheimilt sem ríkisstarfsmanni að ráða sig til starfa
hjá samkeppnisaðila við Áburðarverksmiðju ríkisins við starfslok þar. Því sé í
reynd ekki um marktækan mun að ræða, en ákvæði ráðningarsamningsins setji þó
tímamörk. Verði hins vegar talið, að umrætt ákvæði sé íþyngjandi fyrir
stefnanda, beri að líta til þess, að á móti komi lenging uppsagnarfrests af
hálfu vinnuveitanda og þar með biðlaunatími, svo og það starfsöryggi, sem starf
hans hjá hlutafélaginu veitti honum umfram fyrra starfi hans hjá
ríkisverksmiðjunni að óbreyttu rekstrarformi. Stefndi hafnar ennfremur sem rangri og ósannaðri þeirri
staðhæfingu stefnanda, að hann hafi fengið lægri laun en tíðkast hafi um
sambærileg störf meðan hann var ríkisstarfsmaður. Stefndi heldur því fram með
hliðsjón af framanrituðu, að öll skilyrði, er felist í 6. gr. laga nr. 89/1994,
hefi verið uppfyllt, þannig að biðlaunaréttur 14. gr. laga nr. 38/1954 geti
ekki átt við gagnvart stefnanda. Varakröfu sína kveður stefndi setta fram, fallist
dómurinn ekki á aðalkröfu hans. Stefndi styður varakröfuna þeim rökum að líta
verði til þess, að atvinnuöryggi stefnanda hafi verið tryggt með 6. gr. laga
nr. 89/1994 og honum hafi þannig verið að mestu bættir þeir fjárhagslegu
hagsmunir, er felist í 14. gr. laga nr. 38/1954. Einnig verði í þessu tilliti
að hafa hliðsjón af hinum langa uppsagnarfresti stefnanda hjá hlutafélaginu.
Beita verði tilvitnaðri 14. gr. í þessu sambandi á sama hátt og væri um að ræða
verr launað starf á vegum ríkisins á biðlaunatíma, eins og lagagreinin mæli
fyrir um. Þegar allt sé virt, virðist raunar erfitt að rökstyðja,
að stefnandi hafi orðið fyrir fjárhagslegu tjóni. Forsendur og niðurstaða. Ágreiningur málsaðila felst í því álitaefni, hvort
biðlaunaréttur stefnanda hafi fallið niður við ráðningu hans til hlutafélagsins
Áburðarverksmiðjunnar hf. hinn 1. júlí 1994 með vísan til ákvæðis 6. gr. laga
nr. 89/1994. Óumdeilt er, að stefnandi naut í starfi sínu hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins réttarstöðu opinberra starfsmanna samkvæmt lögum
nr. 38/1954. Þau lagaákvæði, sem hér reynir einkum á, er annars vegar
áðurnefnd 6. gr. laga nr. 89/1994 og hins vegar 14. gr. nr. 38/1954. Tilvitnuð 6. gr. hljóðar svo: „Fastráðnum starfsmönnum
Áburðarverksmiðju ríkisins skal boðið sambærilegt starf hjá hinu nýja
hlutafélagi og þeir gegndu áður hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Ákvæði 14. gr.
laga nr. 38/1954, um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, á því ekki við
um þá starfsmenn“. Lagaákvæði þetta á sér hliðstæðu í ýmsum lögum, þar sem
ríkisfyrirtækjum hefur verið breytt í hlutafélag, s.s. í 3. gr. laga nr.
45/1989 um stofnun hlutafélags um ríkisprentsmiðjunar Gutenberg, 4. gr. laga
nr. 28/1993 um stofnun hlutafélags um Sementsverksmiðju ríkisins, 7. gr. laga
nr. 20/1993 um stofnun hlutafélags um Síldarverksmiðju ríkisins, 3. gr. laga nr.
75/1994 um stofnun hlutafélags um Lyfjaverslun ríkisins. Ákvæði 1. mgr. 14. gr. gr. starfsmannalaga nr. 38/1954,
sem hér kemur til álita, er svohljóðandi: „Nú er staða lögð niður, og skal þá
starfsmaður jafnan fá föst laun, er starfanum fylgdu, greidd í 6 mánuði frá því
að hann lét af starfi, ef hann hefur verið í þjónustu ríkisins skemur en 15 ár,
en í 12 mánuði, eigi hann að baki lengri þjónustualdur, enda hafi hann þá ekki
hafnað annarri sambærilegri stöðu á vegum ríkisins.“ Við breytingu á rekstrarformi Áburðarverksmiðju ríkisins
í hlutafélag hinn 1. júlí 1994 á grundvelli laga nr. 89/1994 var staða
stefnanda lögð niður í skilningi 14. gr. starfsmannalaganna. Við ráðningu til
hlutafélagsins naut stefnandi því ekki lengur þeirra réttinda, sem starfsmannalögin
veittu, né heldur bar hann skyldur samkvæmt þeim. Því verður að taka afstöðu til þess, hvort 6. gr. laga
nr. 89/1994 sé þess valdandi, að biðlaunaréttur stefnanda falli niður, eins og
stefndi byggir á. Þegar frumvarp til laga nr. 89/1994 var til meðferðar í
landbúnaðarnefnd Alþingis, sendi stjórn starfsmannafélags Áburðarverksmiðju
ríkisins (S.F.Á.) nefndinni bréf. Í bréfinu segir m.a. svo varðandi 6. gr.
frumvarpsins: „Stjórnin leggur áherslu á að tryggt sé að með ákvæði 6. greinar
frumvarpsins sé ekki verið að brjóta á lögbundnum og áunnum réttindum
starfsmanna. ............Stjórn S.F.Á. fær ekki annað séð en að önnur málsgrein
6. greinar frumvarpsins skerði áunnin réttindi ákveðins hóps starfsmanna og því
beri að fella hana niður.“ Fyrir liggur að stefnandi var kvaddur á fund
landbúnaðarnefndar Alþingis sem fulltrúi starfsmanna verksmiðjunnar, ásamt
Hákoni Björnssyni og fleirum til umræðu um umrædda 6. gr. Í framburði sínum hér
fyrir dómi kváðu þeir, að nefndarmönnum hafi verið gert það ljóst að verið væri
að reyna að afnema biðlaunaréttindi ákveðins hóps starfsmanna og þeirri skoðun
komið á framfæri við nefndarmenn, að hæpið væri að mati ýmissa lögfræðinga, sem
leitað hafi verið til, að 6. gr. frumvarpsins fengi staðist. Hákon gegndi áður
forstjórastöðu hjá ríkisverksmiðjunni, en réðst til starfa hjá hlutafélaginu í
hliðstætt starf. Hann hefur einnig höfðað mál á hendur stefnda til greiðslu
biðlauna. Stefnandi bar það fyrir dómi, að á fundi 30. júní 1994,
þegar breytingarnar á rekstrarformi verksmiðjunnar voru kynntar, hafi komið
fram fyrirspurn til Sveins Snorrasonar stjórnarformanns hlutafélagsins um
biðlaunaréttinn og hafi hann gefið þau svör, að þar væri við fyrri
rekstraraðila að eiga, en ekki hlutafélagið sjálft. Framburður þeirra Hákonar
Björnssonar og Páls A. Höskuldssonar, sem einnig sækir mál á hendur stefnda til
greiðslu biðlauna, var samhljóða framburði stefnanda að þessu leyti. Sveinn
Snorrason minntist þess ekki í skýrslu sinni fyrir dóminum, að þetta atriði
hafi borið að með þessum hætti, heldur taldi hann sig hafa verið að svara
fyrirspurn um það, hvaða úrræði þeir ættu, sem veldu þann kostinn að ráða sig
ekki til hlutafélagsins. Þeir myndu verða að sækja rétt sinn til ríkisins. Stefnandi greindi réttinum frá því, að biðlaunaréttur
hans hafi ekki komið til umræðu, þegar hann gerði ráðningarsamning sinn við
hlutafélagið og því síður að því hafi verið hreyft, að lenging uppsagnarfrests
úr 3 mánuðum í fyrri starfskjörum hans í 6 mánuði í ráðningarsamningnum
tengdist á nokkurn hátt brottfalli biðlaunaréttar. Hann kvaðst engan fyrirvara
hafa gert í sambandi við meintan biðlaunarétt sinn við gerð
ráðningarsamningsins. Hákon Björnsson forstjóri, hlutafélagsins, sem annaðist
gerð ráðningarsamningsins við stefnanda, staðfesti fyrir dóminum, að þessi
tilgreinda breyting á ráðningarkjörum stefnanda hafi að hans mati ekki staðið í
neinu sambandi við brottfall biðlaunaréttar. Stefnandi bar það ennfremur, að
hvergi hafi komið fram, að hann ætti val um það að taka við nýja starfinu eða
fara á biðlaun ella, hvorki í lögunum um hlutafélagið, öðrum gögnum eða í
viðræðum við stjórnarformann hlutafélagsins. Hann kvað starfskjör sín hafa
versnað við ráðningu hans til hlutafélagsins, að því leyti að í
ráðningarsamningi hans sé ákvæði um samkeppnishömlur, sem ekki hafi verið áður.
Ákvæðið sé svo víðtækt, að hann geti ekki ráðið sig til starfa hjá öðrum í
Evrópu á þessu sviði, þann tíma sem tiltekið sé í ráðningarsamningnum. Einnig
hafi orlofsréttur hans skerts við ráðningu hans til hlutafélagsins. Sé litið til launakjara stefnanda hjá hlutafélaginu með
hliðsjón af ákvæði umræddrar 6. gr. laga nr. 89/1994 er óumdeilt, að hann naut
sömu launa hjá hlutafélaginu og hann áður fékk sem starfsmaður
Áburðarverksmiðju ríkisins og flest önnur starfskjör hans voru sambærileg í
hinni nýju stöðu og jafnvel betri í ýmsu tilliti. Eitt er það kjaraatriði í
ráðningarsamningi hans við hlutafélagið, sem telja verður að feli í sér
verulega skerðingu. Um er að ræða ákvæði í 9. gr. ráðningarsamningsins sem
varðar samkeppnishömlur. Ákvæðið er svohljóðandi: „Eins lengi og forstöðumaður
rannsóknastofu er í starfi hjá félaginu og allt að tveimur árum eftir að hann
hefur hætt starfi hjá félaginu gilda eftirfarandi samkeppnishömlur. a)
Forstöðumanni rannsóknastofu er óheimilt, án skriflegs samþykkis frá stjórn
félagsins, að hafa beint eða óbeint fjárhagslega hagsmuni í nokkru félagi eða
fyrirtæki sem að einhverju leyti er í samkeppni við fyrirtækið eins og það er
rekið á þeim tíma. b) Einnig er forstöðumanni rannsóknastofu óheimilt að ráða
sig hjá eða að vinna fyrir slíkt félag, sem stjórnarmaður, starfsmaður eða
ráðgjafi.“ Stefndi byggir á því, að þetta samningsákvæði hafi í
raun ekki falið í sér breytingu á kjörum stefnanda frá fyrra réttarsambandi með
vísan til 32. og 34. gr. laga nr. 38/1954 Hann hafi verið bundinn þagnarskyldu
samkvæmt 32. gr. laga nr. 38/1954 og sú skylda sé óbreytt, þótt starfsmaður
láti af starfi, sbr. niðurlagsákvæði tilvitnaðrar lagagreinar. Ennfremur bendir
stefndi á 34. gr. sömu laga, sem feli í sér samsvarandi takmörkun á
athafnafrelsi ríkisstarfmanna í atvinnulegu tilliti og mælt sé fyrir um í 9.
gr. ráðningarsamningsins. Ljóst þykir, að umrætt ákvæði sé mun víðtækara og feli í
sér mun meiri skerðingu fyrir stefnanda, en sú lagaskylda, sem 32. gr. og 34.
gr. starfsmannalaga mæla fyrir um, og setji atvinnumöguleikum hans hérlendis
þröngar skorður, kjósi hann að hverfa til annarra starfa. Þá byggir stefndi á því, að stefnanda hafi verið bætt að
fullu brottfall biðlaunaréttar með því að uppsagnarfrestur hans hafi verið
lengdur til samræmis við þann biðlaunarétt sem hann naut í fyrra starfi. Að mati dómsins er biðlaunaréttur annars eðlis en
uppsagnarréttur og því sé ekki hægt að leggja þessi tvö kjaraatriði að jöfnu.
Komi þetta skýrast fram í því, að hlutafélag geti orðið gjaldþrota og þá sé
lengdur uppsagnarfrestur harla lítils virði, sbr. 5. gr. laga nr. 53/1993.
Íslenska ríkið og fyrirtæki eða stofnanir á þess vegum sé varanlegri og
traustari vinnuveitandi og vandséð er að þar geti komið til gjaldþrota. Þegar allt það er virt sem að framan er rakið, þykir
stefndi ekki hafa sýnt fram á það með óyggjandi hætti, að starf stefnanda hjá
Áburðarverksmiðjunni hf. sé sambærilegt fyrra starf hans og stefnandi njóti
jafngóðra starfskjara og annarra réttinda sem í fyrra starfi hans hjá
Áburðarverksmiðju ríkisins. Þvert á móti virðast starfskjör stefnanda hafa
skerts í mörgu tilliti. Því verður að telja að 6. gr. laga nr. 89/1994 verði
ekki beitt gagnvart stefnanda. Ekki verður heldur litið svo á, að stefnandi hafi svipt
sig rétti til biðlauna með því að láta hjá líða að gera fyrirvara um biðlaun
sín, þegar hann réði sig til starfa hjá hlutafélaginu og undirritaði
ráðningarsamning sinn, eins og stefndi heldur fram. Mál af þessu tagi hafa komið til kasta dómstóla og hefur
Hæstiréttur felld dóm um álitaefnið, sbr. Hæstaréttardóm 1996, bls. 3417 og
einnig til hliðsjónar Hæstaréttardóm 1996 bls. 3169. Í fyrrnefndum dómi
Hæstaréttar var deilt um gildi 7. gr. laga nr. 20/1993 en þau varða breytingu
Síldarverksmiðju ríkisins í hlutafélag. Í niðurlagsorðum Hæstaréttar segir m.a.
svo: „Dómstólar hafa túlkað 14. gr. laga nr. 38/1954 svo, að biðlaunaréttur sé
fyrir hendi við niðurlagningu stöðu, þótt sá starfi sem stöðunni fylgdi, verði
áfram ræktur á vegum annars aðila en ríkisins, sbr til dæmis H.1964.936 og H
1990.452. Þótt laun og viðfangsefni í hinni nýju stöðu séu þau sömu og í hinni
eldri, verður nýja staðan ekki talin sambærileg hinn fyrri, ef hin sérstöku
réttindi samkvæmt lögum nr. 38/1954 eru ekki fyrir hendi í nýju stöðunni.“ Þau sérstöku réttindi, sem vísað er til í dómi
Hæstaréttar eru m.a. biðlaunaréttindi þau, sem deilt er um í máli þessu og 14.
gr. laga nr. 38/1954 fjallar um. Stefnandi hefur ekki fallið frá þessum rétti
með beinum eða óbeinum hætti né heldur verður talið, að stefnandi hafi
fyrirgert rétti sínum að þessu leyti með því að láta hjá líða að gera fyrirvara
um biðlaunarétt sinn við gerð ráðningarsamnings síns. Ekki verður önnur ályktun dregin af dómafordæmum
Hæstaréttar, en að sú stefna hafi þar verið mörkuð, að fastir starfsmenn
ríkisins verði ekki sviptir áunnum réttindum sínum með sérlögum, sem beinast að
þröngum hópi ríkisstarfsmanna. Verður ekki annað séð, en jafnréttissjónarmið
hafi þar verið ráðandi og einnig sé á því byggt, að viðkomandi starfsmenn hafi
öðlast stjórnarskrárvarinn rétt samkvæmt 72. gr. stjórnskipunarlaga nr. 33/1944
með síðari breytingum, til þeirra starfskjara, sem þeir nutu sem
ríkisstarfsmenn. Í lögum þeim, sem Alþingi hefur sett á undanförnum árum og
fjalla um breytingu ríkisstofnunar í hlutafélag, hefur komið skýrt fram sá
vilji löggjafans, að ríkisstarfsmenn skuli sviptir rétti til biðlauna, ráði
þeir sig til sambærilegra starfa hjá viðkomandi hlutafélagi. Þessum viðhorfum
hefur Hæstiréttur hafnað, samanber niðurlagsorð réttarins í dómi 1996, bls.
3417, sem áður er vísað til. Niðurstaða dómsins er því sú, að fallist er á kröfur
stefnanda á hendur stefnda, enda hefur stefndi ekki mótmælt kröfu stefnanda
tölulega. Ákvörðun dómsins um dráttarvaxtakröfu stefnanda er
eftirfarandi. Stefnandi tók við starfi hjá Áburðarverksmiðjunni hf. hinn 1.
júlí 1994, án þess að gera fyrirvara um rétt sinn til biðlauna eða gera stefnda
á annan hátt viðvart um það, að hann hygðist halda þeim biðlaunarétti sínum til
laga. Stefndi hafði því réttmæta ástæðu til að ætla með hliðsjón af 6. gr. laga
nr. 89/1994, að stefnandi hefði fallið frá rétti sínum til biðlauna. Með bréfi til fjármálaráðuneytisins, dags. 27. febrúar
1997, krefur Gunnar Jónsson hrl. stefnda um biðlaun fyrir hönd stefnanda og
fleiri starfsmanna Áburðarverksmiðju ríkisins, sem eins var háttað um. Með
hliðsjón af þessu aðgerðarleysi stefnanda og með vísan til 3. mgr. 9. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987, þykir rétt, að dráttarvextir reiknist af tildæmdri
fjárhæð frá 27. mars 1997 til greiðsludags. Samkvæmt 130. gr. laga nr. 91/1991 ber að dæma stefnda
til að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 350.000, þar með talinn
virðisaukaskattur. Skúli J. Pálmason kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, ríkissjóður Íslands, greiði stefnanda, Teiti
Gunnarssyni, kr. 1.605.149, auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 27. mars 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda kr. 350.000 í málskostnað. |
Mál nr. 434/1998 | Fiskveiðibrot | T
og E voru ákærðir fyrir brot gegn lögum um umgengni um nytjastofna sjávar fyrir
að hafa ekki látið vigta við löndun 227 kg af humri sem þeir höfðu veitt, en
þeir töldu þess ekki þörf þar sem um verðlausan úrgangsfisk væri að ræða. Talið
var sannað að þeir hefðu brotið gegn ákvæðum laganna, en samkvæmt þeim sé skylt
að láta vigta allan afla sem landað er, óháð verðmæti hans. Var niðurstaða
héraðsdóms um sakfellingu staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 21. október 1998 samkvæmt áfrýjun ákærðu og jafnframt af hálfu
ákæruvaldsins, sem krefst þess að refsing ákærðu verði þyngd. Ákærðu krefjast aðallega sýknu af
kröfum ákæruvaldsins, en til vara vægustu refsingar, sem lög leyfa. Í héraðsdómi er því lýst, að ákærði
Tómas hafi 14. ágúst 1997 ekið með humaraflann, sem ákæra í málinu lýtur að,
fram hjá hafnarvog í Sandgerði, „þar sem hinn hluti aflans var veginn.“ Hið
rétta mun vera að á þessum tíma hafi verið staðið þannig að verki við uppskipun
humarafla í Sandgerðishöfn, að vigtarmönnum var gefin upp áætluð þyngd hans.
Framlögð gögn sýna að annar humar, sem landað var sama dag úr skipi ákærða
Tómasar, Hafnarbergi RE 404, var tilkynntur vigtarmönnum í Sandgerðishöfn, sem
skráðu áætlaða þyngd hans 650 kg í dagbók sína. Við vigtun á vinnslustað
reyndist sá humarafli vera alls 584 kg. Ákærðu hafa báðir viðurkennt að
þeir hafi ekki ætlað að láta vigta þann humar, sem um ræðir í ákæru. Þetta hafi
verið úrgangshumar, sem ekki var hæfur til vinnslu, og heimilt hafi verið að
fleygja honum. Þess í stað hafi þeir ætlað að hirða hann til einkanota fyrir
áhöfn skipsins og talið að ekki væri þörf að vigta verðlausan úrgang. Ákærðu bera fyrir sig í fyrsta lagi
að þegar atvik málsins gerðust hefði ekki tíðkast um árabil að vigta humarafla
eftir löndun á hafnarvog, heldur hafi vigtarmenn beðið skipshöfn um áætlun á
þyngd aflans, sem hafi síðan verið ekið á vinnslustað. Þetta stafi af því að
mikill ís og sjór sé með aflanum við uppskipun og gefi það því ranga mynd að
vigta hann þegar eftir löndun á hafnarvog. Þess í stað hafi tíðkast að
löggiltur vigtarmaður vigtaði humarafla á vinnslustað, þegar sjór og ís hafi
verið skilinn frá. Þessi framkvæmd hafi verið í samræmi við reglugerð nr.
261/1992 um vigtun á humri, sem ákærðu telja enn í gildi, enda hafi hún ekki
verið felld niður með nýrri reglugerðum, nr. 427/1993 og nr. 618/1994 um vigtun
sjávarafla. Humarinn, sem ákæra tekur til, hafi að kröfu eftirlitsmanns
Fiskistofu þrátt fyrir allt verið veginn á verkunarstað, líkt og annar
humarafli skipsins í umræddri ferð, og reynst vera 227 kg. Því hafi þeir ekki
brotið gegn lögum nr. 57/1996 um umgengni um nytjastofna sjávar með háttsemi
sinni, heldur hafi ákærði Tómas í mesta lagi gerst sekur um tilraun til brots
með því að aka þessum hluta aflans fram hjá hafnarvog. Í málinu sé ekki ákært
fyrir tilraun til brots. Samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr.
57/1996, sbr. 3. gr. reglugerðar nr. 618/1994, er skylt að vega allan afla á
hafnarvog þegar við löndun. Fyrirtækið Haraldur Böðvarsson hf. hafði á þessum
tíma endurvigtunarleyfi fyrir humar. Þetta leyfi veitti aðeins heimild til
endanlegrar vigtunar afla að undangenginni vigtun á hafnarvog. Vigtun hjá
vinnslustöðinni gat því ekki komið í stað lögboðinnar vigtunar á hafnarvog og
breytir þar engu hvort tíðkast hafi önnur og eftir atvikum ólögmæt framkvæmd í
þeim efnum við uppskipun í Sandgerðishöfn. Á fyrrgreinda röksemd ákærðu verður
því ekki fallist. Ekki stoðar þeim heldur að bera fyrir sig að þeir hafi farið
eftir ákvæðum eldri reglugerðar nr. 261/1992, þar sem ný reglugerð hafði tekið
gildi þegar atvik málsins gerðust. Að auki sinntu ákærðu heldur ekki skyldum
sínum samkvæmt þeirri eldri, enda tilkynntu þeir ekki hafnaryfirvöldum í
Sandgerðishöfn um áætlaða þyngd humaraflans, sem er ákæra í málinu varðar, á
sama hátt og þeir tilkynntu um annan humarafla úr sömu veiðiferð. Ákærðu bera fyrir sig í öðru lagi
að þeim hafi ekki verið skylt að láta vigta þann hluta aflans, sem ákært er
fyrir, þar sem heimilt hafi verið samkvæmt 2. mgr. 2. gr. laga nr. 57/1996 að
varpa fyrir borð afla, sem sýktur er, selbitinn eða skemmdur á annan hátt.
Samkvæmt 2. gr. reglugerðar nr. 350/1996 um nýtingu afla og aukaafurða sé
einnig heimilt að varpa frá borði tilteknum fiskúrgangi, enda verði hann ekki
nýttur með arðbærum hætti. Í 1. mgr. 2. gr. laga nr. 57/1996
er sú meginregla að skylt sé að hirða og koma með að landi allan afla. Með
hliðsjón af þessu og reglum um meðferð afla í 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laganna
verður að telja að ávallt sé skylt að láta vigta allan afla, sem landað er,
óháð verðmæti hans. Samkvæmt 1. mgr. 9. gr. laganna er skipstjóra skylt að láta
vigta hverja tegund sérstaklega og ber jafnframt að tryggja að réttar og
fullnægjandi upplýsingar um aflann berist til vigtarmanns. Samkvæmt 10. gr.
laganna er ökumanni skylt að flytja óveginn afla rakleiðis frá skipshlið að
hafnarvog nema undanþága hafi verið veitt. Með háttsemi sinni braut ákærði
Tómas gegn 10. gr., sbr. 1. mgr. 6. gr. laga nr. 57/1996, og ákærði Einar Björn
gegn 1. mgr. 9. gr., sbr. 1. mgr. 6. gr. sömu laga. Hafa þeir unnið til
refsingar með brotum sínum samkvæmt 23. gr. laganna. Verður niðurstaða
héraðsdóms um refsingu þeirra og sakarkostnað staðfest. Ákærðu greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður. Ákærðu, Tómas Sæmundsson og Einar
Björn Tómasson, greiði í sameiningu allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með
talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 130.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda þeirra fyrir Hæstarétti, Sigurbjörns Magnússonar hæstaréttarlögmanns,
130.000 krónur. Héraðsdómur Reykjavíkur 2.
október 1998. Ár 1998, föstudaginn 2. október, er á dómþingi
Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri
Guðgeirssyni, héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 519/1998:
Ákæruvaldið gegn Tómasi Sæmundssyni og Einari Birni Tómassyni sem tekið var til
dóms hinn 30. september sl. að lokinni aðalmeðferð. Málið er höfðað
með ákæru Ríkislögreglustjóra, dagsettri 15. maí sl. á hendur ákærðu, Tómasi
Sæmundssyni, Skildinganesi 45, Reykjavík, kt. 150436-2659, og Einari Birni
Tómassyni, Ásvallagötu 61, Reykjavík, kt. 010570-3369, „fyrir brot gegn lögum
um umgengni um nytjastofna sjávar, þann 14. ágúst 1997 í Sandgerði. I. Ákærða
Tómasi sem útgerðarmanni Hafnarbergs RE-404 með skipaskrárnr. 617, er gefið að
sök að hafa eftir löndun í Sandgerðishöfn úr Hafnarbergi þann 14. ágúst 1997,
ekið á bifreið útgerðarinnar UH-137 með 227 kg af humarskottum, sem voru hluti
af uppskipuðum afla skipsins, fram hjá hafnarvigt í Sandgerðishöfn að
humarvinnslu Haraldar Böðvarssonar hf. í Keflavík, án þess að láta vigta þann
afla. Telst þetta
varða við 10. gr., sbr. 23. gr. laga nr. 57,1996 um umgengni um nytjastofna
sjávar. II. Ákærða
Einari Birni sem skipstjóra á Hafnarbergi RE-404, er gefið að sök að hafa við
uppskipun í Sandgerðishöfn í fyrrgreint skipti ekki látið vigta 227 kg af humarskottum af afla skipsins sem meðákærði
Tómas flutti með bifreið sinni fram hjá hafnarvigt Sandgerðishafnar. Telst þetta
varða við 1. mgr. 9. gr., sbr. 23. gr. laga nr. 57,1996. Þess er krafist
að ákærðu verði dæmdir til refsingar fyrir framangreind brot”. Málavextir. Fimmtudagsmorguninn
14. ágúst sl. kom v/s Hafnarberg RE 404 úr humarveiðiferð til hafnar í
Sandgerði og var aflanum landað úr skipinu þennan morgun. Skipstjóri var ákærði
Einar Björn, sonur meðákærða Tómasar. Ákærði, Tómas, sem á og gerir út skipið
var viðstaddur löndunina. Fyrir liggur að ákærðu höfðu sammælst um það að hluti
aflans, sem þeir segja að hafi verið ósöluhæfur úrgangshumar, yrði ekki veginn,
heldur yrði honum skipt á milli áhafnar skipsins. Var þessum hluta aflans, sem
ekki er vefengt að hafi vegið 227 kílógrömm, skipað upp á pallbíl ákærða,
Tómasar, og ók ákærði með hann fram hjá hafnarvoginni í Sandgerði, þar sem hinn
hluti aflans var veginn. Þrjú vitni, Rúnar Jónsson veiðieftirlitsmaður, Agnar
Breiðfjörð Þorkelsson verkstjóri, og Jóhannes Margeir Ingiþórsson vigtarmaður,
sem skoðuðu lauslega þann hluta aflans sem ekki var veginn, segja að þar hafi
verið um að ræða óflokkaðan humar. Að sögn Rúnars var humarinn vafalaust
vinnsluhæfur að miklum hluta en þeir Agnar Breiðfjörð og Jóhannes Margeir hafa
sagt hann að mestu leyti verið lélegan eða ónýtan en innan um hafi verið góður
humar. Ákærðu neita
sök og telja að þeim hafi verið heimilt að taka umræddan humar fram hjá vog þar
sem um úrkast hafi verið að ræða. Í 2., 5. og 6. gr. laga um umgengni um
nytjastofna sjávar nr. 57, 1996 kemur fram sú meginregla að skylt sé að hirða
og koma með til lands allan sjávarafla sem íslensk skip afla í efnahagslögsögu
Íslands og landa honum í innlendri höfn. Skal aflinn allur veginn á löggiltri
hafnarvog í löndunarhöfn. Í
lagagreinunum eru tilgreind nokkur afbrigði frá þessu en þau hafa ekki þýðingu
fyrir mál þetta. Verður að telja að lagaskylda þessi hvíli jafnt á skipstjóra
fiskiskips sem útgerðarmanni. Þá er í 1. mgr. 9. gr. laganna sú skylda enn
fremur lögð á hendur skipstjóra fiskiskipsins að halda afla aðgreindum eftir
tegundum og láta vega hverja tegund fyrir sig. Loks er í 10. gr. laganna
sérregla um skyldu ökumanns til þess að aka rakleiðis frá skipshlið að
hafnarvog. Að þessu athuguðu ber að sakfella ákærðu fyrir brot gegn 5. og 6.
gr. laga um umgengni um nytjastofna sjávar með því að láta ekki vega 227 kg af
humri úr afla Hafnarbergs á hafnarvoginni í Sandgerði í umrætt sinn. Koma 9. og
10. gr. laganna ekki til álita í þessu máli. Refsing og sakarkostnaður. Samkvæmt 2.
mgr. 23. gr. laganna um umgengni um nytjastofna sjávar skal refsing fyrir
fyrsta brot gegn lögunum ekki vera lægri en 400.000 krónur. Ber að dæma hvorn
ákærðu um sig til þess að greiða 400.000 krónur í sekt til ríkissjóðs og komi
50 daga fangelsi í stað sektarinnar greiðist hún ekki innan 4 vikna frá
dómsbirtingu. Dæma ber ákærðu
til þess að greiða óskipt allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í
ríkissjóð, 50.000 krónur, og málsvarnarlaun til verjanda síns, Magnúsar Helga
Árnasonar hdl., 50.000 krónur. Mál þetta sótti
Jón Snorrason saksóknari. Dómsorð: Ákærðu, Tómas
Sæmundsson og Einar Björn Tómasson, greiði hvor um sig 400.000 krónur í sekt
til ríkissjóðs og komi 50 daga fangelsi í stað sektarinnar greiðist hún ekki
innan 4 vikna frá dómsbirtingu. Ákærðu greiði
óskipt allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000
krónur og málsvarnarlaun til verjanda síns, Magnúsar Helga Árnasonar hdl.,
50.000 krónur. |
Mál nr. 397/1998 | Vátrygging | S
keypti vátryggingu hjá Í vegna skipsins Ó og var m.a. vátryggt fyrir tjóni á
frystum fiski vegna bilunar frystitækja. Tveimur dögum eftir að Ó kom úr
veiðiferð á rækju kom í ljós að frystipressa hafði stöðvast og hitastig í lest
skipsins hafði hækkað verulega. Ekki var ljóst hvað olli því að frystivélin
drap á sér, en engrar viðgerðar var þörf áður en hún var ræst að nýju. S taldi
að fengist hafi lægra verð fyrir rækjuna en ella vegna útlitsgalla sem rekja
mátti til hækkunar hitastigs í lestinni og krafðist vátryggingabóta úr hendi Í.
Ekki var talið sannað að tjónið hafi orðið af völdum bilunar og var héraðsdómur
um sýknu Í af kröfum S staðfestur. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi
skaut málinu til Hæstaréttar 29. september 1998. Hann krefst þess að stefndi
verði dæmdur til að greiða sér 1.597.802 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. maí 1993 til 16. ágúst sama árs, en með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Þá
krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi
krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Skilmálar
vátryggingar þeirrar, sem áfrýjandi keypti hjá stefnda, bera fyrirsögnina
„Afla- og veiðarfæratrygging“. Með þeirri vátryggingu skyldi meðal annars bætt
tjón á frystum fiski vegna bilunar frystitækja. Héraðsdómur, sem meðal annars
var skipaður vélfróðum meðdómsmanni, komst að þeirri niðurstöðu að ekki lægju
fyrir hvaða ástæður leiddu til þess að frystipressa í fiskiskipi áfrýjanda,
Sigurfara ÓF 30, stöðvaðist þegar skipið lá við bryggju í Ólafsfirði 16. til
18. apríl 1993. Engu að síður sé það ljóst að hún hafi ofhitnað, annað hvort
vegna þess að kæling hafi verið ófullnægjandi eða af öðrum ástæðum. Þótt
frystipressan hafi stöðvast og tjón hlotist af er ekki í ljós leitt að það hafi
verið af völdum bilunar, en engrar viðgerðar var þörf áður en hún var ræst að
nýju. Verður ekki fallist á með áfrýjanda að óútskýrð truflun á gangi
vélarinnar nægi til að fella atvikið undir gildissvið vátryggingarinnar. Að
þessu virtu og að öðru leyti með vísun til forsendna héraðsdóms verður
niðurstaða hans staðfest um annað en málskostnað. Verður áfrýjandi jafnframt
dæmdur til að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem
verður ákveðinn í einu lagi eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur
skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi,
Sædís ehf., greiði stefnda, Samábyrgð Íslands á fiskiskipum, samtals 400.000
krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Héraðdómur Reykjavíkur 1.
júlí 1998. Mál þetta sem
dómtekið var þann 15. júní sl. að loknum munnlegum málflutningi er höfðað með
stefnu birtri 5. desember sl. af Sædísi ehf., kt. 590881-0829, Kirkjuvegi 3,
Ólafsfirði, á hendur Samábyrgð Íslands á fiskiskipum, kt. 540269-0179, Lágmúla
9, Reykjavík. Dómkröfur
stefnanda eru þær að stefnda verði gert að greiða honum 1.597.802 krónur með
vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. maí 1993 til 16. ágúst
1993 en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu laga frá þeim degi til
greiðsludags. Einnig er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt
málskostnaðarreikningi. Af hálfu
stefnda er krafist sýknu af dómkröfum stefnanda. Þá er krafist málskostnaðar úr
hendi stefnanda samkvæmt málskostnaðarreikningi að skaðlausu, þ.m.t.
virðisaukaskattur af málflutningsþóknun. Yfirlit um málsatvik og
ágreiningsefni. Málsatvik eru
þau að stefnandi keypti vátryggingu hjá stefnda þann 1. febrúar 1993 vegna
skipsins Sigurfara ÓF-30. Í vátryggingarskilmálum sem dagsettir eru sama dag
kemur fram að vátryggt var m.a. fyrir tjóni á frystum fiski vegna bilunar
frystitækja. Skipið kom að
landi úr veiðiferð á Ólafsfirði með rækju þann 16. apríl 1993 nálægt miðnætti.
Að morgni 18. apríl kom yfirvélstjóri um borð í eftirlit. Hafði þá frystipressa
stöðvast og var hitastig í lestinni -5° C en átti að vera -32° C. Vélstjórinn
ræsti aðra frystipressu og fór hitastig aftur í -32° C. Stefnandi seldi
rækju til Japans. Hann telur að hann hafi fengið lægra verð fyrir hana en ella
vegna útlitsgalla sem fram kom á henni við það að hitastig hafði hækkað í
lestinni. Í málinu krefst stefnandi vátryggingabóta úr hendi stefnda vegna
þessa. Af hálfu
stefnda er greiðsluskyldu mótmælt. Byggir stefndi það aðallega á því að ekki
hafi verið um bilun að ræða á frystibúnaði skipsins og taki vátryggingin þar
með ekki til atviksins. Einnig er deilt um fjárhæðir og vexti. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi lýsir
málsatvikum þannig að þann 16. apríl 1993 hafi skip hans, Sigurfari ÓF-30, komið
úr veiðiferð og hafi það lagst að bryggju í Ólafsfirði. Um kvöldið hafi verið
gengið frá búnaði skipsins og m.a. gætt að því að lestarfrysting væri í lagi,
enda hafi ekki verið unnt að landa úr skipinu fyrr en nokkrum dögum seinna.
Ekki hafi verið sérstök vakt með lestarfrystingunni en vélstjórar hafi litið um
borð af og til meðan beðið var löndunar til að aðgæta hvort ekki væri í lagi
með búnað skipsins. Er
yfirvélstjóri skipsins, Smári Jónatansson, hafi litið eftir skipinu þann 18.
apríl hafi hann orðið var við að frystivéladæla hafði stöðvast og hefði
lofthiti í lestinni hækkað úr -32° C í -5° C. Hann hafi þegar ræst aðra
frystivéladælu og hafi frost í lestinni farið aftur í -32° C. Er landað hafi
verið úr skipinu daganna 20.-21. apríl hafi komið í ljós að frost í rækjunni
hafi aðeins verið -18° C. Vegna þessa hafi gæði rækjunnar orðið nokkuð lakari
en ella. Skemmdir á rækjunni hafi lýst sér í hvítum flekkjum á yfirborði
hennar. Stefnandi hafi
fyrir veiðiferðina keypt af stefnda afla- og veiðifæratryggingu fyrir tjóni
allt að 15.000.000 króna. Hafi stefnandi sérstaklega keypt tryggingu fyrir
tjóni á afla vegna bilunar í frystitækjum, sbr. 5. tl. skilmála félagins um
afla- og veiðifæratryggingu. Viðskipti
stefnanda við stefnda hafi farið í gegnum umboðsaðila stefnda á Akureyri,
Vélbátatryggingu Eyjafjarðar. Er bilunarinnar hafi orðið vart hafi stefnandi
tilkynnt tjónið til umboðsaðila stefnda símleiðis, sem hafi þegar tilkynnt
tjónið til stefnda. Ekki hafi verið
ljóst hvað hafi nákvæmlega valdið því að nefnd frystivél drap á sér, en
óumdeilt sé að einhverskonar bilun hafi valdið því. Er farið var yfir umrædda
frystivél og hún ræst, hafi hún gengið eðlilega. Vélstjórar skipsins hafi enga
ótvíræða skýringu fundið á því hvers vegna vélin drap á sér, en þeir hafi talið
líklegustu skýringuna vera þá að óhreinindi úr höfninni hefðu lagst fyrir
sjóinntak sjódælu fyrir frystivélina með þeim afleiðingum að vélin hafi
ofhitnað og slegið út. Eftir umræður
við umboðsmann stefnda hafi það verið sameiginleg niðurstaða aðila að mat á
skemmdum rækjunnar væri ómögulegt og að best væri að meta það út frá þeim
verðum sem fengjust fyrir hana á Japansmarkaði, þar sem til hafi staðið að
selja hana. Rækjan hafi
verið seld fyrir milligöngu Íspóla hf. í Reykjavík til Japans, en vegna of
lítillar kælingar hafi ekki fengist fullt verð fyrir hana. Í bréfum Íspóla frá
16. júlí 1993 komi hvort tveggja fram það verð sem fékkst fyrir rækjuna á
Japansmarkaði og verð á óskemmdri rækju á sama markaði á sama tíma. Hafi verð
hennar reynst um 15-25% lægra en almennt verð á þeim tíma fyrir óskemmda rækju.
Er tjón stefnanda hafi verið ljóst hafi hann komið upplýsingum um það áleiðis
til umboðsmanns stefnda með bréfi dags. 16. júlí 1993. Með bréfi dags.
16. september 1993 hafi stefndi hafnað bótaskyldu á tjóni stefnanda með vísan
til eigin sakar og 52. gr. laga um vátryggingarsamninga nr. 20/1954, þ.e. með
vísan til þess að stefnandi hafi ekki takmarkað tjón sitt sem skyldi. Aðilar
hafa síðan deilt um bótaskyldu stefnda á tjóninu og hafi krafa stefnanda á
hendur stefnda verið ítrekuð með bréfi lögmanns stefnanda dags. 27. september
1996. Þar hafi verið óskað nánari skýringa á því hvað stefndi ætti við með því
að stefnandi hafi ekki takmarkað tjón sitt sem skyldi. Með bréfi
lögmanns stefnda dags. 24. október 1996 hafi bótaábyrgð stefnda verið hafnað. Í
bréfinu hafi verið borið við ýmsum nýjum málsástæðum gagnvart stefnanda sem
ekki hefðu komið fram áður, m.a. hafi verið bornar brigður á að tjón stefnanda
hafi mátt rekja til bilunar í frystibúnaði og að tjónið hafi ekki verið
tilkynnt án tafar. Stefnandi kveðst hafna þessum málavöxtum sem röngum, m.a.
með vísan til bréfs fyrrverandi umboðsmanns stefnda, dags. 6. febrúar 1997. Stefnandi
byggir kröfuna á hendur stefnda á vátryggingarsamningi aðila dags. 1. febrúar
1993 þar sem stefnandi hafi keypt af stefnda afla- og veiðifæratryggingu vegna
skips félagins Sigurfara ÓF-30 fyrir tjóni allt að 15.000.000 króna. Hafi
sérstaklega verið samið um tryggingu vegna tjóns á frystum fiski vegna bilunar
í frystitækjum. Um skilmálana hafi að öðru leyti gilt lög nr. 20/1954, sbr. 1.
og 3. gr. laganna. Samkvæmt
skilagrein Íspóla hf. til stefnanda, dags. 21. maí 1993, vegna nefndrar
rækjusölu sé tjón stefnanda þannig sundurliðað: Samkvæmt þessu
hafi tjón stefnanda vegna skemmda á rækjunni numið 2.775.600 japönskum jenum
eða 1.597.802 krónum miðað við gengi japanska jensins á greiðsludegi þann 21.
maí 1993, þ.e. 0,57566 ísl. krónur fyrir japanskt jen. Til samanburðar varðandi
verð á þessum tíma á Japansmarkaði hafi stefnandi lagt fram skilagrein frá
Íspólum hf., dags. 14. apríl 1993, vegna næstu veiðiferðar á undan. Í samræmi við
áskilnað 21. gr. laga nr. 20/1954 hafi fyrirsvarsmaður stefnanda þegar tilkynnt
umboðsmanni stefnda símleiðis um bilunina. Hafi það verið í samráði við
umboðsmann stefnda að fyrirsvarsmaður stefnanda hafi frestað löndun rækjunnar
meðan frost hafi verið keyrt upp í lestinni að nýju og eins hafi það verið
sameiginleg niðurstaða þeirra að mat á tjóni vegna þessa væri vart
framkvæmanlegt með öðrum hætti en að sjá hvaða verð stefnandi fengi fyrir
rækjuna á markaði í Japan, þar sem til hafi staðið að selja rækjuna. Umboðsmaður
stefnda hafi þegar tilkynnt stefnda um tjónið eftir að hafa fengið tilkynningu
stefnanda. Af hálfu stefnda hafi hvorki verið gerðar athugasemdir við
tilkynningu stefnanda um orsök eða ástæður tjónsins né hafi stefndi óskað eftir
rannsókn eða mati á skemmdum. Stefndi hafi heldur ekki framkvæmt slíka rannsókn
eða mat, svo sem honum hafi verið í sjálfsvald sett. Stefnandi byggir á því að
stefndi verði að bera hallann af vafa um orsök tjónsins og að það hafi alfarið
verið á ábyrgð stefnda að eftir tilkynningu um tjónið hafi hvorki verið
framkvæmdar þær rannsóknir né athuganir, sem stefndi hafi síðar talið
nauðsynlegar. Þá verði að telja of seint fyrir stefnda að véfengja nú skýringar
stefnanda á orsökum tjónsins eða fara fram á rannsókn eða öflun sönnunargagna
af hans hálfu, eða hafna nú bótagreiðslu á þeim forsendum, enda ljóst að
stefnandi eigi enga möguleika á því að færa fram frekari sönnur fyrir orsökum
tjónsins nú, 4 árum eftir að það hafi átt sér stað. Í bréfi
lögmanns stefnda dags. 24. október 1996 sé því haldið fram að tilkynning
stefnanda til umboðsmanns stefnda um tjónsatburðinn hafi ekki verið
fullnægjandi tilkynning, samkvæmt 21. gr. laga nr. 20/1954 og að „engum hafi
verið það ljóst að til stæði að hafa uppi bótakröfur vegna þessa, enda var
ekkert sem benti til þess að frystitæki skipsins væri biluð.” Af hálfu
stefnanda er þessari málsástæðu stefnda mótmælt. Stefnandi heldur því fram að
umboðsmaður stefnda hafi ekki verið í neinum vafa um það hver tilgangur
tilkynningarinnar um tjón hafi verið. Að öðru leyti kunni stefnandi ekki
skýringar á því hvernig starfsmenn stefnda hafi misskilið umboðsmann sinn svo
eða ástæður tjónatilkynningar stefnanda. Stefnandi
bendir á að í bréfi fyrirsvarsmanns stefnda, dags. 16. september 1993, hafi
ekki verið fundið að tilkynningu um tjónið og að í bréfinu felist viðurkenning
stefnda á því að um bótaskylt tjón hafi verið að ræða, enda komi sjónarmið um
bótalækkun eða niðurfellinu vegna eigin sakar eða athafnarleysis samkvæmt 52.
gr. laga nr. 20/1954 ekki til skoðunar nema bótaskylda sé fyrir hendi. Af hálfu
stefnanda er þeirri málsástæðu stefnda mótmælt að bótaskylda hans hafi fallið
niður fyrir tómlæti, enda sé hún í andstöðu við 29. og 30. gr. laga nr.
20/1954. Stefnandi
krefst vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. maí 1993 en þann dag
hafi stefnandi fengið uppgert frá Pólum hf. og dráttarvaxta frá 16. ágúst 1993
en þá hafi verið liðinn mánuður frá því að stefnandi hefði lagt fram kröfu,
studda nauðsynlegum gögnum, á hendur stefnda, sbr. 3. mgr. 9. gr. laga nr.
25/1987. Kröfu um
málskostnað styður stefnandi við XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð
einkamála. Málsástæður og lagarök
stefnda. Af hálfu
stefnda hefur komið fram að stefnandi sæki á hendur stefnda í máli þessu um
vátryggingabætur vegna skemmda á rækjufarmi, sem stefnandi telji að hafi orðið
um borð í skipi sínu Sigurfara ÓF-30 við bryggju á Ólafsfirði, eftir að skipið
kom úr veiðiferð 16. apríl 1993. Telji stefnandi að frystivél skipsins hafi
bilað og þess vegna hafi hitastig í lest skipsins hækkað og hafi það valdið
hinum meintu skemmdum á rækjufarminum sem í lestinni var. Óumdeilt sé að
stefnandi hafi keypt aflatryggingu hjá stefnda með þeim skilmálum sem greinir á
dskj. nr. 3, þ.m.t. að tryggt væri fyrir tjóni á frystum fiski vegna bilunar
frystitækja. Stefndi styður
kröfur sínar í málinu eftirfarandi rökum: Svo sem fram
komi í skilmálum tryggingarinnar á dskj. nr. 3 hafi verið vátryggt fyrir tjóni
vegna bilunar frystitækja. Ekkert hafi komið fram í málinu, sem bendi til þess
að frystitæki skipsins hafi bilað. Þvert á móti liggi fyrir og sé raunar
óumdeilt, að ekkert hafi verið athugavert við frystivélina sem sagt er að
gangsett hafi verið við komu skipsins til hafnar 16. apríl 1993. Komi m.a. fram
í skýrslu yfirvélstjórans á dskj. nr. 12 að vélin hafi verið gangsett að nýju
eftir tjónsatburðinn án þess að nokkur viðgerð hafi farið fram á henni og allt
verið í lagi með hana. Eins og málið liggi fyrir sé líklegast að skipverjar
hafi hreinlega gleymt að ræsa vélina þegar þeir fóru frá borði 16. apríl 1993.
Af hálfu stefnanda hafi komið fram sú tilgáta að sjóinntak sjódælu fyrir
frystivélarnar hafi stíflast og það hafi valdið því að vélin sem um ræðir hafi
drepið á sér. Þessi tilgáta sé í sjálfu sér ótrúverðug, enda hafi vélin farið í
gang að nýju án þess að þyrfti að losa nokkra stíflu. Að auki er í því sambandi
á það bent að sú hækkun á hitastigi í lestinni sem stefnandi segi að hafi
orðið, frá því menn fóru frá borði og þar til yfirvélstjórinn hafi uppgötvað að
vélin hafi ekki verið í gangi rúmum sólarhring síðar, hafi verið það mikil að
líklegast sé að dautt hafi verið á vélinni allan þennan tíma. Útreikningar sem
stefndi hafi látið Útgerðartækni hf. gera á varmastreymi í lest Sigurfara ÓF 30
við þær aðstæður sem stefnandi segi að verið hafi dagana 16.-18. apríl 1993
bendi eindregið til þess að engin frystivél hafi verið í gangi í lestinni allan
þennan tíma og þar með að hreinlega hafi gleymst að ræsa vélina, þegar menn
hafi farið frá borði 16. apríl. En jafnvel þó að tilgáta stefnanda um
tjónsorsökina væri rétt er af hálfu stefnda talið ljóst að það geti aldrei
talist bilun í frystitækjum, sem falli undir skilmála vátryggingarinnar.
Óhreinindi sem leggist fyrir sjóinntak geti ekki talist bilun í vél ef stuðst
sé við eðlilega merkingu orða í tungumálinu. Sönnunarbyrði um að tjónið verði
rakið til bilunar frystitækja hvíli að sjálfsögðu á stefnanda. Leiði þetta
strax til sýknu. Fari svo að
dómurinn hafni þessum sýknuástæðum er á því byggt að óforsvaranleg varsla og
eftirlit hafi verið um borð í skipinu þann tíma sem liðið hafi frá því farið
var frá borði 16. apríl og þar til það hafi uppgötvast 18. apríl að frystivél
hafi ekki verið í gangi. Hafi rík ástæða verið til að hafa slíkt eftirlit, ekki
síst vegna þess sem stefnandi hafi sagt, að ný frystivél hafi verið gangsett
við komu skipsins til hafnar. Í skýrslu yfirvélstjórans á dskj. nr. 12 komi
fram að vélstjórar skipsins hafi litið um borð af og til þó að þeir hafi verið
í fríi. Hann segi jafnframt í skýrslunni að um leið og pressan stöðvist kvikni
aðvörunarljós í frystivélarrými sem logi meðan pressan gangi ekki. Af þessu sé
ljóst að annað hvort hafa vélstjórar skipsins alls ekki komið um borð til
eftirlits á umræddu tímabili eða þeir hafa ekki athugað hvort aðvörunarljósið
hafi logað. Í báðum tilvikum sé ljóst að
eftirliti hafi verið verulega áfátt. Byggir stefndi á því að þetta hljóti að
teljast falla undir stórkostlegt gáleysi eins og hér hafi staðið á, sem leiði
til lausnar frá ábyrgð samkvæmt 2. mgr. 52. gr. laga nr. 20/1954 um
vátryggingasamninga. Af hálfu
stefnda er á því byggt, hvað sem öllu framangreindu líði, að stefnandi hafi
ekki sinnt skyldu sinni samkvæmt 21. gr.
laga nr. 20/1954 um að skýra stefnda þegar í stað frá því að hann ætlaði að
hafa uppi kröfur um vátryggingabætur vegna skemmda á rækjufarminum. Það sé að
vísu ljóst að umboðsmanni stefnda hafi verið skýrt frá atvikinu eftir að tjónið
hafi uppgötvast. Hins vegar hafi ekkert bent til þess að frystitæki skipsins
væru biluð. Engin bein tilkynning hafi verið gefin strax í kjölfar atviksins um
að til stæði að hafa uppi kröfur vegna þess. Stefndi hafi því aldrei haft
tilefni til að láta fara fram rannsókn á orsökum þess að frost féll í lestinni
og á ástandi farmsins. Stefnandi hafi ekkert frumkvæði haft að því að láta
slíka rannsókn fara fram, eins og honum hafi borið að gera hefði hann haft í
hyggju að hafa uppi kröfur um vátryggingabætur. Af þessu hljóti hann að bera
hallann. Með bréfinu frá
16. september 1993 á dskj. nr. 11 hafi stefndi synjað bótaskyldu. Eftir það
hafi ekkert heyrst frá stefnanda um málið í þrjú ár eða til 27. september 1996,
er hann hafi sent bréfið á dskj. nr. 13. Af hálfu stefnda er á því byggt, hvað
sem öðru líði, að með þessu aðgerðarleysi um svo langan tíma teljist stefnandi
hafa samþykkt synjun stefnda á skyldunni til greiðslu vátryggingabóta. Af hálfu
stefnda er fjárhæð dómkröfu stefnanda sérstaklega mótmælt. Svo sem fram komi í
stefnu byggi stefnandi fjárhæð kröfunnar á meintum mismun á því verði sem hann
kveðst hafa fengið fyrir rækjuna á Japansmarkaði er hann seldi hana í maí 1993,
sbr. dskj. nr. 6 og 7, og því verði sem hann telji sig hafa getað fengið fyrir
hana óskemmda, sbr. dskj. nr. 7. Í tilefni af þessu hafi stefndi aflað
upplýsinga frá Þjóðhagsstofnun um eðlilegt verð á rækju í japönskum jenum í maí
1993 miðað við þá stærðarflokka sem stefnandi hafi gefið upp á hinni skemmdu
rækju. Í bréfi Þjóðhagsstofnunar á dskj. nr. 21 komi fram að verðið á óskemmdri
rækju hafi verið mun lægra fyrir stærðarflokkana 50/70 og 70/90 heldur en
stefnandi miði kröfugerð sína við. Séu verð Þjóðhagsstofnunar fyrir þessa
stærðarflokka sett inn í töflu stefnanda á stefnunni fáist sú niðurstaða að
meint tjón hans hafi numið 1.250.400 japönskum jenum en ekki 2.775.600, eins og
hann miði kröfugerð sína við. Með því gengi sem stefnandi miði við sé fjárhæðin
í íslensum krónum 719.805,- í stað stefnufjárhæðarinnar 1.597.802 króna. Vaxtakröfum
stefnanda er mótmælt og færð fyrir því eftirfarandi rök: Samkvæmt 2. tl.
3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda fyrnist
vaxtakröfur á 4 árum. Eldri vextir en frá 11. desember 1993 séu því fyrndir, en
málið hafi verið þingfest 11. desember 1997. Af hálfu stefnda er krafist sýknu
af fyrndum vöxtum. Þá er mótmælt upphafstíma dráttarvaxtakröfu. Ekki komi til
greina að kröfuhafi geti haldið að sér höndum um lögsókn fyrir umdeildri kröfu
um svo langan tíma sem hér um ræði og krafist dráttarvaxta af henni allan þann
tíma. Er í því sambandi bent á að stefnandi hafi þegar á árinu 1993 undir
höndum allar þær upplýsingar sem hann nú byggi kröfu sína á. Verði fallist á
kröfur hans að einhverju leyti geti ekki verið rétt að dæma honum dráttarvexti
fyrr en í fyrsta lagi frá þingfestingu 11. desember 1997. Er vísað til 15. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987, sem beita beri með lögjöfnun sé ákvæðið ekki talið eiga
beint við. Um
málskostnaðarkröfu er af hálfu stefnda vísað til ákvæða í 21. kafla laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála. Niðurstöður. Samkvæmt 5. lið
vátryggingaskilmálanna, sem stefnandi byggir kröfur sínar í málinu á, ber
stefnda að bæta tjón stefnanda á frystum fiski vegna bilunar frystitækja í
skipinu Sigurfara ÓF-30. Samkvæmt
framburði yfirvélstjóra skipins fyrir dóminum gangsetti hann aðra af tveimur
frystipressum í vélarrúmi skipsins að kvöldi 16. apríl 1993 áður en hann fór
frá borði. Þegar hann kom aftur um borð að morgni 18. apríl s.á. til eftirlits
hafði frystipressan stöðvast en aðvörunarljós hafði kviknað til merkis um það.
Yfirvélstjórinn gangsetti strax hina frystipressuna. Þrátt fyrir það hafði
hitastig hækkað í lestinni og komu síðar fram skemmdir eða útlitsgallar á
rækjunni vegna þess. Þá liggur fyrir að dagana sem skipið var í höfn var ekki
stöðugt eftirlit með frystikerfinu heldur fóru vélstjórar öðru hvoru um borð
til eftirlits og þá í frítíma sínum. Ekki liggur
fyrir hverjar ástæður voru fyrir því að frystipressan stöðvaðist. Þó er ljóst
að pressan hefur ofhitnað annað hvort vegna þess að kæling hefur verið
ófullnægjandi eða af öðrum ástæðum. Enn fremur hefur komið fram að
frystipressan virkaði eðlilega þegar hún var gangsett síðar án þess að nokkur
viðgerð færi fram á henni. Gera verður ráð fyrir því að við ofhitnun hafi
myndast of mikill þrýsingur í búnaði frystipressunnar en afleiðing þess hefur
orðið sú að kerfið hefur slegið út. Ekkert bendir þó til að atvik þessi sé unnt
að rekja til bilunar á frystibúnaðinum sjálfum heldur hafi hann virkað eðlilega
þegar búnaðurinn slökkti á frystipressunni vegna yfirþrýstings. Verður að telja
með vísan til þessa og þeirra málsatvika sem tekist hefur að upplýsa í málinu
að varnarbúnaður frystipressunnar hafi unnið eðlilega þegar hún ofhitnaði og
stöðvaðist. Að þessu virtu
verður að telja ósannað að stöðvun frystipressunnar verði rakin til bilunar í
frystitækjum. Samkvæmt því verður 5. liður vátryggingaskilmálanna ekki talinn
eiga við um atvikin er leiddu til tjónsins sem stefnandi varð fyrir er hitastig
hækkaði í lestum skipsins þar sem rækjan var geymd. Ber þegar af þeirri ástæðu
að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir með
vísan til 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 að stefnandi
greiði stefnda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn 300.000 krónur og hefur
þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts.
Dóm þennan kvað
upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari ásamt meðdómsmönnunum Ásgeiri Guðnasyni
vélfræðingi og Magnúsi Helga Árnasyni héraðsdómslögmanni. Dómsorð: Stefndi,
Samábyrgð Íslands á fiskiskipum, skal sýkn vera af kröfum stefnanda, Sædísar
ehf., í máli þessu. Stefnandi
greiði stefnda 300.000 krónur í málskostnað, þ.m.t. virðisaukaskattur. |
Mál nr. 337/1998 | Ærumeiðingar Tjáningarfrelsi Sýkna | JK
eignaðist jörð í hreppnum R árið 1993, en deilt hafði verið í hreppnum á
undanförnum árum um lagningu vegar í landi jarðar hans. JB, sem var á öndverðri
skoðun við JK um vegarlagninguna, sótti hreppsnefndarfund í R sem varamaður á
árinu 1997. Þar beindi oddviti hreppsins spurningu til hans varðandi afskipti
hans af málum JK og var svar hans fært til bókar. Krafðist JK þess að ummælin
yrðu dæmd ómerk þar sem í þeim fælist ærumeiðandi aðdróttanir í sinn garð. Þá
krafðist hann að JB yrði refsað svo og greiðslu kostnaðar vegna birtingar
dómsins í fjölmiðlum auk þess sem hann krafðist miskabóta. Talið var sannað að
ummælin hafi verið viðhöfð, en hvorki var talið að í þeim fælist refsiverð
móðgun eða aðdróttun né að nægileg efni væru til að dæma þau ómerk. Var JB
sýknaður af kröfum JK. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 26. ágúst 1998. Hann krefst sýknu og málskostnaðar í héraði og
fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu 30.
október 1998. Hann krefst þess að eftirfarandi ummæli aðaláfrýjanda á fundi
hreppsnefndar Reykholtsdalshrepps 1. júlí 1997, sem rakin eru í a. og b. lið
kröfugerðar hans í héraði, og færð voru til bókar í fundargerðarbók
hreppsnefndar 16. sama mánaðar, verði dæmd ómerk: a. „Ég fékk grun þegar Jón
Kjartansson hóf endurbyggingu gamla fjóssins í stað þess að byggja nýtt. Mig
grunaði að Jón Kjartansson væri ekki eins stöndugur og hann vildi vera láta og
taldi hann hafa óhreint mjöl í pokahorninu. Hafi maðurinn átt peninga þá færi
hann ekki að gera við svona gamalt fjós. Tilgangur minn með því að verða mér
úti um veðbókarvottorð fyrir Stóra-Kropp er svipaður og hjá blaðamönnum þegar
þeir eru að fletta ofan af mönnum sem eru í svona fjárglæfrastarfsemi og fékk
ég grun minn staðfestan við athugun á veðbókarvottorðinu.“ b. „Það skiptir engu máli fyrir búskap á Stóra-Kroppi hvort
þar kemur vegur eða ekki. Þessi spilaborg hrynur.“ Einnig krefst hann þess að
aðaláfrýjandi verði dæmdur til refsingar fyrir ummælin og að hann verði dæmdur
til greiða 200.000 krónur til að standa straum af kostnaði við birtingu dóms í
heild í opinberum blöðum. Ennfremur krefst hann miskabóta að fjárhæð 500.000
krónur auk dráttarvaxta frá þingfestingardegi málsins til greiðsludags. Loks
krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Svo sem greinir í héraðsdómi hafa
aðilar máls þessa verið andstæðrar skoðunar um fyrirhugaða vegarlagningu í
landi jarðar gagnáfrýjanda Stóra-Kropps í Borgarfirði. Á fundi hreppsnefndar
Reykholtsdalshrepps 1. júlí 1997 beindi Gunnar Bjarnason oddviti spurningu til
aðaláfrýjanda um hvers vegna hann hefði aflað veðbókarvottorðs fyrir jörðinni,
en ekki er deilt um að það hafi aðaláfrýjandi gert um hálfu öðru ári áður. Í
fundargerð var eftirfarandi bókað: „Jón svaraði á þá leið að hann vildi fá
vitneskju um hvað stæði í því, vegna þess að hann grunaði að um offjárfestingu
væri að ræða þegar farið var í framkvæmdir á Stóra-Kroppi.” Í héraðsdómi segir einnig frá því,
að á hreppsnefndarfundi 16. júlí 1997 hafi oddvitinn komið með blað, sem hann
hafði ritað á drög að bókun, sem hann óskaði eftir að yrði færð í
fundargerðarbók. Taldi hann hana vera réttari en þá, sem færð hafði verið til
bókar 1. júlí. Eru öll hin umstefndu ummæli í síðari bókuninni. Á fundi
hreppsnefndar 26. ágúst 1997 gerði aðaláfrýjandi athugasemd og sagði að bókunin
frá 16. júlí hefði ekki verið orðrétt eftir sér höfð. Fyrir dómi kvað
aðaláfrýjandi bókunina frá 1. júlí og hin umstefndu ummæli vera efnislega rétt
eftir sér höfð, en ekki orðrétt. Fyrir Hæstarétti hélt aðaláfrýjandi því fram,
að hann hefði ekki notað orðið fjárglæframaður um gagnáfrýjanda og það væri
ósannað. Í framburði gagnáfrýjanda og eins
vitnis fyrir héraðsdómi kom fram að aðaláfrýjandi undirritaði fyrrnefnda bókun
á fundinum 16. júlí með einni athugasemd um atriði, sem ekki er hér til
úrlausnar. Verður ráðið af gögnum málsins, að bókunin hafi þá strax verið
leiðrétt um það atriði. Lögmaður gagnáfrýjanda í héraði krafði aðaláfrýjanda
skýringa á ummælunum í bréfi 18. júlí 1997, sem aðaláfrýjandi svaraði 7. ágúst
sama árs. Aðaláfrýjandi gerði þar enga tilraun til að vefengja að ummæli sín
væru rétt eftir höfð eins og þau birtust í bókuninni. Að þessu virtu verður
ekki fallist á þá varnarástæðu að ósannað sé að ummælin hafi verið viðhöfð. II. Aðaláfrýjandi bendir á, að
gagnáfrýjandi hafi ítrekað látið í ljós í fjölmiðlum, að ef ráðagerðir um
tiltekið vegarstæði nærri Stóra-Kroppi næðu fram að ganga, myndi hann neyðast
til að hætta búskap þar. Hefur aðaláfrýjandi skýrt umdeild ummæli svo, að með
þeim hafi hann verið að vísa til þess að jörðin Stóri-Kroppur væri veðsett
umfram það, sem álíta mætti að búrekstur þar þyldi. Hafi hann með
veðbókarvottorðinu fengið staðfest, að vafasamt væri að fullyrðingar
gagnáfrýjanda um ástæður þess að búskapur kynni að leggjast af á Stóra-Kroppi
stæðust. Með orðinu „fjárglæfrastarfsemi”
þarf ekki að vera átt við refsiverða eða óheiðarlega starfsemi eða hátterni,
sem skaðar aðra en fjárglæframanninn sjálfan. Verður ekki fallist á að
aðaláfrýjandi hafi farið út fyrir mörk tjáningarfrelsis með þeim ummælum. Sama
á við um orðin „að hafa óhreint mjöl í pokahorninu”, en það kemur í textanum í
beinu framhaldi af þeim orðum, að gagnáfrýjandi væri ekki eins stöndugur og
hann vildi vera láta. Ekki eru efni til að fjalla sérstaklega um önnur einstök
orð eða orðasambönd í hinum umdeilda texta. Þótt hin átöldu ummæli séu ekki
kurteisleg og með þeim sé deilt á gagnáfrýjanda, verður ekki talið, þegar
ofangreindar bókanir frá fundunum 1. og 16. júlí eru virtar í heild, að í þeim
felist refsiverð móðgun eða aðdróttun, sbr. 234. gr. og 235. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Ekki eru heldur nægileg efni til að dæma ummælin
ómerk. Verður aðaláfrýjandi sýknaður af öllum kröfum gagnáfrýjanda. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn
kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Jón Björnsson, er
sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Jóns Kjartanssonar. Málskostnaður í héraði og fyrir
Hæstarétti fellur niður. Héraðsdómur Vesturlands 7.
júlí 1998. Mál þetta, sem
dómtekið var hinn 4. júní sl., er höfðað af Jóni Kjartanssyni, kt. 151149-2789,
Stóra-Kroppi, Reykholtsdalshreppi, Borgarfjarðarsýslu á hendur Jóni Björnssyni,
kt. 120655-2809, Deildartungu 1a, Reykholtsdalshreppi, Borgarfjarðarsýslu, með
stefnu birtri 8. desember 1997 og þingfestri 16. desember 1997. Stefnandi gerir
eftirfarandi dómkröfur: „að eftirgreind ummæli stefnda, er hann hafði uppi á
hreppsnefndarfundi Reykholtsdalshrepps hinn 1. júlí 1997 og færð voru til bókar
í fundargerðarbók hreppsnefndar hinn 17. júlí 1997 verði dæmd ómerk: a.„Ég fékk grun
þegar Jón Kjartansson hóf endurbyggingu gamla fjóssins í stað þess að byggja
nýtt. Mig grunaði að Jón Kjartansson
væri ekki eins stöndugur og hann vildi vera láta og taldi hann hafa óhreint
mjöl í pokahorninu. Hafi maðurinn átt
peninga þá færi hann ekki að gera við svo gamalt fjós. Tilgangur minn að verða mér út um
veðbókarvottorð fyrir Stóra-Kroppi er svipaður og hjá blaðamönnum þegar þeir
eru að fletta ofan af mönnum sem eru í svona fjárglæfrastarfsemi og fékk ég
grun minn staðfestan við athugun á veðbókarvottorðinu” b.„Það skiptir
ekki máli fyrir búskap á Stóra-Kroppi hvort þar kemur vegur eða ekki. Þessi spilaborg hrynur.” 2. Að stefndi
verði dæmdur til refsingar fyrir greind ummæli. 3. Að stefndi
verði dæmdur til að greiða kr. 200.000.- til að standa straum af kostnaði við
birtingu dóms í heild í opinberum blöðum. 4. Að stefndi
verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 500.000.- í miskabætur auk
dráttarvaxta frá þingfestingardegi máls þessa til greiðsludags. 5. Að stefndi
verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar að mati dómsins auk virðisaukaskatts af
málflutningsþóknun.” Stefndi gerir
þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefndi
verði dæmdur til að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Þá krefst stefndi
þess að málflutningsþóknun beri virðisaukaskatt samkvæmt lögum nr. 50/1988. II. Stefnandi
eignaðist jörðina Stóra-Kropp árið 1993. Um nokkurt skeið hafa verið skiptar
skoðanir meðal íbúa Reykholtsdalshrepps um fyrirhugaða lagningu
Borgarfjarðarbrautar í hreppnum. Hafa stefnandi og stefndi verið andstæðrar
skoðunar í þeim efnum. Stefnandi hefur lýst þeirri skoðun sinni, að ómögulegt
verði að halda áfram búskap, sem hann nú stundar á jörðinni Stóra-Kroppi, ef
þjóðvegur verði lagður yfir tún jarðarinnar en stefndi hefur lagt áherslu á að
sá kostur verði valinn. Miklar umræður og deilur hafa orðið um vegarlagninguna
meðal íbúa hreppsins og hafa fjölmiðlar flutt fréttir af þeim. Stefndi er
varamaður í hreppsnefnd Reykholtsdalshrepps. Hinn 1. júlí 1997 sótti hann
hreppsnefndarfund. Á fundinum beindi Gunnar Bjarnason, oddviti, þeirri
spurningu til stefnda hver hefði verið tilgangur hans með því að afla sér
veðbókarvottorðs fyrir jörðinni Stóra-Kroppi í janúar 1996 og óskaði hann eftir
að svar stefnda yrði bókað. Í fundargerð frá hreppsnefndarfundinum var bókað
eftirfarandi: „Jón svaraði á þá leið að hann vildi fá vitneskju um hvað stæði í
því, vegna þess að hann grunaði að um offjárfestingu væri að ræða þegar farið
var í framkvæmdir á Stóra-Kroppi.” Á
hreppsnefndarfundi 16. júlí 1997 gerði Gunnar Bjarnason athugasemdir við bókun
á svari stefnda á fundinum 1. júlí. Hafði Gunnar meðferðis eftirfarandi
skriflega bókun, sem hann óskaði eftir að væri færð til bókar; „Ég fékk grun
þegar Jón Kjartansson hóf endurbyggingu gamla fjóssins í stað þess að byggja
nýtt. Mig grunaði að Jón Kjartansson væri ekki eins stöndugur og hann vildi
vera láta og taldi hann hafa óhreint mjöl í pokahorninu. Hafði maðurinn átt
peninga þá færi hann ekki að gera við svona gamalt fjós. Tilgangur minn með því
að verða mér úti um veðbókarvottorð fyrir Stóra-Kropp er svipaður og hjá
blaðamönnum þegar þeir eru að fletta ofan af mönnum sem eru í svona
fjárglæfrastarfsemi og fékk ég grun minn staðfestan við athugun á
veðbókarvottorðinu. Ég fór ekki með veðbókarvottorðið um sveitir. Það skiptir
engu máli fyrir búskap á Stóra-Kroppi hvort þar kemur vegur eða ekki. Þessi
spilaborg hrynur” Jafnframt var bókað: „Jón Björnsson segir þetta rétt eftir
sér haft og gerir ekki athugasemdir við bókunina.” Lögmaður
stefnanda ritaði stefnda bréf hinn 18. júlí 1997 og óskaði eftir útskýringum á
fyrrgreindum ummælum. Stefndi svaraði bréfi þessu hinn 7. ágúst 1997. Á
hreppsnefndarfundi 26. ágúst 1997 var fundargerð frá fundinum 1. júlí lesin og
samþykkt með eftirfarandi athugasemd frá stefnda:„Jón Björnsson gerir
athugasemd við að bókun frá 16. júlí sé ekki orðrétt eftir sér höfð frekar en
það sem Sigurður skrifaði í fundargerðina 1. júlí ´97. Jón spyr Gunnar af
hverju hann hafi ekki skrifað orðrétt eftir segulbandsupptökunni. Gunnar
svaraði því til að hann hafi ekki haft segulbandsupptöku af fundinum undir
höndum”. III. Stefnandi byggir kröfur sínar um ómerkingu
ummæla og refsikröfu á því að í hinum umstefndu ummælum felist ærumeiðandi
aðdróttanir í sinn garð. Ummælin séu höfð frammi gegn betri vitund og beinlínis
í því skyni að sverta mannorð stefnanda. Ummælin séu án nokkurs lögmælts
tilefnis og hafi þau ekki verið réttlætt af stefnda. Ummæli stefnda séu þyngri
á metunum en ella þegar það er haft í huga að stefndi er hreppstjóri
Reykholtsdalshrepps og varamaður í hreppsnefnd og hafði ummælin uppi á fundi
sveitarstjórnar, þar sem þau hafi verið færð til bókar. Í fyrri
ummælunum sem krafist sé að verði ómerkt lýsi stefndi grun sínum um meint
misferli stefnanda, þar sem hann sé talinn hafa „óhreint mjöl í pokahorninu”
auk þess sem efnaleg staða stefnanda sé dregin í efa og honum líkt við
„fjárglæframann”. Stefndi ljúki síðan máli sínu með þeim orðum að hann hafi
fengi þennan grun sinn staðfestan. Stefnandi telur ótvírætt að í þessum ummælum
felist ásakanir um ámælisverða og jafnvel refsiverða hegðun hans í fjármálum og
því til viðbótar að stefnandi standi höllum fæti fjárhagslega. Þessar
aðdróttanir séu tilhæfulausar og verði ekki annað séð en þær séu hafðar uppi í
þeim tilgangi að meiða æru stefnanda og rýra lánstraust hans. Seinni ummælin
séu sömu sök seld. Þar láti stefndi að því liggja að engu skipti
búskaparskilyrði á jörð stefnanda, þar sem búskapurinn sé aðeins „spilaborg”,
sem muni hrynja. Með þessum ummælum sé vegið að starfi stefnanda sem bónda og
feli ummælin í sér staðhæfingu um að hann sé óhæfur til bústarfa og hafi ekki
fjárhagslega getu til búskaparins. Stefnandi
byggir á því að aðdróttanir, sem felist í ummælunum varði við 236. gr. laga nr.
19/1940 eða eftir atvikum 235. gr. laganna. Kröfu um
ómerkingu ummæla byggir stefnandi á 1. mgr. 241. gr. laga nr. 19/1940, en kröfu
um kostnað við birtingu dóms byggir stefnandi á 2. mgr. greinds lagaákvæðis, en
ummælin séu óviðurkvæmileg án tillits til refsinæmis þeirra. Kröfu um
miskabætur byggir stefnandi á almennum reglum skaðabótaréttarins og
saknæmisreglu 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Kröfu um
málskostnað byggir stefnandi á 130. gr. laga nr. 19/1991, um meðferð einkamála. Kröfu um
virðisaukaskatt byggir stefnandi á lögum nr. 50/1988, en mál þetta snúist ekki
um virðisaukaskattskylda starfsemi stefnanda og beri honum því nauðsyn til að
fá stefnda dæmdan til greiðslu skattsins. IV. Stefndi byggir
kröfu sína á því, að hann hafi ekki haft í frammi óviðurkvæmileg ummæli á
hreppsnefndarfundi 1. júlí 1997. Kveðst stefndi ekki hafa haft frumkvæmið að
því að ræða fjárhagsstöðu stefnanda eða önnur atriði honum viðkomandi á
fundinum 1. júlí. Kveðst hann eingöngu hafa svarað fyrirspurn, sem til hans
hafi verið beint. Ósannað sé að þau orð, sem tilgreind séu í stefnu, hafi
fallið á fundinum. Stefndi kveðst ekki treysta sér til að fullyrða nákvæmlega
hvaða orð hann notaði í svari sínu til Gunnars Bjarnasonar. Stefndi hefur
skýrt svör sín þannig, að hann hafi í janúar 1996 ákveðið sem einstaklingur að
kanna veðsetningu á Stóra-Kroppi. Það hafi hann gert til að ganga úr skugga um
sannleiksgildi þeirra fullyrðinga stefnanda að ef búskapur leggist af á
jörðinni í nánustu framtíð sé það vegna vegarlagningarinnar, verði tillagan að
veruleika. Eftir skoðun á veðbókarvottorði telji hann jörðina veðsetta umfram
það sem hann álíti rekstur búsins þola. Hann hafi þannig fengið staðfet að
vafasamt sé að þær fullyrðingar stefnda um ástæður þess að búskapur kunni að
leggjast af á Stóra-Kroppi standist. Stefndi kveðst og hafa bent stefnanda á
það, í bréfi sínu, að stefnandi hafi farið rangt með í fjölmiðlum, afstöðu
Búnaðarsambands Borgarfjarðar til vegarlagningar. Kveðst stefndi hafa vitað
þetta um nokkurt skeið og hafi hann gert grein fyrir því á fundinum að
stefnandi hallaði réttu máli án þess þó að geta sérstaklega um bréf
Búnaðarsambandsins. Stefndi kveður
svör sín á fundinum alls ekki hafa falið í sér ásakanir um refsivert athæfi. Svörin
hafi ekki heldur falið í sér neina afstöðu til heildarfjárhagsstöðu stefnanda
eða fjárhagslega getu til búskapar, en hann hafi ekki kannað eignastöðu hans að
neinu öðru leyti. Stefndi hafi ekki látið annað í ljós, en að veðbókarvottorðið
hafi gefið sér tilefni til neikvæðra hugleiðinga varðandi fjárfestingar á
Stóra-Kroppi. Stefndi telur að fráleitt sé að skilja svör sín þannig að sé að
vega að starfi stefnanda sem bónda eða hæfni hans til bústarfa. Stefndi telur
sig hafa sýnt fram á sannleiksgildi ummæla, sem fram hafi komið á fundinum 1.
júlí 1997, en hann hafi á engan hátt haft frumkvæðið að umræðunni á fundinum. Með vísan til
73. gr. stjórnarskrár lýðveldisins, sbr. 11. gr. laga nr. 97/1995 hafi stefnda
verið heimilt að tjá svör sín á þann hátt sem hann hafi gert. Ummælin feli ekki
í sér ærumeiðandi aðdróttun og hafi ekki verið óviðurkvæmileg. Stefndi
mótmælir refsikröfu og kveðst ekki hafa haft í frammi ærumeiðandi aðdróttun í
garð stefnanda. Kveður stefndi ummælin ekki hafa verið borin fram gegn betri
vitund. Þá hafi svör stefnda ekki valdið stefnanda neinu tjóni. Stefndi
mótmælir á sama hátt kröfu um greiðslu kostnaðar til að standa straum af
birtingu dóms. Væri réttur til slíkrar kröfu fyrir hendi sé krafa stefnanda
alltof há. Stefndi
mótmælir og miskabótakröfu stefnanda, þar sem ekki sé um ólögmæta meingerð að
ræða, sem sé skilyrði fyrir miskabótum samkvæmt 26. gr. skaðabótalaga.
Stefnandi hafi ekki sannað eða gert sennilegt að hann hafi orðið fyrir tjóni,
m.a. er haft sé í huga að fáir hafi setið umræddan fund. Þá kveður stefndi
miskabótakröfu á grundvelli saknæmisreglu ekki standast, þar sem ekki sé um
fjártjón að ræða. Stefndi byggir
málskostnaðarkröfu sína á 130. gr. laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála. Kröfu um
virðisaukaskatt af málflutningsþóknun byggir stefndi á lögum nr. 50/1988, um
virðisaukaskatt. Mál þetta varði ekki virðisaukaskattskylda starfsemi stefnda
og beri honum því nauðsyn til að fá dóm fyrir skattinum úr hendi stefnanda. VI. Fyrir liggur að
stefndi átti ekki frumkvæðið af því að ræða veðbókarvottorð jarðarinnar
Stóra-Kropps á hreppsnefndarfundi 1. júlí heldur var það oddvit hreppsnefndar.
Tilefni fyrirspurnar oddvita til stefnda á hreppsnefndarfundinum, var sú
vitneskja, að stefndi hafði útvegað sér veðbókarvottorð jarðarinnar
Stóra-Kropps. Stefndi bar fyrir dómi, að hann hafi ekki farið með
veðbókarvottorðið út úr húsi og sýnt það sveitungum, en hann hafi þó sýnt það
einhverjum sem komið hafi á heimil stefnda. Bar stefndi að það nægði til þess
að vitneskja um vottorðið og efni þess færi um alla sveitina. Fyrir liggur og
að svar stefnda við þessari fyrirspurn var ekki ritað í fundargerðarbók orðrétt
eftir honum. Voru ummæli þau sem stefnt er fyrir rituð í fundargerðarbók
hreppsnefndar á fundi 16. júlí 1997. Var það gert samkvæmt skriflegri fyrirsögn
oddvita. Var bókunin lesin upp og samþykkti stefndi á þeim fundi orðalag
bókunarinnar og kvað rétt eftir sér haft. Ber því að líta svo á að með því hafi
stefndi viðhaft þau ummæli, sem þar eru færð til bókar, þó svo hann reki nú
ekki minni til orða sinna, nákvæmlega, á næsta fundi eða nú. Ummæli stefnda
sem stefnt er vegna og koma fram í a.lið stefnu verða ekki skilin öðru vísi en
svo að athafnir stefnda hafi verið vegna þess að hann hafi talið stefnanda hafa
óhreint mjöl í pokahorninu. Hafi tilgangur stefnda verið, eins og haft er eftir
stefnda „svipaður og hjá blaðamönnum þegar þeir eru að fletta ofan af mönnum
sem eru í svona fjárglæfrastarfsemi og fékk ég grun minn staðfestan við athugun
á veðbókarvottorðinu”. Samkvæmt
orðabók Menningarsjóðs er orðið „fjárglæframaður” skýrt sem glæframennska í
fjármálum. Telur dómarinn að almenn merking orðsins fjárglæframaður, hafi aðra
og saknæmari merkingu í hugum fólks og vísi til glæpsamlegrar starfsemi.
Virðist svo og vera er ummælin eru skoðuð í heild, en þar byrjar stefndi á að
lýsa þeim grun sínum, að hann telji stefnanda hafa óhreint mjöl í pokahorninu.
Þá hafi tilgangurinn verið að „fletta ofan af” fjárglæfrastarsemi stefnanda. Þó svo framlagt
veðbókarvottorð sýni að jörðin er mikið veðsett, verður ekki talið að ummæli
stefnda feli í sér gildisdóm, þar sem lagt sé mat á staðreyndir, enda með engu
móti hægt að draga þá ályktun af veðbókarvottorði að stefnandi sé
fjárglæframaður eða segja til um fjárhagsstöðu hans. Ummæli stefnda,
sem fram koma í a. lið stefnu teljast samkvæmt framansögðu ærumeiðandi
aðdróttanir í garð stefnanda og til þess fallin að sverta mannorð hans. Hefur
stefndi með þessum orðum sínum gerst sekur um brot gegn 235. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Refsing stefnda ákveðst hæfileg 15.000 króna sekt
til ríkissjóðs, sem stefnda ber að greiða innan fjögurra vikna frá birtingu
dómsins, en sæta ella varðhaldi í 4 daga. Þá ber að
ómerkja ummæli í a.lið með vísan til 1. mgr. 241. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940, þar sem ummælin eru óviðurkvæmileg. Hin refsiverðu
ummæli eru til þess fallin að rýra álit stefnanda og telst meingerð við hann og
verður því fallist á að stefnandi eigi rétt til miskabóta á grundvelli 26. gr.
skaðabótalaga nr. 50/1993. Með hliðsjón af því að ummælin voru sett fram á
opinberum vettvangi þykja bætur til handa stefnanda hæfilega ákveðnar krónur
90.000 og skulu þær bera vexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá
dómsuppsögu til greiðsludags. Þá ber að dæma
stefnda til þess að greiða stefnanda krónur 50.000 til þess að standa straum af
birtingu dómsorðs í opinberu blaði, skv. 2. mgr. 241. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Ummæli stefnda
sem fram koma í í b.lið stefnu verða skilin svo, að þar sé stefndi að nota
líkingarmál til að lýsa skoðun sinni um framtíð búskapar á Stóra-Kroppi. Ummæli
þessi verða ekki talin óviðurkvæmileg á þann hátt að ómerkja beri þau eða refsa
stefnda fyrir að hafa þau uppi. Ber því að sýkna stefnda af kröfum vegna þessa
liðar í stefnu. Eftir þessum
úrslitum skal stefndi greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn
krónur 80.000 og hefur þá verið tekið tillit til skyldu stefnanda til að greiða
virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Hervör
Þorvaldsdóttir, dómstjóri, kvað upp dóm þennan, en uppkvaðning hans hefur
dregist nokkuð vegna embættisanna. Dómsorð: Framangreind
ummæli samkvæmt a.lið skulu vera ómerk. Stefndi Jón
Björnsson, greiði krónur 15.000 í sekt til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá
birtingu dómsins, en sæti ella varðhaldi í fjóra daga. Stefndi greiði
stefnanda, Jóni Kjartanssyni, krónur 90.000 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III.
kafla laga nr. 25/1987 frá 7. júlí 1998 til greiðsludags. Stefndi greiði
stefnanda krónur 50.000 til að standast straum af birtingu dómsorðs í opinberu
blaði. Stefndi greiða
stefnanda krónur 80.000 í málskostnað. |
Mál nr. 325/1998 | Gjaldþrotaskipti Riftun | Félagið
A var í viðskiptum við sparisjóðinn V. A seldi veitingarekstur sinn til B sem
greiddi hluta kaupverðsins með því að gefa út skuldabréf beint til V. V keypti
síðan veðskuldabréfið fyrir 6.831.159,60 kr. og var andvirði þess ráðstafað til
lækkunar á skuld A við V. Bú A var tekið til gjaldþrotaskipta og höfðaði
þrotabúið mál til riftunar þessara ráðstafana á grundvelli þess að V hafi
fengið veðskuldabréfið afhent til greiðslu á skuldum A innan sex mánaða fyrir
frestdag við gjaldþrotaskipti. Í málinu var ekki sýnt fram á að samið hefði
verið fyrir fram um að greiða ætti skuldir A með þessu formi og var fallist á
að greiðsla hefði verið innt af hendi með óvenjulegum greiðslueyri í skilningi
1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Talið var að greiðslan hafi ekki geta virst
vera venjuleg og var krafa þrotabús A um riftun tekin til greina. Var V dæmdur
til að greiða þrotabúi A 6.831.159,60 kr. ásamt dráttarvöxtum. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 17. ágúst 1998. Hann krefst þess að gagnáfrýjandi verði dæmdur til
að þola riftun á greiðslu skulda Antons ehf. við hann, sem fram fór með
afhendingu veðskuldabréfs að upphaflegri fjárhæð 7.000.000 krónur, útgefnu 10.
júní 1996 af Bónusvideó ehf. Einnig krefst hann þess að gagnáfrýjandi verði
dæmdur til að greiða sér 6.831.159,60 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III.
kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. ágúst 1996 til greiðsludags. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi
25. ágúst 1998. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms um annað en
málskostnað, sem hann krefst að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér í
héraði og fyrir Hæstarétti. I. Samkvæmt gögnum málsins var
hlutafélagið Anton stofnað 1988 og átti aðallega að hafa með höndum
veitingarekstur. Allt frá því ári mun félagið hafa átt bankaviðskipti við
gagnáfrýjanda. Vegna þessara viðskipta gaf félagið út í apríl og nóvember 1994
þrjú tryggingarbréf, hvert að fjárhæð 1.000.000 krónur, sem veittu gagnáfrýjanda
veðrétt í þremur fasteignum til tryggingar hvers konar skuldum félagsins við
hann. Ein fasteignin var í eigu stjórnarmanns í félaginu, en hinar tvær
tilheyrðu mönnum, sem ekki verður séð að hafi átt hlut að því. Í október á sama
ári gaf félagið að auki út tryggingarbréf til gagnáfrýjanda að fjárhæð
1.700.000 krónur með veði í eignarhluta þess í fasteign að Nýbýlavegi 14 í
Kópavogi. Með samningi 3. apríl 1996, sem var
breytt með viðauka 10. júní sama árs, seldi Anton hf. veitingarekstur sinn
ásamt öllu, sem honum tilheyrði, fyrir 9.000.000 krónur. Kaupandinn, Bónusvideó
ehf., greiddi 2.000.000 krónur með peningum hinn fyrrnefnda dag, en þann
síðarnefnda greiddi hann eftirstöðvar kaupverðsins með því að gefa út
skuldabréf að fjárhæð 7.000.000 krónur, sem var tryggt með fyrsta veðrétti í
fasteign að Lækjargötu 2 í Hafnarfirði. Var skuldin verðtryggð og átti að
greiðast ásamt meðaltalsvöxtum af sambærilegum skuldabréfum með mánaðarlegum
afborgunum á tíu árum. Skuldabréfið var gefið út beint til gagnáfrýjanda. Hinn
25. júlí 1996 gaf Anton hf. út yfirlýsingar, þar sem samþykkt var að þrjú af
þeim fjórum tryggingarbréfum, sem fyrr var getið, með veði í fasteignum
félagsins, stjórnarmanns þess og eins áðurnefnds veðsala til viðbótar, myndu
framvegis ná til skuldar Bónusvideó ehf. samkvæmt veðskuldabréfinu 10. júní
1996. Þessum yfirlýsingum, sem í tveimur tilvikum voru sérstaklega áritaðar um
samþykki veðsala, var þinglýst 13. og 23. ágúst 1996. Síðastnefndan dag keypti
gagnáfrýjandi veðskuldabréfið frá 10. júní 1996 fyrir 6.831.159,60 krónur. Af
þeirri fjárhæð var samtals 246.622,80 krónum varið samdægurs til að greiða
vanskil frá tímabilinu 20. apríl til 20. ágúst 1996 af tveimur skuldabréfum,
útgefnum af Antoni hf. Jafnframt voru þá greiddar eftirstöðvar þessara
skuldabréfa, alls 1.584.127,20 krónur, en í málinu liggur ekkert fyrir um að
þær hafi verið felldar í gjalddaga vegna þeirra vanskila, sem áður er getið.
Hinn 26. ágúst 1996 var síðan afgangi kaupverðs skuldabréfsins, 5.000.409,60
krónum, ráðstafað til lækkunar á skuld félagsins við gagnáfrýjanda vegna
yfirdráttar á tékkareikningi, en eftir þá greiðslu stóð hún í 416.072,04
krónum. Með bréfi, sem barst héraðsdómi 22.
júlí 1996, kom fram krafa lánardrottins um að tekið yrði til gjaldþrotaskipta
bú Antons, sem þá var orðið einkahlutafélag. Úrskurður um gjaldþrotaskipti var
kveðinn upp 17. janúar 1997. Samkvæmt málflutningi fyrir Hæstarétti mun
aðaláfrýjandi í raun vera eignalaus ef frá er talin krafan, sem hann sækir í
málinu. Við gjaldþrotaskiptin munu lánardrottnar félagsins hafa lýst kröfum að
fjárhæð samtals 33.159.395 krónur. Gagnáfrýjandi er ekki meðal þeirra. Í málinu leitar aðaláfrýjandi
riftunar á framangreindum ráðstöfunum, sem leiddu til greiðslu á skuldum Antons
ehf. við gagnáfrýjanda. Aðaláfrýjandi reisir málsóknina aðallega á ákvæði 139.
gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl., til vara á 134. gr. laganna, en
að því frágengnu á 141. gr. þeirra. Málsástæðum aðilanna er gerð skil í hinum
áfrýjaða dómi. II. Í málatilbúnaði gagnáfrýjanda er því
haldið fram að fyrirsvarsmenn Antons ehf. hafi óskað eftir því um vorið 1996 að
félagið fengi að greiða skuldir sínar við hann með skuldabréfi frá Bónusvideó
ehf., sem vildi kaupa rekstur þess. Þessi fyrirætlan hafi gengið eftir og
gagnáfrýjandi fengið veðskuldabréfið afhent í júní 1996, en það hafi þá verið
gefið út beint á nafn hans. Aðaláfrýjandi hefur ekki mótmælt þessari lýsingu
gagnáfrýjanda á aðdraganda þeirrar ráðstöfunar, sem deilt er um í málinu. Samkvæmt þessu fékk gagnáfrýjandi
veðskuldabréfið afhent til greiðslu á skuldum Antons ehf. innan sex mánaða
fyrir frestdag við gjaldþrotaskipti á búi félagsins. Greiðsla á peningakröfu
með viðskiptabréfi á hendur þriðja manni getur almennt ekki talist venjulegur
greiðslueyrir í viðskiptum. Breytir þar engu þótt viðtakandi greiðslunnar sé
lánastofnun. Gagnáfrýjandi hefur ekki sýnt fram á að samið hafi verið fyrir
fram um að greiða ætti í þessu formi skuldir Antons ehf., sem um ræðir í
málinu. Verður því fallist á það með aðaláfrýjanda að greiðsla á skuldum
félagsins hafi verið innt af hendi með óvenjulegum greiðslueyri í skilningi 1.
mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Eins og áður greinir hefur
gagnáfrýjandi viðurkennt að sér hafi um vorið 1996 verið kunnugt um að
skuldabréf, sem Anton ehf. óskaði eftir að nýta til greiðslu skulda sinna,
myndi koma til vegna sölu á atvinnurekstri félagsins. Sem bankastofnun
félagsins mátti gagnáfrýjanda vera kunnugt um að það ætti litlar sem engar
eignir að öðru leyti. Skuldabréfið var ritað á eyðublað frá gagnáfrýjanda og var
gefið út til hans, þótt það hafi í raun verið greiðsla til Antons ehf. Andvirði
þess var að hluta varið til að greiða skuldir, sem ekki verður séð að hafi
verið komnar í gjalddaga. Í þessu ljósi gat greiðslan með engu móti virst vera
venjuleg eftir atvikum. Samkvæmt þessu og með vísan til 1. mgr. 134. gr. laga
nr. 21/1991 verður krafa aðaláfrýjanda um riftun tekin til greina. Gagnáfrýjandi hafði hag af greiðslu
á skuldum Antons ehf. með andvirði veðskuldabréfsins, sem um ræðir í málinu, í
skilningi upphafsmálsliðar 1. mgr. 142. gr. laga nr. 21/1991, þótt hann kunni
að hafa átt kost á að ganga að einhverju leyti eða öllu að veðum og
ábyrgðarmönnum til fullnustu á þeim, sbr. dóm Hæstaréttar í dómasafni 1996,
bls. 911. Gagnáfrýjandi hefur ekki borið því við að veðskuldabréfið hafi ekki
komið sér að notum sem greiðsla. Telja verður að tjón aðaláfrýjanda svari til
fullrar fjárhæðar greiðslunnar. Verður gagnáfrýjandi því dæmdur til að greiða
aðaláfrýjanda 6.831.159,60 krónur ásamt dráttarvöxtum frá 26. júní 1997, en þá
var liðinn mánuður frá því að aðaláfrýjandi krafði hann fyrst um greiðslu, sbr.
3. mgr. 9. gr. vaxtalaga. Gagnáfrýjandi verður dæmdur til að
greiða aðaláfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn
í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Rift er greiðslu á skuld Antons
ehf. við gagnáfrýjanda, Sparisjóð vélstjóra, með skuldabréfi að fjárhæð
7.000.000 krónur, útgefnu 10. júní 1996 af Bónusvideó ehf. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda,
þrotabúi Antons ehf., 6.831.159,60 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 26. júní 1997 til greiðsludags. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda
samtals 800.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjavíkur
26. maí 1998. Mál þetta sem dómtekið var 28. apríl sl. er höfðað með
stefnu birtri 3. október 1997. Stefnandi er þrotabú Antons ehf., kt. 610788-1659,
Kringlunni 7, Reykjavík. Stefndi er Sparisjóður vélstjóra, kt. 610269-2229,
Borgartúni 18, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru eftirfarandi: 1. Að rift verði með dómi greiðslu á þeim hluta skuldar
Antons ehf.., kt. 610788-1659, við Sparisjóð vélstjóra, kt. 610269-2229, sem
fram fór með afhendingu veðskuldabréfs upphaflega að fjárhæð kr. 7.000.000
útgefið af Bónusvídeói ehf., kt. 621292-3159. 2. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr.
6.831.159, 60 ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23.
ágúst 1996 til greiðsludags. Þess er krafist að vextir leggist við höfuðstól á
12 mánaða tímabili í fyrsta sinn 23. ágúst 1997, en síðan árlega þann sama dag. 3. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda
málskostnað að mati dómsins. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega að hann verði
sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða
stefnda málskostnað að mati dómsins. Til vara er þess krafist að stefnufjárhæð
verði lækkuð og málskostnaður verði felldur niður. Í stefnu er málavöxtum og málsástæðum lýst svo, að með
úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 17. janúar 1997 hafi Anton ehf. verið tekið til
gjaldþrotaskipta. Frestdagur við skiptin hafi verið 22. júlí 1996. Við lestur
gagna úr bókhaldi Antons ehf. hafi komið í ljós að þann 23. ágúst 1996 hafi
forsvarsmenn fyrirtækisins afhent stefnda veðskuldabréf að nafnvirði 7.000.000
króna gefið út af Bónusvídeó hf. 10. júní 1996. Bréfið hafi verið tryggt með 1.
veðrétti í fasteigninni Lækjargötu 2, Hafnarfirði. Bréf þetta hafi verið
tilkomið vegna sölu Antons hf. á rekstri flatbökuveitingastaða og
heimsendingarþjónustu. Samkvæmt upplýsingum frá stefnda muni Sparisjóðurinn
hafa keypt bréfið á 6.831.159,60 krónur. Hafi fénu verið ráðstafað þannig að
5.000.409,60 hafi farið inn á viðskiptareikning Antons hf. og það sem eftir
stóð 1.830.750 krónur farið til greiðslu á tveimur veðskuldarbréfum. Bæði skuldabréfin
hafi verið í vanskilum. Því er haldið fram að í raun hafi framangreind fjárhæð
5.000.409,60 krónur verið notuð til að greiða inn á yfirdráttarheimild
stefnanda, vegna reiknings við Sparisjóðinn nr. 040742 eftir að 1.830.750
krónur hefðu verið nýttar til uppgreiðslu tveggja samhljóða skuldabréfa sem
hafi verið í vanskilum. Greiðandi umræddra bréfa hafi verið Anton ehf. og á
greiðsludegi þann 23. ágúst 1996 hafi 5 mánaðarlegar afborganir verið fallnar í
gjalddaga. Samkvæmt skilagreinum frá stefnda hafi ógjaldfallnar eftirstöðvar á
hvoru þessara bréfa þann 23. ágúst 1996 numið um kr. 767.014,10. Þegar þetta
hafi legið fyrir í apríl 1997 hafi skiptastjóri sent áskorun til stefnda um
skil á skuldabréfinu dags. 26. maí 1997. Þar sem þeirri áskorun hafi ekki verið
sinnt sé gripið til málshöfðunar þessarar. Byggir stefnandi á því að um sé að
ræða gerning milli stefnda og forsvarsmanna Antons ehf., sem hafi átt sér stað
eftir frestdag. Er á því byggt að stefndi hafi vegna eðlis viðskiptasambands
síns við Anton ehf. mátt hafa vitneskju um bága fjárhagsstöðu fyrirtækisins. Þá
er einnig á því byggt að greiðslur til stefnda, það er afhending
skuldabréfsins, hafi verið greiðsla með óvenjulegum greiðslueyri, greidd fyrr
en eðlilegt var og greidd hafi verið fjárhæð sem skert hafi greiðslugetu Antons
ehf. verulega. Loks er á því byggt að framangreind ráðstöfun á skuldabréfinu sé
á ótilhlýðilegan hátt stefnda til hagsbóta á kostnað annarra kröfuhafa. Til
stuðnings kröfum sínum vísar stefnandi til 20. kafla laga um gjaldþrotaskipti
nr. 21/1991 einkum 134. gr. 139. gr. og 141. gr. laganna. Af hálfu stefnda er málavöxtum lýst á þá leið að félagið
Anton ehf. hafi stofnað tékkareikning hjá stefnda í júlí 1988. Um nokkurra ára
skeið hafi stefndi talið félagið góðan viðskiptamann sem ekki hafi verið í
vanskilum. Á árinu 1996 hafi félagið hins vegar verið komið í vanskil gagnvart
stefnda. Hafi það skuldað yfirdrátt á tékkareikningi og einnig átti stefndi
kröfu á félagið samkvæmt tveimur skuldabréfum nr. 41388 og 41389. Til tryggingar
skuldum þessum hafi verið tryggingabréf með allsherjarveði í fjórum fasteignum
auk tveggja tryggingavíxla sem samtals hefðu verið að fjárhæð 2.750.000 krónur. Fyrirsvarsmenn félagsins hafi óskað eftir því við
fyrirsvarsmenn stefnda vorið 1996 að greiða skuldir þessar með skuldabréfi. Í
apríl hafi þess verið óskað að greiðsla ætti sér stað með bréfi með
sjálfskuldarábyrgð, en því verið hafnað af hálfu stefnda. Í júní hefði verið
farið fram á að keypt yrði skuldabréf að fjárhæð 7.000.000 króna tryggt með
veði í Lækjargötu 2 í Hafnarfirði. Bréfið hafi þeir kvaðst mundu fá afhent frá
Bónusvídeói ehf., sem hafi viljað kaupa rekstur fyrirtækisins. Stefndi hafi
samþykkt þessa ráðstöfun og skuldabréfið verið gefið út beint á nafn stefnda en
bréfið er dags. 10. júní 1996. Stefndi hefði haft bréfið í vörslum sínum frá
því í júní 1996, en endanleg bókun á ráðstöfun andvirðis beðið þess að gengið
yrði frá þinglýsingum. Þar sem veðtrygging bréfsins í Lækjargötu 2, Hafnarfirði
hafi verið á mörkum þess að uppfylla kröfu stefnda um veðhæfni hafi verið
ákveðið að sum þeirra tryggingabréfa, sem stefndi átti fyrir til tryggingar
skuldum Antons ehf., stæðu áfram á viðkomandi fasteignum. Yfirlýsingar hér að
lútandi hafi verið undirritaðar 25. júlí 1996. Yfirlýsingar sem vörðuðu eignir
í Reykjavík hafi verið afhentar til þinglýsingar 9. ágúst sama ár. Vegna
athugasemda þinglýsingardeildar í Kópavogi varðandi frágang hafi skjal er
varðaði eign í því umdæmi ekki verið afhent til þinglýsingar fyrr en 22. ágúst
sama ár og innfært næsta dag. Að aflokinni þessari þinglýsingu hafi kaup á
skuldabréfinu verið bókuð 23. ágúst 1996 og andvirðinu ráðstafað eins og fram
kemur í málinu. Eins og að framan greini hafi skuldir Antons ehf. verið
tryggðar með allsherjarveði í fjórum fasteignum. Skiptastjóri þrotabúsins hafi óskað upplýsinga hjá
stefnda um kaupin á skuldabréfinu og hafi þær verið látnar í té með bréfi 16.
apríl 1997. Skiptastjóri hafi lýst yfir riftun með bréfi dags. 26. maí 1997, en
í framhaldi af því hafi lögmaður stefnda mótmælt því munnlega við skiptastjóri
að stefndi mótmælti riftun. Í stefnu komi fram að stefnandi telji hina meintu
riftanlegu ráðstöfun hafi átt sér stað eftir frestdag og vísi hann til
stuðnings kröfu sinni jöfnum höndum til 134., 139., 141., gr. gjaldþrotalaga nr.
21/1991. Stefndi telur að ráðstöfunin hafi átt sér stað fyrir frestdag.
Skuldabréfið sé gefið út 10. júní 1997 á nafn stefnda, enda hafi þá verið
afráðið að bréfið yrði keypt. Bréfið hafi verið afhent í júní, en eftir verið
að ganga frá þinglýsingu yfirlýsinga. Stefndi tekur fram að hann telji sig í
öllum tilvikum getað borið fyrir sig 1. mgr. 142. gr. laganna óháð því hvort
greiðsla teljist hafa átt sér stað fyrir eða eftir frestdag. Um riftun á
grundvelli 139. gr., þ.e.a.s. riftun á greiðslu skuldar eftir frestdag,
mótmælir stefndi því að skilyrði riftunar hafi verið fyrir hendi á þeim
grundvelli. Skuldabréfið sem útgefið sé af Bónusvídeó ehf.. 10. júní 1996 hafi
verið afhent stefnda strax eftir útgáfu þess og kaup þess samþykkt. Bókun hafi
átt sér stað 23. ágúst 1996. Beiðni Tollstjórans í Reykjavík um
gjaldþrotaskipti hafi borist Héraðsdómi 22. júlí 1996, en úrskurður um
gjaldþrotaskipti verið kveðinn upp 17. janúar 1997. Í birtingavottorði komi
fram að kvaðning vegna gjaldþrotabeiðninnar hafi verið birt 2. september 1996.
Er stefndi tók við skuldabréfinu hafi honum verið ókunnugt um að gert hafi
verið árangurslaust fjárnám hjá félaginu og honum verið ókunnugt um það 23.
ágúst 1996, að óskað hefði verið eftir gjaldþrotaskiptum á búi félagsins.
Skuldir félagsins hafi verið tryggðar með þeim hætti sem lýst hefur verið og
stefndi hafi því ekki lokað reikningunum eða hafið lögfræðiinnheimtu vegna
vanskila. Mótmælt er athugasemdum í stefnu um eðli viðskiptasambands stefnda og
hins gjaldþrota félags. Stefndi hafi enga ástæðu haft til að ætla að óskað
hefði verið gjaldþrotaskipti á búi félagsins. Stefndi hafi ekki haft
upplýsingar um skuldastöðu félagsins að öðru leyti en því sem varðaði hann
sjálfan. Stefnda hafi þótt eðlilegt að við sölu á rekstri félagsins yrði
andvirðið notað til að greiða skuldir viðskiptabanka félagsins, sem hefðu áður
haft veð í eignum þriðja manns til tryggingar. Til marks um góða trú stefnda
megi einnig benda á að hann hafi sleppt hluta af þeim tryggingum er hann hafði
fyrir hina umdeildu ráðstöfun. Nái krafa stefnanda fram að ganga eigi stefndi
ekki möguleika á að endurheimta þær. Um riftun á grundvelli 134. gr., þ.e.a.s. riftun á
greiðslu skuldar á síðustu 6 mánuðum fyrir frestdag, segist stefndi mótmæla því
að skilyrði hafi verið fyrir hendi samkvæmt þessu ákvæði. Ekki hafi verið um
óeðlilegan greiðslueyri að ræða en skuldir Antons ehf. hafi verið tryggðar
fyrir hina umdeildu ráðstöfun. Skuldirnar sem hafi verið greiddar hafi verið í
vanskilum, því hafi ekki verið greitt fyrr en eðlilegt var. Stefnandi hafi ekki
sýnt fram á að greiðslan hafi skert greiðslugetu fyrirtækisins verulega.
Greiðslan með skuldabréfinu hafi verið eðlileg og venjuleg eins og hér stóð á.
Skuldir Antons ehf. hafi verið tryggðar að stórum hluta í eignum þriðja manns
og viðtaka á skuldabréfi útgefnu af þriðja aðila hafi því verið eðlileg í þessu
tilviki. Verði fallist á riftun með heimild í þessu ákvæði bendir
stefndi á 1. mgr. 142. gr. gjaldþrotalaga. Samkvæmt því ákvæði skuli
riftunarþoli aðeins greiða búi fjárhæð sem svarar til þess sem greiðsla hefði
komið honum að notum, þó ekki hærri fjárhæð en sem nemur tjóni búsins. Ekki
hafi verið sýnt fram á meint tjón búsins. Stefndi telji að sýkna eigi hann af
kröfu stefnanda, þar sem greiðsla skulda Antons ehf.. hefði fengist hvort sem
var með því að knýja fram nauðungarsölu á hinum veðsettu eignum. Eignir þessar
hafi staðið fyllilega undir tryggingunum eins og framlögð gögn málsins sýni.
Greiðslan hafi því ekki komið að þeim notum, sem áskilin séu í 1. mgr. 142. gr.
Þá segir um riftun á grundvelli 141. gr. að henni sé
mótmælt. Viðtaka skuldabréfsins hafi ekki verið ótilhlýðileg eins og sýnt hafi
verið fram á hér að framan. Stefndi hafi ekki vitað um ógjaldfærni Antons ehf.
og ekki getað vitað um hana, eins og einnig hafi verið sýnt fram á. Stefnda
hafi verið ókunnugt um árangurslaust fjárnám hefði verið framkvæmt hjá félaginu
eða óskað hefði verið gjaldþrotaskipta. Um þetta hafi stefndi heldur ekki getað
vitað. Þvert á móti hafi stefndi mátt með réttu telja að með sölu rekstrarins
gæti félagið staðið við skuldbindingar við stefnda og aðra hugsanlega
lánardrottna. Niðurstaða. Í svari stefnda við fyrirspurn lögmanns stefnanda
dagsettu 16. apríl 1997 kemur fram að stefndi keypti skuldabréf af stefnanda að
fjárhæð 7.000.000 króna 23. ágúst 1996 og að stærsti hluti þess hafi farið inn
á reikning stefnanda eða samtals 5.000.409,60 krónur. 1.830.750 krónur fóru til
greiðslu á skuldabréfum sem stefnandi hafði gefið út til stefnda. Bréfi þessu
fylgir kaupnóta dagsett 23. ágúst 1996 þar sem fram kemur að stefndi keypti
skuldabréfið af stefnanda fyrir 6.831.159,60 krónur. Af þessum gögnum er sýnt að greiðsla fór fram eftir
frestdag sem ekki er deilt um að var 22. júlí 1996 og þegar litið er til
ráðstöfunar andvirðis skuldabréfsins er sýnt fram á að greiddar voru skuldir
stefnanda við stefnda, annars vegar yfirdráttarskuld á reikningi stefnanda hjá
stefnda og hins vegar tvö skuldabréf. Stefnandi byggir á því að rifta beri greiðslu
ofangreindra skulda stefnanda við stefnda með því að greitt var eftir frestdag
sbr. 1. mgr. 139. gr. gjaldþrotalaga. Þá telur hann að stefnda hafi mátt vera
kunnugt um hversu komið var fyrir stefnanda þar sem stefndi var viðskiptabanki
stefnanda og að sala til Bónusvideó á þeim rekstri sem eftir var hefði átt að
vera vísbending um að stefnandi væri ekki gjaldfær. Þessu er mótmælt af stefnda sem byggir á því að stefndi
hafi hvorki vitað né mátt vita að komin væri fram krafa um gjaldþrotaskipti. Stefndi tók við skuldabréfi, útgefnu af þriðja aðila til
stefnda sjálfs, í júní 1996 úr hendi forsvarsmanna stefnanda. Þykja þessi kaup
stefnda á skuldabréfi af viðskiptamanni sínum eðlileg og venjuleg í skilningi
reglu 1. mgr. 134. gr. laganna þegar litið er til þess að stefndi er
bankastofnun. Beiðni um gjaldþrotaskipti á búi stefnanda barst héraðsdómi
Reykjaness 22. júlí 1996 og úrskurður um gjaldþrotsskiptin var kveðinn upp 17.
janúar 1997. Þá kemur fram í málinu að kvaðning vegna beiðninnar var birt 2.
september 1996. Lögð hefur verið fram yfirlýsing frá Reikningstofunni ehf. þar
sem fram kemur að upplýsingar um að fram hefðu farið 4 árangurslausar
aðfarargerðir hjá stefnanda hafi ekki verið aðgengilegar stefnda fyrr en um
mánaðamótin október nóvember 1996. Vitnið Gylfi Sveinsson forsvarsmaður
Reikningstofunnar staðfesti þetta fyrir dómi en upplýsingar um fjárhagslega
stöðu viðskiptamanna stefnda annars staðar en hjá stefnda sjálfum er að fá úr
skrám sem Reikningstofan ehf. sendir til banka og lánastofnana. Eins og hér háttar til þykir stefndi hafa sýnt fram á að
forsvarsmönnum hans hafi hvorki verið né mátt vera kunnugt um að krafa um
gjaldþrotaskipti væri komin fram er umrædd viðskipti með skuldabréfið áttu sér
stað og verður því þeirri málsástæðu stefnanda að riftun verði byggð á 1. mgr.
139. gr. gjaldþrotalaga hafnað. Þá þykir með sömu rökum verða að hafna þeirri málsástæðu
stefnanda að riftun verði byggð á ákvæði 141. gr. laganna þar eð ekki er sýnt
fram á að stefndi hafi vitað eða mátt vita um ógjaldfærni stefnanda 23. ágúst
1996. Með vísan til þess sem hér að framan segir verður
stefndi sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Stefndi, Sparisjóður Vélstjóra, skal sýkn af kröfum
stefnanda, þrotabús Antons ehf. Málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 382/1998 | Vátrygging Matsgerð | Eldur kom upp í húsnæði V og skemmdist m.a.
vörulager sem tryggður var hjá T. Vátryggingarverðmæti hans var 6.930.000 kr.
Niðurstaða dómkvaddra matsmanna var að verðmæti þess hluta vörulagersins sem
skemmdist væri 2.916.727 kr. Vegna tjónsins greiddi T bætur til V, auk
málskostnaðar og dráttarvaxta, alls 4.733.713 kr. V krafðst frekari bóta á
grundvelli þess að afgangur af vörulager væri í reynd óseljanlegur, þá krafðist
V umönnunarkostnaðar vegna vörulagers, auk geymslukostnaðar, mats- og
flutningskostnaðar og málskostnaðar. Talið var ósannað að V hafi, miðað við
vátryggingaverðmæti hins tryggða, ekki fengið tjón sitt að fullu bætt. Var
niðurstaða héraðsdóms um að sýkna bæri T af kröfum V staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 11. september 1998. Hann krefst þess að stefndi verði dæmdur til að
greiða sér 8.336.289 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987
frá 9. október 1994 til 1. ágúst 1997, en dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst áfrýjandi annarrar
lægri fjárhæðar með sömu vöxtum og í aðalkröfu. Til frádráttar komi samtals
4.733.713 krónur, sem stefndi hafi innt af hendi til áfrýjanda með nánar
tilteknum greiðslum 20. og 31. október 1994, 29. júní 1995 og 16. mars 1998. Þá
krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega
staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst
hann þess að krafa áfrýjanda verði lækkuð og beri aðeins dráttarvexti frá
uppsögu dóms, en málskostnaður falli niður. Til þrautavara gerir stefndi sömu
kröfur og greinir í varakröfu að öðru leyti en því að dráttarvextir verði
aðeins dæmdir frá þingfestingu málsins í héraði, 17. febrúar 1998. Aðalkrafa áfrýjanda er sundurliðuð
í héraðsdómi. Varakrafa áfrýjanda er reist á þeirri málsástæðu, að í matsgerð,
sem nánar er greint frá í héraðsdómi, hafi andvirði vörubirgða, sem deilt er um
vátryggingarbætur fyrir, ranglega verið miðað við smásöluverð í stað
innkaupsverðs. Málsástæða þessi, sem kom fyrst fram við munnlegan flutning
málsins fyrir Hæstarétti, er of seint fram komin og verður ekki á henni byggt.
Kemur varakrafa áfrýjanda því ekki frekar til álita. Fallist verður á það með
héraðsdómara, að ákvæði 7. gr. vaxtalaga verði ekki beitt um rétt áfrýjanda til
vaxta úr hendi stefnda, enda er krafa áfrýjanda ekki um skaðabætur, heldur er
hún reist á vátryggingarsamningi. Með þessari athugasemd verður niðurstaða hins
áfrýjaða dóms staðfest með vísan til forsendna hans. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða
stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Vélin sf., greiði
stefnda, Tryggingu hf., 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 12. júní 1998. Mál þetta, sem
dómtekið var 2. júní síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 17. febrúar
1998. Stefnandi er
Vélin sf., kt. 570174-1189, Eldshöfða 17, Reykjavík. Stefndi er
Trygging hf., kt. 660269-3399, Laugavegi 178, Reykjavík. Endanlegar
dómkröfur stefnanda eru þessar: 1. Að stefndi verði dæmdur til að
greiða stefnanda 8.336.289 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. laga nr. 25/1987
frá 9. október 1994 til 1. ágúst 1997, en síðan með hæstu dráttarvöxtum
samkvæmt nefndum lögum til greiðsludags. Jafnframt er þess krafist, að vextir
leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 9. október 1995. 2. Að stefnda verði gert að greiða
stefnanda málskostnað að skaðlausu eða að mati réttarins. 3. Til frádráttar stefnukröfum komi
greiðslur stefnda til stefnanda, sem inntar voru af hendi 20. október 1994,
500.000 krónur, 31. október 1994, 500.000 krónur, 29. júní 1995, 571.443
krónur, og 16. mars 1998, 3.162.270 krónur. Stefndi gerir
svofelldar dómkröfur: 1. Aðallega, að stefndi verði sýknaður
af öllum kröfum stefnanda og stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað
að skaðlausu að mati dómsins, að viðbættum 24,5% virðisaukaskatti. 2. Til vara er krafist verulegrar
lækkunar á stefnufjárhæð og málskostnaður verði látinn niður falla. Ef bætur
verða að einhverju leyti dæmdar, er þess krafist, að tildæmd fjárhæð beri
dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, með síðari breytingum,
frá þeim degi, þegar endanlegur dómur hefur verið kveðinn upp, til
greiðsludags. 3. Til þrautavara eru gerðar sömu
kröfur og greinir í varakröfu, að öðru leyti en því, að tildæmd fjárhæð beri
dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þingfestingardegi, 17. febrúar
1998, til greiðsludags. I. Málavextir. Þann 9. október
1994 kom upp eldur í húsnæði stefnanda að Súðarvogi 18 hér í borg. Samkvæmt
lögregluskýrslu, sem fyrir liggur í málinu, gekk greiðlega að slökkva eldinn,
sem logaði í stæðu af vélavarahlutum. Meðal þess, er varð fyrir skemmdum af
völdum eldsins, var vörulager stefnanda, sem að meginhluta var vélavarahlutir í
bifhjól, vélsleða, fjórhjól, sæþotur, utanborðsmótora o. fl. Stefnandi hafði
tryggt vörulagerinn hjá stefnda, og var vátryggingaverðmæti hans 6.930.000
krónur. Samkvæmt mati stefnda var tjón stefnanda talið nema 2.000.000 króna.
Taldi stefnandi það mat fjarri lagi, og með beiðni 2. desember 1994 beiddist
hann dómkvaðningar matsmanna. Til verksins voru dómkvaddir 19. sama mánaðar
Harald T. Hermanns tæknifræðingur og Jan Jansen bifvélavirkjameistari. Matsgerð hinna
dómkvöddu matsmanna er dagsett 10. desember 1995, en barst stefnanda ekki fyrr
en með bréfi, dagsettu 12. júní 1996. Niðurstaða matsins er sem hér segir: „Umræddum
vörulager hafði verið komið fyrir til geymslu í Rafha húsinu, Lækjargötu 30,
Hafnarfirði, pökkuðum í allmarga pappakassa á nokkrum vörubrettum. Ekki var
pakkað eftir vöruflokkum heldur var ólíkum hlutum blandað saman í kassanna
(sic) sem gerði matsmönnum erfiðara fyrir við matið. Tekið var upp úr öllum
kössunum og allir hlutur (sic) skoðaðir og allt sett í sömu kassanna (sic)
aftur. Varahlutirnir voru í misgóðu ástandi á nokkrum sá ekki neitt en aðrir
voru sótugir eða ónýtir. Mikið var af ómerktum varahlutum sem erfitt getur
verið að finna út í hvaða tæki þeir passa. Þá varahluti sem við gátum ekki
fundið númer á mátum við ekki til verðs. Verðmæti
vörulager (sic) teljum við vera kr. 2,916,727,00 án vask. (sic). Matsmenn álíta
að mikil vinna sé að raða vörulagernum upp eftir vöruflokkum og setja hann í
hillur og er sú vinna ekki innifalin í þessu mati. Matskoðun fór
fram í Rafha húsinu Lækjargötu 30 Hafnarfirði. Málsaðiljar voru boðaðir en
mættu ekki nema fulltrúi Tryggingar h.f. mætti fyrsta daginn.” Stefnandi
óskaði eftir nánari útlistun matsmanna á matsgerðinni, m.a. með bréfi, dagsettu
8. janúar 1997. Kemur fram í svari þeirra frá 14. sama mánaðar, að inni í
matsfjárhæðinni sé m.a. verðrýrnun. Þá segir þar, að sá hluti vörulagersins,
sem metinn hafi verið til verðs, sé í ágætu lagi, pakkaður í upprunalegar
umbúðir, með upprunalegum merkingum og ekki sótugur. Það sem ekki hafi verið
metið til verðs, hafi verið hlutir, sem ekki hafi verið hægt að finna vörunúmer
á, en hafi í mörgum tilvikum verið í lagi, og hlutir, sem greinilega voru
ónýtir. Telji matsmenn þessa hluti ónýta. Vegna tjónsins
greiddi stefndi 500.000 krónur upp í bætur til stefnanda þann 20. október 1994.
Þann 31. október sama ár greiddi stefndi 500.000 krónur inn á tjónið. Aftur
voru greiddar 571.443 krónur inn á tjónið 29. júní 1995, og þann 16. mars 1998
greiddi stefndi eftirstöðvar tjónsins að sínu mati, að teknu tilliti til
verðmætis þess hluta lagersins, sem ekki skemmdist í brunanum samkvæmt mati
hinna dómkvöddu matsmanna, eða 2.441.830, auk dráttarvaxta frá 15. júlí 1997,
til greiðsludags, 270.000 krónur, og málskostnaðar, 450.000 krónur, þar með
talinn útlagðan kostnað vegna matsgerðar, 81.000 krónur, eða alls 3.162.270
krónur. II. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi
sundurliðar kröfu sína svo: Stefnandi
reisir kröfur sínar á því, að sá vörulager, sem eftir sé og tekinn hafi verið
til mats, sé í reynd óseljanlegur. Ljóst sé, að stefnandi geti ekki selt
lagerinn, nema með því að skýra væntanlegum kaupendum frá því, að lagerinn hafi
verið í húsnæði, sem eldsvoði átti sér stað í. Telji stefnandi, að þá sé borin
von, að sá lager, sem eftir sé, seljist, nema þá fyrir brot af raunverulegu
verðmæti hans. Af þeim sökum krefjist stefnandi þess, að stefndi greiði honum
að fullu vátryggingaverðmæti lagersins, að viðbættum verðbótum samkvæmt
vísitölu vöru og þjónustu frá nóvember 1994 til júní 1997 (1745 stig og 1839
stig), en samkvæmt vátryggingaskilmálum skuli vátryggingafjárhæðirnar breytast
í samræmi við vísitölu vöru og þjónustu. Þá sé krafist
10% umönnunarkostnaðar vegna þess vörulagers, sem tekinn var til mats. Sé hér
um að ræða venjubundinn kostnað, enda hafi stefnandi þurft að flokka og raða
vörulagernum að nýju, eftir flutninginn í geymsluhúsnæðið, svo að hann yrði
aðgengilegt fyrir matsmenn og aðra. Einnig sé gerð krafa um greiðslu á
geymslukostnaði í 40 mánuði, 10.000 krónur á mánuði. Loks sé gerð krafa um
greiðslu mats- og flutningskostnaðar samkvæmt reikningum. Um lagarök vísi
stefnandi til laga nr. 20/1954 um vátryggingasamninga, en um vexti til
vaxtalaga nr. 25/1987. Um málskostnað vísi stefnandi til XXI. kafla laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála. III. Málsástæður og lagarök
stefnda. Stefndi byggir
á því, að af bréfi matsmanna frá 14. janúar 1997, þar sem þeir hafi gert nánari
grein fyrir, hvað hafi falist í þeirri fjárhæð, er þeir mátu verðmæti
vörulagers stefnanda á, sé ljóst, að verðmæti þess, sem ekki fór forgörðum í
brunanum, sé 2.916.727 krónur. Hafi þannig einungis verið metnir til verðs þeir
munir, sem hafi verið í góðu lagi og í heilum umbúðum, með upprunalegum
merkingum. Annað hafi ekki verið talið til verðmætis, þ. á m. hlutir, sem voru
í lagi, en ekki hafi verið unnt að tilgreina vörunúmer á. Sé þannig augljóst,
að tjón á vörulagernum sé á engan hátt vanmetið með 4.013.273 krónum, þ.e.
vátryggingaverðmæti vörulagers, 6.930.000 krónum, að frádregnu verðmæti hans
eftir brunann samkvæmt mati hinna dómkvöddu matsmanna. Með þeim greiðslum, sem
stefndi hafi innt af hendi, hafi stefnandi fengið tjón sitt að fullu bætt, eins
og hann eigi tilkall til að lögum. Mótmælt sé sem
röngu og ósönnuðu því áliti stefnanda, að vörulagerinn sé óseljanlegur. Sé það
í engu samræmi við niðurstöðu hinna dómkvöddu matsmanna, sem ekki hafi verið
hnekkt. Þótt sá hluti lagersins, sem teljist vera heill, hafi verið í húsnæði
því, sem bruninn varð í, felist á engan hátt í því, að hann sé verðlaus. Hafi
stefnandi ekki sýnt fram á, að verðmæti hans sé minna en hinir dómkvöddu
matsmenn telji. Telji stefnandi vörulagerinn verðlausan, sé það af ástæðum, sem
ekki verði raktar til brunans í október 1994. Samkvæmt grein
8.2 í skilmálum þeim, sem um vátrygginguna gilda, skuli vátryggingafjárhæðin,
eins og hún er tilgreind í vátryggingaskírteini, breytast í hlutfalli við
breytingar á neysluvísitölu. Einnig sé kveðið á um verðtryggingu
vátryggingafjárhæðar í vátryggingaskírteininu. Hins vegar séu engin ákvæði í
vátryggingasamningnum, hvorki í skírteini né skilmálum, um verðtryggingu
vátryggingabóta. Geti stefnandi því ekki gert kröfu um verðtryggingu
bótafjárhæðarinnar. Hafi vátryggingafjárhæð vegna vörulagers numið á tjónsdegi
6.930.000 krónum, og hafi sú fjárhæð verið lögð til grundvallar ákvörðun þeirra
bóta, sem stefnandi hafi átt tilkall til og hann hafi þegar fengið greiddar. Samkvæmt 1. gr.
vátryggingaskilmálanna taki vátryggingin til tjóns á hinu vátryggða lausafé með
þeim undantekningum, sem tilgreindar séu í skilmálunum. Samkvæmt 6. mgr. 2. gr.
taki vátryggingin ekki til rekstrartaps eða annars óbeins taps. Með þeim bótum,
sem stefndi hafi innt af hendi, hafi tjón á hinu vátryggða lausafé verið að
fullu bætt. Óbeint tap, eins og umönnunarkostnaður, geymslukostnaður og
flutningskostnaður, fáist hins vegar ekki bætt úr vátryggingunni, þar sem tjón
af því tagi sé beinlínis undanskilið. Skuli á það bent, að stefnda beri ekki að
bæta tjón stefnanda eftir reglum skaðabótaréttar. Þótt bótauppgjör kunni að
hafa dregist á langinn að einhverju leyti, þá hafi ekki ekki stofnast
skaðabótaábyrgð stefnda gagnvart stefnanda. Vextir samkvæmt
7. gr. vaxtalaga gildi einungis um bótakröfur eftir reglum skaðabótaréttarins.
Verði þeim því ekki beitt um bótakröfur, sem reistar eru á grundvelli
vátryggingasamnings. Fari um vexti af vátryggingabótum eftir ákvæðum 24. gr.
laga nr. 20/1954 um vátryggingasamninga, sbr. 7. gr. laga nr. 33/1987 um
breytingu á þeim lögum. Stefnanda hafi með bréfi, dagsettu 22. október 1994,
verið boðnar bætur, að fjárhæð 2.000.000 krónur. Hafi stefnandi ekki leitað
eftir því að fá þessa fjárhæð greidda, umfram það, sem greitt hafi verið í
október 1994 og síðan í júní 1995, alls 1.571.443 krónur. Með bréfi lögmanns
stefnanda 1. júlí 1997 hafi stefndi fyrst fengið í hendur matsgerð hinna
dómkvöddu matsmanna. Með vísan til 1. og 3. mgr. 24. gr. laga nr. 20/1954 og
III. kafla vaxtalaga, hafi stefndi fallist á greiðslu dráttarvaxta af
eftirstöðvum bótanna frá 15. júlí 1997 til greiðsludags, 16. mars 1998, og séu
eigi lagaskilyrði til að krefja stefnda um frekari vexti. Þá hafi stefnda verið
greiddur fullur málskostnaður með greiðslu, að fjárhæð 450.000, vegna innheimtu
kröfunnar. Um varakröfu sé
vísað til sömu sjónarmiða og röksemda og reifaðst séu í tengslum við aðalkröfu.
Varðandi upphafstíma dráttarvaxta vísi stefndi til síðari málsliðar 15. gr.
vaxtalaga. Þá sé þrautavarakrafa byggð á sömu sjónarmiðum með vísan til 14. gr.
vaxtalaga. Fyrir dóminn
komu við aðalmeðferð málsins fyrirsvarsmaður stefnanda, Stefán Steingrímsson,
auk dómkvaddra matsmanna, sem staðfestu matsgerð sína og skýringar á henni. IV. Niðurstaða. Mati hinna
dómkvöddu matsmanna á verðmæti þeirra muna, sem þeir mátu til verðs, hefur ekki
verið hnekkt. Verður það því lagt til grundvallar við úrlausn máls þessa. Með
vísan til þess verður að telja ósannað af hálfu stefnanda, að hann hafi, miðað
við vátryggingaverðmæti hins tryggða á tjónsdegi, 6.930.000 krónur, ekki fengið
tjón sitt á því lausafé, sem skemmdist í umræddum bruna, að fullu bætt með þeim
greiðslum, sem stefndi hefur innt af hendi til hans. Óumdeilt er,
hver hafi verið umsamin vátryggingarfjárhæð vegna vörulagers stefnda á
tjónsdegi. Engum ákvæðum er til að dreifa í vátryggingaskilmálum þeim, sem
giltu á milli aðila um vátryggingu þá, er hér um ræðir, um verðtryggingu
vátryggingabóta. Eru því eigi fyrir hendi skilyrði til að dæma stefnanda
verðbætur á bótafjárhæðina, svo sem hann gerir kröfu um. Samkvæmt 6.
mgr. 2. gr. vátryggingaskilmálanna tekur vátryggingin ekki til rekstrartaps eða
annars óbeins taps. Er slíkt tjón því beinlínis undanskilið í nefndum
vátryggingasamningi. Af því leiðir, að eigi er unnt að fallast á kröfu
stefnanda um greiðslu umönnunarkostnaðar eða geymslukostnaðar. Þá verður ekki
talið, að dráttur á bótauppgjöri verði rakinn til ástæðna, sem stefndi beri
ábyrgð á. Um
greiðsluskyldu stefnda á kröfu þeirri, er mál þetta tekur til, fer eftir
ákvæðum 24. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingasamninga. Samkvæmt 1. mgr.
þeirrar greinar má krefja um greiðslu bóta 14 dögum eftir að vátryggingafélagið
átti þess kost að afla þeirra upplýsinga, er þörf var á, til þess að meta
vátryggingaratburðinn og ákveða upphæð bótanna. Í 3. mgr. sömu greinar, sbr. 7.
gr. laga nr. 33/1987, segir, að vátryggngafélagið skuli greiða vexti af
fjárhæðinni frá gjalddaga í samræmi við ákvæði laga um vexti. Þar sem í máli
þessu er deilt um bætur innan samninga, eiga ákvæði 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987,
sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989, um skaðabætur hér ekki við. Stefndi bauð fram
bætur, að fjárhæð 2.000.000 króna, með bréfi 22. október 1994 og greiddi
stefnanda alls 1.571.443 krónur með greiðslum í október 1994 og júní 1995. Af
gögnum málsins verður ekki séð, að stefnandi hafi leitað eftir greiðslu á
eftirstöðvum þeirrar fjárhæðar, sem fram var boðin af hálfu stefnda samkvæmt
framansögðu. Stefnda var ekki kunnugt um matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna,
fyrr en með bréfi stefnanda til hans, dagsettu 1. júlí 1997. Greiddi stefndi
dráttarvexti af eftirstöðvum bótanna frá 15. júlí 1997 til greiðsludags.
Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, eru ekki uppfyllt lagaskilyrði til að dæma
stefnanda frekari vexti en hann hefur þegar fengið greidda af hálfu stefnda. Að lokum verður
að telja, að stefnandi hafi fengið málskostnað, þar með talinn matskostnað,
vegna innheimtu kröfu þeirrar, er mál þetta snýst um, að fullu greiddan af
hálfu stefnda með greiðslu, að fjárhæð 450.000 krónur. Með vísan til
ofanritaðs ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu, en eftir
atvikum er rétt, að málskostnaður milli þeirra falli niður. Dóminn kveður
upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi,
Trygging hf., skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Vélarinnar sf., í máli þessu. Málskostnaður
fellur niður. |
Mál nr. 86/1999 | Kærumál Fjárnám Fyrning Vextir | H
krafðist fjárnáms hjá S fyrir kröfu samkvæmt áskorunarstefnu áritaðri um aðfararhæfi
af héraðsdómara á árinu1988. S taldi sig hafa greitt kröfuna að fullu og
mótmælti skyldu sinni til greiðslu áfallina dráttarvaxta fyrir lengra tímabil
en sem nam undangengnum fjórum árum frá dagsetningu greiðsluáskorunar H.
Málsaðilar deildu um þá ákvörðun sýslumanns að halda áfram fjárnámi, þrátt
fyrir mótmæli S. Talið var að dráttarvextir, sem fallið hefðu í gjalddaga eftir
áritun áskorunarstefnu H árið 1988, hafi ekki orðið gjaldkræfir samkvæmt 1.
tölulið 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda,
fyrr en síðar. Var fyrningarfrestur því liðinn um þá dráttarvexti, sem
gjaldfallið höfðu fjórum árum áður en hann rauf fyrningu með aðfararbeiðni
sinni. Með hliðsjón af því hvernig aðfararbeiðni H var háttað, var ákvörðun
sýslumanns um að halda áfram fjárnámi hjá S, felld úr gildi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Sóknaraðili
skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 18. febrúar 1999, sem barst réttinum
ásamt kærumálsgögnum 2. mars 1999. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur
5. febrúar 1999, þar sem staðfest var ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík 9.
október 1998 um að halda áfram fjárnámi hjá sóknaraðila að kröfu varnaraðila.
Kæruheimild er í 4. mgr. 91. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga
nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess að hinum kærða úrskurði verði hrundið og
kröfu varnaraðila um fjárnám hafnað. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði
og kærumálskostnaðar. Varnaraðili
krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdóms, svo og málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar. I. Eins og
nánar greinir í hinum kærða úrskurði styðst fjárnámsbeiðni varnaraðila við
áskorunarstefnu áritaða um aðfararhæfi af héraðsdómara 24. nóvember 1988.
Ágreiningur aðila lýtur að því hvort dráttarvextir, sem féllu í gjalddaga fyrir
30. apríl 1994, séu fallnir niður fyrir fyrningu, en sóknaraðili hefur ekki
uppi önnur mótmæli við fjárkröfu varnaraðila. Heldur sóknaraðili því fram að
kröfur um dráttarvexti af höfuðstól kröfu varnaraðila fyrnist á fjórum árum
samkvæmt 2. tölulið 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra
kröfuréttinda, en að öðrum kosti séu kröfurnar fallnar niður fyrir tómlæti
hans. Fjárnámsbeiðni varnaraðila er hins vegar á því reist að dráttarvextir af
dómkröfu fyrnist á 10 árum samkvæmt 1. tölulið 4. gr. laganna. II. Samkvæmt 1.
tölulið 4. gr. laga nr. 14/1905 fyrnast kröfur samkvæmt dómi, sem ekki falla
undir ákvæði 2. gr. laganna, á 10 árum. Af síðari málslið sama töluliðar leiðir
þó að krafa um vexti samkvæmt dómi fyrnist því aðeins á 10 árum, að vextirnir
hafi verið gjaldfallnir þegar dómur gekk um þá. Áritun
héraðsdómara á stefnu hefur sama gildi og dómur samkvæmt 2. mgr. 113. gr. laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 179. gr. sömu laga með áorðnum
breytingum, sbr. 23. gr. laga nr. 38/1994. Samkvæmt framangreindum ákvæðum laga
nr. 14/1905 hófst 10 ára fyrningarfrestur 24. nóvember 1988 um höfuðstól kröfu
varnaraðila og þá dráttarvexti sem gjaldkræfir voru þann dag. Dráttarvextir,
sem eftir það féllu í gjalddaga, urðu hins vegar ekki gjaldkræfir, eðli málsins
samkvæmt, fyrr en síðar. Átti 2. töluliður 3. gr. laga nr. 14/1905 því við um
kröfur til þessara dráttarvaxta, en af gögnum málsins verður ekki ráðið að
varnaraðili hafi rofið fyrningu krafnanna fyrr en með aðfararbeiðni, sem barst
sýslumanninum í Reykjavík 11. ágúst 1998, sbr. 52. gr. laga nr. 90/1989.
Samkvæmt framangreindu var þá fyrningarfrestur liðinn hvað varðar þá vexti, sem
gjaldfallið höfðu fyrir 11. ágúst 1994. Sóknaraðili hefur hins vegar aðeins
haft uppi mótmæli við greiðslu dráttarvaxta, sem féllu fyrir 30. apríl 1994. Af gögnum
málsins verður ráðið að hluti dráttarvaxtakröfu varnaraðila sé kominn til vegna
vaxta, sem þegar voru gjaldkræfir við áritun áskorunarstefnu hans 24. nóvember
1988 og því ófyrndir. Af aðfararbeiðni varnaraðila verður hins vegar ekki ráðið
hvaða fjárhæð þessir vextir nemi. Sama á við um vexti af málskostnaði. Er þessi
skortur á sundurliðun í aðfararbeiðni varnaraðila í andstöðu við ákvæði 10. gr.
laga nr. 90/1989. Eru því ekki uppfyllt skilyrði aðfarar um aðfararbeiðni
varnaraðila að því er varðar þessa liði. Verður fallist á með sóknaraðila að
hafna kröfu varnaraðila um að haldið verði
áfram fjárnámsgerð hjá sóknaraðila. Varnaraðili
verður dæmdur til að greiða sóknaraðila málskostnað í héraði og kærumálskostnað
eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákvörðun
sýslumannsins í Reykjavík 9. október 1998 um að halda áfram fjárnámsgerð í
eignum sóknaraðila, Stálsmiðjunnar hf., að kröfu varnaraðila,
Hávöxtunarfélagsins hf., er felld úr gildi. Varnaraðili
greiði sóknaraðila samtals 100.000 krónur í málskostnað í héraði og
kærumálskostnað. Úrskurður Hérðsdóms
Reykjavíkur 5. febrúar 1999. I. Mál þetta var
tekið til úrskurðar að loknum munnlegum flutningi 25. janúar sl. Sóknaraðili er
Stálsmiðjan hf., Mýrargötu 2, Reykjavík, kt. 620269-1079, og krefst hann þess
að felld verði úr gildi ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík frá 9. október sl.
um að fjárnámsgerð að beiðni varnaraðila frá 10. ágúst sl. skuli ná fram að
ganga. Þá er krafist málskostnaðar. Varnaraðili,
Hávöxtunarfélagið hf., Ármúla 13A, Reykjavík, kt. 611284-0479, krefst þess að
framangreind ákvörðun sýslumanns verði staðfest og þá er einnig krafist
málskostnaðar úr hendi sóknaraðila. Málavextir eru
þeir að varnaraðili fór þess á leit við sýslumanninn í Reykjavík með beiðni 10.
ágúst sl. að fjárnám yrði gert til tryggingar skuld sóknaraðila, sem
varnaraðili taldi þá nema 823.071 krónu.
Gerðin var tekin fyrir hjá sýslumannsembættinu 30. september sl. og var
þá mætt af hálfu sóknaraðila, sem krafðist þess að synjað yrði um framgang
gerðarinnar þar sem umrædd krafa væri að fullu greidd. Sýslumaður tók sér frest til að ákveða hvort
gerðinni yrði fram haldið og við fyrirtöku málsins 9. október sl. kynnti hann
þá ákvörðun sína að halda gerðinni áfram að kröfu varnaraðila. Því var þá lýst yfir af hálfu sóknaraðila að
þessi ákvörðun yrði borin undir héraðsdóm og varð samkomulag um að fresta
aðgerðum þar til niðurstaða dómsins lægi fyrir.
Krafan var borin undir dóminn með bréfi 21. október sl. og var málið
þingfest 20. nóvember sl. II. Sóknaraðili
skýrir svo frá málavöxtum að grundvöllur aðfararbeiðni varnaraðila sé
áskorunarstefna hans, m.a. á hendur Hamri hf.
Samkvæmt áskorunarstefnunni hafi verið gerð krafa um greiðslu 572.445
króna með nánar tilgreindum vöxtum og sé krafan til komin vegna
ábyrgðarskuldbindingar félagsins samkvæmt skuldabréfi. Stefnan hafi verið árituð af borgardómara um
aðfararhæfi 24. nóvember 1988. Eftir
þann tíma sameinaðist Hamar hf. sóknaraðila og skýrir það aðild sóknaraðila að
málinu. Nauðasamningur
sóknaraðila var staðfestur í Héraðsdómi Reykjavíkur 17. nóvember 1995 og tók
gildi 24. sama mánaðar.
Nauðasamningsumleitanir hafi hafist 29. september 1994. Varnaraðili hafi ekki nýtt sér rétt sinn til
að lýsa kröfu sinni eftir innköllun, þar sem skorað var á lánardrottna
sóknaraðila að lýsa kröfum sínum fyrir umsjónarmanni. Það hafi fyrst verið með greiðsluáskorun
lögmanns varnaraðila til sóknaraðila frá 30. apríl 1998 að krafist var greiðslu
skuldarinnar. Fram að þeim tíma hafi
forsvarsmönnum sóknaraðila verið alls ókunnugt um tilvist kröfunnar og gögn um
hana séu ekki í bókhaldi félagsins. Í
greiðsluáskoruninni hafi skuldin verið tiltekin 1.029.528 krónur og í
sundurliðun kröfunnar hafi varnaraðili fært hana niður um 75% vegna
nauðasamningsins en reiknað dráttarvexti á hana allt frá 15. júní 1988. Með bréfi 25. maí 1998 kveðst sóknaraðili
hafa sent lögmanni varnaraðila bréf ásamt tékka að fjárhæð 225.226 krónur sem
fullnaðargreiðslu á kröfunni. Þessi
fjárhæð hafi sundurliðast þannig að höfuðstóll sé 572.445 krónur, dráttarvextir
frá 30. apríl 1994 til 20. september 1994 33.170 krónur og málskostnaður 72.900
krónur eða samtals 678.515 krónur.
Krafan hafi verið niðurfærð um 75% í samræmi við nauðasamninginn þannig
að hún varð 169.629 krónur. Krafan hafi
síðan verið sundurliðuð, í samræmi við ákvæði nauðasamningsins og dráttarvexti
frá tímum er þar eru tilgreindir, og samtals nemi hún því, með áföllnum
kostnaði, 255.226 krónum. Mismunurinn á
þessari fjárhæð og þeirri sem lögmaður varnaraðila krefst greiðslu á felst
eingöngu í því að sóknaraðili telur meginhluta dráttarvaxta, þ.e. dráttarvexti
sem féllu í gjalddaga fyrir 30. apríl 1994, vera fyrnda eða að öðrum kosti
fallna niður vegna stórkostlegs tómlætis varnaraðila við innheimtu
kröfunnar. Krafa
sóknaraðila í málinu byggist á því að með framangreindum greiðslum hafi hann að
fullu staðið skil á kröfu varnaraðila og sé þar af leiðandi enginn grundvöllur
fyrir aðför á hendur honum. Í hinni
árituðu stefnu hafi verið gerð krafa um dráttarvexti sem heimilt hafi verið að
taka á hverjum tíma samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 og telur sóknaraðili
að heimild kröfuhafans samkvæmt árituninni nái einungis til þess að reikna sér
dráttarvexti samkvæmt þeim reglum, sem almennt gildi um dráttarvexti. Sóknaraðili
byggir á því að ekki fari milli mála að fyrningartími þessara dráttarvaxta, sem
og annarra vaxta, sé fjögur ár, sbr. 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu
skulda og annarra kröfuréttinda, enda sé ekkert í orðalagi ákvæðisins sem bendi
til annars. Með greiðslunni 25. maí 1998
hafi sóknaraðili innt af hendi gjaldkræfa dráttarvexti eftir 30. apríl 1994 og
telur stefnandi einsýnt að þeir dráttarvextir, sem voru gjaldkræfir fyrir þann
tíma, séu nú fyrndir samkvæmt þessu en fyrningu þeirra hafi ekki verið slitið
með nokkrum hætti. Þá bendir sóknaraðili
á það stórkostlega tómlæti sem varnaraðili hafi sýnt við innheimtu þessarar
kröfu, þ.e. að níu ár og fimm mánuðir hafi liðið eftir áritun
áskorunarstefnunnar þar til varnaraðili hafi gert reka að því að innheimta hana
hjá sóknaraðila. Það sé grundvallarregla
í kröfurétti að tómlæti leiði til réttarmissis og telur sóknaraðili að líta
verði svo á að réttur til frekari dráttarvaxta en varnaraðili hafi þegar fengið
greidda sé fallinn niður vegna þessa, teljist hann ekki vera fyrndur. III. Varnaraðili
kveður kröfuna vera tilkomna vegna sölu skuldabréfs á grundvelli samnings
sóknaraðila og Hamars hf. við Kaupþing hf., sem var rekstraraðili varnaraðila á
þessum tíma, um sölu á skuldabréfum og verðbréfum í eigu sóknaraðila, sem
framseld voru með ábyrgð hans, enda hafi söluandvirði bréfanna runnið til
seljanda þeirra. Á þeim tíma sem
dómurinn var áritaður og allt fram til ársins 1995 hafi staða sóknaraðila verið
afar slæm enda hafi hann hafið nauðasamningsumleitanir í lok ársins 1994. Innheimtuaðgerðum hafi því verið beint að
aðalskuldara kröfunnar og um það hafi verið fullt samkomulag við forsvarsmenn
sóknaraðila á þessum tíma. Varnaraðili
byggir á því að samkvæmt 1. tl. 4. gr. fyrningarlaga fyrnist kröfur samkvæmt
dómi eða opinberri sátt á tíu árum. Að
því er snerti kröfur þær, er um ræði í 2.- 4. tl. 3. gr., gildi tíu ára fyrning
þó því aðeins að dómur sé genginn eða sátt gerð eftir að krafan féll í
gjalddaga. Fjárnámskrafa varnaraðila
byggi á áritaðri stefnu, sem lögð hafi verið fram í bæjarþingi Reykjavíkur 22.
nóvember 1988 og árituð 29. sama mánaðar.
Fyrningarfrestur á dómkröfum teljist frá dómsuppsögu, þ.e. 29. nóvember
1988, sbr. 1. mgr. 5. gr. fyrningarlaga.
Í stefnunni séu
dómkröfur tilgreindar í samræmi við d-lið 1. mgr. 8. gr. laga nr. 90/1991. Samkvæmt ákvæðinu séu dómkröfur tiltekin
stefnufjárhæð, vextir og málskostnaður.
Í stefnunni sé krafist 572.445 króna og dráttarvaxta frá fyrsta
gjalddaga í vanskilum, 15. júní 1988, til greiðsludags í samræmi við 14. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987, auk þess sem gerð sé krafa um málskostnað. Í samræmi við 1. tl 113. gr. einkamálalaganna
hafi þessar dómkröfur verið teknar til greina með áritun dómara, sem hafi sama
gildi og dómur, sbr. 2. tl. sömu greinar.
Í 4. gr. fyrningarlaga segi berum orðum að kröfur samkvæmt dómi fyrnist
á tíu árum. Þær kröfur sem varnaraðili
byggi fjárnámsgerð sína á séu allar skilgreindar í lögum sem dómkröfur. Jafnvel þótt
fallist yrði á sjónarmið sóknaraðila sé ljóst að krafan ber dráttarvexti frá
þeim tíma sem vanskil urðu og þar til dómur gekk í málinu, sbr. orðalag 2.
málsl. 1. tl. 4. gr. fyrningarlaga. Þá
sé rétt í samræmi við áritun dómara að reikna með dráttarvöxtum á
málskostnaðarkröfu fyrir tímabilið frá 30. apríl til 29. september 1994. Varðandi þá
málsástæðu sóknaraðila að krafan sé niður falin vegna tómlætis vísar
varnaraðili til þess að með sameiningu sóknaraðila og Hamars hf. hafi
sóknaraðili yfirtekið eignir og skuldir Hamars hf., sbr. nú 119. gr. laga um
hlutafélög nr. 2/1995. Sóknaraðili geti
ekki öðlast annan og betri rétt en sá aðili, sem hann leiðir rétt sinn
frá. Eftir að mál hefur verið höfðað á
hendur sóknaraðila, eða þeim sem hann leiðir rétt sinn frá og dómur tekinn yfir
kröfunni, geti hann ekki borið fyrir reglu um tómlæti. Dómkröfur á hendur Hamri hf. bar að tilgreina
í bókhaldi félagsins og hafi það ekki verið gert sé það á ábyrgð og áhættu
sóknaraðila. Sá sem dæmdur sé til
greiðslu skuldar sé skyldugur til þess að greiða dómkröfuna á hverjum
tíma. Geri hann það ekki verði hann að
greiða þann vaxtakostnað sem fellur til þar til krafan sé fallin niður fyrir
fyrningu. IV. Eins og að
framan hefur verið rakið er krafa sú, sem varnaraðili krafðist fjárnáms fyrir
hjá sóknaraðila, byggð á áskorunarstefnu, sem árituð er um aðfararhæfi í
Borgardómi Reykjavíkur 24. nóvember 1988.
Áritunin hefur sama gildi og dómur, sbr. 235. gr. laga nr. 85/1936 um
meðferð einkamála í héraði, er þá giltu, sbr. nú 2. mgr. 113. gr. laga um
meðferð einkamála nr. 91/1991. Kröfur samkvæmt
dómi fyrnast á 10 árum, sbr. 1. tl. 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda
og annarra kröfuréttinda og telst fyrningarfrestur frá dómsuppsögu, sbr. lokamálslið
1. mgr. 5. gr. sömu laga. Dómkrafan, sem
var um greiðslu höfuðstóls, dráttarvaxta og málskostnaðar, var tekin til greina
og málskostnaður ákvarðaður tiltekin fjárhæð.
Krafa samkvæmt dómnum felur því í sér höfuðstól, vexti og
málskostnað. Vextirnir eru ekki
gjaldkræfir vextir í skilningi 2. tl. 3. gr. fyrningarlaga heldur hluti af
hinni dæmdu kröfu og fyrnast því á 10 árum frá 24. nóvember 1988 að telja. Krafa varnaraðila var því ófyrnd þegar málið
var tekið fyrir hjá sýslumanni og verður krafa hans þar af leiðandi tekin til
greina og ákvörðun sýslumanns staðfest en með hliðsjón af atvikum öllum þykir
mega fella málskostnað niður. Arngrímur
Ísberg héraðsdómari kvað upp úrskurðinn.
Úrskurðarorð: Ákvörðun
sýslumannsins í Reykjavík frá 9. október 1998 um að halda áfram fjárnámi hjá
sóknaraðila, Stálsmiðjunni hf., að kröfu varnaraðila, Hávöxtunarfélagsins hf.,
er staðfest en málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 77/1999 | Kærumál Kæruheimild Frávísun frá héraðsdómi | L
kærði héraðsdóm þar sem O var sýknaður að svo stöddu af einni kröfu hans, en
annarri kröfu hans var vísað frá dómi. Talið var að L væri heimilt að kæra þá
úrlausn héraðsdómara að vísa kröfu hans frá héraðsdómi, en að öðru leyti skorti
heimild til að kæra dóminn. L þótti ekki hafa stutt síðargreinda kröfu sína
viðhlítandi málsástæðum og lagarökum. Þótti hún svo vanreifuð að staðfesta bæri
niðurstöðu héraðsdóms um að vísa henni frá dómi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 11. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
24. sama mánaðar. Kærður er dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 10. febrúar 1999, þar
sem sýknað var að svo stöddu af kröfu um viðurkenningu á veðrétti auk þess, sem
vísað var frá kröfu sóknaraðila um að kveðinn yrði upp “aðfararhæfur dómur til
þess að unnt verði að leita fullnustu í” fiskverkunarstöð varnaraðila á
Patreksfirði samkvæmt tryggingarbréfi útgefnu 12. nóvember 1982. Sóknaraðili
styður kæru við c. lið 2. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Hann krefst þess að hinum kærða dómi verði hrundið og lagt fyrir héraðsdómara
að leggja efnisdóm á málið. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess aðallega að
málinu verði vísað frá Hæstarétti en til vara að hinn kærði dómur verði
staðfestur. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Í athugasemdum, sem héraðsdómari
sendi Hæstarétti með kærunni, segir að missagt sé í dómi að málið hafi verið
dómtekið 2. desember 1998. Hið rétta sé að málið hafi verið flutt þann dag, en
síðan endurflutt og dómtekið 10. febrúar 1999, eins og endurrit úr þingbók beri
með sér. I. Eins og greinir í hinum kærða dómi
hefur sóknaraðili höfðað mál þetta á grundvelli tryggingarbréfs 12. nóvember
1982, þar sem fasteign varnaraðila var sett Ríkisábyrgðasjóði að veði vegna
útgáfu Patreks hf. á skuldabréfi til Byggðasjóðs 10. nóvember 1982. Í hinum
kærða dómi var varnaraðili sýknaður að svo stöddu af kröfu sóknaraðila um að sá
fyrrnefndi „verði dæmdur til þess að þola viðurkenningu á 1. veðrétti í
fiskverkunarstöð Odda hf., Patreksfirði, samkvæmt tryggingarbréfi útgefnu 12.
nóvember 1982 af Patreki hf. og árituðu um samþykki til veðsetningar
fiskverkunarstöðvarinnar af Odda hf. og þinglýstu þann 29. nóvember 1982 að
fjárhæð DEM 275.801,00 auk vaxta og kostnaðar.“ Þá var í sama dómi sjálfkrafa
vísað frá héraðsdómi kröfu um „að kveðinn verði upp aðfararhæfur dómur til þess
að unnt verði að leita fullnustu í veðinu til greiðslu krafna stefnanda sem
tryggðar eru með ofangreindu tryggingarbréfi að fjárhæð 4.743.923 krónur ...“.
Loks var sóknaraðili dæmdur til að greiða varnaraðila málskostnað. Í kröfugerð sóknaraðila fyrir
Hæstarétti felst að hann krefjist endurskoðunar á þeirri úrlausn héraðsdómara
að vísa kröfu hans frá dómi. Verður ekki á það fallist með varnaraðila að slíkt
málskot sé óheimilt samkvæmt c. lið 2. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991, sbr. dóm
Hæstaréttar í dómasafni 1994, bls. 1293. Hins vegar skortir heimild til að kæra
héraðsdóm að öðru leyti og verður kröfu sóknaraðila þar að lútandi sjálfkrafa
vísað frá Hæstarétti. II. Svo sem fram kemur í héraðsdómi
stefndi sóknaraðili einungis varnaraðila, en ekki skuldaranum Patreki hf., sem
gaf út framangreint skuldabréf 10. nóvember 1982. Sóknaraðili hefur ekki stutt
kröfu sína viðhlítandi málsástæðum og lagarökum um „að kveðinn verði upp
aðfararhæfur dómur til þess að að unnt verði að leita fullnustu í veðinu“.
Verður fremur ráðið af málatilbúnaði sóknaraðila að varnaraðili beri ekki
persónulega ábyrgð vegna þeirra skuldbindinga Patreks hf., sem sóknaraðili
vísar til, og hann telur tryggða með veðrétti í fasteign varnaraðila. Er krafa
sóknaraðila því vanreifuð. Verður niðurstaða héraðsdóms um frávísun kröfunnar
staðfest þegar af þessari ástæðu. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða
varnaraðila kærumálskostnað, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Staðfest er niðurstaða héraðsdóms
um frávísun kröfu sóknaraðila, Lánasýslu ríkisins, á hendur varnaraðila, Odda
hf. Öðrum kröfum sóknaraðila er vísað
frá Hæstarétti. Sóknaraðili greiði varnaraðila 40.000 krónur í kærumálskostnað. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 10. febrúar 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 2. desember, er höfðað með
stefnu áritaðri um birtingu 14. apríl 1998, af Lánasýslu ríkisins, Hverfisgötu
6, Reykjavík gegn Odda hf. við Eyrargötu, Patreksfirði. Dómkröfur. Dómkröfur
stefnanda eru þær að Oddi hf. verði dæmdur til þess að þola viðurkenningu á
veðrétti stefnanda, sem er nú 1. veðréttur í fiskverkunarstöð Odda hf.,
Patreksfirði, samkvæmt tryggingarbréfi þann 12. nóvember 1982 útgefnu af Patreki
hf. og árituðu um samþykki til veðsetningar fiskverkunarstöðvarinnar af Odda
hf. og þinglýstu þann 29. nóvember 1982 að fjárhæð DEM 275.801,00 auk vaxta og
kostnaðar og að kveðinn verði upp aðfararhæfur dómur til þess að unnt verði að
leita fullnustu í veðinu til greiðslu krafna stefnanda sem tryggðar eru með
ofangreindu tryggingarbréfi að fjárhæð 4.743.923 krónur auk dráttarvaxta
samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987 frá 14. apríl 1994 til greiðsludags og að
dæmdur verði málskostnaður að mati dómsins. Stefndi krefst
sýknu af öllum dómkröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða
félaginu málskostnað samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikiningi. Málavextir. Stefnandi
kveður málavexti þá að þann 15. nóvember 1982 hafi ríkissjóður tekist á hendur
sjálfskuldarábyrgð á láni að fjárhæð DEM 275.801,00 sem Byggðasjóður hafi veitt
Patreki hf., Patreksfirði, sbr. skuldabréf útgefið 10. nóvember 1982, dskj. nr.
4. Lánið skyldi lántaki endurgreiða á 10
árum með jöfnum afborgunum, DEM 13.790,05 í hvert sinn, með gjalddögum 1. apríl
og 1. október ár hvert, í fyrsta sinn 1. október 1983. Af skuldinni áttu að greiðast 11% ársvextir
eftir á á sömu gjalddögum og afborganir, í fyrsta sinn 1. apríl 1983. Enn fremur segi í skuldabréfinu að ef ekki
verði staðið í skilum með greiðlslu vaxta eða afborgana af skuldabréfinu beri
að greiða hæstu lögleyfðu dráttarvexti af hinni vangoldnu fjárhæð fyrir þann
tíma sem greiðsla dragist. Heimild
ríkissjóðs til ábyrgðarveitingarinnar hafi verið í lánsfjárlögum fyrir árið 1981
nr. 13/1981. Til tryggingar
skaðleysi ríkissjóðs vegna nefndrar ábyrgðar hafi Patrekur hf. gefið út
tryggingarbréf þann 12. nóvember 1982, sbr. dskj. nr. 3, þar sem veðsettur hafi
verið ms. Patrekur BA-64 með 4. veðrétti og uppfærslurétti. Enn fremur hafi verið veðsett
fiskverkunarstöð Odda hf., Patreksfirði með 11. veðrétti og uppfærslurétti og
hafi samþykki þeirrar veðsetningar verið árituð af stjórn Odda hf. á
tryggingarbréfið, auk sérstaks veðleyfis stjórnar Odda hf., Patreksfirði, dags.
1. júlí 1982, sbr. dskj. nr. 5. Við
þinglýsingu tryggingarbréfsins þann 29. nóvember 1982 hafi verið skráð á það
athugasemd af fulltrúa sýslumanns um áhvílandi veðskuldir, sem ekki hafi verið
getið um á tryggingarbréfinu, þannig að tryggingarbréfið hafi verið sett á 12.
veðrétt í fiskverkunarstöðinni.
Samkvæmt veðbókarvottorði dags. 6. apríl 1998, dskj. nr. 18, sé nefnt
tryggingarbréf nú með 1. veðrétt í fiskverkunarstöðinni. Patrekur hf.
hafi ekki staðið skil á láninu gagnvart Byggðasjóði og hafi Ríkisábyrgðasjóður
leyst til sín gjaldfallnar greiðslur í íslenskum krónum sem hér segi: Samtals 5.036.995 krónur Miðað sé við
sölugengi á þýsku marki á hverjum gjalddaga. Aðeins séu í
stefnukröfunni og upptalningunni hér að ofan teknar með afborganir af höfuðstól
sem gjaldfallið hafi 1. október 1987 og síðar.
Engir innleystir vextir séu teknir með. Við hverja
innlausn hafi Patrekur hf. verið endurkrafinn um þá fjárhæð sem innleyst hafði
verið, en engin greiðsla hafi komið upp í þær skuldir sem hér að framan séu
taldar. Þann 25. maí
1987 hafi verið gerður greiðslusamningur við stjórn Patreks hf. þar sem kveðið
hafi verið á um að þau vanskil sem þá hafi verið gjaldfallin að fjárhæð
5.348.107 krónur skyldu greidd með 8 hálfsárslegum afborgunum á næstu fjórum
árum, sbr. dskj. nr. 7. Sé sá
greiðslusamningur undirritaður af sömu aðilum og hafi verið í stjórn Odda
hf. Staðið hafi verið í skilum með
greiðslur samkvæmt greiðslusamningnum til og með 1. nóvember 1988. Skuldir samkvæmt nefndum greiðslusamningi séu
ekki inni í stefnufjárhæðinni. Þann 22. júní
hafi Patrekur BA-64 verið seldur á
nauðungaruppboði án þess að nokkur greiðsla fengist upp í kröfur Byggðasjóðs
eða Ríkisábyrgðasjóðs vegna ofangreindra skulda. Með bréfi dags.
3. júlí 1989 hafi Byggðastofnun, er tók við eigum Byggðasjóðs með lögum nr.
64/1985, óskað eftir því að Ríkisábyrgðasjóður greiddi upp lánið sem
sjálfskuldaraðili, sbr. dskj. nr. 8.
Ríkisábyrgðasjóður hafi svarað með bréfi dags. 31. ágúst 1989, sbr.
dskj. nr. 9, þar sem segi að lánið verði greitt samkvæmt upphaflegum gjalddögum
þess. Byggðastofnun hafi samþykkt það og
yfirtöku Ríkisábyrgðasjóðs með áritun á bréf sjóðsins þann sama dag. Ríkisábyrgðasjóður
hafi krafið Odda hf. um greiðslur á
skuldinni á grundvelli veðréttar í fiskverkunarstöðinni, en án árangurs. Þann 18. júní 1997 hafi verið send
nauðungarsölubeiðni á fiskverkunarstöð Odda hf.
Vegna mótmæla gerðarþola, er snert hafi form tryggingarbréfsins, hafi
beiðnin verið felld niður við byrjun uppboðs þann 10. desember sl. Þess vegna hafi
reynst nauðsynlegt að höfða mál þetta. Samkvæmt lögum
nr. 43/1990, 1. tl. 3. gr. sé Ríkisábyrgðasjóður deild við Lánasýslu ríkisins. Málsástæður stefnanda og
lagarök. Stefnandi
kveðst byggja dómkröfu sína um viðurkenningu veðréttar til tryggingar
stefnukröfum á tryggingarbréfi útgefnu þann 12. nóvember 1982. Þar sé því lýst yfir að til tryggingar því að
ríkissjóður verði skaðlaus af ábyrgð, sem hann takist á hendur láni hjá
Byggðasjóði að fjárhæð DEM 275.801,00, sé m.a. veðsett fiskverkunarstöð Odda
hf, Patreksfirði. Samþykki stjórnar Odda
hf., eiganda fiskverkunarstöðvarinnar, sé áritað á tryggingarbréfið, auk þess sem stjórn
fyrirtækisins hafi með sérstakri yfirlýsingu heimilað Patreki hf. að veðsetja
fiskverkunarstöðina til tryggingar skaðleysi ríkissjóðs vegna ríkisábyrgðar. Í tryggingarbréfinu segi að hin tilgreinda
fasteign sé veðsett með öllu því sem henni fylgir og fylgja ber, hvers konar
viðbótum svo og vátryggingarfjárhæð. Ríkisábyrgðasjóður
hafi verið í sjálfskuldarábyrgð fyrir fyrrgreindu láni Byggðasjóðs til Patreks
hf. og hafi þurft að greiða stærsta hluta þess þegar Patrekur hf. stóð ekki í
skilum. Einmitt til þess að tryggja skaðleysi
ríkissjóðs gegn slíku hafi Ríkisábyrgðasjóður fengið veðtryggingu í Patreki
BA-64 og fiskverkunarstöð Odda hf., Patreksfirði. Sömu þrír
aðilar hafi verið í stjórn Patreks hf. og Odda hf. árin 1982-1987, sem hér komi
aðallega við sögu. Þessir aðilar hafi
undirritað skuldabréfið til Byggðasjóðs fyrir hönd Patreks hf.,
tryggingarbréfið um veðsetningu Patreks BA-64 og einnig síðar
greiðslusamninginn á dskj. nr. 7. Einnig
hafi þeir undirritað fyrir hönd Odda samþykki um veðsetningu
firkverkunarstöðvar og veðleyfi. Rót
stefnukröfunnar sé skuld Patreks hf. gagnvart Byggðasjóði samkvæmt láni sem
Ríkisábyrgðasjóður hafi þurft að yfirtaka sem ábyrgðaraðili. Til tryggingar skaðleysi Ríkisábyrgðasjóðs
vegna þessa hafi fiskverkunarstöð Odda hf. verið veðsett. Oddi hf. hafi ekki verið persónulega ábyrgur
fyrir greiðslu kröfunnar. Hér komi því
ekki til álita ákvæði 4. tl. 3. gr. fyrningarlaga nr. 14/1905 er fjalli um
fyrningu ábyrgðarskuldbindinga heldur grundvallist krafan eins og áður segi á
skuldabréfaláni sem tryggt sé með veðrétti í eign stefnda. Kröfur samkvæmt skuldabréfum fyrnist á 10
árum, eins og kveðið sé á um í 1. tl. 4. gr. fyrningarlaganna. Veðrétturinn sem tryggir kröfu þá sem hér um
ræði hafi ekki fyrnst. Ekki sé í þessu
máli gerð krafa um afborganir eldri en 10 ára og ekki sé gerð krafa um vexti
eldri en 4 ára. Stefnandi vísar
til meginreglna kröfuréttar um greiðslu fjárskuldbindinga svo og samningalaga
og eðli máls. Þá er vísað til
þinglýsinga og veðlaga. Lánsfjárlaga nr.
13/1981, auk laga um ríkisábyrgðir nr. 37/1961 og reglugerð um ríkisábyrgðir og
Ríkisábyrgðasjóð nr. 437/1967. Krafan um
dráttarvexti og vaxtavexti er byggð á reglum III. kafla laga nr. 25/1987. Þá er krafan um málskostnað byggð á 1. mgr.
130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og krafan um virðisaukaskatt á
lögum nr. 50/1988, sbr. 10. tl. 3. mgr. 2. gr.
Stefnandi kveðst ekki vera virðisaukaskattskyldur og geti hann því ekki
nýtt sér frádrátt vegna greidds virðisaukaskatts. Málsástæður stefnda og
lagarök. Sýknukrafa
stefnda byggist á því að hver sú krafa sem stefnandi kunni að hafa átt á hendur
stefnda sé fyrnd. Færir stefndi
eftirfarandi rök fyrir sýknukröfunni. 1. Fyrning
veðréttinda. Ríkisábyrgðasjóður
eigi þinglýstan veðrétt í eign stefnda.
Þar sem veðréttindi teljist til eignarréttinda sé meginreglan sú að
veðréttindi fyrnist ekki og fyrning þeirrar kröfu sem veðréttindum fylgir hafi
ekki áhrif á veðréttindin. Frá þessari
meginreglu séu þó nokkrar undantekningar.
Sambandið milli veðréttarins og kröfunnar, sem veðrétturinn eigi að
tryggja, geti verið þannig vaxið að það sé forsenda fyrir gildi veðréttarins að
krafan falli ekki niður fyrir fyrningu.
Fyrning kröfunnar geti þá leitt til þess að veðrétturinn falli
niður. Það á t.d. við þegar sett er veð
fyrir öllum núverandi og væntanlegum kröfum sem veðhafinn kann að eignast á
hendur veðþola. Veðtryggingabréfinu
á dskj. nr. 3 hafi verið ætlað að standa sem ábyrgð fyrir annarri skuld. Í tryggingarbréfinu sé tekið fram að lán það
sem Ríkisábyrgðasjóður gekkst í ábyrgð fyrir sé að fjárhæð DEM 275.801,-. Láninu sé ekkert lýst frekar, engir
gjalddagar nefndir eða greiðsluskilmálar.
Í bréfinu sé einnig tekið fram að veðhafa sé “...ávalt heimilt, án
uppsagnar, að leita fullnustu í veðunum með sölu þeirra á nauðungaruppboði
samkvæmt 39. gr. laga nr. 95/1947 og lögum nr. 57/1949, sbr. lög um veð 4.
nóvember 1987, 3. gr. ...”.
Tryggingarbréfið hafi því aldrei getað orðið bein nauðungarsöluheimild,
svo sem fram kom í mótmælum gegn framgangi nauðungarsölu á fiskverkunarstöð
stefnda, sbr. dskj nr. 20. Því er
nauðsynlegt að fá dóm fyrir skuldinni á bak við tryggingarbréfið og dóm fyrir
viðurkenningu á veðréttinum. Það náið
samband sé því á milli veðréttarins og kröfunnar á bak við veðréttinn að
fyrning kröfunnar leiði óhjákvæmilega til þess að veðrétturinn er einnig
fyrntur. 2. Fyrning
ábyrgðarskuldbindinga. Stefndi, Oddi
hf., hafi veitt Patreki hf. veðleyfi til tryggingar ábyrgð sem
Ríkisábyrgðasjóður hafi gengist í gagnvart Byggðasjóði. Í samræmi við veðleyfið hafi stefndi áritað
tryggingarbréfið sem Patrekur hf. gaf út til Ríkisábyrgðasjóðs. Réttarsamband það sem komist hafi á milli
stefnanda og stefnda byggist á tryggingarbréfinu, en ekki á skuldabréfinu á
dskj. nr. 4. Skuldabréfið á dskj. nr. 4
hafi Patrekur hf. gefið út til Byggðasjóðs með ábyrgð Ríkisábyrgðasjóðs. Rót stefnukröfunnar sé því ekki skuld Patreks
hf. gangvart Byggðasjóði samkvæmt láninu sem Ríkisábyrgðasjóður hafi þurft að
yfirtaka sem ábyrgðaraðili, eins og segi í stefnu á bls. 3, heldur
tryggingarbréfið sem stefndi hafi áritað um veðleyfi. Stefndi hafi
ekki verið skuldari samkvæmt skuldabréfinu.
Með því að veita Patreki hf. veðleyfið hafi hann hins vegar tekið á sig
ábyrgð á skuldinni. Hann hafi verið
ábyrgðaraðili, rétt eins og Ríkisábyrgðasjóður hafi verið ábyrgðaraðili. Stefndi hafi aldrei gefið út skuldabréf til
Ríkisábyrgðasjóðs heldur hafi einvörðungu tekist á hendur ábyrgð. Fyrningartími á ábyrgðarskuldbindingum sé
fjögur ár, sbr. 4. tl. 3. gr. laga um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda
nr. 14/1905. Fyrningartíminn á kröfu
stefnanda á hendur stefnda sé því fjögur ár. 3. Endurgjaldskrafa
milli ábyrgðarmanna fyrnist á fjórum árum. Samkvæmt 4. tl.
3. gr. fyrningarlaga fyrnist einnig á fjórum árum endurgjaldskrafa sem ábyrgðarmaður
eða samskuldari hefur á hendur aðalskuldunaut, meðábyrgðarmanni eða samskuldara
út af greiðslu skuldar. Ríkisábyrgðasjóður hafi tekið á sig ábyrgð á skuld
Patreks hf. við Byggðasjóð sem ábyrgðaraðili. Ríkisábyrgðasjóður hafi ekki
verið aðalskuldari hinnar upphaflegu kröfu.
Líta megi á stefnda sem meðábyrgðarmann Ríkisábyrgðasjóðs. Stefndi hafi ekki verið aðalskuldunautur
heldur meðábyrgðarmaður eins og Ríkisábyrgðasjóður. Upphaf fyrningarfrests. Samkvæmt 1.
mgr. 5. gr. fyrningarlaga teljist fyrningarfrestur frá þeim degi er krafa varð
gjaldkræf. En hvenær varð krafa
Ríkisábyrgðasjóðs á hendur stefnda gjaldkræf?
Ríkisábyrgðasjóður hafi alltaf greitt af láninu til Byggðasjóðs. Það verði því að líta svo á að
fyrningarfrestur hverrar afborgunar hafi hafist á greiðsludegi hverrar
afborgunar fyrir sig. Þá hafi
Ríkisábyrgðasjóður orðið fyrir tjóninu og þá hafi krafa hans í raun orðið
gjaldkræf. Síðasta afborgun af láninu
hafi átt að greiðast 1. apríl 1993, en Ríkisábyrgðasjóður hafi leyst eftirstöðvar
kröfunnar til sín 3. desember 1992.
Fyrningardagur síðustu greiðslu Ríkisábyrgðasjóðs sé því 3. desember
1996. Allar kröfur sjóðsins á hendur
stefnda séu því fyrndar. Um upphafstíma
fyrningarfrests megi vísa til hrd. frá 12. febrúar 1998 í máli nr.
230/1997: Ríkisábyrgðasjóður gegn
Siglufjarðarkaupstað. Í því máli hafi
Hæstiréttur Íslands talið að fyrningarfrestur hefði byrjað að líða frá þeim
degi sem Framkvæmdasjóður hefði leyst til sín kröfu. Hæstiréttur hafi einnig talið að
endurgjaldskrafa sjóðsins á hendur ábyrgðarmanni félli undir fyrningarreglu 4.
tl. 3. gr. fyrningarlaganna, þ.e. að fyrningarfresturinn væri fjögur ár. Athugasemd við dómkröfur stefnanda. Stefnandi
krefjist annars vegar að stefndi verði dæmdur til að þola viðurkenningu á
veðrétti stefnanda í fiskverkunarstöð stefnda samkvæmt tryggingarbréfi og hins
vegar að kveðinn verði upp aðfararhæfur dómur til þess að unnt verði að leita
fullnustu í veðinu til greiðslu krafna stefnanda, sem tryggðar séu með
tryggingarbréfinu að fjárhæð 5.036.995 kr. auk dráttarvaxta. Samkvæmt d. lið
1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála skuli dómkröfur vera
glögglega orðaðar. Miðað sé við þá
grundvallarreglu að hægt sé að taka stefnukröfurnar óbreyttar upp sem dómsorð. Orðalag seinni liðsins í kröfugerð stefnanda
upfylli ekki þá grundvallarreglu. Ef
fallist yrði á kröfur stefnanda í málinu væri aldrei hægt að orða dómsorðið
eins og stefnandi orðar seinni lið stefnukrafna sinna. Dómkrafan fullnægi þannig ekki skilyrðum 80.
gr. einkamálalaga. Sú leið hafi þó ekki
verið farin að krefjast frávísunar málsins af þessum sökum. Slíkt myndi aðeins draga málarekstur þennan á
langinn og tefja fyrir endanlegum sýknudómi í málinu. Þá skuli bent á
það að samkvæmt stefnu sé gerð krafa um dráttarvexti frá 25. apríl 1993. Á bls. 3 í stefnu sé síðan sagt að ekki sé
gerð krafa um vexti eldri en fjögurra ára.
Vextir fyrnist á fjórum árum.
Allir vextir eldri en fjögurra ára frá stefnubirtingu séu því
fyrndir. Sérstaklega skuli bent á að
beiðni um nauðungarsölu hafi ekki slitið fyrningu þar sem tryggingarbréfið sem
krafan byggðist á hafi ekki heimilað nauðungaruppboð án undangenginnar aðfarar. Varðandi málskostnaðarkröfuna er vísað til 1. mgr. 130. gr., sbr. 4. mgr. 129. gr.
laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Varðandi lagarök að öðru leyti vísast til þess sem hér að ofan greinir í
kaflanum um málsástæður. Niðurstaða. Eins og fram er
komið setti stefndi, með áritun sinni á tryggingarbréf útgefið 12. nóvember
1982, fasteign sína, Fiskverkunarstöð Odda hf. Patreksfirði, að veði til
tryggingar greiðslu skuldar Patreks hf., Patreksfirði, við Byggðasjóð. Skyldi veðsetningin tryggja skaðleysi
ríkissjóðs, en eignin var sett Ríkisábyrgðasjóði að veði, og eins og fram er
komið var ríkissjóður sjálfskuldarábyrgðaraðili að skuld Patreks hf. við
Byggðasjóð. Í stefnu segir
að rót stefnukröfunnar sé skuld Patreks hf. við Byggðasjóð samkvæmt láni sem
ríkisábyrgðasjóður hafi þurft að yfirtaka sem ábyrgðaraðili. Jafnframt segir að Oddi hf. hafi ekki verið
persónulega ábyrgur fyrir greiðslu kröfunnar. Auk kröfu um
staðfestingu á veðrétti krefst stefnandi þess að kveðinn verði upp aðfararhæfur
dómur á hendur stefnda fyrir DEM 275.801,00 svo unnt sé að leita fullnustu í
veðinu til greiðslu krafna stefnanda sem tryggðar séu með ofangreindu
tryggingarbréfi að fjárhæð 4.743.923 krónur auk dráttarvaxta. Krafa þessi er
óljós. Helst þykir hún verða skilin svo
að stefnandi geri þá kröfu að stefnda verði gert að greiða tilgreinda
fjárhæð. En í ljósi fullyrðingar stefnanda
um að stefndi hafi ekki verið persónulega ábyrgur fyrir greiðslu umræddrar
kröfu þykir krafan óskiljanleg og ekki vera í samræmi við ákvæði d. liðar 1.
mgr. 8o. gr. laga nr. 91/1991 um glögga kröfugerð í stefnu. Ber því að vísa þessari kröfu stefnanda frá
dómi ex officio. Þá krefst
stefnandi staðfestingar á 1. veðrétti í fiskverkunarstöð Odda hf.,
Patreksfirði. Samkvæmt framlögðu
tryggingarbréfi var veðrétturinn til tryggingar skuld Parteks hf. við
Byggðasjóð, eins og áður segir. Stefnandi hefur
ekki sýnt fram á að dómur hafi gengið um umrædda kröfu Byggðasjóðs á hendur
Patreki hf. samkvæmt skuldabréfi útgefnu 10. nóvember 1982 og ríkissjóður var
sjálfskuldarábyrgðaraðili að. Ekki hefur
því verið sýnt fram á í máli þessu að stefnandi eigi óumdeilda kröfu sem
núverandi 1. veðrétti í Fiskverkunarstöðinni Odda hf. var ætlað að
tryggja. Meðan stefndi hefur ekki sýnt
fram á að hann eigi óvéfengjanlega kröfu sem veðrétturinn tryggir verður
veðrétturinn eigi staðfestur. Ber því
með vísan til 2. mgr. 26. gr. laga nr. 91/1991 að sýkna stefnda að svo stöddu
af þessari kröfu stefnanda. Samkvæmt
þessari niðurstöðu ber stefnanda að greiða stefnda málskostnað sem ákveðst
200.000 krónur. Karistjana
Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Oddi
hf., skal vera sýkn að svo stöddu af þeirri kröfu stefnanda, Lánasýslu
ríkisins, að Oddi hf. verði dæmdur til þess að þola viðurkenningu á 1. veðrétti
í fiskverkunarstöð Odda hf., Patreksfirði, samkvæmt tryggingarbréfi útgefnu 12.
nóvember 1982 af Patreki hf. og árituðu um samþykki til veðsetningar
fiskverkunarstöðvarinnar af Odda hf. og þinglýstu þann 29. nóvember 1982 að
fjárhæð DEM 275.801,00 auk vaxta og kostnaðar. Kröfu um að
kveðinn verði upp aðfararhæfur dómur til þess að unnt verði að leita fullnustu
í veðinu til greiðslu krafna stefnanda sem tryggðar eru með ofangreindu
tryggingarbréfi að fjárhæð 4.743.923 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt
vaxtalögum nr. 25/1987 frá 14. apríl 1994 til greiðsludags er vísað frá dómi ex
officio. Stefnandi greiði
stefnda 200.000 krónur í málskostnað. |
Mál nr. 74/1999 | Kærumál Kröfugerð Frávísunarúrskurður felldur úr gildi | G
höfðaði einkamál á þeim grundvelli að komist hefði á kaupsamningur milli hans
og félagins F um fasteign. Gerði G kröfu um að F yrði gert skylt að gera við
hann kaupsamning um eignina. Einnig beindi hann að J, kröfu um ógildingu
samnings hans við F um sömu eign. Talið var að þótt kröfugerð G væri eigi svo
markviss sem skyldi, gæti það ekki ráðið úrslitum þótt aðeins F væri stefnt til
að þola dóm til ógildingar kaupsamnings þess við J. Var úrskurði héraðsdómara
um að vísa málinu í heild frá héraðsdómi því hrundið og lagt fyrir hann að taka
málið til efnismeðferðar. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 22. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. febrúar 1999,
þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðilum var vísað frá dómi. Kæruheimild
er í j. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili
krefst þess að hinum kærða úrskurði verði hrundið og lagt fyrir héraðsdómara að
taka málið til efnismeðferðar. Hann krefst jafnframt málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar. Varnaraðilinn Jón Ólafsson &
Co. sf. krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðili
dæmdur til að greiða kærumálskostnað. Aðrir varnaraðilar hafa ekki látið
málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Svo sem greinir í hinum kærða
úrskurði reisir sóknaraðili málatilbúnað sinn á því að komist hafi á bindandi
samningur milli hans og varnaraðilans Félags heyrnarlausra um kaup hans á hluta
fasteignarinnar að Laugavegi 26 í Reykjavík. Hafi þennan varnaraðila því skort
heimild til þess að selja síðar varnaraðilanum Jóni Ólafssyni & Co. sf.
sama eignarhluta. Með fyrsta og þriðja lið í
aðalkröfu sinni leitar sóknaraðili dóms um viðurkenningu á rétti sínum til
fasteignarinnar og jafnframt að réttur síðari kaupandans verði látinn víkja. Í
fyrrnefnda kröfuliðnum krefst sóknaraðili nánar tiltekið efnda samkvæmt aðalefni
þess samnings, sem hann telur að komist hafi á milli sín og varnaraðilans
Félags heyrnarlausra. Ekki verður leyst úr þessari kröfu sóknaraðila án þess að
afstaða sé jafnframt tekin til þess hvern rétt varnaraðilinn Jón Ólafsson &
Co. sf. kunni að hafa til sömu fasteignar, en á það reynir með þriðja lið
aðalkröfu sóknaraðila. Niðurstaða um þessa tvo kröfuliði er að verulegu leyti
háð úrlausn sömu málsástæðna, sem sóknaraðili teflir fram til stuðnings þeim
báðum. Þótt kröfugerð hans sé ekki svo markviss sem skyldi getur af
framangreindum ástæðum ekki ráðið úrslitum að sínum varnaraðilanum sé stefnt
til að þola dóm um hvorn kröfulið, enda er þeim báðum unnt að gæta réttar síns
þrátt fyrir að kröfum sé háttað eins og áður er getið. Samkvæmt þessu verður hinum kærða
úrskurði hrundið og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar,
en í kæru til Hæstaréttar lýsti sóknaraðili því yfir að hann félli frá fjórða
lið í aðalkröfu sinni í héraði. Rétt þykir að hver aðili beri sinn
kostnað af þessum þætti málsins í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi
felldur og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Málskostnaður í héraði og
kærumálskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 73/1999 | Kærumál Fjárnám Greiðsla Fyrning Aðild Vanreifun Frávísun frá héraðsdómi að hluta | V
stefndi sameignarfélaginu D og eigendum þess, H og G, til innheimtu vangreiddra
lífeyrissjóðsiðgjalda. Á þingfestingardegi málsins greiddi D hluta skuldarinnar
en málið var dómtekið. Í héraðsdómi var dæmt að stefnukröfur D væru að hluta
fallnar niður fyrir fyrningu. Í framhaldi af þessu inntu D, H og G af hendi
greiðslu til V sem þeir töldu vera fullnaðargreiðslu á skuld sinni, enda hefði
innborgun þeirra á þingfestingardegi átt að koma til frádráttar þeim skuldum sem
þá hefðu verið ófyrndar. Í máli þar sem D, H og G mótmæltu fjárnámi sem gert
hafði verið hjá D fyrir eftirstöðvum skuldarinnar, var talið að D hefði mátt
vera fullljóst við fyrri innborgun sína að V héldi fram kröfu sinni alls
óskertri, þótt hluti hennar væri sýnilega eldri en sem næmi fyrningarfresti
kröfu þessarar tegundar. Var V því heimilt að láta innborgunina ganga til
greiðslu elsta hluta skuldarinnar. Var fjárnám fyrir kröfu V því staðfest, þó
þannig að tekið var tillit til síðari innborgunar D. Kröfum H og G var vísað
frá dómi þar sem fjárnámsgerð sú sem um var fjallað í málinu hafði ekki beinst
að þeim heldur aðeins V. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 17. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 9. febrúar 1999,
þar sem fellt var úr gildi fjárnám, sem var gert 3. desember 1998 að kröfu sóknaraðila
hjá varnaraðilanum Dalverki sf. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr.
90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess að
fyrrnefnd fjárnámsgerð verði staðfest. Einnig krefst hann málskostnaðar í
héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast staðfestingar
hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. I. Eins og greinir í hinum kærða
úrskurði höfðaði sóknaraðili mál hendur varnaraðilum með birtingu stefnu 9. og
11. mars 1998 til greiðslu lífeyrisjóðsiðgjalda frá árunum 1988 til 1990 og
1992 til 1996, sem námu samtals 604.248 krónum auk dráttarvaxta. Sama dag og
málið var þingfesting, 25. mars 1998, greiddi varnaraðilinn Dalverk sf.
lögmanni sóknaraðila 400.000 krónur inn stefnukröfur. Varnaraðilar sóttu hins
vegar ekki þing í málinu. Í dómi Héraðsdóms Suðurlands, sem gekk í málinu 10.
júní 1998, var hluti krafna sóknaraðila talinn fyrndur, en varnaraðilum gert að
greiða honum í sameiningu 396.134 krónur með dráttarvöxtum af nánar tilgreindum
fjárhæðum frá 9. mars 1994 til greiðsludags. Við úrlausn málsins virðist
héraðsdómara ekki hafa verið kunnugt um fyrrgreinda innborgun varnaraðila. Hinn
22. október 1998 sendu varnaraðilar til lögmanns sóknaraðila greiðslu á 318.185
krónum. Með þessu telja varnaraðilar sig hafa að fullu greitt kröfur
sóknaraðila, enda hefði honum borið að ráðstafa innborgun þeirra 25. mars 1998
til greiðslu þess hluta skuldar þeirra, sem ekki var fyrndur. Sóknaraðili telur
hins vegar að sér hafi verið heimilt að ráðstafa greiðslunni inn á þann hluta
skuldarinnar, sem elstur var, og því hafi varnaraðilar enn staðið í skuld við
hann þegar fjárnámið var gert 3. desember 1998. II. Fjárnámi sýslumannsins á Selfossi
3. desember 1998, sem deilt er um í málinu, var sem áður segir beint að
varnaraðilanum Dalverki sf. Aðrir varnaraðilar hafa ekki skýrt ástæðu þess að
þeir hafi gerst aðilar að málinu, en í þeim efnum skiptir engu þótt þeir hafi
átt aðild að einkamáli, sem var undanfari fjárnámsins. Er málið að þessu leyti
vanreifað og verður því kröfum varnaraðilanna Halldórs Ólafssonar og Grétars
Ólafssonar vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. Af dómi Héraðsdóms Suðurlands 10.
júní 1998 er ljóst að í stefnu sóknaraðila í því máli kom skýrlega fram að
krafan, sem hann beindi þar að varnaraðilum, væri að fjárhæð 604.248 krónur og
ætti rætur að rekja til lífeyrissjóðsiðgjalda vegna nafngreinds starfsmanns
þeirra frá árunum 1988 til 1996, að árinu 1991 undanskildu. Eftir birtingu
stefnunnar greiddi varnaraðilinn Dalverk sf. lögmanni sóknaraðila fyrrnefndar
400.000 krónur inn á skuldina. Í kvittun lögmannsins 25. mars 1998 fyrir
þessari greiðslu var meðal annars svofelld lýsing á kröfunni: „Vangreidd
iðgjöld árin 1988, 1989, 1990, 1992, 1993, 1994, 1995 og 1996“. Þar á eftir var
greint frá stöðu kröfunnar. Var höfuðstóll hennar sagður vera sama fjárhæð og
áður er getið, áfallnir dráttarvextir til dagsetningar kvittunarinnar 739.540
krónur, málskostnaður 183.062 krónur og vextir af kostnaði 77 krónur, en alls
voru þetta 1.526.927 krónur. Í kvittuninni kom fram að eftir innborgunina væru
eftirstöðvar skuldarinnar 1.126.927 krónur. Af þessum atriðum í stefnu
sóknaraðila og kvittun lögmanns hans mátti varnaraðilanum Dalverki sf. vera
fyllilega ljóst að sóknaraðili héldi fram kröfu sinni alls óskertri, þótt hluti
hennar væri sýnilega eldri en nam fyrningarfresti kröfu þessarar tegundar. Allt
að einu innti varnaraðilinn af hendi innborgun á kröfuna og gerði hvorki
fyrirvara um rétt sinn til að bera við fyrningu né áskilnað um að greiðslan
yrði látin ganga inn á ákveðinn hluta skuldarinnar. Lagði hann þar með á vald
sóknaraðila að ákveða hvernig innborguninni yrði ráðstafað. Sóknaraðila var
þannig heimilt að láta hana ganga inn á elsta hluta skuldarinnar og getur hún
því ekki komið til frádráttar kröfu hans samkvæmt héraðsdóminum frá 10. júní
1998. Sóknaraðila var sem áður segir send
greiðsla 22. október 1998 að fjárhæð 318.185 krónur, að ætla verður frá
varnaraðilum í sameiningu. Í bréfi lögmanns þeirra, sem fylgdi greiðslunni, kom
ótvírætt fram að hún væri innt af hendi vegna dóms Héraðsdóms Suðurlands í
fyrrnefndu máli. Sóknaraðila bar því að fara með greiðsluna sem borgun inn á
þann hluta kröfu sinnar, sem dómur hafði fengist fyrir. Af endurriti
fjárnámsins frá 3. desember 1998, sem deilt er um í þessu máli, verður ráðið að
sóknaraðili taldi kröfu sína alls nema 777.337 krónum, en tók ekkert tillit þar
til umræddrar innborgunar varnaraðila á 318.185 krónum. Samkvæmt framangreindu verður
fallist á kröfu sóknaraðila um að fjárnám sýslumannsins á Selfossi 3. desember
1998 hjá varnaraðilanum Dalverki sf. verði staðfest, en þó með þeirri breytingu
að frá kröfu sóknaraðila, sem fjárnám var gert fyrir, dragist 318.185 krónur. Rétt þykir að hver aðili beri sinn
kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Málinu er vísað frá héraðsdómi að
því er varðar varnaraðilana Halldór Ólafsson og Grétar Ólafsson. Fjárnám, sem sýslumaðurinn á
Selfossi gerði 3. desember 1998 fyrir kröfu sóknaraðila, Lífeyrissjóðs
verkalýðsfélaganna á Suðurlandi, á hendur varnaraðilanum Dalverki sf. er
staðfest með þeirri breytingu, að til frádráttar þargreindri kröfu sóknaraðila
koma 318.185 krónur. Málskostnaður í héraði og
kærumálskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 75/1999 | Kærumál Fjárnám Virðisaukaskattur Nauðasamningur | Hlutafélagið
P, sem síðar sameinaðist S, var veitt heimild til að leita nauðasamnings með
úrskurði héraðsdóms. Talið var að nauðasamningurinn gæti ekki haft áhrif á
kröfu um virðisaukaskatt sem féll til á því uppgjörstímabili sem var ólokið við
uppkvaðningu úrskurðarins sbr. 1. tölulið 1. mgr. 28. gr. laga nr. 21/1991 um
gjaldþrotaskipti o.fl. Var niðurstaða héraðsdóms um að T væri heimilt að leita
fjárnáms fyrir umræddum virðisaukaskatti því staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 13. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 5. febrúar 1999,
þar sem staðfest var ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík 8. september 1998 um að
fjárnám skyldi ná fram að ganga fyrir kröfu varnaraðila á hendur sóknaraðila um
virðisaukaskatt, sem féll til vegna starfsemi Prentsmiðju Árna Valdimarssonar
hf. á tímabilinu frá 1. júlí til 22. ágúst 1994. Kæruheimild er í 4. mgr. 91.
gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili
krefst þess að ákvörðun sýslumanns verði felld úr gildi og varnaraðila gert að
greiða málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Varnaraðili krefst þess að
úrskurður héraðsdómara verði staðfestur og sóknaraðili dæmdur til að greiða
kærumálskostnað. Samkvæmt gögnum málsins var
Prentsmiðju Árna Valdimarssonar hf. veitt heimild til að leita nauðasamnings
með úrskurði 23. ágúst 1994, en félagið mun hafa sameinast sóknaraðila á árinu
1995. Virðisaukaskattur félagsins, sem varnaraðili hefur leitað fjárnáms fyrir
hjá sóknaraðila, féll til á uppgjörstímabili, sem stóð yfir frá 1. júlí til 31.
ágúst 1994, sbr. 24. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Við uppkvaðningu
úrskurðar um heimild félagsins til að leita nauðasamnings var þetta lögákveðna
uppgjörstímabil ekki á enda. Þegar af þessari ástæðu gat nauðasamningur
félagsins ekki haft áhrif á kröfu varnaraðila um virðisaukaskatt frá þessu
tímabili, sbr. 1. tölulið 1. mgr. 28. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti
o.fl. Verður niðurstaða hins kærða úrskurðar því staðfest. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn
kostnað af málinu fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 305/1998 | Skaðabætur Dýralæknar Skaðsemisábyrgð | Dýralæknirinn
G sprautaði hest í eigu K með vítamínlyfi og féll hesturinn þá dauður niður. Í
máli sem K höfðaði á hendur G til greiðslu skaðabóta, þótti ekkert komið fram
sem veitti ástæðu til að draga í efa að réttu lyfi hefði verið sprautað í
hestinn eða lyfið hefði skaðlega eiginleika. Þá var talið að K yrði að bera
halla af því að ekki var gerð ítarlegri rannsókn á dauða hestsins en raun bar
vitni og þóttu ekki vera rök fyrir því að víkja frá þeirri almennu reglu að
tjónþola bæri að sanna að tjón hans yrði rakið til atvika sem vörðuðu
skaðabótaskyldu. Var niðurstaða héraðsdóms um sýknu G af kröfum K staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 29. júlí 1998 og krefst þess að viðurkennt verði með dómi að
stefndi beri skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem áfrýjandi varð fyrir vegna dauða
stóðhestsins Gjafars. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Hinn 29. maí 1996 var fyrrnefndur hestur áfrýjanda í vörslum
sonar hans Sigmundar, sem virðist hafa séð um hann fyrir áfrýjanda. Sigmundur
bað stefnda að sprauta hestinn með vítamíni, en sýna átti hann til kynbótadóms.
Stefndi kvaðst fyrir héraðsdómi hafa sprautað í hestinn
„eitthvað á bilinu 25-30 ml“ af vítamínlyfinu Becoplex vet. Er ekkert komið
fram, sem veitir ástæðu til að draga í efa að stefndi hafi notað vítamínlyf, en
af hálfu áfrýjanda hefur verið leitt getum að því, að röngu lyfi kunni að hafa
verið sprautað í hestinn í ógáti. Samkvæmt gögnum málsins er Becoplex vet. óskráð sérlyf, sem
má aðeins nota með sérstakri heimild. Stefndi sótti um slíka heimild og var hún
samþykkt af heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytinu 11. janúar 1996 að
undangenginni jákvæðri umsögn lyfjanefndar ríkisins, sbr. 3. tölul. 3. mgr. 4.
gr. lyfjalaga nr. 93/1994. Áfrýjandi staðhæfir, að lyfið, sem hestinum var
gefið, hafi haft hættulega eiginleika og að dauði hans verði rakinn til þeirra.
Svo sem greinir í héraðsdómi, sem skipaður
var sérfróðum meðdómsmanni, eru ekki þekktar neinar aukaverkanir af
notkun lyfsins í hesta. Áfrýjandi hefur ekki bent á nein viðhlítandi gögn, sem
benda til að þessi staðhæfing hans um skaðsemi lyfsins eigi við rök að
styðjast. Bótaskylda verður því ekki felld á stefnda á grundvelli reglna um
ábyrgð á tjóni, sem hlýst af hættulegum eiginleikum vöru. II. Fyrir Hæstarétti var því haldið fram af hálfu áfrýjanda að
stefndi kunni að hafa gefið hestinum vítamínið í slagæð. Í málinu er ekkert,
sem bendir til þess. Auk þess hefur áfrýjandi ekki skýrt með vísun til
læknisfræðilegra gagna hver áhrif þess hefðu geta orðið. Til stuðnings bótakröfunni heldur áfrýjandi einkum fram, að
stefndi sé bótaskyldur vegna þess að honum hafi ekki tekist að sanna að dauði
hestsins verði rakinn til óhapps eða annarra atvika, sem stefndi beri ekki
ábyrgð á. Um það bendir hann meðal annars á, að stefndi hafi hvorki haldið til
haga lyfjaglasinu, sem hann notaði í umrætt sinn, né lagt fram dagbók, þar sem
greint sé frá tjónsatvikinu. Ekki verður þó séð að áfrýjandi hafi skorað á
stefnda að leggja fram dagbók sína um læknisverk. Í héraðsdómi er tekið upp meginefni krufningarskýrslu
Sigurðar Sigurðarsonar, dýralæknis við Tilraunastöð Háskóla Íslands í
meinafræði að Keldum. Eins og þar kemur fram var niðurstaða skýrslunnar sú, að
hestur áfrýjanda hafi dáið af
„Blóðrásarbilun (sjokk?)“, eins og segir orðrétt í skýrslunni. Eru
málsaðilar sammála um að orðið „sjokk“ í skýrslunni merki ofnæmisviðbrögð.
Áfrýjandi hefur ekki aflað álits dómkvadds manns eða annarra gagna í því skyni
að leita frekari upplýsinga um orsök tjónsins. Fram er komið að hesturinn dó
síðdegis 29. maí 1996. Áfrýjandi kvaðst hafa farið með hann til krufningar
samdægurs. Hins vegar segir í greinargerð Sigurðar Sigurðarsonar og annars
dýralæknis, sem krufði hestinn ásamt Sigurði, að hesturinn hafi verið fluttur
að Keldum síðdegis 30. maí og skilinn þar eftir án þess að frekari upplýsingar
fylgdu. Hafi ekki legið fyrir skrifleg beiðni um krufninguna og hafi þess vegna
ekki verið litið svo á að óskað hafi verið eftir réttarkrufningu. Krufningin
var gerð að morgni 31. sama mánaðar. Áfrýjandi ákvað sjálfur að óska eftir krufningu og ber ábyrgð
á því hvernig hann hagaði beiðni um rannsókn. Verður hann sjálfur að bera halla
af því að ítarlegri rannsókn var ekki gerð, til dæmis með könnun á blóð- eða
vefjasýni úr hræinu. Verður ekki metið stefnda til réttarspjalla að hafa ekki
af sjálfdáðum hlutast til um rannsókn á tjónsatburðinum. Ekki verður heldur
talið að skortur á upplýsingum úr dagbók eða lyfjaglas nægi til að leggja
sönnunarbyrði á stefnda. Samkvæmt ofangreindu þykja rök ekki vera til að víkja
frá þeirri almennu reglu, að tjónþola beri að sanna, að tjón hans verði rakið
til atvika, sem varða skaðabótaskyldu. Með þessum athugasemdum og að öðru leyti með skírskotun til
forsenda héraðsdóms verður hann staðfestur um annað en málskostnað. Eftir atvikum er rétt að hvor aðila
beri sinn málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um
annað en málskostnað. Málskostnaður í
héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Héraðsdómur Vesturlands
30. apríl 1998. Mál þetta, sem
dómtekið var hinn 17. mars sl., að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað af
Kristjáni S. Leóssyni, kt.030756-3209, Presthúsabraut 25, Akranesi á hendur
Gunnari Erni Guðmundssyni, kt. 171148-3409, dýralækni, Ásvegi 10, Hvanneyri og
til réttargæslu á hendur Sigurði Sigurðarsyni, kt. 021039-4629, dýralækni,
Keldum, Grafarholti, Vesturlandsbraut og Vátryggingafélags Íslands hf., kt.
690689-2009, Ármúla 3, Reykjavík. Dómkröfur
stefnanda á hendur stefnda, Gunnari Erni, eru þær, að hann verði dæmdur til að
greiða stefnanda krónur 4.000.000, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga frá 1. júlí 1996 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar
að skaðlausu úr hendi stefnda ásamt virðisaukaskatti. Engar dómkröfur
eru gerðar á hendur réttargæslustefndu. Dómkröfur
stefnda, Gunnars Arnar Guðmundssonar eru þær að hann verði sýknaður af kröfum
stefnanda og stefnandi verði dæmdur til að greiða honum málskostnað að
skaðlausu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Af hálfu
réttargæslustefnda Vátryggingarfélags Íslands eru ekki gerðar sjálfstæðar
dómkröfur. Þingsókn af
hálfu réttargæslustefnda, Sigurðar Sigurðarsonar, féll niður, án þess að kröfur
kæmu fram af hans hálfu. Samkvæmt 31.
gr. laga nr. 91/1991 var sakarefni skipt og málið flutt um bótaskyldu, en önnur
atriði látin hvíla. Í þessum þætti málsins er einungis til úrlausnar
ágreiningur um bótaskyldu stefnda. II. Málavextir eru
þeir, að hinn 29. maí 1996 leitaði sonur stefnanda eftir aðstoð stefnda,
Gunnars Arnar, og óskaði eftir að hann gæfi hesti sínum, Gjafari 5 vetra,
vítamínsprautu, en sýna átti hestinn stuttu seinna til kynbótadóms. Stefndi
sprautaði hestinn með B- vítamíni í æð og skömmu síðar féll hesturinn dauður
niður. Nokkrum vikum áður hafði stefndi meðhöndlað hestinn vegna bólgu á fæti.
Eftir þetta sprautaði stefndi hestinn með adrenalín í hjartavöðva og reyndi
jafnframt að lífga hann við með hjartahnoði án árangurs. Sigurður
Sigurðarson, dýralæknir og meinafræðingur að Keldum krufði hestinn hinn 31. maí
1997. Í krufningarskýrslu dýralæknisins segir svo m.a.:„...Nokkurt blóðrennsli
hefur verið fram úr nösum. Hesturinn er lítið eitt uppblásinn. Við fláningu
finnast talsverðar blæðingar undir húð á hálsi, síðu og aftan við bóga beggja
megin og einnig í vöðvum ofarlega á síðu milli rifja frá 8. til 12. rifs
vinstra megin. Vægur bjúgvökvi er undir húð og við kjúkuliði framfóta, meira
vinstra megin. KVIÐARHOL: Þegar kviðarhol er opnað kemur í ljós að þindin er rifin
(líklega eftir dauða). Lifrað blóð er í kviðarholi, einn lítri, einkum á maga
og um garnir. Lifur virðist eðlileg, milti er þrútið með nokkrum blæðingum,
nýru eðlileg, kynfæri og þvagfæri eðlileg. Í maga er ekki hey eða gras en
talsvert af kjarnfóðri. Röð smására eru í jaðri hvíta hlutans. Garnir eru
loftfylltar og hálftómar. Dreifðar smáblæðingar eru í slímhúð mjógarna
aftarlega, annars eru þær eðlilegar. Ekki sést missmíði á æðum. Eitlar eru
eðlilegir. BRJÓSTHOL: Í brjóstholi er talsvert (1,5-2 lítrar) af ólifruðu
blóði, sem virðist hafa blætt frá æð við gollurhús. Hjarta er slappt og fullt
af blóði, hjartavöðvi fremur ljós. Lungu eru bjúgfull með dreifðar blæðingar.
Ólifrað blóð er í barka og berkjum. HÖFUÐ: Slímhúð nashols er blóðþrungin og með smáblæðingum.
Heili var tekinn út og athugaður. Heilaæðar eru þandar en hvergi blæðingar að
sjá með berum augum. VEFJASKOÐUN: Teknir voru bitar úr hjarta, lungum, maga og heila til
herðingar í 10% formalín. Talsverður bjúgur, blóðfylling og blæðingar sjást við
smásjárskoðun á lungum, blóðfylling í æðum heilans og heilahimna og
smáblæðingar um háræðar í heila og mænukylfu. Í maga eru átusár meðfram
kirtlahluta. Hjartavöðvi virðist eðlilegur. NIÐURSTAÐA: Blóðrásarbilun („sjokk”?).” Ekki fór fram
efna- og lyfjarannsókn á blóði hestsins. III. Við
yfirheyrslur fyrir dómi kom fram hjá stefnda, að hann hafi sprautað hestinn með
u.þ.b. 30 ml af B-koplex vítamíni. Kvaðst hann hafa sprautað hestinn í æð,
frekar en í vöðva eða undir húð, til þess að minnka hættu á bólgum í
vöðvakerfinu, sem hugsanlega gætu truflað hreyfingu dýrsins. Kvaðst hann hafa
orðið við þessari ósk sonar stefnanda, þar sem hann hafi talið það gott fyrir
hestinn eftir langa þjálfun hans. Stefndi kvaðst hafa borið sig þannig að við
verkið, að hann hefði verið með lyfið í sprautunni og nálina á sprautunni er
hann fór inn í stíuna til hestsins. Sigmundur, sonur stefnanda, hélt hestinum.
Stefndi kvaðst hafa haldið um háls hestsins til þess að fá blóðfyllingu í æðina
og síðan stungið hestinn í æð. Hann kvaðst hafa sogað aðeins blóð inn í
sprautuna til að kanna hvort hann væri á réttum stað með nálina og sprautað
síðan lyfinu í hestinn. Skömmu eftir að
þeir stefndi og Sigmundur fóru út úr stíunni tóku þeir eftir að hesturinn var
óstyrkur. Stefndi teymdi hestinn út úr stíunni og hné þá hesturinn niður.
Stefndi reyndi þá að hnoða brjóstkassa hestsins með fótunum, en án árangurs.
Stefndi kvaðst þá hafa gefið hestinum adrenalín og síðar lóbelín. Við það hafi
hesturinn andað betur, en aðeins í stuttan tíma. Stefndi reyndi að hnoða
hestinn áfram, en án árangurs. IV. Stefnandi
byggir kröfur sínar á hendur stefnda, Gunnari Erni, dýralækni, á því að hann
hafi valdið dauða hestsins með gáleysislegum vinnubrögðum. Innihald sprautunnar
hafi valdið dauða hestsins, sem drepist hafi nær strax eftir að hann var
sprautaður. Byggir stefnandi á því, að þegar sá sem valdi tjóni hafi betri
möguleika á að tryggja sér sönnun beri honum að gera það. Sönnunarbyrði hvíli
því á stefnda um það annars vegar, að eitri hafi ekki verið sprautað í ógáti í
hestinn og hins vegar, að efnið hafi ekki orsakað tjónið. Stefndi hafi borið að
tryggja sér sönnun, svo sem með því að afhenda syni stefnanda þegar í stað
sprautuna og sjá til þess að dreggjar hennar yrðu efnagreindar og einnig að
blóð hestsins yrði efna- og lyfjagreint. Stefndi hafi hins vegar ekkert gert
til þess að sanna sakleysi sitt. Þá hafi
hann í engu liðsinnt stefnanda um það hvernig hann ætti að bera sig að varðandi
beiðni um rannsókn á hestinum. Þá bendir
stefnandi á, að í krufningarskýrslu sé látið að því liggja, að hesturinn hafi
fengið blóðrásarsjokk, en þandar heilaæðar bendi einnig til þess, að hestinum
hafi verið gefið efni í æð, sem leitt hafi til dauða hestsins. Til vara byggir
stefnandi á því, verði komist að því að hestinum hafi verið gefið vítamín í æð,
að slíkt sé ekki venjulegt. Stefndi hafi því átt að vara við slíkri inngjöf, sé
hún ekki hættulaus eða gefa frekari upplýsingar og bera það síðan undir stefnanda
eða son hans, hvort þeir samþykktu slíka innvortisgjöf. Stefndi sé sérfræðingur
á sviði dýralækninga og hafi því átt að búa yfir þekkingu um hættumöguleika
aðgerðar sinnar. Stefnandi og sonur hans hafi því treyst því að hesturinn fengi
hættulausa meðhöndlun. Byggir stefnandi á því, að jafnvel þó komist verði að
því, að hestinum hafi verið gefið vítamín í æð, þá sé ljóst að það hafi valdið
dauða hestsins, en slík vinnubrögð stefnda við þessar aðstæður hafi verið
ólögmæt. Verði stefndi,
Gunnar, sýknaður af kröfum stefnanda á þeim grundvelli að krufningarskýrslan
sýni ekki á ótvíræðan hátt að hestinum hafi verið gefið efni, sem ekki hafi
mátt gefa honum eða af þeirri ástæðu að ekki hafi farið fram efna- og
lyfjarannsókn á blóði hestsins, þá sé ljóst að vinnubrögð réttargæslustefnda,
Sigurðar, verði að teljast óviðunandi og gálaus. Geti því svo farið að
stefnandi eigi bótakröfu á hendur Sigurði og af þeirri ástæðu sé honum
réttargæslustefnt í málinu. V. Stefndi,
Gunnar, byggir sýknukröfu sína á því, að hann beri ekki skaðabótaábyrgð á dauða
hests stefnanda, þar sem skilyrði skaðabótaábyrgðar séu ekki fyrir hendi.
Samkvæmt krufningarskýrslu hafi hrossið drepist vegna blóðrásarbilunar eða
„sjokks”. Þetta séu þekkt ofnæmisviðbrögð, en mjög fátíð. Þessi viðbrögð
hestsins séu ekki á ábyrgð stefnda heldur stefnanda sjálfs. Stefndi heldur
því fram að í norrænum rétti sé rík hefð fyrir því, að um skaðabótaábyrgð
sjálfstætt starfandi sérfræðinga, eins og dýralækna, fari að reglum
skaðabótaréttar utan samninga. Bótagrundvöllurinn sé sakarreglan og byggir
stefndi á því að hann hafi með því að gefa hesti stefnanda B-vítamín í æð ekki
gerst sekur um saknæma og ólögmæta háttsemi. Stefnandi byggir á því að það hafi
verið fullkomlega eðlilegt og venjulegt að gefa hrossi stefnanda B-vítamín, enda
um það beðið af syni stefnanda og á engan hátt á færi stefnda að sjá á hestinum
fyrirfram að hann fengi „skyndiofnæmi”, sem leiddi til blóðrásarbilunar við
vítamíngjöfina. Stefndi heldur
því fram, að sönnunarbyrðin um skilyrði skaðabóta hvíli óskipt á stefnanda og
ekki sé lagagrundvöllur eða dómvenja fyrir því að velta sönnunarbyrðinni af
stefnanda yfir á stefnda. Stefnanda hefði verið í lófa lagið að tryggja sér
nákvæmari rannsókn á hrossinu eftir dauða þess, ef hann hefði gefið
krufningardýralækninum fyrirmæli um það eða látið í ljós sérstakar óskir um
einstakar rannsóknir. Stefndi byggir
og á því, að stefndi hafi sönnunarbyrðina fyrir því að stefndi hafi ekki
framkvæmt vítamíngjöfina réttilega og ekki hefur verið sýnt fram á að saknæmt
hafi verið af hálfu stefnda að gefa hrossinu vítamín í æð svo sem gert hafi
verið. Algengt muni vera að gefa hrossum vítamín með þessum hætti og lítil
hætta því samfara. Stefnandi verði að sanna að um handvömm stefnda hafi verið
að ræða við læknisverkið. Stefndi
mótmælir aðdróttunum stefnanda í stefnu um að hann hafi jafnvel gefið hrossinu
eitur. Þá byggir
stefndi á því, að ósannað sé að dauði hrossins hafi verið fyrirsjáanleg
afleiðing þess að gefa hrossinu inn vítamín. Vítamíngjöf með sprautu í æð sé
venjuleg og einföld aðgerð sem alla jafna hafi ekki neina hættu í för með sér.
Dýralæknar megi ekki almennt gera ráð fyrir því að vítamínsprauta leiði til
tjóns og því sé tjón stefnanda ekki sennileg afleiðing af dýralæknisverki
stefnda. Beri að leggja á hlutrænan mælikvarða hvort vítamíngjöf almennt auki
líkur á dauða hestsins. Þar sem um óvenjulega afleiðingu af vítamínsprautu sé
að tefla, sem ekki hafi mátt sjá fyrir, sé því skilyrði skaðabóta að
tjónsatburður skuli vera sennileg afleiðing af verknaði ekki fullnægt. Stefndi
mótmælir því, að skýrsla réttargæslustefnda, Sigurðar sé fullgild sönnun um
ástæður þess að hrossið drapst, þar sem hún sé einhliða sönnunargagn, sem
stefnandi hafi hlutast til um að afla án nokkurs samráðs við stefnda. Skýrslan
gefi til kynna að blóðrásarbilun eða „sjokk” hafi leitt til dauða hestsins.
Hins vegar sé skýrslan ekki sönnun þess að vinnubrögð stefnda við inngjöf
vítamínsins hafi verið ábótavant eða mat á réttmæti þess að gefa hestinum
vítamín við þessar aðstæður. Skýrslan sé því ekki sönnunargagn, sem unnt sé að
leggja til grundvallar við sakarmatið og verði stefnandi að bera hallan af því
að tryggja sér ekki sönnun um meinta sök stefnda. VI. Óumdeilt er að
sonur stefnanda, sem hirti hestinn Gjafar fyrir stefnanda, óskaði eftir því við
stefnda, að hann sprautaði hestinn með vítamíni í þeim tilgangi að styrkja
hestinn vegna væntanlegrar sýningar. Stefndi kveðst hafa sprautað hestinn með
u.þ.b. 30 ml af B-koplex vítamíni og er ekkert það fram komið í málinu, sem
bendir til þess að annað lyf hafi verið notað. Vítamínið er ekki skráð hér á
landi, en stefndi keypti það af Parmaco innflytjanda lyfsins. Samkvæmt
framburði stefnda fyrir dómi framkvæmdi stefndi ekki nákvæma skoðun á hestinum
áður en hann sprautaði hann. Nokkrum vikum
fyrir greindan atburð meðhöndlaði stefndi hestinn með bólgueyðandi lyfjum vegna
bólgu á fæti, en vítamíngjöfin var ekki í neinum tengslum við þá meðferð. Það
er álit hins sérfróða meðdómsmanns, að gögn málsins, þar með taldar
yfirheyrslur fyrir dómi, hafi ekki sýnt fram á annað en stefndi hafi staðið að
aðgerð þessari með venjubundnum hætti. Ljóst er, að hvorki lyf né
læknisaðgerðir eru með öllu hættulausar. B-vítamín það, sem stefndi gaf
hestinum hefur verið talið skaðlaust lyf og eru ekki þekktar neinar aukaverkanir
af notkun þess í hesta, enda þótt læknisfræðilegt gildi slíkrar meðhöndlunar sé
umdeilanlegt. Þá kom fram, að hestinum hafði ekki áður verið gefið B-vítamín og
því hefði ekki átt að vera hætta á ofnæmisviðbrögðum. Stefnandi lét kryfja
hestinn, en af þeirri skýrslu er ekki ljóst hvað orsakaði blóðrásartruflunina,
sem varð hestinum að bana. Stefnandi lét ekki framkvæma ýtarlegri rannsókn á
hræinu og verður því að bera hallan af því. Með vísan til
framanritaðs og niðurstöðu krufningarskýrslu er ekkert það fram komið sem
bendir til þess að stefndi hafi sýnt af sér saknæma háttsemi við aðgerðina og
beri þannig ábyrgð á hinum ólíklegu afleiðingum hennar. Samkvæmt því ber að
sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu. Eftir þessari
niðurstöðu ber að dæma stefnanda til þess að greiða stefnda krónur 200.000 í
málskostnað. Við ákvörðun málskostnaðar hefur verið tekið tillit til þeirrar
skyldu stefnda, að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Dóminn kváðu
upp, Hervör Þorvaldsdóttir, héraðsdómari , sem dómsformaður, Arngrímur Ísberg,
héraðsdómari og Páll Stefánsson, dýralæknir. Dómsuppkvaðning hefur dregist
nokkuð vegna embættisanna dómsformanns. Dómsorð: Stefndi, Gunnar
Örn Guðmundsson, er sýkn af kröfum stefnanda, Kristjáns S. Leóssonar. Stefnandi
greiði stefnda krónur 200.000 í málskostnað. |
Mál nr. 317/1998 | Ákæra Ómerking Frávísun frá héraðsdómi | S, Ó, E og I voru ákærðir, m.a. fyrir brot gegn lögum
um bókhald vegna viðskipta sinna með aflaheimildir. Var því lýst í ákæru að
þeir hefðu látið undir höfuð leggjast að færa tiltekin bókhaldsatriði í
bókhaldi fyrirtækja sinna. Af málatilbúnaði ákæruvaldsins var á hinn bóginn
ljóst að grundvöllur ákæruefna var sá, að viðskiptin hefðu brotið gegn
lagareglum um viðskipti með aflaheimildir og um skiptaverðmæti sjávarafla.
Talið að framsetning ákæruatriða fullnægði ekki áskilnaði laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála. Enda þótt einn kafli ákærunnar væri án slíkra annmarka
var talið að hann væri svo tengdur öðrum hlutum hennar að óhjákvæmilegt væri að
vísa ákærunni frá héraðsdómi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari skaut
málinu til Hæstaréttar 17. júlí 1998 að ósk ákærðu og krefst hann þess að
niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu ákærða Sigurðar samkvæmt I. og III. kafla
ákæru verði staðfest, þó þannig að heimfærsla brots samkvæmt I. kafla ákæru
verði leiðrétt, refsing ákærða verði þyngd og hann dæmdur til að greiða 103.671
krónu í skaðabætur til Gunnars Örnólfs Reynissonar og 20.341 krónu til
Fiskveiðasjóðs Íslands. Þá krefst hann staðfestingar á sakfellingu ákærðu Ólafs
Þórs, Eyjólfs Þórs og Ingvars Arnar samkvæmt I. og II. kafla ákæru, þó þannig
að heimfærsla brots samkvæmt I. kafla verði leiðrétt og að refsing ákærðu verði
þyngd. Ákærði Sigurður krefst
þess aðallega að I. kafla ákæru verði vísað frá héraðsdómi en ella verði hann
sýknaður af þeim kafla og öðrum ákæruatriðum, sem hann varða. Til vara krefst
hann mildunar á refsingu og skilorðsbindingar hennar. Þá krefst hann þess að
skaðabótakröfum verði vísað frá dómi, en til vara að hann verði sýknaður af
þeim. Ákærðu Ólafur Þór,
Eyjólfur Þór og Ingvar Örn krefjast þess aðallega að I. kafla ákæru verði vísað
frá héraðsdómi, en ella verði þeir sýknaðir af öllum ákæruatriðum. Til vara
krefjast þeir verulegrar lækkunar á refsingu. Í héraðsdómi er lýst þeim
viðskiptum, sem ákæra í máli þessu tekur til. Ljóst verður að telja af
málflutningi ákæruvalds hér fyrir dómi, að grundvöllur ákæruefna séu lagareglur
um aflamark og um skiptaverðmæti. Er þar vísað til þess að samkvæmt 12. gr. laga
nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða verði aflamark eingöngu flutt milli skipa og að
samkvæmt 1. gr. laga nr. 24/1986 um skiptaverðmæti og greiðslumiðlun innan
sjávarútvegsins, sbr. 10. gr. laga nr. 79/1994, sé óheimilt við hlutaskipti að
draga kostnað við kaup á veiðiheimildum frá heildarverðmæti afla. Samkvæmt
þessum lagaheimildum hafi Reiknistofa fiskmarkaða hf. ekki mátt vera handhafi
aflamarks og hafi Útgerðarfélagið Hleri hf. orðið að vera hinn raunverulegi
kaupandi. Hafi borið að færa viðskiptin í samræmi við það í bókhaldi
fyrirtækjanna. Einnig hefur ákæruvaldið í málflutningi sínum hér fyrir dómi
vísað til laga nr. 123/1989 um uppboðsmarkað fyrir sjávarafla og hafnalaga nr.
23/1994. Í I. kafla ákæru er ákærðu
öllum gefið að sök að hafa „látið undir höfuð leggjast að færa bókhaldsatriði
viðskiptanna“ í bókhaldi ofangreindra tveggja hlutafélaga. Í II. kafla eru
ákærðu Ólafur Þór, Eyjólfur Þór og Ingvar Örn ákærðir fyrir útgáfu þriggja
rangra afreikninga, eins og þar er nánar lýst. Hvorugt þessara ákæruatriða er
þannig fram sett að skírskotað sé til þess lagagrundvallar, sem ákæruvaldið
byggir á í málflutningi sínum, og verður þetta ekki ráðið af verknaðarlýsingum.
Þannig sést til dæmis ekki, þegar I. kafli ákæru er lesinn sjálfstætt, hver sé
grundvöllur þess að bókhald verði ekki talið réttilega fært. Skortir þar með
verulega á skilgreiningu þess bókhaldsbrots, sem ákært er fyrir. Í ákærunni er
og ekki getið stöðu ákærðu Ólafs Þórs, Eyjólfs Þórs og Ingvars Arnar hvers um
sig hjá Reiknistofu fiskmarkaða hf. með tilliti til refsiábyrgðar á þeirri
háttsemi, sem ákært er fyrir, og framkvæmd var í nafni hlutafélagsins. Ofangreind framsetning
ákæruatriða fullnægir ekki áskilnaði c - liðar 1. mgr. 116. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála. Þótt III. kafli ákærunnar sé ekki háður sömu
annmörkum og hinir tveir, eru þeir allir svo tengdir innbyrðis, að ekki þykir
rétt að dæma um hann einan og sér. Er því óhjákvæmilegt að ómerkja hinn
áfrýjaða dóm og vísa ákærunni í heild frá héraðsdómi. Samkvæmt þessu ber að
leggja allan kostnað málsins í héraði og fyrir Hæstarétti á ríkissjóð, eins og
nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að
vera ómerkur og er ákæru málsins vísað frá héraðsdómi. Allur sakarkostnaður í
héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun
skipaðra verjenda ákærðu eins og hér greinir: Málsvarnarlaun verjanda ákærða
Sigurðar Jóhannssonar í héraði og fyrir Hæstarétti, Kristjáns Stefánssonar
hæstaréttarlögmanns, samtals 350.000 krónur, málsvarnarlaun verjanda ákærðu
Ólafs Þórs Jóhannssonar, Eyjólfs Þórs Guðlaugssonar og Ingvars Arnar
Guðjónssonar í héraði, Jóhannesar Karls Sveinssonar héraðsdómslögmanns, 400.000
krónur, og málsvarnarlaun verjanda þeirra í Hæstarétti, Vilhjálms H.
Vilhjálmssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness
miðvikudaginn 27. maí 1998. Ár 1998,
miðvikudaginn 27. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að
Brekkugötu 2, Hafnarfirði af Gunnari Aðalsteinssyni héraðsdómara, Einari S.
Hálfdánarsyni, héraðsdómslögmanni og löggiltum endurskoðanda og Finnboga H.
Alexanderssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-60/1998:
Ákæruvaldið gegn Sigurði Jóhannssyni, Ólafi Þór Jóhannssyni, Eyjólfi Þór
Guðlaugssyni og Ingvari Erni Guðjónssyni. Mál þetta, sem
dómtekið var 6. maí sl., er höfðað með ákæru ríkislögreglustjóra 3. mars 1998 á
hendur ,,Sigurði Jóhannssyni, kennitala 210354-2639, Bjarmalandi 20, Sandgerði,
Ólafi Þór Jóhannssyni, kennitala 060454-4779, Glæsivöllum 11, Grindavík, Eyjólfi
Þór Guðlaugssyni, kennitala 290759-7819, Suðurvör 11, Grindavík og Ingvari Erni
Guðjónssyni, kennitala 020263-2109, Álfholti 12, Hafnarfirði, fyrir brot á
lögum um bókhald, lögum um skiptaverðmæti og greiðslumiðlun innan
sjávarútvegsins og fjársvik á árinu 1996. I. 1.Ákærðu Ólafi
Þór, Eyjólfi Þór og Ingvari Erni er gefið að sök að hafa sem fyrirsvarsmenn
Reiknistofu fiskmarkaða hf., kennitala 480592-2479, Njarðvík, í viðskiptum við
Útgerðarfélagið Hlera hf., kennitala 680291-1289, Sandgerði, er þeir í mars
1996, fjármögnuðu 10 tonna aflamark slægðs þorsks, jafngildi 13.319 óslægðs
þorsks, fyrir útgerðarfélagið, sem flutt var með tilkynningu til Fiskistofu, á
skip útgerðarfélagsins, Guðbjörgu GK-517, látið undir höfuð leggjast að færa
bókhaldsatriði viðskiptanna í bókhald reiknistofunnar. 2.Ákærða
Sigurði er gefið að sök að hafa sem framkvæmdarstjóri Útgerðarfélagsins Hlera
hf., þegar viðskipti samkvæmt 1. lið ákæru fóru fram og aflamarkið flutt á skip
útgerðarfélagsins, Guðbjörgu GK-517, látið undir höfuð leggjast að færa
bókhaldsatriði viðskiptanna í bókhald útgerðarfélagsins. Brot allra
ákærðu samkvæmt þessum kafla ákæru teljast varða við 36. gr. sbr. 3. tl. 37.
gr. laga um bókhald nr. 145, 1994, sbr. 1. gr. laga nr. 37, 1995 um breytinum á
þeim lögum, sbr. 2. mgr., 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940, sbr. 1.
gr. laga nr. 39,1995. II. Ákærðu Ólafi
Þór, Eyjólfi Þór og Ingvari Erni er gefið að sök að hafa, við sölu samtals
13.319 kg af óslægðum afla Guðbjargar GK-517, gefið út og bókfært hjá
Reiknistofu fiskmarkaða hf., þrjá ranga afreikninga til Útgerðarfélagsins Hlera
hf., þar sem verðmæti aflamarks var dregið frá raunverulegu söluverði eins og
hér greinir: Brot ákærðu
telst varða við 1.mgr. 158. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940. III. 1. Ákærða
Sigurði er gefið að sök að hafa notað hina röngu afreikninga þar sem kostnaður
við öflun aflamarks var dreginnn frá heildarverðmæti afla, sbr., II. kafla
ákæru, við uppgjör á greiðslum gjalds í greiðslumiðlunarsjóð til Fiskveiðasjós,
aflagjalds til Sandgerðishafnar og aflahlutar til skipverja Guðbjargar Gk-517,
Gunnars Örnólf Reynissonar, vélvarðar og Björgvins Bragasonar, matsveins, og um
leið leynt heildarverðmæti afla Guðbjargar sem greiðslur til þessara aðila
hefðu átt að byggjast á og þannig fengið þá til að taka við uppgjöri og haft af
þeim alls kr. 227.978, sem hér er nánar sundurliðað: Fiskveiðisjóður
Íslands: 2% gjald í
Greiðslumiðlunarsjóð. Sandgerðishöfn: 1% aflagjald Til áhafnar
Guðbjargar GK-517: Aflahlutur Brot ákærða
Sigurðar telst varða við 2. mgr. 158. gr. og 248. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19,1940 og 2. málsl. 1. mgr. 1. gr., sbr. 18. gr. laga nr. 24,1986, um
skiptaverðmæti og greiðslumiðlun innan sjávarútvegsins sbr. II. kafla laga nr.
79,1994. 2. Ákærðu
Ólafi Þór, Eyjólfi Þór og Ingvari Erni er gefið að sök að hafa með liðsinni í
verki átt þátt í fjársvikabroti með ákærða Sigurði sem lýst er í 1. lið þessa
kafla ákærunnar. Brot ákærðu telst varða við 248. gr. sbr. 22. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19,1940. Þess er
krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar. Vélstjórafélag
Íslands krefst bóta f.h. Gunnars Örnólfs Reynissonar, kt. 040170-4139, sem var
yfirvélstjóri á Guðbjörgu GK-517 í marsmánuði 1996, á hendur ákærða Sigurði sem
framkvæmdarstjóra útgerðarfélagsins, að fjárhæð kr. 103.671, auk 6%
iðgjaldshluta útgerðar í lífeyrissjóð. Sjómannasamband
Íslands krefst bóta f.h. Björgvins Bragasonar, kt. 070956-4039, sem var
matsveinn á Guðbjörgu GK-517 í marsmánuði 1996, á hendur ákærða Sigurði sem
forsvarsmanni Hlera hf. sem gerði skipið út á framangreindum tíma, að fjárhæð
kr. 86.420, auk 6% iðgjaldshluta útgerðar í lífeyrissjóð. Ásbjörn
Jónsson hdl. krefst bóta f.h. Sandgerðishafnar kt. 550269-2289, úr hendi ákærða
Sigurði forsvarsmanni Útgerðarfélagsins Hlera hf., vegna vangoldinna aflagjalda
skipsins Guðbjargar GK-517 á tímabili 1. mars til 31.mars 1996. Fjárhæð
kröfunnar er kr. 12.829 ásamt dráttarvöxtum frá 1. apríl 1996 til greiðsludags
auk lögmannskostnaðar kr. 8.419 að frádreginni greiðslu kr. 6.751. Fiskveiðisjóður
Íslands krefst þess að forsvarsmenn Útgerðarfélagsins Hlera hf., greiði sjóðnum
kr. 49.176. Þar af eru kr. 28.277 vegna 2% gjalds í greiðslumiðlunarreikning
fiskiskipa, hjá Stofnfjársjóði fiskiskipa, vegna Guðbjargar GK-517.“ Eftir útgáfu
ákæru hefur Sandgerðishöfn og Björgvin Bragason, sem var matsveinn á Guðbjörgu
GK-517, afturkallað bótakröfur sínar. Málavextir Með bréfi
Sjómannasambands Íslands 8. maí 1996 til sjávarútvegsráðuneytis var þess farið
á leit við ráðuneytið að það hlutaðist til um að fá upplýsingar hjá Fiskmarkaði
Suðurnesja hf. um einstakar sölur m/b Guðbjargar GK-517 í mars 1996, þ.e.
aflamagn og aflaverðmæti. Síðan segir í bréfinu: ,,Eins og fram
kemur í meðfylgjandi yfirliti frá Reiknistofu fiskmarkaða er verð á þorski sem
skipið landaði í mars síðastliðnum frá kr. 3,80 á kg og upp í kr. 30,80. Í
tölunum er búið að draga frá kostnað vegna kaupa á veiðiheimildum. Meðfylgjandi
er jafnframt útskrift af kvótafærslum til og frá skipinu. Eins og þar kemur
fram byrjaði útgerðin á því að selja 22ja tonna þorskkvóta af skipinu (miðað
við slægðan fisk) í september 1995. Í nóvember 1995 er síðan seldur eins tonna
þorskkvóti af skipinu miðað við slægðan fisk. Í mars 1996 er keyptur þorskkvóti
á skipið og sjómennirnir látnir greiða hann að fullu áður en aflahlutir eru
reiknaðir. Sú framkoma
sem hér er viðhöfð af útgerðarmanni m/b Guðbjargar GK-517 er því miður ekki
einsdæmi. Nauðsynlegt er að ráðamenn fari að skilja þann vanda sem blasir við
sjómönnum vegna slíkra mála og afnemi frjálst framsal veiðiheimilda hið fyrsta.
Sjómannasamband Íslands er búið að fá meira en nóg af því kvótabraski sem
viðgengist hefur á undanförnum árum. Ekki bætir úr að útgerðarmenn og samtök
þeirra reyna með öllum ráðum að koma í veg fyrir að samtök sjómanna fái þær
upplýsingar sem nauðsynlegar eru til að sannreyna uppgjör skipverja.“ Í framhaldi af
bréfi Sjómannasambands Íslands óskaði ráðuneytið eftir upplýsingum hjá
Fiskmarkaði Suðurnesja h.f. Í bréfi sjómannasambandsins 4. júní 1996 til Hlera
h.f. segir m.a.: ,,Fyrir nokkru
leitaði Ævar Oddur Ævarsson, kt. 30.07.64-5849, sem var skipverji á Guðbjörgu
GK-517, til Sjómannasambands Íslands til að láta yfirfara uppgjör sitt vegna
marsmánaðar. Eftir að hafa skoðað uppgjör Ævars kemur í ljós að útgerðin dregur
kostnað vegna leigu á veiðiheimildum frá aflaverðmætinu áður en aflahlutur
skipverja er reiknaður. Samkvæmt kjarasamningi og lögum er óheimilt að láta
sjómenn taka þátt í í kostnaði við kaup eða leigu á veiðiheimildum. Í því
sambandi skal bent á dóm Hæstaréttar í málinu nr. 416/1994. Eins og fram
kemur í fylgiskjali 1 með bréfi þessu leigði útgerðin frá sér veiðiheimildir í
þorski, samtals 23 tonn, á fyrstu mánuðum yfirstandandi fiskveiðiárs. Andvirði
leigðra veiðiheimilda kom ekki til hlutaskipta enda hafa sjómennirnir á skipinu
ekkert um það að segja hvað útgerðin gerir við veiðiheimildirnar. Þegar
útgerðin leigir síðan til sín aftur þorskkvótann, sem áður var búið að leigja
frá skipinu, eru sjómenn látnir taka þátt í þeim kostnaði þrátt fyrir skýr
ákvæði kjarasamninga og laga um að slíkt sé óheimilt. Þorskafli
skipsins í marsmánuði var að stærstum hluta seldur á Fiskmarkaði Suðurnesja
sbr. fylgiskjal 2 og 3 með bréfi þessu. Fylgiskjal 2 sýnir það verð sem
útgerðin notaði við uppgjörið, en fylgiskjal 3 sýnir það sem raunverulega
fékkst fyrir aflann. Þar sem útgerðin gaf Fiskmarkaði Suðurnesja ekki heimild
til að gefa Sjómannasambandi Íslands upplýsingar um raunverulegt söluverð
þorskaflans á fiskmarkaðinum fór Sjómannsamband Íslands þess á leit við
sjávarútvegsráðherra að hann aflaði gagnanna. Sú málaleitan var auðsótt og
hefur ráðuneytið sent Sjómannasambandinu þær upplýsingar sem leitað var eftir
varðandi sölu á afla Guðbjargar GK-517 á Fiskmarkaði Suðurnesja, sbr.
fylgiskjal 3. Samkvæmt
framangreindu dró útgerðin um 76 kr/kg frá því verði sem fyrir aflann fékkst
áður en aflahlutir voru reiknaðir. Samkvæmt fylgiskjali 4 lækkaði útgerðin
aflahlut háseta um 62.689 kr. án orlofs vegna kvótakaupanna. Ævar var
skáður netamaður á skipið og á því að fá 1,25 hluti úr aflaverðmætinu. Krafa
Ævars á hendur útgerðinni vegna þátttöku í kvótaleigu og vegna leiðréttinga á
uppgjöri vegna aukahlutar er því þessi: Í bréfi
ráðuneytis 16. júní 1996 til Fiskmarkaðar Suðurnesja segir: ,,Ráðuneytinu hafa
borist tvö söluyfirlit, gefin út af Fiskmarkaði Suðurnesja hf. Er hér um að
ræða yfirlitslista seljandans Guðbjargar GK-517, frá 01.03.´96 til 31.03.´96,
sbr. fylgiskjal 1 og fylgiskjal 2. Þegar umræddir yfirlitslistar eru bornir
saman virðist sem Fsikmarkaður Suðurnesja hf. hafi gefið út tvo yfirlitslista
seljanda vegna sömu viðskipta, sem þó innihalda ekki sömu upplýsingarnar.
Samkvæmt fylgiskjali 1 er Guðbjörg GK-517 seljandi aflans en Reiknistofa
fiskmarkaða er kaupandi hans. Samkvæmt fylgiskjali 2 eru kaupendur þessa sama
afla, hins vegar, hinir ýmsu fiskverkendur en seljandinn aftur á móti enn
Guðbjörg GK-517. Það vekur
athygli ráðuneytisins að kaupandinn skv. fylgiskjali 1, Reiknistofa
fiskmarkaða, er ekki formlegur seljandi aflans skv. fylgiskjali 2, heldur
Guðbjörg GK-517, sem virðist skv. þessu selja sömu afurðirnar tvívegis til
mismunandi aðila. Það vekur einnig athygli ráðuneytisins, að kílóverð aflans er
í öllum tilvikum u.þ.b. 76 kr. lægra skv. fylgiskjali 1, heldur en kílóverð
sama afla skv. fylgiskjali 2, en hver einstök sala fer fram sama dag skv.
fylgiskjali 1 og fylgiskjali 2. Við fyrslu sýn
verður ekki betur séð en að Fiskmarkaður Suðurnesja hf. hafi gert sig sekan um
að gefa upp rangar upplýsingar á öðru hvoru fylgiskjalinu. Í ljósi þess er það
ósk ráðuneytisins að Fiskmarkaður Suðurnesja hf. gefi viðhlítandi skýringar á
þeim upplýsingum sem fram koma í áðurnefndum fylgiskjölum innan 10 daga frá
dagsetningu þessa bréfs.“ Fiskmarkaður
Suðurnesja svaraði með bréfi 7. ágúst 1996 þar sem fram kemur sú skoðun að það
sé ekki rétt að afli Guðbjargar hafi verið seldur tvisvar. Í bréfi ráðuneytis
14. ágúst 1996 segir m.a.: ,,Bréf yðar
verður ekki skilið öðruvísu en svo, að afli Guðbjargar GK-517 hafi aðeins einu
sinni á umræddu tímabili verið seldur á opinberu uppboði hjá Fiskmarkaði
Suðurnesja hf. Uppboðsbeiðandi í því tilviki hafi verið Reiknistofa fiskmarkaða
hf., sem áður hefði keypt sama afla af útgerð skipsins utan markaðarins á mun
lægra verði en fékkst við uppboð á Fiskmarkaði Suðurneja hf. Í bréfi yðar
kemur einnig fram, að skýringar á þeim mikla verðmun, sem var á söluverði afla
Guðbjargar GK-517, eftir því hvort aflinn var seldur beint frá útgerð til
Reiknistofu fiskmarkaða hf. eða á markaði hjá Fiskmarkaði Suðurnesja hf. sé „að
leita í samkomulagi milli RSV og Hlera HF“. Á reikningi fyrir sölu afla til
Reiknistofu fiskmarkaða hf. kemur fram að salan sé „vegna Fiskmarkaðar
Suðurnesja hf.“.“ Fiskmarkaður
Suðurnesja svaraði með bréfi 21. ágúst 1996 og segir þar m.a: ,,Það eru
einkum þrjú atriði sem urðu til þess að við neyddumst út í „kvótabrask“. 1.Útgerðarmenn
sem voru okkar viðskiptamenn komu til okkar og sögðu að þeir gætu hvorki boðið
sér né áhöfninni upp á að veiða aðeins þann litla þorskkvóta sem þeim var
úthlutað. Dæmið gengi einfaldlega ekki upp. Þeim bauðst að fara í föst
viðskipti við fiskkaupanda þar sem fengist meiri kvóti gegn því að landa á lágu
verði (markaðsverð-kvótaverð eins og allir vita) og að koma einungis með vissa
stærð af fiski að landi. Hvað átti þá að gera við þá stærð sem ekki hentaði? Ein
leiðin var að koma með það og selja á markaði en þá vantaði kvóta, hin leiðin
var ófær en það var að henda aflanum. Þeir upplýstu jafnframt að þeim þætti
þetta slæm kjör og vildu helst vera á fiskmarkaði þar sem fæst hæsta mögulega
verð hverju sinni. Það eina sem við gátum gert var að þakka þeim fyrir
viðskiptin og bjóða þá velkomna aftur seinna. Flestir voru mjög ósáttir við
þetta svar FMS og töldu það mikið dugleysi að geta ekki útvegað kvóta. 2.Annar
mikilvægur viðskiptahópur okkar er kaupendur. Þeir sem ekki gátu útvegað kvóta
þurftu að horfa á eftir hverjum bátnum á eftir öðrum í kvótaviðskipti annað og
þar með fór sá ágæti fiskur sem þeir færðu að landi af markaðinum. Oft var um
að ræða þorsk af stærstu gerð sem nauðsynlegt var að fá til að sinna mikilvægum
markaði sem búið var að byggja upp (t.d. ferskur 6-8 kg þorskur á
frönskumælandi svæði þar sem hann er tekinn í „kótelettur“ og borðaður þannig).
Kaupendur voru ósáttir við þessa þróun og spurðu hvort við þyrftum virkilega að
horfa aðgerðarlausir á. 3.Þróun á sölu
þorsks á fiskmarkaðinum var ekki eins og við hefðum kosið. Þetta hafði verið
mikilvægasta fisktegundin okkar með um 50% hlutdeild alls afla sem seldur var á
fiskmarkaðinum. Við vorum uggandi um eigin framtíð ef þróunin héldi áfram í
þessa átt. Þetta eru
helstu atriðin en einnig þótti okkur mjög miður að þurfa að horfa
aðgerðarlausir á hvernig málin þróuðust á þann veg að fiskurinn fór úr höndunum
á okkur í farveg sem var mjög umdeildur. Hlutfall þorsks í sölu FMS fór á
tveimur árum úr 48% niður í 27%. Einmitt það hversu umdeilt „kvótabraskið“ er
varð til þess að við tókum ekki þátt í því til að byrja með. Við vonuðum eins
og margir aðrir að þessi þróun stöðvaðist en þegar hún hélt óheft áfram og svo
var komið að fiskkaupendur keyptu kvóta, hættu að kaupa hjá okkur og tóku um
leið einhvern besta bátinn til sín í viðskipti ákváðum við að taka þátt í
dansinum. Allan tímann
hefur okkar „kvótabrask“ legið betur við höggi þeirra sem vilja það burt vegna
þess að það fer allt fram ofaná borðinu, en ekki undir því eins og annars
staðar. Hjá okkur er raunveruleikinn (markaðsverð-kvótaverð) í rauninni leiddur
fram í dagsljósið og einhverra hluta vegna fá menn svo mikla ofbirtu að þeir
sjá sig tilneydda að gera athugasemd þó hér fari ekkert það fram sem ekki
gerist í fiskvinnsluhúsunum við hliðina á okkur og um allt land. Eini munurinn
er sá að hér má koma með allan veiddan þorsk að landi og í flestum tilfellum er
samanburður á verði okkur hagstæður. Engu að síður fer stærstur hluti
„kvótabraksins“ fram hjá okkur og er það tvímælalaust vegna þess að menn
hræðast hversu opinbert það er hjá okkur og liggur vel við hvers konar
rannsókn. Sú mikla þorskveiði sem var á línubátum síðasta „tvöföldunartímabil“
skilaði sér ekki til okkar því þorskurinn fór nánast allur í „kvótabraski“
eitthvert annað. Má ætla að þar höfum við misst af sölu fyrir 4-500 milljónir. Ég vona að
þetta upplýsi það sem spurt er um. Eins og kemur fram hér að ofan þá neyddumst
við út í „kvótabrask“ og verðum þeirri stundu fegnastir þegar við getum hætt
því. Á árinu 1995 ætluðum við að hætta en urðum að láta undan þrýstingi
viðskiptamanna okkar (þetta sést m.a. á minni viðskiptum allt árið 1995 en það
sem af er 1996). Það er ekki verjandi að við hættum þessu þegar það viðgengst í
jafn ríkum mæli allt í kringum okkur og raun ber vitni.„ Í framhaldi af
þessu svari Fiskmarkaðs Suðurnesja sendi sjávarútvegsráðuneytið
Rannsóknarlögreglu ríksins bréf 1. september 1996. Í bréfinu segir m.a.: ,,Þegar litið
er til ofangreindra gagna telur ráðuneytið einsýnt, að kaup og sala á umræddum
afla mb. Guðbjargar GK-517 hafi ekki verið með þeim hætti, að eðlilegt geti
talist. Bendir ráðuneytið á, að enda þótt því sé haldið fram, að Reiknistofa
fiskmarkaða hf. hafi verið eigandi afla mb. Guðbjargar GK-517 þá verði afreikningur
sá, sem fylgdi bréfi Fiskmarkaðar Suðurnesja hf. dags. 7. júlí 1996 ( 7. ágúst
1996) ekki skilinn öðruvísi en svo, að útgerðin hafi fengið andvirði sölunnar. Þá áréttar
ráðuneytið, að samkvæmt þeim upplýsingum, sem fylgdu bréfi Fiskmarkaðar
Suðurnesja frá 21. ágúst 1996, þá hefur Reiknistofa fiskmarkaða hf. selt
verulegt magn af fiski hjá Fiskmarkaði Suðurnesja hf. Samkvæmt lögum nr.
38/1990, um stjórn fiskveiða, sbr. 21. gr. reglugerðar nr. 406/1995, ber
kaupanda afla að skila skýrslu til Fiskistofu um kaup á afla. Kaupandi hér
merkir sá aðili sem fyrst kaupir afla af útgerð og eru þessar skýrslur kallaðar
ráðstöfunarskýrslur. Fiskistofa hefur falið Fiskifélagi Íslands að annast
úrvinnslu á ráðstöfunarskýrslum. Samkvæmt upplýsingum Fiskifélags Íslands, þá
hefur Reiknistofa fiskmarkaða hf. sáralítinn fisk keypt í eigin nafni frá
ársbyrjun 1995 til loka júní 1996, sbr. fylgiskjal 10. Ráðuneytið
telur því að ýmislegt bendi til, að Reiknistofa Fiskmarkaða hf. hafi í raun
aldrei keypt fisk í neinum mæli. Hins vegar tíðkist, að skráð sé málamyndasala
útgerðar til Reiknistofu fiskmarkaða hf. en síðan sé aflinn seldur frá
Fiskmarkaði Suðurnesja hf. Tilgangurinn með þessu sé m.a. sá að komast hjá því
að standa full skil á lögboðnum gjöldum og inngreiðslum, sbr. t.d. lög nr.
24/1986, með síðari breytingum og lög nr. 93/1986, auk þess sem fram virðist
koma í bréfi Fiskmarkaðar Suðurnesja hf. frá 21. ágúst 1996 að þetta sé þáttur
í því sem þar er nefnt „ kvótabrask“. Telur ráðuneytið nauðsynlegt að framkvæmd
þessi verði rannsökuð betur því ljóst virðist að hún geti ekki verið í samræmi
við þau lög, sem á þessu sviði gilda.“ Framburður
ákærða og vitna. Framburður
ákærðu var að mestu leyti í samræmi við bréfaskriftir aðila, sem lýst er hér að
framan. Ákærðu gera ekki athugasemdir við útreikninga í ákæru og þar til greind
bókhaldsgögn, en telja háttsemi sína ekki refsiverða. Ólafur Þór
Jóhannsson, framkvæmdastjóri Fiskmarkaðar Suðurnesja hf. og Reiknistofu
fiskmarkaða hf. sagði að þeir hefðu leiðst út í að kaupa kvóta sjálfir árið
1993. Þá var orðið mikið um hið svokallaða „kvótabrask“ Fiskverkendur voru
farnir að útvega bátum kvóta gegn ákveðnu verði. Fiskmarkaðurinn var farinn að
missa báta úr viðskiptum og kaupendur létu óánægju sína í ljós. Þeir voru
sífellt að velta því fyrir sér hvort þeir væru að brjóta lög. Stjórn félagsins
vissi af þessum kvótakaupum. Endurskoðandi fyrirtækisins taldi þessa
viðskiptahætti í lagi og loks hefðu þeir vitað af sams konar máli sem hefði
verið kært af Sjómannasambandi Íslands. Því máli hefði lyktað með því að
ríkissaksóknari hefði fellt það niður á árinu 1994. Þeir hefðu því talið að
þeir væru ekki að brjóta lög. Ákærði
Eyjólfur Þór Guðlaugsson er skrifstofustjóri Reiknistofu fiskmarkaða hf. og
jafnframt skrifstofustjóri hjá Fiskmarkaði Suðurnesja hf. Hann sér um bókhald
og fjármál beggja fyrirtækja. Hann sagði reiknistofuna stofnaða af nokkrum
fiskmörkuðum til þess að sjá um bókhald og uppgjör fyrir marga fiskmarkaði
samtímis og reka tölvukerfi. Ákærði sagðist hafa litið svo á að reiknistofan
ætti kvótann og hún fékk skip til þess að veiða fyrir sig. Ekki hefði verið
gerður sérstakur reikningur þegar kvótinn var látinn til Hlera hf. vegna þess
að ekki var litið svo á að um sölu væri að ræða. Kvótinn var enn eign
reiknistofunnar en Hleri hf. veiddi fyrir reiknistofuna samkvæmt sérstöku
samkomulagi. Þeir Ólafur og
Eyjólfur vísuðu því á bug að um refsiverða háttsemi hefði verið að ræða.
Viðskiptin hefðu verið að ósk Hlera hf. Verðið fyrir kvóta hefði verið
markaðsverð og gert upp við Hlera hf. samkvæmt því á eðlilegan hátt. Það hefði
verið það verð sem kaupandi hefði beðið um. Síðan hefði reiknistofan selt á
öðru verði og gert upp samkvæmt því. Ekkert eitt rétt verð sé til í þessu
sambandi og engu hafi verið leynt í bókhaldinu. Fram kom hjá Ólafi og Eyjólfi
að kvótakaupum var hætt eftir að ákæra var gefin út. Ákærði Ingvar
Örn Guðjónsson er framkvæmdastjóri hjá Reiknistofu fiskmarkaða hf. Fram kom hjá
honum og öðrum ákærðu að hann sér einungs um tölvumál fyrirtækisins, þróun
hugbúnaðar og sölu hugbúnaðar erlendis. Ingvar sagðist hafa vitað af
kvótakaupum fyrirtækisins en ekki fylgst með þeim að öðru leyti. Ákærði
Sigurður Jóhannsson er framkvæmdastjóri Hlera hf. sem gerir út Guðbjörgu
GK-517. Hann sagði að skipstjóri á Guðbjörgu hefði haft samband við sig utan af
sjó og sagt sér að öll áhöfnin væri sammála um að kaupa viðbótarkvóta. Sigurður
sagði að sér hefði í fyrstu ekki litist á það en að lokum látið tilleiðast
þegar ljóst var að þetta var ósk allra áhafnarmeðlima. Samið var um 40 krónur
fyrir kg., en þá var búið að draga kvótaleiguna frá. Um þetta hefði verið samið
og þannig veidd 10 tonn. Eftir það hefði þessum viðskiptum verið hætt vegna
þess að allir hefðu séð að engin hagnaður var af þessu. Sigurður sagði að hann
hefði gert upp samkvæmt afreikningi frá reiknistofunni og auðvitað verið ljóst
að búið var að draga kvótaleiguna frá. Hann telur því rangt að sjóðir og áhöfn
hafi verið hlunnfarnir vegna þess að áhöfn hafi samið um aflaverðmæti sér til
handa. Engu hafi verið leynt í bókhaldi varðandi þessi viðskipti. Logi
Þormóðsson er stjórnarmaður Reiknistofu fiskmarkaða hf. Hann sagði að þessi
viðskipti með kvóta hefðu farið fram með vilja og vitund stjórnar. Davíð
Einarsson hefur verið endurskoðandi Reiknistofu Fiskmarkaða hf. frá byrjun.
Hann sagði reiknistofuna hafa keypt eða leigt til sína kvóta. Þetta hafi verið
gert í miklu magni og síðan fékk reiknistofan einstaka báta til þess að veiða
fyrir sig kvótann. Reiknistofan keypti kvótann af bátum á föstu verði, sem
reynt var að hafa sem næst því verði sem fengist fyrir aflann á markaði. Að
lokum var kvótaverð dregið frá. Í þessu tilfelli hafi reiknistofan verið eins
og hver önnur fiskverkun. Hún keypti afla af bátum á föstu verði og öll
viðskiptin gerð upp í samræmi við það. Reynt hafi verið að stilla „fasta
verðinu“ upp þannig að hvorugur aðilinn hagnaðist á viðskiptunum. Leitast hafi
verið við að kvótakaup, fiskkaup af bátum og sala á markaði kæmi út á núlli. Ágúst
Magnússon var skipstjóri á m/s Guðbjörgu GK-517 í mars 1996. Hann er nú búsettur
á Ítalíu og kom ekki fyrir dóm. Fram hefur verið lögð yfirlýsing hans þar sem
segir m.a.: ,,Í marsmánuði 1996 var mikil þorskgengd við suðvesturhorn
landsins. Og þar eð við vorum kvótalitlir var erfitt að geta ekki tekið þátt í
veiðinni. Ég og mín áhöfn ræddum um að freista þess að fara einhverja leið til
þess að taka þátt í veiðinni. Eftir ýmsar vangaveltur samþykktu allir
áhafnarmeðlimir að reyna þetta og allir vissu að þetta væri áhættusamt því
markaðsverð réðu öllu um hvernig færi. Næsta skref var að tala við Sigurð
Jóhannsson útgerðarmann m/s Guðbjargar. Ég hafði samband við Sigurð og tjáði
honum málið, en í fyrstu var hann ekki mjög hrifinn af þessu, en er ég tjáði
honum einróma samþykkt áhafnar var hann opinn fyrir því að skoða málið. Hann ítrekaði
þá við mig að ekki væri hægt að gera þetta fyrir minna en 40 krónur pr. kíló
skilaverð og samþykkti ég það. Ég hafði þá þegar talað við starfsmann
Fiskmarkaðs Suðurnesja og tjáði hann mér að ef kvótaleigan væri frádregin væri
útlit fyrir 40-50 krónur pr. kíló skilaverð samkvæmt þáverandi markaðsverði. Ég
tjáði Sigurði frá samtali mínu við starfsmann FMS og ætlaði þá Sigurður að
athuga grundvöll fyrir kvótaúthlutun FMS. Þar sem grænt
ljós var komið á að FMS myndi útvega kvóta og útlit væri fyrir 40-50 kr.
skilaverð var ákveðið að reyna þetta. Ástæðan var einföld, því þennan marsmánuð
1996 var hvergi hægt að koma niður veiðarfæri fyrir þorski, þannig að
annaðhvort var að leggja m/b Guðbjörgu uns þorskgengdin væri yfirstaðin eða
reyna að bjarga sér og ég ítreka að öll áhöfnin var þessu samþykk og einróma
álit áhafnar var að betra væri að hafa eitthvað kaup frekar en ekkert.“ Hlynur
Jóhannsson var í áhöfn í mars 1996. Hann staðfesti frásögn skipstjóra. Björgvin
Bragason, sagði að hann hefði skrifað undir bótakröfu Sjómannasambands Íslands
að óathuguðu máli og þess vegna dregið bótakröfuna til baka. Hann sagði að allt
frumkvæði að kvótakaupum hafa komið frá áhöfn og staðfesti yfirlýsingu
skipstjóra. Gunnar Örn Reynisson var einnig skipverji á Guðbjörgu GK-517 í mars
1996. Hann sagði að hann hafi vitað af kvótakaupum og ekki verið hrifinn. Hann
hafi látið þetta yfir sig ganga og farið í þrjár veiðiferðir, vitandi um að
samið hefði verið um lakari kjör. Niðurstaða. I. Af framburði
vitna og allra ákærðu, sem ber saman um þennan þátt málsins, má ráða að atvik
málsins eru eftirfarandi: Útgerðarfélagið Hleri hf. hafði ekki yfir að ráða
þorskaflaheimildum fyrir skipið Guðbjörgu GK-517 í ársbyrjun 1996. Engu að
síður var skipinu haldið til þorskveiða. Telja verður upplýst að öll áhöfn
skipsins, að engum undanskildum, hafi sammælst um að taka þátt í kaupum á
þorskaflaheimildum, „kvóta“, með útgerð skipsins. Viðskiptin
fóru þannig fram að Reiknistofa fiskmarkaða hf. aflaði sér þorskaflaheimilda
með atbeina Kvótamiðlunar landssambands íslenskra útvegsmanna og lét skrá þær á
skip sem þó var aldrei ætlunin að nýtti þær, með samþykki eiganda þess.
Aflaheimildirnar voru síðan færðar á Guðbjörgu GK-517 þegar skipinu var haldið
til framangreindra veiða. Um það samdist með áhöfn og útgerð annars vegar og
Reiknistofu fiskmarkaða hf. hins vegar að við uppgjör söluverðs þess afla sem
þannig fékkst myndi kostnaðurinn við öflun aflaheimildanna dragast frá
söluverði aflans. Fiskmarkaður Suðurnesja hf. sem sá um sölu aflans á markaði skyldi
greiða Landssambandi íslenskra útvegsmanna kaupverðið, en það sem umfram var
kaupverðið skyldi koma til uppgjörs milli útgerðar og áhafnar. Við
fylgiskjalagerð vegna uppgjörs til skipverja og í bókhaldi Reiknistofu
fiskmarkaða hf., voru viðskiptin meðhöndluð eins og Reiknistofa fiskmarkaða hf.
bæri kostnað af öflun aflaheimildanna og fengi einnig tekjurnar af sölu þeirra.
Sala aflans, sem fram fór á Fiskmarkaði Suðurnesja hf. samkvæmt framansögðu,
var því reikningslega meðhöndluð þannig að sá hluti aflans sem varið var til að
kosta „kvótakaupin“ kom ekki fram í fylgiskjölum sem útbúin voru handa
Útgerðarfélaginu Hlera hf. og var færð eins og um ótengd viðskipti væri að
ræða. Bókhald
Útgerðarfélagsins Hlera hf. endurspeglaði aðferð Reiknistofu fiskmarkaða hf.
Engin gjöld voru færð vegna öflunar aflaheimilda, en tekjur af sölu aflans voru
færðar að kostnaði frádregnum og uppgjör til skipverja á þessu byggt. Gjöld,
svo sem iðgjöld í lífeyrissjóði og aflagjöld til Sandgerðishafnar voru byggð á
verðmæti afla að frádregnum kostnaði við öflun aflaheimilda. Það er álit
dómsins að útvegun aflaheimilda hafi ekki verið þáttur í tekjuöflun Reiknistofu
fiskmarkaða hf., heldur Útgerðarfélagsins Hlera hf., enda viðukennt af hálfu
hinna ákærðu forsvarsmanna hennar að Reiknistofa fiskmarkaða hf. hafi ekki haft
fjárhagslegan ávinning af sölunni. Samkvæmt almennum reikningsskilareglum, sbr.
reglur Reikningskilaráðs nr. 1 um grundvöll reikningsskila, sem birtar voru í
auglýsingu nr. 450/1994 þann 30. maí 1994, eru tekjur skilgreindar sem aukning
eigna og/eða lækkunar skulda á tilteknu tímabili vegna afhendingar á vörum og
þjónustu eða vegna annarra verkefna í meginstarfsemi fyrirtækisins. Gjöld eru
þar skilgreind sem eignaskerðing eða aukning skulda á tilteknu tímabili vegna
afhendingar á vörum og þjónustu eða vegna annarra verkefna sem varða
meginstarfsemi fyrirtækisins. Samkvæmt 12. gr. laga nr. 144/1994 um ársreikning
og 24. gr. laga nr. 145/1994 um bókhald er og óheimilt er að fella saman eignir
og skuldir eða tekjur og gjöld innan einstakra liða. Í álitsgerð
Reiknisskilanefndar Félags löggiltra endurskoðenda um bókun kvóta í
reiknisskilum segir að kaupverð kvóta sem keyptur er til eins árs skuli
gjaldfæra að fullu á það reiknisskilatímabil sem hann tilheyrir. Í 1. gr. laga
nr. 24/1986 um skiptaverðmæti og greiðslumiðlun innan sjávarútvegsins er
skiptaverðmæti afla skilgreint á sömu lund, en þar segir m.a. „ Þegar afli
fiskiskipa er seldur óunninn hér á landi er skiptaverðmæti aflans til
hlutaskipta og aflaverðlauna 75% af því heildarverðmæti sem útgerðin færi fyrir
hann. Ekki er heimilt að draga frá heildarverðmæti afla í þessu sambandi
kostnað við kaup á veiðiheimildum.“ Samkvæmt
framansögðu bar Útgerðarfélaginu Hlera hf. að gjaldfæra kaupin á
aflaheimildunum í bókhaldi sínu. Reiknistofu fiskmarkaða hf. var að sama skapi
óheimilt að gjaldfæra kaupin á aflaheimildunum í bókhaldi sínu. Sömuleiðis bar
Útgerðarfélaginu Hlera hf. að færa allar tekjur af sölu aflans í bókhaldi sínu
en ekki Reiknistofu fiskmarkaða hf. II. I. kafli
ákæru. Samkvæmt því
sem hér að framan segir um bókhaldsþátt ákærunnar verður talið að ákærðu Ólafur
Þór, Eyjólfur Þór og Ingvar Örn hafi gerst sekir um þá háttsemi sem þeim er
gefin að sök í þessum kafla ákæru. Á sama hátt telst ákærði Sigurður sannur að
sök varðandi þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru og lýst er hér að
framan í I. kafla. Brot allra
ákærðu er réttilega færð til refisákvæða að öðru leyti en því að dómurinn telur
brot ákærðu ekki eiga undir 2. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995. II. kafli
ákæru. Með útgáfu
rangra afreikninga til Útgerðarfélagsins Hlera hf., þar sem verðmæti aflamarks
var dregið frá raunverulegu söluverði, hafa ákærðu Ólafur Þór, Eyjólfur Þór og
Ingvar Örn gerst brotlegir við 1. mgr. 158. gr. alm. hgl. nr. 19/1940. Telst
sannað að þeir hafi að ásettu ráði ranglega tilgreint viðskiptin í reikningunum
til þess að blekkja með í lögskiptum. Brotið var fullframið þegar við útgáfu
afreikninganna. III. kafli
ákæru. Ákærði
Sigurður telst brotlegur við 2. mgr. 158. gr. alm. hgl. nr. 19/1940 með því að
nota hina röngu afreikninga frá Reiknistofu Fiskmarkaða hf. í uppgjöri við
áhöfn, Fiskveiðisjóð Íslands og Sandgerðishöfn eins og þeir væru réttir að efni
til. Ákærði Sigurður telst ennfremur brotlegur við 2. málslið 1. mgr. 1. gr.,
sbr. 18. gr. laga nr. 24/1986 um skiptaverðmæti og greiðslumiðlun innan
sjávarútvegsins, sbr. II. kafli laga nr. 79/1994, með því að hann dró frá
kostnað við kaup á veiðiheimildum við uppgjör til skipsáhafnar. Ekki verður
fallist á með ákæranda að brot ákærða Sigurðar falli undir 248. gr. alm. hgl.
nr. 19/1940. Áhöfn samþykkti og var kunnugt um þessi viðskipti. Skilyrðum 248.
gr. alm. hgl. er því ekki fullnægt í máli þessu. Ber því að sýkna ákærða Sigurð
af broti gegn 248. gr. alm. hgl. og með hliðsjón af því verða aðrir ákærðu
einnig sýknaðir af hlutdeild í broti gegn 248. gr. alm. hgl. Ákærðu Ólafur
Þór, Eyjólfur Þór og Ingvar Örn hafa ekki áður sætt refsingum sem hér skipta
máli. Ákærði Sigurður hlaut dóm 6. maí 1998 og var hann þá dæmdur fyrir brot á
lögum um staðgreiðslu skatta og virðisaukaskatti. Var hann dæmdur í fjögurra
mánaða skilorðsbundið fangelsi og til að greiða 2.500.000 krónur í sekt til
ríkissjóðs. Lög nr.
79/1994, 10. gr. eru breytingarlög við 1. gr. laga nr. 24/1986 um
skiptaverðmæti og greiðslumiðlun innnan sjávarútvegsins. Í þeim segir að
óheimilt sé að draga frá heildarverðmæti afla og kostnað við kaup á
veiðiheimildum. Við ákvörðun refsingar ber að hafa í huga, að eftir gildistöku
þessara breytingarlaga átti engum að dyljast að slík háttsemi varðaði refsingu
sbr. 18. gr. laga nr. 24/1986, sbr. 11. gr. l. nr. 79/1994. Refsing ákærða
Ólafs Þórs og Eyjólfs Þórs þykir hæfilega ákveðin þannig að hvor um sig greiði
1.000.000 króna sekt í ríkissjóð sem greiðist innan fjögurra vikna frá
dómsbirtingu, ella sæti ákærðu varðhaldi í 3 mánuði. Við ákvörðun
refsingar Ingvars Arnars þykir verða að hafa í huga að hann var
framkvæmdarstóri Reiknistofu fiskmarkaða hf. og að honum var kunnugt um þessa
viðskiptahætti. Á hinn bóginn er til þess að líta að hans starfsvið innan
fyrirtækisins var á öðru sviði, einkum á sviði hugbúnaðar og þróunar hans.
Þykir þáttur hans í brotunum vera minni en meðákærðu Ólafs Þórs og Eyjólfs
Þórs. Refsing ákærða Ingvars Arnars þykir hæfilega ákveðin 500.000 króna sekt í
ríkissjóð sem greiðist innan fjögurra vikna frá dómsbirtingu ella sæti hann
varðhaldi í 2 mánuði. Brot ákærða
Sigurðar eru framin áður en hann hlaut dóm 6.maí sl. Ber því samkvæmt 78. gr.
að dæma honum hegningarauka í máli þessu. Með hliðsjón af því og öllum atvikum
þykir refsing hans hæfilega ákveðin 500.000 króna sekt í ríkissjóð. Hún
greiðist innan fjögurra vikna frá dómsbirtingu ella sæti ákærði 2 mánaða
varðhaldi. Eins og áður
sagði hafa bótakröfur Sandgerðishafnar og Björgvins Bragasonar verið
afturkallaðar. Gunnar Örnólfur Reynisson heldur við sína bótakröfu. Samkvæmt 7.
gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur eru samningar einstakra
verkamanna við atvinnurekendur ógildir að svo miklu leyti sem þeir fara í bága
við kjarasamninga. Óumdeilt er í málinu að um lakari kjör var samið og
bótakröfum hefur ekki verið mótmælt tölulega. Með skírskotun til þess og með
vísan til dóms Hæstaréttar 1996, bls 522 ber að taka bótakröfuna til greina að
fjárhæð 109.892 krónur (103.671 + 6% iðgjaldshluti útgerðar í lífeyrissjóði).
Þá verður bótakrafa Fiskveiðisjóðs Íslands einnig tekin til greina eins og í
dómsorði greinir en dráttarvaxta hefur ekki verið krafist. Loks ber að
dæma sakarkostnað þar með talin málsvarnarlaun og saksóknarlaun sem hér segir:
Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Sigurðar, Kristjáns Stefánssonar hrl.
200.000 krónur, greiðist af ákærða Sigurði. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda,
Ólafs Þórs, Eyjólfs Þór og Ingvars Arnars, Jóhannesar Karls Sveinssonar hdl.,
400.000 krónur, greiðist af ákærðu in solidum. Saksóknarlaun í ríkissjóð,
200.000 krónur og annan sakarkostnað greiði allir ákærðu in solidum. Dómsorð: Ákærði Ólafur
Þór Jóhannsson greiði 1.000.000 króna sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna frá
uppkvaðningu dómsins að telja, en sæti ella varðhaldi í 3 mánuði. Ákærði
Eyjólfur Þór Guðlaugsson greiði 1.000.000 króna sekt til ríkissjóðs innan 4
vikna frá uppkvaðningu dómsins að telja, en sæti ella varðhaldi í 3 mánuði. Ákærði Ingvar
Örn Guðjónsson greiði 500.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna frá
uppkvaðningu dómsins að telja en sæti ella varðhaldi í 2 mánuði. Ákærði
Sigurður Jóhannsson greiði 500.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna
frá uppkvaðningu dómsins að telja en sæti ella varðhaldi í 2 mánuði. Ákærði
Sigurður greiði Gunnari Örnólfi Reynissyni 109.892 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Ákærði
Sigurður greiði Fiskveiðisjóði Íslands 49.176 krónur. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Sigurðar, Kristjáns
Stefánssonar hrl, 200.000 krónur, greiðist af ákærða. Málsvarnarlaun skipaðs
verjanda ákærðu Ólafs Þórs, Eyjólfs Þórs og Ingvars Arnar, Jóhannesar Karls
Sveinssonar hdl., 400.000 krónur greiðist af ákærðu in solidum. Saksóknarlaun
að fjárhæð 200.000 krónur og annar sakarkostnaður greiðist af öllum ákærðu in
solidum. |
Mál nr. 275/1998 | Stjórnsýsla Ólögmætur sjávarafli Gjaldtaka Sératkvæði | Fiskvinnslufyrirtækið
N stefndi Fiskistofu til ógildingar á ákvörðun stofnunarinnar um að leggja
gjald á það samkvæmt heimild í lögum um sérstakt gjald vegna ólögmæts
sjávarafla. Forsendur álagningarinnar voru þær, að innveginn þorskafli til
verkunar þótti ekki nægilega mikill til að standa undir magni þeirra
saltfiskafurða sem fyrirtækið seldi. Fullyrðingar forsvarsmanns N um að
nýtingarhlutfall í framleiðslu fyrirtækisins væri mun hærra en almennt gerðist
í atvinnugreininni þóttu ekki nægilega rökstuddar. Var talið sannað að hluti
þess afla sem fyrirtækið hafði verkað, væri ólögmætur í skilningi laganna.
Þótti magn aflans varlega áætlað og álagningu gjaldsins í hóf stillt. Var
niðurstaða héraðsdóms um sýknu staðfest með vísan til forsendna hans. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar með stefnu 2. júlí 1998. Hann krefst þess aðallega, að felld verði
úr gildi ákvörðun Fiskistofu 17. febrúar 1997 um álagningu sérstaks gjalds að
fjárhæð 23.501.993 krónur á fyrirtækið Í Nausti ehf. vegna verkunar, vinnslu og
viðskipta með ólögmætan sjávarafla, en til vara, að þessi fjárhæð gjaldsins
verði lækkuð verulega. Í báðum tilvikum krefst hann og málskostnaðar í héraði
og fyrir Hæstarétti. Hann tekur fram, að í kröfum þessum felist einnig krafa um
ógildingu eða samsvarandi breytingu á úrskurði Fiskistofu 10. mars 1997, þar
sem kæru hans á umræddri ákvörðun var hafnað, og úrskurði 4. nóvember 1997 frá
hendi úrskurðarnefndar samkvæmt 6. gr. laga nr. 37/1992 um sérstakt gjald vegna
ólögmæts sjávarafla, þar sem sá úrskurður Fiskistofu var staðfestur. Stefndi krefst aðallega
staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara
krefst hann lækkunar á kröfum áfrýjanda og málskostnaðar úr hendi hans í héraði
og fyrir Hæstarétti. Af hálfu réttargæslustefnda eða á
hendur honum eru engar dómkröfur gerðar. Nokkur ný gögn hafa verið lögð
fyrir Hæstarétt. Meðal þeirra er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 11. ágúst 1998
um töku á búi Í Nausti ehf. til gjaldþrotaskipta, en í kjölfar hans hefur
þrotabú félagsins tekið við aðild að málinu. Með skírskotun til forsendna hins
áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Áfrýjandi greiði stefnda
málskostnað fyrir Hæstarétti eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera
óraskaður. Áfrýjandi, þrotabú Í Nausti ehf.,
greiði stefnda, Fiskistofu, 250.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Lög nr. 37/1992 mæla fyrir um
skyldu manna til að greiða sérstakt gjald fyrir veiðar, verkun, vinnslu eða
viðskipti með sjávarafla, er ólögmætur telst samkvæmt skilgreiningu laganna. Á
það að renna í sérstakan sjóð, er varið sé í þágu hafrannsókna og eftirlits með
fiskveiðum. Álagning gjaldsins er falin Fiskistofu, og skal það að jafnaði lagt
á útgerðarmenn að skipi eða báti, sem veitt hafi hinn ólögmæta afla, en að
öðrum kosti á þá, sem tekið hafi við aflanum til verkunar eða vinnslu eða haft
milligöngu um sölu hans eða afurða úr honum, enda hafi þeir vitað eða mátt vita
um ólögmæti veiðinnar. Verður gjaldið aðeins lagt á einn aðila hverju sinni, en
ábyrgð á greiðslu þess hvílir einnig á hinum, sem til greina koma. Að fjárhæð á
gjaldið að nema andvirði aflans við löndun að meginstefnu til. Sé hald lagt á
afla eða hann gerður upptækur, kemur ekki til greiðslu á gjaldinu. Hið sérstaka gjald á þannig að
svara til verðmætis sjávarafla, er fenginn sé með ólögmætum veiðum, án álags
eða frádráttar. Byggja lögin á því sjónarmiði, að enginn megi öðlast rétt yfir
slíkum afla, og beinast að því í reynd að koma fram eignarupptöku á andvirði
hans. Verður að skýra ákvæði þeirra og gildi álagningar hverju sinni með
hliðsjón af þessu markmiði. Af því leiðir meðal annars, að við ákvörðun gjalds
þarf að taka mið af aðstöðu og gerðum þeirra aðila, sem í hlut eiga, fremur en
almennum stöðlum eða upplýsingum, svo sem við verði komið. Á það eins við um
ákvæði 2. mgr. 7. gr., sbr. 7. tl. 1. mgr. 1. gr. laganna, sem hér var beitt. Fyrirtækið Í Nausti hf. rak
saltfiskverkun á Bíldudal á árinu 1996 og fyrr. Afli til verkunar var fenginn
úr ýmsum áttum, en að mestum hluta af vestfirskum dagróðrabátum með línu eða
handfæri. Er álagning gjaldsins til komin vegna athugunar Fiskistofu á starfsemi
fyrirtækisins, meðal annars með vettvangsskoðun 18. september 1996. Álagningin
nær yfir tímabilið frá 1. janúar 1995 til 17. september 1996, og telja
starfsmenn Fiskistofu sig hafa sýnt fram á, að verkun og sala á söltuðum þorski
hafi þá verið til muna umfram það, sem unnt var að vinna úr innvegnum þorskafla
til fyrirtækisins. Um það er ekki deilt í málinu, hvað telja megi ólögmætar
veiðar, heldur hitt, hvort þetta fái staðist. Gjaldið var reiknað í tvennu lagi,
vegna ársins 1995 og svo tímans frá 1. janúar til 17. september 1996. Forsendur
að ákvörðun þess voru þó eins í báðum tilvikum að öðru en því, að andvirði
reiknaðs umframafla var annað á fyrri hluta tímabilsins en hinum síðari. Miðað
var við meðalverð á fiski til fyrirtækisins sjálfs, og hefur áfrýjandi ekki
andmælt því sérstaklega. Í málinu er leitt í ljós, að rétt hafi verið að láta
athugun ná til alls tímabilsins. Ekki hefur verið skýrt til hlítar, að hvaða
marki Fiskistofa hafi borið saman aflakaup og verkun innan tímabilsins til
könnunar á því, hvort viðtaka á ólögmætum afla hafi átt sér stað tiltölulega
óslitið eða með hléum, sem orðið gætu ástæða til sérstakrar skiptingar á
tímabilinu eða til aukinnar vísbendingar um, hvaðan aflinn væri fenginn. Eftir
gögnum og atvikum málsins virðist rannsóknarskyldu þó hafa verið nægilega sinnt
í þessu tilliti. Má á það fallast, að fyrrgreind skipting álagningar hafi verið
eðlileg. Áfrýjandi hefur hreyft því, að reikna ætti gjaldið í einu lagi fyrir
allt tímabilið, en sú breyting væri þýðingarlaus, nema breyting væri jafnframt
gerð á nýtingarhlutfallinu, sem lagt var til grundvallar. Við samanburð Fiskistofu á afla til fyrirtækisins og
framleiðslu þess af söltuðum flöttum þorski var við það miðað, að hlutfall
nýtingar á hráefni frá slægðum þorski til pakkaðrar afurðar væri 50%. Er
réttmæti þessa nýtingarhlutfalls helsta deiluefni málsins, þar sem áfrýjandi
telur framleiðslumagn tímabilsins skýrast af því að mestu leyti, að nýtingin
hafi verið til muna meiri. Með hliðsjón af mikilvægi þessarar reikningsforsendu
og markmiði gjaldsins verður að telja, að bein skoðun Fiskistofu á
verkunaraðstöðu fyrirtækisins og vinnsluháttum hefði mátt vera ítarlegri í
sniðum en raun varð í upphafi, þannig að síður kæmi til ágreinings vegna
hennar. Hins vegar hefur þessi þáttur málsins sætt ítarlegri umfjöllun og
skýringu á báða bóga, bæði á kærustigi og fyrir dómi. Verður því ekki hafnað,
þegar gögn málsins eru virt í heild, að áætlun Fiskistofu á magni umframaflans
með stuðningi í umræddu nýtingarhlutfalli hafi verið nógu varleg til að
réttlæta fjárhæð gjaldsins. Með þessum athugasemdum er ég sammála atkvæði annarra dómenda. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 4. júní 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 12. maí síðastliðinn, er
höfðað með stefnu, þingfestri 11. desember 1997. Stefnandi er Í Nausti ehf., kt. 491292-2109,
Óseyrarbraut 17, Hafnarfirði. Stefndi er Fiskistofa, kr. 660892-2069, Ingólfsstræti 1,
Reykjavík. Þá er íslenska ríkinu stefnt til réttargæslu. Dómkröfur stefnanda eru sem hér segir: Aðallega, að felldur verði úr gildi úrskurður
úrskurðarnefndar frá 4. nóvember 1997 (mál nr. 1/1997), úrskurður stefnda frá
10. mars 1997 og sú ákvörðun stefnda frá 17. febrúar 1997 (mál nr. 92/1997) að
leggja sérstakt gjald á stefnanda, að fjárhæð 23.501.993 krónur vegna verkunar,
vinnslu og viðskipta með ólögmætan sjávarafla. Til vara er gerð sú krafa, að álagning gjaldsins verði
ákvörðuð verulega lægri fjárhæð og upphafstími dráttarvaxta miðist við síðara
tímamark, en í ákvörðun stefnda greinir. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati réttarins. Af hálfu stefndu er krafist sýknu af öllum kröfum
stefnanda og að þeim verði tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati
dómsins. Til vara er krafist lækkunar stefnukrafna og málskostnaðar úr hendi
stefnanda að mati réttarins. I. Málavextir. Síðsumars árið 1996 bárust Fiskistofu ábendingar um, að
verulegum þorskafla hefði á því ári og árinu 1995 verið landað inn í fiskverkun
stefnanda, án þess að afli hefði verið veginn, eins og reglur segja til um.
Voru landanir bátsins kannaðar í gögnum Fiskistofu, en ekkert kom fram við þá
athugun, sem byggja mátti frekari aðgerðir á. Var þá farið í að kanna tiltæk
gögn um löglega innveginn afla stefnanda og upplýsingar, sem Fiskistofa hafði
um afurðasölu fyrirtækisins. Við bráðabirgðasamanburð afla og afurða kom í
ljós verulegur munur milli magns tandurverkaðra saltfiskafurða og löglega innvegins
þorskafla. Leiddi sú niðurstaða til rannsóknar á viðskiptum stefnanda með afla
og afurðir. Var stefnanda tilkynnt af hálfu Fiskistofu með bréfi 17. september
1996, að ákveðið hefði verið að gera athugun á, hvort samræmi væri milli
löglega innvegins hráefnis og afurðaframleiðslu í fiskverkun stefnanda á
tímabilunum 1. janúar til 31. desember 1995 og 1. janúar til 17. september
1996. Með vísan til 5. gr. laga nr. 37/1992 var jafnframt lagt fyrir stefnanda
að skila nánar tilgreindum gögnum og leggja fram upplýsingar í þágu
rannsóknarinnar. Nýjar kröfur um upplýsingar og framlagningu gagna voru gerðar
og fyrri óskir ítrekaðar með bréfum stefnda til stefnanda, dagsettum 27.
september, 24. október, 25. október og 4. desember 1996 og 22. janúar 1997. Í
síðastgreinda bréfinu var boðuð álagning sérstaks gjalds vegna ólögmæts
sjávarafla samkvæmt 2. mgr. 7. gr., sbr. 3. mgr. 3. gr. laga nr. 37/1992 og
stefnanda gefinn kostur á að tjá sig um þá fyrirætlan. Stefnandi svaraði þessum
bréfum með bréfum, dagsettum 26. september 1996 og 8. janúar og 7. febrúar
1997. Fleiri bréf hafa farið milli aðila vegna máls þessa. Miðað við 50%
pakkanýtingu slægðs hráefnis til umræddrar saltfiskvinnslu, skorti að mati
Fiskistofu 209.594 kg til að unnt væri að standa undir framleiðslunni 1995, en
á því ári framleiddi stefnandi 555.550 kg af tandurverkuðum saltfiski, auk
2000 kg af bútungi, en uppgefin hráefniskaup hans það ár voru 792.671 kg af
slægðum þorski og 140.851 kg af óslægðum þorski. Á tímabilinu 1. janúar til 17.
september 1996 skorti, miðað við sömu forsendur, að mati Fiskistofu 59.797 kg
til að unnt væri að standa undir framleiðslunni, sem var 395.565 kg af
tandurverkuðum saltfiski, auk 160 kg af bútungi, en uppgefin hráefniskaup
stefnanda á því tímabili voru 649.792 kg af slægðum þorski og 102.310 kg af
óslægðum þorski. Leiddi rannsókn stefnda til álagningar á stefnanda þann 17.
febrúar 1997, þar sem magn og andvirði gjaldskylds afla var áætlað og sérstakt
gjald, að fjárhæð 23.501.993 krónur, vegna ólögmæts sjávarafla var ákvarðað út
frá því með vísan til 2. mgr. 1. gr., síðari málsliðar 1. mgr. 2. gr., 3.mgr.
5. gr. og 1. og 2. mgr. 7. gr. áðurnefndra laga nr. 37/1992. Við álagninguna
var miðað við meðalverð á óslægðum afla, og var hráefnisvöntun hvort tímabil
um sig til samræmis við það, umreiknuð með umreikningsstuðlinum 1,25, og álagt
gjald miðað við meðalverð óslægðs afla. Stefnandi kærði álagninguna með bréfi
27. febrúar 1997. Með úrskurði Fiskistofu 10. mars 1997 var kærunni hafnað.
Þann úrskurð kærði stefnandi 21. mars 1997 til sérstakrar úrskurðarnefndar
samkvæmt lögum nr. 37/1992, sem staðfesti umræddan úrskurð stefnda með úrskurði
sínum 4. nóvember 1997. II. Málsástæður og
lagarök stefnanda. Hvað aðalkröfu varðar, byggir stefnandi á því, að hann
hafi ekki tekið við afla til vinnslu, án þess að aflinn hafi áður verið veginn
inn í hús, eins og reglur kveða á um. Ekkert liggi fyrir um það frá
eftirlitsaðilum stefndu, vigtarmönnum eða sambærilegum aðilum, að stefnandi
hafi tekið við afla fram hjá vigt og þá hafi stefnandi heldur ekki verið
staðinn að slíku atferli. Þá sé engin grein gerð fyrir kvóta þeirra báta, er
lögðu upp hjá stefnanda og af hálfu stefnda hafi ekki verið haft samband við
seljendur afla, sem landað var hjá stefnanda. Í 2. gr. laga nr. 37/1992 komi fram, að meginreglan sé
sú að leggja gjald á þann, sem gert hefur út skip eða bát, ef upplýst sé, hver
veiddi hinn ólögmæta afla. Ef það er eigi upplýst, sé þó heimilt að leggja
gjaldið á verkunaraðila "enda hafi þeir vitað eða mátt vita að um
ólögmætan afla var að ræða." Komi hvorki fram í úrskurði stefnda né úrskurðarnefndar
neitt um, að þessu skilyrði fyrir gjaldtökunni hafi verið fullnægt. Af þeim
sökum sé ekki heimilt að ákvarða álagningu á stefnanda samkvæmt 7. gr. laga nr.
37/1992. Hvíli sönnunarbyrði um ofangreind atriði á stefndu. Er því sérstaklega
mótmælt, að það sé sönnun í þessu sambandi að sýna fram á, að hlutfall milli
seldra afurða og innvegins afla sé yfir meðaltalsnýtingartölum og að slíkar
upplýsingar gefi tilefni til að snúa sönnunarbyrðinni við, eins og gert hafi
verið í máli þessu. Geti bakreikningur, eins og byggt sé á í úrskurði stefnda,
ekki talist sönnun í máli sem þessu, sem varði sektarákvörðun vegna meintra
ólögmætra aðgerða. Skýrt verði að vera í lögum, að það geti varðað sektum, ef
fyrirtæki nær mjög góðu nýtingarhlutfalli í saltfiskverkun, nema fyrirtækið
geti með ótvíræðum hætti sannað, að nýting þess sé umtalsvert betri en meðaltalstölur
gefi vísbendingu um. Þá þyrfti að liggja fyrir, hvað teldist fullnægjandi
sönnun í þessu efni. Einnig þurfi að gæta meðalhófsreglu 12. gr.
stjórnsýslulaga nr. 37/1993 um, að ekki sé beitt harkalegri úrræðum, en efni
standi til. Hafi þess ekki verið gætt, leiði það til ógildingar ákvörðunar
stjórnvalda. Ennfremur beri að við refsiákvörðun, eins og í máli
þessu, að gæta almennra reglna opinbers réttarfars varðandi refsiákvarðanir,
sérstaklega um sönnunarbyrði og að vafa skuli skýra sakborningi í hag (in dubio
pro reo). Rannsókn hlutlauss aðila, Rannsóknarstofnunar
fiskiðnaðarins, bendi til þess, að nýtingarhlutfall hafi verið hærra, en
stefndi noti við bakreikninga sína. Skýri sú úttekt, að samræmi sé á milli
innvegins afla stefnanda og afurða. Slóghlutfall í fiski sé mismunandi, en
sjávarútvegsráðuneytið hafi gefið út þær reglur, að til jafnaðar yfir heilt ár
skuli miða slóghlutfall á ári við 20%, þ.e. nýting margfölduð með 1,25. Meðal
vinnslu- og verkunarnýting í rannsókn Rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins hafi
verið 49,3%, miðað við óslægðan fisk, sem aftur hafi gefið 61,62% nýtingu, að
gefnu 20% slóginnihaldi. Þá sé spurning við hvaða yfirvigt skuli miða. Í
skýrslu Rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins er miðað við 4% yfirvigt, en hjá
stefnanda hafi verið miðað við 1 - 2% yfirvigt. Sé miðað við 20% slóginnihald
og 2% yfirvigt, yrði pökkunarnýting um 60,39%, en sé miðað við 4% yfirvigt,
yrði pökkunarnýting 59,16%. Þá er á því byggt, að með vísan til 3. mgr. 5. gr. laga
nr.37/1992 hafi stefndi ekki heimild til þess að líta fram hjá ofangreindri
skýrslu Rannsóknarstofu fiskiðnaðarins, sbr. IV. kafla laga nr. 64/1965 um
rannsóknir í þágu atvinnuveganna, sbr. einkum 26. gr. þeirra laga. Engar athugasemdir hafi verið gerðar við innra eftirlit
hjá stefnanda af hálfu Nýju skoðunarstofunnar hf., skoðunaraðila stefnanda, og
hafi allar þær upplýsingar, sem stefndi hafi óskað eftir, komið fram í bókhaldi
hans, sem hann hafi lagt fyrir stefnda við meðferð málsins. Þá er einnig byggt af hálfu stefnanda á jafnræðisreglu
11. gr. stjórnsýslulaganna. Vísar stefnandi í því sambandi til ákvarðana
stefndu í sambærilegum málum og þá sérstaklega til mála Trolle og Rothe ehf.
og Fiskverkunar Gunnars Ólafssonar. Varakröfu sína, auðkennda með bókstafnum B, byggir
stefnandi í fyrsta lagi á því, að litið verði á hið bakreiknaða tímabil 1.
janúar 1995 til 17. september 1996 sem eina heild. Samkvæmt bakreikningi
stefnda fyrir tímabilið 1. janúar 1995 til 31. desember sama ár hafi nýtingin
verið 61,6%, en fyrir tímabilið 1. janúar 1996 til 17. september 1996 hafi
nýtingin verið 54,1%. Þýði það, að meðaltalsnýting fyrir allt tímabilið verði
58,49%. Frá því dragist 2% vegna mismunar á 4% reiknaðri yfirvigt stefnda og 1
- 2% yfirvigt hjá stefnanda. Það þýði, að miðað yrði við 57,03%
pökkunarnýtingu fyrir allt tímabilið, og yrði sú nýting lögð til grundvallar
bakreikningi og álagning ákveðin miðað við þá nýtingu. Verði ekki
fallist á ofangreint, byggir stefnandi, sbr. útlistun, auðkennda með bókstafnum
C, á því, að bakreiknuð nýting vegna ársins 1995 verði ákvörðuð samkvæmt meðaltali
rannsóknar Rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins, eða 49,3% miðað við óslægðan
fisk. Það þýði, að gefnu 20% slóginnihaldi og að frádreginni 2% yfirvigt, um
60,39% pökkunarnýtingu fyrir tímabilið. En vegna bakreiknaðs tímabils frá 1.
janúar til 17. september 1996 sé þess krafist, að bakreiknuð pökkunarnýting
verði ákvörðuð sú sama og stefndi meti sem reiknaða nýtingu, þ.e. 54,1%, en sú
nýting fái fullan stuðning í skýrslu Rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins, hvort
sem nýting sé lækkuð miðað við 2% yfirvigt eða reiknuð miðað við 4% yfirvigt. Í varakröfu er gerð krafa til þess, að dráttarvextir
verði miðaðir við síðara tímabil, en í úrskurði stefnda greinir, þ.e. 17. mars
1997, eða 30 dögum frá álagningu, sbr. 2. mgr. 10. gr. laga nr. 37/1992. Ekki
sé réttlætanlegt, að meðferð málsins taki rúma sjö mánuði fyrir
úrskurðarnefndinni og dráttarvextir reiknist að fullu allan þann tíma. Komi
einkum til greina að miða upphafstíma dráttarvaxta við uppkvaðningu dóms eða
þingfestingu málsins. III. Málsástæður
og lagarök stefndu. Af hálfu stefndu er á því byggt, að í lögum um stjórn
fiskveiða nr. 38/1990, með síðari breytingum og reglugerðum, settum árlega
samkvæmt þeim, sé m.a. kveðið á um stjórnun fiskveiða með svonefndu
aflamarkskerfi, er feli í sér ákvörðun árlegs heildarafla einstakra tegunda
og reglur um skiptingu hans milli þeirra skipa og báta, sem uppfylla skilyrði
til að öðlast veiðileyfi. Sé Fiskistofu falið að hafa eftirlit með, að reglum
aflamarkskerfisins sé fylgt. Sé eftirlitið m.a. fólgið í tölvukerfinu Lóðs,
sem Fiskistofa og hafnarstjórnir hafi umsjón með. Í hann sé skráður allur
löglega vigtaður afli, en skylt sé að vigta allan afla, sem að landi kemur,
sbr. rgl. nr. 618/1994 og nú lög nr. 57/1996, III. kafla. Geti Fiskistofa því
borið saman jafnóðum afla sérhvers skips við aflaheimildir þess. Þá beri
Fiskistofa jafnframt saman afla samkvæmt vigtarnótum og afla samkvæmt vigtarskýrslum,
sem kaupandi aflans sendir Fiskifélagi Íslands. Með því móti sé fylgst með því,
að afli skipa verði ekki meiri, en heimildir standi til hverju sinni. Til að
fylgja því eftir, að framkvæmd sé í samræmi við reglur, séu starfandi á vegum
Fiskistofu veiðieftirlitsmenn, sem fylgist með því, eftir því sem við verði
komið, að veiddur afli komi á land og sé veginn, eins og reglur gera rá fyrir.
Sýni reynslan, að algengt sé, að menn ýmist sammælist um að skjóta afla fram
hjá vigt eða geri það á eindæmi sitt. Geti Fiskistofa þá sannreynt eftir á,
hvort allur afli, sem berst tilteknum aðilum, hafi verið veginn. Til þess sé
beitt svonefndum bakreikningum. Mikilsverður þáttur í bakreikningsferli sé athugun á,
hvort skráning á afla, framleiðslu og birgðum sé í lagi og í samræmi við
kröfur laga nr. 93/1992 um meðferð sjávarafurða og eftirlit með framleiðslu
þeirra. Á grundvelli þeirra hafi Fiskistofa m.a. gefið út saltfiskdagbók, sem
fiskverkendum sé heimilt að nota til að uppfylla kröfur laganna um innra
eftirlit, þ.á m. um að haldin sé aðgengileg skrá um afla, framleiðslu og
birgðir, sbr. 4. tl. 13. gr. laganna og IV. kafla rgl. nr. 429/1992 um fyrirkomulag
eftirlits með sjávarafurðum. Hafi stefnanda ótvírætt verið skylt samkvæmt þeim
reglum að hafa slíkt innra eftirlit í lagi. Hafi engu getað breytt um þá
skyldu, að viðkomandi skoðunarstofa, er stefnandi var með samning við, hafði
ekki gengið eftir úrbótum í því efni. Við rannsókn málsins hafi komið í ljós,
að lögboðið eftirlit hafi ekki verið til staðar á því tímabili, sem rannsókn
tók til, umfram það, að á tímabilinu frá 1. janúar til 11. júlí 1996 hafi átt
sér stað stopular og óljósar færslur í Saltfiskdagbók. Samkvæmt því hafi hin
lögskipuðu gögn, er gátu heimfært allan unnin afla til ákveðins skips eða
báts og sem unnt hefði verið að byggja pakkanýtingu á í fiskverkun stefnanda
við bakreikning, ekki verið færð. Þá hafi forráðamaður stefnanda sýnt áberandi
tregðu við að afhenda gögn um viðskipti stefnanda við útgerð þess báts, sem
ábendingar beindust í upphafi að. Hafi ekki fengist skýringar á tortryggilegum
viðskiptum útgerðarinnar og fiskverkunarfyrirtækis stefnanda með aflamark. Þau
viðskipti hafi ekki átt sér stað samkvæmt gögnum Fiskistofu, en stofnunin
skrái öll slík viðskipti, og geti þau ekki farið fram, nema milli skipa og með
staðfestingu Fiskistofu. Einnig hafi verið tortryggileg veruleg lán stefnanda
til eiganda útgerðarinnar persónulega. Þá hafi komið í ljós, að stefnandi hafi
greitt útgerðum átta báta verð fyrir þorsk, sem hafi verið tortryggilega
hátt. Þrátt fyrir að allt framangreint væri tortryggilegt, hafi ekkert fram
komið, sem ástæðu hafi gefið til frekari athugunar á viðskiptum stefnanda við
umræddar útgerðir. Af ofangreindu megi ljóst vera, að auk þess að skora
ítrekað á stefnanda að upplýsa um uppruna hins ólögmæta afla, án þess að hann
yrði við þeim áskorunum, hafi ekki skort á, að Fiskistofa gerði sitt ýtrasta til
að rannsaka af hvaða bát/bátum hinn ólögmæti afli, sem unnin hafi verið í
saltfiskverkun stefnanda, væri kominn. Með bréfum Fiskistofu til stefnanda hafi ítrekað verið
krafist tiltekinna upplýsinga og gagna, en áberandi tregða hafi verið á
afhendingu gagnanna og upplýsinganna. Sumt hafi verið látið í té í öðru formi,
en Fiskistofa krafðist, viðhlítandi skýringar hafi ekki fengist og gögn, sem
fallin hefðu verið til að varpa ljósi á fiskkaup, birgðastöðu og nýtingarhlutafall
í framleiðslu og seldar afurðir, hafi ýmist ekki reynst til eða ekki fengist afhent.
Hafi stefnanda enn á ný verið gefinn kostur á að upplýsa um uppruna aflans, er
rannsókn lauk, sbr. boðunarbréf Fiskistofu frá 22. janúar 1997, en þar hafi
stefnanda verið kynnt sú niðurstaða rannsóknarinnar og bakreiknings Fiskistofu
á afla, þar sem byggt var á 50% pakkanýtingu, er afurðir voru bakreiknaðar til
slægðs afla. Hafi sérstaklega verið tekið fram í því bréfi, að yrði ekki
upplýst um uppruna og kaupverð ólögmæts afla, myndi stefnanda verða gert að
sæta álagningu sérstaks gjalds vegna ólögmæts afla samkvæmt 2. mgr. 7. gr.
laga nr. 37/1992, og yrði andvirði og magn áætlað á grundvelli þeirra gagna,
er fylgdu bréfinu. Með vísan til þess, er rakið hafi verið, fái engan
veginn staðist sá málatilbúnaður stefnanda, að ágallar hafi verið á
rannsókninni eða að nokkur vafi geti leikið á því, þegar um sé að ræða afla
umfram uppgefin hráefniskaup og stefnandi verði ekki við áskorun um að upplýsa
um uppruna aflans, að öllum skilyrðum fyrir álagningu samkvæmt 2. mgr. 7. gr.
áðurnefndra laga hafi verið fullnægt og að honum hafi mátt vera ljóst, að um
ólögmætan afla væri að ræða, sbr. 1. mgr. 2. gr. laganna. Hin umstefnda álagning
hafi því átt sér ótvíræða lagastoð í 2. mgr. 7. gr., sbr. 7. tl. 1. mgr. 1. gr.
og ákvörðun gjaldsins, sem byggja varð áætlun á í samræmi við fyrirmæli 3.
mgr. 3. gr. og 3. mgr. 5. gr. laganna, verið lögmæt í hvívetna. Hafna beri því að leggja rannsókn Rannsóknarstofnunar
fiskiðnaðarins til grundvallar við ákvörðun á pakkanýtingu stefnanda á
rannsóknartímabilinu af eftirfarandi ástæðum. Rannsóknin hafi ekki verið unnin
í því fiskverkunarhúsi, sem stefnandi verkaði saltfisk í á tímabilinu og þar
að auki í öðrum landshluta. Rannsóknin hafi verið gerð í tilefni málsins að
beiðni og samkvæmt fyrirmælum stefnanda, þ.á m. að miða allar nýtingartölur
við óslægðan þorsk og mæla ekki slóghlutfall. Rannsóknaraðilum hafi hins vegar
ekki verið ljóst, að ætlunin væri að nota hana í þessu skyni og talið sig vera
að vinna samanburð á nýtingu óslægðs hráefnis fyrir fyrirtækið, miðað við þrjá
mismunandi valkosti um verkunaraðferðir. Stefnandi hafi ekki gefið
starfsmönnum Fiskistofu kost á að vera viðstadda verkunartilraunirnar.
Rannsóknin hafi ekki tekið til alls verkunarferilsins, þar sem fiskurinn
hafi hvorki verið snyrtur né pakkaður. Tvær af þremur aðferðum, sem rannsókn
tók til, hafi ekki verið viðhafðar í saltfiskverkun stefnanda í Bíldudal. Ennfremur
hafi fyrirfram verið tekinn út úr sá hluti aflans, sem hafði hæst slóghlutfallið.
Að lokum komi engar upplýsingar fram í skýrslunni um slóghlutfall þess afla,
sem rannsakaður hafi verið, en við meðferð málsins hjá úrskurðarnefnd hafi
komið í ljós, að rannsóknarmenn höfðu þó mælt og skráð slóghlutfall í hluta
aflans, þ.e. í merktum fiski. Áætlun Fiskistofu um 50% pakkanýtingu, miðað við slægðan
fisk, hafi byggst á traustum rannsóknum og gögnum. Til grundvallar henni hafi
legið rannsóknir Rannsóknarstofnunar fiskiðnaðarins og rannsóknir Rannsókna-
og þróunardeilda SÍF á hliðstæðri verkun og vinnslu, auk upplýsinga frá öðrum
útflytjendum og saltfiskverkendum. Því fari fjarri, að fyrirtæki í
saltfiskvinnslunni nái almennt 50% meðaltalsnýtingu á ársgrundvelli. Til að
unnt sé að ná slíkri nýtingu, þurfi að byggja á nýjustu tækni, fara eftir
nýjustu leiðbeiningum um vinnslu- og verkunaraðferðir, afli, aðstaða til
vinnslu aflans og verkunar og geymslu afurðanna þurfi að vera eins og best
gerist og nauðsynlegt sé að fylgjast vel með nýtingu á öllum stigum.
Samanburður á saltfiskverkuninni, eins og hún hafi verið í fyrirtæki stefnanda
á Bíldudal á rannsóknartímabilinu, við fyrirmyndarfiskverkun samkvæmt
leiðbeiningum SÍF hafi í flestum tilvikum verið stefnanda í óhag. Þrátt fyrir
það og til að áætla stefnanda örugglega ekki í óhag, hafi verið byggt á 50% meðalpakkanýtingu,
miðað við slægðan afla. Í því nýtingarhlutfalli hafi verið byggt á 4% yfirvigt
í pökkun, þrátt fyrir að fyrir lægi, að kaupendur, er stefnandi átti viðskipti
við á rannsóknartímabilinu, hafi gert hærri kröfur til yfirvigtar, eða frá 5 -
6% fyrir tandurverkaðan fisk. Bent sé á, að svo lág verkunarnýting úr nýtingarprófi
eftir aðferð I samkvæmt rannsókn þeirri, sem Rannsóknarstofnun fiskiðnaðarins
gerði fyrir stefnanda og áður er getið, en sú aðferð hafi verið sú eina, sem
var í samræmi við verkun og vinnslu stefnanda á Bíldudal, að hefði sú
niðurstaða leitt til lækkunar áætlaðrar pakkanýtingar stefnanda úr 50% í 46 -
47%. Samkvæmt því hafi magn ólögmæts sjávarafla verið verulega vanáætlað, ef
eitthvað er, við álagningu Fiskistofu og álagt gjald því of lágt. Álagning á stefnanda hafi því í einu og öllu byggt á
lögmætum sjónarmiðum og fari því fjarri, að meðalhófsreglan hafi verið brotin á
stefnanda. Þá sé heldur engu broti á jafnræðisreglu fyrir að fara. Geti
samanburður við þau mál, sem stefnandi nefni, ekki stutt málsstað stefnanda. IV. Niðurstaða. Um formhlið málsins. Skilja verður málatilbúnað stefnanda á þann veg, að ekki
séu gerðar sjálfstæðar kröfur á hendur íslenska ríkinu, heldur sé þeim aðila einvörðungu
stefnt til að gæta réttar síns í málinu, sbr. niðurlagsákvæði 1. mgr. 21. gr.
laga nr. 91/1991. Um aðalkröfu stefnanda. Í athugasemdum með frumvarpi því, er varð að lögum nr.
37/1992 um sérstakt gjald vegna ólögmæts sjávarafla og fólu í sér endurskoðun á
lögum nr. 32/1976 um upptöku ólögmæts sjávarafla, segir meðal annars, að
setning laga nr. 32/1976 hafi réttlæst af ríkri nauðsyn á verndun fiskistofna.
Sé markmið upptöku afla að girða fyrir, að farið sé fram hjá friðunarákvæðum,
sem gilda um friðun fiskistofna. Áðurgreint frumvarp feli í sér endurskoðun á
umræddum reglum laga nr. 32/1976. Hafi framkvæmd upptöku ólögmæts sjávarafla
samkvæmt þeim lögum aldrei beinst að aflanum sjálfum, heldur hafi hún ávallt
komið til, eftir að afla hefur verið ráðstafað og þá beinst að því, að
sannanlegu eða áætluðu söluverðmæti hans verði skilað og innheimtu beint eftir
atvikum að seljanda eða kaupanda afla. Byggi þetta á þeirri grundvallarreglu,
að enginn megi öðlast rétt yfir ólögmætum sjávarafla. Af framansögðu er að mati dómsins skýrt, að með lögum
nr. 37/1992 er ekki kveðið á um fésektir, heldur álagningu sérstaks gjalds
vegna sannanlegs ólögmæts sjávarafla samkvæmt sjálfstæðri löggjöf þar um. Um
málsmeðferð fer því eftir þeim lögum, stjórnsýslulögum og almennum reglum
stjórnsýsluréttarins, eftir því sem við á. Í lögum um stjórn
fiskveiða nr. 38/1990, með síðari breytingum, er mælt fyrir um, að Fiskistofa
skuli hafa eftirlit með, að reglum svonefnds aflamarkskerfis sé fylgt, það er,
að afli skipa verði ekki meiri, en heimildir standa til hverju sinni. Er
Fiskistofu bárust sumarið 1996 ábendingar um, að miklu magni af þorski hefði
verið landað í fiskverkun stefnanda, án þess að afli hefði verið veginn
samkvæmt þeim reglum, sem þar um gilda, hófst hún handa við rannsókn á því,
hvort ábendingar þessar ættu við rök að styðjast. Gaf bráðabirgðaathugun 13.
september 1996 á gögnum um löglega innveginn afla hjá stefnanda og upplýsingum
um afurðasölu hans, þar sem fram kom verulegur munur milli magns tandurverkaðra
saltfiskafurða og löglega innvegins þorskafla, tilefni til frekari rannsóknar.
Eftir að starfsmenn Fiskistofu höfðu farið í fiskverkun stefnanda, kannað
aðstæður þar og rætt við framkvæmdastjórann, var stefnanda gefinn kostur á að
skýra ofangreindan mun á innvegnum afla og afurðum. Þar sem athugun starfsmanna
gaf Fiskistofu ekki nægilegt tilefni til aðgerða gagnvart útgerðum þeim, sem
viðskipti höfðu átt við fiskverkun stefnanda á því tímabili, er rannsóknin tók
til, beindist hún að stefnanda af ofangreindum ástæðum. Voru honum ítrekað
sendar ýmsar fyrirspurnir og óskir um gögn, sem skýrt gætu greindan mismun
milli innvegins afla og afurða, síðast með boðunarbréfi Fiskistofu 22. janúar
1997. Þá var aflað gagna úr bókhaldi stefnanda og frá söluaðilum og málið
rannsakað að öðru leyti svo sem kostur var. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, var af
hálfu Fiskistofu í hvívetna gætt rannsóknarreglu 10. gr. stjórnsýslulaga nr.
37/1993 sem og andmælareglu 13. gr. sömu laga. Samkvæmt 2. mgr. 7. gr. laga nr. 37/1992 er Fiskistofu
heimilt að leggja gjald samkvæmt 1. gr. á viðkomandi aðila, sýni starfsmenn
stofnunarinnar fram á, að verkun, vinnsla eða sala tiltekins aðila á sjávarafla
eða afurða úr honum sé umfram uppgefin kaup hans eða aðföng, enda þótt aflinn
verði ekki rakinn til ákveðins veiðiskips eða tímabils. Er gjaldið þá lagt á
mismuninn milli kaupanna eða aðfanganna annars vegar og verkunar, vinnslu og
sölu hins vegar. Er afli, sem þannig er fenginn, ólögmætur, sbr. 7. tl. 1. mgr.
1. gr. nefndra laga. Í 1. mgr. 2. gr. laganna kemur fram sú meginregla, að
gjald skuli leggja á þann, sem hefur gert út skip eða bát, sem veitt hefur
gjaldskyldan afla. Ef uppvíst verður um gjaldskyldan afla, án þess að unnt
reynist að ákvarða, hver hafi veitt hann, má þó leggja gjaldið á þann, sem
hefur tekið við aflanum til verkunar eða vinnslu eða hefur haft milligöngu um
sölu hans, enda hafi viðkomandi vitað, að um ólögmætan afla væri að ræða. Er
því ekki skylt að heimfæra aflann upp á ákveðinn bát, ef því verður ekki við
komið, svo sem raunin varð í því tilviki, sem hér um ræðir. Ekki er ágreiningur í málinu um hráefniskaup stefnanda
eða magn afurða, og byggir stefnandi á því, að nýting hans á hráefni hafi verið
mun betri, eða allt að 61,62%, í stað þeirrar 50% nýtingar, sem byggt er á í
forsendum Fiskistofu. Hafi því ekki verið grundvöllur fyrir álagningu gjalds
þess, er mál þetta er sprottið af. Skýrsla
Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins, er stefnandi lét vinna fyrir sig, er ekki úttekt
á vinnslu hans á Bíldudal á því tímabili, er mál þetta tekur til, heldur er hér
um að ræða lokaða skýrslu um mælingar, sem fram fóru í fiskverkun stefnanda í
Hafnarfirði í janúar 1997. Voru mælingarnar gerðar að ósk framkvæmdastjóra
stefnanda og eftir fyrirmælum hans. Vitað er, að Rannsóknastofnun
fiskiðnaðarins vinnur lokuð verkefni sem þetta fyrir aðila í matvælavinnslu, ef
þess er óskað og verkkaupar eru tilbúnir að greiða fyrir, til að hjálpa aðilum
við að bera saman mismunandi vinnsluaðferðir. Í mælingum Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins á vinnslu
og verkunarnýtingu var notast við óslægðan fisk, þrátt fyrir að venjan sé að
miða slíkar mælingar við slægðan þorsk með haus. Var þetta var gert að ósk
framkvæmdastjóra stefnanda. Þá var sýnið, sem unnið var með í mælingunum,
fiskur, er keyptur hafði verið á fiskmarkaði og hefði því hugsanlega mátt líta
á sem handahófskennt úrtak þorsks frá umræddum árstíma (janúar 1997) og af
þeirri veiðislóð, sem fiskurinn kom frá. Þess ber hins vegar að geta, að
slóginnihald fisks í janúar er mun lægra, en til dæmis á hrygningartíma
þorsksins í apríl - maí. Að auki kom síðar í ljós, að hluti sýnisins hafði
verið seldur öðrum aðila, og bendir allt til þess, að valinn hafi verið úr
aflanum fiskur, sem innihélt hrogn. Þetta gerir það að verkum, að ekki er
lengur um að ræða handahófskennt sýni, en það leiðir til þess, að mælingarnar
missa gildi sitt. Er í raun nægilegt, að hreyft hafi verið við sýninu á
einhvern hátt, til að mælingin geti ekki lengur flokkast undir vísindalega
rannsókn. Valda báðir þessir annmarkar því, að reglur sjávarútvegsráðuneytisins
um slóghlutfall upp á 20% til jafnaðar yfir heilt ár, eiga hér ekki rétt á sér.
Er margföldunarstuðull upp á 1.25 fyrir nýtingu því of hár í þessu tilfelli. Meðal vinnslu- og verkunarnýting úr þessum mælingum
Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins var 49,3%, miðað við óslægðan fisk. Auk
þeirra fyrirvara, sem gerðir eru samkvæmt framansögðu við notkun á þyngd
óslægðs fisks hér að ofan, er því við að bæta, að um er að ræða meðaltal úr
þremur mismunandi verkunaraðferðum, sem bornar voru saman í fiskverkun
stefnanda í Hafnarfirði í janúar 1997. Ekki hefur með neinum rökum verið sýnt
fram á, að nota megi meðaltal þetta í stað meðaltals yfir árstíðabundnar
sveiflur í einni verkunaraðferð. Að ósk framkvæmdastjóra stefnanda voru gerðar
mælingar á þremur mismunandi verkunaraðferðum. Í verkunaraðferð 1 var flattur
fiskur pæklaður í 19.1% pækli í einn sólahring og síðan kafsaltaður í 10 daga.
Gaf aðferðin 45,7% vinnslu- og verkunarnýtingu, miðað við óslægðan fisk. Í
verkunaraðferð 2 var flattur fiskur sprautusaltaður með mettuðum pækli, síðan
lagður í 14% pækil í einn sólahring og svo kafsaltaður í 10 daga. Vinnslu- og
verkunarnýting samkvæmt þessari aðferð var 53,1%, miðað við óslægðan fisk. Í
verkunaraðferð 3 var flattur fiskur sprautusaltaður og síðan kafsaltaður í 11
daga, en þá reyndist vinnslu- og verkunarnýting vera 49,3%, miðað við
óslægðan fisk. Í fiskverkun stefnanda á Bíldudal var árið 1995 og fram
í september 1996 eingöngu notast við verkunaraðferð 1. Standa því engin rök
til þess, að reiknað verði út meðaltal fyrir þessar mismunandi
verkunaraðferðir og það notað til að reikna nýtingu hjá stefnanda á umræddu
tímabili. Ef styðjast ætti við framangreindar mælingar Rannsóknarstofnunar
fiskiðnaðarins, væri því eingöngu réttlætanlegt að nota niðurstöður fyrir
verkunaraðferð 1. Hins vegar er engum vísindalegum rökum til að dreifa, sem
réttlæta notkun niðurstaðna úr einni einstakri tilraun frá einum stað á
landinu og yfirfærslu þeirra á vinnslu, er fram fór annars staðar á landinu á
mun lengra tímabili, sérstaklega með tilliti til þess, að unnið var með
óslægðan fisk. Til þessa þarf meðaltöl, sem aflað er með mun fleiri tilraunum,
er ná til lengra tímabils og taka því tillit til árstíðabundinna sveiflna í
lífríkinu. Af framanskráðu leiðir, að ekki verður fallist á notkun
umræddrar skýrslu í þeim tilgangi að áætla nýtingu fyrir bakreikninga í
umræddu fyrirtæki stefnanda. Óumdeilt er, að
fyrirtæki stefnanda framleiddi saltfisk á umræddu tímabili, sem seldur var af
viðurkenndum aðilum í sölu þeirrar afurðar. Eru kröfur um gerð afurða, þar með
talinnar yfirvigtar, einkum gerðar af hálfu kaupenda, en ekki seljenda. Gera
söluaðilar kröfu um yfirvigt, sem byggð er á kröfu frá kaupendum. Sem dæmi má
nefna, að meginsöluaðilar stefnanda, Samband íslenskra fiskútflytjenda og
fyrirtækið B. Ben., gera kröfu um 6% og 5% yfirvigt. Ekki hefur verið sýnt fram
á, að stefnandi hafi notið einhverra sérkjara í þessu tilliti. Þó er
hugsanlegt, að yfirvigt hjá stefnanda hafi farið undir þessi mörk í einstaka
tilvikum, en ekki að jafnaði. Er því ekki unnt að fallast á minni yfirvigt, en
almennt er viðurkennd í viðskiptum með þessa vöru. Geta fullyrðingar
stefnanda um 1 - 2% yfirvigt því á engan hátt talist trúverðugar. Eru engin rök
til þess að notast við hærri tölur fyrir pakkanýtingu og yfirvigt, en þau 4%,
sem Fiskistofa viðhefur í sínum útreikningum. Til stuðnings máli sínu vísar stefnandi til rits dr.
Jónasar Bjarnasonar, þar sem getið er sérstakrar pæklunaraðferðar, er gefi allt
að 56% pakkanýtingu, að gefnum ákveðnum skilyrðum. Byggja skilyrði þessi meðal
annars á lágu saltstigi í pækli, 16 - 18%, litlu fargi á afurðum og lágu/jöfnu
hitastigi. Ekkert er fram komið í gögnum málsins, sem bendir til þess, að sú
aðferð, sem þar er nefnd, hafi verið notuð hjá stefnanda á því tímabili, sem
mál þetta varðar. Þvert á móti kemur fram í saltfisksdagbók fyrirtækisins,
að pækill hafi verið mismunandi sterkur eftir dögum; 17%, 20%, 22%, 23% og 24%,
er bendir ekki til mikillar vandvirkni eða nákvæmni í vinnubrögðum. Þá voru trékubbar
voru ekki notaðir af hálfu stefnanda, svo sem mælt er með í ofangreindu riti,
en þeir gegna því hlutverki að létta þrýstingi af afurðinni og koma í veg
fyrir, að eggjahvítuefni og vatn pressist úr fisknum. Hjá stefnanda var
pæklað í venjuleg plastkör og kafsaltað á eftir í lágar stæður. Er þetta sú
aðferð, sem notuð er víðast hvar hérlendis. Auk þess kemur fram í ritinu, að
geyma beri afurðir við jafnt og lágt hitastig, eða 2 - 4°C. Ekki eru komin fram
í málinu nein gögn, er sýna fram á, að afurðir hafi verið geymdar við þetta
hitastig í fiskverkun stefnanda. Þvert á móti kom fram í skýrslu framkvæmdastjóra
stefnanda hér fyrir dómi, að hitastig í geymslum hefði að jafnaði verið 5 -
10°C. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, verður á engan hátt byggt í máli
þessu á þeim verkunaraðferðum, sem lýst er í nefndu rit dr. Jónasar
Bjarnasonar. Þá eru kennslugögn Sigurjóns Arasonar dósents, sem stefnandi
styður mál sitt jafnframt við, sérstaklega gerð til að sýna fram á
hlutfallslegan mun á nýtingu afurða, miðað við vatnsinnihald hráefnis, en ekki
ákveðna hráefnisnýtingu. Við bakreikninga í raunverulegri vinnslu er því ekki
unnt að byggja á þeirri niðurstöðu, sem þar kemur fram. Um varakröfu stefnanda. Þær nýtingartölur, sem fram koma í valkosti B í
varakröfu stefnanda, eru ekki studdar haldbærum gögnum. Er því ekki unnt að
fallast á þá kröfu hans. Um kröfu
stefnanda samkvæmt valkosti C er það að segja, að áður er nefnt, hvers vegna
ekki er unnt að nota meðaltal úr þremur mismunandi vinnsluaðferðum í stað meðaltals
fyrir árstíðabundnar sveiflur. Þá er heldur ekki réttlætanlegt að nota 20% slóghlutfall,
sem er meðaltal á ársgrundvelli, til að breyta vinnslu- og verkunarnýtingatölum
í skýrslu Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins í pökkunarnýtingu, þar eð tilraunin
var aðeins gerð á ákveðnum tíma (janúar 1997), auk þess sem átt var við sýnið í
upphafi. Því er ekki hægt að fallast á með stefnanda, að þær tölur, sem miðað
er við í þessum valkosti, verði lagðar til grundvallar í bakreikningum. Af gögnum málsins verður ráðið, að skráningu á afla,
framleiðslu og birgðum, sem mælt er fyrir um í 4. tl. 13. gr. laga nr. 93/1992
um meðferð sjávarafurða og eftirlit með framleiðslu þeirra, hafi verið
verulega ábótavant hjá stefnanda. Hefur stefnandi ekki gefið haldbærar
skýringar á skorti á ofangreindri skráningu. Ber þess að geta í því sambandi,
að mörg fyrirtæki í fiskverkun og matvælaframleiðslu hafa náð að bæta framleiðslu
sína verulega, þar með talda nýtingu, með alþjóðlega viðurkenndum gæðastjórnunarkerfum
(svo sem ISO stöðlum). Öll slík kerfi byggja á mjög ítarlegri og nákvæmri skráningu
allra þátta í vinnslunni og fyrirfram ákveðnum viðbrögðum við frávikum í framleiðslu. Samkvæmt 3. mgr.
3. gr., sbr. 3. mgr. 5. gr. laga nr. 37/1992, skal áætla magn gjaldskylds
afla, eftir þeim gögnum og upplýsingum, sem fyrir liggja, ef ekki verður staðreynt,
hvert það hefur verið. Með vísan til þess, sem áður er sagt um skort á innra
eftirliti hjá stefnanda og upplýsingaskort hans að öðru leyti, var Fiskistofu
rétt að beita ofangreindum heimildarákvæðum. Er að mati dómsins varlega áætlað
hjá Fiskistofu, að stefnandi hafi, á þeim tímabilum, sem að framan greinir,
verkað í fiskvinnslu sinni 269.391 kg af ólögmætum sjávarafla, 209.594 kg fyrra
tímabilið og 59.797 kg hið síðara. Af þessari niðurstöðu leiðir, að fullnægt er
huglægum skilyrðum niðurlagsákvæðis 2. mgr. 2. gr. laga nr. 37/1992. Álagt gjald var, miðað við meðalverð óslægðs afla og
hráefnisvöntun, hvort ár um sig, umreiknað til óslægðs afla með
umreikningsstuðlinum 1,25 og gjald álagt, miðað við meðalverð óslægðs afla upp
úr sjó, svo sem opinberar tölur um afla og aflaverðmæti eru byggðar á. Var
miðað við meðalkaupverð löglega innvegins þorskafla hjá stefnanda á greindum
tímabilum, 70,43 kr/kg fyrra tímabilið og 67,56 kr/kg hið síðara, sbr.
lagaákvæði þar um í síðari málslið 2. mgr. 3. gr. laga nr. 37/1992. Var því
rétt staðið að álagningu þessari, henni í hóf stillt og því ekki brotið gegn
meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga. Þá á ekki við í máli þessu skírskotun
stefnanda til jafnræðisreglu 11. gr. stjórnsýslulaga, þar sem atvikum í þeim
málum, er stefnandi vitnar til í því sambandi, verður ekki jafnað til atvika í
máli þessu. Eigi eru efni til að ganga í máli þessu gegn sérákvæði
2. mgr. 10. gr. laga nr. 27/1992 um vexti, sem mælir fyrir um, að álagt gjald
samkvæmt lögunum beri dráttarvexti frá því 30 dagar eru liðnir frá gjalddaga.
Ber því að hafna kröfu stefnanda um annan upphafstíma dráttarvaxta. Með skírskotun til framanskráðs ber að sýkna stefnda af
kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum og með vísan til 1. mgr. 130. gr.
laga nr. 91/1991 verður stefnandi dæmdur til að greiða stefnda málskostnað, er
þykir hæfilega ákveðinn 300.000 krónur. Dóminn kveða upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari sem
dómsformaður og meðdómendurnir Allan V. Magnússon héraðsdómari og dr.
Kristberg Kristbergsson dósent. Dómsorð: Stefndi, Fiskistofa, skal vera sýkn af kröfum stefnanda,
Í Nausti ehf., í máli þessu. Stefnandi greiði
stefnda 300.000 krónur í málskostnað. |
Mál nr. 343/1998 | Lyfjaverð Stjórnvaldsákvörðun Fyrning Vextir | Með ákvörðun lyfjaverðlagsnefndar, L, var ákveðið að skerða
endurgreiðslur Tryggingastofnunar ríkisins, T, til lyfsala, en um var að ræða
lögbundinn hluta T í greiðslum fyrir lyf samkvæmt reglum almannatryggingalaga
um sjúkratryggingar. Hafði Hæstiréttur þegar komist að þeirri niðurstöðu að L
hefði skort lagaheimild til þessarar ákvörðunar. Lyfsalinn W stefndi T til
heimtu þess fjár sem hann hafði misst af um sex ára skeið vegna þessa. Talið að
ekki reyndi á skaðabótaskyldu í málinu vegna þess að T gæti ekki borið
skaðabótaábyrgð á ákvörðunum L. Talið var að regla 1. töluliðar. 3. gr.
fyrningarlaga nr. 14/1905 ætti við um kröfuna. Var T dæmd til að greiða þann
hluta kröfu W sem gjaldféll innan fjögurra ára fyrir stefnubirtingu. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Arnljótur Björnsson, Hjörtur Torfason,
Markús Sigurbjörnsson og Jónatan Þórmundsson prófessor. Áfrýjandi skaut máli þessu
til Hæstaréttar með stefnu 1. september 1998. Hann krefst aðallega sýknu af
öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara
krefst hann þess að tildæmdar fjárhæðir verði lækkaðar og málskostnaður látinn
falla niður. Stefndi krefst
staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Stefndi höfðaði mál þetta
í héraði gegn áfrýjanda og íslenska ríkinu. Íslenska ríkið var sýknað með dómi
héraðsdóms og hefur stefndi ekki áfrýjað þeirri niðurstöðu. Ber því að líta svo
á að hann uni þeim úrslitum. Málavöxtum og málsástæðum
eru gerð skil í héraðsdómi. Þar kemur fram að stefndi vísar um málsókn þessa
til umfjöllunar og niðurstöðu Hæstaréttar í dómi frá 30. janúar 1997
(H.1997.350), sbr. einnig dóma réttarins frá 30. apríl 1998 í málunum nr.
347/1997 og nr. 348/1997. Í fyrstnefnda dóminum segir: „Telja verður kröfu
áfrýjanda um greiðslu úr hendi íslenska ríkisins og Tryggingastofnunar ríkisins
reista á þeirri grunnröksemd, að ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar 27. janúar og
14. september 1990 séu ekki bindandi gagnvart honum. Verður því ekki leyst úr
greiðslukröfu áfrýjanda án þess að taka afstöðu til þessarar röksemdar. Áfrýjandi
hefur ekki sýnt fram á, að hann hafi af því hagsmuni að lögum, að jafnframt
þessu verði sérstaklega leyst úr kröfu hans um, að mælt verði fyrir í dómi um
ógildingu ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar.„ Með þessum rökum vísaði Hæstiréttur
frá dómi sérstökum kröfum áfrýjanda um ógildi ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar.
Af því leiddi að málinu á hendur lyfjaverðlagsnefnd var vísað frá dómi. Þá
sagði jafnframt að áfrýjandi hefði ekki fært sérstök rök að því að íslenska
ríkið þyrfti að eiga aðild við hlið Tryggingastofnunar ríkisins til varnar gegn
greiðslukröfu hans. Aðild íslenska ríkisins var því talin vanreifuð og málinu á
hendur því vísað sjálfkrafa frá dómi. Í tilvitnuðum málum sóttu
lyfsalar Tryggingastofnunina um greiðslur, sem hún hafði dregið frá reikningum
þeirra fyrir hluta hennar samkvæmt reglum um sjúkratryggingar af verði
einstakra lyfja, sem lyfsalarnir höfðu selt viðskiptavinum sínum. Hæstiréttur taldi
að líta yrði á þetta sem skerðingu á greiðslum stofnunarinnar til tiltekinna
lyfjaverslana miðað við veltu þeirra. Var talið að lyfjaverðlagsnefnd hefði
skort lagaheimild til að ákveða mismun á smásöluálagningu lyfja eftir því hvaða
lyfsali krefði Tryggingastofnun ríkisins um greiðslu hlutdeildar hennar í
söluverði lyfja. Var því talið að um ólögmæta skerðingu hefði verið að ræða á
greiðslum til lyfsalanna. Fyrir héraðsdómi lýsti áfrýjandi því yfir að ekki
væri lengur haldið fram að ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar hafi haft stoð í
lögum. Tryggingastofnun ríkisins
tók ekki fyrrgreindar ákvarðanir. Stofnunin sá hins vegar lögum samkvæmt um
framkvæmd þeirra og greiddi sinn hluta af verði lyfjanna eftir reikningum
lyfsalanna. Stofnunin gat því ekki borið skaðabótaábyrgð á því að
lyfjaverðlagsnefnd hefði skort heimild til framangreindra ákvarðana. Lyfjaverðlagsnefnd
heyrði undir heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneyti og þarf því íslenska ríkið
að vera aðili að máli til heimtu bóta af þessu tilefni. Að framan er því lýst
að Hæstiréttur vísaði þessum þætti fyrstnefnda málsins frá dómi vegna
vanreifunar. Í síðarnefndum málunum reyndi ekki á þennan þátt fyrir Hæstarétti.
Rétturinn hefur þannig ekki dæmt um rétt lyfsala til skaðabóta af þessum sökum. Það mál sem hér er til
meðferðar verður ekki rekið sem skaðabótamál fyrir Hæstarétti þegar af þeirri
ástæðu að þætti íslenska ríkisins var ekki áfrýjað, svo sem áður greinir.
Verður einungis dæmt um rétt stefnda til greiðslu þeirrar skerðingar á reikningum
hans, sem Tryggingastofnunin framkvæmdi á grundvelli ákvarðana
lyfjaverðlagsnefndar, en samkvæmt kröfugerð hans var það fyrst gert á greiðslu
17. mars 1990 en síðast 17. apríl 1996. Alls telur hann skerðingu þessa
tímabils hafa numið 27.148.524 krónum og er það ekki umdeilt. II. Stefndi átti lögbundinn
rétt á því að áfrýjandi greiddi hluta af söluverði þeirra vara sem hann seldi í
lyfjaverslun sinni. Hann sendi reikning mánaðarlega til áfrýjanda og greinir
aðila ekki á um það að gjalddagar hafi verið 17. hvers mánaðar. Áfrýjandi gerði
þá upp mánaðarlega með skerðingu samkvæmt ákvörðun lyfjaverðlagsnefndar. Í 1. tl. 3. gr. laga nr.
14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda er sagt að kröfur út af sölu
eða afhendingu á vörum eða lausafé fyrnist á fjórum árum. Í máli þessu er um að
ræða kröfur sem risið hafa af sölu á vörum. Ekki er fram komið að stefndi hafi
sent áfrýjanda árlegan viðskiptareikning í skilningi þessa lagaákvæðis þar sem
umrædd skerðing væri talin til skuldar. Eiga því undantekningar greinarinnar
ekki við. Stefna í máli þessu var birt 6. ágúst 1997 og verða því kröfur
stefnda með gjalddaga fyrir 6. ágúst 1993 að teljast fyrndar samkvæmt
framangreindu ákvæði. Fallist er á sjónarmið héraðsdóms um að krafa stefnda til
höfuðstóls kröfunnar sé ekki fallin niður fyrir tómlæti og að seta hans í
lyfjaverðlagsnefnd eigi engin áhrif að hafa. Áfrýjandi er því dæmdur til að
greiða stefnda ófyrndan hluta kröfu hans, 15.615.764 krónur, með þeim vöxtum
sem um getur í héraðsdómi. Áfrýjandi greiði stefnda
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti svo sem nánar greinir í dómsorði. Við
ákvörðun málskostnaðar verður tekið tillit til þess að þetta mál byggir á fyrri
dómum réttarins í svipuðum málum og að því fylgja 25 samkynja mál. Dómsorð: Áfrýjandi,
Tryggingastofnun ríkisins, greiði stefnda, Werner Rasmussyni, 15.615.764 krónur
með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. apríl 1997
til greiðsludags og samtals 60.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. DómurHéraðsdóms Reykjavíkur 12. júní
1998. Mál þetta, sem
dómtekið var 20. maí síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 2. september
1997. Stefnandi er
Werner Rasmussen, apótekari, kt. 260231-2359, Birkigrund 53, Kópavogi, f.h.
einkafirma síns, Ingólfsapóteks, kt. 660169-6529, Kringlunni 8-12, Reykjavík. Stefnt er
Tryggingastofnun ríkisins, kt. 660269-2669, Laugavegi 116, Reykjavík, og
fjármálaráðherra og heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra vegna íslenska
ríkisins. Endanlegar
dómkröfur stefnanda í málinu eru þessar: 1) Aðallega,
að Tryggingastofnun ríkisins verði gert að greiða honum kr. 27.148.524,00, með
dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, af
kr. 194.767,- frá 17.03.1990 til
17.04.1990, en af kr. 476.152,- frá þ.d. til 17.05.1990, en af kr. 633.409,-
frá þ.d. til 17.06.1990, en af kr. 856.388,- frá þ.d. til 17.07.1990, en af kr.
1.046.811,- frá þ.d. til 17.08.1990, en af kr. 1.213.999,- frá þ.d. til
17.09.1990, en af kr. 1.418.126,- frá þ.d. til 17.10.1990, en af kr.
1.599.620,- frá þ.d. til 17.11.1990, en af kr. 2.027.537,- frá þ.d. til
17.12.1990, en af kr. 2.410.304,- frá þ.d. til 17.01.1991, en af kr.
2.708.280,- frá þ.d. til 17.02.1991, en af kr. 3.176.896,- frá þ.d. til
17.03.1991, en af kr. 3.504.350,- frá þ.d. til 17.04.1991, en af kr.
3.829.432,- frá þ.d. til 17.05.1991, en af kr. 4.195.772,- frá þ.d. til
17.06.1991, en af kr. 4.613.123,- frá þ.d. til 17.07.1991, en af kr.
5.033.207,- frá þ.d. til 17.08.1991, en af kr. 5.113.160,- frá þ.d. til
17.09.1991, en af kr. 5.191.410,- frá þ.d. til 17.10.1991, en af kr.
5.354.623,- frá þ.d. til 17.11.1991, en af kr. 5.559.684,- frá þ.d. til
17.12.1991, en af kr. 5.798.621,- frá þ.d. til 17.01.1992, en af kr.
6.035.927,- frá þ.d. til 17.02.1992, en af kr. 6.300.689,- frá þ.d. til
17.03.1992, en af kr. 6.578.347,- frá þ.d. til 17.04.1992, en af kr.
6.837.523,- frá þ.d. til 17.05.1992, en af kr. 7.101.996,- frá þ.d. til
17.06.1992, en af kr. 7.412.640,- frá þ.d. til 17.07.1992, en af kr.
7.724.612,- frá þ.d. til 17.08.1992, en af kr. 8.128.662,- frá þ.d. til
17.09.1992, en af kr. 8.406.385,- frá þ.d. til 17.10.1992, en af kr. 8.670.647,-
frá þ.d. til 17.11.1992, en af kr. 8.998.148,- frá þ.d. til 17.12.1992, en af
kr. 9.360.962,- frá þ.d. til 17.01.1993, en af kr. 9.776.442,- frá þ.d. til
17.02.1993, en af kr. 10.026.508,- frá þ.d. til 17.03.1993, en af kr.
10.231.779,- frá þ.d. til 17.04.1993, en af kr. 10.550.105,- frá þ.d. til
17.05.1993, en af kr. 10.860.035,- frá þ.d. til 17.06.1993, en af kr.
11.126.239,- frá þ.d. til 17.07.1993, en af kr. 11.532.760,- frá þ.d. til
17.08.1993, en af kr. 11.996.822,- frá þ.d. til 17.09.1993, en af kr. 12.308.898,-
frá þ.d. til 17.10.1993, en af kr. 12.702.453,- frá þ.d. til 17.11.1993, en af
kr. 13.134.014,- frá þ.d. til 17.12.1993, en af kr. 13.552.792,- frá þ.d. til
17.01.1994, en af kr. 14.057.878,- frá þ.d. til 17.02.1994, en af kr.
14.474.924,- frá þ.d. til 17.03.1994, en af kr. 14.948.670,- frá þ.d. til
17.04.1994, en af kr. 15.476.731,- frá þ.d. til 17.05.1994, en af kr.
15.831.857,- frá þ.d. til 17.06.1994, en af kr. 16.229.968,- frá þ.d. til
17.07.1994, en af kr. 16.603.197,- frá þ.d. til 17.08.1994, en af kr.
17.056.028,- frá þ.d. til 17.09.1994, en af kr. 17.513.321,- frá þ.d. til
17.10.1994, en af kr. 17.947.535,- frá þ.d. til 17.11.1994, en af kr.
17.461.743,- frá þ.d. til 17.12.1994, en af kr. 18.992.397,- frá þ.d. til
17.01.1995, en af kr. 19.595.072,- frá þ.d. til 17.02.1995, en af kr.
20.144.428,- frá þ.d. til 17.03.1995, en af kr. 20.566.153,- frá þ.d. til
17.04.1995, en af kr. 21.208.594,- frá þ.d. til 17.05.1995, en af kr.
21.821.395,- frá þ.d. til 17.06.1995, en af kr. 22.325.929,- frá þ.d. til
17.07.1995, en af kr. 22.869.267,- frá þ.d. til 17.08.1995, en af kr.
23.380.515,- frá þ.d. til 17.09.1995, en af kr. 23.768.982,- frá þ.d. til
17.10.1995, en af kr. 24.287.201,- frá þ.d. til 17.11.1995, en af kr.
24.807.064,- frá þ.d. til 17.12.1995, en af kr. 25.351.882,- frá þ.d. til
17.01.1996, en af kr. 25.952.212,- frá þ.d. til 17.02.1996, en af kr.
26.440.574,- frá þ.d. til 17.03.1996, en af kr. 26.951.761,- frá þ.d. til
17.04.1996, en af kr. 27.148.524,- frá þ.d. til greiðsludags. 2) Til vara,
að Tryggingastofnun ríkisins og íslenska ríkinu verði in solidum gert að greiða
honum kr. 27.148.524,00, með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 með síðari breytingum, af sömu fjárhæðum og frá sömu dögum og í
aðalkröfu. 3) Til
þrautavara, að Tryggingastofnun ríkisins og íslenska ríkinu verði in solidum
gert að greiða honum kr. 27.148.524,00, með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 4. apríl 1997 til greiðsludags. 4) Til
þrautaþrautavara, að Tryggingastofnun ríkisins verið gert að greiða honum kr.
27.148.524,00, með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af sömu
fjárhæðum og sömu dögum frá 16. mars 1990 og til 30. janúar 1997, en með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 31. janúar
1997 til greiðsludags. 5) Til
þrautaþrautaþrautavara, að Tryggingastofnun ríkisins og íslenska ríkinu verði
in solidum gert að greiða honum kr. 27.148.524,00 með vöxtum samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 af sömu fjárhæðum og sömu dögum frá 16. mars 1990 og til
30. janúar 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
með síðari breytingum frá 31. janúar 1997 til greiðsludags, 6) Í öllum
tilvikum er þess krafist, að dráttarvextir verði höfuðstólsfærðir á 12 mánaða
fresti, sbr. 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, í aðal- og varakröfu fyrst þann 16.
mars 1991, en í þrautavarakröfu fyrst þann 4. apríl 1997, en í
þrautaþrautavarakröfu og þrautaþrautaþrautavarakröfu fyrst þann 31. janúar
1998. Í þrautaþrautavarakröfu og þrautaþrautaþrautavarakröfu er þess jafnframt
krafist, að almennir vextir verði höfuðstólsfærðir á 12 mánaða fresti, fyrst
þann 16. mars 1991. 7) Þá er þess
krafist, að stefndu, Tryggingastofnun ríkisins og íslenska ríkinu, verði in
solidum dæmdir til að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi.
Þess er krafist, að við ákvörðun á fjárhæð málskostnaðar verði tekið tillit til
skyldu stefnanda til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Af hálfu
stefndu eru þær dómkröfur gerðar, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda
og þeim tildæmdur málskostnaður að mati réttarins. Til vara er gerð krafa um
stórfellda lækkun á dómkröfum og málskostnaður verði í því tilviki felldur
niður. I. Málavextir. Samkvæmt 33.
gr. lyfjalaga nr. 108/1984, sem í gildi voru á þeim tíma, er hér um ræðir,
skipaði ráðherra fimm menn í lyfjaverðlagsnefnd til fjögurra ára í senn. Skyldi
einn vera hagfræðingur eða viðskiptafræðingur, skipaður að fengnum tillögum Hagstofu
Íslands. Annar skyldi vera lögfræðingur, skipaður að fengnum tillögum Tryggingastofnunar
ríkisins. Sá þriðji skyldi vera starfandi lyfjafræðingur, sem skipaður var að
fengnum tillögum Apótekarafélags Íslands. Fjórði nefndarmaðurinn skyldi vera
starfandi lyfjafræðingur, skipaður að fengnum tillögum Lyfjafræðingafélags
Íslands, og þá skyldi sá fimmti vera sérfróður um lyfsölumál. Skipaði ráðherra
þann mann án tilnefningar. Varamenn voru skipaðir á sama hátt. Á fundi sínum
27. janúar 1990 samþykkti lyfjaverðlagsnefnd, að apótek skyldu veita
Tryggingastofnun ríkisins afslátt af þeim reikningum fyrir sölu lyfja, sem þau
innheimtu hjá stofnuninni, eftir tilteknum reiknireglum. Var þessi ákvörðun
nefndarinnar birt með tilkynningu frá heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytinu,
dagsettri 23. febrúar 1990. Lyfjaverðlagsnefnd tók síðan á fundi 14. september
1990 ákvörðun um, að apótek skyldu, samkvæmt nánar tilgreindum reiknireglum,
sæta skerðingu álagningar á þeim hluta reikninga fyrir sölu lyfja, sem þau
innheimtu hjá Tryggingastofnun ríkisins frá 1. október 1990. Var ákvörðun þessi
birt með tilkynningu heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytis, dagsettri 26.
september 1990. Sá munur er á orðalagi tilkynninganna, að önnur fjallar um
afslátt, en hin um álagningarskerðingu.
Enginn efnislegur munur er þó á þeirri lækkun reikninga vegna lyfjakaupa
til Tryggingastofnunar ríkisins, er af þessu hlýst. Vegna þessara ákvarðana
lyfjaverðlagsnefndar, sætti stefnandi, sem einkaeigandi Ingólfsapóteks,
frádrætti á reikningum sínum til Tryggingastofnunar ríkisins á tímabilinu frá
17. mars 1990 til 17. apríl 1996, sem nemur höfuðstól stefnukröfu. II. Málsástæður og lagarök stefnanda. Um málsaðild
hefur stefnandi þetta að segja: Í dómi
Hæstaréttar í málinu nr. 290/1995: Ívar Daníelsson gegn íslenska ríkinu, lyfjaverðlagsnefnd
og Tryggingastofnun ríkisins, uppkveðnum 30. janúar 1997, hafi verið fjallað um
fjárkröfur fyrrverandi apótekara vegna töku Tryggingastofnunar ríkisins á
afslætti/álagningarskerðingu í tilefni af þeim sömu ákvörðunum lyfjaverðlagsnefndar
og á reyni í þessu máli. Í nefndum dómi Hæstaréttar hafi niðurstaðan orðið sú,
að ekki hefði verið þörf á að stefna lyfjaverðlagsnefnd, og þá hefði verið
tekið fram, að áfrýjandi hefði ekki fært sérstök rök fyrir því, að íslenska
ríkið þyrfti að eiga aðild við hlið Tryggingastofnunar ríkisins til varnar gegn
greiðslukröfu hans. Hefði aðild íslenska ríkisins að málinu því verið talin
vanreifuð og kröfum á hendur því sjálfkrafa vísað frá héraðsdómi. Í samræmi
við þessa niðurstöðu sé lyfjaverðlagsnefnd ekki stefnt í þessu máli, en hins
vegar sé í málinu byggt á því, að verði
ekki fallist á, að Tryggingastofnun ríkisins beri að greiða stefnanda
dómkröfuna, ásamt dráttarvöxtum frá töku afsláttarins hverju sinni, sé um að
ræða skaðabótakröfu vegna ólögmætra stjórnsýsluákvarðana, sem íslenska ríkið og
Tryggingastofnun ríkisins beri in solidum ábyrgð á. Tryggingastofnun
ríkisins og fjármálaráðherra og heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra f.h.
íslenska ríkisins sé því stefnt sameiginlega í máli þessu, en eins og fram komi
í dómkröfum, sé aðalkröfu eingöngu beint að Tryggingastofnun ríkisins, en
munur sé á, hvort varakröfum sé beint eingöngu að Tryggingastofnun eða
sameiginlega að Tryggingastofnun og íslenska ríkinu. Stefnandi byggi á því, að lyfjaverðlagsnefnd
hafi skort lagaheimild til að ákveða mismun á smásöluálagningu lyfja eftir
því, hvaða lyfsali krefði Tryggingastofnun ríkisins um greiðslu hlutdeildar
hennar í söluverði lyfja. Vísi stefnandi um það efni til umfjöllunar og
niðurstöðu í áðurgreindum dómi Hæstaréttar frá 30. janúar 1997. Að því virtu,
sem hér að ofan sé rakið, telji stefnandi gjaldtöku á grundvelli ákvarðana
lyfjaverðlagsnefndar um skyldu apóteka, sem ná tiltekinni veltu í þeim hluta
lyfjareikninga, sem Tryggingastofnun beri að greiða, til þess að gjalda
afslátt eða álagningarskerðingu til Tryggingastofnunar, vera ólögmæta. Hann
eigi því rétt á að fá þá fjármuni, sem ólöglega hafi verið teknir af honum með
dráttarvöxtum í samræmi við kröfugerð, án tillits til þess, hvort hann hafi
gert fyrirvara við greiðsluna eða ekki. Eins og tekið
sé fram í dómi Hæstaréttar þann 30. janúar 1997, hafi fjárhæð sú, sem dregin
hafi verið af lyfjareikningum, verið tilgreind sérstaklega sem “afsláttur” á
kvittunum vegna greiðslna frá Tryggingastofnun, og beri því í samræmi við
niðurstöðu hæstaréttardómsins að telja gjalddaga lyfjareikninga stefnanda
einnig hafa tekið til þess hluta þeirra, sem Tryggingastofnun tók sér sem
afslátt. Upphafstíma dráttarvaxta beri því, í samræmi við 1. mgr. 9. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987, að miða við gjalddaga reikninganna. Í framkvæmd
hafi töku á umræddum afslætti almennt verið hagað þannig, að hann hafi af hálfu
Tryggingastofnunar verið dreginn af þeim lyfjareikningum apóteka, sem komu til
greiðslu um miðjan næsta mánuð eftir að viðkomandi lyfjasala fór fram. Leiðréttingar vegna hvers árs hafi síðan
verið gerðar í febrúarmánuði. Nokkuð mismunandi hafi verið, hvaða dag
Tryggingastofnun greiddi lyfjareikningana til stefnanda, en við athugun
sjáist, að það hafi almennt verið 16. til 18. hvers mánaðar. Til samræmis og einföldunar við útreikning
kröfunnar, sé dráttarvaxtakrafa hverju sinni af hálfu stefnanda miðuð við 17.
dag mánaðar, og árlega sé tekið tillit til leiðréttinga í þeirri greiðslu, sem
kom til greiðslu í febrúarmánuði næst eftir hverjum áramótum. Af hálfu
stefnanda sé á því byggt, að hvorki höfuðstóll kröfu hans né dráttarvextir séu
fyrndir að einhverjum hluta. Stefnandi
taki sérstaklega fram, að hann telji, að 5. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905, um
fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda, eigi ekki við um kröfu hans, enda sé
ekki um neina greiðslu eða skuldbindingu að ræða af hans hálfu eða von um
endurgjald. Þarna hafi einfaldlega verið um að ræða ólögmæta sjálftöku opinbers
aðila á fjármunum, sem stefnandi hafi átt kröfu á að fá greidda. Sjálftaka
þessi hafi farið fram á grundvelli ólögmætra stjórnvaldsákvarðana og ólögmætra
athafna stjórnvalda, og um fyrningu kröfu stefnanda geti því einungis átt við
reglur, sem um skaðabótakröfur gilda. Jafnframt
skuli bent á það, að í framangreindu dómsmáli, sem dæmt var í Hæstarétti 30.
janúar 1997, hafi því verið haldið fram af hálfu stefndu, þ.m.t. Tryggingastofnun
ríkisins, að vextir frá fyrri tíma, en þingfesting þess máls í héraði, væru
fallnir niður fyrir tómlæti og fyrningu. Umrætt dómsmál hafi verið þingfest í
Héraðsdómi Reykjavíkur 30. júní 1994.
Hæstiréttur hafi ekki fallist á þessa kröfu stefndu og dæmt áfrýjanda í
dómsmálinu dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 16. mars
1990. Þá byggi
stefnandi á því, að þar sem taka stefndu á umræddum afslætti hafi verið ólögmæt,
eigi það ekki, í samræmi við niðurstöðu Hæstaréttar í dómi uppkveðnum 28. apríl
1994, sjá Hrd. 1994, bls. 947, að skipta máli, hvort hann gerði fyrirvara eða
ekki vegna töku stofnunarinnar á afslættinum, sbr. einnig nefndan dóm
Hæstaréttar frá 30. janúar 1997. Því sé mótmælt af hálfu stefnanda, að dómur
Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 verði túlkaður svo, að það að áfrýjandi í því
máli gerði fyrirvara um lögmæti innheimtu afsláttarins, hafi leitt til þeirrar
niðurstöðu, að dráttarvaxtakrafa hans hafi verið tekin til greina að fullu.
Samkvæmt 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr.
25/1987, með síðari breytingum, sé lögskylt að greiða dráttarvexti, hafi
gjalddagi verið fyrirfram ákveðinn, sé krafa eigi greidd á gjalddaga.
Hæstiréttur hafi í dómi sínum frá 30. janúar 1997 ákvarðað, hver hafi verið
gjalddagi sambærilegra krafna og um sé fjallað í þessu máli og þá á þeim
grundvelli, að fjárhæðin, sem dregin hafi verið af umræddum lyfjareikningum,
hafi þar verið tilgreind sérstaklega sem afsláttur. Það eitt, að greiðslu sé
veitt viðtaka með fyrirvara eða hún greidd með fyrirvara, ákvarði ekki
gjalddaga greiðslu, heldur það, hvenær skuldara hafi borið að inna sína
greiðslu af hendi. Apótekarinn sé þarna ekki í stöðu skuldara, heldur
Tryggingastofnun, og það sé væntanlega ágreiningslaust, að hún hafi greitt
umrædda lyfjareikninga og þar með framkvæmt töku afsláttarins við þá greiðslu
lyfjareikninga sem kom til útborgunar hverju sinni um miðjan mánuð, og þá annað
hvort við sýningu reiknings eða með innleggi á bankareikning viðkomandi apótekara.
Tryggingastofnun hefði því með réttu borið að greiða umrædda lyfjareikninga
án afsláttar og gjalddagi þess hluta reikninganna, sem svaraði til
afsláttarins, því verið sá hinn sami og hins hluta reikningsins. Stefnandi
byggi jafnframt á því, að það sé andstætt jafnræðisreglu þeirri, sem gildi í
íslenskum stjórnskipunar- og stjórnsýslurétti, sbr. 65. gr. stjórnarskrárinnar
nr. 33/1944, sbr. lög nr. 97/1995 og 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, sé
aðilum mismunað við endurheimtu á því fé, sem stjórnvöld ríkisins hafi með
ólögmætum hætti tekið af þeim. Fyrir liggi dómur Hæstaréttar, þar sem
viðurkenndur sé réttur aðila í sömu stöðu og stefnandi sé í, til að fá greitt
það fé, sem ólöglega hafi verið tekið af honum með fullum dráttarvöxtum. Hvort
fyrirvari hafi verið gerður af hálfu þess borgara, sem í hlut á, geti ekki
skipt máli, þar sem borgarar landsins verði að geta treyst því, að stjórnvöld
fari í störfum sínum eftir lögum. Krafa um fyrirvara sé andstæð því trausti,
sem verði að ríkja í skiptum borgara landsins og stjórnvalda. Í nefndum dómi
hafi áfrýjandi fengið tjón sitt bætt að fullu. Það fari því í bága við
áðurnefnda jafnræðisreglu, fái stefnandi ekki sömu úrlausn sinna mála og
fram komi í þessum dómi Hæstaréttar. Stefnandi
telur sig ekki hafa samþykkt ólögmæta töku afsláttar, enda þótt hann hafi á
þeim tíma, sem hinar umdeildu ákvarðanir voru teknar, átt sæti í lyfjaverðlagsnefnd.
Hafi stefnandi tekið þar sæti sem fulltrúi starfandi lyfsala í samræmi við
skipun heilbrigðisráðherra, en að fengnum tillögum Apótekarafélags Íslands.
Verði ekki litið svo á, að hann hafi gegnt nefndarstörfum í eigin nafni og því
síður í nafni þeirrar atvinnustarfsemi, sem hann hafði með höndum. Jafnframt
sé til þess að líta, að sem starfandi lyfsali hafi stefnandi ekki haft þá
sérfræðiþekkingu á lögum, sem nauðsynleg hafi verið til að gera sér grein fyrir
því, að ákvarðanir um töku afsláttar eða álagningarskerðingar væru
ólögmætar og ættu sér ekki stoð í lyfjalögum nr. 108/1984. Hafi hann því verið
í góðri trú, hvað þetta atriði varðar. Aðalkrafa
stefnanda sé byggð á því, að Tryggingastofnun ríkisins beri, í samræmi við
framangreindar málsástæður og niðurstöðu Hæstaréttar í málinu nr. 290/1995, dóm
uppkveðinn 30. janúar 1997, að greiða stefnanda þá sömu fjárhæð og tekin var
af lyfjareikningum apóteks hans sem afsláttur og með dráttarvöxtum samkvæmt
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, með síðari breytingum, frá því að hver
afdráttur var framkvæmdur og til greiðsludags. Varakrafan sé
byggð á því, að fjárkrafa stefnanda sé skaðabótakrafa vegna ólögmætra
stjórnvaldsákvarðana og ólögmætra athafna stjórnvalda, sem Tryggingastofnun ríkisins
og íslenska ríkið beri in solidum ábyrgð á. Sé þar vísað til þess, að taka afsláttarins
hafi byggst á ólögmætum ákvörðunum lyfjaverðlagsnefndar og tilkynningum heilbrigðis-
og tryggingamálaráðuneytisins, og þar með hafi það verið ólögmæt athöfn af
hálfu Tryggingastofnunar ríkisins, sem opinbers stjórnvalds, að taka sér
umræddan afslátt af reikningum þeim, sem stefnandi sendi inn til innheimtu á
endurgreiðslu Tryggingastofnunar ríkisins. Þótt fjárkrafa stefnanda sé
skaðabótakrafa, eigi þau sjónarmið, sem liggi að baki 15. gr. vaxtalaga nr.
25/1987, með síðari breytingum, ekki við hér, þar sem stefndu hafi frá upphafi
haft allar upplýsingar um þær fjárhæðir, sem þarna skiptu máli. Stefnandi bendi
hér einnig á lokaákvæði 15. gr. vaxtalaga um, að dómstólar geti, þrátt fyrir
ákvæði þeirrar greinar, ákveðið annan upphafstíma dráttarvaxta. Þeir fjármunir,
sem um sé fjallað í máli þessu, hafi verið teknir af stefnanda með ólögmætum
hætti við greiðslu lyfjareikninga frá apóteki hans hverju sinni, og þar með
hafi tjón hans verið komið fram. Dráttarvextir séu skaðabætur, sem greiða beri
tjónþola. Fái stefnandi ekki greidda dráttarvexti úr hendi stefndu frá því að
fjármunirnir voru teknir af honum hverju sinni, hafi hann ekki fengið tjón sitt
að fullu bætt. Því sé í varakröfunni gerð krafa um, að dráttarvextir verði
dæmdir af sömu fjárhæðum og frá sömu dögum og í aðalkröfu. Verði ekki
fallist á aðal- eða varakröfu stefnanda, og honum þannig ekki dæmdir dráttarvextir
frá því að taka afsláttarins fór fram hverju sinni, en talið, að Tryggingastofnun
ríkisins beri einni að greiða stefnanda fjárkröfu hans sem skaðabótakröfu, sé í
þrautavarakröfu byggt á því, að greiðslan eigi að bera vexti samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987, með síðari breytingum, frá því að taka afsláttarins fór
fram hverju sinni og til 30. janúar 1997, en dráttarvöxtum frá þeim tíma til
greiðsludags. Upphafstími dráttarvaxta sé hér miðaður við uppkvaðningu
hæstaréttardómsins 30. janúar 1997, en þá hafi stefnda, Tryggingastofnun
ríkisins, mátt vera ljóst, að greiðsluskylda hans væri fyrir hendi, og í
samræmi við almennar reglur hafi stofnuninni borið, sem stjórnvaldi, að hafa
frumkvæði að því að inna af hendi greiðslur til annarra, sem voru í sömu
stöðu. Í þessu sambandi minni stefnandi á ákvæði 15. gr. vaxtalaga nr.
25/1987, með síðari breytingum, um upphafstíma dráttarvaxta og það sem áður
segi um, að stefndu hafi frá upphafi verið ljóst, hvaða fjárhæðir hafi verið um
að ræða. Þrautaþrautavarakrafan
byggi á því sama og þrautavarakrafan, nema þar sé byggt á því, að
Tryggingastofnun ríkisins og íslenska ríkið beri in solidum ábyrgð á greiðslu
skaðabóta til stefnanda. Um heimild til
að höfuðstólsfæra almenna vexti á 12 mánaða fresti vísist til dóms Hæstaréttar
Íslands frá 22. janúar 1996 í málinu nr. 412/1995, bls. 189 í dómasafni réttarins
það ár. III. Málsástæður og lagarök stefndu. Í ljósi
niðurstöðu dóma Hæstaréttar frá 30. apríl sl., í málum nr. 347/1997 og
348/1997, féllu stefndu frá þeirri málsástæðu, að lagastoð hafi verið fyrir því
að skerða endurgreiðslu Tryggingastofnunar ríkisins til stefnanda á grundvelli
framangreindra ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar. Stefndu byggja
á eftirfarandi málsástæðum og lagarökum í máli þessu: Rúm 7 ár hafi
liðið frá því lyfjaverðlagsnefnd mælti fyrir um frádráttinn á reikningum
lyfsala til Tryggingastofnunar, þar til stefnandi ritaði kröfubréf sitt til
Tryggingastofnunar 4. mars 1997. Málið sé síðan þingfest 2. september sama
ár. Um verulegt tómlæti sé því að ræða. Allan tímann hafi stefnandi tekið
fyrirvara- og athugasemdalaust við greiðslum reikninga sinna á hinum
mánaðarlegu gjalddögum. Rétt sé hér að
geta réttarstöðu Tryggingastofnunar ríkisins í viðskiptum með lyf. Kaupsamningurinn
sé samningur um kaup á lausafé. Aðilar hans séu neytandinn, þ.e. sjúklingurinn,
og lyfsalinn. Hann sé gerður að beiðni sjúklingsins og á grundvelli lyfseðils.
Tryggingastofnunin komi að honum sem þriðji aðili, með þeirri skyldu sinni að
greiða hluta lyfjaverðsins. Hún sé því aðeins ábyrgðaraðili fyrir kaupanda
lyfsins. Skipti í þessu sambandi ekki máli, hvort Tryggingastofnunin taki að
sér greiðsluna eða einhver annar þriðji maður. Hún greiði lyfjaúttektina
reglulega, þ.e. mánaðarlega á ákveðnum gjalddögum, eftir reikningum lyfsalans.
Af þessu fyrirkomulagi sé stórfellt hagræði fyrir lyfsala, bæði að því er
varðar aukna sölu og skil söluandvirðis. Tryggingastofnunin sé þannig aðili að
réttarsambandi, sem sé einkaréttarlegs eðlis. Um það gildi hið sama og í venjulegum
vöruviðskiptum. Þegar fyrirvara og athugasemdalaus greiðsla á hinu selda hafi
farið fram, sé réttarsambandi milli aðilanna lokið út af kaupunum og engum vanefndum
til að dreifa af kaupanda hálfu. Geti réttarsamband út af vangreiðslu ekki
raknað við. Þótt verð lyfjaskrárinnar
sé grundvöllur verðs lyfja milli sjúklings og lyfsala, þurfi það ekki að gilda
fortakslaust við uppgjör stefnda og lyfsala. Því hafi valdið ákvæði 34. gr.
lyfjalaga nr. 108/1984 um að taka tillit til sölu. Sú framkvæmd, að hafa
álagningu á lyf breytilega eftir apótekum og lyfsöluumdæmum, hafi ekki verið
fær. Því hafi álagningarskerðingin hlotið að koma á greiðsluhluta ríkissjóðs,
enda hafi ríkið greitt langstærstan hluta lyfjaverðsins. Komi það þannig öllu
samfélaginu til góða. Hér sé einnig bent á, að álagningarskerðingin eða
afslátturinn til ríkissjóðs sé í samræmi við það, sem tíðkað sé á hinum
frjálsa vörumarkaði. Þannig hafi Samkeppnisstofnun skyldað vöruseljendur til
að veita afslátt eftir umfangi viðskipta, og verði ekki annað séð, en sú ákvörðun
sé byggð á verslunarvenju. Stefnandi hafi
setið í lyfjaverðlagsnefnd sem fulltrúi Apótekarafélags Íslands og látið þar
bóka eftir sér, að hann hefði ákveðið, í samráði við stjórn félagsins, að samþykkja
þær tillögur, sem fyrir nefndinni lágu, með fyrirvara um, að hinar nýju reiknireglur
yrðu teknar til endurskoðunar, ef þær sýndu sig að valda það mikilli skerðingu
á afkomu apótekanna, að þau þyrftu að minnka faglega þjónustu við almenning,
t.d. með fækkun starfsfólks eða öðrum kostnaðarminni aðgerðum. Hafi stefnandi
þannig staðið að samþykkt lyfjaverðlagsnefndar og gert það í nafni
atvinnustarfsemi þeirrar, er hann hafði með höndum. Eigi hann því ekki rétt á
endurgreiðslu þeirri, er hann krefst í máli þessu. Í tilviki
málsins hafi Tryggingastofnun og lyfjaverðlagsnefnd mátt treysta því, sérstaklega
vegna bókunar fulltrúa lyfsala í nefndinni, að staðið yrði við samkomulagið af
lyfsala hálfu. Hafi það verið alveg óforsvaranleg framkoma að láta stofnunina
standa árum saman í þeirri trú, að svo væri. Þá sé það andstætt ákvæðum laga
um tilkynningaskyldu í lögum um lausafjárkaup nr. 39/1922. Til vara sé á
því byggt, að krafan, þ.m.t. dráttarvextir, sé að verulegu leyti fyrnd, sbr.
ákvæði laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda. Stefnandi byggi varakröfu sína á því, að hún
sé skaðabótakrafa vegna ólögmætra stjórnvaldsákvarðana og ólögmætra athafna
stjórnvalds, sem Tryggingastofnun ríkisins og íslenska ríkið beri in solidum
ábyrgð á. Bótaskylda þessara aðila sé ekki rökstudd með öðrum réttarheimildum,
en vísað til almennra reglna skaðabótaréttarins utan samninga, án nánari
skilgreiningar. Ágreiningur málsins snúist um verð á vöru, og erfitt sé að sjá,
hvernig slíkt mál sé skaðabótamál. Tryggingastofnunin hafi einungis verið að
framkvæma fyrirmæli, sem henni hafi verið sett af öðrum aðila. Í
hæstaréttardóminum frá 30. janúar 1997 hafi hliðstæðri kröfu á hendur íslenska
ríkinu verið vísað sjálfkrafa frá dómi. Hafi þess þó verið getið í stefnu
málsins, að skaðabótasjónarmið lægju henni til grundvallar. Því sé ekki
auðvelt að sjá, hverju hafi verið við aukið í málsútlistun. IV. Niðurstaða. Með dómi
Hæstaréttar 30. janúar 1997, bls. 350 í dómasafni réttarins það ár, var því
slegið föstu, að hvorki í 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 né í öðrum lagaákvæðum
hefði verið að finna heimild fyrir lyfjaverðlagsnefnd til að mæla fyrir um
skerðingu á endurgreiðslu stefnda, Tryggingastofnunar ríkisins, til tiltekinna
lyfjaverslana, miðað við veltu þeirra. Komst rétturinn því að þeirri
niðurstöðu, að ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar frá 27. janúar og 14.
september 1990 um það efni hefði skort lagastoð. Hefði stefnda,
Tryggingastofnun ríkisins, því ekki verið heimilt að skerða endurgreiðslur til
þess lyfsala, er þar átti hlut að máli. Í dómum Hæstaréttar frá 30. apríl 1998
í málum nr. 347/1997 og 348/1997 var áréttuð ofangreind niðurstaða dómsins um
ólögmæti skerðingar á endurgreiðslunum. Þar sem
skerðing á endurgreiðslum þessum var ólögmæt, hefur stefnandi ekki glatað rétti
til að fá endurgreiðslu jöfnunargjaldsins á því tímabili, sem dómkröfur hans
taka til, enda þótt hann hafi ekki gert sérstakan fyrirvara við hverja
greiðslu. Vísast í því sambandi meðal annars til dóms Hæstaréttar 28. apríl
1994, bls. 947 í dómasafni réttarins það ár, dóma Hæstaréttar í áðurnefndum
málum nr. 347/1997 og 348/1997, svo og dóms hans frá 22. maí 1998 í máli nr.
389/1998. Að mati dómsins breytir sú staðreynd, að stefnandi sat í opinberri
nefnd, lyfjaverðlagsnefnd, sem fulltrúi Apótekarafélags Íslands á þeim tíma,
sem hinar umdeildu ákvarðanir voru teknar, engu um rétt hans til endurgreiðslu
samkvæmt framansögðu, enda mátti stefnandi, eins og aðrir lyfsalar í landinu,
treysta því, að löglega væri að þeim staðið. Samkvæmt 2.
tl. 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda,
fyrnast allar kröfur, sem ekki er settur annar fyrningarfrestur fyrir í 2. og
3. gr. laganna, á tíu árum. Samkvæmt því er tíu ára fyrningarfrestur aðalregla
um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Eru þær reglur, sem fram koma í 2.
og 3. gr., um tuttugu- og fjögurra ára fyrningarfrest, því undantekningar frá
aðalreglunni, sem skýra ber þröngt. Óumdeilt er, að 2. gr. fyrningarlaga eigi
hér ekki við. Umræddar
ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar, um að veita stefnda, Tryggingastofnun ríkisins,
afslátt af þeim reikningum, sem stefnandi innheimti hjá stefnda, eða skerða endurgreiðslur
til hans, voru ólögmætar samkvæmt framansögðu. Hélt stefndi þannig með ólögmætum
hætti fjármunum frá stefnanda, sem hann átti rétt á. Verður því ekki talið, að
hér sé um að ræða vörukaup í skilningi 1. tl. 3. gr. fyrningarlaga, sem af þeim
sökum falli undir fjögurra ára fyrningarfrest samkvæmt þeirri lagagrein, eða
kröfu um endurgjald, greitt í rangri ímyndun um skuldbinding, eða von um
endurgjald, er brugðist hefur, sbr. 5. tl. sömu greinar. Þá eiga aðrir liðir
greinarinnar hér ekki við. Þar sem krafa
sú, er stefnandi hefur uppi í málinu, verður ekki talin falla undir 3. gr.
laganna, er það niðurstaða dómsins, að hún fyrnist samkvæmt aðalreglunni á tíu
árum. Var krafa stefnanda því ófyrnd, er hann rauf fyrningu með málssókn
þessari. Með því að um
ólögmæta skerðingu á greiðslum til stefnanda var að ræða, byggðri á opinberri
stjórnvaldsákvörðun, sem stefnandi mátti gera ráð fyrir, að ætti sér lagastoð,
verður heldur ekki talið, að krafa hans sé, að höfuðstól til, niður fallin
fyrir tómlætis sakir. Samkvæmt
framansögðu er það niðurstaða dómsins, að fallast beri á aðalkröfu stefnanda um
greiðsluskyldu stefnda, Tryggingastofnunar ríkisins, á höfuðstól stefnukröfu.
Af því leiðir, að sýkna ber stefnda, íslenska ríkið, af kröfum stefnanda í máli
þessu, en rétt er eftir atvikum, að málskostnaður milli þessara aðila falli
niður. Af gögnum
málsins verður ekki séð, að stefnandi hafi krafið stefnda, Tryggingastofnun
ríkisins, um greiðslu kröfu þeirrar, er mál þetta tekur til, fyrr en með bréfi,
dagsettu 4. mars 1997. Með vísan til þessa aðgerðarleysis stefnanda, fordæma í
hæstaréttarmálum nr. 347/1997 og 347/1997, og samkvæmt heimild í 3. mgr. 9.
gr. vaxtalaga nr. 25/1987, þykir rétt, að krafa hans, 27.148.524 krónur, beri
dráttarvexti frá því mánuður var liðinn frá dagsetningu kröfubréfsins, eða frá
4. apríl 1997, til greiðsludags. Eftir þessum
úrslitum og með skírskotun til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 ber að dæma
stefnda til greiðslu málskostnaðar. Samhliða máli þessu eru dæmd tuttugu og sjö
mál af sama toga. Áður hafa verið rekin þrjú samkynja mál fyrir báðum
dómstigum. Öll málin hafa verið rekin fyrir dómstólum af sama lögmanni. Þykir
rétt að taka tillit til alls þessa við ákvörðun málskostnaðar og jafna honum
niður á mál þau, sem nú er dæmt í. Samkvæmt því þykir málskostnaður hæfilega
ákveðinn 100.000 krónur, að meðtöldum virðisaukaskatti af málflutningsþóknun. Dóminn kveður
upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi,
íslenska ríkið, er sýknaður af kröfum stefnanda, Werners Rasmussen, í máli
þessu. Stefndi,
Tryggingastofnun ríkisins, greiði stefnanda 27.148.524 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. apríl 1997 til greiðsludags og
100.000 krónur í málskostnað. Málskostnaður
milli stefnanda og stefnda, íslenska ríkisins, fellur niður. |
Mál nr. 345/1998 | Lyfjaverð Stjórnvaldsákvörðun Fyrning Vextir | Sams
konar mál og 343/1998 utan þess að í málinu reyndi á þá málsástæðu, að T ætti
að greiða dráttarvexti frá dagsetningu mánaðarlegra uppgjöra við lyfsalann J vegna þess að hann
hefði ritað fyrirvara á kvittun sína fyrir greiðslum frá T. Ekki var talið að
fyrirvari sá sem J hafði ritað hefði verið nægilega skýr til að unnt væri að
dæma dráttarvexti frá fyrra tímamarki en dagsetningu kröfubréfs. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Arnljótur Björnsson, Hjörtur Torfason,
Markús Sigurbjörnsson og Jónatan Þórmundsson prófessor. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til
Hæstaréttar með stefnu 1. september 1998. Hann krefst aðallega sýknu af öllum
kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst
hann þess að tildæmdar fjárhæðir verði lækkaðar og málskostnaður látinn falla
niður. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi
með stefnu 5. október 1998. Hann krefst þess að staðfest verði niðurstaða
héraðsdóms um að aðaláfrýjanda verði gert að greiða sér kr. 12.548.693, en
aðallega með nánar tilgreindum dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 17. mars 1990 til greiðsludags. Til vara krefst hann sömu fjárhæðar
með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga af sömu fjárhæðum og miðað við sömu
dagsetningar til 30. janúar 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu
laga frá þeim degi til greiðsludags. Til þrautavara krefst hann sömu fjárhæðar
með vöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 4. apríl 1997 til greiðsludags. Þá
krefst hann málskostnaðar fyrir héraðsdómi og Hæstarétti. Mál þetta er samkynja tuttugu og fimm málum sem dæmd eru
samhliða. Um rökstuðning fyrir niðurstöðu þessa máls vísast til forsendna í
málinu nr. 343/1998, Tryggingastofnun ríkisins gegn Werner Rasmussyni, að öðru
leyti en því að gagnáfrýjandi átti ekki sæti í lyfjaverðlagsnefnd.
Gagnáfrýjandi telur skerðingu á greiðslum til sín frá með greiðslu 17. mars
1990 til og með greiðslu 17. apríl 1996 nema alls 12.548.693 krónum og er ekki
um það deilt. Héraðsdómsstefna var birt 6. ágúst 1997 og verður aðaláfrýjandi
dæmdur til að greiða þann hluta kröfu gagnáfrýjanda, sem gjaldféll eftir 6.
ágúst 1993, eða 11.996.179 krónur. Þótt gagnáfrýjandi hafi oftast sett stafina
„m/f“ við kvittun sína fyrir greiðslum frá aðaláfrýjanda verður ekki talið að
fyrirvari, sem kann að hafa falist í þessu, hafi verið það skýr að unnt sé að
dæma vexti frá fyrri tíma en í héraðsdómi greinir. Verður aðaláfrýjandi því
dæmdur til að greiða vexti eins og um getur í dómsorði. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem greinir í dómsorði. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Tryggingastofnun ríkisins, greiði gagnáfrýjanda, Jóni
Björnssyni, 11.996.179 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 frá 4. apríl 1997 til greiðsludags og samtals 60.000 krónur í
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. |
Mál nr. 437/1998 | Umferðarlög Bifreið Ölvunarakstur Blóðsýni | K
var ákærður fyrir ölvunarakstur. Niðurstöður rannsókna á alkóhólmagni í blóði K
sýndu alkóhólmagn annars vegar 0,59 og hins vegar 0,58. Þegar reiknað var með
10% fráviki vegna hugsanlegrar ónákvæmni í mælingu var endanleg niðurstaða um
alkóhól í blóði talin vera 0,53. Við rannsóknina var beitt nýrri aðferð við
mælingu alkóhóls í blóði, en við eldri framkvæmd höfðu skekkjumörk verið talin
meiri eða 0,10. Samkvæmt eldri aðferð hefði endanleg niðurstaða um áfengismagn
í blóði ákærða orðið 0,49 og þar með undir lágmarki 2. mgr. 45. gr.
umferðarlaga nr. 50/1987. Talið var að ekki hefði verið sýnt fram á með
viðhlítandi hætti að næg ástæða væri til þess að breyta frá fyrri dómafordæmum
með því að leggja til grundvallar lægri vikmörk við greiningu blóðsýna en verið
hefði. Ákæruvaldið var ekki talið hafa sannað að alkóhól í blóðsýni K hafi náð
0,50 og var K sýknaður. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar samkvæmt áfrýjun ákærða með stefnu 14. október 1998, og krefst
staðfestingar héraðsdóms, þó þannig að ákvörðun saksóknar- og málsvarnarlauna
sæti endurskoðun til jöfnunar. Ákærði krefst aðallega sýknu af
öllum kröfum ákæruvaldsins, en til vara að hann verði einungis dæmdur til að
þola vægustu viðurlög sem lög leyfa. I. Ákærði var stöðvaður af lögreglu
vegna gruns um að hann hefði ekið bifreið sinni of hratt á Suðurlandsvegi við
Hellu fimmtudaginn 2. júlí 1998. Þegar lögreglumennirnir töluðu við hann fundu
þeir mikla vínlykt og var hann beðinn að blása í öndunarsýnismæli. Niðurstaða
mælisins staðfesti alkóhól í útöndunarlofti. Í framhaldi af því var ákærði
fluttur á heilsugæslustöðina á Hellu, þar sem læknir tók honum blóðsýni til
alkóhólgreiningar. Í héraðsdómi er lýst niðurstöðu Rannsóknastofu í lyfjafræði
14. júlí 1998, þar sem tvær mælingar úr blóðsýni ákærða sýndu alkóhólmagn
annars vegar 0,59
og hins vegar 0,58. Þegar reiknað væri með 10% fráviki vegna
hugsanlegrar ónákvæmni í mælingu var endanleg niðurstaða um alkóhól í blóði
ákærða talin vera 0,53. Í
héraðsdómi er því ennfremur lýst, að þarna hafi verið beitt nýrri aðferð við að
mæla alkóhól, og rakin eru að nokkru bréfaskipti rannsóknarstofunnar og
ríkislögreglustjóra um breytt vinnubrögð við rannsókn blóðsýna og breytta
framsetningu rannsóknarstofunnar á niðurstöðum sínum. Er ágreiningslaust að
miðað við eldri framkvæmd hafi skekkjumörk í málinu verið talin meiri, eða 0,10
en ekki 10%, sem samkvæmt nýrri viðmiðun fól í sér 0,6 frávik. Hefði
endanleg niðurstaða um áfengismagn í blóði ákærða því orðið 0,49
samkvæmt eldri aðferð og þar með undir lágmarki 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga
nr. 50/1987. Krafa ákærða um sýknu er á því
reist, að ósannað sé að hann hafi ekið umrætt sinn undir áhrifum áfengis. Ekki
liggi fyrir nein vísindaleg rök sem réttlæti þær nýju forsendur, sem lagðar séu
til grundvallar sakfellingu hans í niðurstöðu hins áfrýjaða dóms. Leggja verði
þá skyldu á herðar ákæruvaldsins að sýnt verði fram á með gildum vísindalegum
rökum að réttmætt sé að notast við annað frávik í niðurstöðum alkóhólmælinga í
blóði en það, sem til þessa hafi verið miðað við. Þá gagnrýnir hann sérstaklega
þá aðferð rannsóknarstofunnar að telja meðaltal mælinganna vera hærri
mælitöluna, þ.e. 0,59, en það eitt sé augljóslega andstætt reglum
um að allur vafi skuli teljast ákærða í vil. II. Með ákvörðun Hæstaréttar 1. febrúar
1999 var lagt fyrir ákæruvaldið að afla skýringa Rannsóknastofu í lyfjafræði á
breyttum vikmörkum (öryggismörkum) við ákvörðun á etanóli í blóði. Sérstaklega
var óskað eftir umsögn um hvort aðferðir, sem nú er beitt, veiti nákvæmari
niðurstöðu um alkóhól í blóði en eldri aðferðir. Með bréfi ríkissaksóknara 3.
febrúar 1999 til rannsóknarstofunnar var óskað svara við fyrirspurninni. Hinn 4. febrúar 1999 svaraði dr.
Þorkell Jóhannesson bréfi þessu f.h. Rannsóknastofu í lyfja- og
eiturefnafræði/Lyfjafræðistofnunar. Bréfið er svohljóðandi: „Meginreglan í vísindalegri vinnu
er að láta í té hið besta mögulega mælingagildi og skilgreina trúverðugleika
þess. Varðandi ákvörðun á etanóli er þetta upphaflega gert í ritgerð Jóhannesar
Skaftasonar og Þorkels Jóhannessonar: Ákvarðanir á alkóhóli (etanóli) í blóði
(Tímarit lögfræðinga 1975, 25, 1-13). Í þessari sömu ritgerð er þó tekið tillit
til hagkvæmnisatriða og venju sem Hæstiréttur kom á með dómi sínum árið 1966. Með bréfi dagsettu 27.2.1998
(fylgiskjal 1) víkur ríkislögreglustjóri að ósk um breytta skráningu
mælingagilda þannig, að um „endanlega niðurstöðu“ sé að ræða. Með öðru bréfi,
sem dagsett er 27.4.1998 (fylgiskjal 2), rekur ríkislögreglustjóri málið áfram.
Með þessu bréfi fylgir tillaga til framsetningar niðurstöðutalna. Bréfi þessu
svaraði svo Rannsóknastofan 12.5.1998 (fylgiskjal 3) og hafi þá í stórum
dráttum fallist á beiðni ríkislögreglustjóra. Að undangengnum ítarlegum staðtölulegum
útreikningum (Jakob Kristinsson, dósent og forstöðumaður réttarefnafræðideildar
og Kristín Magnúsdóttir, forstöðumaður alkóhóldeildar) setti Rannsóknastofan
fram endanlegar reglur að þessu lútandi í bréfi, sem dagsett er 27.5.1998
(fylgiskjal 4). Samkvæmt þessum vinnureglum á endanleg niðurstaða að tryggja,
„að minni líkur en 1 á móti 1000 eru á því, að þéttni etanóls í blóði eða þvagi
manns hefði getað verið minni.“ Rannsóknastofa í lyfjafræði varð
þannig við tilmælum ríkislögreglustjóra um framsetningu niðurstöðutalna, þegar
nægjanlega tryggt þótti að undangengnum ítarlegum staðtölulegum útreikningum,
að aðferðin stæðist vísindalega gagnrýni.” III. Í dómum Hæstaréttar 1983, bls. 406
og 1988, bls. 346 var lagt til grundvallar, að ef þéttni alkóhóls í blóði væri
meiri en 1
væru vikmörk frá miðtölugildi mest 10%, en ef þéttni alkóhóls í blóði væri 1
eða minni væri venja að telja vikmörk frá miðtölugildi 0,10.
Í því efni var stuðst við álit dr. Þorkels Jóhannessonar. Eins og greint er hér að framan hafa nú verið
teknar upp nýjar vinnureglur við að ákvarða alkóhól í blóði. Gerðar eru tvær
sjálfstæðar mælingar í stað einnar áður og tekið meðaltal. Má helst ráða, að
þessi breyting á vinnureglum sé talin réttlæta að vikmörk frá miðtölugildi séu
nú ákvörðuð lægri en 0,10, sem fram til þessa hefur verið miðað við.
Ekki er getið um breytingu á aðferð við að efnagreina blóðsýni (gasgreining á
súlu). Séu þannig minni líkur en 1 á móti 1000 á því, að þéttni alkóhóls í
blóði manns hefði getað verið minni. Í framangreindum dómum Hæstaréttar
lá fyrir álitsgerð dómkvaddra manna, sem töldu að það gerðist sjaldnar en í
eitt skipti af 1000 að blóð með etanólinnihaldi, sem væri minna en 0,50,
ákvarðist 0,58
við mælingu eða meira. Varð þó niðurstaða í fyrrnefnda dóminum, að ekki þótti
rétt að hverfa frá þeirri venju að ætla vikmörk frá miðtölugildi 0,10.
Var til þess vísað, að við mat á niðurstöðum alkóhólákvarðana í blóði hefði um
langt skeið verið gert ráð fyrir, að möguleiki væri á nokkurri ónákvæmni,
þannig að mæling gæti sýnt nokkru meira eða minna alkóhólinnihald en
raunverulega væri í blóði. Í hinum síðarnefnda dómi var fylgt fordæmi þess
fyrra. Svo sem áður greinir var með
ákvörðun Hæstaréttar 1. febrúar 1999 sérstaklega óskað eftir umsögn um hvort
aðferðir, sem nú er beitt, veiti nákvæmari niðurstöðu um alkóhól í blóði en
eldri aðferðir. Í umsögn rannsóknarstofunnar kom ekki fram skýrt svar við
þessu. Eins og málið hefur verið lagt fyrir hefur ekki verið sýnt fram á með
viðhlítandi hætti, að næg ástæða sé til að breyta frá fyrri dómafordæmum með
því að leggja nú til grundvallar lægri vikmörk við greiningu blóðsýna en verið
hefur. Hefur ákæruvaldið ekki sannað með framlögðum gögnum að alkóhól í
blóðsýni því, sem ákærða var tekið, hafi náð 0,50. Verður ákærði
því sýknaður af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Eftir þessum úrslitum skal greiða
allan sakarkostnað í héraði og fyrir Hæstarétti úr ríkissjóði, eins og nánar
greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Kristþór Breiðfjörð
Hauksson, er sýkn af kröfum ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður í
héraði og áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin
málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða í héraði, Sigurðar Sigurjónssonar
héraðsdómslögmanns, 45.000 krónur, og skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti,
Sigurðar Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Héraðsdómur Suðurlands 18.
september 1998. Ár 1998, föstudaginn 18. september er í Héraðsdómi
Suðurlands í máli S-57/1998: Ákæruvaldið gegn Kristþóri Haukssyni kveðinn upp
svohljóðandi dómur Mál þetta var
höfðað með ákæru sýslumannsins á Hvolsvelli 9. ágúst sl. á hendur Kristþóri
Haukssyni, kt. 281236-2459, Laufskálum 13, Hellu. Ákærða er gefið
að sök brot gegn 1., sbr. 2. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga
nr. 50/1987, „
með því að hafa, fimmtudaginn 2. júlí 1998, ekið bifreiðinni
R-21190 undir áhrifum áfengis frá Móeiðarhvoli í Hvolhreppi vestur
Suðurlandsveg, þar til lögregla stöðvaði aksturinn við Langasand á Hellu.” Ákæruvald
krefst refsingar, sviptingar ökuréttar og greiðslu saksóknarlauna auk alls
annars sakarkostnaðar. Verjandi ákærða
krefst sýknu, til vara vægustu refsingar. Ekki er
ágreiningur um að ákærði ók umrætt sinn eins og lýst er í ákæru. Í skýrslu hjá
lögreglu er ákærði staðfesti fyrir dómi segir hann að hann hafi drukkið pilsner
skömmu fyrir aksturinn og ekki fundið til áfengisáhrifa. Tekið var
blóðsýni úr ákærða og í niðurstöðu Rannsóknarstofu í lyfjafræði sem dagsett er
14. júlí segir að niðurstöður mælingar 1 hafi verið 0,59 og mælingar 2 hafi
verið 0,58. Rannsóknarstofan telur meðaltal vera 0,59 og reiknar með fráviki
0,06 þannig að endanleg niðurstaða sé 0,53. Jafnframt tók
lögregla af ákærða öndunarsýni og á S-D2 mæli sýndi það 000,55. Um allangt
skeið hefur verið stuðst við það í réttarframkvæmd að nákvæmni mælingar á
alkóhólmagni í blóði væri ekki meiri en svo að þegar sönnunargildi niðurstaðna
er metið hefur verið dregin lína við að skekkjumörk séu almennt 10%, þó aldrei
lægri en 0,1. Miðað við þessa framkvæmd hefði ekki komið til þess að mál þetta
hefði verið höfðað, þar sem ekki hefur verið talið sannað að áfengismagn í
blóði sé yfir mörkum nema niðurstaða mælingar sé 0,6 eða hærri. Í máli þessu
hafa verið lögð fram bréf sem skýra nokkuð breytt vinnubrögð við meðferð og
rannsókn blóðsýna og breytta framsetningu Rannsóknastofu í lyfjafræði á
niðurstöðum sínum. Í bréfi
Ríkislögreglustjóra til Rannsóknastofunnar, dags. 27. apríl 1998, eru skýrðar
breytingar á formi beiðna um alkóhólrannsókn. Samkvæmt því skyldi
Rannsóknastofan framvegis gefa upp tvær mælingar og meðaltal þeirra. Jafnframt
skyldi hún tilgreina reiknað frávik og síðan endanlega niðurstöðu. Í svarbréfi
Rannsóknastofunnar, dags. 12. maí 1998, er tekið fram að hvor mæling um sig
muni byggjast á tveimur sjálfstæðum ákvörðunum og því sé meðaltalið tekið af
fjórum ákvörðunum. Frávik muni verða reiknað af meðaltalinu, hugsanlega muni
verða tilgreind tvö frávik. Með bréfi 27.
maí 1998 áréttaði Rannsóknastofan að reiknað frávik eða öryggismörk við
ákvörðun á etanóli í blóði og þvagi yrði 10% af meðaltali mælinga 1 og 2 að
1,50, en yrði 0,15 af meðaltali mælinga 1 og 2 frá 1,51 og að 3,15. Þá
segir í þessu bréfi að endanleg niðurstaða þannig fengin merki, að minni líkur
en 1 á móti 1.000 séu á því að þéttni etanóls í blóði eða þvagi hefði getað
verið minni en þar greinir. Samkvæmt
framansögðu verður nú að byggja á því að með hinni varfærnu niðurstöðu
Rannsóknastofu í lyfjafræði sé fram komin nægileg sönnun um að ákærði hafi
umrætt sinn verið undir áhrifum áfengis í þeim mæli að akstur hans hafi falið í
sér brot gegn 1., sbr. 2. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr.
50/1987. Verður að ákvarða honum viðurlög samkvæmt því. Er þetta og í samræmi
við niðurstöðu sem greind er um öndunarsýni af ákærða. Ákærði hefur
tvívegis verið sakfelldur fyrir ölvunarakstur. 27. desember 1989 gekkst hann
undir sekt og 12 mánaða ökuleyfissviptingu og 16. nóvember 1993 gekkst hann
undir sekt og tveggja ára ökuleyfissviptingu. Í samræmi við dómaframkvæmd
verður ákærði nú dæmdur til að sæta varðhaldi í 30 daga og sviptur ökurétti
ævilangt. Þá ber honum að greiða allan sakarkostnað. Saksóknarlaun verða
ákveðin kr. 30.000, en málsvarnarlaun kr. 45.000. Jón
Finnbjörnsson, héraðsdómari, kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði,
Kristþór Hauksson, sæti varðhaldi 30 daga. Ákærði skal
sviptur ökurétti ævilangt. Ákærði greiði
allan sakarkostnað, þ.á.m. saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 30.000, og
málsvarnarlaun verjanda síns, kr. 45.000. |
Mál nr. 331/1998 | Skuldabréf Veðréttur Nauðungarsala Vanreifun Frávísun frá héraðsdómi | GB
og GK gerðu dómsátt við félagið K um greiðslu á 3.500.000 kr. vegna ógreidds
skuldabréfs sem tryggt var með veði í bát. Um leið gekk dómur á hendur eiganda
bátsins um staðfestingu veðréttarins. Í september 1993 var gert fjárnám í
bátnum að kröfu K fyrir skuld að fjárhæð 5.313.741 kr. er byggð var á þessum
heimildum og var báturinn seldur félaginu H við nauðungarsölu í mars 1994 fyrir
500.000 kr. K og GB hlutuðust til um viðgerðir á bátnum og var hann að þeim
loknum seldur fyrir 5.500.000 kr. K krafðist fjárnáms hjá GB fyrir eftirstöðvum
skuldarinnar og kvað hann skuldina alls vera 6.909.806 kr. Var fjárnáminu
frestað til þess að GK og GB gætu aflað úrlausnar dómstóla um hvort krafa K
teldist að fullu greidd með stoð í ákvæði 57. gr. laga nr. 90/1991 um
nauðungarsölu, en K lýsti því yfir að ekki væru efni til að gera greinarmun á
sér og H. Talið var að þar sem ekki lægi fyrir hvert markaðsvirði bátsins hefði
verið er hann var seldur við uppboð væri málið vanreifað af hálfu GK og GB. Var
málinu því vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 20. ágúst 1998 og krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjenda, svo og
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur áfrýjuðu héraðsdómi
29. september 1998. Þeir krefjast þess að hann verði staðfestur um annað en
málskostnað, sem aðaláfrýjanda verði gert að greiða þeim í héraði og fyrir
Hæstarétti. I. Gagnáfrýjandinn Guðmundur Karvel
Pálsson gaf út skuldabréf 20. desember 1990 til gagnáfrýjandans Guðmundar
Benediktssonar. Skuld samkvæmt bréfinu var að fjárhæð 3.500.000 krónur og
bundin lánskjaravísitölu. Hún átti að greiðast með þremur jöfnum afborgunum 1.
september ár hvert, í fyrsta sinn á árinu 1991, ásamt hæstu vöxtum, sem heimilt
væri að taka af hliðstæðum skuldum. Til að tryggja greiðslu skuldarinnar var
settur að veði mótorbáturinn Jói á Nesi SH 159 með fyrsta veðrétti.
Gagnáfrýjandinn Guðmundur Benediktsson framseldi skuldabréfið og gekkst í
sjálfskuldarábyrgð fyrir greiðslu skuldarinnar. Skuldabréfið komst síðar í eigu
Hávöxtunarfélagsins hf., sem mun vera rekið í tengslum við aðaláfrýjanda. Það
félag varð 3. september 1991 við beiðni gagnáfrýjenda um þá breytingu á
skilmálum skuldabréfsins að fyrsti gjalddagi samkvæmt því yrði 1. september
1992. Hinn 31. mars 1992 gaf
gagnáfrýjandinn Guðmundur Karvel Pálsson út afsal til Frægs hf. fyrir
fyrrnefndum bát, sem þá hét orðið Palli P. ÍS 33. Samkvæmt afsalinu var báturinn
seldur fyrir 6.300.000 krónur, sem kaupandinn greiddi meðal annars með því að
taka að sér áðurgreinda veðskuld. Aðaláfrýjandi ritaði
gagnáfrýjandanum Guðmundi Benediktssyni innheimtubréf 25. febrúar 1993, þar sem
fram kom að ekki hafi verið greitt af skuldabréfinu á fyrsta gjalddaga þess, en
skorað var á hann að koma skuldinni í skil. Samkvæmt framlögðu minnisblaði
héldu gagnáfrýjendur fund með fulltrúa aðaláfrýjanda 16. mars sama árs, þar sem
ákveðið var að aðaláfrýjandi myndi höfða mál á hendur gagnáfrýjendum til heimtu
skuldar samkvæmt skuldabréfinu og jafnframt gegn eiganda bátsins til
staðfestingar á veðrétti í honum. Yrði gerð dómsátt við gagnáfrýjendur, en
gengið að veðinu með fjárnámi og nauðungarsölu hið allra fyrsta. Í samræmi við
þessar ráðagerðir höfðaði aðaláfrýjandi mál, sem var þingfest í héraðsdómi 6.
apríl 1993. Var þá lögð fram dómsátt aðaláfrýjanda við gagnáfrýjendur og málinu
þannig lokið hvað þá varðaði. Í sáttinni sagði meðal annars eftirfarandi:
„Stefndu Guðmundur Karvel Pálsson og Guðmundur Benediktsson greiði stefnanda,
in solidum, kr. 3.500.000,oo með dráttarvöxtum skv. vaxtalögum nr. 25/1987 frá
gjalddaga 1.9.´92 til greiðsludags, auk málskostnaðar kr. 253.614,oo. Skuldin
greiðist 10. apríl 1993. Greiðslustaður er hjá Helga Sigurðssyni hdl.,
Kringlunni 5, 103 Reykjavík.“ Málinu var hins vegar haldið til dóms gegn Frægi
hf., sem lét ekki sækja þing. Í samræmi við kröfur aðaláfrýjanda gekk dómur á
hendur félaginu 4. maí 1993 með svofelldu dómsorði: „Frægur hf. skal þola staðfestingu
á veðrétti í skipinu Palli Pé, ÍS-33, skipaskrárnúmer 7277, til tryggingar
skuld samkvæmt skuldabréfi nr. 40885, að nafnverði 3.500.000,- auk dráttarvaxta
samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987 frá 1.9.1992 til greiðsludags og málskostnaðar
að skaðlausu að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Skuldabréfið
er útgefið þann 20.12.1990.“ Aðaláfrýjandi fékk gert fjárnám 16.
september 1993 hjá Frægi hf. á grundvelli dómsins, sem síðast var getið.
Samkvæmt endurriti af gerðinni krafðist aðaláfrýjandi fjárnáms fyrir skuld að
fjárhæð 5.313.741 króna. Þar af var höfuðstóll skuldarinnar sagður vera
3.835.535,20 krónur, samningsvextir 598.364,50 krónur og dráttarvextir
598.576,70 krónur, en að öðru leyti var hermt að skuldin ætti rætur að rekja
til nánar tiltekinna kostnaðarliða. Fjárnám var gert í fyrrnefndum bát „til
tryggingar skuld skv. skbr. dags. 20.12.90 að nafnverði 3.500.000 auk alls
kostnaðar skv. dómi Héraðsdóms Reykjaness dags. 04.05.93“, eins og sagði í
endurritinu. Í kjölfarið krafðist aðaláfrýjandi nauðungarsölu á bátnum 8.
október 1993 til fullnustu á skuld, sem hann kvað vera að fjárhæð 5.621.935
krónur. Samkvæmt sundurliðun í beiðni um nauðungarsölu var fjárhæð höfuðstóls
skuldarinnar og samningsvaxta til 1. september 1992 sú sama og greindi í
endurriti fjárnámsgerðar, en dráttarvextir voru sagðir nema 862.731 krónu. Af
beiðninni verður ekki annað ráðið en að aðaláfrýjandi hafi eingöngu stutt hana
við ákvæði fyrrnefnds veðskuldabréfs um heimild til að krefjast nauðungarsölu
til fullnustu á skuldinni án undangengins dóms, sáttar eða fjárnáms. Í málinu liggur fyrir að báturinn
var seldur við uppboð 14. mars 1994 og varð hæstbjóðandi þar Hávöxtunarfélagið
hf., sem bauð 500.000 krónur í hann. Boð félagsins mun hafa verið samþykkt 5.
apríl sama árs. Samkvæmt frumvarpi til úthlutunar á söluverðinu frá 14. sama
mánaðar gengu 5.000 krónur af því til greiðslu sölulauna í ríkissjóð og 19.251
króna til greiðslu lögveðkröfu vegna skipagjalda, en eftirstöðvarnar, 475.749
krónur, komu í hlut aðaláfrýjanda. Óumdeilt er að báturinn hafi verið í slæmu
ástandi við söluna, enda hafi ekki verið hirt um hann í nokkurn tíma, þar sem
hann var geymdur við bryggju í Hafnarfirði. Eftir nauðungarsöluna hlutuðust
aðaláfrýjandi og gagnáfrýjandinn Guðmundur Benediktsson til um viðgerðir á
bátnum, sem sá fyrrnefndi mun hafa greitt 360.000 krónur fyrir, en sá
síðarnefndi 315.000 krónur. Að loknum viðgerðum seldi aðaláfrýjandi bátinn 16.
mars 1995 fyrir 5.500.000 krónur, sem greiddust að öllu leyti með skuldabréfum.
Af hans hálfu hefur komið fram að hann telji þetta svara til staðgreiðslu á
5.225.134 krónum. Aðaláfrýjandi höfðaði mál gegn
gagnáfrýjendum með stefnu 21. maí 1996, þar sem hann krafði þá um greiðslu á
1.668.941 krónu, sem hann taldi vanta upp á að krafa samkvæmt skuldabréfinu 20.
desember 1990 væri greidd að fullu, en þá væri tekið tillit til þess fjár, sem
hann hafi fengið í hendur við sölu á bátnum. Málið mun hafa verið fellt niður
með samkomulagi aðilanna. Í kjölfarið krafðist aðaláfrýjandi fjárnáms hjá
gagnáfrýjandanum Guðmundi Benediktssyni fyrir skuld samkvæmt dómsátt þeirra frá
6. apríl 1993. Í beiðni um fjárnám kvað aðaláfrýjandi skuldina alls vera
6.909.806 krónur, en þar af væri höfuðstóll skuldarinnar 3.500.000 krónur og
dráttarvextir frá 1. september 1992 til dagsetningar beiðninnar, 10. apríl
1997, 3.356.343 krónur. Við þessar fjárhæðir bættist nánar tiltekinn kostnaður,
en frá dróst innborgun að fjárhæð 500.000 krónur, sem aðaláfrýjandi kvað vera
„uppboðsandvirði bátsins Palla Pé.“ Að ósk gerðarþolans mun aðaláfrýjandi hafa
frestað fjárnámi til þess að gagnáfrýjendum gæfist kostur á að afla úrlausnar
dómstóla um hvort krafa aðaláfrýjanda teldist að fullu greidd með stoð í ákvæði
57. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Gagnáfrýjendur höfðuðu síðan þetta
mál í því skyni. II. Við munnlegan flutning málsins
fyrir Hæstarétti lýsti aðaláfrýjandi því yfir að hann teldi ekki efni til að
gera hér greinarmun á sér og Hávöxtunarfélaginu hf. Væri því hvorki krafist
sýknu af kröfum gagnáfrýjenda vegna aðildarskorts né væru gerðar á annan hátt
athugasemdir um aðild að málinu. Eins og áður segir gerðu málsaðilar
dómsátt 6. apríl 1993, þar sem gagnáfrýjendur hétu að greiða aðaláfrýjanda
3.500.000 krónur með dráttarvöxtum frá 1. september 1992 til greiðsludags og
253.614 krónur í málskostnað. Þessi skuldbinding gagnáfrýjenda fól í sér fulla
viðurkenningu þeirra á stefnukröfum í máli aðaláfrýjanda á hendur þeim til
heimtu skuldar samkvæmt fyrrnefndu skuldabréfi frá 20. desember 1990. Að loknum
þessum þætti málsins gekk áðurnefndur dómur 4. maí 1993, þar sem kröfur
aðaláfrýjanda á hendur Frægi hf. voru teknar til greina með því að félaginu var
gert að þola viðurkenningu á veðrétti í umræddum bát fyrir skuld samkvæmt
skuldabréfinu, að nafnverði 3.500.000 krónur, ásamt dráttarvöxtum frá 1.
september 1992 til greiðsludags og málskostnaði að skaðlausu. Dómsáttin og
dómurinn, sem hér um ræðir, komu í stað veðskuldabréfsins, bæði að því er
varðar greiðslu, sem aðaláfrýjandi gat fram að því krafist í skjóli bréfsins,
og hvern hann gat krafið um hana. Eins og aðaláfrýjandi ráðstafaði hagsmunum
sínum glataði hann með þessum gerðum rétti jöfnum höndum til að beina kröfu að
gagnáfrýjendum um greiðslu á verðbótum af skuldinni, umsömdum vöxtum af henni á
tímabilinu fram að fyrsta gjalddaga 1. september 1992 og dráttarvöxtum af þeim
liðum og til að krefjast greiðslu þessa alls af andvirði veðsins. Verður því
fallist á það með gagnáfrýjendum að við nauðungarsölu bátsins 14. mars 1994
hafi krafa aðaláfrýjanda á hendur þeim og um leið sú krafa, sem hann gat leitað
fullnustu á af söluverði bátsins, verið fólgin í höfuðstól skuldar samkvæmt
dómsátt þeirra 6. apríl 1993, 3.500.000 krónur, og dráttarvöxtum af þeirri
fjárhæð frá 1. september 1992, svo og málskostnaði samkvæmt sáttinni og
áföllnum kostnaði af fullnustugerðum ásamt réttmætum vöxtum af þeim liðum.
Samkvæmt yfirliti, sem aðaláfrýjandi afhenti við munnlegan flutning málsins
fyrir Hæstarétti, nam krafa hans þannig reiknuð á þeim degi 4.845.334 krónum.
Gagnáfrýjendur hreyfðu ekki andmælum gegn þeim útreikningi og verður því að
leggja hann til grundvallar við úrlausn málsins. Samkvæmt fyrrnefndu frumvarpi til
úthlutunar á söluverði bátsins frá 14. apríl 1994 átti aðaláfrýjandi að fá í
sinn hlut 475.749 krónur. Ekki liggur annað fyrir en að af þeirri úthlutun hafi
orðið. Að fenginni þessari greiðslu stóðu 4.369.585 krónur eftir af kröfu
aðaláfrýjanda á hendur gagnáfrýjendum. Er þetta sú fjárhæð, sem gagnáfrýjendur
geta krafist að færð verði niður samkvæmt heimild í 57. gr. laga nr. 90/1991 um
mismuninn á söluverði bátsins, 500.000 krónum, og markaðsverði hans við
samþykki boðs 5. apríl 1994. Um markaðsverð bátsins á þeim tíma,
sem að framan greinir, hafa gagnáfrýjendur vísað til söluverðs hans samkvæmt
áðurnefndu afsali til Frægs hf. 31. mars 1992, sem var 6.300.000 krónur, og
framlagðra gagna um sölu síðla árs 1994 á bátum, sem þeir kveða vera sömu
gerðar, fyrir annars vegar 6.000.000 krónur og hins vegar 6.500.000 krónur. Þá
vísa gagnáfrýjendur jafnframt til framlagðra vottorða tveggja skipasala, sem báðir
komu fyrir héraðsdóm til skýrslugjafar, um markaðsverð báta þeirrar gerðar, sem
um ræðir í málinu. Taldi annar þeirra að á árunum 1994 og 1995 hefði verið sett
söluverð á slíka báta á bilinu frá 5.800.000 til 6.000.000 krónur, en um
200.000 krónum lægra gegn staðgreiðslu. Væri það verðmat miðað við vel útbúinn
bát í góðu ástandi. Hinn skipasalinn kvað báta sömu gerðar hafa selst á árunum
frá 1993 til 1996 fyrir 5.500.000 til 6.500.000 krónur, en verðið réðist nánar
af búnaði og útliti þeirra. Við staðgreiðslu hefði afsláttur verið 100.000 til
200.000 krónur. Ennfremur vísa gagnáfrýjendur til áðurgreinds verðs, sem
aðaláfrýjandi fékk fyrir bátinn við sölu hans 16. mars 1995. Með framangreindu hafa
gagnáfrýjendur fært nokkur rök fyrir því að markaðsverð bátsins, sem um ræðir í
málinu, geti hafa verið hærra en svo að mismunurinn á því og söluverðinu við
nauðungarsölu nægði til lúkningar á eftirstöðvum skuldar þeirra við aðaláfrýjanda.
Gegn andmælum aðaláfrýjanda er þó ekki unnt að leggja þetta til grundvallar við
úrlausn málsins, enda er ekki staðfest með fyrrnefndum gögnum hvert markaðsverð
bátsins hefði verið hinn 5. apríl 1994 miðað við þáverandi ástand hans og þá
skilmála, sem giltu við sölu hans samkvæmt 28. gr. laga nr. 90/1991 og
auglýsingu nr. 41/1992 um almenna skilmála fyrir uppboðssölu á fasteignum o.fl.
Er málið að þessu leyti vanreifað af hendi gagnáfrýjenda. Af þeim sökum verður
ekki komist hjá því að vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Eins og atvikum er háttað í málinu
er rétt að aðilarnir beri hver sinn kostnað af því í héraði og fyrir
Hæstarétti. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir
Hæstarétti fellur niður. |
Mál nr. 139/1997 | Fölsun Umboð Sjálfskuldarábyrgð Ógilding samnings Gjafsókn | P
fékk námslán hjá LÍN á árunum 1983-84 samkvæmt þremur skuldabréfum sem voru
tryggð með sjálfskuldarábyrgð G, fyrrverandi tengdaföður P. Vanskil urðu á
lánunum og var mál höfðað til innheimtu skuldarinnar á hendur P og G. P hélt því fram að V, fyrrverandi eiginmaður
hennar, hefði annars vegar falsað nafnritun sína á umsókn um námslán og hins
vegar fengið undirskrift sína á óútfyllt eyðublað og hefði hún ekki veitt G
umboð til að sækja um eða taka við láni fyrir sína hönd. Taldi hún sig ekki
skuldbundna til endurgreiðslu lánanna. Talið var ósannað að V hefði falsað
undirritun P og talið að G hafi haft heimild P til að gefa skuldabréfin út
fyrir hennar hönd og var P talin bundin samkvæmt skuldabréfunum. G lést í
febrúar 1998. Andmælti S, ekkja G, greiðsluskyldu sinni af lánunum. Var hvorki
fallist á rök S um að LÍN hefði borið að veita ábyrgðarmanni að fyrra bragði
leiðbeiningar um skyldu þá sem hann væri að taka á sig né að önnur atvik gætu
leyst hana undan greiðsluskyldu. Var niðurstaða héraðsdóms um greiðsluskyldu P
og S við LÍN staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Áfrýjandi Pirshing Guðmundsson
skaut málinu til Hæstaréttar 25. mars 1997. Krefst hún sýknu af kröfum stefnda
og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem
henni var veitt á báðum dómstigum. Guðmundur Guðjónsson áfrýjaði
málinu 2. maí 1997. Hann lést 19. febrúar 1998 og hefur ekkja hans Svanhildur
Magnúsdóttir, sem situr í óskiptu búi eftir eiginmann sinn, tekið við aðild
málsins. Krefst hún sýknu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins
áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Svo sem greinir í héraðsdómi
giftist áfrýjandi Pirshing Viðari Guðmundssyni á árinu 1979. Bjuggu þau saman í
nokkur ár, er þau voru við háskólanám í Kanada. Þau fengu leyfi til skilnaðar
að borði og sæng 18. október 1990 og lögskilnað á árinu 1991 eða 1992. Faðir
Viðars var Guðmundur Guðjónsson. Samkvæmt málsgögnum fæddist Pirshing
Guðmundsson í Írak, en varð íslenskur ríkisborgari 11. apríl 1983, sbr. lög nr.
17/1983 um veitingu ríkisborgararéttar. II. Meðal gagna málsins í héraði voru
tvær umsóknir til stefnda, þar sem óskað var eftir láni vegna náms áfrýjanda
Pirshing í Kanada. Eru þær á stöðluðum prentuðum eyðublöðum. Önnur umsóknin er
dagsett 4. janúar 1980, en hin 7. maí 1983. Áfrýjandi Pirshing neitar að hafa
skrifað undir eldra skjalið, en í framburði sínum fyrir héraðsdómi 21. mars
1997 kvaðst hún hafa ritað undir yngra skjalið. Um skjal þetta sagði
áfrýjandinn, að það væri eina skjalið, sem hún hafi skrifað undir í hjónabandi
þeirra Viðars Guðmundssonar. Heldur hún
fram, að hún hafi ritað undir umsóknina 7. maí 1983 áður en hún var fyllt út að
öðru leyti. Eftir uppsögu héraðsdóms óskaði
þáverandi lögmaður áfrýjanda Pirshing eftir rannsókn á nafnritunum á umsóknunum
tveimur. Í skýrslu Haraldar Árnasonar rannsóknarlögreglumanns í tæknideild
Rannsóknarlögreglu ríkisins 11. apríl 1997 segir meðal annars svo: „Rannsóknarefni Til rannsóknar í tæknideild RLR er
skjal sem nánar lýst eftirfarandi: Frumrit útfyllts staðlaðs umsóknareyðublaðs
um lán vegna náms erlendis, þar sem Pirshing Karim Mahmood ... sækir um námslán
vegna náms í erfðafræði við háskóla í Kanada. Skjalið er tvíblöðungur og er
dagsetning og undirskrift á tveimur stöðum á skjalinu; neðst á síðum 2 og 4.
Báðar dagsetningarnar eru samhljóða, 4. janúar 1980 og undir þeim eru
ólæsilegar undirskriftir sem munu eiga að vera „Pirshing Guðmundsson“. Rannsóknarþættir Framangreind Pirshing Guðmundsson
mun hafa synjað fyrir nafnritanir sínar á skjalið og borið að þar væri um
fölsun að ræða. Er skjalið lagt fram til rithandarrannsóknar með það í huga að
sú rannsókn gæti skorið úr um hvort undirskriftir Pirshing kunni að vera
falsaðar ..., en rannsóknargagninu fylgir ódagsett skriftarsýni, sem sagt er að
sýni nafnritanir hennar, bréf sem undirritað er nafni hennar svo og ... umsókn
hennar um námslán, dagsett 7. 5. 1983 og ber samsvarandi óvéfengda
nafnritun. ... Rannsókn Eftir gögnum málsins að dæma,
skrifar Pirshing Guðmundsson nafnritun sína á tvo mismunandi vegu. Er það ýmist
á fullkominn læsilegan hátt, eða sem einskonar teikningu eða fljótaskrift þar
sem aðeins má lesa tvo eða þrjá fyrstu bókstafina en síðan mynda pennastrikin
einhverskonar lykkjur eða hringferla. Eru hinar fyrirsynjuðu nafnritanir með
formi hins síðarnefnda. Þau samanburðargögn sem eru með
sama formi og hinar fyrirsynjuðu nafnritanir, eru bein sýni sem eru ódagsett og
óvottuð en munu hafa verið tekin í tengslum við þessa rannsókn, svo og óvéfengd
undirskrift hennar undir eldri umsókn um námslán en umsóknin er dagsett um það
bil 1 ári og 5 mánuðum síðar en hið véfengda skjal. Við samanburð á hinum fyrirsynjuðu
nafnritunum Pirshing annarsvegar og framangreindum sýnum nafnritana hennar
hinsvegar kemur fram ákveðið misræmi. Er það í formi á lykkjum eða hringferlum
þeim sem taka við af læsilegum bókstöfum í nafnritununum og einnig í því að í
hinum fyrirsynjuðu nafnritunum kemur bókstafurinn „s“ skýrt fram, en í sýnunum
ekki. Í sýnunum hefjast ferlarnir með
hreyfingu til hægri og enda ofarlega í ferlunum en í hinum fyrirsynjuðu
nafnritunum byrja ferlarnir til vinstri og enda neðarlega, eða neðst í
ferlunum. Við þetta má bæta, að ákveðið skriftarlegt misræmi er á milli hinna fyrirsynjuðu
undirskrifta en þær eru dagsettar sama dag.
... Að því er varðar hina læsilegu
bókstafi, er aðeins um þrjá prentskriftarstafi að ræða, en það er með öllu
ófullnægjandi með tilliti til rithandarrannsóknar, það er, til að byggja á
afgerandi niðurstöðu um hvort hinar fyrirsynjuðu nafnritanir séu falsaðar eða
ekki. Ekki liggja fyrir nafnritanir
kæranda frá sama tíma og rannsóknargögnin og eins er ekki ljóst hvenær Pirshing
lærði rómverska skrift, ... og eru ... líkur á því að hún hafi í upphafi lært
arabiska skrifstafi. Þessar upplýsingar liggja ekki fyrir, en kunna að skipta
máli ef nafnritun hennar er á þróunarskeiði en ekki fullformuð á þeim tíma er
hinar fyrirsynjuðu nafnritanir eru skrifaðar. ... Niðurstaða Það er niðurstaða undirritaðs, að
afstaða verði ekki tekin á grundvelli fyrirliggjandi gagna, hvort hinar
fyrirsynjuðu nafnritanir Pirshing Guðmundsson á framangreindri umsókn um
námslán, séu falsaðar, eða ekki.“ III. Í upphafi II. kafla hér að framan
er lýst staðhæfingum áfrýjanda Pirshing um undirritanir lánsumsækjanda á
umsóknirnar 4. janúar 1980 og 7. maí 1983. Á eldri umsókninni er umboð til
handa Guðmundi Guðjónssyni til að taka lán hjá stefnda, ef veitt verður, og
heimild fyrir hann til að undirrita skuldabréf fyrir hönd lántakanda til
tryggingar láninu, svo og að taka á móti lánsfénu. Undir hinum prentaða texta á
bls. 2 á eyðublaðinu er dagsetningin 4. janúar 1980 og hin fyrri umdeildra
nafnritana. Neðst á bls. 4 er prentaður texti, þar sem meðal annars kemur fram
að undirritandi hafi svarað öllum spurningum eyðublaðsins eftir bestu vitund.
Fyrir neðan þennan texta er skrifuð sama dagsetning og hin síðari umdeildra
nafnritana. Umsókn þessari var synjað, en á hana var ritað af starfsmanni stefnda,
að samþykkt sé „að taka tillit til hennar í láni maka“. Umsóknin frá 7. maí 1983, sem
áfrýjandi Pirshing hefur gengist við að hafa skrifað undir, en óútfyllta, var
hins vegar samþykkt og veitti stefndi námslán á grundvelli hennar. Nafnritun
áfrýjanda Pirshing og dagsetning er fyrir neðan eftirfarandi prentaðan texta:
„Ég undirritaður staðfesti hér með að ég hafi svarað öllum spurningum þessa
eyðublaðs ... eftir bestu vitund og að ég muni tilkynna jafnóðum allar
breytingar er varða umsókn þessa. Auk þess staðfesti ég að ég hafi kynnt mér
reglur sjóðsins um meðferð tekna minna (og maka) og veiti sjóðnum heimild til
að kanna skattframtal mitt (og maka).“ Sérstakur reitur merktur
„Viðskiptareikningur“ er á eyðublaðinu, sem umsóknin er skrifuð á. Þar er
prentað: „Lán er lagt inn á viðskiptareikning. Reikningurinn skal vera í banka
á Íslandi á nafni umsækjanda.“ Við þetta er handskrifað nafn kanadísks banka og
reikningsnúmer. Nafn Guðmundar Guðjónssonar er skrifað í sérstakan reit fyrir
nafn umboðsmanns. Á þetta eyðublað er hins vegar ekki prentaður texti fyrir
umboð. Heldur áfrýjandi Pirshing því fram, að hún hafi aldrei veitt Guðmundi
eða öðrum umboð til að sækja um eða taka við láni fyrir sína hönd. Bendir hún
á, að á bls. 4 á eyðublaðinu séu leiðbeiningar um útfyllingu þess og þar segi
meðal annars að formlegt umboð skuli gefa á sérstöku eyðublaði. Liggi ekkert
slíkt fyrir í málinu. IV. Stefndi höfðaði mál þetta í héraði
til innheimtu þriggja skuldabréfa vegna námslána, sem Guðmundur Guðjónsson,
faðir Viðars Guðmundssonar, undirritaði á árunum 1983 til 1984 fyrir hönd
lántakanda, sem var áfrýjandi Pirshing. Er óumdeilt að lán þessi voru veitt á
grundvelli umsóknarinnar frá 7. maí 1983. Áfrýjandi Pirshing heldur fram að
þáverandi eiginmaður hennar hafi falsað báðar nafnritanir lánsumsækjanda, sem
eru á annarri og fjórðu blaðsíðu umsóknarinnar 4. janúar 1980. Í málinu eru
ekki nein gögn, sem benda til að eiginmaður hennar hafi haft ástæðu til að
falsa nafn hennar á umsóknina. Eins og áður segir var niðurstaða sérfræðilegrar
rithandarrannsóknar sú, að ekki væri unnt á grundvelli fyrirliggjandi gagna að
taka afstöðu til þess hvort umræddar undirritanir væru falsaðar. Tiltekið
misræmi í nafnritunum, sem bent er á í rannsóknarskýrslunni geta, eins og ráða
má af henni, átt sér aðrar skýringar en þá að um fölsun hafi verið að ræða.
Samkvæmt framansögðu verður að telja ósannað að nafnritanirnar séu falsaðar. Verður því lagt til grundvallar, að
áfrýjandi Pirshing hafi 4. janúar 1980 veitt Guðmundi Guðjónssyni þáverandi
tengdaföður sínum umboð til að taka fyrir hennar hönd námslán hjá stefnda og
gefa út skuldabréf fyrir væntanlegu láni. Eins og fyrr greinir fékkst námslán
þó ekki í þetta sinn, en af áritun starfsmanns stefnda á umsóknina verður
ráðið, að litið hafi verið til hjúskapar áfrýjanda Pirshing og þáverandi manns
hennar, þegar lánsfjárhæð til hans var ákveðin. V. Samkvæmt gögnum málsins bjuggu
hjónin Pirshing og Viðar saman í Kanada og stunduðu þar nám, þegar námslánin
voru veitt á árunum 1983 og 1984. Eftir gögnum málsins var óskað eftir því við
stefnda að sá hluti námslána áfrýjanda Pirshing, sem ekki væri greiddur við
undirritun skuldabréfa, yrði lagður á tiltekinn reikning á nafni hennar við
Landsbanka Íslands. Viðar Guðmundsson bar fyrir dómi,
að lánin hafi verið notuð til framfærslu þeirra beggja í Kanada. Áfrýjandi
Pirshing heldur því hins vegar fram, að hún hafi ekki þurft á að halda láni frá
stefnda, þar sem hún hafi fengið ríflegan styrk frá Írak. Eigi er sú staðhæfing
studd sönnunargögnum. Skuldabréfin þrjú, sem stefndi
reisir kröfur sínar á, voru svo sem áður segir veitt á grundvelli umsóknarinnar
frá 7. maí 1983, sem óvefengt er að áfrýjandi Pirshing skrifaði undir. Hefur
hún ekki leitt líkur að þeirri staðhæfingu sinni, að hún hafi skrifað undir
autt umsóknareyðublað. Á báðum umsóknum var Guðmundur Guðjónsson skýrlega
tilgreindur sem umboðsmaður lántakanda og ritaði hann undir öll skuldabréfin
bæði sem umboðsmaður og sjálfskuldarábyrgðarmaður. Þegar litið er til alls
þess, sem nú var rakið, verður að telja nægilega leitt í ljós að Guðmundur
Guðjónsson hafi haft heimild frá áfrýjanda Pirshing til að gefa skuldabréfin út
fyrir hennar hönd. Skiptir hér ekki máli þótt stefndi hafi ekki sýnt fram á, að
til sé á sérstöku eyðublaði eða fylgiskjali umboð til handa Guðmundi. Er áfrýjandi Pirshing því bundin samkvæmt
skuldabréfunum. VI. Áfrýjandi Pirshing mun ekki hafa
greitt neitt af umræddum námslánum, en Guðmundur Guðjónsson mun á grundvelli
sjálfskuldarábyrgðar sinnar hafa innt af hendi afborganir, verðbætur og vexti
af þeim á tímabilinu frá 4. ágúst 1989 til 6. september 1993. Hinn 4. júlí 1994
ritaði þáverandi lögmaður Guðmundar bréf til stefnda, þar sem „sagt er upp“
sjálfskuldarábyrgð Guðmundar. Hefur ekki verið greitt af lánunum síðan. Áfrýjandinn Svanhildur Magnúsdóttir
er sem fyrr greinir ekkja ábyrgðarmannsins Guðmundar Guðjónssonar og
fyrrverandi tengdamóðir áfrýjanda Pirshing. Andmælir hún greiðsluskyldu með
ýmsum rökum. Í fyrsta lagi heldur hún fram, að sjálfskuldarábyrgð hafi ekki
stofnast á löglegan hátt í upphafi sökum þess að stefndi hafi ekki kynnt sér
fjárhag ábyrgðarmannsins og ekki gætt þess að leiðbeina honum um þá skyldu, sem
hann var að taka á sig. Af hálfu áfrýjanda Svanhildar er þó ekki gerð grein
fyrir í hverju slík skylda hefði átt að vera fólgin. Hvað sem því líður verður
ekki fallist á, að stefnda hafi verið skylt að veita ábyrgðarmanni að fyrra
bragði sérstakar leiðbeiningar í þessu efni. Þá hefur því ekki verið hreyft, að
Guðmundur Guðjónsson hafi leitað til stefnda með ósk um að sér yrðu gefnar
skýringar eða veittar upplýsingar varðandi væntanlega ábyrgðarskuldbindingu, án
þess að fá fullnægjandi svör. Verður málsástæðu þessari því hafnað. Í annan stað ber þessi áfrýjandi
fyrir sig að sjálfskuldarábyrgðin sé ekki lengur fyrir hendi, þótt svo kunni
áður að hafa verið. Telur áfrýjandinn að ábyrgðarmaður skuli í öllu tilliti
vera eins settur og skuldarinn sjálfur gagnvart kröfuhafa og vísar um það til
8. gr. laga nr. 72/1982 um námslán og námsstyrki, sem í gildi voru, er lán voru
veitt. Í 5. mgr. 8. gr. laganna var svohljóðandi ákvæði: „Stjórn Lánasjóðs er heimilt að veita
undanþágu frá árlegri endurgreiðslu skv. 2. og 3. mgr. ef skyndilegar og
verulegar breytingar verða á högum lánþega milli ára, t.d. ef hann veikist
alvarlega eða verður fyrir slysi er skerðir til muna ráðstöfunarfé hans og
möguleika til að afla tekna. Stjórninni er ennfremur heimilt að veita undanþágu
frá fastri ársgreiðslu skv. 2. mgr. ef nám, atvinnuleysi, veikindi, þungun,
umönnun barna eða aðrar sambærilegar ástæður valda verulegum
fjárhagsörðugleikum hjá lánþega eða fjölskyldu hans.“ Ákvæði þetta varðar
aðeins heimild stefnda til að veita undanþágu frá árlegum greiðslum. Er ekki
fallist á að í þessu máli séu skilyrði séu til þess að beita því með lögjöfnun
um skuldbindingu Guðmundar Guðjónssonar. Komið er fram í málinu að stefndi
hafnaði að leysa Guðmund undan ábyrgð hans með vísun til 7. gr. laga nr.
72/1982, en þar var kveðið svo á að ábyrgð sjálfskuldarábyrgðarmanns geti
fallið niður, ef lánþegi setji aðra tryggingu fyrir lánum, sem stjórn stefnda
meti fullnægjandi. Þá heldur áfrýjandinn fram, að
„uppsögn“ á ábyrgðinni 4. júlí 1994 hafi markað endalok greiðsluskyldu
ábyrgðarmannsins. Engin viðhlítandi rök hafa komið fram til stuðnings þeirri
málsástæðu og verður ekki á hana fallist. Sama á við um þá málástæðu að sjálfskuldarábyrgðin
sé ógild samkvæmt reglum 31. eða 33. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð
og ógilda löggerninga, sbr. 3. gr. laga nr. 11/1986. Loks bendir áfrýjandinn Svanhildur
á 36. gr. laga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986, til stuðnings sýknukröfu
sinni, en áfrýjandinn hefur ekki uppi lækkunarkröfu á grundvelli þess að
ábyrgðarskuldbindingunni verði vikið til hliðar eða breytt með stoð í
lagaákvæði þessu. Kveður hún hinn látna eiginmann sinn, sem hafi verið aldraður
og farinn að heilsu, hafa eytt ævisparnaði sínum til að greiða stefnda hluta
námslánsins. Hefur hún lagt fyrir Hæstarétt gögn um greiðslur úr lífeyrissjóði,
svo og mánaðarlegar greiðslur, sem almannatryggingar greiddu honum sem ellilífeyri,
tekjutryggingu og uppbót vegna sjúkrakostnaðar og umönnunar. Í leyfi, sem hún fékk 2. mars 1998
til setu í óskiptu búi eftir maka sinn Guðmund, kemur fram að meðal eigna
búsins eru íbúð í Reykjavík og sumarhús í Grímsnesi. Engin skattframtöl eða
aðrar upplýsingar um tekjur liggja fyrir í málinu. Málsgögn veita ekki frekari
vitneskju um eignir eða fjárhagsstöðu áfrýjanda Svanhildar en þá, er greinir í
leyfinu frá 2. mars 1998. Ekki nýtur heldur við neinna gagna um getu áfrýjanda
Pirshing til að greiða stefnda hina umdeildu skuld eða eftir atvikum framkröfu
sjálfskuldarábyrgðarmanns. Í 1. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936
segir að samningi megi víkja til hliðar í heild eða að hluta eða breyta, ef það
yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir
sig. Samkvæmt 2. mgr. 36. gr. skal við mat eftir 1. mgr. líta til efnis
samnings, stöðu samningsaðila, atvika við samningsgerð og atvika, sem síðar
komu til. Við úrlausn máls þessa verður meðal annars að líta til þess að
Guðmundur Guðjónsson tók að sér að annast töku námslána, sem veitt voru
þáverandi tengdadóttur hans meðan hún dvaldist erlendis, þar sem hún var við
nám ásamt eiginmanni sínum. Verður að miða við að umrædd námslán áfrýjanda
Pirshing hafi í reynd verið í þágu beggja hjóna og eins verður að ætla að hún
hafi notið góðs af námsláni þáverandi eiginmanns síns meðan þau bjuggu saman.
Sú ástæða að lánþegi hjá stefnda sé ekki lengur í hjúskap með barni
sjálfskuldarábyrgðarmanns veitir ekki efni til að telja ósanngjarnt í skilningi
fyrrnefndrar 36. gr. laga nr. 7/1936 að ábyrgðarmaðurinn sé bundinn við
ábyrgðaryfirlýsingu, sem var forsenda þess að stefndi veitti námslánin. Þegar á
það er litið og með vísun til þess, sem áður segir um skort á upplýsingum um
hagi aðalskuldara og áfrýjanda Svanhildar, þykir ekki nægilega komið fram, að
hér séu rök til að beita heimild 36. gr. laga nr. 7/1936 til að víkja frá
meginreglu íslensks réttar um skuldbindingargildi samninga. Samkvæmt framansögðu og þar sem
kröfu stefnda er ekki andmælt tölulega verður héraðsdómur staðfestur. Rétt
þykir að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður, en gjafsóknarkostnaður
áfrýjanda Pirshing fyrir Hæstarétti verður ákveðinn eins og segir í
dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti
fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður
áfrýjanda, Pirshing Guðmundsson, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar
með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, 200.000 krónur. Héraðsdómur Reykjavíkur 4.
febrúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 17. þ. m., var höfðað með
stefnum birtum 13. júní 1996. Stefnandi er Lánasjóður íslenskra námsmanna, kt,
710169-0989, Laugavegi 77, Reykjavík. Stefndu eru Pirshing Guðmundsson, kt. 260450-7869,
Fljótaseli 22, Reykjavík, og Guðmundur Guðjónsson, kt. 190912-4349, Ásgarði 2,
Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru að stefndu verði gert að greiða
in solidum skuld að fjárhæð kr. 480.821 ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla
laga nr. 25/1987 af kr. 29.716 frá 01.03.1994 til 01.09.1994, þá af kr. 56.504
frá þeim degi til 01.03.1995, þá af kr. 86.593 frá þeim degi til 01.09.1995, þá
af kr. 98.127 frá þeim degi til 20.11.1995, þá af kr. 480.821 til greiðsludags.
Þá er og krafist vaxtavaxta skv. 12. gr. s.l. er leggist við höfuðstól á tólf
mánaða fresti, í fyrsta sinn þann 01.03.1995. Málskostnaðar er krafist að mati réttarins auk álags er
nemi virðisaukaskatti af honum. Dómkröfur stefndu, Pirshing Guðmundsson, eru að hún
verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda. Þá er gerð krafa um málskostnað úr
hendi stefnanda að mati réttarins eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál. Dómkröfur stefnda, Guðmundar Guðjónssonar, eru þær
aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu, en til
vara að hann verði sýknaður að svo stöddu. Jafnframt er krafist að stefnanda
verði gert að greiða stefnda hæfilegan málskostnað að mati dómsins. Málsatvik. Krafa stefnanda er tilkomin vegna námslána stefndu
Pirshing Guðmundsson er hún fékk hjá stefnanda á árunum 1983-1984, skv.
skuldabréfi, og tryggð eru með sjálfsskuldarábyrgð stefnda Guðmundar
Guðjónssonar. Er samtals dómkrafa stefnanda kr. 480.821.- auk vaxta, og er ekki
um tölulegan ágreining að ræða í málinu. Sundurliðun kröfunnar: Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir kröfu sína á því að stefnda Pirshing
hafi tekið námslán hjá stefnanda og voru útgefin þrjú skuldabréf á hennar nafn
á árunum 1983-1984 vegna lánanna. Að námi hennar loknu voru fjárhæðirnar
sameinaðar og gefið út eitt skuldabréf númer S-870983. Vegna verulegra vanskila
allt frá gjalddaga lánsins þann 01.03.1994 ákvað stjórn stefnanda þann
20.11.1995 að gjaldfella allt lánið skv. heimild í 11. gr. laga nr. 72/1982.
Innheimtutilraunir af hálfu stefnanda höfðu engan árangur borið. Stefnandi byggir kröfu sína á meginreglum kröfu- og samningaréttar
um greiðsluskyldu fjárskuldbindinga og lögum nr. 72/1982, einkum 11. gr.
Vaxtakröfur styðjast við reglur III. kafla laga nr. 25/1987, en krafa um
málskostnað byggir á 130. gr. laga nr. 91/1991. Krafa um virðisaukaskatt styðst
við lög nr. 50/1988. Stefnda Pirshing Guðmundsson krefst sýknu í máli þessu,
þar sem hún hafi aldrei skrifað undir nein skjöl eða skilríki um viðurkenningu
á að hún skuldaði stefnanda nokkuð, og því síður nein gögn sem sanna að hún
hafi tekið við þessum fjárhæðum. Hafi einhver námslán verið tekin á hennar
nafni, hljóti það að vera vegna blekkinga fyrrverandi eiginmanns stefndu,
Viðars Guðmundssonar. Stefnda hafi stundað nám í erfðalandbúnaðarfræði við
háskólann í Edmonton í Albertafylki í Kanada er hún kynntist Viðari, sem var í
námi við sama skóla. Giftu þau sig á árinu 1979. Árið 1983 hafi hún fengið
íslenskan ríkisborgararétt. Samband hjónanna hafi verið gott, og stefnda
treysti eiginmanni sínum og aldrei dottið í hug að hann myndi misnota trúgirni
hennar og kunnáttuleysi í íslensku til að afla sér fjár með lántöku í hennar
nafni. Hún hafi því skrifað undir eyðublað sem Viðar hafi beðið hana að
undirrita einhvern tímann á árinu 1983, en það hafi verið útfyllt. Hafi stefnda
ekki gert sér grein fyrir hvaða tilgangi undirskrift hennar þjónaði en haldið
að það væri af einhverjum formlegum ástæðum. Þetta skjal hafi stefnda svo ekki
séð fyrr en málarekstur þessi hófst, og sá hún þá að Viðar hafði fyllt það út.
Viðar hafði aldrei sagt stefndu að það væri hún sjálf sem væri að taka lán,
enda hefði hún aldrei samþykkt það, enda enga þörf á því þar sem hún hafði
ríkuleg peningaráð. Hins vegar hefði hann margsinnis sagt henni að lán sem hann
hefði tekið og væri líka á hennar nafni myndi hann sjálfur greiða og kæmi þetta
fram í bréfum er hann sendi henni til Kanada. Á árinu 1987 hafi Viðar sótt um skilnað að borði og sæng
án nokkurrar vitundar stefndu, en hann var þá kominn í nám til Stuttgart, en
hún var enn við nám í Kanada. Í ágúst 1988 flutti stefnda ein til Íslands, fékk vinnu
og hóf nám í íslensku. Þann 5. sept. 1988 hafi stefnda mætti í skiptarétti
Reykjavíkur, en annað geti hún ekki staðfest þar sem hún hafi ekki skilið hvað
fór þar fram, þrátt fyrir að bókað hafi verið að hún "skilji
íslensku" án hennar vitundar. Ekki hafi verið minnst á neitt námslán fyrir
skiptaréttinum. Telur stefnda sig hafa orðið fyrir miklum skaða vegna þessa
hjónabands, og nauðsynlegt sé að benda á hve sviksamlega Viðar Guðmundsson hafi
reynst henni. Þótt honum hafi tekist að blekkja stefnanda til þess að veita sér
lán út á nafn stefndu, skapi það engan rétt fyrir stefnanda þar sem stefnda
hefur ekki á nokkurn hátt skuldbundið sig sjálf gagnvart stefnanda. Sýknukrafa stefnda, Guðmundar Guðjónssonar, styðst við
þau rök að á þeim tíma er hann skrifaði undir skuldabréfin til stefnanda, hafi
heilsu hans verið farið mjög að hraka vegna parkinsons-sjúkdóms og hefði það
ekki átt að dyljast starfsmönnum stefnanda. Hann sé nú alvarlega haldinn af
völdum parkinsons-sjúkdómsins og njóti umönnunar konu sinnar, sem einnig annist
son þeirra sem er mongólíti. Hafi hún af þessum sökum ekki getað unnið úti og
eru fjármunir fjölskyldunnar litlir. Stefndi hafi greitt upp vanskilin af
láninu á árunum 1989-1993, samtals kr. 196.503 en þá var ævisparnaður hans
uppurinn. Þau hjónin eigi nú aðeins litla íbúð, sem sé forsenda þess að
fjölskyldan geti haldist saman. Stefndi hafi tekið ábyrgð þessa á sig vegna
tengsla sinna við stefndu, Pirshing, en hún sé fyrrverandi tengdadóttir hans.
Vegna breyttra aðstæðna hafi hann sagt upp ábyrgð sinni gagnvart stefnanda, en
var tilkynnt sú ákvörðun stjórnar stefnanda að halda greiðsluskyldu hans, þar
sem stjórnin hefði að eigin sögn ekki heimild samkvæmt lögum til eftirgjafar
slíkrar ábyrgðar. Telur stefndi að staða hans eigi ekki að vera verri en staða
stefndu, Pirshing, gagnvart stefnanda skv. þeirri meginreglu að
sjálfskuldarábyrgðarmaður eigi í öllu tilliti að vera eins settur og skuldarinn
sjálfur gagnvart kröfuhafa, en væru aðstæður hennar eins og þær eru hjá honum,
væri greiðsluskylda hennar fallin niður skv. þeim lögum og reglum sem stefnandi
starfar eftir. Því geti greiðsluskylda stefnda ekki enn verið fyrir hendi, hafi
hún þá nokkurn tímann verið það. Styðjist þetta einnig við þá meginreglu að
skriflegir samningar og ákvæði þeirra marki grundvöll samskipta samningsaðila,
annað ekki. Stefndi telur ábyrgð sína hafa verið ógilda frá upphafi
þar sem starfsmenn stefnanda hafi ekki fullnægt upplýsingaskyldu sinni gagnvart
stefnda um áhættu þá sem hann var að taka og hvað ábyrgð þessi þýddi fyrir
hann. Hafi þetta verið sérstaklega mikilvægt þar sem um aldraðan, veikan mann
hafi verið að ræða sem ekki hafi fylgst eins vel með þjóðfélagsþróuninni og því
sem er að gerast í námslánakerfinu. Á þessum tíma hafi verið nýbúið að gera
stórfelldar breytingar á endurgreiðslum námslána og hafi það aukið skyldu
stefnanda til upplýsinga. Einnig hafi aldur og veikindi stefnda átt að gefa
starfsmönnum stefnanda tilefni til frekari rannsókna á aðstæðum hans, sem hefði
getað leitt í ljós að vafasamt gæti verið að taka ábyrgð hans góða og
gilda. Verði ekki talið að ábyrgð stefnda hafi verið ógild frá
upphafi, telur stefndi að ábyrgð hans hafi orðið ógild er hann var búinn að
eyða öllu sínu nema íbúðinni til greiðslu afborgana af námsláni stefndu
Pirshing, og vísar þar til heiðarleika og sanngirni auk aðstæðna sinna. Telur stefndi þessi rök sín styðjast við almenna reglu
stjórnsýsluréttarins um ríka leiðbeiningar- og upplýsingaskyldu stjórnvalda,
sérstaklega er stjórnvaldi má vera ljóst að hætta er á misskilningi hjá
viðkomandi borgara. Regla þessi sé nú lögfest sbr. 7. gr. laga 37/1993.
Jafnframt styðjist þau við almenna reglu fjármunaréttarins um gagnkvæmt tillit
samningsaðila, upplýsinga- og leiðbeiningarskyldu þeirra gagnvart hvor öðrum, nú
lögfest með lögum 11/1986, sbr. ákvæði 36. gr. laga 7/1936. Ennfremur er vísað
til 33. gr. sömu laga. Einnig vill stefndi vísa til þeirrar þróunar laga sem
stefnandi starfar eftir, en samkvæmt þeim urðu námslán sífellt þyngri baggi að
bera, sbr. lög 6/1967, lög 56/1976 og lög 72/1982. Stefndi vísar að lokum til þess að hann hafi löglega
sagt upp ábyrgð sinni með bréfi þann 4. júlí 1994 vegna þeirra atvika sem áður
hafa verið talin, og vísar til almennra reglna um ábyrgðir auk þeirra lagaraka
sem reifuð hafa verið hér á undan. Stefndu Pershing Guðmundsson og Guðmundur Guðjónsson
hafa gefið aðilaskýrslur fyrir dóminum. Þá hafa komið fyrir dóminn Lárus
Jónsson, framkvæmdastjóri stefnanda, Gísli Fannberg, deildarstjóri hjá
stefnanda og Guðjón Viðar Valdimarsson, fyrrum fjármálastjóri stefnanda. Forsendur og niðurstaða. Með nafnritun sinni á umsóknareyðublað til stefnanda,
dags. 4. janúar 1980, sótti stefnda, Pirshing Guðmundsson, um lán hjá stefnanda
vegna náms í erfðafræði í Kanada. Stefnda var þá gift Viðari Guðmundssyni sem
stundaði nám í eðlisfræði á sama stað. Á umsóknareyðublaði þessu var faðir maka
veitt umboð til að annast fyrir hönd hennar lántöku samkvæmt umsókninni og
undirrita fyrir hennar hönd skuldabréf til tryggingar láninu. Vottur var
eiginmaður stefndu. Þar sem stefnda var ekki íslenskur ríkisborgari var umsókn
þessari hafnað en samkvæmt áritun á eyðublaðið samþykkt að taka tillit til
hennar í láni maka. Umsókn um námslán stefndu var ítrekuð á umsóknareyðublaði
til stefnanda, dags. 7. maí 1983, sem stefnda undirritaði. Umsóknareyðublöð
þessi bera það með sér að þau eru útfyllt af öðrum en stefndu. Hins vegar hefur
stefnda hér fyrir réttinum kannast við nafnritun sína á eyðublöð þessi en telur
að þau hafi þá verið auð. Á árunum 1983 og 1984 undirritaði stefndi, Guðmundur
Guðjónsson, þrjú skuldabréf vegna námslána til stefndu, Pirshing Guðmundsson.
Stofnaður var viðskiptareikningur á nafni stefndu í Landsbanka Íslands þann 3.
nóvember 1983 til að leggja inn á greiðslur til útborgunar. Þann 24. mars 1988 óskaði eiginmaður stefndu eftir
skilnaði að borði og sæng hjá Borgardómaranum í Reykjavík. Við fyrirtekt
málsins var lagt fram m.a. yfirlit mannsins yfir fjárhagsstöðu hjónanna ásamt
tillögu að skiptum á eignum búsins. Þar kom m.a. fram upptalning þeirra muna
sem hvort hjóna fyrir sig hélt af eignum. Þá var tilgreind upphæð námsskulda
hvors hjóna fyrir sig við stefnanda. Maðurinn gerir þá tillögu við skiptin að
hvort fyrir sig héldi núverandi eignum en bauðst að auki „til að greiða af
námslánum Pirshing” eins og þar stendur. Málið var tekið fyrir í skiptarétti Reykjavíkur þann 5.
september 1990. Þar er bókað að stefndu hafi verið kynnt skjöl málsins og að
henni hafi verið gerð grein fyrir réttarreglum sem um skipti á búum hjóna
gilda. Hún skilji íslensku og geri sér grein fyrir því sem felst í beiðni um
skiptameðferð. Þar er bókað að stefnda geri ekki neinar kröfur á hendur
eiginmanni sínum. Þann 18. október 1990 var veittur skilnaður að borði og sæng
milli hjónanna og þann 23. maí 1992 var hjónunum veitt leyfi til lögskilnaðar
allt á grundvelli samkomulags um skilnaðarkjör. Samkvæmt því sem hér hefur verið rakið er ekki unnt að
fallast á varnir stefndu þess efnis að hún hafi ekki skrifað undir nein skjöl
eða skilríki um skuld til stefnanda eða að hún hafi ekki tekið við umstefndum
fjárhæðum. Telst því stefnda með nafnritun sinni á lánsumsókn til stefnanda
hafa stofnað til fjárskuldbindinga þeirra sem hér um ræðir. Aðrar varnir
stefndu svo sem um blekkingar fyrrverandi eiginmanns síns og vanefndir hans á
skilnaðarskilmálum eru ekki hér til úrlausnar. Ber því að fallast á kröfur
stefnanda í máli þessu gagnvart stefndu, Pirshing Guðmundsson, en ekki er deilt
um fjárhæðir. Þegar námslán þau sem hér um ræðir voru veitt voru í
gildi lög nr. 72/1982 um Lánasjóð íslenskra námsmanna um námslán og námsstyrki.
Samkvæmt reglugerð nr. 578/1992 sem sett var skv. 16. gr. þeirra laga segir í
27. gr. að lántakandi skuli leggja fram viðurkenningu eins manns sem taki að
sér sjálfskuldarábyrgð á endurgreiðslu lánsins ásamt veðtryggingu þess.
Sjóðstjórn ákveði í reglum Lánasjóðs hvaða skilyrðum ábyrgðarmenn skuli
fullnægja. Stefndi, Guðmundur Guðjónsson, ritaði undir þau þrjú
skuldabréf sem hér um ræðir sem umboðsmaður stefndu Pirshing. Þar að auki tókst
hann á hendur sjálfskuldarábyrgð fyrir greiðslu lánsins. Á framhlið umræddra
skuldabréfa er gerð grein fyrir endurgreiðslureglum stefnanda á láni þessu. Þegar þetta átti sér stað var stefndi Guðmundur orðinn
meira en 70 ára. Ekkert bendir til þess aldursins vegna að honum hafi ekki mátt
vera ljós sú áhætta sem því fylgdi að gangast undir ábyrgð þessa. Hvað sem
líður skyldu starfsmanna stefnanda á þessum tíma til að upplýsa hann um skyldur
og áhættu vegna sjálfskuldarábyrgðarinnar þá ber að líta til þess að sú
upplýsingaskylda hvíldi einnig þeim aðila sem fékk stefnda til að gerðist
ábyrgðarmaður að skuldinni. Af hálfu stefnda hefur ekki verið á neinn hátt sýnt
fram á að upplýsingaskylda stefnanda hafi verið vanrækt eða að upplýsingar
stefnda hefðu leitt til þess að stefndi hefði ekki gerst ábyrgðarmaður að
láninu. Er ekki unnt að fallast á sýknukröfu stefnda af þeim sökum. Í málinu kemur ekkert fram um að heilsa stefnda hafi
verið orðin á þessum tíma svo augljóslega slæm að starfsmönnum stefnanda hafi
borið að hafna því að hann gerðist ábyrðarmaður að skuldinni. Þá er ekki unnt
að fallast á með stefnda að sjúkdómur hans hafi komið í veg fyrir að hann gæti
aflað sér upplýsinga um endurgreiðslur námslána og áhættutöku hans í því
sambandi. Stefndi greiddi af umræddu námsláni á tímabilinu 4.
ágúst 1989 til 6. september 1993. Byggir hann sýknukröfur sínar m.a. á
versnandi fjárhagsstöðu sinni og erfiðum heimilisaðstæðum. Ekki eru
lagaskilyrði til að fella niður ábyrgð stefnda með dómi við slíkar aðstæður. Samkvæmt því sem hér hefur verið rakið ber að taka
kröfur stefnanda í málinu til greina. Rétt þykir að málskostnaður falli niður. Stefndu, Pirshing Guðmundsson, var með bréfi
dómsmálaráðuneytisins, dags. 17. janúar 1997, veitt gjafsókn í máli þessu.
Gjafsóknarlaun til talsmanns stefndu, Gunnlaugs Þórðarsonar hrl., kr. 150.000,
þar með talinn virðisaukaskattur af málflutningsþóknun, greiðist úr ríkissjóði.
Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Pirshing Guðmundsson og Guðmundur Guðjónsson,
greiði stefnanda, Lánasjóði íslenskra námsmanna, in solidum skuld kr. 480.821
ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla laga nr. 25/1987 af kr. 29.716 frá
01.03.1994 til 01.09.1994, þá af kr. 56.504 frá þeim degi til 01.03.1995, þá af
kr. 86.593 frá þeim degi til 01.09.1995, þá af kr. 98.127 frá þeim degi til
20.11.1995, þá af kr. 480.821 til greiðsludags. Dráttarvextir leggist við
höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn þann 01.03.1995. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarlaun til talsmanns stefndu, Gunnlaugs Þórðarsonar hrl.,
kr. 150.000, þar með talinn virðisaukaskattur af málflutningsþóknun |
Mál nr. 84/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X
var grunaður um að hafa aðstoðað Y við brot gegn 248. gr. og 250. gr. almennra
hegningarlaga. Var því haldið fram að þessi háttsemi gæti varðað við
framangreind lagaákvæði eða 254. gr. og 264. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 10/1997. Talið var að skilyrði væru fyrir hendi
til að telja að rökstuddur grunur beindist að X um að hann hefði framið verknað
sem fangelsisrefsing lægi við. Þar sem verulegs ósamræmis gætti milli
framburðar X og Y var fallist á að skilyrðum a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála, væri fullnægt, til að hrinda úrskurði
héraðsdómara, og verða við kröfu um að X sætti gæsluvarðahaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 26. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
1. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. febrúar 1999, þar
sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að varnaraðila yrði gert að sæta gæsluvarðhaldi.
Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála.
Sóknaraðili krefst þess að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt
til miðvikudagsins 10. mars nk. kl. 16. Varnaraðili krefst þess að hinn
kærði úrskurður verði staðfestur og sér dæmdur kærumálskostnaður. Eins og greinir í hinum kærða
úrskurði beinist grunur að varnaraðila um að hann hafi aðstoðað Y við stórfelld
brot gegn 155. gr. og 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Telur
sóknaraðili þessa ætluðu háttsemi varnaraðila geta varðað við framangreind
lagaákvæði eða 254. gr. og 264. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga
nr. 10/1997. Fyrir liggur að talsverðar fjárhæðir hafa gengið á milli
varnaraðila og Y á því tímabili, sem sóknaraðili telur ætluð brot þess
síðarnefnda hafa verið framin, auk þess að varnaraðili hefur borið að hann hafi
átt ýmis samskipti við Y 22. febrúar 1999, en þann dag tók sá síðarnefndi
verulega fjármuni af bankareikningum sínum hér á landi og var handtekinn við
för úr landi. Má fallast á að með þessu sé fullnægt því skilyrði að rökstuddur
grunur beinist að varnaraðila um að hann hafi framið verknað, sem
fangelsisrefsing er lögð við. Framburði varnaraðila og Y ber ekki
saman um hvaða samskipti þeir hafi átt sín á milli, auk þess að verulegs
ósamræmis gætir í frásögnum þeirra um hvort aðrir hafi verið með þeim í för 22.
febrúar sl. Sóknaraðili kveðst nú leita tveggja erlendra manna, sem grunur sé
um að hafi veitt varnaraðila og Y liðveislu við ætluð brot, en ekki sé vitað
til þess að þeir hafi komist úr landi. Þótt varnaraðili hafi nú verið frjáls
ferða sinna frá því að hinn kærði úrskurður gekk hinn 26. febrúar sl. verður í
ljósi fyrirliggjandi gagna að telja skilyrðum a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga
nr. 19/1991 allt að einu vera fullnægt til að verða við kröfu sóknaraðila um
gæsluvarðhald, eins og í dómsorði greinir. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Varnaraðili, X, skal sæta
gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 10. mars nk. kl. 16. |
Mál nr. 80/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 Gæsluvarðhald. B. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | Ár 1999, þriðjudaginn 23. febrúar, er á dómþing
Héraðsdóms Reykjavíkur háð í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni
héraðsdómara, kveðinn upp þessi úrskurður um kröfu Ríkisögreglustjórans um að
X, sem er nígerískur ríkisborgari verði gert að sæta gæsluvarðhaldi. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir
Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 24. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
25. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. febrúar 1999,
þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 4.
mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð
opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði
felldur úr gildi, en til vara að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími.
Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að
úrskurður héraðsdóms verði staðfestur að öðru leyti en því að gæsluvarðhaldi
yfir varnaraðila verði markaður tími til mánudagsins 8. mars nk. kl. 16. Með vísan til forsendna hins kærða
úrskurðar verður hann staðfestur, en ekki kemur til álita krafa sóknaraðila,
sem hefur ekki kært úrskurðinn fyrir sitt leyti, um að gæsluvarðhaldi verði
markaður lengri tími en þar greinir. Kærumálskostnaður verður ekki
dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. |
Mál nr. 415/1998 | Áfengisauglýsing Tjáningarfrelsi Stjórnarskrá Mannréttindasáttmáli Evrópu Ábyrgð á prentuðu máli | J, framkvæmdastjóri bjórframleiðanda, var ákærður
fyrir að hafa birt bjórauglýsingar á flettiskilti, í dagblaði og í útvarpi.
Talið að J bæri ábyrgð á birtingu auglýsinganna og að þær brytu í bága við
ákvæði 20. gr. áfengislaga um bann við áfengisauglýsingum. Hvorki var fallist á
að bann gegn auglýsingum sem þessum fæli í sér brot gegn 73. gr.
stjórnarskrárinnar né 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu enda væri ljóst að
tilgangur bannsins væri að vinna gegn misnotkun áfengis og þeim vandamálum sem
af henni hljótast. Þau rök sem byggju að baki banninu ættu sér því efnislega
stoð í 3. mgr. 73. gr.
stjórnarskrárinnar og 2. mgr. 10. gr. mannréttindasáttmálans. Var J dæmdur til
greiðslu sektar. | Dómur Hæstaréttar. Mál
þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir,
Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari
skaut málinu til Hæstaréttar 12. október 1998 samkvæmt 148. gr., sbr. b- og c -
liði 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. lög nr. 37/1994,
og krefst hann þess að ákærði verði sakfelldur samkvæmt ákæru og honum ákvörðuð
refsing. Ákærði
krefst staðfestingar héraðsdóms. I. Auglýsingar
þær, sem ákært er fyrir í málinu, birtust með þrennum hætti. Í fyrsta lagi
hefur birst auglýsing á flettiskilti við Vesturlandsveg frá því snemma sumars
1997. Í öðru lagi kom auglýsing tvisvar í Ríkisútvarpi - sjónvarpi í febrúar
1998. Loks birtist auglýsing sex sinnum í Morgunblaðinu vorið og sumarið 1997
og önnur fjórum sinnum í sama blaði í febrúar 1998. Texti auglýsinga þeirra,
sem birtust vorið og sumarið 1997, var „6,2% ... nú er Egill STERKUR“. Birtist
síðastgreinda orðið á bogadregnum borða. Við birtingu í sjónvarpinu og
Morgunblaðinu í febrúar 1998 eru auglýsingarnar óbreyttar að öðru leyti en því,
að við textann er bætt orðunum „í Ríkinu þínu í öllum landshlutum“.
Auglýsingarnar birtust ætíð á rauðum fleti með gylltum, lóðréttum röndum. Fram kom
hjá ákærða fyrir dómi að Ölgerðin Egill Skallagrímsson ehf. hefði sett bjórinn
„Egils STERKUR“ á markað til reynslu í maí 1997 og síðan í almenna dreifingu
hjá ÁTVR sex mánuðum síðar. Mynd af dós með slíkum bjór liggur frammi í málinu
og birtist orðið „STERKUR“ þar með sama hætti og í fyrrgreindum auglýsingum.
Einnig kemur þar fram að styrkleiki bjórsins er 6,2%. Dósir þessar eru rauðar
að lit með gylltum, lóðréttum röndum. Samkvæmt
20. gr. áfengislaga nr. 75/1998, sem er samhljóða 16. gr. a áfengislaga nr.
82/1969, sbr. 8. gr. laga nr. 94/1995, eru hvers konar auglýsingar á áfengi og
einstökum áfengistegundum bannaðar. Í 2. mgr. greinarinnar er auglýsing meðal
annars skilgreind svo að átt sé við hvers konar tilkynningar til almennings
vegna markaðssetningar þar sem sýndar séu í máli eða myndum áfengistegundir eða
atriði tengd áfengisneyslu, svo sem áfengisvöruheiti eða auðkenni. Í 2. gr.
áfengislaga er áfengi skilgreint svo, að það sé hver sá neysluhæfur vökvi, sem
í er að rúmmáli meira en 2,25% af hreinum vínanda. Þegar
litið er til ofangreindra auglýsinga annars vegar og hins vegar til umbúða
þeirrar bjórtegundar, sem Ölgerðin Egill Skallagrímsson ehf. var að hefja sölu
á, þegar auglýsingarnar birtust, verður að telja ótvírætt að þær falli undir
skilgreiningu 2. mgr. 20. gr. áfengislaga og að birting þeirra hafi verið tengd
markaðssetningu bjórsins. II. Í 73.
gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, eins og greinin hljóðar nú
samkvæmt 11. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, er kveðið á um
tjáningarfrelsi. Segir meðal annars í 2. mgr. greinarinnar að hver maður eigi
rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en ábyrgjast verði hann þær fyrir dómi.
Ritskoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á tjáningarfrelsi megi aldrei í lög
leiða. Í 3. mgr. segir að tjáningarfrelsi megi aðeins setja skorður með lögum í
þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði manna
eða vegna réttinda eða mannorðs annarra, enda teljist þær nauðsynlegar og
samrýmist lýðræðishefðum. Í 10.
gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sem lögtekinn hefur verið hér á landi, sbr.
lög nr. 62/1994, er sambærilegt ákvæði og var það meðal fyrirmynda að
núgildandi 73. gr. stjórnarskrárinnar. Segir þar í 1. mgr. að sérhver maður
eigi rétt til tjáningarfrelsis og skuli sá réttur einnig ná yfir frelsi til að
hafa skoðanir, taka við og skila áfram upplýsingum og hugmyndum heima og
erlendis án afskipta stjórnvalda. Í 2. mgr. segir að þar sem af réttindum
þessum leiði skyldur og ábyrgð sé heimilt að þau séu háð þeim formreglum,
skilyrðum, takmörkunum eða viðurlögum sem lög mæli fyrir um og nauðsyn beri til
í lýðræðislegu þjóðfélagi meðal annars vegna almannaheilla, til þess að firra
glundroða eða glæpum eða til verndar heilsu eða siðgæði manna. Sambærileg
ákvæði eru einnig í 19. gr. alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg
réttindi frá 1966, sem Ísland er aðili að, sbr. auglýsingu nr. 10/1979 í C-deild Stjórnartíðinda. Vafalaust
er að auglýsingar njóta verndar ofangreindra ákvæða, enda er hér um að ræða
tjáningarform, sem hefur mikla þýðingu í nútímaþjóðfélagi við upplýsingamiðlun
til almennings. Þær skipta og máli fyrir fjárhag fjölmiðla og hafa þar með
áhrif á það hvernig þeir sinna hlutverki sínu. Áður er
getið 20. gr. áfengislaga nr. 75/1998, sem felur í sér bann gegn
áfengisauglýsingum í innlendum fjölmiðlum. Slíkt bann hefur verið í lögum hér á
landi allt frá 1928, en þá gilti hér áfengisbann. Eftir að innflutningur
áfengis var leyfður á ný 1935 breyttist þetta þó ekki. Lengst af var einungis
skilgreint í reglugerð hvað teljast skyldi áfengisauglýsing. Þegar núgildandi
ákvæði var fyrst lögfest með lögum nr. 94/1995 þótti nauðsynlegt til að eyða
réttaróvissu að slík skilgreining yrði tekin í lög. Var ákvæðið tekið óbreytt
upp við setningu núgildandi laga. Ekki er
að öðru leyti að finna í lögskýringagögnum sérstaka skírskotun til tilgangs
löggjafans með banni við auglýsingum á áfengi. Hins vegar verður hér að líta
til 1. gr. núgildandi áfengislaga þar sem segir að tilgangur laganna sé að
vinna gegn misnotkun áfengis. Í 1. gr. laga nr. 82/1969, sem í gildi voru,
þegar auglýsingarnar birtust, sagði um tilgang þeirra, að hann væri að vinna gegn
misnotkun áfengis í landinu og útrýma því böli, sem henni væri samfara. Alkunna
er að ofneyslu áfengis fylgja vandamál af ýmsum toga, sem meðal annars varða
allsherjarreglu, siðgæði og heilsu. Hafa þau í för með sér mikla byrði fyrir
þjóðfélagið í heild. Við munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti vísaði
ríkissaksóknari til íslenskrar heilbrigðisáætlunar, sem Alþingi samþykkti með
þingsályktun 19. mars 1991, en þar er sett fram áætlun í 32 liðum um
heilbrigðismál til ársins 2000. Segir þar í 9. lið meðal annars að draga þurfi
úr almennri neyslu áfengis og útrýma ofneyslu. Einnig vísaði ríkissaksóknari
til stefnumótunar Evrópudeildar Alþjóða-heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) í
heilbrigðismálum næstu aldar, en þar eru sett fram stefnumið í áfengismálum,
sem meðal annars leggja áherslu á takmarkanir á beinum og óbeinum auglýsingum
áfengis og viðurkenningu á slíkum takmörkunum og bönnum í þeim löndum, þar sem
um slíkt er að ræða. Samkvæmt
framansögðu verður að telja nægilega ljóst að tilgangur löggjafans með banni á
áfengisauglýsingum sé sá að vinna gegn misnotkun áfengis og þeim vandamálum,
sem af henni hljótast. Ríkissaksóknari hefur við flutning málsins í Hæstarétti
vísað til fræðilegra athugana, sem gerðar hafa verið meðal annars að tilhlutan
Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar um þessi efni, og gefa þær vísbendingar um að
áfengisauglýsingar hafi áhrif til aukinnar drykkju, ekki síst meðal yngri
aldurshópa. Þau rök,
sem þannig búa að baki 20. gr. áfengislaga, eiga sér efnislega stoð í 3. mgr.
73. gr. stjórnarskrárinnar og 2. mgr. 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu.
Löggjafinn hefur metið auglýsingabann áfengis nauðsynlegt og ítrekað það mat
eftir að núgildandi tjáningarfrelsisákvæði stjórnarskrárinnar var sett. Svo sem
fyrr segir falla auglýsingar þær, sem ákært er fyrir í máli þessu, undir
skilgreiningu 20. gr. áfengislaga og verður að telja þær þannig fram settar að
þær feli í sér hvatningu til kaupa á áfengi. Er ekki á það fallist að beiting
lagagreinarinnar gagnvart slíkum auglýsingum feli í sér brot gegn ofangreindum
ákvæðum stjórnarskrár og mannréttindasáttmála Evrópu. III. Nú
verður fjallað um einstaka ákæruliði og refsiábyrgð ákærða. Ákæruliður
1. Hér er
ákært fyrir auglýsingu á flettiskilti við Vesturlandsveg á móts við Stórhöfða
44 í Reykjavík og er auglýsingunni rétt lýst í ákæru, sbr. og kafla I hér að
framan. Málningaverksmiðjan Harpa hf. mun vera eigandi flettiskiltis þessa en
Ölgerðin Egill Skallagrímsson ehf., sem ákærði er framkvæmdastjóri fyrir, fékk
skiltið að hluta á leigu til birtingar á umræddri auglýsingu. Auglýsingin var
samin og sett upp af starfsmönnum fyrirtækisins, er lutu stjórn ákærða og
verður að líta svo á framburð hans fyrir dómi að hann hafi ákveðið að birta
umrædda auglýsingu með þessum hætti. Með vísan til þess, sem áður hefur verið
rakið, telst ákærði brotlegur við þau ákvæði áfengislaga, sem tilgreind eru í
ákæru, og skiptir eignarhald á umræddu flettiskilti ekki máli varðandi
refsiábyrgð hans. Ákæruliður
2. Um er að
ræða auglýsingu, er birtist í Ríkisútvarpinu - sjónvarpi 10. og 11. febrúar
1998, og réttilega er lýst í ákæru, sbr. og kafla I hér að framan. Er óumdeilt
að auglýsingin var birt á ábyrgð ákærða. Braut hann með því tilgreind ákvæði
áfengislaga í ákæru og bakaði sér refsiábyrgð samkvæmt 5. mgr. 35. gr.
útvarpslaga nr. 68/1985. Ákæruliðir
3 og 4. Hér er
ákært fyrir auglýsingar, sem birtust í Morgunblaðinu. Annars vegar auglýsingu
8., 15. og 16. maí, 30. og 31. júlí og 1. ágúst 1997. Hins vegar auglýsingu,
sem kom í blaðinu 10., 11., 12. og 14. febrúar 1998. Er auglýsingunum réttilega
lýst í ákæru, sbr. og kafla I hér að framan. Við
yfirheyrslu fyrir dómi sagði ákærði um þessar auglýsingar að enginn einn væri
höfundur þeirra. Þær væru unnar af hópi manna innan fyrirtækisins. Væri hann
einn úr þeim hópi og bæri ábyrgð á honum. Auglýsingar
þessar teljast samkvæmt framansögðu brot á tilgreindum ákvæðum áfengislaga í
ákæru. Í 15. gr. laga nr. 57/1956 um prentrétt eru ákvæði um ábyrgð á efni
blaða, eins og hér um ræðir. Segir þar að höfundur beri refsi- og fébótaábyrgð
á efni ritsins, ef hann hefur nafngreint sig og er auk þess annaðhvort
heimilisfastur hér á landi, þegar ritið kemur út, eða undir íslenskri lögsögu
þegar mál er höfðað. Þá segir að hafi enginn slíkur höfundur nafngreint sig,
beri útgefandi eða ritstjóri ábyrgðina, því næst sá er hefur ritið til sölu eða
dreifingar, og loks sá, sem annast hefur prentun þess eða letrun. Hér er
fjallað um auglýsingar, sem fyrirtæki ákærða hefur keypt rúm fyrir í umræddu
blaði. Óumdeilt er og viðurkennt, svo sem áður segir, að hún er samin á vegum
fyrirtækisins undir stjórn ákærða. Auglýsingin varðar tiltekna vöru
fyrirtækisins og auk þess koma þar fram auðkenni, sem með greinilegum hætti
vísa til þessa fyrirtækis og vörumerkis, sem það hefur fengið skráð. Er hér átt
við vörumerki nr. 452, sem skráð var 31. október 1988, með nafninu „EGILL
STERKI“. Að þessu virtu verður að telja að fyrir liggi nafngreining, sem
fullnægi ákvæði 15. gr. laga nr. 57/1956. Telst ákærði samkvæmt því ábyrgur
fyrir birtingu umræddra auglýsinga í Morgunblaðinu. IV. Ákveða
ber ákærða refsingu samkvæmt 27. gr. áfengislaga nr. 75/1998, en með hliðsjón
af 33. gr. áfengislaga nr. 82/1969, sbr. 2. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940. Við ákvörðun refsingar verður tekið tillit til þess að ákærði hefur
ekki áður gerst brotlegur við lög. Á hinn bóginn verður að líta til þess að um
er að ræða mörg brot og einnig spannar brot samkvæmt 1. ákærulið langt tímabil.
Brotin eru og framin í ávinningsskyni og varða mikilvæga hagsmuni. Með allt
þetta í huga þykir refsingin hæfilega ákveðin sekt í ríkissjóð að fjárhæð
1.500.000 krónur, sem greiðist innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins.
Verður vararefsing ákveðin eins og í dómsorði greinir. Í ákæru
var krafist upptöku á tilgreindum búnaði. Málinu hefur ekki verið áfrýjað að
þessu leyti og verður því ekki tekin afstaða til þeirrar kröfu. Dæma ber
ákærða til greiðslu sakarkostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í
dómsorði segir. Dómsorð: Ákærði,
Jón Snorri Snorrason, greiði 1.500.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan fjögurra
vikna frá birtingu dóms þessa en sæti ella fangelsi í þrjá mánuði. Ákærði
greiði allan kostnað málsins í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talin
saksóknarlaun í ríkissjóð, 250.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda
síns, Sigurðar G. Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns, 250.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9.
október 1998. Árið 1998,
föstudaginn 9. október er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í
Dómhúsinu við Lækjartorg af Guðjóni St. Marteinssyni, héraðsdómara, kveðinn upp
dómur í málinu nr: S-532/1998: Ákæruvaldið gegn Jóni Snorra Snorrasyni, en
málið var fyrst dómtekið 17. september sl. og á ný eftir framhaldsmeðferð í
dag. Málið er
höfðað með ákæru útgefinni 26. maí 1998 á hendur: „Jóni Snorra Snorrasyni, kt.
071255-4099, Hjallalandi 24, Reykjavík, fyrir áfengislagabrot framin á árunum
1997 og 1998, með því að hafa sem framkvæmdastjóri Ölgerðarinnar Egill
Skallagrímsson ehf., Grjóthálsi 7-11, Reykjavík, birt eða látið birta
eftirgreindar auglýsingar á áfengum bjór af tegundinni „Egill Sterkur“: 1.Auglýsingu á
flettiskilti við Vesturlandsveg, á móts við Stórhöfða 44, Reykjavík, sem birst
hefur þar óslitið frá því snemma sumars 1997, en í texta hennar sem er á rauðum
fleti með gylltum röndum segir „6,2 %... nú er Egill STERKUR“. Telst þetta
varða við 16. gr. a, sbr. 33. gr., áfengislaga nr. 82, 1969, sbr. 8. gr. laga
nr. 94, 1995 og 5. gr. laga nr. 52, 1978. 2.Auglýsingu
er birtist 10. og 11. febrúar 1998 í Ríkisútvarpinu-sjónvarpi, en í texta
hennar sem er á rauðum fleti með gylltum röndum segir „6,2%... nú er Egill
STERKUR í Ríkinu þínu í öllum landshlutum“. Telst þetta
varða við framangreind lagaákvæði, sbr. 5. mgr. 35. gr. útvarpslaga nr. 68,
1985. 3.Auglýsingu
er birtist í Morgunblaðinu sem kom út 8. maí (bls. 75), 15. maí (bls. 4-B og
77), 16. maí (bls. 21), 30 júlí (bls. 51), 31. júlí (bls. 47) og 1. ágúst 1997
(bls. 44 og 48), en í texta auglýsingarinnar, sem er á rauðum fleti með gylltum
röndum segir: „6,2... nú er Egill STERKUR“. 4.Auglýsingu
er birtist í Morgunblaðinu er út kom þann 10. febrúar (bls. 6), 11. febrúar
(bls. 6), 12. febrúar (bls. 6) og 14. febrúar 1998 (bls. 6), en í texta hennar
sem er á rauðum fleti með gylltum röndum segir: „6,2 % ... nú er Egill STERKUR
í Ríkinu þínu í öllum landshlutum“. Brotin í liðum
3 og 4 teljast varða við sömu lagákvæði og greinir í ákærulið 1, sbr. 15. gr.
laga um prentrétt nr. 57, 1956. Þess er
krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Þess er enn
fremur krafist að Ölgerðin Egill Skallagrímsson ehf. verði með vísan til 1. tl.
1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940, gert að sæta upptöku á
framangreindri auglýsingu á flettiskilti við Vesturlandsveg, sbr. ákærulið 1.“ Verjandi
ákærða krefst aðallega sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins en til vara vægustu
refsingar sem lög leyfa. Krafist er málsvarnarlauna úr ríkissjóði að mati
dómsins. Lögreglurannsókn
máls þessa hófst eftir að vegfarandi vakti athygli lögreglunnar með bréfi dags.
26. október 1997 á „ólöglegri áfengisauglýsingu“ við Vesturlandsveg og er þar
átt við auglýsinguna á flettiskiltinu, sem lýst er í 1. lið ákærunnar. Eftir
þetta fór lögreglan á vettvang á Vesturlandsvegi, ljósmyndaði auglýsingaskiltið
og síðar var aflað gagna, sem sýna að mati ákæruvaldsins ólöglegar auglýsingar
á áfengum bjór og ákært er út af í öðrum ákæruliðum. Tekin var
skýrsla af ákærða, sem neitaði sök. Vegna
rannsóknar sakarefnis sem lýst er í ákærulið 2 var tekin vitnaskýrsla af
auglýsingastjóra Ríkisútvarpsins og vegna rannsóknar sakarefna sem lýst er í
ákæruliðum 3 og 4 voru teknar skýrslur af ritstjórum Morgunblaðsins. Ekki þykir
ástæða til að rekja efni þessara lögregluskýrslna. Verður nú
rakinn framburður ákærða fyrir dómi og hjá lögreglunni að hluta, en engin vitni
voru kvödd fyrir dóminn, enda ekki ágreiningur um málavexti, heldur um það
hvort birting auglýsinganna hafi verið brot gegn lagaákvæðunum sem lýst er í
ákærunni og hvort birtingin baki ákærða refsiábyrgð. Ákærði, sem
var framkvæmdastjóri Ölgerðarinnar Egill Skallagrímsson ehf. á þeim tíma er í
ákærunni greinir, neitar sök. Hann kvað auglýsingarnar sem ákært er út af
birtar með sínu samþykki sem framkvæmdastjóra. Ákæran sé því rétt varðandi það
að hann hafi birt eða látið birta auglýsingarnar. Hann kvað afstöðu sína hina
sömu til allra ákæruliðanna og í engu tilvikanna væri um að ræða
áfengisauglýsingu í skilningi áfengislaga. Hann kvað unnt að skilja
auglýsingarnar og textann í þeim á marga vegu. Fyrst og fremst væri verið að
auglýsa fyrirtækið sjálft, en mismunandi væri hvað fólk læsi út úr
auglýsingunum og nefndi ákærði dæmi þar um. Ákærði lýsti
því fyrir dómi og hjá lögreglunni að auglýsingin í 1. tl. ákærunnar hefði verið
samin hjá markaðs- og hönnunardeild fyrirtækisins, sem heyri undir ákærða sem
framkvæmdastjóra og hann samþykkt birtingu auglýsingarinnar. Fyrirtækið hafi
síðan leigt auglýsingaflötinn á flettiskiltinu en hann kvaðst ekki vita hvernig
auglýsingin var sett upp. Um 2. lið
ákærunnar kvaðst ákærði hafa samþykkt birtingu auglýsingarinnar í sjónvarpinu. Ákærði kvað
engan einn starfsmann fyrirtækisins höfund textans í auglýsingunum, sem lýst er
í ákæruliðunum 3 og 4, sem birtust í Morgunblaðinu. Hann kvaðst einn höfundanna
og bera ábyrgð á þeim hópi sem vann auglýsinguna innan fyrirtækisins. Hann
taldi að Morgunblaðið hefði ekki birt þessar auglýsingar væru þær taldar
áfengisauglýsingar. Niðurstöður Eftir útgáfu
ákæru tóku í gildi ný áfengislög nr. 75/1998 og eru lögin óbreytt frá fyrri
áfengislögum að því er refsinæmi verknaðar varðar. 20. gr. núgildandi
áfengislaga er þannig samhljóða 16. gr. a eldri áfengislaga nr. 82/1969, sbr.
8. gr. laga nr. 94/1995, sem vísað er til í ákærunni. Hér á eftir er því
fjallað um nýju áfengislögin. 20. gr.
áfengislaga nr. 75/1998 hljóðar svo: „Hvers konar
auglýsingar á áfengi og einstökum áfengistegundum eru bannaðar. Enn fremur er
bannað að sýna neyslu eða hvers konar aðra meðferð áfengis í auglýsingum eða
upplýsingum um annars konar vörur eða þjónustu. Með auglýsingu
er átt við hvers konar tilkynningar til almennings vegna markaðssetningar þar
sem sýndar eru í máli eða myndum áfengistegundir eða atriði tengd
áfengisneyslu, svo sem áfengisvöruheiti eða auðkenni, eftirlíkingar af
áfengisvarningi, spjöld eða annar svipaður búnaður, útstillingar, dreifing
prentaðs máls og vörusýnishorna og þess háttar. Bannið tekur
með sama hætti til auglýsinga sem eingöngu fela í sér firmanafn og/eða
firmamerki áfengisframleiðanda. Þó er framleiðanda sem auk áfengis framleiðir
aðra drykkjarvörur heimilt að nota firmanafn eða merki í tengslum við
auglýsingu þeirra drykkja, enda megi augljóst vera að um óáfenga drykki sé að
ræða í skilningi laganna og ekki vísað til hinnar áfengu framleiðslu. Undanþegið
banni við áfengisauglýsingum er: 1.Auglýsingar
á erlendum tungumálmum í erlendum prentritum sem flutt eru til landsins, nema
megintilgangur ritsins eða innflutningsins sé að auglýsa áfengi. 2.Auðkenni með
firmanafni og/eða firmamerki á venjulegum búnaði til áfengisveitinga á
veitingastað þar sem áfengisveitingar eru heimilaðar. 3.Auðkenni með
firmanafni og/eða firmamerki á flutningatækjum áfengisframleiðanda,
vöruumbúðum, bréfsefni eða öðru sem beinlínis tengist starfsemi hans.“ Þegar texti
auglýsinganna er skoðaður er hugsanlegt að upp í hugann komi eitthvað annað en
auglýsing á áfengum bjór af tegundinni „Egill Sterkur“. En þegar texti, útlit
og auðkenni auglýsinganna er skoðað í heild, og það borið saman við útlit
umbúða bjórsins „Egill Sterkur“, telur dómurinn ljóst að allar auglýsingarnar
sem ákært er út af falla undir skilgreininguna í 2. mgr. 20. gr.
áfengislaganna, sbr. áður 16. gr. a áfengislaga og auglýsingarnar tengist allar
markaðssetningu á áfengum bjór af tegundinni sem lýst var og af auglýsingunum
sé augljóst að um sé að ræða auðkenni sem snerta þessa bjórtegund. Ákæruliður 1 Ákærði lýsti
fyrir dóminum, og gögn málsins bera það með sér, að Ölgerðin Egill
Skallagrímsson ehf. er ekki eigandi flettiskiltisins. Fyrirtækið tók
auglýsingaflötinn á leigu. Tekin var ákvörðun hjá þeim sem annast markaðs- og
kynningarmál, og með samþykki ákærða, að láta birta þessa auglýsingu. Í 27. gr.
áfengislaga nr. 75/1998, sbr. áður 33. gr. áfengislaga nr. 82/1969, er lýst
viðurlögum við brotum gegn lögunum. Í lagaákvæðinu segir ekkert um það hver
skuli bera refsiábyrgð þegar svo háttar sem í máli þessu þar sem viðsemjandi
ölgerðarinnar á og rekur flettiskiltið, setur upp og birtir auglýsinguna. Að
þessu leyti eru áfengislögin ólík útvarpslögunum og lögunum um prentrétt sem
fjallað verður um síðar. En í þeim lögum er skýrt kveðið á um það hver beri
refsiábyrgðina. Af þessum sökum er ekki unnt að slá því föstu að það sé ákærði
sem beri refsiábyrgð eins og hér stendur á. Vísast að þessu leyti til sömu
röksemda og lýst er í niðurstöðu við 3. og 4. tölulið ákærunnar hér á eftir um
meginreglu 69. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 7. gr. stjórnskipunarlaga nr.
97/1995, 1. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og 7. gr.
mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994 um það að engum manni verði
gerð refsing nema lög mæli háttsemi refsiverða. Ber samkvæmt þessu að sýkna
ákærða af þessum ákærulið. Ákæruliður 2 Samkvæmt 5.
mgr. 35. gr. útvarpslaga nr. 68/1985 ber auglýsandi refsi- og fébótaábyrgð á
auglýsingu. Ölgerðin Egill Skallagrímsson ehf. er auglýsandinn og ákærði
framkvæmdastjóri og ber sem slíkur ábyrgð. Hann samþykkti að auglýsingin yrði
birt eða lét birta hana svo sem rakið var að framan. Því er áður lýst að
dómurinn telur að auglýsing sú, sem birtist í Ríkisútvarpinu-sjónvarpi 10. og
11. febrúar 1998, falli undir skilgreininguna í 2. mgr. 20. gr. áfengislaganna
og teljist því áfengisauglýsing í skilningi laganna. Verjandi
ákærða taldi hin fortakslausu ákvæði áfengislaganna ósamrýmanleg 73. gr.
stjórnarskrárinnar og 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Í 73. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. 11. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, segir: „Allir
eru frjálsir skoðana sinna og sannfæringar. Hver maður á
rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en ábyrgjast verður hann þær fyrir dómi.
Ritskoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á tjáningarfrelsi má aldrei í lög
leiða. Tjáningarfrelsi
má aðeins setja skorður með lögum í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins,
til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs, annarra,
enda teljist þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum.“ Tjáningarfrelsisákvæðið
tekur til auglýsinga eins og þeirra sem hér um ræðir. Tjáningarfrelsið verður
ekki skert nema að uppfylltum þeim skilyrðum sem talin eru upp í greininni.
Skerðing sú á tjáningarfrelsinu, sem lýst er í 20. gr. áfengislaganna, hlýtur
að vera reist á því að skerðingin sé nauðsynleg í því skyni að vernda heilsu
manna. Önnur skilyrði 73. gr. stjórnarskrárinnar koma ekki til álita. Dómurinn telur
73. gr. stjórnarskrárinnar fela það í sér að skerðing tjáningarfrelsisins megi
aldrei vera meiri en nauðsynlegt sé til að ná þeim markmiðum sem skerðingin
miðar að. Hér til að vernda heilsu fólksins í landinu. Auglýsingabannið á sér
gamla sögu og rætur í samfélagi sem var ólíkt því sem nú er. Þá hefur inntak
tjáningarfrelsisákvæðisins rýmkað í seinni tíð eins og ráða má t.d. af
dómaframkvæmd. Til að unnt sé að meta hvort hið fortakslausa auglýsingabann og
skerðing tjáningarfrelsisins, sem lýst er í 20. gr. áfengislaganna, hafi verið
nauðsynleg, af þeim sökum sem hér um ræðir, þurfa að mati dómsins að liggja
fyrir einhver gögn eða að vera unnt að ráða af lögskýringargögnum hver rökin
eru. Hvorugu er til að dreifa að mati dómsins. Dómurinn telur að
tjáningarfrelsið verði ekki skert með lögum án slíkra raka. Af þessum sökum
verður ákærði látinn njóta vafans við endanlegt mat á því hvort 20. gr.
áfengislaganna fái samrýmst 73. gr. stjórnarskrárinnar. Dómurinn telur að
einnig beri að líta til þeirra hagsmuna sem skerðing tjáningarfrelsisins kemur
niður á. Í þessu máli eru það hagsmunir Ölgerðarinnar Egill Skallagrímsson ehf.
og ákærða, sem framkvæmdastjóra f.h. fyrirtækisins, á því að eiga þess kost hér
á landi, að markaðssetja framleiðslu sína á þann hátt sem tíðkast nú á tímum og
á sama hátt og erlendir samkeppnisaðilar, sem auglýsa sambærilega vöru beint og
óbeint á ýmsan hátt hér á landi, t.d. í erlendum blöðum, eins og lýst er
heimilt skv. undanþáguákvæði 1. tl. 4. mgr. 20. gr. áfengislaganna. Með hinu
stranga banni er framleiðendum áfengs bjórs hér á landi gert ókleift að auglýsa
löglega framleiðslu sína. Þá takmarkar hið skerta tjáningarfrelsi rétt fólksins
í landinu til upplýsinga. Að þessu virtu
telur dómurinn verulegan vafa leika á því hvort hið fortakslausa ákvæði
áfengislaganna um auglýsingabann fái samrýmst 73. gr. stjórnarskrárinnar. Því
er rétt að láta ákærða njóta vafans og slá því föstu að 73. gr. stjórnarskrárinnar
hafi tryggt réttinn til birtingar auglýsingarinnar. Ber því að sýkna ákærða af
þessum ákærulið. Ákæruliðir 3 og 4 Auglýsingarnar
sem hér um ræðir voru birtar í Morgunblaðinu. Auglýsingarnar voru samdar í
hópvinnu innan fyrirtækisins og settar upp af aðila undir stjórn ákærða.
Auglýsingarnar bera hvorki með sér nafn höfundar né auglýsanda, þó ráða megi í
hið síðar greinda. Í ákærunni er ákærði talinn bera refsiábyrgð á grundvelli
15. gr. laga um prentrétt nr. 57/1956, en þar segir: „Um ábyrgð á efni
annarra blaða eða tímarita en þeirra, er getur í 14. gr., gilda þessar reglur: Höfundur ber
refsi- og fébótaábyrgð á efni ritsins, ef hann hefur nafngreint sig og er auk
þess annaðhvort heimilisfastur hér á landi, þegar ritið kemur út, eða undir
íslenskri lögsögu, þegar mál er höfðað. Ef enginn
slíkur höfundur hefur nafngreint sig, ber útgefandi rits eða ritstjóri
ábyrgðina, því næst sá er hefur ritið til sölu eða dreifingar, og loks sá, sem
annast hefur prentun þess eða letrun.“ Enginn
höfundur er nafngreindur á þann hátt sem áskilið er í lögunum og ákærði er ekki
höfundur. Því er lýst í 3. mgr. 15. gr. laga um prentrétt hvernig með skuli
fara er þannig háttar. Engu skiptir þótt ráða megi í það hver auglýsandinn er.
Þótt ákærði hafi lýst því fyrir dóminum að vinna við gerð auglýsinga hafi verið
unnin innan fyrirtækisins og undir hans stjórn, þá leiðir það ekki til þess að
ákærði beri refsiábyrgð. Refsiábyrgð geta menn ekki tekið á sig með
yfirlýsingum eins og þeirri hjá ákærða, að vinnan við auglýsingarnar hafi verið
unnin hjá fyrirtækinu er hann stjórnar. Lög verða að mæla fyrir um refsinæmi
háttseminnar, sbr. meginreglu 69. gr. stjórnarskrárinnar, 1. gr. almennra
hegningarlaga og 7. gr. mannréttindasáttmála Evrópu sem vitnað var til við
ákærulið 1 að framan. Það væri að
mati dómsins andstætt grundvallarreglunum, sem að ofan greinir, að gera ákærða
refsingu eins og hér stendur á. Breytir framburður ákærða þess efnis að hann
hafi talið sig bera ábyrgð og menn hafi unnið undir hans stjórn að gerð
auglýsinganna engu þar um. Engum verður gerð refsing fyrir aðra háttsemi en lög
lýsa refsiverða. Ákvæði 15. gr. laga um prentrétt eru skýr að þessu leyti og
ljóst að ákærði ber ekki refsiábyrgð eins og á stendur í þeim tilvikum sem
ákært er út af í þessum ákæruliðum. Ber því að sýkna ákærða. Vegna starfs
ákærða og tengsla hans við Ölgerð Egils Skallagrímssonar ehf. þykir rétt að
dæma efnislega um upptökukröfu ákæruvaldsins. Með vísan til niðurstöðunnar í
ákærulið 1 ber að sýkna Ölgerðina Egil Skallagrímsson ehf. af upptökukröfunni. Allur
sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með taldar 120.000 krónur í
málsvarnarlaun til Sigurðar G. Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns. Dómsorð: Ákærði, Jóni
Snorri Snorrason, er sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins. Ölgerðin Egill
Skallagrímsson ehf. er sýknuð af upptökukröfu ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður greiðist úr
ríkissjóði, þar með taldar 120.000 krónur í málsvarnarlaun til Sigurðar G.
Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns. |
Mál nr. 304/1998 | Skuldabréf Framsal Aðild | G
gerði kröfu á hendur A og S á grundvelli skuldabréfs sem gefið var út 2. apríl
1997 af A með sjálfskuldarábyrgð S auk annars manns. Við útgáfu bar bréfið ekki
með sér nafn kröfuhafa, en það var í kjölfarið afhent Í. Kvaðst G hafa eignast
bréfið frá Í um miðjan apríl 1997. Bú Í var tekið til gjaldþrotaskipta í lok
febrúar 1998. Á bakhlið skuldabréfsins var fært að það hafi verið framselt B,
en auk framsalsins var rituð aftan á bréfið yfirlýsing þess efnis að Í takist á
hendur sjálfskuldarábyrgð á bréfinu og sé heimilt að skuldfæra við greiðslufall
eða mótmæli. Undir yfirlýsingunni var dagsetningin 22. apríl 1997, stimpill Í
og nafnritun forráðamanns Í. B hafði gefið yfirlýsingu um að hann hefði ekki
keypt eða eignast skuldabréfið, en ekki lágu fyrir yfirlýsingar Í sem staðfestu
að bréfið hefði verið framselt G. Talið var að þrotabú Í væri eigandi
skuldabréfsins samkvæmt hljóðan þess og gegn því hefði G ekki sannað eignarrétt
sinn að bréfinu. Var málið því höfðað af röngum aðila og voru A og S sýknaðir
af kröfum G. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir
Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjendur skutu málinu til
Hæstaréttar 28. júlí 1998. Þeir krefjast sýknu af kröfum stefnda og
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins
áfrýjaða dóms með þeirri breytingu, að höfuðstóll kröfu sinnar lækki um 29.148
krónur og að hún lækki jafnframt um 200.000 krónur miðað við 1. desember 1997
vegna innborgunar annars áfrýjenda. Hann krefst einnig málskostnaðar fyrir
Hæstarétti. I. Stefndi sækir kröfu sína í málinu á
hendur áfrýjendum í skjóli skuldabréfs, sem gefið var út 2. apríl 1997 af
áfrýjandanum Allrahanda/Ísferðum ehf. með sjálfskuldarábyrgð hins áfrýjandans
auk annars manns. Við útgáfu bar bréfið ekki með sér nafn kröfuhafa, en
óumdeilt er að það var í kjölfarið afhent Íslandsdekki ehf. Kveðst stefndi hafa
eignast bréfið frá því félagi um miðjan apríl 1997. Bú Íslandsdekks ehf. var
tekið til gjaldþrotaskipta 27. febrúar 1998. Málið er rekið samkvæmt reglum
XVII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. II. Á bakhlið nefnds skuldabréfs er
fært, að það sé framselt Búnaðarbanka Íslands hf., en auk þess takist
undirritaður á hendur sjálfskuldarábyrgð á bréfinu og sé heimilt „að skuldfæra
við greiðslufall eða mótmæli.“ Undir þessu er dagsetningin 22. apríl 1997,
stimpill Íslandsdekks ehf. og nafnritun forráðamanns félagsins. Telja
áfrýjendur þessa áritun sýna að bréfið sé nú nafnbréf, þótt það hafi verið
handhafabréf í upphafi. Sé eigandinn samkvæmt hljóðan bréfsins Íslandsdekk ehf.
eða Búnaðarbanki Íslands hf. Málið sé því höfðað af röngum aðila, sbr. a. lið
1. mgr. 118. gr. laga nr. 91/1991. Í héraðsdómi er getið um
yfirlýsingar Búnaðarbanka Íslands hf., þar sem fram kemur að bankinn hafi ekki
keypt eða eignast skuldabréfið með öðrum hætti. Ekkert er hins vegar fram komið
frá forráðamönnum Íslandsdekks ehf., sem staðfesti að bréfið hafi verið
framselt stefnda. Að virtri áðurnefndri skýringu Búnaðarbanka Íslands hf. er
Íslandsdekk ehf., nú þrotabú þess félags, eigandi skuldabréfsins samkvæmt hljóðan
þess. Gegn því hefur stefndi ekki sannað eignarrétt sinn að bréfinu. Málið er
því höfðað af röngum aðila og verður ekki komist hjá að sýkna áfrýjendur af
kröfum stefnda. Skal stefndi jafnframt greiða áfrýjendum málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi, eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Áfrýjendur, Allrahanda/Ísferðir
ehf. og Sigurdór Sigurðsson, eru sýknir af kröfum stefnda, Gúmmívinnslunnar hf. Stefndi greiði hvorum áfrýjenda
samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. maí 1998. Mál þetta, sem
dómtekið var 6. maí sl., er höfðað með stefnu birtri 15. og 24. október 1997,
af Gúmmívinnslunni hf., Réttarhvammi 1, Akureyri gegn Allrahanda/Ísferðum ehf.,
Funahöfða 17, Reykjavík og Sigurdóri Sigurðssyni, Hlaðbrekku 22, Kópavogi. Dómkröfur Dómkröfur stefnanda
eru þær að stefndu verði in solidum dæmdir til þess að greiða stefnanda skuld
að fjárhæð 4.056.681 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 1. maí 1997 til greiðsludags. Þess er krafist að dæmt verði að
dráttarvextir skuli leggjast við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn
1. maí 1998, en síðan árlega þann dag. Þá er krafist málskostnaðar að mati
dómsins. Dómkröfur stefndu eru
þær að þeir verði sýknaðir af kröfum stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður
sem beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi
eftir dómsuppsögu og til greiðsludags. Jafnframt er þess krafist að dráttarvextir
leggist við tildæmdan málskostnað á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 12 mánuðum
frá upphafsdegi vaxtanna. Málsástæður Stefnandi kveðst
byggja kröfur sínar í málinu á skuldabréfi útgefnu 2. apríl 1997 af stefnda,
Allrahanda/Ísferðum ehf., upphaflega að fjárhæð 4.000.000 króna. Samkvæmt
ákvæðum skuldabréfsins skyldi endurgreiða lánið með 36 mánaðarlegum afborgunum,
í fyrsta sinn 1. maí 1997. Skyldi greiða breytilega meðaltalsvexti af
skuldabréfinu samkvæmt ákvörðun Búnaðarbanka Íslands, þá 8,2%. Heimild sé í
skuldabréfinu til þess að gjaldfella eftirstöðvar skuldabréfsins ef ekki sé
staðið í skilum með greiðslur af bréfinu. Ákvæði sé í bréfinu um hæstu
lögleyfðu dráttarvexti af vanskilum skuldarinnar. Skuldabréfið sé gefið
út til handhafa. Stefnandi, Gúmmívinnslan hf., sé handhafi og eigandi
skuldabréfsins. Stefndi, Sigurdór Sigurðsson og Þórir Garðarsson, hafi tekist á
hendur sjálfskuldarábyrgð á greiðslu skuldarinnar, en Þóri Garðarssyni sé ekki
stefnt að svo stöddu þar sem hann hafi verið úrskurðaður gjaldþrota 7. júlí
1995 og hafi skiptum lokið 9. febrúar 1996 þar sem búið hafi verið eignalaust.
Ábyrgðaraðila, Íslandsdekki ehf., sé ekki stefnt að svo stöddu. Þrátt fyrir ítrekaðar
innheimtutilraunir hafi ekki verið staðið í skilum með greiðslur af bréfinu frá
og með gjalddaga 1. maí 1997. Stefnufjárhæðin
sundurliðast þannig. Stefnandi rekur mál
þetta samkvæmt 17. kafla laga nr. 91/1991 Af hálfu stefndu er
því mótmælt að umstefnt skuldabréf sé ógreitt. Við athugun á bókhaldsgögnum
stefnda, Allrahanda/Ísferða ehf., hafi komið í ljós að krafa stefnanda hafi að
fullu verið greidd 15. júlí 1997 með því að Íslandsdekkjum ehf., sem handhafa
og kröfuhafa samkvæmt skuldabréfinu, hafi verið greidd krafan með nýju
skuldabréfi. Fulltrúa stefnda, Allrahanda/Ísferða ehf., hafi ekki verið þetta
ljóst er hann hafi greitt 1. desember 1997 innborgun til lögmanns stefnanda. Málsástæður stefndu
eru þær að stefnandi eigi enga kröfu á hendur þeim en aftur á móti skuldi
stefnandi stefnda, Allrahanda/Ísferðum ehf., innborgun 1. desember 1997, er
stefndi hafi greitt í rangri trú um skuld sína. Geri stefnandi því kröfu um
endurgreiðslu þeirrar fjárhæðar ásamt vöxtum frá greiðsludegi. Ennfremur sé á það
bent að framlagt skuldabréf sé útgefið til Íslandsdekks ehf. sem jafnframt hafi
tekið við greiðslu á andvirði þess, sbr. það sem að ofan er rakið. Skuldabréfið
hafi ekki verið framselt stefnanda máls þessa og því sé mál þetta höfðað af
röngum aðila, sbr. 1. mgr. a-lið 118. gr. laga nr. 91/1991. Niðurstaða Af hálfu stefndu er
sýknukrafa á því byggð að skuldabréf það sem stefnandi byggir kröfur sínar á
hafi verið greitt 15. júlí 1997, sbr. kvittun á dskj. nr. 7. Þá er jafnframt á
því byggt að mál þetta sé höfðað af röngum aðila. Framlagt skuldabréf er
útgefið af Allrahanda/Ísferðum ehf. 2. apríl 1997. Reitur á skuldabréfinu, þar
sem gert er ráð fyrir að nafn kröfuhafa sé ritað, er óútfylltur og ber því að
líta svo á að bréfið hafi verið útgefið sem handhafabréf. Á bakhlið bréfsins er
áritun, stimpill, undirrituð af Íslandsdekki ehf. Þar segir að skuldabréfið sé
framselt Búnaðarbanka Íslands og segir jafnframt að undirritaður takist á
hendur sjálfskuldarábyrgð á skuldabréfinu.
Stefnandi hefur lagt
fram í málinu yfirlýsingar frá Búnaðarbanka Íslands og hefur þeim ekki verið
mótmælt sem óstaðfestum. Þar segir að Búnaðarbanki Íslands hafi ekki keypt eða
eignast með öðrum hætti umstefnt skuldabréf. Í yfirlýsingu Gests Jónssonar deildarstjóra
útlánadeildar Búnaðarbankans á Akureyri er í upphafi lýst umstefndu
skuldabréfi. Síðan segir: „Að beiðni Gúmmívinnslunnar hf. á Akureyri, sendum
við þann 17.04.1997 framangreint skuldabréf í Melaútibú Búnaðarbankans til
undirskriftar ábyrgðarmanns. Þann 23.04.97 móttókum við skuldabréfið aftur og
skráðum það til innheimtu hjá okkur að beiðni Gúmmívinnslunnar hf. Þann
23.09.1997 tók Gúmmívinnslan hf. skuldabréfið úr innheimtu hjá bankanum.” Telja verður upplýst,
samkvæmt þeim gögnum er fyrir liggja, að Búnaðarbankinn hafi aldrei eignast
skuldabréfið og því mistök að ekki var strikað yfir setningu í stimpli á
bakhlið þar sem segir að skuldabréfið sé framselt Búnaðarbanka Íslands. Telja
verður einnig upplýst, samkvæmt nefndum yfirlýsingum, að umstefnt skuldabréf
var í innheimtu hjá Búnaðarbanka Íslands á Akureyri frá 17. apríl 1997 til 23.
september 1997. Þykir því sýnt að Íslandsdekk ehf. hafði ekki vörslur bréfsins
þegar félagið gaf út kvittun um greiðslu skuldabréfs að fjárhæð 4.000.000
króna, útgefið 2. apríl 1997, og gat því ekki tekið við greiðslu á umstefndu
skuldabréfi. Eins og áður segir,
ber að líta á framlagt skuldabréf sem handhafabréf. Stefnandi hefur handhöfn skuldabréfsins og
þykir með því, sem að framan er rakið, hafa sýnt fram á eignarrétt sinn að
skuldabréfinu og telst því réttur aðili að máli þessu. Ber því að taka kröfur
stefnanda til greina. Samkvæmt þessari
niðurstöðu ber stefndu að greiða stefnanda málskostnað sem ákveðst 200.000
krónur. Kristjana Jónsdóttir
héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu,
Allrahanda/Ísferðir ehf. og Sigurdór Sigurðsson, greiði in solidum stefnanda,
Gúmmívinnslunni hf., 4.056.681 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. maí 1997 til greiðsludags og 200.000 krónur í
málskostnað. |
Mál nr. 296/1998 | Skuldamál Fjárvarsla | Deilt
var um heimild H til ráðstöfunar á fé I, aldraðrar móður hans. Þegar I var lögð
inn á ellideild sjúkrahúss fól hún H vörslur sparisjóðsbókar með 500.000 kr.
innistæðu. H tók féð til eigin nota og var ekki talið að tekist hefði að sýna
fram á heimild hans til þess, en sönnunarbyrði um það var talin hvíla á ekkju H
vegna dánarbús hans. Var niðurstaða héraðsdóms um að endurgreiða bæri I féð úr
dánarbúi H staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur
Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar með stefnu 20. júlí 1998 og krefst sýknu af kröfum stefndu og
málskostnaðar úr hennar hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Svo sem greinir í héraðsdómi
lagðist stefnda, sem fædd er árið 1905, í apríl 1987 inn á ellideild sjúkrahúss
Skagfirðinga til frambúðarvistunar. Hús hennar var selt og andvirðinu að mestu
skipt milli barna hennar, en 500.000 krónur lagður á sparisjóðsbók í hennar
nafni í september 1988. Að sögn yfirlæknis sjúkrahússins var stefnda þá með væg
elliglöp, sem fóru hægt vaxandi, og í janúar 1990 varð af þessum sökum að
flytja hana á deild þar sem meiri umönnun var veitt. Ekki er annað leitt í ljós
en að hún hafi sjálf falið syni sínum, Hauki Þorsteinssyni, vörslur nefndrar
sparisjóðsbókar. Áfrýjandi mótmælir því ekki að
Haukur Þorsteinsson, sem hún situr í óskiptu búi eftir, hafi nýtt sér umrætt fé
stefndu. Hún mótmælir því hins vegar, að það hafi verið gert í heimildarleysi.
Öll gögn um ráðstafanir fjárins hafi verið afhent þegar þess hafi verið óskað
svo og aðrar upplýsingar. Sönnunarbyrði hljóti að hvíla á stefndu um að Hauki
hafi ekki verið þetta fé heimilt eða að hann hafi valdið stefndu tjóni með
saknæmum og ólögmætum hætti. Ágreiningslaust er að Haukur
Þorsteinsson hafi tekið til eigin nota fé stefndu, sem hafði verið lagt á
umrædda sparisjóðsbók. Af hálfu áfrýjanda hefur ekki verið sýnt fram á að hann
hafi haft til þess heimild, en á áfrýjanda hvílir sönnunarbyrðin. Vegna þessa
og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann
staðfestur um annað en málskostnað. Eftir atvikum er rétt að áfrýjandi
greiði stefndu 160.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Helga Sigríður
Hannesdóttir, greiði stefndu, Ingibjörgu Konráðsdóttur, samtals 160.000 krónur
í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 22. apríl 1998. Mál þetta, sem
dómtekið var 27. f.m., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Rögnvaldi
Þorsteinssyni, kt. 120336-3989, Esjubraut 18, Akranesi, sem lögráðamanni
Ingibjargar Konráðsdóttur, kt. 040605-2829, Sjúkrahúsi Sauðárkróks, á hendur
Helgu Sigríði Hannesdóttur, kt. 010234-7519, Jöklaseli 23, Reykjavík, vegna
dánarbús Hauks Þorsteinssonar, kt. 140132-4039, með stefnu sem birt var 4.
apríl 1997. Dómkröfur
stefnanda eru þær að stefnda verði dæmd til að greiða stefnanda 526.160,04 kr.
með vöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, af 25.000 kr. frá 4. febrúar 1991
til 6. sama mánaðar, af 40.000 kr. frá þeim degi til 18. sama mánaðar, en af
60.000 kr. frá þeim degi til 15. apríl sama ár, en af 63.500 kr. frá þeim degi
til 17. sama mánaðar, en af 83.500 kr. frá þeim degi til 10. maí sama ár, en af
98.500 kr. frá þeim degi til 5. júlí sama ár, en af 128.500 kr. frá þeim degi
til 16. sama mánaðar, en af 178.500 kr. frá þeim degi til 12. ágúst sama ár, en
af 208.364 kr. frá þeim degi til 18. sama mánaðar, en af 220.796,30 kr. frá
þeim degi til 19. sama mánaðar, en af 270.796,30 kr. frá þeim degi til 28. sama
mánaðar, en af 300.796,30 kr. frá þeim degi til 2. september sama ár, en af
328.376,60 kr. frá þeim degi til 12. sama mánaðar, en af 378.376,60 frá þeim
degi til 17. október sama ár, en af 443.950,60 kr. frá þeim degi til 16.
desember sama ár, en af 453.950,60 kr. frá þeim degi til 6. febrúar 1992, en af
483.950,30 kr. frá þeim degi til 6. mars sama ár, en af 513.950,60 kr. frá þeim
degi til 13. apríl sama ár, en af 523.950,60 frá þeim degi til 5. nóvember sama
ár, en af stefnufjárhæðinni 526.160,04 frá þeim degi til 17. apríl 1997, en
síðan með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til
greiðsludags. Þá er krafist
málskostnaðar að skaðlausu að mati dómsins. Við ákvörðun málskostnaðar verði
tekið tillit til skyldu stefnanda til greiðslu 24,5% virðisaukaskatts af
þjónustu lögmanna. Dómkröfur
stefndu eru í fyrst lagi að verða sýknuð af kröfum stefnanda. Í öðru lagi að
stefnanda verði gert að greiða stefndu málskostnað að mati réttarins. Þá er
þess krafist að dæmdur verði virðisaukaskattur á málflutningsþóknun þar sem
stefnda sé ekki virðisaukaskattskyld. Í greinargerð
stefndu var þess krafist að málinu yrði vísað frá dómi. Flutningur um
frávísunarkröfuna fór fram 23. október 1997 og féllst héraðsdómur á frávísun
31. sama mánaðar. Með dómi Hæstaréttar Íslands 4. desember 1997 var
úrskurðurinn felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til
efnismeðferðar. Aðalmeðferð í
málinu fór fram 3. mars sl., en vegna veikinda þess dómara sem fór með málið
var það endurflutt 27. s.m. og dómtekið á ný. I. Stefnandi rekur
málsástæður sínar og önnur atvik málsins með eftirfarandi hætti: Stefnda situr
í óskiptu búi eftir mann sinn, Hauk Þorsteinsson, kt. 140132-4039, en Haukur
andaðist þann 21. september 1993. Haukur heitinn hafi fram að andláti sínu
annast fjárreiður móður sinnar Ingibjargar Konráðsdóttur. Eftir andlát Hauks
heitins hafi Rögnvaldur Þorsteinsson tekið að sér að annast fjárreiður móður
sinnar. Þann 11. júlí 1996 hafi hann verið skipaður lögráðamaður hennar.
Fljótlega eftir að Rögnvaldur hóf umsjón með fjárreiðum móður sinnar hafi hann
orðið þess áskynja að móðir hans var verr stödd fjárhagslega en hann hafði
ætlað. Ingibjörg
Konráðsdóttir er fædd 4. júní 1905. Á árinu 1987 var hún lögð inn á Sjúkrahús
Skagfirðinga, Sauðárkróki, til frambúðarvistunar og hefur hún dvalist þar
síðan. Þann 28. september 1988 var fasteign Ingibjargar, að Freyjugötu 46,
Sauðárkróki seld og er Rögnvaldi kunnugt um að hluti söluandvirðisins muni hafa
verið lagður inn á sparisjóðsbók á nafni Ingibjargar, nr. 13424 í Búnaðarbanka
Íslands, Sauðárkróki, en Haukur heitinn hafi verið handhafi bókarinnar. Er
Rögnvaldur hafði samband við bankann kom í ljós að búið var að eyða
sparisjóðsbók nr. 13424. Rögnvaldur
kveðst hafa ítrekað óskað eftir upplýsingum frá stefndu um það með hvaða hætti
fjármunum þeim, sem voru á sparisjóðsbók nr. 13424 á nafni Ingibjargar
Konráðsdóttur, hafi verið ráðstafað en stefnda hafi ekki svarað því. Rögnvaldur
kveðst hafa haft upplýsingar um stofnun bókarinnar og tilurð hennar til 3. mars
1989, en til að afla sér frekari upplýsinga um afdrif sparisjóðsbókar nr. 13424
hafi hann snúið sér til útibús Búnaðarbanka Íslands, Sauðárkróki. Bankinn hafi
upplýst með bréfum, dagsettum 14. júlí 1995 og 13. nóvember 1996, að
sparisjóðsbók nr. 13424 í eigu Ingibjargar hafi verið eyðilögð þann 24.
september 1990 og innistæðan, 478.585,24 kr., hafi verið færð yfir á
sparisjóðsbók nr. 263473 á nafni Hauks Þorsteinssonar. Upplýsti bankinn að
innistæða á sparisjóðsbók nr. 263473 hafi þann 1. janúar 1991 verið 488.874,82
kr. Að ósk Rögnvalds upplýsti bankinn um hreyfingar á sparisjóðsbók nr. 263473
og hvert úttektum hefði verið ráðstafað. Samkvæmt upplýsingum bankans frá 13.
nóvember 1996 og ljósritum úttektarmiða, voru úttektir 20 á bók nr. 263473 og
námu samtals 526.190,04 kr. Bókin hafi verið tæmd og eyðilögð þann 5. nóvember
1993 og innistæðan, þá 2.209,44 kr., lögð inn á reikning á nafni db. Hauks
Þorsteinssonar. Samkvæmt
upplýsingum Búnaðarbankans hafi Haukur Þorsteinsson notað innistæðu á
sparisjóðsbók nr. 263473 til að framlengja víxla á sínu nafni, samtals 57.432
kr., til að greiða af skuldabréfi og reikninga samtals 57.444,50 kr., til kaupa
á erlendum gjaldeyri 10.000 kr. og tekið út í peningum samtals 80.000 kr. Þá
hafi verið lagt inn á tékkareikning nr. 12557, eigandi Haukur Þorsteinsson,
samtals 319.074 kr. Svo sem fyrr
sagði hafi Ingibjörg Konráðsdóttir dvalist á Sjúkrahúsi Skagfirðinga,
Sauðárkróki, óslitið frá árinu 1987. Á henni hafi ekki hvílt neinar fjárhagslegar
skuldbindingar og aðstæður hennar hafi að öðru leyti verið slíkar að hún hefur
ekki haft þörf fyrir peninga til að standa straum af daglegum útgjöldum. Í
vottorði Ólafs R. Ingimarssonar, yfirlæknis Sjúkrahúsi Skagfirðinga, dags. 13.
nóvember 1995, segi svo: „Ingibjörg er gömul kona sem leggst inn á ellideild
sjúkrahússins til frambúðarvistunar 10.04 1987. Er þá með væg elliglöp sem fara
hægt vaxandi og 03.01.90 verður að flytja hana yfir á deild þar sem meiri
umönnun er möguleg, þetta að mestu vegna vaxandi elliglapa. Þau hafa síðan
farið vaxandi hægt og bítandi til dagsins í dag og nú er Ingibjörg algjör
hjúkrunarsjúklingur og ekki í raunveruleikatengslum við þennan heim.“ Sparisjóðsbók
nr. 13424 var á nafni Ingibjargar og innistæða á bókinni hennar eign. Þann 24.
september 1990 er sparisjóðsbókin eyðilögð og innistæðan, 478.585,24 kr., eign
Ingibjargar, færð á bók nr. 26373 í Búnaðarbanka Íslands, Sauðárkróki, á nafni
Hauks heitins Þorsteinssonar. Rögnvaldur heldur því fram að þetta hafi verið
gert án vitundar og samþykkis Ingibjargar. Þá heldur hann því fram að
upplýsingar Búnaðarbanka Íslands, Sauðárkróki, sýni svo ekki verði umdeilt að
Haukur heitinn hafi ekki notað fjármuni móður sinnar í hennar þágu, heldur í
eigin þágu. Rögnvaldur
heldur því fram að fyrir liggi óyggjandi sönnur að Haukur heitinn hafi í
heimildarleysi og með saknæmum og ólögmætum
hætti nýtt sér fjármuni móður sinnar, Ingibjargar Konráðsdóttur og
þannig valdið henni tjóni, sem óskipt bú stefndu og Hauks heitins Þorsteinssonar
beri að bæta. Þá heldur
Rögnvaldur því ennfremur fram að Haukur heitinn hafi nýtt sér bágt andlegt
ástand móður sinnar til að afla sér fjármuna, sbr. 31. gr. samningalaga nr.
7/1936, verði einhver vafi talinn um heimildarleysi Hauks. Með leyfi
sýslumannsins á Sauðárkróki þann 18. október 1993 hafi stefnda fengið leyfi til
setu í óskiptu búi eftir Hauk Þorsteinsson, en hann lést þann 21. september
1993. Samkvæmt 12. gr. erfðalaga nr. 8/1962, sbr. 7. gr. laga nr. 48/1989, hafi
stefnda þá jafnframt tekið á sig allar skuldir Hauks heitins sem sínar eigin.
Sé því kröfum stefnanda beint að stefndu. Kröfugerð
stefnanda sé byggð á yfirlitum Búnaðarbanka Íslands, Sauðárkróki, frá 14. júlí
1995 og 13. nóvember 1996 og sé við það miðað að Haukur heitinn hafi dregið sér
féð þegar hver einstök úttekt fór fram. Vaxta sé krafist samkvæmt 7. gr. vaxtalaga
nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989, frá úttektardegi til þingfestingardags,
en síðan sé krafist dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga, sbr. 15. gr. laganna. Rögnvaldur
Þorsteinsson hafi verið skipaður til að vera lögráðamaður Ingibjargar
Konráðsdóttur, með skipunarbréfi sýslumannsins á Sauðárkróki dagsettu þann 11.
júlí 1996, en hún hafi verið svipt fjárræði með úrskurði Héraðsdóms Norðurlands
vestra þann 1. apríl 1996. Rögnvaldur fari því með málefni Ingibjargar, sbr. V.
kafla lögræðislaga nr. 68/1984 og með því fyrirsvar í dómsmálum, sbr. 3. mgr.
17. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Rögnvaldur hafi
ítrekað óskað eftir upplýsingum frá stefndu um ráðstafanir á fjármunum
Ingibjargar Konráðsdóttur, en því hafi ekki verið svarað. Jafnframt hafi hann
reynt að ná samkomulagi, en án árangurs. Stefnanda sé því nauðugur sá kostur að
höfða mál þetta. Stefnandi byggi málsókn sína á því að Haukur heitinn hafi með
saknæmum og ólögmætum hætti valdið henni bótaskyldu tjóni og sé bótakröfum
beint að stefndu á grundvelli 12. gr. erfðalaga. Varðandi
lagarök vísar stefnandi til 247. gr. almennu hegningarlaga nr. 19/1940, til
almennra reglna skaðabótaréttar um greiðslu skaðabóta utan samninga og til 31.
gr. laga nr. 7/1936, sbr. 1. gr. laga nr. 11/1986. Þá vísar stefnandi til 12.
gr. erfðalaga nr. 8/1962, sbr. 7. gr. laga nr. 48/1989, til ákvæða V. kafla
lögræðislaga nr. 68/1984 og til 3. mgr. 17. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð
einkamála. Krafan um vexti byggi á 7. gr., sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989 og III.
kafla vaxtalaga nr. 25/1987, með síðari breytingum. Krafan um málskostnað byggi
á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Krafan um virðisaukaskatt byggi á lögum nr. 50/1988. Lögmönnum sé skylt
að innheimta virðisaukaskatt af þjónustu sinni. Stefnandi sé ekki
virðisaukaskattskyldur og því beri honum nauðsyn á að fá dóm fyrir skatti
þessum úr hendi stefndu. II. Stefnda gerir
eftirfarandi athugasemdir við málsatvikalýsingu stefnanda: Haukur Þorsteinsson
hafi verið handhafi bókar númer 13424, en stefnandi sé með vangaveltur um hvort
Haukur hafi verið talinn handhafi hennar. Varðandi fullyrðingar stefnanda að
ítrekað hafi verið óskað eftir upplýsingum frá stefndu um með hvaða hætti
fjármunum hafi verið ráðstafað án þess að því hafi verið svarað, þá sé það
alrangt. Stefnda hafi afhent Rögnvaldi öll gögn, þ.m.t. bókhaldsmöppur sem hún
hafi haft undir höndum um fjárreiður Ingibjargar eftir andlát Hauks. Stefnda
hafi jafnframt ítrekað að ráðstöfun á fjármunum af sparisjóðsbók á nafni Hauks
heitins væri hans einkamál. Þannig hafi öllum fyrirspurnum Rögnvaldar verið
svarað. Aðstandendur Hauks heitins Þorsteinssonar hafi frá upphafi hafnað þeim
ásökunum sem komið hafi frá Rögnvaldi Þorsteinssyni og Grétu Þorsteinsdóttur í
garð Hauks heitins og hafi reynt til hins ítrasta að ná samkomulagi í máli
þessu, enda hafi mál þetta fengið mjög á stefndu. Þegar ljóst hafi verið að
þessar tilraunir bæru ekki árangur, þá hafi það verið ósk aðstandenda Hauks
heitins Þorsteinssonar að mál þetta færi fyrir dómstóla, þannig að hægt væri að
hreinsa mannorð hans. Ekki sé um það
deilt að Haukur heitinn hafi tekið við fjármálum Ingibjargar og hann hafi
gengið frá öllum fjárhagsskuldbindingum sem á henni hafi hvílt. Það sé einnig
ljóst að Ingibjörg hafi verið fullkomlega fær um að taka ákvarðanir um sín
persónulegu mál á árinu 1990 og 1991. Því til staðfestu er bent á að Ingibjörg
hafi kosið í sveitarstjórnarkosningum árið 1990 og í alþingiskosningum árið
1991. Stefnda mótmæli
því ekki að Haukur heitinn hafi nýtt sér í eigin þágu peninga af bók í hans
nafni, enda hafi það verið í fullu samræmi við það að bók nr. 13424 hafi verið
eyðilögð og ný bók stofnuð. Hann hafi verið handhafi bókar nr. 13424 og hafi
því getað ef hann vildi nýtt sér þá fjármuni í eigin þágu, án þess að
eyðileggja þá bók og stofna nýja. Því sé aftur á móti alfarið hafnað að Haukur
heitinn hafi nýtt sér þessa fjármuni í heimildarleysi og gegn vilja móður
sinnar. Málsástæður og
lagarök stefndu. Stefnda byggir sýknukröfu sína í fyrsta lagi á því að það sé
alls ósannað að Haukur Þorsteinsson hafi nýtt sér fjármuni þá sem voru á
bankabók nr. 13424 án heimildar. Með vilja og
vitund allra erfingja Ingibjargar Konráðsdóttur, svo og með fullu samþykki
Ingibjargar Konráðsdóttur, hafi Hauki heitnum Þorsteinsyni verið falið að
annast fjármál hennar. Stefnandi geti með engu móti sannað að hann hafi nýtt
sér fjármuni móður sinnar í heimildarleysi og með saknæmum og ólögmætum hætti.
Honum hafi verið falið af móður sinni að annast fjármál hennar, með hennar
samþykki og vitund og vilja allra aðstandenda. Því sé öllum getgátum stefnanda
um það að hann hafi nýtt sér í heimildarleysi og með saknæmum og ólögmætum
hætti fjármuni móður sinnar, harðlega mótmælt. Með engu móti
hafi heldur verið sýnt fram á eða sannað bágt andlegt ástand Ingibjargar
Konráðsdóttur á þeim tíma er Haukur heitinn hafi annast fjármál hennar. Þessari
málsástæðu stefnanda sé harðlega mótmælt sem rangri og algerlega ósannaðri.
Ljóst sé að Ingibjörg hafi kosið a.m.k. tvisvar sinnum eftir að hún lagðist inn
á spítala og engar skýrslur séu til um andlegt ástand hennar á þeim tíma sem
úttektirnar fóru fram. Einungis sé byggt á getgátum um andlegt ástand
Ingibjargar á þessum tíma. Með engu móti sé því hægt að sanna eða afsanna,
hvort úttektir þessar hafi ekki verið með samþykki Ingibjargar, vitund hennar
og vilja og að um gjöf hafi verið að ræða, en ljóst sé að Haukur heitinn hafi
annast móður sína ásamt systur sinni sem búsett sé á Sauðárkróki. Málskostnaðarkrafan
byggist á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Krafan um virðisaukaskatt á
málflutningsþóknun sé reist á lögum nr. 50/1988. Stefnda sé ekki
virðisaukaskattskyldur aðili og því beri nauðsyn til að fá dóm fyrir skattinum
úr hendi stefnanda. III. Niðurstöður. Það er óumdeilt
að Haukur heitinn Þorsteinsson fór að ósk systkina sinna með fjármál móður
þeirra Ingibjargar Konráðsdóttur frá árinu 1988 til dauðadags síns 1993.
Sparisjóðsbók nr. 13424 var stofnuð 29. september 1988 við útibú Búnaðarbanka
Íslands á Sauðárkróki á nafni Ingibjargar og afhentu systkini Hauks heitins
honum bókina til varðveislu. Þá hafði fasteign Ingibjargar verið seld og
söluandvirði hennar að mestu skipst milli barna Ingibjargar, en hluti verið
lagður inn á fyrrnefnda bók. Bókin var síðan tæmd og eyðilögð 24. september
1990 af Hauki heitnum Þorsteinssyni og innistæðan 478.585,24 kr. flutt yfir á
bók á hans nafni. Fjárhæð stefnukröfu hefur ekki verið mótmælt, en hún er byggð
á úttektum úr seinni bókinni samtals að fjárhæð
526.160,04 kr. Ágreiningur
aðila lýtur að ráðstöfun á fé úr áðurgreindri bankabók, þ.e. hvort Haukur
heitinn hafi haft heimild móður sinnar til þess að yfirfæra peningana yfir á
sinn reikning og nýta sér þá í eigin þágu. Í gögnum
málsins er að finna vottorð frá sjúkrahúsi Skagfirðinga, undirritað af Ólafi R.
Ingimarssyni, yfirlækni, en þar segir. „Samantekt: Ingibjörg er
gömul kona sem leggst inn á ellideild sjúkrahússins til frambúðarvistunar 10.
apríl 1987. Er þá með væg elliglöp sem fara hægt vaxandi og 03.01.90 verður að
flytja hana yfir á deild þar sem meiri umönnun er möguleg, þetta að mestu vegna
vaxandi elliglapa...“ Ljóst er að
vegna heilsufars Ingibjargar fólu systkini Hauks heitins honum umsjón
bókarinnar. Af hálfu stefndu er því haldið fram að Ingibjörg hafi á þessum tíma
verið fær um að ráða ráðum sínum, m.a. hafi hún kosið í
sveitarstjórnarkosningum árið 1990 og í Alþingiskosningum árið 1991. Því hefur
hins vegar verið mótmælt af stefnanda með vísan til framangreinds vottorðs
sjúkrahúslæknisins, en af því má ráða að heilsu Ingibjargar fer hrakandi á
árinu 1990. Ekki liggur
fyrir í málinu og verður ekki upplýst hvort ráðstöfun Hauks heitins er hann lét
eyðileggja bókina og nýtti sér innistæðu hennar í eigin þágu var með samþykki
Ingibjargar eða fór í bága við vilja hennar. Það er hins vegar ljóst að þegar
Haukur heitinn lét eyðileggja sparisjóðsbókina og færa innistæðuna á bók á sínu
nafni þá ræddi hann þá ráðstöfun ekki við
systkini sín, sem höfðu falið honum þessa hagsmunagæslu og treyst honum til að
geyma bókina með áðurgreindum fjármunum. Það liggur fyrir að þau veittu honum
ekki heimild til þess að nýta sér þá fjármuni sem hér um ræðir í eigin þágu. Í
málinu kom fram að það voru systkinin en ekki Ingibjörg sem fólu honum vörslu
bókarinnar. Þegar litið er til heilsufars Ingibjargar á þessum tíma verður að
telja að það hafa verið óvarlegt af Hauki heitnum að hann skyldi ekki bera
þessa ákvörðun undir systkini sín, þar sem honum hafði verið trúað fyrir vörslu
bókarinnar og fjármunanna sem inn á henni voru af þeim, enda hefur ekkert komið
fram í málinu sem bendir til þess að honum einum systkinanna hafi verið ætlað
að njóta þeirra fjármuna sem inn á títtnefndri bók voru, heldur hið gagnstæða
að fjármunirnir hafi átt að standa straum m.a. af útfararkostnaði Ingibjargar.
Þegar framanritað er virt þykir vera sannað að Haukur heitinn hafi ekki leitað
eftir samþykki bærra aðila til þess að ónýta áðurgreinda bankabók móður sinnar,
færa innistæðu hennar yfir á bók á sínu nafni og nýta sér fjármunina í eigin
þágu. Þykir því rétt að stefnda greiði stefnanda 526.160,04 kr. með vöxtum eins
og í dómsorði greinir. Stefnda greiði
stefnanda 170.000 kr. í málskostnað og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu
virðisaukaskatts. Halla Bachmann
Ólafsdóttir settur héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefnda Helga
Hannesdóttir greiði Ingibjörgu Konráðsdóttur 526.160,04 kr. með vöxtum skv. 7.
gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989 frá 17. apríl 1997
til 22. apríl 1998, en með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Stefnda greiði
stefnanda 170.000 kr. í málskostnað og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu
virðisaukaskatts. |
Mál nr. 252/1998 | Stjórnarskrá Tjáningarfrelsi Friðhelgi einkalífs Mannréttindasáttmáli Evrópu Lyfjaverð Þagnarskylda Hlutdeild | I var ákærður fyrir hlutdeild í broti gegn 230. gr.
alm. hgl. með því að hafa í samvinnu við lækninn E skráð og birt frásögn E af
einkamálefnum fyrrum sjúklings hans. I var sakfelldur og dæmdur til greiðslu
sektar, enda var talið, m.a. með vísan til þeirra hagsmuna sem í húfi voru, að
sakfellingin væri samrýmanleg ákvæðum stjórnarskrár og alþjóðlegra
mannrétttindasáttmála um tjáningarfrelsi. Þá var talið að almennar reglur um
hlutdeild ættu við um brot gegn 230. gr. alm. hgl. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Gunnlaugur Claessen, Haraldur
Henrysson, Hrafn Bragason og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut
málinu til Hæstaréttar 8. júní 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun
og jafnframt af hálfu ákæruvalds. Ákæruvaldið krefst þess að refsing ákærða
verði þyngd frá því sem ákveðið var í héraðsdómi. Ákærði krefst þess
aðallega að málinu verði vísað frá dómi en til vara að hann verði sýknaður. I. Eins og lýst er í
héraðsdómi var Esra Seraja Pétursson með ákæru 12. mars 1998 sóttur til saka
fyrir að hafa skýrt frá sjúkdómum, sjúkrasögu og öðrum einkamálum fyrrum
sjúklings síns, Á heitinnar, sem hann komst að sem læknir, og látið birta
opinberlega í bókinni „Sálumessa syndara - Ævi og eftirþankar Esra S.
Péturssonar geðlæknis og sálkönnuðar“, sem gefin var út í Reykjavík í
októbermánuði 1997 af útgáfufélaginu Hrísey ehf. Í sömu ákæru var ákærða, sem
skráði æviminningar Esra S. Péturssonar, gefið að sök að hafa, í samvinnu við
Esra, birt frásögn hans af einkamálefnum fyrrum sjúklings hans í bókinni, en
ákærði var aðalmaður í stjórn og framkvæmdastjóri útgáfufélagsins Hríseyjar
ehf. Var atferli ákærða talið varða við 230. gr., sbr. 22. gr., almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 13. gr. laga um prentrétt nr. 57/1956. Samkvæmt a. lið 2. tl.
242. gr. laga nr. 19/1940 sætir brot gegn ákvæðum 230. gr. opinberri ákæru
eftir kröfu þess manns, sem misgert var við. Á andaðist 5. apríl 1996. Hún lét
eftir sig tvo syni og fer I með forsjá þeirra. Grundvallast málsóknin á því, að
I gerði refsikröfu fyrir hönd eldri sonar Á heitinnar, sbr. 3. mgr. 25. gr.
laga nr. 19/1940. Með dómi héraðsdóms var
Esra S. Pétursson sakfelldur fyrir brot gegn 1. mgr., sbr. 7. mgr. 15. gr. og
30. gr. læknalaga nr. 53/1988 og 230. gr. laga nr. 19/1940 og dæmdur til að
greiða 350.000 krónur í sekt í ríkissjóð. Esra unir niðurstöðu héraðsdóms og
ákæruvaldið áfrýjaði ekki hvað hann varðar. Hér fyrir dómi reynir því á
hlutdeild ákærða í broti Esra gegn 230. gr. laga nr. 19/1940, án þess að þáttur
Esra komi sjálfstætt til skoðunar. Leiðir það eitt út af fyrir sig ekki til
frávísunar málsins, enda er í ljós leitt, að Esra var í héraðsdómi réttilega
sakfelldur fyrir brot gegn áðurnefndum ákvæðum læknalaga og 230. gr. laga nr.
19/1940. II. Af hálfu ákærða er þess
aðallega krafist, að málinu verði vísað frá dómi. Telur hann ákæruna svo óljósa
og almenna, að engin leið sé að verjast henni. Textinn, sem honum sé gefið að
sök að hafa skrásett og birt, sé að mestu samfelld frásögn og sé engin leið að
líta svo á að allt, sem þar kemur fram, hafi Esra S. Pétursson fengið vitneskju
um sem læknir og sé þar af leiðandi háð trúnaði samkvæmt reglum læknalaga eða
230. gr. laga nr. 19/1940. Ummæli þau, sem ákæran
lýtur að, er að finna í 49. og 50. kafla bókarinnar. Í upphafi 49. kafla hefur
Esra S. Pétursson þann formála að kynnum sínum við Á, að hún hafi verið send í
meðferð til sín skömmu eftir að hann flutti til Íslands árið 1975. Síðan rekur
hann sjúkrasögu Á heitinnar og meðferð sína á sjúkdómi hennar, en hún var
sjúklingur hans í 10 ár og kom í viðtöl til hans að jafnaði þrisvar í viku
hverri. Í lokamálsgrein þeirra ummæla, sem ákæran lýtur að, kemur fram, að
þegar þar var komið sögu var Á heitin enn sjúklingur hans en meðferð hennar í
þann veginn að ljúka. Við lestur framangreindra kafla er þannig ljóst, að
læknirinn er að lýsa í samfelldu máli sjúkrasögu sjúklings og læknismeðferð
sinni. Þar kemur og fram lýsing af einkalífi sjúklingsins, sem frá honum er
komin, en einu má gilda hvort hún hafi verið tekin upp úr sjúkraskrám eða ekki.
Fer ekki milli mála hver sú háttsemi er, sem ákært er fyrir. Er frávísunarkrafa
ákærða ekki tekin til greina. III. Af hálfu ákærða er byggt á
því, að í 230. gr. laga nr. 19/1940 séu taldir með tæmandi hætti þeir, sem geti
skapað sér refsiábyrgð með því að aðstoða aðalmann í broti gegn ákvæðum
greinarinnar, og verði almennum hlutdeildarreglum samkvæmt 1. mgr. 22. gr. laga
nr. 19/1940 ekki beitt. Ekki verður á þetta fallist. Ákvæði 230. gr. geymir
lýsingu á aðalmönnum brots, en fjallar ekki um hlutdeild eða hlutdeildarmenn.
Gilda hér almennar reglur um hlutdeild. Getur því háttsemi ákærða réttilega
varðað við þau refsiákvæði, sem getið er í ákæru. IV. Af hálfu ákærða er því
haldið fram, að réttur hans til skráningar og birtingar ævisögunnar, þar á
meðal ummælanna sem ákæra lýtur að, sé varinn af 73. gr. stjórnarskrár
lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, sbr. 11. gr stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995.
Einnig sé réttur hans til tjáningarfrelsis varinn af 10. gr. samnings um
verndun mannréttinda og mannfrelsis, sbr. lög nr. 62/1994 um
mannréttindasáttmála Evrópu. Þrátt fyrir það að
tjáningarfrelsi hafi löngum verið talið til mikilvægustu mannréttinda, hefur
því engu að síður verið játað að því megi setja vissar skorður. Er það gert með
stoð í 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem heimilað er að setja tjáningarfrelsi
skorður „með lögum í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar
heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs annarra, enda teljist
þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum“. Fallast verður á að ákvæði 230.
gr. laga nr. 19/1940 fullnægi þessum skilyrðum að því leyti að takmarkanir, sem
þar eru gerðar á tjáningarfrelsi, eru settar með lögum vegna réttinda og eftir
atvikum mannorðs annarra. Reynir því á hvort skorður, sem ákvæðið myndi setja
við tjáningarfrelsi ákærða með sakfellingu hans, séu nauðsynlegar og
samrýmanlegar lýðræðishefðum. Í máli þessu reynir á
mörkin milli tjáningarfrelsis og friðhelgi einkalífs, sem nýtur verndar 71. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. 9. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995. Hugtakið
friðhelgi einkalífs hefur verið skýrt á þann veg, að í því felist fyrst og
fremst réttur til að ráða yfir lífi sínu og líkama og til að njóta friðar um
lífshætti sína og einkahagi, og er litið svo á, að tilfinningalíf og
tilfinningasambönd við aðra njóti verndar. Einkalíf manna nýtur einnig verndar
samkvæmt ákvæðum 8. gr. samnings um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sbr.
lög nr. 62/1994, og 17. gr. alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg
réttindi, sbr. auglýsingu nr. 10/1979. Samkvæmt 1. mgr., sbr. 7. mgr. 15. gr.
læknalaga ber lækni að gæta fyllstu þagmælsku og hindra það, að óviðkomandi fái
upplýsingar um sjúkdóma og önnur einkamál, er hann kann að komast að sem
læknir. Rík trúnaðar- og þagnarskylda hvílir á starfsmönnum
heilbrigðisþjónustu, bæði vegna almennra mannréttindasjónarmiða og í þeim
tilgangi meðal annars að samband lækna og sjúklinga geti verið náið og
heilsuvernd og lækningar skilað sem mestum árangri. Vernd persónuupplýsinga, og
þá ekki síst heilsufarslegra, er nauðsynleg til þess að menn fái notið þeirra
réttinda, sem varin eru með ákvæðum 71. gr. stjórnarskrárinnar. Eins og að framan greinir
er heimilt að setja tjáningarfrelsi skorður samkvæmt 3. mgr. 73. gr
stjórnarskrárinnar. Í máli því, sem hér um ræðir, braut læknir trúnað sjúklings
síns með því að birta einkamálefni sjúklingsins, sem hann komst að í starfi
sínu, og vanvirða minningu hans. Við ákvörðun á mörkum tjáningarfrelsis hefur í
dómaframkvæmd hin síðari ár verið litið mjög til þess að vegna lýðræðishefða
verði að tryggja að fram getið farið þjóðfélagsleg umræða. Gildir þetta meðal
annars við úrlausn um mörk tjáningarfrelsis rithöfunda og blaðamanna, sem
ákærði hefur skírskotað til í málatilbúnaði sínum. Í málinu eru ekki í húfi
neinir slíkir hagsmunir, sem réttlætt geti að gengið sé svo harkalega á
friðhelgi einkalífs eins og hér var gert með því að birta ummæli þau, sem ákært
er fyrir. Sakfelling ákærða fyrir brot gegn ákvæði 230. gr. laga nr. 19/1940 er
því samrýmanleg heimild 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar, svo og ákvæði 2.
mgr. 10. gr. samnings um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sbr. lög nr.
62/1994, sem er af sama toga og nefnt ákvæði stjórnarskrárinnar. Ákærða stoðar
ekki að halda því fram að nafngreindir læknar hafi ekki verið ákærðir fyrir
háttsemi, sem hann telur samsvarandi, enda réttlætir það ekki verknað hans. Ber
með þessum athugasemdum að staðfesta sakfellingu héraðsdóms á ákærða með vísan
til forsendna hans. V. Í héraðsdómi var það virt
ákærða til þyngingar refsingar, að hann hefði gert sér grein fyrir því, að brot
hans gæti raskað tilfinningum barna Á heitinnar. Þykir það ekki eiga að öllu
leyti við, þar sem í ljós er leitt, að ákærði reyndi að taka tillit til
barnanna með því að umskrifa einn kafla bókarinnar. Við ákvörðun refsingar ber
að líta til þess, að brot ákærða var framið í atvinnustarfsemi hans, þótt ágóði
yrði enginn að hans sögn. Rétt þykir að ákveða ákærða sömu refsingu og Esra S.
Pétursson hlaut í héraðsdómi og dæma hann til að greiða 350.000 króna sekt í
ríkissjóð, og komi 50 daga fangelsi í stað sektarinnar, greiðist hún ekki innan
fjögurra vikna frá dómsbirtingu. Staðfesta ber ákvæði
héraðsdóms um sakarkostnað ákærða. Dæma ber ákærða til að
greiða allan áfrýjunarkostnað málsins svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákærði, Ingólfur Örn
Margeirsson, greiði 350.000 krónur í sekt í ríkissjóð og komi 50 daga fangelsi
í stað sektarinnar greiðist hún ekki innan fjögurra vikna frá birtingu dóms
þessa. Ákvæði héraðsdóms um
sakarkostnað ákærða er staðfest. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 150.000
krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Gests Jónssonar
hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. maí
1998 Ár 1998, föstudaginn 8. maí, er á
dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri
Guðgeirssyni, héraðsdómara, og meðdómsmönnunum Auði Þorbergsdóttur og
Steingrími Gauti Kristjánssyni, héraðsdómurum, kveðinn upp dómur í sakamálinu
nr. 300/1998: Ákæruvaldið gegn Esra Seraja Péturssyni og Ingólfi Erni
Margeirssyni, sem tekið var til dóms 24. apríl sl. Málið er höfðað með ákæru
Ríkissaksóknara, dagsettri 12. mars sl., á hendur ákærðu, Esra Seraja
Péturssyni, kt. 110918-461, Stigahlíð 46, Reykjavík, og Ingólfi Erni
Margeirssyni, kt. 040548-335, Ránargötu 22, Reykjavík. Ákærða Esra Seraja fyrir
brot gegn friðhelgi einkalífs og þagnarskyldu lækna og ákærða Ingólfi Erni
fyrir brot gegn friðhelgi einkalífs. I. 1. Ákærða, Esra Seraja Péturssyni, er
gefið að sök að hafa skýrt frá sjúkdómum, sjúkrasögu og öðrum einkamálum fyrrum
sjúklings síns, Á heitinnar, sem hann komst að sem læknir og látið birta
opinberlega í bókinni „Sálumessa syndara“ Ævi og eftirþankar Esra S.
Péturssonar geðlæknis og sálkönnuðar, sem gefin var út í Reykjavík í
októbermánuði 1997 af útgáfufélaginu Hrísey ehf. 2. Ákærða, Ingólfi Erni Margeirssyni,
sem skráði framangreindar æviminningar meðákærða, er gefið að sök að hafa, í
samvinnu við meðákærða, birt frásögn meðákærða af einkamálefnum fyrrum
sjúklings hans í bókinni „Sálumessa syndara“, sem gefin var út á vegum
útgáfufélagsins Hríseyjar ehf., þar sem ákærði er einn aðalmaður í stjórn og
framkvæmdastjóri. II. Ummælin í frásögninni, sem ákæran
lýtur að, er að finna í 49. og 50. kafla bókarinnar, á bls. 213 til 219, og
fara þau hér á eftir: 1.Úr 49. kafla bókarinnar,
„Ofsóknarárátta Á“: „Allir höfðu gefist upp á Á. Hún
hafði gengið til margra geðlækna, verið lögð inn á Klepp og farið í meðferð í
Skotlandi. En allt kom fyrir ekki; það gat enginn tjónkað við hana og ekki var
unnt að veita henni bót á neinn hátt..... .....Á var mikill fíkill; blandaði
saman víni og róandi lyfjum. Hún var sífellt með hita, sem sennilega stafaði af
ofneyslu lyfjanna. Á var mjög reiðigjörn. Í fyrstu var
hún mjög reið út í mig og í mikilli vörn. Hún var þegjandaleg; datt hvorki af
henni né draup..... Á hafði verið gift ungum listmálara
en hjónabandið hafði leyst upp. Faðir Á var drykkfelldur og hafði verið illa
þokkaður í föðurhúsum móður hennar. Hjónaband foreldra hennar hafði verið
skammvinnt og átakamikið og endaði með skilnaði þegar Á var þriggja ára. Reiði
móðurinnar var mikil út í föðurinn og hún bannaði honum að hafa samband við
dótturina. Á varð snemma villingur; hljóp upp á
þök og var stundum hætt komin, ögraði fólki og var upp á kant við umhverfi
sitt. Hún var ofdekruð af afa sínum og alin upp af móður og ömmu sem létu flest
undan stelpunni. Samvinna okkar Á var brösótt í byrjun
en fór skánandi. Ég notaði þá aðferð að gera samantekt á þriggja mánaða fresti;
um hvað samræðurnar höfðu snúist, hver vinnan hefði verið og árangur af henni;
hvað væri orsök og afleiðing: persónurnar í fjölskyldumynstrinu og áhrif þeirra
á mótun hennar og sálarlíf. Á var afskaplega mótfallin öllum slíkum greiningum
og óttaðist þær..... Á var haldin þessum dæmigerðu
ranghugmyndum um geðlækna; að þeir væru andlega fullkomnir. Hún var ennfremur
haldin ofsóknaráráttu og hataðist við sína nánustu. Hún hafði enga trú á þeim
lækningum sem höfðu verið viðhafðar til að hjálpa henni úr einangruðum heimi.
Hún fjargviðraðist út í spítalaveruna á Kleppi og erlendis; taldi þá vist vera
svik af hendi móðurinnar og annarra ættingja. Hún hafði upplifað æskuna sem svik;
foreldrarnir voru stöðugt að koma og fara en amman og afinn voru þó til staðar
og reyndar fjöldi annarra. En það kemur enginn í stað móður og Á var glöggt
dæmi um afleiðingu móðurfjarveru. Henni fannst foreldrarnir óábyggilegir og
svikulir og að sínir nánustu hefðu hafnað sér. Þessi höfnun sat í henni. Hún var læst í ringulreið og
upplausn; fann ekki haldreipi í lífinu. Samband þeirra mæðgna hafði versnað með
aldrinum; gagnkvæm rifrildi og hótanir um sjálfsmorð. Á þjáðist einnig af lystarstoli -
anorexiu nervosa - sem ég kalla sveltisýki; lífshættulegur sjúkdómur. Hún var
grindhoruð en minnkaði ekki drykkjuna fyrir því. Hún þjáðist af paranoju
ofsóknaráráttu sem gerði það meðal annars að verkum að hún gat drukkið flesta
undir borðið....... Á var haldin ofsóknarhugmyndum og við unnum sleitulaust við
að draga úr ofsóknaráráttu hennar í hálft annað ár. Áráttan beindist aðallega
gegn þeim sem voru henni kærastir. Þegar fram í sótti hataðist hún æ minna við
fólkið sitt. Þegar Á fékk sveltisýkiköstin hætti
hún að hafa á klæðum. Þetta ástand gat varað allt upp í eitt ár. Ég átti í
erfiðleikum með að aðstoða hana við lystarstolið. Hún var mjög dyntótt í
mataræði; vildi helst kjúklinga og borðaði lítið annað. Það sem gerði lækninguna erfiða og
flókna var að hún var blanda af lyfjafíkli og taugasjúklingi. Hún þoldi illa
breytingar; ef ég ætlaði að minnka við hana lyfjaskammtana varð ég að taka af
henni eina pillu í einu. Ég lét hana halda dagbók um sjálfa sig þar sem henni
var meðal annars uppálagt að tilgreina lyfjanotkunina. Á þremur, fjórum árum
tókst mér að venja hana af lyfjunum að mestu, en þó ekki alveg. Hún át minna af
pillum og drakk minna af víni. Þar með gerðist hún heilbrigðari en árangurinn
kom afar hægt; lúsaðist áfram. Þetta var sálkönnun með snigilshraða..... Á kom þrisvar í viku og ég lækkaði
gjaldið verulega fyrir hana til að gera henni kleift að halda áfram. Ég bauð
henni einnig að taka þátt í hópmeðferðum en hún þoldi fólkið illa og hætti
fljótlega. Einkatímarnir héldu þó áfram. Smám saman fór ástand Á að lagast.
Lystarstolsköstin urðu minni, hún fór að fá meira hold á sig þótt hún væri enn
grönn, tíðirnar komu aftur og jafnvægi hennar varð betra..... Á hélt áfram að ganga til mín. Hvort
sem það var hinu nýja móðurhlutverki eða samtalstímum okkar að þakka, þá
efldist hún stöðugt og varð æ heilbrigðari. Viðtalstímarnir voru orðnir mjög
stopulir og nánast aflagðir. Það var komið að því að útskrifa hana.....“ 2.Úr 50. kafla bókarinnar, „Faðir um
sjötugt“: „Í samtölum okkar hafði fljótlega
borið töluvert á neikvæðri gagnúð Á gagnvart mér. Afstöðutengsl hennar við mig
voru líkt og verið höfðu við vandamenn hennar í æsku. Síðan tók gagnúðin að
breytast í hrifningu á mér; hún taldi að ég gæti hjálpað henni gífurlega. Það
var einnig álit móður hennar og ýmissa í fjölskyldunni. Ég var því töluvert
stallsettur um tíma. Það tók mig dágóðan tíma að vinna á gagnúð hennar; fá hana
til að skilja að tengsl okkar væru ekki eins og ég væri einn af fjölskyldu
hennar úr æsku, heldur væri ég læknir og hún sjúklingur læknisins..... Á fór að fá kynferðislega gagnúð á
mér; hún yfirfærði kynferðislegar hugmyndir og hugaróra yfir á mig..... Ég reyndi að sýna Á fram á fáránleika
kynferðislegrar gagnúðar í þessu tilviki. Ég væri þrjátíu árum eldri en hún.
Það væri út í hött að vera skotinn í mér, aldursmunurinn væri allt of mikill. „Ég elska þig ekki vegna gagnúðar,
heldur sem mann,“ svaraði Á. Í tæpan áratug reyndi ég að draga úr
kynlífsáhuga hennar á mér með skírskotun til aldursmunar okkar. Það beit ekki á
hana. Hún varð æ heilbrigðari og ég fór að hlusta á orð hennar undir öðrum
formerkjum..... Á situr í stólnum skáhallt gegn mér.
Hún brosir tvírætt og segist hafa átt samfarir við mig í draumi. Hún tekur að
lýsa draumnum; í smáatriðum dregur hún upp ástaleik okkar. Hún er komin að því
að útskrifast úr sálkönnun; hraustleg með nýjan bjarma í augum. Hún lítur
glettnislega á mig meðan hún heldur frásögninni rólega áfram...........“ III. Framangreint atferli ákærða, Esra
Seraja Péturssonar, telst varða við 1. mgr. sbr. 7. mgr. 15. gr., sbr. 2. mgr.
30. gr. læknalaga nr. 53, 1988 og 230. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940. Framangreint atferli Ingólfs Arnar
Margeirssonar telst varða við 230. gr., sbr. 22. gr. almennra hegningarlaga nr.
19, 1940, sbr. 13. gr. laga um prentrétt nr. 57, 1956. Þess er krafist að ákærðu verði
dæmdir til refsingar.“ Af hálfu ákærðu hefur því verið
hreyft að ákæran sé svo óljós og víðtæk að ekki sé unnt að gera sér fulla grein
fyrir því hvað ákærðu sé gefið að sök eða verjast henni. Sé því rétt að vísa
henni frá dómi. Á þetta verður ekki fallist. Telur dómurinn ákæruna vera skýra
og ekki geti farið á milli mála hvað ákærðu sé gefið þar að sök. Málavextir. Í október í haust kom út í Reykjavík
hjá forlaginu Hrísey ehf. bókin Sálumessa syndara með æviminningum ákærða Esra
Seraja. Í bókinni, sem skiptist í 58 kafla, er sagt á hispurslausan hátt frá
lífi og starfi Esra Seraja hérlendis og vestan hafs og skráði ákærði, Ingólfur
Örn, frásögnina að mestu leyti eftir frásögn meðákærða en einnig að nökkru
leyti eftir rituðum heimildum. Er ákærði, Ingólfur Örn, tilgreindur sem
höfundur á kápu og titilsíðu bókarinnar en ákærðu báðir sagðir eigendur
höfundarréttar að henni. Gerðu ákærðu með sér skriflega útgáfusamninga 28. maí
1997 þar sem m.a. er kveðið á um höfundarlaun til ákærða, Esra Seraja. Í
bókinni er að finna efni það sem ákært er út af og segir ákærði Esra Seraja þá
frásögn vera gerða eftir minni og efnislega rétta. Ákærði hlaut almennt
lækningaleyfi hér á landi 17. febrúar 1948 en hann hefur starfað að sérgrein
sinni, geðlækningum, um áratuga skeið bæði hér á landi og vestan hafs. Þá hefur
hann lært og lagt fyrir sig sálkönnun sem að sögn ákærða hefur ekki verið
viðurkennd sem hluti af læknisfræði, enda leggi fleiri en læknar stund á þá
grein. Fram kemur í bókinni að ákærði telur samtöl sálkönnuðar og skjólstæðings
vera algjört trúnaðarmál. Heilbrigðis- og tryggingaráðuneytið svipti ákærða
lækningaleyfi sínu 12. janúar sl. vegna bókarkaflanna sem hér um ræðir.
Ákærði, Ingólfur Örn, hefur starfað við blaðamennsku frá því að hann lauk
háskólanámi 1975. Hann segist hafa farið að skrifa bækur 1981, en áður hafa
komið út eftir hann ævisögur 5 nafnkunnra Íslendinga. Ákærði og eiginkona hans
stofnuðu Hrísey ehf. 10. september 1997. Er ákærði framkvæmdastjóri og
aðalmaður í stjórn félagsins en yfirlýstur tilgangur þess er bókaútgáfa,
lánastarfsemi og rekstur fasteigna. Rannsókn máls þessa hófst í tilefni af kæru
Heilbrigðis- og tryggingaráðuneytisins til Lögreglustjórans í Reykjavík 10.
desember sl. Þá hefur I, sem fer með forræði tveggja sona Á heitinnar, fæddra 1982
og 1986, kært yfir bókinni vegna eldri sonarins. A.Ákærði, Esra Seraja, segist hafa
svo til eingöngu lagt stund á sálkönnun eftir að hann fluttist hingað til lands
1975 en þó haft einstaka geðsjúkling í geðlæknismeðferð. Segir hann Á heitna
hafa verið í meðferð hjá sér í um 10 ár frá því seint á árinu 1975 til 1985 og
hafi hún gengið til sín til sálkönnunar en ekki til geðlækninga. Hafi hún komið
til sín í viðtöl 3svar í viku hverri. Að svo miklu leyti sem hún hafi þurft á
geðlæknismeðferð að halda hafi hún fengið hana hjá öðrum læknum og á
sjúkrahúsum. Hann kannast þó við að hafa ávísað til hennar þunglyndislyfjum um
5 til 6 ára skeið. Þá segir hann aðferðir sálkönnunar og geðlækninga geta
skarast að svo miklu leyti sem þessar greinar byggi báðar á samtalsmeðferð.
Ákærði kveðst ekki líta svo á að hann hafi birt frásögn af sjúkdómi Á heitinnar
eða sjúkraskrá hennar heldur sé umfjöllun um Á og ástarævintýri þeirra hluti af
ævisögu hans og geti haft gildi fyrir aðra sem hana lesa. Kveðst hann ekki
telja að það hefði haft mikið að segja fyrir frásögn hans af högum Á að hún var
látin. Þá kveðst hann ekki líta svo á að hann hafi brotið trúnað við hana með
því að birta þessa frásögn. Ákærði kveðst telja að hann hafi haft um 300.000
krónur í tekjur af bókinni. Aftur á móti hafi neikvæð gagnrýni um bókina alveg
tekið fyrir jólasöluna á bókinni og muni vera tap á henni. Fram er komið hjá ákærða að hann
ávísaði Á heitinni geðlyfjum um árabil meðan hún gekk til hans. Þá kemur berum
orðum fram í bókinni að ákærði leit á sig sem geðlækni hennar og á hana sem
sjúkling sinn. Álítur dómurinn vafalaust að hann hafi stundað Á sem læknir og í
skjóli lækningaleyfis síns. Skiptir þá ekki máli hvort hann beitti sálkönnun
jafnhliða læknismeðferðinni. Samkvæmt 1. mgr., sbr. 7. mgr. 15. gr. læknalaga,
bar ákærða að gæta fyllstu þagmælsku um allt sem hann komst að um sjúkdóm
hennar og önnur einkamál hennar sem hann komst að við læknismeðferðina. Af
hálfu ákærða er því haldið fram að birting þeirra upplýsinga sem málið snýst um
njóti verndar 73. gr. stjórnarskrár Lýðveldisins Íslands með því að öllum sé
þar tryggður réttur til þess að láta í ljósi hugsanir sínar, svo og lagaverndar
10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62, 1994, þar sem mönnum er
einnig tryggður réttur „til tjáningarfrelsis“. Ríkir almennir hagsmunir standi
til þess að menn geti birt upplýsingar sem þessar opinberlega án þess að eiga á
hættu lögsókn. Dómurinn getur ekki fallist á þessa málsástæðu ákærða. Er í
fyrsta lagi á það að líta að einkalíf manna nýtur friðhelgi og verður hún ekki
skert nema með lögum, sbr. 1. og 3. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar og 1. og 2.
mgr. 8. gr. mannréttindasáttmálans. Þá er og sérstaklega áréttað í 2. mgr. 73.
gr. stjórnarskrárinnar að menn verði að ábyrgjast fyrir dómi þær hugsanir sem
þeir birta og í 2. mgr. 8. gr. mannréttindasáttmálans segir að með lögum sé
heimilt að setja tjáningarfrelsinu þær skorður sem nauðsynlegar séu í
lýðræðislegu þjóðfélagi og þar eru tilgreindar, þar á meðal til þess að vernda
mannorð manna og til þess að koma í veg fyrir uppljóstrun trúnaðarmála. Að
þessu athuguðu ber að sakfella ákærða fyrir brot gegn 1. mgr., sbr. 7. mgr. 15.
gr. læknalaga og 230. gr. almennra hegningarlaga með því að hafa skýrt
meðákærða Ingólfi Erni frá sjúkdómi og öðrum einkamálefnum Á með það fyrir
augum að þau birtust á bók. B.Ákærði, Ingólfur Örn, hefur sagt að
efni það sem ákært er út af sé byggt alfarið á frásögn meðákærða og
minningargreinum. Hafi hann ekki leitað til vandamanna Á heitinnar með
efnisöflun. Hann kveðst hafa haft nokkrar áhyggjur af því hvort birting þessa
efnis myndi á einhvern hátt raska lífi sona hennar. Hefði hann ætlað sér að
hafa samband út af þessu við I, vegna sona Á. Áður en til þess kæmi hefði hún
komið að máli við sig út af þessu þar sem hún hafði frétt af bókarsmíðinni.
Hefði hún fengið að lesa yfir próförk og gert athugasemdir við nokkur atriði
sem ákærði kveðst hafa breytt og gætt þess um leið að það kæmi ekki niður á
frásögn meðákærða. Hins vegar hefði I sagt að hún efaðist um að þeim væri heimilt
að birta þessa frásögn. Kveðst ákærði alls ekki hafa litið svo á að neitt í
bókinni snerti þagnarskyldu lækna og ekki hvarflað að sér að bókin bryti í bága
við læknalög eða önnur lög. Þá segir hann að andlát Á hafi ekki skipt máli
fyrir frásögnina af sambandi þeirra Esra Seraja, enda hafi hún verið mikilsverð
persóna í lífi hans og valdið straumhvörfum í því. Hefði verið útilokað að
sleppa henni úr frásögninni. Hún hefði auk þess verið á lífi þegar vinnan við
bókina hófst. Ákærði segist hafa verið bundinn trúnaði við meðákærða og litið á
það sem skyldu sína að skrásetja ævifrásögn hans svo að hún kæmist rétt til
skila í bókinni. Kveðst hann hafa litið á sig sem ritstjóra verksins, fyrst og
fremst. Ákærði segir að 700.000 króna tap hafi verið af bókinni þegar hann
vissi síðast en endanlegt uppgjör hafi ekki farið fram. Meðákærði hafi fengið
400.000 krónur greiddar fyrir sinn þátt í bókinni og eigi enn eftir að fá
greiddar um það bil 250- til 300.000 krónur miðað við fjölda seldra eintaka. Ákærði hefur borið fyrir sig sömu
málsástæðu og meðákærði varðandi tjáningarfrelsið og fjallað hefur verið um hér
að framan. Þá er því haldið fram að í 230. gr. almennra hegningarlaga séu i. f.
tilgreindir á tæmandi hátt þeir sem bakað geti sér refsiábyrgð með því að
aðstoða aðalmann í því broti og komi því almenna hlutdeildarákvæði 22. gr.
hegningarlaganna ekki til álita. Í athugasemdum við 230. gr.
hegningarlagafrumvarpsins segir að greinin taki til aðstoðarmanna, hvort heldur
þeir eru opinberir starfsmenn eða sýslunarmenn. Það er álit dómsins að enda
þótt 230. gr. almennra hegningarlaga taki til aðstoðar opinbers starfsmanns eða
sýslunarmanns geti það ekki girt fyrir að aðrir en þeir (extranei) séu taldir
hlutdeildarmenn í slíku broti samkvæmt 1. mgr. 22. gr. laganna. Ákærði Ingólfur
Örn er, eins og áður segir, framkvæmdastjóri og aðalmaður í stjórn
útgáfufélagsins Hríseyjar ehf. sem gaf út umrædda bók. Ber hann þar með ábyrgð
á birtingu og dreifingu bókarinnar samkvæmt 13. gr. laga um prentrétt og telst
hafa gerst sekur um hlutdeild í broti meðákærða gegn 230. gr. almennra
hegningarlaga. Refsing og sakarkostnaður. Sakferill ákærða Esra Seraja hefur
ekki þýðingu fyrir mál þetta og ákærði Ingólfur Örn hefur ekki áður gerst sekur
um refsilagabrot. Brot ákærðu gegn persónufriði og einkalífi Á heitinnar er
stórfellt og siðferðislega mjög ámælisvert. Þá er á það að líta að brotið er
framið í tengslum við útgáfu bókar sem ætla verður að varðveitist lengi, bæði á
söfnum og í eigu margra, andstætt því sem gegnir um blöð og tímarit. Þá verður
og að taka tillit til þess að ákærðu ætluðu að hafa fjárhagslegan ávinning af
bókinni. Þegar ákærða Esra Seraja er gerð refsing ber að hafa hliðsjón af því
að honum gat ekki dulist að uppljóstrun hans var alvarlegt trúnaðarbrot
gagnvart Á heitinni. Á hinn bóginn ber að líta til þess að hann er maður
aldraður og eins þess að hann hefur verið sviptur lækningaleyfi. Þykir refsing
hans vera hæfilega ákveðin 350.000 króna sekt í ríkissjóð og komi 50 daga
varðhald í stað sektarinnar, greiðist hún ekki innan 4 vikna frá dómsbirtingu.
Að því er varðar refsingu ákærða Ingólfs Arnar er það til þyngingar henni að
hann gerði sér grein fyrir því að brot hans gæti raskað tilfinningum barna Á.
Þykir refsingin hæfilega ákveðin 450.000 króna sekt í ríkissjóð og komi 55 daga
varðhald í stað sektarinnar, greiðist hún ekki innan 4 vikna frá dómsbirtingu. Dæma ber ákærða, Esra Seraja, til
þess að greiða málsvarnarlaun til verjanda síns Skarphéðins Þórissonar hrl,
75.000 krónur, og ákærða, Ingólf Örn, til þess að greiða málsvarnarlaun til
verjanda síns, Jóns Magnússonar, hrl., 75.000 krónur. Annan sakarkostnað, þar
með talin 75.000 króna saksóknarlaun í ríkissjóð ber að dæma ákærðu til þess að
greiða óskipt. Dómsorð: Ákærði, Esra Seraja Pétursson, greiði
350.000 krónur í sekt í ríkissjóð og komi 50 daga varðhald í stað sektarinnar,
greiðist hún ekki innan 4 vikna frá dómsbirtingu. Ákærði, Ingólfur Örn
Margeirsson, greiði 450.000 króna sekt í ríkissjóð og komi 55 daga varðhald í
stað sektarinnar, greiðist hún ekki innan 4 vikna frá dómsbirtingu. Ákærði, Esra Seraja, greiði 75.000
krónur í málsvarnarlaun til verjanda síns, Skarphéðins Þórissonar, hrl., og
ákærði, Ingólfur Örn, greiði 75.000 krónur í málsvarnarlaun til verjanda síns,
Jóns Magnússonar, hrl. Annan sakarkostnað, þar með talin 75.000 króna
saksóknarlaun í ríkissjóð, greiði ákærðu óskipt. |
Mál nr. 291/1998 | Ábyrgð | F
samdi við Þ um kaup á frystum fiski. Skyldi Þ greiða kaupverðið við afhendingu
auk kostnaðar vegna losunar fisksins. L tók á sig ábyrgð á greiðslu Þ með
ábyrgðaryfirlýsingu sem rituð var á kaupsamninginn. F afhenti umsamið magn af
fiski og var þá gerður reikningur fyrir kaupverð fisksins auk virðisaukaskatts
og losunarkostnaðar og virðisaukaskatts af losunarkostnaði. Barst F greiðsla
frá L á kaupverði fisksins án virðisaukaskatts. Deilt var um hversu víðtæk
ábyrgð L hafi verið og hvort að L hafi tekið á sig ábyrgð á allri greiðslu
kaupanda samkvæmt sölusamningnum eða aðeins á greiðslu fyrir fiskinn, án
virðisaukaskatts. Í samningnum var ekki vikið að greiðslu virðisaukaskatts og
upplýst var að L hafði ekki greitt virðisaukaskatt í fyrri tilvikum þar sem
hann greiddi F kaupverð fisks fyrir Þ í sams konar viðskiptum. Niðurstaða
héraðsdóms um að F hafi ekki sýnt fram á að ábyrgð L tæki til greiðslu á
virðisaukaskatti var staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 13. júlí 1998. Hann krefst þess að stefndi verði dæmdur til að
greiða sér 1.803.316 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 2. ágúst 1996 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í
héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess að héraðsdómur
verði staðfestur og áfrýjandi dæmdur til að greiða sér málskostnað fyrir
Hæstarétti. I. Málið á rætur að rekja til
samnings, sem áfrýjandi gerði 19. júní 1996 við Fáfni hf. Með samningnum
skuldbatt sá fyrrnefndi sig til að selja þeim síðarnefnda um 100 tonn af
heilfrystum, hausuðum og slægðum þorski, sem yrði veiddur á rússneskum skipum
og frystur þar um borð, en síðan fluttur hingað til lands með flutningaskipi. Í
samningnum var sérstakur liður, sem bar fyrirsögnina „verð og
greiðsluskilmálar“. Þar sagði eftirfarandi: „Þorskur 1-2 kg 1.475 USD tonnið
CIF, Þingeyri. Kaupandi greiðir kaupverðið við afhendingu.“ Síðar í samningnum
var tekið fram að kaupandi ætti að greiða kostnað af losun farmsins. Neðst á
samningnum var svohljóðandi áritun, dagsett 25. júní 1996: „Viðskiptabanki
Fáfnis hf., Landsbanki Íslands á Ísafirði ábyrgist greiðslu kaupanda, skv.
ofangreindum samningi.“ Áfrýjandi gaf út reikning 2. júlí
1996 á hendur Fáfni hf. vegna viðskipta þeirra. Var þar krafist greiðslu fyrir
20.220 kg af þorski á 1.290 bandaríkjadali fyrir hvert tonn, 55.770 kg af
þorski á 1.450 bandaríkjadali fyrir hvert tonn og 57.870 kg af þorski á 1.475
bandaríkjadali á hvert tonn, eða samtals 192.308,55 bandaríkjadali, sem voru
sagðir svara til 12.880.827 króna. Þá var jafnframt krafist greiðslu á 14%
virðisaukaskatti af þeirri fjárhæð, eða 1.803.316 krónum, 83.832 krónum vegna
losunarkostnaðar og virðisaukaskatt af þeirri fjárhæð, 20.539 krónum. Óumdeilt
er að stefndi greiddi inn á bankareikning áfrýjanda 3. júlí 1996 áðurnefnda
192.308,55 bandaríkjadali, en frekari greiðslur hefur stefndi ekki innt af
hendi vegna reiknings áfrýjanda, sem áður var lýst. Áfrýjandi kveður bú Fáfnis hf. hafa
verið tekið til gjaldþrotaskipta 4. júní 1997. Hann hefur lagt fram úr bókhaldi
sínu viðskiptayfirlit fyrir félagið vegna tímabilsins frá 1. janúar til 30.
nóvember 1996, en samkvæmt því stóð það í skuld við áfrýjanda síðastnefndan dag
að fjárhæð 1.306.732 krónur. Í málinu krefur áfrýjandi sem fyrr
segir stefnda um greiðslu á 1.803.316 krónum, en það er fjárhæðin, sem greiða
átti í virðisaukaskatt af verði selds fisks samkvæmt reikningi áfrýjanda á
hendur Fáfni hf. 2. júlí 1996. Kröfuna reisir áfrýjandi á því að ábyrgð stefnda
hafi meðal annars náð til þess þáttar í viðskiptum hans við umrætt félag. II. Samkvæmt fyrrgreindri áritun
stefnda náði ábyrgð hans til „greiðslu kaupanda, skv. ofangreindum samningi.“ Í
samningnum var hvergi vikið að greiðslu virðisaukaskatts. Eins og greinir í
héraðsdómi greiddi stefndi ekki virðisaukaskatt í fyrri tilvikum, þar sem hann
stóð áfrýjanda skil á kaupverði fisks fyrir Fáfni hf. í sams konar viðskiptum.
Hefur áfrýjandi því ekki sýnt fram á að ábyrgð stefnda hafi tekið til umrædds
liðar í viðskiptum þess fyrrnefnda við Fáfni hf. samkvæmt samningi þeirra 19. júní
1996. Þegar af þeirri ástæðu verður stefndi sýknaður af kröfu áfrýjanda. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað
verður óraskað, enda hefur stefndi ekki áfrýjað dóminum fyrir sitt leyti.
Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti,
eins og í dómorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Fiskafurðir hf., greiði
stefnda, Landsbanka Íslands hf., 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjavíkur 6.
maí 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 8. f.m., er höfðað fyrir
Héraðsdómi Reykjavíkur af Fiskafurðum hf., kt. 520581-0499, Skipholti 17,
Reykjavík, á hendur Landsbanka Íslands, aðalbanka, kt. 710169-3819,
Austurstræti 11, Reykjavík, vegna útibús Landsbanka Íslands á Ísafirði, kt.
710169-1799, Pólgötu 1, Ísafirði, með stefnu, sem birt var 14. ágúst 1997. Dómkröfur stefnanda eru: Að stefnda verði gert að greiða
stefnanda 1.803.316 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá 2.
ágúst 1996 til greiðsludags. Þá er þess krafist að dráttarvextir leggist við
höfuðstól skuldarinnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn þann 2. ágúst 1997. Dómkröfur stefndu eru: Að stefndi verði sýknaður af
kröfum stefnanda í máli þessu, auk þess sem stefnanda verði gert að greiða
stefnda málskostnað að mati dómsins auk virðisaukaskatts. Lögmaður stefnda gerði grein fyrir því í málflutningi að þann 1.
janúar 1998 hafi Landsbanki Íslands hf. tekið við öllum réttindum og skyldum
Landsbanka Íslands sbr. 1. mgr. 15. gr. laga nr. 50/1997. Málavextir eru þessir: Stefnandi kveðst vera fyrirtæki
sem sérhæfi sig m.a. í umboðssöluviðskiptum með fisk. Þann 19. júní 1996 hafi
tekist samningar milli stefnanda og Fáfnis hf. á Þingeyri um að Fáfnir hf.
keypti af stefnanda u.þ.b. 100 tonn af heilfrystum, hausuðum og slægðum fiski
með klumbubeini. Um hafi verið að ræða svokallaðan „rússafisk“, þ.e. fiskurinn
hafi verið veiddur og frystur af rússneskum veiðiskipum og fluttur hingað til
lands með flutningaskipi. Samkvæmt 4. gr. samningsins hafi söluverð verið 1.475
USD tonnið, CIF Þingeyri, og skyldi kaupandi greiða kaupverðið við afhendingu.
Landsbanki Íslands á Ísafirði hafi tekið á sig ábyrgð á greiðslu Fáfnis hf. til
stefnanda með ábyrgðaryfirlýsingu sem rituð var á sölusamninginn.
Ábyrgðaryfirlýsingin hljóðar svo: „Viðskiptabanki Fáfnis hf., Landsbanki
Íslands á Ísafirði, ábyrgist greiðslu kaupanda skv. ofangreindum samningi.“ Stefnandi hafi staðið við sinn hluta af samningnum við
Fáfni hf. og afhent umsamið magn af fiski, sem kaupandi hafi samþykkt.
Reikningur hafi verið gerður vegna viðskiptanna 2. júlí 1996 og hann hafi
hljóðað á 192.308,55 USD, auk 1.803.316 ÍKR vegna virðisaukaskatts, 83.832 ÍKR
vegna losunarkostnaðar, auk virðisaukaskatts af losunarkostnaði, 20.539 ÍKR. Þann 3. júlí 1996 hafi stefnanda borist greiðsla frá
Landsbanka Íslands, samtals 192.308,55 USD eða 12.880.827 ÍKR. Framangreind
fjárhæð hafi verið greiðsla fyrir fiskinn sem stefnandi hafi selt Fáfni hf., án
virðisaukaskatts. Í samræmi við reglur virðisaukaskattslaga nr. 50/1988
hafi stefnandi skilað virðisaukaskatti vegna reikningsins á Fáfni hf. Um hafi
verið að ræða 1.803.316 kr. svo sem áður greinir. Fjárhæð þessa hafi stefnandi
ekki fengið greidda, hvorki frá Landsbanka Íslands sem ábyrgðaraðila á
sölusamningnum, né beint frá Fáfni hf. Með bréfi stefnanda til stefnda dags. 27. janúar 1997
hafi stefnandi krafið stefnda um greiðslu á viðskiptaskuld Fáfnis hf. við
stefnanda, sem þá hafi verið 1.306.732 kr., vegna vangreidds virðisaukaskatts
af nefndum reikningi vegna viðskiptanna við Fáfni hf., að frádreginni inneign
Fáfnis hf. hjá stefnanda. Stefndi hafi svarað kröfubréfi stefnanda með bréfi dags.
4. febrúar 1997, þar sem hann hafi hafnað kröfunni. Stefndi hafi talið sig hafa
staðið að fullu við ábyrgðarskuldbindingu sína vegna ofangreinds samnings.
Stefnandi hafi ítrekað kröfu sína með bréfi til stefnda, dags. 11. júní 1997.
Svar hafi ekki borist við bréfinu og stefnandi hafi því leitað til lögmanns
vegna málsins. Með bréfi lögmanns stefnanda til stefnda, dags. 25. júní 1997,
hafi krafan verið ítrekuð. Með svarbréfi stefnda, dags. 4. júlí 1997, hafi
kröfunni verið hafnað. Fáfnir hf. hafi verið úrskurðað gjaldþrota af Héraðsdómi
Vestfjarða þann 4. júní 1997. Stefndi kvaðst sem viðskiptabanki Fáfnis hf., hafa
ábyrgst greiðslur félagsins skv. sölusamningi milli þess og stefnanda. Ábyrgð
bankans hafi verið rituð á samninginn og í samræmi við hana hafi stefndi greitt
192.308,95 USD þann 3. júlí 1997 vegna sölu á 133,86 tonnum af „rússaþorski“
skv. reikningi stefnanda. Með þessari greiðslu telji stefndi að hann hafi að
fullu staðið við greiðsluábyrgð sína á samningnum. Á reikningi stefnanda, sem stílaður hafi verið á Fáfni
hf., hafi einnig verið krafið um virðisaukaskatt og losunarkostnað. Stefndi
hafi einungis greitt þá fjárhæð sem sett hafi verið upp vegna hinnar seldu
vöru, þar sem hann hafi ekki tekist á hendur ábyrgð á greiðslu skattsins. Sá
háttur sé venjubundinn í viðskiptum af þessu tagi, þ.e. að kaupandi og seljandi
geri skattinn upp sérstaklega sín á milli án afskipta bankans. Málsálstæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi byggir kröfu sína á því að stefndi hafi tekið
á sig ábyrgð á allri greiðslu kaupanda samkvæmt sölusamningnum milli stefnanda
og Fáfnis hf. Órjúfanlegur hluti af reikningnum sé virðisaukaskattur sem bætist
ofan á vöruverðið. Virðisaukaskattinn hafi Fáfnir hf. þegar getað nýtt sér í
rekstri sínum, en stefnandi þurft að standa skil á honum, án þess að fá hann
greiddan. Stefndi hafi ekki staðið við ábyrgðarskuldbindingu sína,
fyrr en hann hafi greitt stefnanda virðisaukaskattinn og gildi þar einu þó að
staðið hafi í sölusamningnum dollaraverð vörunnar án virðisaukaskatts. Stefnda
hafi mátt vera ljóst að við það verð myndi bætast virðisaukaskattur svo sem lög
geri ráð fyrir, auk þess sem ábyrgðaryfirlýsingin sé mjög afdráttarlaust orðuð,
þ.e. stefndi taki á sig ábyrgð á greiðslu Fáfnis hf. skv. sölusamningnum.
Virðisaukaskatturinn hafi þar hvergi verið undanskilinn. Hafi verið meiningin
að undanskilja hann, hafi stefnda verið í lófa lagið að takmarka ábyrgð sína
með skýrum hætti í ábyrgðaryfirlýsingunni. Stefnandi vísar til meginreglu samningaréttarins um
skuldbindingargildi samninga og almennra reglna kröfuréttarins. Vaxtakrafan sé
gerð á grundvelli vaxtalaga nr. 25/1987. Málskostnaðarkrafa sé gerð á
grundvelli 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Málsástæður og lagarök
stefnda. Af hálfu stefnda er því haldið fram að grundvöllur
kröfugerðar stefnanda sé alls ekki ljós. Í bréfum til stefnda hafi ýmist verið
krafist greiðslu á eftirstöðvum skuldar Fáfnis hf. samkvæmt
viðskiptamannabókhaldi eða ógreidds virðisaukaskatts vegna fisksölu. Ekki sé
samræmi milli fjárhæða virðisaukaskatts skv. reikningi dags. 2. júlí 1996 að
fjárhæð 1.803.316 kr. og stöðu Fáfnis hf. í bókhaldi stefnanda frá 30. nóvember
1996 að fjárhæð 1.306.732 kr. Í stefnu komi fram að þann 27. janúar 1997 hafi
viðskiptaskuld Fáfnis hf. við stefnanda verið 1.306.732 kr. Stefnufjárhæð máls
þessa sé hins vegar 1.803.316 kr. Mismunurinn, 496.584 kr., sé óútskýrður. Í
bréfi lögmanns stefnanda, dags. 9. júlí 1997, komi fram að þessi munur verði
leiðréttur með því að krefja stefnda um virðisaukaskatt samkvæmt reikningi,
dags. 2. júlí 1996. Síðan eigi að endurgreiða Fáfni hf. mismuninn. Eins og fram
komi í stefnu hafi Fáfnir hf. verið úrskurðaður gjaldþrota þann 4. júní 1997. Með kröfu sinni ætli stefnandi því að fá dæmda úr hendi
ábyrgðarveitanda hærri fjárhæð en skuldinni nemi. Hann ætli síðan að
endurgreiða þrotabúi skuldarans mismuninn á raunverulegri skuld og því sem
innheimtist. Þar að auki sé alls ekki ljóst hvort sú skuld sem stefnandi telji
sig eiga útistandandi hjá Fáfni hf. sé vegna virðisaukaskatts á fisksölu þá sem
sölusamningur aðila hljóðaði um. Ekki sé upplýst hvaða greiðsla hafi borist frá
Fáfni hf. að fjárhæð 1.800.000 kr. þann 4. júlí 1996 skv.
viðskiptamannabókhaldi stefnanda. Kröfugerðin sé með þeim hætti að hún hljóti
að leið til sýknu. Stefnandi byggi málsókn sína á því að stefndi hafi tekið
á sig ábyrgð á greiðslu virðisaukaskatts af fisksölu hans til Fáfnis hf. Þetta
sé ekki rétt. Ábyrgðaryfirlýsinguna á sölusamningi aðila beri að túlka með
hliðsjón af samningnum sjálfum. Í honum komi fram að verð ákveðinnar vöru sem
tilgreind er sé 1.475 USD tonnið CIF, Þingeyri. Með loforði sínu hafi stefndi ábyrgst að kaupandi
greiddi þetta verð fyrir afhentan „rússafisk“, en engar aðrar greiðslur
kaupandans, svo sem skatta, aðflutningsgjöld, tolla eða skaðabætur. Hefði
ábyrgðin átt að taka til slíkra fylgikrafna, hefði seljanda vörunnar verið í
lófa lagið að láta það koma fram í samningnum. Stefndi hafi áður gengist í sams konar ábyrgð vegna
viðskipta stefnanda og Fáfnis hf. Í þau skipti, og raunar alltaf þegar bankinn
taki á sig greiðsluábyrgð með þeim hætti sem hér um ræðir, greiði bankinn, sé
hann um það krafinn, verð þeirrar vöru sem ábyrgð er veitt fyrir, samkvæmt
sölusamningi aðila. Venjan hafi verið sú að stefnandi hafi sent Fáfni hf.
reikninginn og Fáfnir hf. framvísað honum í bankanum, sem hafi síðan greitt
samningsfjárhæðina, en ekki virðisaukaskattinn, enda ekki tekin ábyrgð á honum.
Skattinn hafi Fáfnir hf. greitt sjálfur til stefnanda. Engar athugasemdir hafi
verið gerðar af hálfu stefnanda við þetta, enda hafi stefnandi vitað að stefndi
tók einungis ábyrgð á samningsgreiðslunni. Í reikningi frá stefnanda komi
þannig fram að USD-upphæðarinnar sé krafist sérstaklega og ÍKR-upphæðarinnar
sérstaklega. Sérstakur innheimtuseðill hafi verið sendur vegna íslensku
upphæðarinnar beint til Fáfnis hf. Af hálfu stefnda sé það ekki dregið í efa að um
virðisaukaskattskyld viðskipti hafi verið að ræða milli stefnanda og Fáfnis hf.
Hins vegar telji stefndi að ábyrgð hans hafi einungis tekið til greiðslu
söluverðsins eins og það hafi verið tilgreint í samningnum. Meginregla laga um
virðisaukaskatt nr. 50/1988 sé sú að sé ekkert tekið fram um virðisaukaskatt í
samningi teljist hann hluti kaupverðs og að í uppgefnu verði skuli koma
greinilega fram, ef skatturinn er ekki innifalinn. Þetta komi m.a. fram í 1.
mgr. 20. gr. og 4. mgr. 22. gr. laganna. Eigi að bregða út frá þessum
meginreglum sé það einungis heimilt að um fasta venju á tilteknu sviði
viðskipta sé að ræða. Stefndi hafi því litið svo á að verð það sem uppgefið
hafi verið í samningi aðilanna væri endanlegt og gengist í ábyrgð fyrir
greiðslu þess. Stefnandi hafi ekki reynt að sýna fram á tilvist fastrar venju á
sviði viðskipta með fisk, sem víki til hliðar meginreglu laga um
virðisaukaskatt, enda beri hann sönnunarbyrði um hana. Orðalag ábyrgðar stefnda sé með þeim hætti að ljóst
hljóti að vera að það sé einungis sú fjárhæð á hvert tonn sem fram komi í
sölusamningi, sem ætlunin hafi verið að stefndi væri í ábyrgð fyrir. Fyrri
viðskipti aðilanna með ábyrgð stefnda bendi einnig eindregið til þessarar
niðurstöðu. Stefndi hafi sýnt fram á þá venju sem viðhöfð sé um greiðslu skv.
ábyrgðum stefnda með framlagningu gagna í málinu. Með vísan til þess sem að framan greinir telji stefndi
sig að fullu hafa staðið við skuldbindingar sínar samkvæmt greiðsluábyrgð á
sölusamningi stefnanda og Fáfnis hf. og því beri að sýkna hann af öllum kröfum
í máli þessu. Kröfu um málskostnað styðji stefndi við XXI. kafla laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Niðurstaða. Það er óumdeilt að stefndi gekk í ábyrgð þegar Fáfnir
hf. keypti u.þ.b. 100 tonn af „rússafiski“ af stefnanda samkvæmt samningi aðila
í júní 1996. Aðilar deila hins vegar um hve víðtæk ábyrgð stefnda hafi verið. Í 4. grein sölusamnings stefnanda og Fáfnis hf. er
greint frá verði, tegund vöru og greiðsluskilmálum. Þar kemur fram að
fisktegundin sé þorskur og verðið 1.475 USD tonnið. Þá er tilgreint að kaupandi
greiði kaupverð við afhendingu. Í 6. gr. kemur fram að kaupandi greiði kostnað
við losun. Undir samninginn skrifa fulltrúar stefnanda og Fáfnis hf. Þá segir:
„Viðskiptabanki Fáfnis hf., Landsbanki Íslands á Ísafirði, ábyrgist greiðslu
kaupanda, skv. ofangreindum samningi“. Síðan er undirskrift tveggja fulltrúa
frá bankanum. Stefnandi afhenti fiskinn og sendi Fáfni hf.
sundurliðaðan reikning, dags. 2. júlí 1996. Reikningurinn hljóðaði upp á
192.308,55 USD fyrir fiskinn, virðisaukaskatt af fisksölu 1.803.316 kr.,
losunarkostnað 83.832 kr. og virðisaukaskatt af losunarkostnaði 20.539 kr.,
samtals 1.907.687 kr. Neðanmáls á reikningnum var óskað eftir að USD-upphæðin
yrði lögð inn á reikning stefnanda við Sparisjóðabanka Íslands og íslenska
fjárhæðin inn á annan reikning stefnanda við Sparisjóð Kópavogs. Fáfnir hf.
framvísaði reikningnum hjá stefnda sem greiddi USD-upphæðina inn á umsaminn
reikning þá eins og áður þegar hann hafði gengið í ábyrgð fyrir Fáfni hf. Í
janúar 1997 krafði stefnandi stefnda um virðisaukaskatt af fisksölunni, en
hvorki um losunarkostnað né virðisaukaskatt af honum. Stefndi hafnaði greiðslu. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að hann hafi
skilað virðisaukaskattinum, en hins vegar hvorki fengið hann greiddan hjá Fáfni
hf. né stefnda, sem ábyrgðaraðila að samningum. Í 4. mgr. 22. gr. laga nr. 50/1988 er gert ráð fyrir að
það skuli koma greinilega fram ef uppgefið verð á vöru eða þjónustu sé ekki með
virðisaukaskatti. Í málinu liggja frammi reikningar vegna fyrri viðskipta
stefnanda og Fáfnis hf. og yfirlit yfir erlendar yfirfærslur frá stefnda. Á
eldri reikningum frá stefnanda sem stílaðir eru á Fáfni hf. er óskað eftir að
USD-upphæðin sé lögð inn á reikning stefnanda við Sparisjóðabanka Íslands. Þá
segir: „Sendur verður innheimtuseðill frá Sparisjóði Kópavogs vegna íslensku
upphæðarinnar“. Á yfirlitunum kemur fram að USD-fjárhæðin hefur verið millifærð
og í skýringu á greiðslu kemur fram að hún sé vegna tilgreinds magns af
rússaþorski. Af hálfu stefnanda hefur ekki verið sýnt fram á að
innheimtuseðlarnir, sem m.a. voru sendir til að innheimta virðisaukaskatt á
fisksölu, hafi verið sendir stefnda og að hann hafi annast greiðslu þeirra. Í sölusamningnum sem stefndi tók ábyrgð á er hvergi
fjallað um virðisaukaskatt á fisksölu, þar er einungis fjallað um verð á tonni
í USD. Stefndi hefur lagt fram gögn vegna ábyrgða sem hann gekk í fyrir Fáfni
hf. vegna sambærilegra viðskipta þar sem fram kemur að hann hafi einungis
greitt þá upphæð sem tilgreind er í USD. Stefnandi hefur ekki lagt fram gögn
sem sýna að stefndi hafi greitt virðisaukaskatt eða aðrar greiðslur í íslenskum
fjárhæðum vegna viðskipta aðila. Þá hefur stefndi ekki sýnt fram á að það hafi
verið venja að stefndi annaðist aðrar greiðslur en þær í USD. Með vísan til 4.
mgr. 22. gr. laga nr. 50/1988 og þess sem hér að framan er rakið þykir
stefnandi ekki hafa sýnt fram á að ábyrgð stefnda hafi átt að ná til
virðisaukaskatts af fisksölunni heldur einungis til greiðslu kaupverðsins í USD
eins og það er tilgreint í samningi aðila, enda er hvergi í samningi aðila
minnst á virðisaukaskatt á fisksölu og er stefndi því sýknaður af öllum kröfum
stefnanda. Málskostnaður fellur niður. Halla Bachmann Ólafsdóttir settur héraðsdómari kveður
upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Landsbanki Íslands hf., er sýknaður af öllum
kröfum stefnanda, Fiskafurða hf. Málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 240/1998 | Vinnuslys Örorka Skaðabætur Miskabætur | J starfaði hjá verktakanum H að rafsuðu við hafnargerð.
Stóð hann á fleka, skjólmegin við stálþil sem rekið hafði verið niður utan
fjöruborðs en hvasst var í veðri og nokkur hreyfing á flekanum. J skrikaði
fótur á blautum flekanum og féll aftur fyrir sig. Meiddist hann á baki og hlaut
talsverða örorku af slysinu. Stefndi hann tryggingafélaginu S til greiðslu
bóta, en H hafði keypt ábyrgðartryggingu af S. | Dómur Hæstaréttar. Mál
þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir,
Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi
hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 5. júní 1998. Hann krefst
greiðslu úr hendi stefnda að fjárhæð 8.180.277 krónur, ásamt ársvöxtum, sem
tilgreindir eru í héraðsdómi, af 6.194.130 krónum frá 17. október 1991 til
þingfestingar málsins í héraði 12. desember 1996, en dráttarvöxtum samkvæmt
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 8.180.277 krónum frá þeim degi til
greiðsludags. Til vara krefst hann greiðslu á 7.484.762 krónum, með sömu
ársvöxtum af 5.730.453 krónum frá 17. október 1991 til 12. desember 1996 og
sömu dráttarvöxtum af 7.484.762 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þá
krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið hefði
ekki verið gjafsóknarmál fyrir héraðsdómi. Stefndi
krefst staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur
ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Meðal þeirra er endurrit af þinghaldi
18. janúar 1999 í Héraðsdómi Reykjavíkur, þar sem Björgúlfur Pétursson
trésmiður, fyrrum starfsmaður Hagvirkis-Kletts hf., kom fyrir dóm sem vitni í
málinu. Ennfremur læknisvottorð til vinnuveitanda og Tryggingastofnunar
ríkisins frá heimilislækni áfrýjanda, Haraldi Tómassyni, útgefin í nóvember
1991 - febrúar 1992. I. Mál
þetta er risið af slysi, sem áfrýjandi varð fyrir 17. október 1991 í Sundahöfn
í Reykjavík, þar sem hann var að vinnu við lengingu á viðlegukanti Vogabakka
við Kleppsvík. Var hann starfsmaður fyrirtækisins Hagvirkis-Kletts hf., sem var
verktaki að þessu mannvirki. Föst starfsstöð hans var á vélaverkstæði
fyrirtækisins í Hafnarfirði, og var hann sendur þaðan ásamt fleiri vélvirkjum
til að annast vélsmíðavinnu við mannvirkið. Heyrði hópurinn þar undir
verkstjóra frá fyrirtækinu, sem stjórnaði framkvæmdum á staðnum. Nokkur
ágreiningur er um atvik að slysinu, og er þeim lýst í héraðsdómi eftir
staðhæfingum hvors aðila um sig. Í þetta sinn átti áfrýjandi að vinna að
rafsuðu við stálþil viðlegukantsins, sem rekið var niður utan fjöruborðs í sömu
stefnu og kanturinn, sem fyrir var, þ.e. eftir beinni línu sem næst frá norðri
til suðurs. Fyllt var að þilinu eftir því sem vinnu miðaði við festingu
stagteina og annan frágang, en sjór lá að því báðum megin í suðurendann, sem
vissi inn víkina. Var suðuvinnan unnin á sjó af fleka eða pramma, sem tengdur
var við þilið með böndum. Flekinn var á leigu hjá fyrirtækinu og fannst ekki,
þegar mál þetta kom fyrir dóm, en að sögn vitna var hann klæddur timbri og um
eða innan við 10 fermetra að stærð. Gólfið var slétt og með lágri brík við brúnir,
en án handriða og fótfesta eingöngu sandur, sem á það var borinn til að verjast
hálku. Háð var
stöðu flóðs og fjöru, hvenær hægt var að starfa að vélsmíði á flekanum. Við
hana unnu ýmist einn eða tveir menn saman, og virðist samvinnu einkum hafa
þurft við meðan unnið var að því að ná festu á stykkjum þeim, sem sjóða átti
við þilið. Gat og annar maðurinn stutt að því að halda flekanum kyrrari en
ella, ef hreyfing var á sjó. Af framburði verkstjórans og annarra vitna verður
helst ráðið, að tveir menn hafi ávallt verið saman á flekanum, þegar unnið var
sjávarmegin við þilið. Hins vegar hafi þetta ekki verið föst regla, þegar unnið
var landmegin. Óumdeilt
er, að áfrýjandi hafi farið út á flekann til vinnu einn síns liðs um kl. 13.00
eftir matarhlé umræddan dag. Verkstjórinn var þá ekki lengur á staðnum. Erindi
áfrýjanda var að sjóða við þilið sæti fyrir bita, sem stagteina átti að festa
við. Voru þetta þung járnstykki, en nákvæm mál liggja ekki fyrir. Hvass vindur
var af norðri og hreyfing á sjó við flekann, þótt hann væri í skjóli af þilinu.
Bleyta var á flekagólfinu vegna úrkomu um morguninn, en hiti var laust yfir
frostmarki. Áfrýjandi kom aftur skömmu síðar og tjáði félögum sínum, sem sáu
ekki til hans á flekanum, að hann hefði dottið og orðið fyrir höggi. Hann bar
lítil ytri einkenni meiðsla, en fann til sársauka í ökkla og baki. Meðal
þeirra, sem hann skýrði frá atvikinu, var vitnið Björgúlfur Pétursson, en af
hálfu áfrýjanda er því haldið fram, að þetta vitni sé sá maður, sem hann hafi
nefnt Jón Árnason við meðferð málsins fyrir héraðsdómi. Samkvæmt fyrrgreindum
vitnisburði Björgúlfs virðist áfrýjandi hafa mátt ætla, að hann væri fulltrúi
verkstjórans, en honum hafði þó ekki verið falið beint eftirlit með verkinu,
heldur einkum að sinna skilaboðum til verkstjórans. Verkstjórinn kveður sér
hafa verið sagt daginn eftir, að áfrýjandi hefði dottið og rekið sig í. Áfrýjanda
var ekki ljóst fyrst í stað, hvort hann væri alvarlega meiddur. Hann virðist
hafa farið af vinnustað síðar þennan dag og verið fjarverandi daginn eftir, sem
var föstudagur, og einnig næsta mánudag, hinn 21. október, en þá fór hann til
skoðunar hjá heimilislækni sínum. Hann virðist hafa horfið aftur til vinnu
fljótlega eftir þessa skoðun og haldið henni áfram tvær vikur eða lengur, en
síðan gefist upp vegna verkja, sem hrjáðu hann. Hinn 19. nóvember leitaði
áfrýjandi aftur til læknisins, auk þess sem hann gekk eftir því við
vinnuveitanda sinn, að slysið yrði tilkynnt Vinnueftirliti ríkisins. Samkvæmt
fyrrgreindum vottorðum læknisins mat hann áfrýjanda óvinnufæran dagana 17. -
22. október og síðan samfellt frá og með 19. nóvember. Var sú staða óbreytt,
þegar áfrýjandi leitaði til Sigurjóns Sigurðssonar bæklunarlæknis í febrúar
1992, þrátt fyrir sjúkraþjálfun, sem heimilislæknirinn hafði ráðlagt honum.
Áfrýjandi kveðst ekki hafa starfað að iðn sinni eftir þennan tíma, en
sjúkrasögu hans framan af er lýst í héraðsdómi. II. Samkvæmt
1. gr. reglna nr. 612/1989 um tilkynningu vinnuslysa ber atvinnurekanda eða
fulltrúa hans að tilkynna lögreglu og Vinnueftirliti ríkisins um slys á
vinnustað svo fljótt sem verða má og ekki síðar en innan sólarhrings, ef ætla
má, að áverki af þeim geti valdið langvinnu eða varanlegu heilsutjóni. Hafi
slys ekki þessi einkenni, en valdi þó fjarveru frá vinnu einn eða fleiri daga
auk slysdagsins, skulu þau samkvæmt 2. gr. tilkynnt vinnueftirlitinu svo fljótt
sem kostur er og ekki síðar en innan 14 daga, á þar til gerðum
tilkynningarblöðum. Slys
áfrýjanda var ekki tilkynnt fyrr en rúmum mánuði síðar. Var það forstöðumaður
vélaverkstæðisins, sem gekk frá tilkynningu til vinnueftirlits 25. nóvember
1991. Sú tilkynning leiddi ekki til rannsóknar vegna slyssins, og er það miður,
einkum þar sem með henni hefði mátt ganga úr skugga um ástand flekans og
tilhögun vinnu á honum. Með hliðsjón af fyrrgreindum atvikum og ákvæðum
reglnanna verður vinnuveitandi áfrýjanda að bera halla af því, að rannsókn
fórst fyrir. Lögreglurannsókn fór hins vegar fram í mánuðunum nóvember 1994 -
janúar 1995 að frumkvæði áfrýjanda, en var einungis fólgin í skýrslutöku af
honum og þremur vinnufélögum hans. Umsögn um slysið frá Vinnueftirliti ríkisins
var gefin 6. mars 1995 að beiðni lögmanns áfrýjanda, en var að mestu almenns
eðlis. III. Áfrýjandi
var einn til frásagnar um það, sem fyrir kom á flekanum í þetta sinn. Af
framburði hans og vitna í málinu ásamt efni skýrslna og læknisvottorða verður
þó ráðið með greinilegum hætti, að hann hafi misst fótanna og fallið aftur
fyrir sig á flekagólfið, þar sem hann hafi lent á hægri öxl og vindingur komið
á bak hans. Jafnframt hafi hann orðið fyrir snúningi á hægri ökkla og hruflast
á fótlegg. Segir hann þetta hafa gerst meðan hann var að lyfta stoðjárni, sem
hann hugðist sjóða fast. Í héraðsdómi er að því vikið, að áfrýjandi hafi ýmist
lýst ástæðum fallsins þannig, að hann hafi misstigið sig, hrasað eða runnið
til. Á þessu þrennu verður þó ekki gerður stórfelldur munur, einkum þegar til
þess er litið, að hann stóð á fljótandi vinnupalli með sléttu og blautu
yfirborði. Við það
ber að miða, eins og gert er í héraðsdómi, að vegna hvassviðris hafi sjór verið
ókyrr innan þils, þar sem áfrýjandi var staddur, þótt vindáttin stæði suður með
þilinu og skjól væri af því og kantinum, sem upp var kominn. Hafi áfrýjanda
þannig verið hætta búin af hreyfingu á flekanum, sem erfitt gat verið að
bregðast við, en hann var einn að vinnu með þung járnstykki. Á þetta verður að
líta sem meginorsök slyssins. Fallast
má á það með héraðsdómi, að áfrýjandi hafi ekki sýnt nægilega fram á, að hann
hafi verið sendur til verksins gegn vilja sínum. Við það verður að miða, að
þetta verk hans eftir hádegið hafi verið meðal þeirra verkefna, sem vélsmiðunum
voru sett fyrir yfir daginn, og staða sjávarfalla hentað til að sinna því.
Fyrir liggur skýr staðfesting þess af hálfu verkstjórans, að viðgengist hafi,
að menn stæðu einir að suðuvinnu á flekanum, þegar unnið var innan þils. Hafi
það ekki verið föst regla, að þeir væru þá við annan mann, heldur farið eftir
atvikum og aðstæðum. Hann hafði sjálfur farið af staðnum annarra erinda og ekki
falið öðrum að líta til með vélsmiðunum í sinn stað. Að
athuguðu því, sem hér var rakið, verður að telja, að á hafi skort um
varúðarreglur, viðbúnað og eftirlit vegna suðuvinnunnar af hálfu
vinnuveitandans, sem hafði gerð mannvirkisins með höndum. Hafi áfrýjandi verið
látinn sinna erfiðu verki við aðstæður, sem ófullnægjandi voru frá
öryggissjónarmiði. Er þá litið til alls þess, sem fram er komið um atvik að
slysinu, ásamt þeirri staðreynd, að það sætti ekki rannsókn í öndverðu. Af þessu leiðir, að vinnuveitandinn verður talinn
bera skaðabótaábyrgð á slysinu og afleiðingum þess, en stefndi, sem var
vátryggjandi hans, hefur tekið á sig að axla þá ábyrgð í hans stað. Áfrýjanda
mátti vera ljóst, að hættusamt væri og óvarlegt að vinna verkið við þær
aðstæður, sem fyrr greinir, en hann var reyndur vélsmiður og hafði unnið að
þessum verkum um nokkurt skeið. Er því rétt, þegar málsatvik eru virt í heild,
að ábyrgð á slysinu verði skipt með þeim hætti, að áfrýjandi beri hana sjálfur
að 1/3 hluta, en stefndi bæti honum tjón hans að 2/3 hlutum. IV. Áfrýjandi
var 43 ára að aldri, þegar slysið varð. Afleiðingum þess er lýst í meginatriðum
í héraðsdómi, en sjúkrasaga hans varð löng og flókin. Júlíus Valsson læknir mat
læknisfræðilega örorku hans af völdum slyssins 16. desember 1992 og síðan aftur 22. nóvember 1993. Voru
niðurstöður hans endanlega á þá leið, að örorkan næmi 100% í tólf mánuði og
síðan varanlega 25%, og eru þær ekki vefengdar af hálfu stefnda. Kröfu
sína um skaðabætur reisir áfrýjandi á þessu mati og líkindareikningi Jóns Erlings
Þorlákssonar tryggingafræðings frá 12. nóvember 1996 um vinnutekjutap eftir
slysið í hlutfalli við hina metnu örorku. Er reikningurinn annars vegar miðaður
við tekjur áfrýjanda samkvæmt skattframtölum fyrir árin 1988 - 1991, þ. e.
slysárið sjálft og næstu þrjú ár þar á undan, en hins vegar við tekjur áranna
1989 - 1991. Nema árstekjur að meðaltali 1.725.800 krónum í fyrra tilvikinu
eftir kauplagi á útreikningstíma, og er aðalkrafa áfrýjanda reiknuð eftir því.
Í síðara tilvikinu nemur meðaltalið 1.588.500 krónum, og er það grundvöllur
varakröfunnar. Áfrýjandi rökstyður þennan reikningshátt með því, að tekjum
slysársins hafi svipað mjög til tekna ársins 1988, en tekjur áranna 1989 og
1990 verið fast að helmingi lægri sakir þess, að hann hafi þá verið atvinnulaus
um langan tíma. Jafnframt hafi það ekki verið fyrr en á slysárinu, sem hann
hafi öðlast full réttindi í iðn sinni. Sé þannig sanngjarnt að miða aflahæfi
hans við öll fjögur árin. Með hliðsjón af dómvenju þykir rétt að miða fremur við meðaltal áranna 1989
- 1991, enda stendur það nær meðaltekjum iðnaðarmanna, svo sem tíðkast hefur að
reikna þær. Álag, sem áfrýjandi hefur reiknað á heildarkröfu sína til viðbótar
niðurstöðum tryggingafræðingsins, verður ekki tekið til greina. Varakrafa
áfrýjanda er sundurliðuð í héraðsdómi. Tekur hún í fyrsta lagi til bóta fyrir
tímabundna örorku, er áfrýjandi reiknar sem laun eftir fyrrgreindu meðaltali í
8 mánuði, enda hafi hann fengið greidd laun frá vinnuveitanda sínum til loka
febrúar 1992. Telur hann bætur þá eiga að nema 587.515 krónum, eftir frádrátt á
dagpeningum frá Tryggingastofnun ríkisins. Áfrýjandi hefur ekki lagt fram
beinar upplýsingar um tekjur sínar á árinu 1992, en gögn málsins gefa til
kynna, að hann hafi þá verið lítt fær til vinnu. Að þessu athuguðu þykir rétt
að taka þennan kröfulið til greina með 400.000 krónum. Krafa um
bætur fyrir varanlega örorku nemur 6.271.800 krónum vegna tapaðra vinnutekna,
en 376.300 krónum vegna tapaðra lífeyrisréttinda. Frá fyrri fjárhæðinni verður
dregin eingreiðsla örorkubóta úr lögbundinni slysatryggingu hjá
Tryggingastofnun ríkisins, 281.953 krónur. Ennfremur verður hún lækkuð með
tilliti til hagræðis af skattfrelsi og eingreiðslu hennar, en bætur vegna
tapaðra lífeyrisréttinda skerðast ekki. Samkvæmt kröfugerð áfrýjanda koma loks
til frádráttar bætur til hans úr samningsbundinni slysatryggingu, 770.918
krónur, sem ógetið er í héraðsdómi. Með hliðsjón af því, sem hér var greint,
teljast bætur vegna örorkunnar hæfilega ákveðnar 3.800.000 krónur samanlagt. Áfrýjandi
krefst einnig miskabóta vegna slyssins, sem hafi valdið honum langvinnum
þjáningum. Verða þær ákveðnar 400.000 krónur. Heildarbætur
vegna slyssins ákvarðast þannig 4.600.000 krónur. Á stefndi að greiða áfrýjanda
2/3 hluta þeirra eða 3.066.667 krónur. Frá þeirri fjárhæð verða dregnar 340.000
krónur, sem voru á eigin áhættu vinnuveitandans í ábyrgðartryggingu þeirri, er
greiðsluskylda stefnda markast af, og hefur áfrýjandi viðurkennt þann
frádráttarlið. Eftir
þessu verður stefnda gert að greiða áfrýjanda samtals 2.726.667 krónur, með
vöxtum og dráttarvöxtum eins og nánar segir í dómsorði. Verður upphafstími
þeirra ákveðinn eins og áfrýjandi hefur krafist, en vaxtahæð eftir kröfugerð
hans og ákvæðum 7. gr. vaxtalaga. Ákvæði
hins áfrýjaða dóms um gjafsóknarkostnað í héraði verður staðfest. Stefndi
greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og um er mælt í
dómsorði, og renni hann í ríkissjóð að þeim hluta, sem þar greinir. Dómsorð: Stefndi,
Sjóvá-Almennar tryggingar hf., greiði áfrýjanda, Jóhannesi Konráð Jóhannessyni,
2.726.667 krónur, með ársvöxtum sem nemur 3,9% frá 17. október 1991 til 1.
nóvember sama ár, 3,75% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 3,7% frá þeim degi
til 21. sama mánaðar, 3,4% frá þeim degi til 1. desember sama ár, 2,8% frá þeim
degi til 21. sama mánaðar, 2,6% frá þeim degi til 1. febrúar 1992, 2,1% frá
þeim degi til 11. sama mánaðar, 1,8% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 1,6%
frá þeim degi til 1. mars sama ár, 1,5% frá þeim degi til 21. sama mánaðar,
1,1% frá þeim degi til 1. maí sama ár,
1% frá þeim degi til 1. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. janúar 1993,
1% frá þeim degi til 21. mars sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. apríl sama ár,
0,8% frá þeim degi til 11. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. nóvember sama
ár, 0,8% frá þeim degi til 11. sama mánaðar, 0,5% frá þeim degi til 1. júní
1995, 0,6% frá þeim degi til 1. febrúar 1996 og 0,65% frá þeim degi til 12.
desember 1996, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá þeim degi til greiðsludags. Ákvæði
héraðsdóms um gjafsóknarkostnað í héraði á að vera óraskað. Stefndi
greiði áfrýjanda samtals 650.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Af þeirri fjárhæð renni 302.855 krónur í ríkissjóð vegna gjafsóknar
áfrýjanda í héraði. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 5. mars 1998. Mál þetta, sem dómtekið
var föstudaginn 13. febrúar sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af
Jóhannesi Konráð Jóhannessyni, Laufrima 22, Reykjavík, með stefnu þingfestri
12. desember 1996 á hendur Sjóvá- Almennum tryggingum hf., Kringlunni 5,
Reykjavík. Endanlegar dómkröfur
stefnanda eru þær aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr.
9.291.195 ásamt 4% ársvöxtum af kr. 6.194.130 frá 17.10.1991 til 01.11. s.á.,
en með 3,75% ársvöxtum frá þeim degi til 21. sama mánaðar, en með 3,5% ársvöxtum
frá þeim degi til 01.12. s.á., en með 3% ársvöxtum frá þeim degi til
01.02.1992, en með 2,5% ársvöxtum frá þeim degi til 11. sama mánaðar, en með 2%
ársvöxtum frá þeim degi til 21.03. s.á., en með 1,25% ársvöxtum frá þeim degi
til 01.05. s.á., en með 1% ársvöxtum frá þeim degi til 11.08.1993, en með 1,25%
ársvöxtum frá þeim degi til 11.11. s.á., en með 0,5% ársvöxtum frá þeim degi
til 01.06. 1996, en með 0,65% ársvöxtum frá þeim degi til þingfestingardags, en
með dráttarvöxtum, þ.m.t. vaxtavöxtum skv. III. kafla l. nr. 25/1987 af kr.
9.291.195 frá þeim degi til greiðsludags. Til vara krefst stefnandi
þess, að stefndi verður dæmdur til að greiða kr. 8.595.680 ásamt 4% ársvöxtum
af kr. 5.730.453 frá 17.10.1991 til 01.11. s.á., en með 3,75% ársvöxtum frá
þeim degi til 21. sama mánaðar, en með 3,5% ársvöxtum frá þeim degi til 01.12.
s.á., en með 3% ársvöxtum frá þeim degi til 01.02.1992, en með 2,5% ársvöxtum
frá þeim degi til 11. sama mánaðar, en með 2% ársvöxtum frá þeim degi til
21.03. s.á., en með 1,25% ársvöxtum frá þeim degi til 01.05. s.á., en með 1%
ársvöxtum frá þeim degi til 11.08.1993, en með 1,25% ársvöxtum frá þeim degi
til 11.11. s.á., en með 0,5% ársvöxtum frá þeim degi til 01.06. 1996, en með 0,65%
ársvöxtum frá þeim degi til þingfestingardags, en með dráttarvöxtum, þ.m.t.
vaxtavöxtum skv. III. kafla l. nr. 25/1987 af kr. 8.595.680 frá þeim degi til
greiðsludags. Stefnandi krefst
málskostnaðar úr hendi stefnda að mati réttarins, þ.m.t. 24,5% virðisaukaskatts
á málskostnaðarfjárhæð og að málskostnaður verði dæmdur eins og málið væri eigi
gjafsóknarmál, en stefnandi hefur fengið gjafsókn til reksturs málsins. Jafnframt
er þess krafizt, að dráttarvextir af málskostnaði verði höfuðstólsfærðir á 12
mánaða fresti, í fyrsta sinn 12. mánuðum eftir að 15 dagar verða liðnir frá
dómsuppsögu. Að auki krefst stefnandi þess, að stefndi verði dæmdur til
greiðslu á útlögðum kostnaði stefnanda. Dómkröfur stefnda eru þær
aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur
málskostnaður úr hendi hans að skaðlausu, en til vara, að kröfur stefnanda
verði verulega lækkaðar og hvor aðila beri kostnað sinn af málinu. I. Málavextir: Ágreiningur er um
málavexti, en stefnandi kveðst hafa slasazt í vinnuslysi við Vogabakka í
Reykjavík þann 17. október 1991, þar sem hann vann sem starfsmaður
Hagvirkis-Kletts hf. að lengingu viðlegukants á vinnusvæði Samskipa hf. Kveðst
stefnandi hafa verið sendur einn út á fleka til vinnu, þar sem hann hafði það
verkefni að sjóða festingar fyrir fríholt og stuðningsteina á viðlegukantinn.
Slysdaginn hafi verið vindur norðan 8 stig, og hafi flekinn verið óstöðugur
vegna sjógangs. Slysið hafi orðið með þeim hætti, að stefnandi rann til vegna
hálku og ísingar, sem myndazt hafði á yfirborði flekans. Vegna öldugangs hafi
flekinn verið á stöðugri hreyfingu til og frá landi, þegar slysið átti sér
stað. Að öllu jöfnu hafi tveir menn unnið á flekanum, og hafi það verið
hlutverk annars að halda honum stöðugum, meðan hinn vann. Við fallið hafi stefnandi
komið illa niður á bak og rekið hægri fót og hægri öxl í. Stefndi gerir þær
athugasemdir við málavaxtalýsingu stefnanda, að enginn sjónarvottur hafi verið
að slysinu. Stefnandi hafi ekki gefið yfirmönnum sínum til kynna, að um áverka
væri að ræða, eða að aðdragandi slyssins hafi verið slíkur, að tilefni hefði
verið til að kalla á vinnueftirlitið eða lögreglu til þess að rannsaka málið,
enda hafi hann farið löngu seinna til læknis. Hann hafi farið einn út á
flekann, sem hafi verið brot á þeim verklagsreglum, sem viðhafðar voru, að það
skyldu alltaf vera tveir á flekanum. Ljóst verði að teljast af
verklýsingu stefnanda sjálfs á verkefni sínu, þegar slysið bar að höndum, að
flekinn hafi verið við innanvert þilið, þ.e. landmegin, og þar með í skjóli
fyrir veðri og vindum. Stefnandi hafi einn tekið þá ákvörðun að fara út á
flekann í þetta tiltekna skipti, án nokkurs samráðs við yfirmenn sína.
Stefnandi hafi ekki getað runnið til í frosthálku, þar sem hiti hafi verið ofan
við frostmark þennan meinta slysdag. Stefnandi kveðst hafa
leitað til Sigurjóns Sigurðssonar bæklunarlæknis þann 17. febrúar 1992, sem gaf
út áverkavottorð dags. 17. marz 1992. Kemur þar fram, að stefnandi hafi haldið
áfram í vinnunni daginn, sem slysið varð, en snarversnað, aðallega með verki í
mjóbaki, hægri öxl og aftan í hægra læri, og hafi það verið leiðsluverkur frá
bakinu og niður í lærið aftanvert hægra megin. Hann hafi síðan verið frá vinnu
í viku, reynt að vinna í tvær vikur en gefizt þá upp og hafi ekki unnið eftir
það. Skoðun læknisins leiddi í ljós, að stefnandi var „hvellaumur neðst í
mjóbaki við palpation, mest í einum punkti í kringum L4-L5. Auk þess var hann
með töluvert skertar hreyfingar vegna sársauka á sama stað. Aftur á móti var
taugaskoðun í ganglimum eðlileg.“ Fram kemur í vottorðinu, að stefnandi hafði
hafið sjúkraþjálfun en fundizt framfarir litlar. Gaf læknirinn honum
bólgueyðandi sprautu í auma punktinn í bakinu og sendi hann síðan í
röntgenmyndatöku af mjóhrygg og öxlum. Stefnandi kom aftur í
skoðun til bæklunarlæknisins í tvígang í marzmánuði, í síðara skiptið þann 13.
marz, og hafði honum þá snarversnað í bakinu án nokkurra átaka og var mjög illa
haldinn að sögn. Þann 4. marz 1993 og 12.
júlí s.á. gaf bæklunarlæknirinn út ný áverkavottorð, þar sem fram kemur, að
líðan stefnanda sé slæm og „hafi jafnvel farið versnandi“. Hann hafi farið í
endurhæfingarmeðferð á Reykjalund, sem ekki virtist bera árangur. Þann 16. desember 1992 mat
Júlíus Valsson læknir örorku stefnanda, og studdist þá m.a. við áverkavottorð
Sigurjóns Sigurðssonar læknis og vottorð Þóris Ragnarssonar, sérfræðings á
heila- og taugaskurðdeild Borgarspítalans, dags. 30.11.1992. Kemur fram í því
vottorði, að stefnandi hafi fyrst leitað til heimilislæknis síns, Haraldar
Tómassonar, áður en hann leitaði til Sigurðar Sigurjónssonar. Jafnframt kemur
þar fram, að tölvusneiðmynd hafi sýnt brjósklos á milli IV. og V. lendarliðbola
vinstra megin. Niðurstaða Júlíusar
Valssonar er sú, að tímabundin örorka stefnanda hafi verið 100% í tvo mánuði og
varanleg örorka 15%. Með bréfi, dags. 22. janúar 1993, leiðrétti læknirinn
prentvillu vegna hinnar tímabundnu örorku stefnanda og kvað hana hafa átt að vera
12 mánuði. Þann 22. nóvember 1993 mat
læknirinn örorku stefnanda á ný og studdist þá við ný gögn jafnframt þeim
eldri. Segir svo í niðurstöðu hans: „Slasaði er fjörtíu og fimm ára gamall maður, er var metinn
til 15% varanlegrar örorku vegna vinnuslyss þann 18. október 1991 (17. okt.
1991) í desember 1992. Hann hefur nú verið í viðamikilli endurhæfingu og
meðferð en ekki lagast í baki og er með sífelld óþægindi sem versna við allt
álag. Tölvusneiðmynd hefur sýnt miðlægt brjósklos sem að öllum líkindum má
rekja til áðurnefnds vinnuslyss og hefur bakskurðaðgerð ekki þótt ráðlögð
(sic). Rúm tvö ár eru nú liðin frá því að áðurnefnt vinnuslys átti
sér stað og má því telja að þau einkenni sem slasaði hefur í dag og sem rekja
má til slyssins séu varanleg. Ólíklegt má telja að slasaði geti í framtíðinni unnið almenn
verkamannastörf vegna bakverkja. Þykir rétt að taka áðurnefnt örorkumat undirritaðs til
endurmats og til hækkunar og þykir nú varanleg örorka vegna vinnuslyssins þann
18.10.91 (17.10.91) vera hæfilega metin tuttugu og fimm prósent (25%).“ Í greinargerð til
tryggingaráðs, dags. 26. janúar 1994, sundurgreinir læknirinn
örorkumatsprósentuna þannig, að 15% séu vegna bakáverkans, þ.m.t. brjósklos,
sem hafi að einhverju leyti gengið til baka, 5% vegna annarra
stoðkerfiseinkenna, t.d. frá axlarsvæðinu og 5% vegna svokallaðrar post
traumatiskrar neurosu, sem stefnandi sé greinilega haldinn. Stefnandi er nú metinn til
75% örorku hjá Tryggingastofnun ríkisins af völdum slyssins. Stefnandi kveður hvorki
Vinnueftirlit ríkisins né lögreglu hafa verið kvadda til vegna slyssins, og
hafi stefnandi sjálfur þurft að hlutast til um, að vinnuveitandi hans tilkynnti
slysið til Vinnueftirlits ríkisins, en sú tilkynning hafi farið fram þann 25.
nóvember 1991. Þá hafi stefnandi sjálfur farið fram á skýrslutökur hjá lögreglu
af vitnum, sem unnu með stefnanda, þegar slysið varð. Í bréfi vinnueftirlitsins,
dags. 6. marz 1995 kemur eftirfarandi fram: Samkvæmt upplýsingum
veðurfarsdeildar Veðurstofu Íslands hafi hitastig á slysdegi verið 1,7°C og
vindur norðan 8 stig. Dagana áður hafði verið vægt frost, innan við -2°C. Ekki eru gerðar kröfur um
fallvarnir á vinnupalla fyrr en þeir ná tveggja metra hæð. Ekki eru til neinar
sérstakar kröfur um fljótandi vinnupalla í reglugerðum. Stefnandi kveður, að þar
sem svo hagi til, eins og aðstæður voru í tilfelli stefnanda, geri
vinnueftirlitið kröfur um, að starfsmenn klæðist flotgöllum og vinni tveir og
tveir saman. Líklegt megi telja, að nokkur hreyfing hafi verið á prammanum, sem
notaður var sem vinnupallur, þar sem vindur var 8 vindstig. Eins og fram sé
komið, hafi stefnandi verið sendur einn út á prammann í umrætt skipti. Mesta
vindhviða á slysdegi hafi samkvæmt upplýsingum Veðurstofu Íslands mælzt 45
hnútar á milli kl. 12-15, en slysið hafi orðið fljótlega upp úr kl. 13:00.
Kveður stefnandi, að vegna hræðslu við að verða sagt upp vinnunni, hafi menn
ekki þorað annað en að fara einir út á flekann, fengju þeir um það fyrirmæli. II. Málsástæður
stefnanda: Stefnandi byggir á því, að
hann hafi orðið fyrir verulegum meiðslum vegna vinnuslyss, er hann lenti í þann
17. október 1991 og að Hagvirki-Klettur hf. hafi borið ábyrgð á tjóni hans
samkvæmt húsbóndaábyrgðarreglu skaðabótaréttarins eða samkvæmt almennu
skaðabótareglunni. Hagvirki-Klettur hf. hafi verið með ábyrgðartryggingu hjá
stefnda, sem stefnandi telji, að eigi að bæta það tjón, sem hann varð fyrir í
slysinu. Hagvirki-Klettur hf. hafi verið úrskurðað gjaldþrota í Héraðsdómi
Reykjaness þann 6. október 1994 og sé því ekki stefnt í máli þessu. Skiptum
hafi lokið þann 15. janúar 1996, og hafi ekkert komið upp í almennar kröfur í
búið. Stefnandi kveðst einnig
byggja á því, að varanleg læknisfræðileg örorka sín sé sönnuð með
læknisvottorðum og örorkumatsgerð Júlíusar Valssonar læknis, en hann hafi
greint örorku stefnanda tímabundna í 12 mánuði 100% og varanlega 25%. Þessi
sönnunargögn, er varði læknisfræðilega örorku, hafi um áratuga skeið verið lögð
til grundvallar úrlausnum dómstóla í skaðabótamálum. Einnig hafi tryggingafélög
á borð við stefnda gert upp samkvæmt læknisfræðilegri örorku, án atbeina
dómstóla, mikinn fjölda mála. Stefndi hafi hafnað
bótaskyldu, þar sem félagið telji, að um óhappatilvik hafi verið að ræða, en
aðstæður hafi ekki verið með þeim hætti, þegar slysið varð, að það leiði til
skaðabótaskyldu vinnuveitanda. Það sé málsástæða hjá stefnanda, að starfsmaður
Hagvirkis-Kletts hf., verkstjóri stefnanda við Holtagarða í Reykjavík, hafi á
slysdegi sýnt af sér saknæma háttsemi, þegar hann sendi stefnanda einan til
starfa við rafsuðu út á pramma, þar sem verið var að lengja viðlegukant við
Holtagarða. Verkstjórinn hafi vitað eða mátt vita, að pramminn var óstöðugur í
því veðri, sem var á slysstað á slysdegi. Ekki hafi verið óhætt að senda einn
mann til að vinna það verk, sem unnið hafi verið á prammanum, þar sem mikill
veltingur hafi verið í þeim 8 vindstigum, sem Veðurstofa Íslands hafi staðfest,
að hafi verið á slysdegi. Það hafi verið vitað, að einn maður gat ekki
hættulaust bæði unnið við rafsuðu og reynt að halda prammanum stöðugum á sama
tíma. Til þess hefði þurft tvo menn, og jafnvel í því tilviki sé óvíst, hvort
tekizt hefði að halda prammanum stöðugum vegna sjógangs. Vinnueftirlit ríkisins
geri kröfu um, þegar svo hagi til sem á slysstað, að starfsmenn klæðist
flotgöllum og vinni tveir saman. Flekinn hafi verið háll vegna bleytu og
ísingar, sem lagzt hafði á yfirborð prammans. Slydda eða slydduél höfðu gengið
yfir þá um nóttina. Stefnandi telji, að orsaka slyssins sé að leita í aðstæðum
og aðbúnaði á vinnustað, hálku, vindi og sjógangi, en ekki hafi verið um
óhappatilvik að ræða eða ógætni stefnanda. Aðstæður hafi allar hafi verið með
þeim hætti, að það var ábyrgðarhlutur af verkstjóra að senda stefnanda einan
til vinnu á prammanum á umræddum degi. Hagvirki-Klettur hf. beri
vinnuveitendaábyrgð á tjóni stefnanda, sem hlauzt vegna saknæmrar háttsemi
verkstjóra í starfi. Jafnvel þótt ekki verði
leitt í ljós með óyggjandi hætti, hvaða verkstjóri Hagvirkis-Kletts hf. það
var, sem gaf fyrirmæli um, að stefnandi starfaði einn úti á prammanum við þær
ófullnægjandi aðstæður, sem voru á slysstað, beri vinnuveitandi engu að síður
bótaábyrgð á grundvelli reglunnar um vinnuveitandaábyrgð eða samkvæmt almennu
skaðabótareglunni beint, þar sem verkstjórar fyrirtækisins voru að framfylgja
fyrirmælum um vinnulag og verktilhögun, sem mótuð hafði verið af stjórnendum
félagsins. Eins og áður sé komið fram, hafi Hagvirki-Klettur hf. verið
úrskurðað gjaldþrota þann 6. október 1994. Félagið hafði keypt
ábyrgðartryggingu hjá stefnda vegna þess tjóns, sem kynni að hljótast í eða af
starfsemi félagsins. Ábyrgðartrygging þessi hafi verið í gildi, þegar stefnandi
slasaðist. Það sé málsástæða hjá
stefnanda, að sannað líkamstjón sé til þess fallið að valda minnkun á
starfsorku. Minnkunin sé að sjálfsögðu persónubundin og því mismikil. Þá geti
skerðingin komið öll fram strax, en líklegra sé, að hlutar hennar komi ekki
fram fyrr en síðar á lífsleiðinni. Í tilviki stefnanda sé ljóst, að mikil
skerðing á starfsorku sé þegar komin fram og ekki sé útilokað, að frekari
skerðing eigi eftir að koma fram síðar. Stefnandi hafi orðið að hverfa úr
þeirri starfsgrein, sem hann var í, þegar slysið átti sér stað, og frá þeim
störfum, sem menntun og kunnátta hans lá til. Eðlilegt sé, að tekið verði
tillit til þessa við ákvörðun bótanna. Miskabótakröfu stefnanda
að fjárhæð kr. 750.000 sé stillt í hóf. Þeirri fjárhæð sé ætlað að bæta öll
óþægindi stefnanda af völdum áverkanna, allar þjáningar auk röskunar á stöðu og
högum. Það þurfi ekki að fjölyrða um óþægindi og þjáningar stefnanda. Við
matsgerðir og læknisvottorð sé litlu að bæta. Helzt því, að varanleg örorka
taki eingöngu á skerðingu til starfa en ekki á áhrifum áverkanna á tómstundir
stefnanda og ótalmargt annað. Krafizt sé almennra
sparisjóðsvaxta Landsbanka Íslands frá slysdegi 17. október 1991 til
þingfestingardags, sbr. 7. gr. l. nr. 25/1987. Gerð sé krafa um dráttarvexti
frá þeim degi til greiðsludags í samræmi við 15. gr. sömu laga. Ágreiningur stefnanda og
stefnda í þessu máli sé fyrst og fremst um bótaskylduna. Stefnandi vísar til
ólögfestrar meginreglu íslenzks skaðabótaréttar um ábyrgð vinnuveitanda á
skaðaverkum starfsmanna, húsbónda- eða vinnuveitendaábyrgðarreglunnar
svokölluðu. Til vara kveðst stefnandi
reisa kröfur sínar á því, að Hagvirki-Klettur hf. hafi borið ábyrgð á tjóni
stefnanda samkvæmt almennu skaðabótareglunni. Stefnandi byggir kröfur
sínar einnig á lögum nr. 46/1980 um hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum,
einkum á IV. kafla a, um skyldur atvinnurekanda og b, um skyldur verkstjóra, og
ákvæði 86. gr. Varðandi miskabætur vísar
stefnandi til 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Um vexti vísar stefnandi
til l. nr. 25/1987, einkum 7. og 15. gr. Kröfu um málskostnað
styður stefnandi við l. nr. 91/1991, einkum 1. mgr. 130. gr. Krafa um virðisaukaskatt á
málskostnað er reist á l. nr. 50/1988 og reglugerð nr. 562/1989. Stefnandi
kveðst ekki vera virðisaukaskattskyldur. Sundurliðun dómkrafna
stefnanda: Stefnandi kveðst styðja
kröfu um viðurkenningu á bótaskyldu stefnda við 2. mgr. 25. gr. l. nr. 91/1991. Jón Erlingur Þorláksson
tryggingastærðfræðingur hafi reiknað út tjón stefnanda í þessu máli.
Aðalbótakrafan byggi á meðaltekjum stefnanda árin 1988-1991, eða á þremur árum
fyrir slysið auk slysársins sjálfs. Ástæða þess, að miðað sé við 4 ár í
útreikningi aðalkröfu, sé, að stefnandi var atvinnulaus hluta úr tekjuárunum
1989 og 1990. Talið sé, að tekjuviðmiðun 4ra ára gefi raunsærri mynd af tjóni
stefnanda. Stefnandi hafi slasazt síðla árs 1991, og sé það tekjuár því vel
marktækt við útreikning á tjóninu. Stefnandi hafi þá haft hærri tekur en áður,
þar sem hann hafði aflað sér fullra réttinda sem vélsmiður. Varabótakrafa stefnanda
byggi á meðaltekjum stefnanda árin 1989-1991. Aðalbótakrafa Undir báðum kröfuliðum sé
krafizt vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga af sundurliðaðri kröfu sbr. hér að
framan frá slysdegi til þingfestingardags, en dráttarvaxta samkvæmt 15. gr.
sömu laga af stefnufjárhæðinni (50% álagi) frá þeim degi til greiðsludags. Það 50% álag, sem gerð sé
krafa um í máli þessu, sé tilkomið, þar sem gera megi ráð fyrir, að máli þessu
verði skotið til Hæstaréttar. Í dómi Hæstaréttar frá 1977, bls. 516, komi fram,
að ekki sé hægt að hækka kröfur frá því fyrir héraðsdómi á grundvelli nýs
útreiknings tryggingastærðfræðings. Með þessi réttarfarssjónarmið í huga sé
gerð krafa um tilgreint 50% álag, þar sem gera megi ráð fyrir, að vegna
launahækkana í landinu verði sannanlegt tjón stefnanda orðið meira, þegar málið
kemur fyrir í Hæstarétti. III. Málsástæður stefnda: Stefndi kveður stefnanda
ekki geta átt beina aðild að stefnda sem ábyrgðartryggjanda Hagvirkis-Kletts
hf. og bæri því að sýkna hann af þeirri ástæðu. Upplýst sé, að stefnandi lýsti
aldrei kröfum sínum í þrotabú Hagvirkis-Kletts hf., svo sem honum hafi borið,
og til þess hafi hann haft öll tækifæri. Engu að síður kveðst stefndi ekki muni
bera fyrir sig þessa málsástæðu og samþykkir því aðild sína að málinu. Hins
vegar beri að taka til greina til lækkunar, verði bótaskylda dæmd, eigin áhættu
tryggingartakans og vangreidd iðgjöld. Stefndi kveður, að eins og
stefnandi lýsi slysinu, sé ljóst, að ekkert orsakasamband sé á milli
athugasemda vinnueftirlitsins um tvo á fleka og flotvinnugalla og sjálfs
slyssins. Hafi því skýrslan, sem gerð sé löngu seinna og byggi eingöngu á
lýsingu stefnanda, enga þýðingu í málinu. Stefnandi hafi ekkert tilefni gefið
vinnuveitanda sínum til að láta fara fram rannsókn á atvikinu, og verði því öll
sönnunarbyrði um vafaatriði lögð á hann, enda sé krafa hans sett fram það löngu
seinna, að erfitt sé að upplýsa málið. Verði hann því að bera hallann af þessum
ástæðulausa drætti sínum. Því sé haldið fram af
hálfu stefnda, að slysið verði eingöngu rakið til óhapps eða eigin gáleysis
stefnanda. Stefnandi hafi unnið við rafsuðu á landi og einnig á flekanum, þegar
færi gafst, m.a. vegna sjávarhæðar. Hann hafi einn tekið þá ákvörðun að fara á
flekann í þetta tiltekna skipti, enda verði að ætla, að það hafi verið
hættulítið, þar sem öll vinna á honum fór fram við innanvert þilið. Ef
veltingur á flekanum hafi verið slíkur, svo sem stefnandi lýsi, hafi honum mátt
vera ljóst, að það hafi verið tilgangslaust að fara út á flekann til rafsuðu,
þar sem slík vinna undir slíkum kringumstæðum, hafi verið vonlaus. Af
veðurlýsingu megi ráða, að hálka á fleka hafi ekki getað verið vegna ísingar.
Stefndi telji því, að slysið verði ekki rakið til bótaskyldrar háttsemi
atvinnurekandans, og því beri að taka aðalkröfu hans til greina. Verði hins vegar talið, að
bótaskylda sé fyrir hendi, beri að lækka kröfur stefnanda verulega. Enginn ágreiningur sé
gerður um það, að við þessa vinnu sína og við þetta fall hafi stefnandi hlotið
25% varanlega örorku, sbr. örorkumat Júlíusar Valssonar læknis á dskj. nr. 10.
Ekki sé heldur ágreiningur um, að hin varanlega örorka leiði til samsvarandi
tekjutaps, svo sem örorkutjónsútreikningur Jóns Erlings Þorlákssonar
tryggingafræðings geri ráð fyrir. Hins vegar beri, við þá aðferðarfræði, að
styðjast við 3 næstu tekjuár á undan. Sé slysárið notað til viðmiðunar, sé
árinu 1988 mótmælt sem viðmiðunarári og öfugt. Tímabundnu tekjutapi er
mótmælt sem órökstuddu, enda byggi það alfarið á líkindaútreikningi
tryggingastærðfræðingsins. Frádráttur vegna
skattfrelsis og eingreiðsluhagræðis beri að vera a.m.k. 40%, enda miði
útreikningar við 4,5% framtíðarávöxtun. Miskabætur séu í engu
samræmi við dómaframkvæmd og sérstakt álag styðjist ekki við nein rök. Þá beri að draga frá
bótakröfum eigin áhættu tryggingartakans og vangreidd iðgjöld. Dráttarvexti beri að
reikna fyrst frá dómsuppsögudegi, eins og dómaframkvæmd hafi sýnt. IV. Forsendur og niðurstaða: Ágreiningslaust er, að
slysið varð þann 17. október 1991, þrátt fyrir missagnir þar um í gögnum
málsins. Þá er ekki ágreiningur um aðild. Engin vitni voru að slysi
stefnanda. Í gögnum málsins er ýmist haft eftir honum, að hann hafi misstigið
sig og fallið, hrasað og dottið aftur fyrir sig, eða runnið til á hálku. Fyrstu frásagnir stefnanda
af slysinu er að finna í tilkynningu til vinnueftirlits ríkisins, dags. 25.
nóvember 1991, þar sem aðdragandanum er lýst svo, að hann hafi misstigið sig,
þegar hann var að lyfta upp járnbita, en stefnandi hefur staðfest fyrir dómi að
hafa lesið þá skýrslu yfir og ekki gert athugasemdir við hana þá. Hið sama
kemur fram í áverkavottorði Sigurjóns Sigurðssonar bæklunarlæknis, dags. 17.
marz 1992. Kemur þar jafnframt fram, að stefnandi leitaði ekki strax til læknis
og kom fyrst til bæklunarlæknisins þann 14. febrúar 1992. Í örorkuvottorði dags. 2.
desember 1992 er aðdraganda slyssins lýst svo, að stefnandi hafi hrasað og
dottið aftur fyrir sig, en um þá lýsingu er vísað til tilkynningar um slys og
læknisvottorð. Í umsókn um gjafsókn á
dskj. nr. 25, dags. 27. febrúar 1996 er aðdraganda slyssins lýst svo, að það
hafi verið með þeim hætti, að stefnandi hafi runnið til vegna ísingar, sem
myndazt hafði á yfirborði flekans. Í stefnu er slysinu lýst á sama hátt. Fyrir dóminum lýsti
stefnandi slysinu svo, að hann hefði farið út á prammann og runnið til, þar sem
pramminn var á fleygiferð og slinkur kom á bandið, sem átti að festa prammann
við þilið. Hann kvaðst hafa meitt sig á öxl, baki og fæti, en bakverkurinn
hefði lagazt fljótlega. Hann hafi reynt að vinna en orðið frá að hverfa vegna
verkja. Næstu viku hafi hann verið heima, en hafi síðan reynt að vinna í tvær
vikur en gefizt þá upp. Hann skýrði ennfremur svo frá, að flekinn hefði verið
sandborinn, og hann hefði sjálfur verið klæddur skóm með gúmmísóla og stáltá. Í stefnu heldur stefnandi
því fram, að afleysingaverkstjóri hafi verið við störf þennan dag, sem
stefnandi þekkti ekki nafnið á. Í skjali, sem stefnandi og samstarfsmenn hans,
Örvar Guðmundsson og Valdimar Aðalsteinsson undirrituðu, dags. 29.09.1993,
dskj. nr. 9, kemur fram, að afleysingaverkstjórinn þann dag fyrir verkstjórann,
Valþór Sigurðsson, hafi heitið Jón Árnason. Fyrir dóminum bar
stefnandi, að verkstjórinn, Valþór, hafi verið á staðnum um morguninn og sent
hann einan gegn vilja sínum út á prammann, og stefnandi hafi ekki þorað annað
en að fara af ótta við að missa vinnuna. Eftir hádegið hafi verið kominn
afleysingaverkstjóri, sem hann kvaðst ekki geta nafngreint, sem hafi sent hann
út á prammann aftur. Ekki hefur tekizt að
upplýsa hvort afleysingaverkstjóri var þetta síðdegi, en verkstjórinn, Valþór
Sigurðsson, bar fyrir dómi, að ekki hefði verið venja að kalla til
afleysingaverkstjóra, þegar hann brá sér frá, það hafi eingöngu verið gert, ef
hann var frá einhverja daga. Hann kvaðst ekki kannast við tilgreindan Jón
Árnason. Hann kvaðst ekki muna, hvort hann hefði verið við vinnu þennan dag, en
kveðst hafa fengið upplýsingar um atvikið næsta dag. Hann skýrði ennfremur svo
frá, að stefnanda hefði verið heimilt að kalla til aðstoðarmann eftir þörfum.
Menn hefðu aldrei verið sendir einir á fleka utan þils, en það hafi komið
fyrir, að menn væru einir á fleka innan þils, þar sem sjaldan væri þar úfinn
sjór. Það hafi verið misjafnt, hvort hann skipti sér af því, hve margir færu í
senn út á flekann. Aðspurður kvaðst hann ekki kannast við ágreining við
starfsmenn vegna þessarar vinnu. Hann kvað verkefnin hafa farið eftir
sjávarstöðu og veðri. Verkstjóri hafi tekið ákvörðun í samráði við viðkomandi
starfsmann, en menn hafi vitað nokkuð í hvaða störf þeir áttu að ganga og hafi
það verið lagt í hendur vélsmiðunum, hvernig að þeirra vinnu var staðið, en
yfirleitt hafi aðeins verið hægt að vinna á fleka í skamman tíma í senn vegna
sjávarstöðu, eða 4-5 klst. Hann mótmælti því, að ágreiningur hefði verið við
menn um það, að hann hafi viljað senda þá eina út á prammann gegn vilja þeirra.
Þessi framburður fær stoð í framburði vitnisins Ásgeirs Jóhannesar
Kristjánssonar, sem var kranamaður á vinnustað og deildi matar- og kaffitímum
með stefnanda og vinnufélögum hans. Stangast sá framburður á við framburð
stefnanda og vitnanna Örvars Guðmundssonar, Valdimars Aðalsteinssonar og
Haraldar Eiríkssonar. Í málinu liggur fyrir
vottorð um veðurfar umræddan dag frá Veðurstofu Íslands, þar sem fram kemur að
veður er mjög hvasst þennan dag. Með hliðsjón af því vottorði þykir mega leggja
til grundvallar þá fullyrðingu stefnanda, að sjógangur hafi verið innanþils,
þar sem hann var að vinna. Ennfremur kemur fram, að hiti var yfir frostmarki og
því ólíklegt, að ísing hafi verið á flekanum, þegar atvikið átti sér stað. Eins og að framan greinir
hefur framburður stefnanda verið nokkuð á reiki í skjölum málsins og ekki
samræmi milli þess sem þar kemur fram og þess, sem hann bar fyrir dómi. Fyrstu
frásagnir hans af slysinu benda til þess að um óhappatilvik hafi verið að ræða,
en ekki aðstæður, sem vinnuveitendur hans bera ábyrgð á. Þykja þær frásagnir
trúverðugri en atvikalýsing, sem gefin er meira en 4 árum eftir atburðinn. Þá
er ósannað, að stefnandi hafi verið sendur á flekann gegn vilja sínum umrætt
síðdegi. Verður að telja, að stefnandi hafi mátt sjá, að varasamt var að fara
út á flekann við þessar kringumstæður, með vísan til veðurlýsingar veðurstofu og
þess, hvernig stefnandi sjálfur hefur lýst veðrinu og aðstæðum, sem hann þekkti
vel. Hann tók því áhættu, sem ósannað er, að vinnuveitandi hans beri ábyrgð á. Aðild stefnda er reist á
því, að hann hafi verið ábyrgðartryggjandi Hagvirkis-Kletts hf. Með vísan til
framanritaðs ber því að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Eftir atvikum
þykir rétt að málskostnaður falli niður. Gjafsóknarkostnaður
stefnanda, kr. 302.855, þ.m.t. útlagður kostnaður samkvæmt reikningum, kr.
52.855, greiðist úr ríkissjóði. Virðisaukaskattur er ekki innifalinn. Dóminn kváðu upp Sigríður Ólafsdóttir
héraðsdómari og meðdómsmennirnir Ragnar Ingimarsson verkfræðingur og Halldór
Hannesson verkfræðingur. Dómsorð: Stefndi, Sjóvá- Almennar
tryggingar hf., skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Jóhannesar Konráðs
Jóhannessonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur
niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, kr.
302.855, greiðist úr ríkissjóði. |
Mál nr. 247/1998 | Opinberir starfsmenn Uppsögn Áminning Stjórnsýsla Andmælaréttur Skaðabætur | E
gegndi starfi forstöðumanns vinnustofu fatlaðra og hafði verið ráðin til
starfsins með þriggja mánaða gagnkvæmum uppsagnarfresti. Naut hún réttinda og
bar skyldur starfsmanna ríkisins samkvæmt lögum nr. 70/1996. E var áminnt og
síðar sagt upp störfum. Verulegur vafi var talinn leika á því, hvort henni
hefði verið kynnt, að til stæði að áminna hana og hverjar ástæður gætu legið
til áminningar. Þótti andmælaréttar ekki hafa verið réttilega gætt. Þá var ekki
fallist á að E hefði í starfi brotið gegn hlýðniskyldu sinni. Uppsögnin var því
talin ólögmæt. Var niðurstaða héraðsdóms um skaðabætur staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 10. júní 1998. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum
gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara er þess
krafist, að dómkröfur gagnáfrýjanda verði lækkaðar til mikilla muna og málskostnaður
á báðum dómstigum þá felldur niður. Málinu var gagnáfrýjað 19. ágúst
1998. Gagnáfrýjandi krefst þess aðallega, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að
greiða sér skaða- og miskabætur að fjárhæð 3.393.664 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. apríl 1997 til greiðsludags
auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara er krafist
staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð
gögn um atvinnuleysisbætur til handa gagnáfrýjanda á tímabilinu frá 8. ágúst
1997 til 17. september 1998. I. Atvikum málsins og framburðum aðila
og vitna er lýst í héraðsdómi. Eins og þar kemur fram réðst gagnáfrýjandi til
starfa sem forstöðumaður vinnustofunnar að Gagnheiði 39 á Selfossi í janúar
1987, en hún hafði áður starfað sem leiðbeinandi á Sólheimum í Grímsnesi um
rúmlega sex ára skeið. Vinnustofan er rekin af aðaláfrýjanda, sem starfar á
grundvelli laga nr. 59/1992 um málefni fatlaðra. Í ráðningarsamningi aðila var
tekið fram, að gagnkvæmur uppsagnarfrestur væri þrír mánuðir. Með bréfi 18.
apríl 1997 sagði aðaláfrýjandi gagnáfrýjanda upp störfum með þriggja mánaða
fyrirvara. Ekki var óskað eftir vinnuframlagi gagnáfrýjanda eftir 23. apríl en
henni voru greidd laun til og með 31.
júlí 1997. Uppsögn þessi var ráðin í kjölfar áminningar, sem gagnáfrýjanda
hafði verið veitt með bréfi aðaláfrýjanda 27. febrúar 1997. II. Í 43. gr. laga nr. 70/1996 um
réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er forstöðumanni stofnunar heimilað að
segja starfsmanni upp störfum eftir því sem fyrir er mælt í ráðningarsamningi.
Í 1. mgr. 44. gr. starfsmannalaganna segir, að skylt sé að veita starfsmanni
áminningu samkvæmt 21. gr. og gefa honum færi á að bæta ráð sitt, áður en honum
er sagt upp störfum, ef uppsögn á rætur að rekja til ástæðna, sem þar eru
greindar. Annars er ekki skylt að gefa starfsmanni kost á að tjá sig um ástæður
uppsagnar, áður en hún tekur gildi. Í 21. gr. laganna eru greindar þær ástæður,
er leiða skulu til skriflegrar áminningar. Þar eru meðal annars nefndar ástæður
á borð við óstundvísi eða aðra vanrækslu, óhlýðni við löglegt boð eða bann
yfirmanns, vankunnáttu, óvandvirkni eða ófullnægjandi árangur í starfi. Áminning er stjórnvaldsákvörðun og
fer um hana eftir almennum sjónarmiðum stjórnsýsluréttar auk þeirra
málsmeðferðarreglna, sem fram koma í lögum nr. 70/1996, sbr. 2. mgr. 2. gr.
stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Í samræmi við 13. gr. stjórnsýslulaga og bein fyrirmæli
21. gr. starfsmannalaga ber að gefa starfsmanni kost á að tjá sig um fyrirhugaða
áminningu og einstaka efnisþætti hennar, ef það er unnt. Að öðrum kosti getur
starfsmaður ekki gætt lögmætra hagsmuna sinna. Einkum er brýnt, að starfsmanni
sé kynnt með óyggjandi hætti, að fyrirhuguð stjórnvaldsákvörðun sé áminning í
skilningi laga nr. 70/1996, enda eru sérstök réttaráhrif bundin við áminningu,
sbr. 44. gr. laganna. III. Í þeirri áminningu, er
gagnáfrýjandi hlaut 27. febrúar 1997, var vísað til þess, að hún væri reist á
21. gr. laga nr. 70/1996. Um uppsögn gagnáfrýjanda í framhaldi hennar hlaut því
að fara eftir 44. gr. laganna en ekki 43. gr. þeirra. Í áminningunni var sagt, að hún
væri veitt vegna ámælisverðrar háttsemi gagnáfrýjanda í starfi forstöðumanns.
Til nánari skýringar var hún sögð vera gefin vegna skorts á vilja til
samstarfs, sem kæmi meðal annars fram í því, að hún neitaði að hlýða lögmætum
fyrirmælum yfirboðara og sinna nauðsynlegu samstarfi við samstarfsaðila. Í
dæmaskyni var nefnt, að viðbrögð gagnáfrýjanda við verkefnalista, sem henni var
afhentur til eftirbreytni í lok desember 1996 og nánari grein er gerð fyrir í
héraðsdómi, hefðu verið á þann veg, að hún hefði haft að engu lögmæt fyrirmæli
yfirboðara um starf sitt, sbr. 15. gr. laga nr. 70/1996. Var þá til þess
vitnað, að gagnáfrýjandi hafði skilað aðaláfrýjanda greinargerð um
verkefnalistann 14. febrúar 1997, þar sem sagði í niðurlagi: „Niðurstaðan er
því sú, eftir að hafa ráðfært mig við bæði fagaðila og samstarfsfólk á
vinnustofunni, að frá mínum bæjardyrum séð er það ekki á mínu færi að láta
hlutina ganga upp samkvæmt verkefnalistanum.“ Þá var tilgreint í
áminningarbréfinu, að borist hefðu ítrekaðar kvartanir frá samstarfsaðilum
gagnáfrýjanda og aðstandendum starfsmanna á vinnustofunni vegna skorts hennar á
samstarfsvilja. Loks var þess getið, að gagnáfrýjanda hefði verið kynnt efni
fyrirhugaðrar áminningar á fundi 21. febrúar 1997 og gefinn kostur á að tala
máli sínu á öðrum fundi, er halda hefði átt 27. febrúar 1997 kl. 11.00. Þar sem
gagnáfrýjandi hefði kosið að mæta ekki til þess fundar væri þessi áminning send
í ábyrgðarpósti. Á þeim fundi 21. febrúar 1997, sem
til er vitnað í áminningarbréfinu, voru auk gagnáfrýjanda Eggert Jóhannesson
framkvæmdastjóri aðaláfrýjanda og Dóra Eyvindardóttir deildarstjóri á
skrifstofu hans, og komu þau öll fyrir héraðsdóm. Í framburði gagnáfrýjanda kom
fram, að á fundinum hefði framkvæmdastjórinn lýst óánægju sinni með greinargerð
hennar og gefið henni frest til að skila „nýju blaði“ til 27. febrúar. Hún
mótmælti því eindregið, að hún hefði verið boðuð til fundar á þessum degi og verður ekki ráðið af framburði hennar, að
hún hafi gert sér grein fyrir, að áminning væri fyrirhuguð. Eggert Jóhannesson
hélt því fram, að gagnáfrýjandi hefði á fundinum 21. febrúar verið boðuð til
nýs fundar 27. febrúar til þess að koma
á framfæri leiðréttingum, ef um þær væri að ræða. Hann var hins vegar ekki
beinlínis spurður um það, hvort gagnáfrýjanda hefði verið kynnt, að áminning
væri yfirvofandi. Dóra Eyvindardóttir staðhæfði, að gagnáfrýjandi hefði verið
boðuð til fundar 27. febrúar og
sagt hefði verið við hana, að hún ætti þá að koma með haldbetri skýringar en
verið hefðu í greinargerð hennar en sæta áminningu ella. Engin fundargerð var rituð á
fundinum 21. febrúar 1997 og gagnáfrýjanda var ekki sent skriflegt boð til
fundar 27. febrúar. Af framburði þeirra, sem áður voru nefndir, verður að draga
þá ályktun, að verulegur vafi leiki á því, hvort gagnáfrýjanda hafi verið
kynnt, að til stæði að áminna hana og hverjar ástæður gætu legið til
áminningar. Þennan vafa verður að skýra gagnáfrýjanda í hag, enda stóð það
aðaláfrýjanda nær að tryggja sér sönnun um atriði sem þessi. Hefur þá ekki
verið sýnt fram á, að andmælaréttar gagnáfrýjanda við áminninguna hafi verið
réttilega gætt í samræmi við fyrirmæli 21. gr. starfsmannalaga og almenn sjónarmið
stjórnsýsluréttar. IV. Aðaláfrýjandi reisir málatilbúnað
sinn aðallega á því, að skylt hafi verið að áminna gagnáfrýjanda, sem hafi með
ótvíræðum hætti sýnt í starfi sínu óhlýðni við löglegt boð yfirmanns síns, sbr.
15. gr. og 21. gr. laga nr. 70/1996. Er þá vísað til þeirrar afstöðu
gagnáfrýjanda í áðurnefndri greinargerð, að ráðagerðir í hinum svonefnda
verkefnalista hafi ekki verið framkvæmanlegar við þær aðstæður, sem fyrir hendi
voru. Gagnáfrýjandi heldur því á hinn bóginn fram, að með greinargerð sinni
hafi hún gert metnaðarfulla tilraun til að kynna yfirmanni sínum það, að
fyrirhugaðar breytingar væru óframkvæmanlegar miðað við þá aðstöðu, sérþekkingu
og fjölda leiðbeinenda, sem vinnustofan hafði yfir að ráða, og hafi ekki falist
í því óhlýðni við löglegar fyrirskipanir yfirmanns í skilningi starfsmannalaga. Með skírskotun til forsendna
héraðsdóms verður ekki á það fallist, að gagnáfrýjandi hafi með greinargerð
sinni brotið gegn þeirri hlýðniskyldu, sem lög nr. 70/1996 leggja starfsmönnum
ríkisins á herðar. Greinargerðin fól í sér málefnalega afstöðu til þeirra
vandkvæða, sem gagnáfrýjandi sá því samfara að hrinda í framkvæmd þeim atriðum,
sem um var fjallað í verkefnalistanum. Telja verður, að á þessum tíma hafi í
raun ekki verið úr því skorið, hvort gagnáfrýjandi myndi víkjast undan þeim
verkum, sem ætlast mátti til af henni við þær aðstæður, sem starfseminni á
vinnustofunni voru eða myndu verða búnar. Um önnur atriði í
áminningarbréfinu 27. febrúar 1997 leikur
svo mikill vafi í málinu, að þau verða ekki talin hafa veitt sjálfstætt tilefni
til áminningar. V. Samkvæmt framansögðu fullnægði sú
áminning, sem gagnáfrýjanda var veitt 27. febrúar 1997, ekki skilyrðum 44. gr.
laga nr. 70/1996. Uppsögn hennar 18. apríl 1997 úr starfi forstöðumanns vinnustofunnar
að Gagnheiði 39 á Selfossi var því ólögmæt. Aðaláfrýjandi ber fébótaábyrgð á
þessari ráðstöfun eftir almennum sjónarmiðum skaðabótaréttar og stendur
sérregla 2. mgr. 32. gr. laga nr. 70/1996 um embættismenn ekki í vegi þeirri
niðurstöðu. Við ákvörðun bóta verður að líta
til þess, að gagnáfrýjandi naut réttinda og bar skyldur starfsmanna ríkisins
samkvæmt lögum nr. 70/1996. Þótt hún hafi verið ráðin með gagnkvæmum
uppsagnarfresti mátti hún almennt treysta því að fá að gegna starfi sínu áfram,
þar til einhverjar sérstakar ástæður kæmu til, er ýmist snertu hana sjálfa eða
starf hennar á þann veg, að annaðhvort 43. gr. eða 44. gr. starfsmannalaga yrði
réttilega beitt um uppsögn hennar. Hún var 55 ára að aldri, er hún missti starf
sitt, og hafði hún um nærfellt 17 ára skeið unnið við umönnun fatlaðra, þar af
síðustu tíu árin sem forstöðumaður vinnustofunnar á Selfossi. Hún hefur ekki
sérstaka menntun umfram gagnfræðapróf og hefur verið að mestu atvinnulaus frá
því hún missti starf sitt. Ætla má, að tækifæri gagnáfrýjanda til atvinnu á því
sviði, er þekking hennar og reynsla gætu komið að notum, séu af skornum skammti
í heimahögum hennar. Við mat á bótafjárhæð verður einnig að taka tillit til
þess, að gagnáfrýjandi fékk greidd laun í þriggja mánaða uppsagnarfresti, en á
þeim tíma voru grunnlaun hennar 96.871 króna og föst yfirvinna 30.180 krónur.
Líta verður á þessar yfirvinnugreiðslur sem hluta af föstum launum
gagnáfrýjanda. Þá hefur hún jafnframt fengið um 700.000 krónur í
atvinnuleysisbætur. Með hliðsjón af því, hvernig aðaláfrýjandi stóð að
áminningu og uppsögn gagnáfrýjanda, verður hann hins vegar ekki talinn hafa
sérstakar málsbætur, er gætu leitt til lækkunar á bótafjárhæð. Þegar allt þetta
er virt þykja bætur til gagnáfrýjanda hæfilega metnar í héraðsdómi og er
upphafstími dráttarvaxta þar réttilega ákveðinn. Ekki eru efni til ákvörðunar
miskabóta samhliða þessari niðurstöðu. Aðaláfrýjandi skal greiða
gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði
greinir. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Svæðisskrifstofa
málefna fatlaðra á Suðurlandi, greiði gagnáfrýjanda, Elsu Jónsdóttur, 1.600.000
krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 12.
nóvember 1997 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda
samtals 600.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms
Suðurlands 8. apríl 1998. Mál þetta, var
höfðað var með stefnu, 29. október 1997, en birtri 5. nóvember 1997. Málið var
þingfest 12. nóvember sl. en tekið til dóms að loknum munnlegum málflutningi
hinn 27. febrúar sl. Stefnandi er
Elsa Jónsdóttir, kt. 060142-3519, Þórisstöðum II, Grímsneshreppi, en stefndi er
Svæðisskrifstofa málefna fatlaðra á Suðurlandi, kt. 540880-0269, Gagnheiði 40,
Selfossi. Stefnandi
krefst þess að stefndi verði dæmdur til greiðslu skaðabóta að fjárhæð 3.393.664
krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18.
apríl 1997 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar samkvæmt
framlögðum málskostnaðarreikningi. Er þess krafist að gætt verði að skyldu
stefnanda til að greiða virðisaukaskatt af lögmannsþjónustu, þar sem stefnandi
sé ekki virðisaukaskattsskyldur aðili. Stefndi krefst
þess aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að honum verði tildæmdur
málskostnaður úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins. Til vara krefst stefndi
að kröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og að málskostnaður verði látinn
niður falla. Málavextir. Með samningi
12. janúar 1987 var stefnandi ráðinn til að gegna starfi forstöðumanns vinnustofunnar
að Gagnheiði 39, Selfossi, sem er vinnustofa fyrir fatlaða. Síðustu sex árin
þar á undan hafði hún starfað sem leiðbeinandi á Sólheimum í Grímsnesi, þar sem
m.a. er starfræktur verndaður vinnustaður fyrir fatlaða. Stefndi er
ríkisstofnun sem starfar á grundvelli laga nr. 59/1992, um málefni fatlaðra.
Vinnustofan að Gagnheiði 39, Selfossi, er rekin og fjármögnuð af stefnda.
Starfsemi vinnustofunnar hefur undanfarin ár verið með tiltölulega fastmótuðu
sniði. Fatlaðir starfsmenn hafa verið u.þ.b. tuttugu, en leiðbeinendur fimm að
stefnanda meðtöldum, þar af þrír í fullu starfi, einn í 80% starfi og einn í
60% starfi. Á árinu 1994 var ráðinn nýr starfsmaður á svæðisskrifstofuna, Dóra
Eyvindardóttir. Var henni ætlað að vera eins konar tengiliður milli svæðisskrifstofunnar
og vinnustofunnar. Um áramótin 1996/1997 útbjó stefndi verkefnalista fyrir
vinnustofuna (VISS), þar sem segir (svo): „Vinnustofan er opin öllum fötluðum án tillits til fötlunar. Allir
þurfa að hafa eitthvað að gera, við sitt hæfi. Vinnustofuna þarf að hugsa fyrst
og fremst út frá virkni þátttakenda en ekki verklegum árangri. Yfirmaður ber
ábyrgð á daglegum rekstri og því að sjá starfsmönnum fyrir verkefnum við sitt
hæfi. Það þarf að setja upp þrjá hópa. Hópur 1. Hæfing: aðalmarkmið =
Að bjóða þátttakendum möguleika á að sækja dagtilboð við hæfi utan heimilis. Hópur 2. Vernduð vinna:
aðalmarkmið = Að undirbúa þáttakendur í að takast á við viðfangsefni utan
heimils. Hér er um að ræða ýmis konar vernduð störf. Hópur 3. Starfsþjálfun: aðalmarkmið
= að undirbúa fólk undir störf á almennum vinnumarkaði og/eða til þátttöku í
verndaðri vinnu. Skilgreina í hópana og setja upp viðmið um hvernig fólk færist á
milli hópa. Skilgreina hvað hver hópur á að gera. Undirmarkmið fyrir hvern hóp
og leiðir að því. -Hverjir verða í hópnum og hverjir leiðbeina. Athafnalýsingar/starfslýsingar/verklýsingar. Öll störf/athafnir sem eru í gangi á VISS þurfa að vera til með
myndum (t.a.m. teach eða myndir úr blöðum). (Ath! að kynbinda ekki störf sem verið er að vinna s.s. að þrífa
klósettin og þvo bílana). Gera skal samning við alla starfsmenn um réttindi og skyldur. (Skv.
10. gr. reglugerðar um atvinnumál fatlaðra) Gera þarf starfsmat á hverjum starfsmanni á ákv. fresti, þéttast til
að byrja með en aldrei skulu líða meira en 6 mánuðir á milli. Tilgangur með slíku mati er að gera sér grein fyrir styrkleikum og
veikleikum hvers og eins. Vinnan yrði þá skipulögð eftir því og fylgst með
hvort um framför eða afturför er að ræða hjá hverjum og einum. Forstöðumenn, eða forráðamenn yrðu kallaðir til þegar farið væri
yfir slíkt mat og sameiginleg áætlun gerð um á hverju þarf að taka og að hverju
þarf að vinna með hvern og einn og aðgerðir samræmdar. Gera þarf verkáætlun fyrir hvern leiðbeinanda þar sem skýrt kemur
fram hvert er hans verksvið (-hæfileikar) og hvert er hans ábyrgðarsvið. Gefinn er 6 vikna frestur til að skila þessum áætlunum, frá og með
1. janúar 1997. Listi þessi er unninn með tilliti til niðurstaðna frá Andrési
Ragnarssyni og Annettu Ingimundardóttur og með hliðsjón af Bæjarhrauni í
Hafnarfirði og skv. reglugerð um atvinnumál fatlaðra.“ Stefnandi sendi
stefnda svofellda greinargerð innan þess frests sem kveðið var á um í
verkefnalistanum (svo): „Vegna verkefnalista sem mér var fenginn í hendur þann 20. desember
og falið að vinna út frá og útfæra hef ég eftirfarandi fram að færa. Listinn er unninn með tilliti til niðurstaðna frá Andrési
Ragnarssyni, Annettu Ingimundardóttur og með hliðsjón af hæfingarstöðinni
Bæjarhrauni í Hafnarfirði og skv. reglugerð um atvinnumál fatlaðra. Til þess að fá álit Andrésar Ragnarssonar átti ég samtal við hann í
síma þar sem hann tjáði mér að engar niðurstöður hefðu komið frá sér í sambandi
við vinnustofuna. Ekki hefði verið farið fram á það að hann skilaði neinu
skriflegu þar um. Ég fór svo ásamt Arnþrúði Sæmundsdóttur í hæfingarstöðina í
Bæjarhrauni, þar sem listinn var unninn með hliðsjón af starfseminni þar. Þar
áttum við langan fund með Höllu forstöðukonu og Hrönn þroskaþjálfa. Einnig fórum við Arnþrúður í Örva í Kópavogi og áttum fund með
Kristjáni Valdimarssyni forstöðumanni og Geirlaugu Björnsdóttur þroskaþjálfa
sem er starfsráðgjafi í Örva. Tilheyrandi vinnustofunni eru 6 leiðbeinendur í 4,9 stöðugildum. Eigi að starfrækja hæfingu á vinnustofunni munu bætast við þá 20 sem
nú koma inn 3 ofurfatlaðir og sýnist mér að það muni koma niður á þeirri
starfsemi sem nú er. Eini möguleikinn virðist mér þá vera sá að skipta deginum
á milli hæfingar og verndaðrar vinnu. Eins og vinnan fer fram nú er: Vefur 3
4 starfsmenn 1 leiðbeinandi Saumar 2 3
starfsmenn 1 leiðbeinandi sem einnig
annast matseld Körfur 2 3
starfsmenn 1 leiðbeinandi Leir 2
3 starfsmenn 1 leiðbeinandi í 80%
starfi Hæfing 6
starfsmenn 1 leiðbeinandi í 60%
starfi Verkefni í hæfingu tengjast m.a. vefnum. Öll vinnan krefst
undirbúnings. Auk þess er í gangi skrúfupökkun og verkefni frá mjólkurbúi, sem
krefjast mikillar nákvæmni og eftirlits. Þar sem ekki verður fjölgað leiðbeinendum og ekkert fagfólk kemur
inn vegna þeirra fjölfötluðu sé ég ekki tilganginn með þessari ráðstöfun, þar
sem fyrirsjáanlegt er að fólkið kæmi til með að fá mun minni þjónustu en það
hefur nú. Eftir samtal við Höllu forstöðukonu í Bæjarhrauni þar sem ég sýndi
henni verkefnalistann og útskýrði málið sagði hún að sér sýndist þetta með öllu
óframkvæmanlegt miðað við þær forsendur sem fyrir lægju. Á hæfingarstöðinni í Bæjarhrauni er aðeins fagfólk sem annast þá
mest fötluðu. Þangað sækja 22 einstaklingar þjónustu, en enginn er lengur en 4
klst. á dag. Í niðurstöðum Annettu Ingimundardóttur kemur m.a. fram að hennar
skoðun sé sú að hluti af starfsemi VISS, nánar tiltekið iðjan/dagvist, ætti að
vera staðsett í öðru húsnæði. Þeir þættir sem leggja beri áherslu á í dagvist
séu verkefni við hæfi skjólstæðinganna meira í formi afþreyingar en vinnu,
líkamleg þjálfun, félagsþjálfun og andleg uppörvun. Hún telur að slík starfsemi
eigi fátt sameiginlegt með hefðbundinni launavinnu. (Tilvitnun lýkur) Eigi að starfrækja hæfingu á vinnustofunni mun það hafa áhrif á þann
hátt að minna verður lagt upp úr vinnu og þar með vinnuþjálfun þeirra sem ætlað
er að geti starfað á almennum vinnumarkaði. En þar verður að gera miklar kröfur
um vönduð vinnubrögð og að fólk hafi metnað til að gera eins vel og hægt er.
Ekki er hægt að gera ráð fyrir að starfsmennirnir líti vinnustofuna sömu augum
eftir sem áður þegar minni kröfur verða gerðar til þeirra. Þá skiptir ekki eins
miklu máli hvort vinna þeirra og framleiðsla skili einhverjum tekjum.
Vinnustofan er þá orðin meira geymslustaður sem hefur ekki mikið aðdráttarafl
fyrir fólk sem getur unnið vel og framleitt gæðavörur. Þar sem aðstæður eru þannig á vinnustofunni að öll starfsemin fer
fram í einum sal, krefst nærvera hinna mest fötluðu mikils umburðarlyndis af
hálfu annarra starfsmanna. Þeim fylgja m.a. mikil hljóð og það veldur áreiti.
Margir af starfsmönnunum eru orðnir nokkuð fullorðnir og mikilvægt að gott
jafnvægi ríki í umhverfinu. Svo gæti virst af framantöldu að mikið fatlað fólk sé ekki talið
æskilegt inn á vinnustofuna, en svo er alls ekki. Staðreyndin er sú að hvorki
húsnæðið eða mannafli vinnustofunnar leyfir að þar sé rekin hæfing. Það krefst
fagfólks, mikils rýmis og búnaðar, en ekkert af þessu er fyrir hendi. Fólkið á
kröfu á betri þjónustu en unnt er að veita á vinnustofunni við þær aðstæður sem
í boði eru. Eins og áður hefur komið fram er verkefnalistinn unninn m.a. skv.
reglugerð um atvinnumál fatlaðra. Í 10. grein þeirrar reglugerðar segir m.a. Verksvið
verndaðra vinnustaða er: Skapa atvinnutækifæri þar sem gerð er krafa um verulegt vinnuframlag
gegn launum. Á verkefnalistanum stendur „Vinnustofuna þarf að hugsa fyrst og
fremst út frá virkni þátttakenda en ekki verklegum árangri“. Og ef svo er, hvernig er þá hægt að þjálfa fólk til vinnu á almennum
vinnumarkaði? Einnig stendur á listanum. Hópur 3. Starfsþjálfun aðalmarkmið = undirbúa fólk undir störf á
almennum vinnumarkaði og/eða til þátttöku í verndaðri vinnu. Ég fæ ekki betur séð en að það sem talið er upp á listanum og svo
aftur þau gögn sem vitnað er í að hann sé unninn eftir, stangist svo mikið á að
engin leið sé að láta verkið ganga upp. Niðurstaðan er því sú, eftir að hafa ráðfært mig við bæði fagaðila
og samstarfsfólk á vinnustofunni, að frá mínum bæjardyrum séð er það ekki á
mínu færi að láta hlutina ganga upp samkvæmt verkefnalistanum.“ Í framhaldi af
þessari greinargerð stefnanda sendi Eggert Jóhannesson, framkvæmdastjóri
stefnda, til stefnanda svofellt bréf, dagsett 27. febrúar 1997 (svo): „Áminning Með vísan til 21. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur
starfsmanna ríkisins er þér hér með veitt áminning vegna ámælisverðrar háttsemi
í starfi þínu sem forstöðumaður Vinnustaðarins, Gagnheiði 39. Á fundi með
undirrituðum og Dóru Eyvindardóttur, þann 21. febrúar 1997, var þér kynnt efni
fyrirhugaðrar áminningar og þér gefinn kostur á að tala máli þínu, í dag 27.
febrúar kl. 11:00, í samræmi við framangreint lagaákvæði. Þar sem þú kaust að
mæta ekki til þess fundar er þér send þessi áminning í ábyrgðarpósti. Áminning þessi er veitt vegna skorts á vilja til samstarfs, sem
kemur m.a. fram í því að þú neitar að hlýða lögmætum fyrirmælum yfirboðara og
sinna nauðsynlegu samstarfi við samstarfsaðila. Sem dæmi má nefna að þér var
afhentur verkefnalisti í lok desember 1996 og þér ætlað að haga vinnu samkvæmt
honum. Með greinargerð þinni vegna verkefnalistans, sem undirrituðum var afhent
þann 14. febrúar s.l., koma fram athugasemdir þínar varðandi þau verkefni sem
þér höfðuð verið falin með verkefnalistanum. Í niðurlagi greinargerðarinnar
segir þú orðrétt: „Niðurstaðan er því sú, að eftir að hafa ráðfært mig við bæði
fagaðila og samstarfsfólk á vinnustofunni, að frá mínum bæjardyrum séð er það
ekki á mínu færi að láta hlutina ganga upp samkvæmt verkefnalistanum.“ Að mati
undirritaðs hefur þú þar með haft að engu lögmæt fyrirmæli yfirboðara um starf
þitt, sbr. 15. gr. laga nr. 70/1996. Þá hafa borist ítrekaðar kvartanir frá
samstarfsaðilum þínum og aðstandendum starfsmanna, vegna skorts á
samstarfsvilja. Framangreind háttsemi telst vera af þeim toga að varði áminningu
samkvæmt 21. gr. laga nr. 70/1996. Með áminningarbréfi þessu er þér gefinn
kostur á að bæta ráð þitt, en verði ekki breyting þar á fyrir 18. apríl n.k.,
leiðir það til uppsagnar á ráðningarsamningi.“ Hinn 4. mars
1997 ritaði stefnandi bréf til aðstandenda starfsmanna vinnustofunnar sem hún
segir vera til komið vegna fullyrðinga framkvæmdastjóra stefnda um að stefnda
hafi borist ítrekaðar kvartanir frá aðstandendum starfsmanna vinnustofunnar
vegna skorts á samstarfsvilja frá stefnanda. Í bréfinu segir stefnandi að hún
hafi beðið um nánari skýringar á þessum kvörtunum og frá hverjum þær hafi
komið, en ekki fengið svör við því. Þá segir í bréfinu: „Ég get ekki áttað mig
á því í hverju þessi skortur á samstarfsvilja af minni hálfu liggur, og vil því
leyfa mér að fara fram á það við þig sem aðstandanda að ræða við mig um málið,
ef þú átt hlut að því. Ég vil mjög
gjarnan jafna ágreining ef einhver er, því eins og fyrr segir átta ég mig ekki
á því hvað er um að ræða og fæ ekki svör við því á svæðisskrifstofu. Meðfylgjandi er
verkefnalisti VISS og greinargerð vegna hans og áminningarbréf. Eins og fram
kemur í bréfinu, er áminning veitt vegna skorts á vilja til samstarfs, sem
kemur m.a. fram í því að neita að hlýða lögmætum fyrirmælum yfirboðara. Þetta er ekki
rétt, því ég skilaði greinargerð vegna verkefnalista, en hún var ekki eins og
yfirboðari vildi hafa hana. Ég skrifaði hana og vann eftir bestu samvisku, en
mér er ómögulegt að vinna einhver verk þvert um hug minn til að þóknast
yfirboðara mínum. Mér virðist að unnið sé að því leynt og ljóst að koma mér úr
starfi, og ekki skipti máli hvaða aðferðir séu notaðar við það. Að síðustu vil
ég ítreka það að þú hafir samband við mig ef ég hef á einhvern hátt brugðist
skyldu minni gagnvart þér sem aðstandanda starfsmanns á vinnustofunni.“ Hinn 14. mars
1997 sendi lögmaður stefnanda bréf til stefnda þar sem þess var krafist að
áminningin yrði dregin til baka. Segir í bréfinu að með greinargerð stefnanda
hafi stefnandi verið að setja fram málefnalega gagnrýni á fyrirhuguðum
breytingum. Slíkt væri henni ekki einungis rétt að gera, heldur einnig skylt
vegna sérþekkingar hennar á málefninu og vegna stöðu hennar sem yfirmanns á
vinnustofunni. Hinn 18. apríl
1997 fékk stefnandi svofellt bréf, undirritað af framkvæmdastjóra stefnda: „Með vísan til ákvæða í ráðningarsamningi þínum er þér hér með sagt
upp störfum með þriggja mánaða fyrirvara. Ekki er óskað
eftir vinnuframlagi þínu eftir 23. þessa mánaðar en þú færð greidd laun út
uppsagnarfrestinn, eða til 31. júlí 1997.“ Aðilar eru ekki
sammála um málavexti að öllu leyti. Stefnandi heldur því fram að
framkvæmdastjóri stefnda hafi, eftir að verkefnalistinn hafði verið gerður,
komið að máli við stefnanda í húsnæði vinnustofunnar og hafi verkefnalistinn
borist í tal. Hafi stefnandi sagt framkvæmdastjóranum að hún teldi, miðað við
það fjármagn sem vinnustofan réði yfir, væru sumar þeirra breytinga, sem lagðar
voru til í verkefnalistanum, óframkvæmanlegar, einkum þær sem lytu að aukinni
hæfingu og fyrirætlunum um að bæta við þremur fjölfötluðum einstaklingum á
vinnustofuna. Stefnandi kveður svar framkvæmdastjórans hafa verið á þá leið, að
hann vissi að ekki yrði tekið mark á honum í ráðuneytinu. Því þyrftu stefnandi
og aðrir leiðbeinendur á vinnustofunni að sýna fram á það skriflega, að
breytingarnar væru óframkvæmanlegar. Nokkur vitni hefðu verið að þessum ummælum
framkvæmdastjórans. Kveður stefnandi greinargerð sína m.a. verið skrifaða með
þessi orð framkvæmdastjórans í huga. Nýr
forstöðumaður hefur verið ráðinn í stað stefnanda. Stefnandi fullyrðir að
starfsfólki hafi verið fjölgað, þar sem ráðin hafi verið matráðskona í 50%
starfi, viðbótarleiðbeinandi í fullu starfi og afleysingamaður, sem mæti
eingöngu í forföllum annarra leiðbeinenda. Á móti hafi komið að þeir
leiðbeinendur, sem fyrir voru, hafi minnkað við sig vinnu sem nemi hálfu
starfi. Stefndi
mótmælir þeirri fullyrðingu stefnanda að starfsfólki vinnustofunnar hafi
fjölgað frá því að stefnandi hætti störfum. Samanlagt starfshlutfall
starfsmanna hafi aðeins aukist um 10%. Þá kveður stefndi það ekki rétt vera að
greinargerð stefnanda hafi átt við rök að styðjast eða verið í samræmi við
fyrirmæli yfirmanns hennar. Stefndi nefnir einnig að ekki sé rétt sú fullyrðing
stefnanda að sátt hafi verið um starfsemi vinnustofunnar, heldur hafi ýmis
konar vandamál komið upp sem rekja megi til stefnanda. Stefnandi hafi t.d. ekki
tekið þeirri aðstoð sem henni hafi verið boðin og bágborið hafi verið samstarf
hennar við áðurnefnda Dóru Eyvindardóttur, svo og Maríu Jónsdóttur og Önnu
Hjaltadóttur, forstöðumenn tveggja sambýla á Selfossi, svo og Sigrúnu
Þorvaldsdóttur forstöðuþroskaþjálfa sambýlisins að Vallholti 9, Selfossi.
Stefndi nefnir einnig að upp hafi komið mikil óánægja með störf vinnustofunnar
og kvartanir borist frá aðstandendum og forstöðufólki sambýla. Stefndi fékk þau Annettu A. Ingimundardóttur, iðjuþjálfa
og Andrés Ragnarsson, sálfræðing, til að meta í hverju ætti að breyta
starfseminni. Annetta lagði fram skriflega greinargerð, dags. 17. desember
1996, um niðurstöður vettvangskönnunar hinn 18. október 1995, en Andrés kynnti
niðurstöður sínar munnlega og skilaði síðar skýrslu, dags. 11. febrúar 1997.
Samkvæmt athugunum þeirra mátti bæta margt í starfseminni og taldi Annetta að
skilgreina þyrfti markmið vinnustofunnar upp á nýtt, m.a. m.t.t. hæfingar.
Fyrir dómi kvaðst Annetta telja að verkefni til handa hinum fötluðu
starfsmönnum væru í eðlilegu samræmi við getu þeirra, en hins vegar hafi
starfsleiðbeinendur kvartað undan því að verkin væru ekki nægilega fjölbreytt.
Hún taldi að þurft hefði faglærðan leiðbeinanda í fast starf á vinnustofuna, en
ekki væri nægilegt að fá einungis ráðleggingar frá slíkum aðilum. Andrés kvað
ástæðu funda sinna við starfsmenn vinnustofunnar vera vegna niðurstaðna í
skýrslu Annettu Ingimundardóttur um vinnustofuna og vegna þess að stefndi hafði
látið hann vita um að óánægja væri hjá aðstandendum hinna fötluðu starfmanna og
forstöðumönnum sambýla með einhæf störf á vinnustofunni, auk þess sem
forstöðumennirnir hafi kvartað yfir ósveigjanleika stefnanda í samskiptum við
þá. Voru niðurstöður sálfræðingsins þær að bæta þyrfti vinnubrögð með því að
gera markmiðslýsingu um störf vinnustofunnar. Stefnandi hafi sagt sér að hún
hefði ekki menntun til slíkra verka og voru það því ráð sálfræðingsins að annað
hvort þyrfti að veita stefnanda utanaðkomandi aðstoð eða segja henni upp
störfum og ráða sérmenntaðan starfsmann í hennar stað. Hins vegar kom fram hjá
sálfræðingnum að hann hefði ekki þekkingu til að segja til um hvort vinna
starfsmanna væri of einhæf, en ef vinna ætti að hæfingu starfsmanna yrðu að koma
til leiðbeinendur með sérstaka menntun. Ýmsir aðrir aðilar sem tengst hafa starfsemi
vinnustofunnar gáfu skýrslur fyrir dómi. Rétt er að rekja stuttlega þau atriði
sem helst þykja skipta máli varðandi atriði er lýtur að framkvæmd þeirrar
áminningar sem um er deilt og varðandi óánægju með störf stefnanda vegna meints
skorts á samstarfsvilja hennar við samstarfsfólk sitt og yfirmenn. Fram kom við meðferð málsins að a.m.k. einu sinni, vorið
1996, var haldinn fundur stefnanda, starfsleiðbeinanda á vinnustofunni,
fyrirsvarsmanna stefnda og forstöðumanna sambýla á Selfossi. Var sá fundur að
tilstuðlan stefnanda eftir að henni höfðu borist kvartanir til eyrna. Eggert
Jóhannesson framkvæmdastjóri stefnda kvaðst að loknum þeim fundi hafa lýst yfir
að hann myndi ekki mæta á annan slíkan fund þar sem forstöðumenn sambýlanna að
Árvegi 8, Vallholti 9 og Vallholti 12-14 og stefnandi yrðu að ná samkomulagi um
þau mál sem upp komu, en það hefði hins vegar ekki tekist. Fram kom hjá Eggert og Dóru Eyvindardóttur,
deildarstjóra stefnda að atvik máls hafi verið með þeim hætti sem lýst er í
framangreindri áminningu. Nefndi Eggert að á fundinum 21. febrúar 1997 hafi
kynning á ávirðingum í garð stefnanda fyrst og fremst varðað neitun hennar að
vinna eftir verkefnalistanum. Fundurinn sem hafi átt að vera 27. febrúar 1997
hafi verið til þess að leiðrétta ef um einhvern miskilning væri að ræða og gefa
stefnanda kost á að bæta ráð sitt. Kvaðst Dóra vita til þess að stefnandi hafi,
samkvæmt hennar ráðleggingum, reynt að fá upplýsingar frá öðrum stofnunum um
framkvæmd hæfingar. Þá hafi hún ítrekað boðið stefnanda aðstoð faglærðs
starfsfólks stefnda við gerð skýrslu um endurskipulagningu vinnustofunnar á
grundvelli verkefnalistans. Hins vegar hafi ekki staðið til að kaupa tæki til
hæfingar, eða fjölga starfsfólki. Þó nefndi Dóra að hún teldi að það þyrfti tvo
leiðbeinendur til að vinna við hæfingu þriggja einstaklinga á meðan að hæfing
ætti sér stað. Bæði Dóra og Eggert kváðust vera ánægð með störf þess sem ráðinn
var í stað stefnanda. María Jónsdóttir, fyrrum forstöðumaður sambýlisins að
Vallholti 12-14, kvað árekstra sína við stefnanda aðallega hafa stafað af því
að stefnandi og leiðbeinendurnir á vinnustofunni hafi lítið gert fyrir einn
fatlaðan heimilismann sambýlisins sem sendur hafi verið á vinnustofuna. Sá
maður sé líkamlega fatlaður og geti lítið tjáð sig. Stefnanda og leiðbeinendum
vinnustofunnar hafi fundist sem viðkomandi ætti ekkert erindi á vinnustofuna
vegna mikillar fötlunar og að það væri mannréttindabrot gagnvart honum að senda
hann þangað. Vitnið kvað aðstæður nú vera breyttar gagnvart honum þar sem hann
fengi nú hæfingu á vinnustofunni, sem vitnið taldi að bjóða hefði átt upp á
fyrr. Vigdís Anna Hjaltadóttir, forstöðumaður sambýlisins að
Árvegi 8, kvaðst oft hafa kvartað við stefnda um að það starfsmenn væru í of
einhæfri vinnu. Þá kvaðst vitnið hafa gert athugasemdir við það við stefnanda
að af hálfu vinnustofunnar væri ekki gerð athugasemd við það þó einn
heimilismaður af sambýlinu mætti of seint til vinnu á vinnustofuna og stefnandi
hefði átt að sjá til þess að reyna að halda þeim manni betur til vinnu en gert
hefði verið. Vitnið Sigrún Þorvarðardóttir, forstöðuþroskaþjálfi, og
forstöðumaður heimilisins að Vallholti 9, þar sem fimm fjölfatlaðir
einstaklingar búa, kvaðst hafa átt þátt í að semja verkefnalistann fyrir
vinnustofuna. Vitnið taldi það nægilegt að hæfing færi fram með þeim hætti sem
nú væri, þ.e. án sérmenntaðra starfsmanna, en með ráðgjöf frá henni og fleirum
sem tengdust vinnustofunni. Vitnið kvað þrjá af heimilismönnum Vallholts 9 hafa
farið á vinnustofuna, meðan stefnandi var þar, en aðstaða fyrir þá hafi ekki
verið til staðar og það hafi m.a. verið ástæðan fyrir gerð verkefnalistans. Á síðastnefndum þremur vitnum var að skilja að samskipti
þeirra við stefnanda hafi ekki verið sem skyldi, en stefnandi hafi lýst því
yfir á fundinum haustið 1996 að hún hafi ekki talið að um kvartanir hefði verið
að ræða, heldur frekar umræðu um málefni þeirra einstaklinga sem hlut ættu að
máli. Fyrir dómi lýsti stefnandi þessum samskiptum sínum við forstöðumenn
einnig á þessa lund. Þá lýstu forstöðumenn yfir ánægju sinni með þær breytingar
sem orðið hafa á vinnustofunni, en fundurinn haustið 1996 hafi ekki breytt
neinu í samskiptum þeirra við vinnustofuna. Vitnið Erlín Kristín Karlsdóttir, tók við stöðu
stefnanda eftir að stefnanda var sagt upp störfum. Vitnið kvaðst enn vera að
vinna að verkefnalistanum og nefndi að nú hefði verið ráðin matráðskona til
starfa á vinnustofunni, eins og nauðsynlegt hefði verið. Vitnið Halla Harpa Stefánsdóttir, forstöðuþroskaþjálfi á
hæfingarstöðinni í Bæjarhrauni, Hafnarfirði, staðfesti það að hún teldi að
verkefnalistinn væri ekki fagmannlega unnin. Vitnið kvað sumar tilvísanir í
listanum vera frá hæfingarstöðinni í Bæjarhrauni komnar, en byggðar á
misskilningi og vanþekkingu og ekki hefði verið leitað álits þeirra áður en
verkefnalistinn var gerður. Vitnið kvað stefnanda hafa haft samband við sig
vegna verkefnalistans og hún hefði veitt stefnanda svör miðað við þær forsendur
sem fram hafi komið hjá stefnanda og í verkefnalistanum. Kristján Valdemarsson, forstöðumaður
starfsþjálfunarstaðarins Örva í Kópavogi, kvað sig og Geirlaugu G.
Björnsdóttur, þroskaþjálfa, hafa tekið á móti stefnanda og svarað spurningum
hennar um möguleika til að vinna samkvæmt listanum. Vitnið kvaðst þekkja til
vinnustofunnar og álit hans og Geirlaugar hafi verið það að listinn væri ekki
þess eðlis að hægt væri að vinna eftir honum. Fyrrum samstarfsmenn stefnanda á vinnustofunni,
Arnþrúður Sæmundsdóttir, Aðalheiður Óskarsdóttir, Olga Birna Jóhannsdóttir og
Katrín Súsanna Björnsdóttir, báru allar stefnanda vel söguna. Kváðust þær ekki
vita til annars en að kvartanir um störf hennar hafa verið litlar. Þó kom fram
í máli Katrínar Súsönnu að fyrirspurn hafi komið frá stefnda vegna kvörtunar
einnar forstöðukonunnar varðandi starfsmann vinnustofunnar og jafnframt hefði
Dóra Eyvindardóttir sagt að það hefði „rignt inn“ kvörtunum vegna
vinnustofunnar. Í framhaldi af því hafi stefnandi og leiðbeinendur á
vinnustofunni óskað eftir fundi með forstöðumönnum. Á fundinum hafi komið fram
ýmsar athugasemdir frá forstöðumönnum, mismunandi réttmætar að mati vitnisins. Síðastnefnd vitni kváðu vinnustofuna hafa breyst
gífurlega. Nú væru margir starfsmenn annars staðar í vinnu, í raun hafi verið
opnaður nýr vinnustaður fyrir suma og miklar breytingar hafi verið gerðar á
húsnæðinu og ný tæki keypt. Fram kom að stefnandi hafi sýnt þeim
starfsleiðbeinendum verkefnalistann og þær hafi reynt að finna út úr því
hvernig vinna mætti eftir listanum, en án árangurs. Vitnin Olga Birna og
Aðalheiður og Arnþrúður kváðu framkvæmdastjóra stefnda hafa þá sagt við þær að
slík niðurstaða yrði að vera skrifleg, þar sem hann nyti ekki nægilegrar
aðstoðar frá ráðuneytinu. Þá kom fram að stefnandi hélt starfsmannafundi reglulega
og gerði starfslýsingar þó ekki hafi þær verið skriflegar. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi
kveður að um ráðningarsamband hennar og stefnda hafi gilt lög nr. 70/1996, um
réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Hafi áminning hennar þurft að
uppfylla skilyrði 21. gr. laganna, en samkvæmt 44. gr. laganna sé skylt að
veita áminningu samkvæmt 21. gr. og gefa starfsmanni færi á að bæta ráð sitt
áður en honum er sagt upp störfum ef uppsögn á m.a. rætur að rekja til óhlýðni
við löglegt boð eða bann yfirmanns. Stefnandi
byggir kröfu sína um skaðabætur á því, að áminning sú sem stefnanda var veitt
af stefnda hafi verið ólögmæt. Enginn fótur hafi verið fyrir þeirri
áminningarástæðu, sem tilgreind hafi verið í áminningarbréfi framkvæmdastjóra
stefnda, þ.e. óhlýðni við yfirboðara með því að skila honum greinargerð vegna
verkefnalistans. Í því sambandi
bendir stefnandi á í fyrsta lagi, að samkvæmt samtali stefnanda við
framkvæmdastjóra stefnda, þar sem stefnandi hafi greint framkvæmdastjóranum frá
vandkvæðum við að framfylgja verkefnalistanum, hafi framkvæmdastjórinn farið
þess á leit við stefnanda, að hún sýndi fram á það skriflega að breytingar
honum samkvæmt væru óframkvæmanlegar, framkvæmdastjórinn vissi það sjálfur en
þeir í ráðuneytinu tækju ekki mark á honum. Kveður stefnandi greinargerðina því
hafa verið vandaða og fagmannlega umsögn um fyrirhugaðar breytingar, í samræmi
við fyrirmæli yfirmanns stefnanda, ekki gegn þeim. Í öðru lagi
hafi stefnandi ekki óhlýðnast fyrirmælum framkvæmdastjóra stefnda eins og þau
komu fram á verkefnalistanum, með greinargerð sinni. Í tilvitnuðum
niðurstöðuorðum greinargerðar stefnanda hafi ekki falist óhlýðni, heldur hafi
verið um að ræða metnaðarfulla tilraun stefnanda til að upplýsa yfirmann sinn
um það, að fyrirhugaðar breytingar væru óframkvæmanlegar, miðað við þá aðstöðu,
sérþekkingu og fjölda leiðbeinenda, sem vinnustofan bjó yfir. Til þess að
ráðast í breytingarnar hafi því verið nauðsyn á því að bæta aðstöðu og fjölga
starfsfólki. Í þriðja lagi
hafi fyrirmæli framkvæmdastjórans samkvæmt verkefnalistanum verið
óframkvæmanleg, að óbreyttum mannafla, sérþekkingu og aðstöðu, eins og
stefnandi hafi lýst í greinargerð sinni. Hafi stefnandi vísað m.a. til samtala
við forstöðumenn Hæfingarstöðvarinnar Bæjarhrauni, Hafnarfirði og Örva,
Kópavogi, sem starfi náið með fötluðum. Stefnandi kveður það nú staðfest að hún
hafi haft rétt fyrir sér að þessu leyti, þar sem starfsfólki hafi verið fjölgað
og aðstaða bætt. Fyrirmæli, sem ekki sé mögulegt að framfylgja falli ekki undir
orðalagið „löglegar fyrirskipanir yfirmanna“ í 15. gr. laga nr. 70/1966 og það
að framfylgja ekki slíkum fyrirmælum geti ekki talist til „óhlýðni“ samkvæmt
21. gr. sömu laga. Í fjórða lagi
hafi framkvæmdastjóra stefnda borið, áður en hann veitti stefnanda áminningu á
grundvelli skýslunnar, að rannsaka nákvæmlega hvort greinargerð stefnanda hafi
stuðst við gild rök, t.d. með samanburði við aðrar sambærilegar stofnanir.
Þetta hafi ekki verið gert og sé þar um brot á 10. gr. stjórnsýslulaga nr.
37/1993 að ræða. Í fimmta lagi
er á það bent varðandi framangreindar málsástæður, að líta verði til þeirrar
aðstöðu, sem stefnandi hafi verið í er hún hafi séð sig tilneydda til að senda
frá sér framangreinda greinargerð. Stefnandi hafi borið ábyrgð á vinnustað, þar
sem u.þ.b. tuttugu fatlaðir einstaklingar stundi verndaða vinnu. Stefnandi hafi
mikla þekkingu og reynslu af málefnum fatlaðra og hún hafi sem forstöðumaður
vinnustofunnar á rúmum tíu árum átt verulegan þátt í mótun hennar. Lög nr.
59/1992, um málefni fatlaðra, taki til starfseminnar og geri lögin ásamt öðrum
meginreglum íslensks réttar strangar kröfur um aðbúnað og þjónustu við fatlaða
einstaklinga. Í ljósi þessa hafi verið sérstakt tilefni fyrir framkvæmdastjóra
stefnda til að taka greinargerð stefnanda alvarlega og vanda málsmeðferð en
ekki grípa til þeirra ómálefnalegu ráðstafana sem mál þetta sé sprottið af. Þar sem
áminning stefnanda hafi verið ólögmæt samkvæmt framangreindu hafi skilyrði
uppsagnar samkvæmt 44. gr. laga nr. 70/1996 ekki verið fyrir hendi. Því sé
uppsögnin ólögmæt og veiti stefnanda rétt til skaðabóta. Um
stefnufjárhæðina. Stefnandi
kveðst hafa unnið í rúman áratug við framangreint starf er hún missti stöðu
sína 55 ára að aldri. Hún hafi verið atvinnulaus síðan. Við mat á tjóni stefnanda
vegna uppsagnarinnar beri m.a. að hafa í huga aldur hennar, kyn, menntun og
starfsreynslu. Atvinnumöguleikar 55 ára gamallar konu, sem hafi gagnfræðapróf,
sé búsett á Selfossi og hafi alla sína starfsreynslu við að sinna fötluðu
fólki, séu fáir. Þetta eigi sérstaklega við um störf þar sem þekking hennar og
reynsla komi að notum. Þá beri að hafa í huga að stefnandi hafi verið
ríkisstarfsmaður og því notið réttinda samkvæmt lögum nr. 70/1996 og lögum nr.
29/1963, um lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins. Hafi stefnandi því mátt vænta
þess að halda starfi sínu til venjulegra starfsloka ríkisstarfsmanna svo lengi
sem viðkomandi starfsemi yrði haldið áfram á vegum ríkisins og hún gerðist ekki
brotleg í starfi. Stefnukrafa hennar um skaðabætur vegna fjártjóns 3.143.664
krónur sé því síst of há, en hún samsvari launum stefnanda í tvö ár, miðað við
laun stefnanda eins og þau voru í apríl 1997. Stefnandi gerir
ennfremur kröfu um miskabætur að fjárhæð 250.000 krónur, með vísan til 26. gr.
skaðabótalaga nr. 50/1993. Stefnandi kveður þá kröfu vera hóflega, enda hafi
uppsögnin og uppsagnarástæðan valdið stefnanda verulegum ærumissi. Málsástæður og lagarök
stefnda. Stefndi byggir
í fyrsta lagi á því að uppsögn hafi verið lögmæt og í samræmi við gildandi
ráðningarsamning, sem verið hafi með þriggja mánaða gagnkvæmum uppsagnarfresti.
Samkvæmt því bresti algerlega stoð fyrir kröfum stefnanda um bætur úr hendi
stefnda vegna uppsagnarinnar. Þegar af þessari ástæðu beri að sýkna stefnda af
öllum kröfum stefnanda. Auk tilvísunar til ákvæða í ráðningarsamningi vísar
stefndi til 43. gr. laga nr. 70/1996, um réttindi og skyldur starfsmanna
ríkisins. Stefndi kveður
stefnanda hafa verið veitt áminning, með vísan til 21. gr. laga nr. 70/1996,
vegna ámælisverðrar háttsemi í starfi sem forstöðumaður vinnustofunnar að
Gagnheiði 39. Áminningin hafi verið fyllilega lögmæt og réttmæt. Stefnanda hafi
verið kynnt efni fyrirhugaðrar áminningar og henni gefinn kostur á að tala máli
sínu. Áminningin hafi komið til vegna skorts á samstarfsvilja af hálfu
stefnanda, með því að hún hafi neitað að hlýða lögmætum fyrirmælum yfirboðara
og sinna nauðsynlegu samstarfi við samstarfsaðila. Með greinargerð stefnanda
þar sem hún lýsti því yfir að henni væri ekki fært að sinna hinum nýja
verkefnalista sem henni var afhentur í lok desember 1996 hafi stefnandi haft að
engu lögmæt fyrirmæli yfirboðara, sbr. 15. gr. laga nr. 70/1996. Stefndi kveður
stefnanda ekki hafa verið áminnta sérstaklega fyrir að hafa skilað greinargerð
vegna verkefnalistans, heldur hafi það verið nefnt sem dæmi um skort hennar á
samstarfsvilja, en í áminningarbréfinu hafi komið fram að ítrekaðar kvartanir
hefðu borist frá samstarfsaðilum stefnanda og aðstandendum starfsmanna
vinnustofunnar vegna skorts á samstarfsvilja. Stefndi nefnir
að stefnandi hafi kosið að sleppa því að mæta til fundarins með
framkvæmdastjóra stefnda og Dóru Eivindardóttur, sem fyrirhugaður hafi verið
27. febrúar 1997 og hafi stefnandi ekki tjáð sig um efni fyrirhugaðrar
áminningar. Þrátt fyrir að það komi fram í áminningarbréfi hverju það myndi
varða ef stefnandi bætti ekki ráð sitt, þá hafi engin teikn komið fram um að
stefnandi myndi gera það. Stefnandi hafi hins vegar ritað bréf sitt til
aðstandenda starfsmanna vinnustofunnar hinn 4. mars 1997 og óskað eftir því að
þeir ræddu við hana um áminninguna hefðu þeir átt einhvern hlut að máli. Þá
hafi stefnandi lýst því yfir að henni væri ómögulegt að vinna einhver verk
þvert um hug sinn til að þóknast yfirboðara sínum. Þar með hafi stefnandi lýst
því yfir að það væri ekki vilji til þess af hennar hálfu til að bæta samstarf
við yfirboðara og fylgja fyrirmælum hans. Þá byggir
stefndi á því að yfirmaður stefnanda hafi haft lögmætan rétt til að áminna
stefnanda fyrir að fara ekki að fyrirmælum sbr. 15. gr. laga nr. 70/1996.
Framkvæmdastjóri stefnda hafi átt mat um það hvaða starfsmenn hann teldi að
best gætu farið að fyrirmælum um stjórn og starfsemi stofnunarinnar.
Vinnuveitandi stefnanda hafi því ekki þurft að sæta gagnrýni stefnanda á
starfseminni og hafi við þessar aðstæður verið rétt og skylt að slíta
ráðningarsamningi með lögmæltum hætti. Stefndi kveður áminningu til stefnanda
hafa verið lögmæta og byggða á efnislega réttmætum grundvelli og ástæðum og að
skylt hefði verið að veita hana samkvæmt ákvæðum 21. gr. laga nr. 70/1996.
Fyrir hafi legið að stefnandi hafi sýnt óhlýðni við löglegt boð yfirmanns og
ekki sýnt vilja til að ná fullnægjandi árangri í starfi. Stefndi
mótmælir því eindregið að óvilji stefnanda til að sinna fyrirmælum megi skoðast
sem metnaðarfull tilraun til að upplýsa yfirmann sinn um að verkefnaskipan hans
væri óframkvæmanleg. Stefnda hafi ekki borið skylda til að rannsaka gagnrýni
stefnanda á starfsemi stofnunarinnar. Um skyldu þess efnis sé hvorki mælt fyrir
um í lögum nr. 70/1996 né ráðningarsamningi. Þá mótmælir stefndi að 10. gr.
laga nr. 37/1993 geti átt við í þessu máli, enda hafi við stjórn og
stefnumörkun stofnunarinnar ekki verið tekin ákvörðun um réttindi og skyldur
stefnanda. Stefndi kveður að innri málefni um stjórn og starfsemi stofnana teljist
ekki vera stjórnvaldsákvarðanir um rétt eða skyldu manna, sbr. 1. gr.
stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Stefndi kveður lög nr. 70/1996 ganga framar lögum
nr. 37/1993 varðandi réttindi og skyldur starfsmanna. Mál stefnanda hafi verið
nægilega rannsakað enda hafi verið að fullu upplýst að stefnandi hafi ekki
viljað gegna þeim skyldum sem henni var falið. Samkvæmt
framansögðu hafi uppsögn stefnanda einnig verið í samræmi við ákvæði 43. gr. og
44. gr. laga nr. 70/1996, enda hafi áminning í engu borið tilætlaðan árangur. Stefndi
mótmælir þeirri fullyrðingu stefnanda að sátt hafi verið um starfsemi
vinnustofunnar og vísar um það til gagna málsins og framburðar vitna fyrir
dómi. Stefndi kveður stefnanda hafa átt mjög erfitt með að eiga samskipti við
þá sem tengst hafi starfsemi vinnustofunnar, t.d. við Dóru Eyvindardóttur,
deildarstjóra ráðgjafadeildar stefnda, Önnu Hjaltadóttur, forstöðumann
sambýlisins að Árvegi 8, Maríu Jónsdóttur, forstöðumann sambýlisins að
Vallholti 12-14 og Sigrúnu Þorvarðardóttur forstöðuþroskaþjálfa, Vallholti 9,
sem telji að starf stefnanda hafi ekki skilað þeim árangri sem eðlilegt geti
talist af vernduðum vinnustað. Vegna þessara
kvartana hafi stefndi fengið þau Annettu Ingimarsdóttur, iðjuþjálfa og Andés
Ragnarsson, sálfræðing, til að meta í hverju ætti að breyta starfseminni. Í
skýrslu þeirra hafi verið margt í starfsemi vinnustofunnar sem mætti bæta og
hafi Annetta talið að skilgreina þyrfti markmið vinnustofunnar upp á nýtt, en
stofnunin gæti auðveldlega sinnt margþættri starfsemi fyrir fatlaða, þar sem
fram færi hæfing, starfshæfing og vernduð vinna. Annetta hafi gagnrýnt marga
þætti starfseminnar, en Andrés m.a. bent á að bæta þyrfti úr faglegum römmum
vinnustofunnar og gera bragarbót á vinnubrögðum. Hins vegar hafi úrvinnsla og
undirtektir stefnanda vegna þessara skýrslna engar verið og þegar
verkefnalistinn, sem m.a. hafi verið byggður á lögum nr. 59/1992, um málefni
fatlaðra og úttektum sérfræðinganna tveggja, var kynntur, hafi höfnun stefnanda
á breytingum verið alger. Þar sem samskipti
stefnanda við samstarfsaðila hafi hvorki verið góð né árangursrík og stefnandi
hafi ekki viljað fara eftir verkefnalista, hafi forstöðumanni stefnda verið
skylt að áminna stefnanda samkvæmt 21. gr. laga nr. 70/1996. Stefndi
mótmælir þeirri fullyrðingu stefnanda sem rangri að óframkvæmanlegt sé eða hafi
verið að vinna eftir verkefnalistanum og að framkvæmdastjóri stefnda hafi
viðurkennt það í samtölum við stefnanda, eða að greinargerð stefnanda hafi
verið samin að einhverju leyti að tilhlutan framkvæmdastjórans. Þótt leita hafi
þurft eftir fjármagni til að framkvæma breytingar á vinnustofunni, hafi það
ekki verið viðurkennt af hálfu framkvæmdastjórans að breytingar hafi verið
óframkvæmanlegar. Ávallt hafi legið fyrir að sú stefna að koma á þjónustu fyrir
fjölfatlaða einstaklinga á sambýlum sem ekki hafi notið hennar fyrr. Því er
mótmælt að þurft hafi að ráða fleira fólk vegna þessa, en samanlagt
starfshlutfall starfsmanna hafi aðeins aukist um 10%. Í stað stefnanda hafi
verið ráðinn ófaglærður starfsmaður, rétt eins og stefnandi, til að veita
vinnustofunni forstöðu. Sá verkefnalisti sem um er rætt hafi nýst ágætlega við
endurskipulagningu vinnustofunnar, sbr. greinargerðir Dóru Eyvindardóttur,
deildarstjóra, Erlínar Karlsdóttur, forstöðumans og Sigrúnar Þorvarðardóttur,
forstöðuþroskaþjálfa. Engin vandamál hafi orðið við að koma á þjónustu og
verndaðri vinnu fyrir þá fjölfötluðu einstaklinga sem stefnandi hafi talið
ófært að láta í té. Þá mótmælir
stefndi því að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni eða grundvöllur sé fyrir
bótakröfu hennar, þótt talið yrði að áminning hafi ekki byggst á réttmætum
forsendum. Stefnandi hafi ekki getað treyst því að fá frekari bætur vegna
ráðningarslita, en sem næmu launum í uppsagnarfresti, en fyrir liggi að
stefnanda voru greidd þriggja mánaða laun án vinnuskyldu. Stefnandi hafi heldur
ekki getað treyst því að halda starfi sínu til venjulegra starfsloka
ríkisstarfsmanna, enda hafi gilt um ráðninguna gagnkvæmur uppsagnarfrestur.
Stefndi kveðst mótmæla sérstaklega miskabótakröfu stefnanda, enda hvorki
lagaskilyrði né tilefni til að dæma stefnanda miska. Uppsögn
ráðningarsamningsins hafi ekki verið ólögmæt meingerð gegn frelsi, friði, æru
eða persónu stefnanda og bresti því skilyrði fyrir beitingu 26. gr.
skaðabótalaga nr. 50/1993. Sé þetta sjálfstæð ástæða til sýknu af öllum kröfum
stefnanda. Vegna varakröfu
sinnar vill stefndi benda á, að bótakrafa geti ekki samsvarað tveggja ára
launum, eins og stefnandi haldi fram. Stefnandi hafi ekki rökstutt kröfu sína.
Engu tjóni, samsvarandi tveggja ára launum, sé fyrir að fara í tilviki
stefnanda og engri réttarreglu sé til að dreifa þess efnis að bætur megi
ákvarða á þann hátt er uppsögn byggi á gildum ákvæðum ráðningarsamnings.
Bótakrafa stefnanda sé að þessu leyti langt umfram það sem dómvenja, á
grundvelli 3. mgr. 11. gr. eldri laga um réttindi og skyldur starfsmanna
ríkisins nr. 38/1954, gefi tilefni til, ef stefnandi hefði hins vegar notið
skipunar í starf, sbr. reglu þá er nú gildi að þessu leyti um embættismenn í 2.
mgr. 32. gr. laga nr. 70/1996. Að lokum mótmælir stefndi því sérstaklega að
miða eigi við yfirvinnu og orlofsgreiðslur ef bætur verða dæmdar með hliðsjón
af föstum launum stefnanda, en í því tilviki kæmi aðeins til greina að miða við
föst mánaðarlaun án yfirvinnu, sem hafi í apríl 1997 numið 96.871 krónum. Stefndi reisir
kröfur sínar um málskostnað á XXI. kafla laga nr. 91/1991, um meðferð
einkamála. Niðurstöður. Eins og rakið hefur verið var stefnandi ráðin til starfa
hjá stefnda 12. janúar 1987, samkvæmt samningi með gagnkvæmum þriggja mánaða
uppsagnarfresti. Í 43. gr. laga nr. 70/1996, um réttindi og skyldur starfsmanna
ríkisins, segir m.a.: „Forstöðumaður stofnunar hefur rétt til að segja
starfsmanni upp störfum eftir því sem fyrir er mælt í ráðningarsamningi...“. Hins vegar segir í 44. gr. sömu laga: „Skylt er að veita
starfsmanni áminningu skv. 21. gr. og gefa honum færi á að bæta ráð sitt áður
en honum er sagt upp störfum ef uppsögn á rætur að rekja til ástæðna sem þar
eru greindar. Annars er ekki skylt að gefa starfsmanni kost á að tjá sig um
ástæður uppsagnar áður en hún tekur gildi, þar á meðal ef uppsögn stafar af
öðrum ástæðum, svo sem þeirri að verið sé að fækka starfsmönnum vegna
hagræðingar í rekstri stofnunar. Ef starfsmaður óskar skal rökstyðja uppsögn skriflega.
Ef hún á rætur að rekja til ástæðna sem greindar eru í 21. gr. má bera hana
undir hlutaðeigandi ráðherra.“. Þá segir í 21. gr. laganna: „Ef starfsmaður hefur sýnt í
starfi sínu óstundvísi eða aðra vanrækslu, óhlýðni við löglegt boð eða bann
yfirmanns síns, vankunnáttu eða óvandvirkni í starfi, hefur ekki náð
fullnægjandi árangri í starfi, hefur verið ölvaður að starfi eða framkoma hans
eða athafnir í því eða utan þess þykja að öðru leyti ósæmilegar, óhæfilegar eða
ósamrýmanlegar starfinu skal forstöðumaður stofnunar veita honum skriflega
áminningu. Áður skal þó gefa starfsmanni kost á að tala máli sínu ef það er
unnt.“ Áður en stefnanda var veitt lausn frá störfum bar
stefnda að taka skýra afstöðu til þess á hvaða lagagrunni það var gert. Við
úrlausn þessa máls verður ekki litið til 43. gr. laga nr. 70/1996 í þessu
sambandi, heldur ber við það að miða að uppsögn stefnanda hafi stuðst við 44.
gr. laga nr. 70/1996. Er það eðlilegt miðað við starf stefnanda, sem var ráðin
ótímabundið og aðdraganda uppsagnarinnar, auk þess sem framlögð gögn í málinu
bera það nokkuð með sér, sbr. t.d. orð áminningarbréfs til stefnanda, þar sem
tvisvar sinnum var sérstaklega skírskotað til 21. gr. laganna, jafnframt því
sem tekið var fram að stefnanda væri gefinn kostur á að bæta ráð sitt fyrir 18.
apríl 1997, ella yrði henni sagt upp störfum. Kemur næst til skoðunar hvort áminning stefnanda hafi
verið lögmæt þannig að stefnda hafi verið rétt að víkja stefnanda úr starfi. Í 30. gr. laga nr. 59/1992, um málefni fatlaðra, er
kveðið á um verndaða vinnustaði. Vinnustofan að Gagnheiði 39, Selfossi er rekin
og fjármögnuð af stefnda, sem er ríkisstofnun sem starfar eftir 12. gr. laga um
málefni fatlaðra. Framkvæmdastjóri svæðisskrifstofunnar var næsti yfirmaður
stefnanda. Upplýst er að starfsemi vinnustofunnar var með
tiltölulega fastmótuðu sniði áður en stefnanda var sagt upp störfum. Fötluðum
starfsmönnum hafði þó fjölgað eftir því sem fram liðu stundir og voru u.þ.b. 20
þegar stefnanda var sagt upp störfum. Starfsleiðbeinendur voru fimm í 4,4
stöðugildum, auk eins starfsmanns frá Atvinnutryggingarsjóði sem starfaði að
hluta til í þágu vinnustofunnar. Eini leiðbeinandinn sem hafði einhverja
menntun varðandi málefni fatlaðra var í 60% starfi, en aðrir
starfsleiðbeinendur voru án sérstakrar menntunar á þessu sviði. Forstöðumaður
sá sem ráðinn var í starf stefnanda var ekki með meiri reynslu eða þekkingu en
stefnandi á þessu sviði. Í áminningarbréfi stefnda kemur fram að ástæða
áminningarinnar hafi verið skortur á samstarfsvilja stefnanda. Eins og að
framan er rakið virðist óánægjan aðallega hafa beinst að því að mikið fatlaðir
starfsmenn fengju ekki á vinnustofunni það atlæti og hæfingu sem þeim best
hentaði. Hins vegar voru stefnandi og aðrir leiðbeinendur vinnustofunnar
óánægðir með hversu mikill fjöldi starfsmanna var sendur til vinnustofunnar og
að verulega fötluðum starfsmönnum var komið fyrir á vinnustofunni, án þess að
aðstaða, fjármagn eða starfskraftur væri til staðar til að sinna þeim. Af framburði aðila og vitna fyrir dómi, verður að telja
að meginástæða áminningarinnar hafi ekki verið óhlýðni stefnanda við lögleg boð
yfirmanna sinna að öðru leyti en því sem nemur skýrslu stefnanda er gerð var í
tilefni títtnefnds verkefnalista stefnda og háttsemi stefnanda í kjölfar
skýrslunnar. Enda laut viðvörun í áminningarbréfi að skýrslunni, en ekki að
öðrum atriðum. Auk þess kvað framkvæmdastjóri stefnda viðbrögð sín, eftir fund
forstöðumanna sambýla og starfsleiðbeinanda á vinnustofunni haustið 1996 vegna
þessarar óánægju, hafa verið þau, að um væri að ræða samskiptamál þess eðlis að
hann tæki ekki afstöðu til þeirra, heldur væri það viðkomandi að leita
sameiginlega að lausnum. Verður því ekki séð að af hálfu stefnda hafi verið
tekin skýr afstaða til þess hvort kvartanir þessar um störf stefnanda og að
nokkru leyti um störf annarra starfsleiðbeinanda vinnustofunnar, væru á rökum
reistar. Eins og rakið hefur verið ákvað stefndi að gefa mikið
fötluðum einstaklingum möguleika á hæfingu á vinnustað stefnanda, í samræmi við
markmið laga um málefni fatlaðra nr. 59/1992. Í 1. mgr. 8. gr. reglugerðar um atvinnumál fatlaðra nr.
376/1996 segir: „Í hæfingu felst kerfisbundin og alhliða starfs- og félagsleg
þjálfun. Með hæfingunni skal stuðlað að því að einstaklingar verði hæfari til
iðju eða atvinnuþátttöku. Stefnt skal að því að hæfingin sé tímabundin. Ekki er
skylt að greiða laun fyrir hæfingu.“ Framkvæmdastjóri stefnda lagði því fyrir stefnanda
títtnefndan verkefnalista og óskaði eftir skýrslu frá stefnanda um það hvernig
uppfylla mætti verkefnalistann. Eins og stefnandi rakti í skýrslu sinni leitaði hún
aðstoðar sérfræðinga áður en hún gerði skýrsluna. Hafa þeir sérfræðingar
staðfest fyrir dómi að niðurstöður stefnanda sem hún kemst að í skýrslunni séu
réttar. Meðal annars var um að ræða forstöðumann vinnustofunnar við Bæjarhraun
þar sem hæfing fyrir mikið fatlað fólk hefur verið stunduð um árabil. Í
verkefnalistanum var þó sérstaklega vísað til þess til að haft hefði verið mið
af starfseminni þar. Þá ber að hafa í huga að niðurstöður stefnanda eru með
þeim fyrirvara, að miðað væri við þær forsendur sem henni voru sannanlega
gefnar. Þannig að ef ekki kæmi til aukin aðstaða, tæki, aukinn starfskraftur og
að sérstök fagþekking kæmi í öðru formi en sem ráðgjöf utanaðkomandi
sérfræðinga, væri verkefnalistinn óframkvæmanlegur og ekki á hennar færi að
framfylgja honum. Í málinu liggja frammi gögn sem sýna að stefndi hafði áður en
verkefnalistinn var gerður leitað eftir fjármagni frá ríkissjóði, m.a. vegna
væntanlegs aukins umfangs í starfsemi vegna hæfingar. Að virtum framburði
samstarfsmanna vinnustofunnar er einnig upplýst að starfsemi vinnustofunnar að
Gagnheiði 39, Selfossi hefur tekið töluverðum breytingum frá því að stefnanda
var sagt upp störfum, þannig að nokkrir starfsmenn vinnustofunnar eru nú starfandi
á almennum vinnumarkaði, sumt af starfsemi vinnustofunnar á sér nú stað í öðru
húsi, auk þess sem sérhæfð tæki til hæfingar hafa verið keypt. Virðist sem
breytingum þessum sé ekki með öllu lokið. Svo virðist sem stefnandi hafi upphaflega ætlað að reyna
að uppfylla verkefnalistann, auk þess sem í skýrslu stefnanda segir að hægt
væri að nálgast markmið verkefnalistans um hæfingu á vinnustofunni með því að
skipta deginum niður milli hæfingar og vinnu. Samkvæmt því sem að framan er rakið, verður ekki annað
séð en að skýrsla stefnanda hafi verið samin eftir bestu samvisku miðað við þær
forsendur sem stefnanda voru gefnar og að höfðu samráði við reynda aðila á
þessu sviði. Þrátt fyrir að ákvörðunarvald um stefnumörkun á
starfsemi vinnustofunnar sé stefnda, verður samkvæmt framansögðu ekki talið að
með skýrslu sinni hafi stefnandi brotið hlýðniskyldu sína gagnvart stefnda og
„þar með haft að engu lögmæt fyrirmæli yfirboðara um starf
[sitt], sbr. 15.
gr. laga nr. 70/1996.“, eins og segir í áminningarbréfi til stefnanda. Að teknu tilliti til stöðu Dóru Eyvindardóttur hjá
stefnda, verður heldur ekki talið sannað, gegn andmælum stefnanda, að stefnandi
hafi á fundinum hinn 21. febrúar 1997 verið boðuð til fundar hinn 27. febrúar
1997, eins og stefndi heldur fram. Að því virtu sem að framan er rakið, lítur dómurinn svo
á að þegar af þeirri ástæðu að áminning sú sem um ræðir var ekki byggð á
lögmætum forsendum, voru ekki lagaskilyrði fyrir uppsögn stefnanda samkvæmt
ákvæðum 44. gr. laga nr. 70/1996. Því ber stefnanda bætur úr hendi stefnda, að
teknu tilliti til fastra launa hennar hjá stefnda, en laun fyrir svokallaða
fasta yfirvinnu er hluti af föstum launum hennar. Liðið er tæpt ár frá því að stefndi sagði stefnanda upp störfum og
er stefnandi enn atvinnulaus, en því er ekki mótmælt að stefnandi hefur leitað
sér að vinnu allt frá þeim tíma. Stefnandi var 55 ára gömul er henni var sagt
upp störfum og hefur sína starfsreynslu á þessu atvinnusviði. Því er fallist á
það með stefnanda að atvinnumöguleikar stefnanda eru ekki miklir, sérstaklega
varðandi störf þar sem þekking hennar og reynsla kemur að notum. Hins vegar ber
að hafa í huga að stefnandi fékk greidd laun frá stefnda út uppsagnarfrest, eða
allt til 31. júlí 1997. Með vísan til alls þessa þykja bætur til stefnanda
hæfilega ákveðnar 1.600.000 krónur. Hins vegar er
fallist á það með stefnda að lagaskilyrði séu ekki fyrir því að dæma stefnanda
miskabætur samkvæmt 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 og er stefndi því
sýknaður af kröfu um miskabætur. Ber stefnda því að greiða stefnanda 1.600.000 krónur,
ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá
þingfestingardegi 12. nóvember 1997 til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum skal stefndi greiða stefnanda
280.000 krónur í málskostnað. Hefur þá verið tekið tillit til þeirrar skyldu
stefnanda að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Ólafur Börkur Þorvaldsson, héraðsdómari, kveður upp
þennan dóm, en uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna mikilla starfsanna
dómara. Dómsorð: Stefndi, Svæðisskrifstofa
málefna fatlaðra á Suðurlandi, kt. 540880-0269, greiði stefnanda, Elsu
Jónsdóttur, kt. 060142-3519, 1.600.000 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, frá 12. nóvember 1997 til greiðsludags. Stefndi er
sýknaður af kröfum stefnanda um miskabætur. Stefndi greiði
stefnanda 280.000 krónur í málskostnað. |
Mál nr. 341/1998 | Vinnuslys Sjómaður | B
slasaðist um borð í togara í eigu S er hann skar sig á vasahnífi í litlafingur.
Skipstjórinn saumaði sárið í samráði við lækni og gaf B sýklalyf. Að mati
læknis í landi var ekki ástæða til að fara með B til næstu hafnar, en þangað
var 8 til 9 klukkustunda sigling. Sýking komst í sárið og rúmum tveimur árum
eftir slysið var gerð aðgerð á B þar sem hluti fingursins var fjarlægður. B
krafði S um bætur fyrir miska, varanlega örorku og töpuð lífeyrisréttindi á
grundvelli þess að um hefði verið að ræða stórkostlegt gáleysi skipstjórans.
Ekki var talið að snúa ætti sönnunarbyrði við í málinu og leggja hana á S. Þá
var ekki talið að byggja ætti ábyrgð S á því að vasahnífurinn sem B skar sig á
hefði verið bilað eða gallað tæki í skilningi skaðabótaréttar. Talið var
ósannað að meðhöndlun skipstjórans hafi átt þátt í varanlegri örorku B. Var niðurstaða
héraðsdóms um sýknu S af kröfum staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur
Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 27. ágúst 1998 og krefst þess að stefnda verði gert að greiða sér
3.920.100 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá 23. október 1990 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að
héraðsdómur verði staðfestur og sér dæmdur málskostnaður fyrir Hæstarétti, en
til vara, að sök verði skipt, kröfur áfrýjanda lækkaðar og málskostnaður
felldur niður. Vátryggingafélagi Íslands hf. hefur
verið stefnt fyrir Hæstarétt til réttargæslu. I. Samkvæmt ljósriti úr dagbók
togarans Skafta SK 3, sem lagt var fyrir Hæstarétt, var skráð eftirfarandi
sunnudaginn 21. október 1990: „Kastað í Rósagarði 10.oo dregið suður
af ... Bertel Benediktsson sker sig á vasahníf í litlafingur saumað sk
læknisr.“ Ágreiningur málsaðila lýtur að orsökum og afleiðingum þessa slyss. Málavöxtum og málsástæðum aðila er
lýst í héraðsdómi. Fallist verður á með héraðsdómi,
með vísan til forsendna hans, að sönnunarbyrði verði ekki snúið við og lögð á
stefnda í máli þessu. Einnig ber að fallast á, með vísan til röksemda
héraðsdóms, að sök stefnda verði ekki á því reist að vasahnífurinn hafi verið
bilað eða gallað tæki í skilningi skaðabótaréttar. Aðferð áfrýjanda við að opna
hnífinn getur og ekki talist venjuleg. II. Áfrýjandi kom til skoðunar hjá Ara
Helga Ólafssyni, sérfræðingi í bæklunar- og handaskurðlækningum, á
bæklunardeild Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri 6. nóvember 1990. Þar gekkst
áfrýjandi undir aðgerð á fingrinum 16. sama mánaðar. Í ljós kom að önnur beygisinin út í fingurinn
hafði skorist í sundur. Að sögn læknisins hafði sjálf sinin dregist alveg upp í
hendi og þurfti að sækja hana þangað og þræða aftur út í litla fingur til að
tengja afskornu endana. Þarna hafði myndast allmikill örvefur, sem þurfti að
hreinsa burt. Daginn eftir var sett sérstakt togstrekk til þess að minnka
stirðleika og fá betri árangur af aðgerðinni. Áfrýjandi var með togstrekkið til
13. desember 1990, og kom nokkrum sinnum til eftirlits. Að mati læknisins varð árangur
aðgerðarinnar ekki nægilega góður og allmikil kreppa kom í fingurinn. Í vottorði
26. júní 1991 taldi læknirinn rétt að bíða og sjá hvernig gengi, en með
haustinu kæmi sterklega til greina að gera svokallaða tenolys-aðgerð, þar sem
losaðir væru samvextir við sinar og jafnvel við liði. Í þessu vottorði tjáði
læknirinn sig um þá skoðun, sem sett hafði verið fram, að áfrýjandi „hefði
helst þurft að komast til læknis innan 6 í mesta lagi 12 klukkutíma ef ekki
hefði átt að fara svo illa sem raun ber vitni.“ Læknirinn kvaðst ekki sammála
þessari fullyrðingu. Það skipti miklu meira máli hvernig meðferð sjálft sárið
fengi í byrjun. Fái sár rétta meðferð í byrjun sé yfirleitt hægt að reikna með
að fá þokkalega góðan árangur þó að líði allt að mánuður fram að sinasaumi. „Í
þessu tilviki eru samt sennileg röð af óheppilegum aðstæðum. Það hefði til
dæmis ekki átt að sauma sárið úti á sjó þar sem ekki eru fullkomnar
sótthreinsaðar aðstæður. Sennilega hefur það að einhverju leyti orsakað bólgu
sem var í fingrinum og meiri örmyndun. Eingöngu hefði átt að þvo sárið og
hreinsa vel og setja sótthreinsaðar umbúðir.“ Annað vottorð læknisins er dagsett
1. nóvember 1992. Þar kemur fram að í febrúar 1992 hafi áfrýjandi ekki haft
áhuga á því að fara út í frekari aðgerðir á fingrinum, en í apríl sama árs hafi
hann lýst áhuga sínum á aðgerðinni. Í september og október hafi þeir talað
saman og aðgerðartími hafi verið ákveðinn 10. desember 1992. Í lok vottorðsins,
sem skrifað var að beiðni þáverandi lögmanns áfrýjanda, segir læknirinn að rétt
sé að láta líða a.m.k. þrjá til fjóra mánuði eftir fyrirhugaða aðgerð þar til
reynt verði að meta lokaárangur. Þriðja vottorð Ara Helga Ólafssonar
læknis er frá 10. janúar 1993 og skrifað til sama lögmanns. Þar segir meðal
annars: „Sjúklingur lá nú inni á Bæklunardeild FSA 09.12. - 10.12.1992. Við
skoðun á fingrinum kom í ljós að puttinn var festur í kreppu að minnsta kosti
jafn mikilli og búið var að vera í mjög langan tíma ef eitthvað er var kreppan
orðin meiri. Útlit fingursins við skoðun var þannig að ekki var talið líklegt
að góður árangur yrði af neinum þeim aðgerðum sem reyna má í því skyni að rétta
úr fingri og fá í hann hreyfingu aftur. Þannig að ákveðið var í samráði við
sjúkling að gera stúfhögg á litlafingrinum ...“ Varanleg örorka áfrýjanda af þessu
var metin 8%. III. Áfrýjandi reisir kröfur sínar á
hendur stefnda á því, að hann hefði átt að komast undir læknishendur eins
fljótt og verða mátti. Höfuðorsök örorku hans sé stórkostlegt og vítavert
gáleysi skipstjórans við þær læknisaðgerðir sem hann hafi tekist á hendur til
að gera að áverkanum. Hefði þetta gáleysi ekki komið til séu allar líkur fyrir
því að fingri hans hefði verið bjargað. Svo sem í héraðsdómi greinir var
Ari Helgi Ólafsson læknir spurður um þetta atriði fyrir dómi. Kjarni svara hans
var, að tíminn sjálfur hafi ekki skipt sköpum heldur hitt, hvernig búið var um
sárið í byrjun, og einnig, að margar samverkandi ástæður væru fyrir því að
fingurinn krepptist og árangur af aðgerð varð ekki sem skyldi. Hann lagði
áherslu á að sýkingin sem kom hafi þarna haft áhrif. Í því sambandi athugast,
að skipstjórinn kvaðst hafa gefið áfrýjanda penísillín eins og læknirinn
ráðlagði, og kvaðst áfrýjandi hafa fengið töflurnar. Skipstjórinn bar hins
vegar fyrir héraðsdómi, að áfrýjandi hafi ekki tekið töflurnar og sagt að hann
þyrfti það ekki, það græfi aldrei í sér. Þessu var ekki mótmælt af áfrýjanda. Skipstjórinn kvaðst hafa farið
eftir ráðleggingum læknis á Höfn í Hornafirði þegar hann bjó um sárið og
saumaði það saman. Það verður ekki dregið í efa nú. Með vísan til forsendna
héraðsdóms verður fallist á þá niðurstöðu hans, að ósannað sé að meðhöndlun
skipstjóra hafi átt þátt í hinni varanlegu örorku áfrýjanda. Verður hinn
áfrýjaði dómur því staðfestur. Rétt þykir að hvor aðila beri sinn
málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður. Hvor aðila beri sinn málskostnað
fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms
Norðurlands vestra 27. maí 1998. I. Mál þetta, sem
tekið var til dóms að loknum munnlegum flutningi 15. apríl sl., er höfðað af
Bertel Benediktssyni, kt. 181166-4799, Hátúni 6, Reykjavík með stefnu útgefinni
28. október 1997 og þingfestri 11. nóvember 1997 á hendur Fiskiðjunni
Skagfirðingi hf., kt. 461289-1269,
Eyrarvegi 18, Sauðárkróki. Til réttargæslu stefndist Vátryggingafélagi Íslands
hf., kt. 690689-2009, Ármúla 3, Reykjavík. Endanlegar dómkröfur
stefnanda. Stefnandi
krefst þess, að Fiskiðjunni Skagfirðingi verði gert að greiða sér 3.920.100
krónur ásamt dráttarvöxtum frá 23. október 1990 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar að skaðlausu og
að við ákvörðun málskostnaðar verði tekið tillit til þess að stefnandi er ekki
virðisaukaskattskyldur. Ekki eru hafðar
uppi sjálfstæðar kröfur á hendur réttargæslustefnda. Dómkröfur stefnda. Stefndi,
Fiskiðjan Skagfirðingur hf., krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og
málskostnaðar úr hendi stefnanda en til vara að sök verði skipt, stefnukröfur
lækkaðar stórlega og málskostnaður felldur niður. Réttargæslustefndi
gerir ekki kröfur í málinu. II. Málavextir. Þann 23.
október 1990 var stefnandi við vinnu sína, sem háseti, um borð í togaranum
Skafta SK-3 frá Sauðárkróki er skipið var á veiðum í Rósagarðinum miðja vegu
milli Íslands og Færeyja. Skipverjar voru að skera úr og bæta troll skipsins.
Við starf sitt ætlaði stefnandi m.a. að nota vasahníf af algengustu gerð sem er
þannig gerður að blað hnífsins er fellt inn í skaftið þegar ekki er verið að
nota hnífinn. Hnífinn hafði hann fengið afhentan um borð í skipinu. Að sögn
stefnanda hafði hann fengið hnífinn nýjan daginn áður en honum gekk strax illa
að opna hann. Í þetta sinn greip hann því til þess ráðs að setja blað hnífsins
í skrúfstykki og reyndi að opna hann með því að toga í skaftið. Virðist sem
hnífurinn hafi opnast að einhverju leyti en skroppið úr skrúfstykkinu áður en
hann opnaðist alveg. Þegar hnífurinn losnaði úr festingunni small hann saman og
skar stefnanda í litla fingur hægri handar. Stefnandi
kveðst hafa sýnt bátsmanni sárið og hann hafi farið með stefnanda til
skipstjóra, Sverris Kjartanssonar. Skipstjóri hafði strax samband við lækni á
Höfn í Hornafirði. Að sögn stefnda bað læknirinn skipstjórann að spyrja
stefnanda hvort hann hefði tilfinningu í fingrinum sem stefnandi hafði. Að
þessum upplýsingum fengnum hafi læknirinn sagt skipstjóranum að sauma sárið
saman, búa um það og gefa stefnanda pencillin. Að mati læknisins hafi ekki
verið ástæða til að fara með stefnanda í land en til næstu hafnar var milli 8
og 9 klukkustunda sigling. Skipstjóri fór að ráðleggingum læknisins og saumaði
sárið saman með fjórum sporum og gaf stefnanda penisillíntöflur og lét hann að
auki hafa umbúðir til skiptanna. Stefnandi kveðst ekki hafa heyrt samtal
skipstjórans og læknisins. Hann kveðst hafa unnið áfram eins og hann gat en það
hafi ekki verið mikið. Að sögn
stefnanda var farið að grafa mjög í sárinu á sjötta degi og hann hafi þá fengið
lítinn hníf hjá skipstjóranum og skorið á saumana og tekið þá úr en við það
hafi komið gröftur út um götin eftir saumana. Hann kveðst þá hafa stungið gat á
sárið, sem var bólgið og þrútið, og hleypt greftrinum út. Síðan hafi hann
hreinsað sárið og búið aftur um það og síðan hafi allt virst vera í lagi þann
tíma sem var eftir af veiðiferðinni. Afla skipsins átti að selja erlendir og
kom það við í Færeyjum u.þ.b. hálfum mánuði eftir slysið og þar fór stefnandi
af og flaug heim til Íslands. Daginn eftir að
stefnandi kom heim fór hann til læknis sem vísaði honum til Ara H. Ólasonar,
sérfræðings í handar- og bæklunarskurðlækningum. Ari framkvæmdi aðgerð á hendi
stefnanda þann 16. nóvember 1990 þar sem hann taldi afltaug hafa farið í
sundur. Þar sem stefnanda versnaði í fingrinum gekkst hann undir aðra aðgerð
þann 10. desember 1992. Í síðari aðgerðinni var hluti litlafingursins
fjarlægður með svokölluðu stúfhöggi. Stefnandi fór í
örorkumat þann 7. mars 1991 og var varanleg örorka hans þá metin 3%. Í ágúst
1993 fór hann aftur í örorkumat vegna aðgerðarinnar sem gerð var í desember
1992. Í því mati var varanleg örorka hans, af Júlíusi Valssyni, lækni metin 8%. Að sögn
stefnanda hefur hann alltaf talið að útgerð skipsins bæri skaðabótaábyrgð á
tjóni sínu en hann hafi falið lögmanni að ganga frá málinu fljótlega eftir að
örorkumatið frá 1993 lá fyrir. Hins vegar hafi ekkert gerst í málinu og hann
hafi því tekið málið úr höndum lögmannsins á árinu 1997. Núverandi lögmaður
hans hafi skrifað réttargæslustefnda bréf 30. júní sl. og krafist svars um
bótaskyldu félagsins. Þann 4. ágúst hafi réttargæslustefndi hafnað bótaskyldu
og því hafi mál þetta verið höfðað. III. Málsástæður og lagarök
stefnanda. Stefnandi
byggir kröfu sína á því, að höfuðorsök örorku hans sé stórkostlegt og vítavert
gáleysi skipstjóra togarans Skafta við þær ,,læknisaðgerðir” sem hann gerði á
stefnanda. Á gáleysi skipstjórans beri útgerð skipsins vinnuveitendaábyrgð.
Einnig er á því byggt að vítavert hafi verið af skipstjóranum að koma stefnanda
ekki undir læknishendur eins skjótt og kostur var en hann hefði þurft að komast
til læknis innan 6 klukkustunda frá slysinu en hann komst ekki til læknis fyrr
en að 16 sólarhringum liðnum. Stefnandi byggir á því að hann hafi skýrt
skipstjóranum frá því að hann gæti ekki kreppt fingurinn og að hann teldi
eitthvað vera í sundur. Stefnandi
byggir einnig á því að hann hafi ekki fengið þá ummönnun sem skylt var að veita
honum, skv. 34. gr. sjómannalaga, eftir slysið. Hann hafi ekki mátt reyna á
handlegginn en þrátt fyrir það hafi honum verið haldið til verka. Þá byggir
stefnandi á því, að stefndi beri alfarið sönnunarbyrgðina í málinu miðað við
þau gögn sem lögð hafa verið fram í málinu. Í þessu sambandi bendir hann á að
ekkert hafi verið skráð í skipsbækur um slysið eins og skylt var skv. 5. mgr.
221. gr. siglingarlaga. Hér sé rétt að horfa til þess að ef vafi er um hvort
örorka stefnanda orsakist af ,,læknisverkum” skipstjórans eða því að stefnandi
komst ekki undir læknishendur eins skjótt og kostur var þá verði að skýra þann
vafa stefnanda í hag. Stefnandi
byggir kröfur sínar einnig á því, að vasahnífur sá sem honum var fenginn hafi
verið vanbúinn eða gallaður, en verulega erfitt hafi verið að opna hnífinn.
Stefnandi hafi orðið að liðka hnífinn til þess að hann kæmi að gagni og við það
verk hafi hann skorið sig vegna vanbúnaðar hnífsins. Stefnandi
sundurliðar stefnukröfu sína, sem byggð er á örorkutjónsútreikningum Jóns
Erlings Þorlákssonar, tryggingafræðings, þannig: Stefnandi telur
að ekki beri að lækka bætur til hans vegna skattfrelsis bótanna því með því sé
viðkomandi tryggingafélag að seilast inn á verksvið skattyfirvalda. Bendir hann
á í því sambandi að skv. skattalögum séu örorkubætur skattfrjálsar. Með lækkun
bótanna njóti skaðvaldurinn skattahagræðisins en ekki tjónþolinn og slíkt sé
andstætt stjórnarskrárvernduðum eignarétti hans. Kröfu sína um
miskabætur byggir stefnandi á því, að slysið hafi gert honum ómögulegt að
stunda sjómennsku, sem hann hafi valið sér sem lífsstarf. Slysið hafi breytt
stöðu hans og högum, t.d. hafi hann flutt búferlum til Akureyrar þar sem hann
stundi nú léttari vinnu. Einnig sé á hægri hendi hans lýti. Stefnandi vísar
til almennra reglna skaðabótaréttarins um vinnuveitendaábyrgð. Einnig vísar
hann til sakarreglunnar varðandi aðgerðir skipstjórans. Vísar hann einnig til
þeirrar sönnunarreglu að þar sem orsakasamband hafi hugsanlega verið milli
sakar og tjóns, skuli tjónþoli njóta vafans. Þá vísar hann til reglna
skaðabótaréttarins um vanbúin tæki og loks til grundvallarreglna um vinnuvernd. Málsástæður og lagarök
stefnda. Stefndi byggir
á því, að skipstjóri Skafta SK-3 eða aðrir skipverjar hafi ekki valdið slysi
stefnanda og örorku. Þá verði örorkan ekki rakin til bilunar eða galla í búnaði
skipsins. Bótaábyrgð útgerðarmanns fari eftir sakarreglu 171. gr. siglingarlaga
nr. 34/1985 og ólögfestum reglum um bilun og galla í búnaði skips ef því er til
að dreifa. Stefndi
mótmælir sérstaklega að skipstjórinn hafi sýnt af sér nokkurt gáleysi við
meðferð á áverkum stefnanda. Skipstjórinn hafi saumað sárið saman og búið um
það en ekki siglt í land allt samkvæmt ráðleggingum læknis. Jafnframt hafi
stefnandi fengið eðlilega ummönnun eftir slysið. Örorka stefnanda hafi komið
til vegna röð óheppilegra aðstæðna sem engum var um að kenna og í þessu
sambandi bendir stefndi á ummæli Ara H. Ólafssonar, bæklunarlæknis í vottorði
hans, en þar komi fram að engum sköpum hafi skipt um afleiðingar slyssins þó
stefnandi hafi ekki komist undir læknishendur fyrr en hann gerði. Stefndi reisir
kröfur sínar á því að slysið verði rakið til óhappatilviljunar eða
aðgæsluleysis stefnanda sjálfs. Óþarft og gáleysislegt hafi verið af honum að
reyna að opna hnífinn með þeim hætti sem hann gerði í stað þess að biðja un
nýjan hníf en með því hefði hann varnað slysinu. Stefnandi sé vanur sjómaður og
því hafi hann átt að kunna sér forráð í þessum efnum. Þá hafi hnífurinn hrokkið
úr skrúfstykkinu fyrir óhappatilviljun eða þá að stefnandi herti ekki nægilega
vel að honum en hafi svo verið sé við stefnanda sjálfan að sakast. Þá byggir
stefndi á því að vasahnífur sá sem stefnandi fékk hafi ekki verið vanbúinn eða
gallaður þannig að slys stefnanda og örorku megi rekja til þess. Stefnandi hafi
viðurkennt að hnífurinn hafi ekki verið í notkun nema einn sólarhring. Hafi
hnífurinn hins vegar verið stirður og ryðgaður eins og stefnandi haldi fram,
hafi hann átt að óska eftir nýjum hníf sem hann hefði fengið. Ekki sé við neinn
að sakast þó hnífur sem annað járn ryðgi úti á sjó. Hins vegar flokkist slíkt ekki undir bilun
eða galla í tæki í skilningi laga. Stefndi
mótmælir því, að sönnunarbyrgði verði snúið við eða slakað á kröfum um sönnun
sem gera eigi til stefnanda. Með lögreglurannsókn sé upplýst að hnífur sá sem
stefnandi skar sig á hafi farið fyrir borð og því hafi ekki verið unnt að skoða
hann og þá séu læknisfræðilegar afleiðingar slyssins þess eðlis að þær hefðu
ekki upplýst neitt betur við sjópróf. Stefndi styður
varakröfu sína þannig, að meginorsök slyssins og afleiðinga þess verði rakin
til óhappatilviljunar og stefnanda sjálfs auk óheppilegra læknisfræðilegra
aðstæðna. Af þeim sökum verði stefnandi að bera meginhluta tjóns síns sjálfur í
hlutfalli við sök. Auk þess verði að lækka stefnukröfur verulega þar sem þær
séu allt of háar. Einnig mótmælir stefndi örorkumati Júlíusar Valssonar læknis
sem allt of háu. Stefndi telur að lækka beri bætur vegna varanlegrar örorku
stórlega vegna skattfrelsis bótanna og eingreiðsluhagræðis samkvæmt dómvenju.
Um misskilning sé að ræða hjá stefnanda haldi hann að hann eigi
stjórnarskrárverndaðan rétt vegna þessa en fyrir þessu sé löng dómvenja. Einnig
beri að draga frá þessum bótum greiðslur úr atvinnuslysatryggingu sjómanna og
bætur úr almannatryggingum og lífeyrissjóði. Stefndi mótmælir miskabótakröfu
stefnanda sem allt of hárri og andstæðri dómvenju en eðlilegar miskabætur í
máli þessu gætu verið 100.000 til 150.000 krónur. Loks er vaxtakröfu stefnanda
mótmælt sérstaklega. Dráttarvextir eldri en 4 ára frá stefnubirtingu séu
fyrndir og þá beri ekki að dæma fyrr en frá og með dómsuppsögu. IV. Niðurstaða. Af hálfu
stefnanda var á því byggt við munnlegan flutning málsins, að hann hafi átt
skýlausan rétt á að komast undir læknis hendur eins skjótt og kostur var og
allar tafir á því séu stefnda að kenna og þar með beri hann fébótaábyrgð á
tjóni stefnanda. Þegar réttur stefnanda til að komast til læknis er metinn
verður að skoða aðstæður eins og þær voru þegar slysið átti sér stað. Í málinu
hefur ekkert komið fram sem bendir til þess að ástæða hafi verið til að sigla
með stefnanda í land vegna meiðsla hans. Fram kom í framburði Ara H.
Ólafssonar, sérfræðings í handaskurðlækningum að ekki hafi skipt máli þó
stefnandi hafi ekki komist til læknis fyrr en hann gerði. Af þessum sökum
verður ekki fallist á þetta sjónarmið stefnanda. Af hálfu stefnanda hefur því og verið haldið fram að
stefndi beri sönnunarbyrgði í máli þessu þar sem sjópróf hafi ekki verið látin
fara fram vegna málsins. Í 219. gr. siglingarlaga nr. 34/1985 eru ákvæði um
hvenær sjópróf skuli haldin. Þar segir m.a. að sjópróf skuli halda ef skipverji
andast eða verður fyrir meiri háttar líkamstjóni. Ætla má að stefnandi telji að
sjópróf hefðu átta að fara fram þar sem hann varð fyrir meiri háttar
líkamstjóni. Af gögnum málsins má sjá að stefnandi var úrskurðaður með 3%
varanlega örorku 5 mánuðum eftir að hann kom í land. Það var ekki fyrr en í lok
árs 1992 sem hluti fingurs stefnanda er fjarlægður með svokölluðu stúfhöggi og
eru þá liðin rúm 2 ár frá slysinu. Telja
verður að ekki hafi verið ástæða fyrir útgerð skipsins að óska eftir sjóprófum
strax og komið var til hafnar eftir slysið þar sem ekkert benti til að
afleiðingar slyssins yrðu að meiri háttar líkamstjóni stefnanda, en aðrar
ástæður voru ekki til að óska eftir sjóprófi. Verður því ekki talin ástæða til
að snúa sönnunarbyrgði við í málinu vegna þess að ekki fór fram sjópróf. Í
þessu sambandi verður og að hafa í huga að fyrir dóminn mátti hæglega leiða vitni
sem borið gátu um allt það sem fram hefði komið við sjópróf. Fyrir liggur að
engin vitni voru að slysi stefnanda en hins vegar er ekki deilt um atvik. Stefnandi var að liðka vasahníf og hafði sett
hann í skrúfstykki en þegar hann togaði í skaftið losnaði hnífurinn og
stefnandi skar sig. Hann fór til
skipstjóra sem hringdi í lækni og fékk upplýsingar um hvað gera bæri. Vitnið Ari Helgi Ólafsson, sérfræðingur í bæklunar- og
handarskurð-lækningum bar að áverkinn hafi verið þess eðlis, eftir því sem fram
kom síðar, að stefnandi hafi þurft á læknisaðstoð að halda eins fljótt og
kostur var. Vitnið taldi að læknir hefði vísað honum til sérfræðings þar sem í
ljós kom að hann hafi ekki getað beygt fingurinn. Að mati vitnisins var erfitt
að segja til um hvort stefnandi hefði sloppið við örorkuna ef ekkert hefði
verið gert að sárinu og stefnandi komist eins fljótt og kostur var til læknis.
Aðspurt kvaðst vitnið, ef sér hefði verið sagt að stefnandi gæti ekki beygt
fingurinn, ekki hafa ráðlagt að sárið yrði saumað saman. Að mati vitnisins átti
ekki að sauma sárið saman en vitnið tekur jafnframt fram að það atriði sé
umdeilt meðal lækna. Í þessu tilfelli hafi verið aðalatriði að hreinsa sár vel.
Ef sárið hafi verið skítugt þá hafi ekki átt að sauma það. Vitnið kveðst ekki
geta fullyrt um höfuðorsök bæklunarinnar en mjög slæmt hafi verið að sýking
komst í sárið því með því jókst örvefsmyndun. Þegar vitnið sá stefnanda fyrst
hafi fingurinn verið stirður og bólginn sem einnig hafi verið slæmt. Að mati
vitnisins er mjög erfitt að segja til um hversu miklu máli, til hins verra,
saumaskapurinn skipti. Nokkrir þættir hafi getað verið til hins verra t.d. að
sárið hafi verið óhreint í byrjun, ekki hreinsað nægilega vel, var saumað,
síðan kom sýking í það. Allt þetta hafi haft áhrif þannig að þegar aðgerðin var
gerð voru aðstæður ekki eins góðar og þær hefðu getað verið. Við mat á sök
skipstjórans, vitnisins Sverris Kjartanssonar, verður að hafa í huga að hann
gat ekki séð að sin var í sundur í fingrinum enda verða ekki gerðar sömu kröfur
til hans og læknis eða hjúkrunarfræðings. Að mati dómsins brást skipstjórinn
við á réttan hátt við slysinu og gerði það sem honum bar. Hann hringdi til
læknis og fékk ráðleggingu um að hreinsa sárið, sauma það saman og gefa
stefnanda fúkkalyf. Þá verður og á því byggt að stefnanda hafi ekki verið
haldið til vinnu enda bar hann sjálfur hér fyrir dómi að hann hafi ekki geta
unnið. Jafnframt bar skipstjórinn að læknirinn hafi ekki talið ástæðu til að
sigla með stefnanda í land og því hafi það ekki verið gert. Ákvörðun um að
sigla ekki í land hafi einungis verið byggð á ráðleggingum læknisins og engu
öðru. Með því að framfylgja leiðbeiningum læknisins verður að telja
skipstjórann hafa hagað sér eins og góðum og gegnum skipstjóra bar við
kringumstæður sem þessar. Með vísan til þess sem að framan er rakið verður
stefnandi að bera sönnunarbyrgðina fyrir því að hann hafi ekki fengið að tala
við lækninn eins og hann bar hér fyrir dómi. Skipstjórinn bar hins vegar að
hefði stefnandi óskað eftir að fá að tala við lækninn hefði það verið auðsótt
mál og læknirinn hefði að sjálfsögðu fengið að tala við stefnanda hefði hann
óskað þess. Í lögregluskýrslu sem stefnandi gaf vegna slyssins er þess ekki
getið að hann hafi ekki fengið að tala við lækninn. Stefnandi ber einnig hallan
af því að ósannað er að hann hafi sagt skipstjóranum að hann gæti ekki beygt
fingurinn og að eitthvað væri í sundur í fingrinum. Ekki verður séð
að önnur rök en þau sem að framan er getið eigi við um 34. gr. sjómannalaga nr.
35/1985 og telst skipstjóri því ekki hafa gerst brotlegur gangvart ákvæðum
þeirrar greinar með því að haga aðgerðum eins og hann gerði. Af hálfu
stefnanda er einnig á því byggt, að hnífur sá er hann skar sig á hafi verið
bilaður eða gallaður í skilningi skaðabótalaga. Óumdeilt er að stefnandi skar
sig á venjulegum vasahníf sem hann hafði að eigin sögn fengið nýjan skömmu
fyrir slysið. Ekki er unnt að fallast á með stefnanda að stirðleiki í vasahníf
sé bilaður eða gallaður hnífur í skilningi skaðabótaréttar. Hér verður einnig
að hafa í huga að aðferð stefnanda við að opna hnífinn getur ekki talist
venjuleg notkun á hnífnum. Hnífurinn var ekki rannsakaður eftir slysið en
stefnandi taldi að hann hafi farið fyrir borð.
Með vísan til þess sem að framan er rakið verður ekki
annað séð en tjón stefnanda verið rakið til óhappatilviljunar sem engum er um
að kenna en ekki til sakar starfsmanna stefnda sem hann beri ábyrgð á skv. 171.
gr. siglingarlaga og verður stefndi því sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Við
munnlegan flutning málsins bar stefnandi fyrir sig að stefndi bæri ábyrgð á
ráðleggingum læknisins á grundvelli ákvæða 171. gr. siglingarlaga. Þessari
málsástæðu var mótmælt sem of seint fram kominni af hálfu stefnda og verður hún
því ekki tekin til umfjöllunar hér. Rétt þykir eins
og hér stendur á að fella málskostnað niður. Halldór
Halldórsson, héraðsdómari kveður upp dóm þennan en dómsuppsaga hefur dregist
lítillega vegna anna dómarans. Dómsorð: Stefndi,
Fiskiðjan Skagfirðingur hf., er sýknaður af öllum kröfum stefnanda, Bertels
Benediktssonar, í máli þessu. Málskostnaður
fellur niður. |
Mál nr. 55/1999 | Kærumál Málskostnaðartrygging Skipting sakarefnis Kæruheimild Frávísun frá Hæstarétti að hluta | L
höfðaði mál á hendur Í sem krafðist þess í greinargerð, sem lögð var fram við
aðra fyrirtöku málsins í héraði, að L yrði gert að setja tryggingu fyrir
málskostnaði. Héraðsdómari hafnaði kröfu L um málskostnaðartryggingu en féllst
á mótmæli Í gegn því að skipta sakarefni málsins. Staðfest var niðurstaða
héraðsdóms um að Í hefði haft kröfu sína uppi of seint og ekki leitt líkur að
því að L væri ófært um greiðslu málskostnaðar, þannig að skilyrðum 133. gr.
laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála væri fullnægt. Þá var ekki talið heimilt
að kæra niðurstöðu héraðsdómara um að skipta ekki sakarefni málsins og var
kröfu Í þar að lútandi vísað frá Hæstarétti. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 8. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
12. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 27. janúar 1999,
þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að varnaraðila yrði gert að setja
tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar að fjárhæð 1.500.000 sænskar krónur í
máli, sem varnaraðili hefur höfðað gegn sóknaraðila, auk þess sem fallist var á
kröfu sóknaraðila um að skipta ekki sakarefni málsins. Sóknaraðili styður
kæruheimild við XXIV. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum o.
lið 1. mgr. 143. gr. laganna. Hann krefst þess að varnaraðila verði gert að
setja málskostnaðartryggingu, svo og að staðfest verði ákvæði hins kærða
úrskurðar um að sakarefni málsins verði ekki skipt. Þá krefst sóknaraðili
málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess aðallega að
ákvæði hins kærða úrskurðar um málskostnaðartryggingu verði staðfest, en til
vara að fjárhæð hennar verði lækkuð. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar. Heimild skortir til að kæra úrlausn
héraðsdómara um að skipta ekki sakarefni málsins. Verður kröfu sóknaraðila um
staðfestingu á úrskurði héraðsdóms að þessu leyti því sjálfkrafa vísað frá
Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur
að öðru leyti. Sóknaraðili verður dæmdur til að
greiða varnaraðila kærumálskostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Vísað er frá Hæstarétti kröfu
sóknaraðila, íslenska ríkisins, um staðfestingu á ákvörðun héraðsdómara um að
skipta ekki sakarefni málsins. Hinn kærði úrskurður er staðfestur
að öðru leyti. Sóknaraðili greiði varnaraðila,
Lunde Varv & Verkstads AB, 40.000 krónur í kærumálskostnað. |
Mál nr. 50/1999 | Kærumál Nauðungarsala Frávísun frá héraðsdómi Aðfinnslur | Í
kærði úrskurð héraðsdómara þar sem hafnað var kröfu Í um ógildingu
nauðungarsölu. Talið var að tilkynning Í til héraðsdómara, þar sem krafist
hafði verið úrlausnar um gildi nauðungarsölunnar, hefði ekki fullnægt skilyrðum
81. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu og hefði héraðsdómara borið að vísa
málinu þegar frá dómi. Þar sem ekki hafði verið bætt úr þessum annmörkum í
héraði eða fyrir Hæstarétti var málinu vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. Meðferð
málsins í héraði var átalin. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 5. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
10. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 26. janúar 1999,
þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um ógildingu á nauðungarsölu á eigninni
Vesturvör 11b í Kópavogi, sem fram fór 6. nóvember 1998. Kæruheimild er í 85.
gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Sóknaraðili krefst þess aðallega að hinn
kærði úrskurður verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til löglegrar
meðferðar að nýju, en til vara að framangreind nauðungarsala verði ógilt.
Einnig krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilinn tollstjórinn í
Reykjavík krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. Aðrir
varnaraðilar hafa ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. I. Sóknaraðili reisir kröfu sína um
ómerkingu í fyrsta lagi á því að héraðsdómari hafi látið undir höfðuð leggjast
að taka fyrir kröfu sóknaraðila um að því yrði frestað með úrskurði að
Verksmiðjan Sámur ehf., sem keypti fasteignina að Vesturvör 11b við fyrrnefnda
nauðungarsölu, tæki við umráðum hennar. Í öðru lagi telur sóknaraðili að
ómerkja eigi úrskurð héraðsdómara, þar sem útivist hafi orðið í héraði af hálfu
Verksmiðjunnar Sáms ehf. Hafi
héraðsdómari átt að gæta ákvæða 1. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð
einkamála og úrskurða samkvæmt kröfum sóknaraðila á hendur félaginu. Að síðustu
telur sóknaraðili að tollstjórinn í Reykjavík hafi ekki verið aðili að
nauðungarsölumálinu og lögmanni tollstjóra hafi verið óheimilt að mæta fyrir
hönd annarra varnaraðila í héraðsdómi og flytja málið fyrir þeirra hönd. Því
beri að ómerkja úrskurð héraðsdómara. Varakröfu sína um ógildingu
nauðungarsölu reisir sóknaraðili í fyrsta lagi á því að auglýsingar
sýslumannsins í Kópavogi um fyrirtöku hennar hafi ekki verið í samræmi við
ákvæði laga nr. 90/1991. Í annan stað hafi fulltrúi sýslumanns mætt við fyrirtöku
nauðungarsölunnar fyrir hönd tollstjóra, en slíkt hafi verið ólögmætt samkvæmt
vanhæfisreglum stjórnsýsluréttar og réttarfars og meginreglum um aðskilnað
dóms- og framkvæmdarvalds. Í þriðja lagi hafi færslum sýslumanns í gerðabók
verið áfátt. Að síðustu hafi tollstjórinn í Reykjavík ekki verið aðili að
nauðungarsölumálinu, þar sem hans sé ekki getið í gerðabók við fyrirtöku
málsins hjá sýslumanni 14. október 1998, en hans hafi þrátt fyrir þetta verið
getið sem gerðarbeiðanda í auglýsingu um nauðungarsöluna. Því eigi að ógilda
nauðungarsöluna í heild sinni. II. Samkvæmt 2. mgr. 81. gr. laga nr.
90/1991 skulu með tilkynningu til héraðsdómara, þar sem krafist er úrlausnar um
gildi nauðungarsölu, að jafnaði fylgja staðfest eftirrit gagna, sem lögð hafa
verið fram við nauðungarsöluna, og endurrit úr gerðabók sýslumanns. Hafi þessi
gögn ekki verið til reiðu í tæka tíð skulu þau send héraðsdómara svo fljótt sem
verða má eftir að tilkynning berst honum. Sóknaraðili krafðist 2. desember
1998 að héraðsdómur ógilti framangreinda nauðungarsölu. Með kröfu um ógildingu
fylgdi ljósrit úr Lögbirtingablaði, ljósrit úr gerðabók sýslumanns og
tilkynning hans um nauðungarsölu. Samkvæmt framangreindu skorti mjög á að
málatilbúnaður sóknaraðila fullnægði fyrrnefndu skilyrði 2. mgr. 81. gr. laga
nr. 90/1991, svo sem að kröfu sóknaraðila fylgdu endurrit nauðungarsölubeiðna
og tilkynninga til sóknaraðila um fyrirtöku hennar. Bar héraðsdómara því að
vísa málinu þegar frá dómi án þess að kveðja aðila til eða taka málið að öðru leyti
fyrir á dómþingi, sbr. 82. gr. laganna. Átti þetta því frekar við ,að
málsástæður sóknaraðila lutu að atriðum, sem ekki varð gengið úr skugga um án
þess að þau gögn varðandi nauðungarsölu lægju fyrir. Sóknaraðili hefur ekki bætt úr
framangreindum annmörkum á málatilbúnaði sínum í héraði eða fyrir Hæstarétti.
Verður máli þessu því vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. Samkvæmt þessum úrslitum verður
sóknaraðili dæmdur til að greiða varnaraðilanum tollstjóranum í Reykjavík
kærumálskostnað eins og greinir í dómsorði. Samkvæmt þeim takmörkuðu gögnum,
sem lágu fyrir héraðsdómara í upphafi máls þessa 2. desember 1998, virðist
kaupandi Vesturvarar 11b hafa átt að taka við umráðum fasteignarinnar 18.
desember sama árs. Þá liggur fyrir í gögnum málsins bréf sóknaraðila til
héraðsdómara 15. sama mánaðar, þar sem þess var krafist að umráðatöku kaupanda
yrði frestað. Þrátt fyrir þetta tók héraðsdómari málið ekki fyrir fyrr en í
þinghaldi 12. janúar 1999. Héraðsdómari tók aldrei afstöðu til kröfu
sóknaraðila um að fresta umráðatöku. Var þessi meðferð héraðsdómara á kröfunni
til þess fallin að valda sóknaraðila réttarspjöllum. Ber að átelja þetta. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Sóknaraðili, Ís-Mat ehf., greiði
varnaraðilanum tollstjóranum í Reykjavík 40.000 krónur í kærumálskostnað. |
Mál nr. 379/1998 | Kaupskylda Félagslegar íbúðir Sératkvæði | Við
nauðungarsölu félagslegrar íbúðar í apríl 1992 varð Byggingarsjóður verkamanna,
B, hæstbjóðandi. Við nauðungarsöluna reis ágreiningur um hvort sveitarfélaginu
A bæri skylda til þess að leysa til sín íbúðina samkvæmt 100. gr. laga nr.
86/1988 um Húsnæðisstofnun ríkisins, eins og því ákvæði hafði verið breytt með
lögum nr. 70/1990. Afsal var gefið út til B í febrúar 1993 en B krafðist þess í
júlí 1996 að A leysti til sín eignina. Talið var að orðalag 100. gr. laganna
yrði ekki skýrt á annan veg en að skylda hefði hvílt á A til að kaupa umrædda
íbúð og hann hefði ekki átt neitt val í þeim efnum. Þá var það engu talið
breyta um skyldu A til þess að axla slíkt lögákveðið verkefni að B hafði dregið
það lengur en þurfti að leita réttar síns. Að lokum var það ekki talið hafa
þýðingu fyrir úrslit málsins að B hafði tekið við afsali án sérstaks fyrirvara
um innlausnarskyldu A. Var fallist á kröfu Í, sem tekið hafði við hlutverki
B, um að A yrði gert að leysa til sín
íbúðna. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Gunnlaugur
Claessen, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar
9. september 1998. Krefst aðaláfrýjandi
þess að viðurkennt verði að gagnáfrýjanda beri að lögum að leysa til sín íbúð
að Höfðabraut 14 á Akranesi, eignarhluta 0202, með öllum réttindum og skyldum,
sem því fylgir, miðað við 3. apríl 1992 eða síðar gegn útgáfu afsals. Þá krefst
hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu 13.
október 1998. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms um annað en
málskostnað og að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti. Hinn 1. janúar 1999 tóku gildi lög
nr. 44/1998 um húsnæðismál. Samkvæmt 53.
gr. laganna voru Byggingarsjóður ríkisins og Byggingarsjóður verkamanna þá
lagðir niður og sameinaðir. Frá sama tíma tók Íbúðalánasjóður við hlutverki,
réttindum, eignum, skuldum og skuldbindingum fyrrnefndra sjóða. Hefur aðild
aðaláfrýjanda verið breytt til samræmis við það. I. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða
dómi kom upp ágreiningur milli Byggingarsjóðs verkamanna og gagnáfrýjanda á
uppboðsþingi 3. apríl 1992, er fram fór þriðja og síðasta uppboð á íbúð 0202 að
Höfðabraut 14 á Akranesi, þar sem hinn fyrrnefndi varð hæstbjóðandi. Af hálfu
gagnáfrýjanda var bókað, að hann myndi ekki leysa íbúðina til sín. Af hálfu hæstbjóðanda var þá bókað, að hann
teldi skyldu hvíla á gagnáfrýjanda til að kaupa íbúðina á hæsta boði eða
matsverði. Í máli þessu reynir á hvernig skýra beri 100. gr. þágildandi laga
nr. 86/1988 um Húsnæðisstofnun ríkisins, sbr. lög nr. 70/1990. Er greinin tekin
upp orðrétt í héraðsdómi. Nefnd lagagrein átti rætur að rekja til 55. gr. laga
nr. 51/1980 um Húsnæðisstofnun ríkisins, en með þeim var fyrst leidd í lög
skylda sveitarfélaga til að neyta forkaupsréttar við nauðungaruppboð á íbúðum,
sem byggðar voru samkvæmt lögum um verkamannabústaði. Kom meðal annars fram í
athugasemdum með frumvarpi til þessara laga, að nauðsynlegt væri að tryggja með
þeim hætti að íbúðirnar héldu áfram að þjóna hinu félagslega hlutverki sínu,
þótt eigendaskipti yrðu að þeim. Þessi lagaskylda sveitarfélaga var í
meginatriðum óbreytt er sá ágreiningur, sem hér er til úrlausnar, varð í apríl
1992. Breytti e. liður 26. gr. laga nr. 58/1995 í raun engu í þessum efnum.
Verður fallist á þá niðurstöðu héraðsdómara, að orðalag 100. gr. laga nr.
86/1988 verði ekki skýrt á annan veg en þann, að skylda hafi hvílt á
gagnáfrýjanda til að kaupa íbúð þá, sem um ræðir í málinu, og að hann hafi ekki
átt val í þeim efnum. Verður jafnframt fallist á að 99. gr. sömu laga hafi ekki
átt hér við. II. Auk andmæla gegn kaupskyldu styður
gagnáfrýjandi sýknukröfu sína þeim rökum, að Byggingarsjóður verkamanna
hafi hvað sem öðru líður sýnt mikið
tómlæti um að gæta réttar síns og að langur tími hafi liðið þar til hann
krafðist formlega efnda með bréfi 18. júlí 1996. Með aðgerðarleysi hafi hann
gefið gagnáfrýjanda réttmætt tilefni til að ætla að hann hafi fallið frá kröfu
um innlausn íbúðarinnar. Í héraðsdómi er greint frá
samskiptum Byggingarsjóðs verkamanna og gagnáfrýjanda frá því ágreiningur
þeirra kom upp þar til afsal fyrir íbúðinni var gefið út til hins fyrrnefnda
23. febrúar 1993. Kveður aðaláfrýjandi þá hafa verið fullreynt að gagnáfrýjandi
yrði ekki við áskorun um að leysa til sín eignina. Hafi Byggingarsjóður
verkamanna tekið þann kost að standa við hæsta boð í eignina og taka við
afsali, enda hafi hann litið svo á að uppboðið hefði ónýst að öðrum kosti og
innheimtuaðgerðir hafist að nýju á hendur uppboðsþolum, þar sem fyrirsjáanlegt
hafi verið að allt færi á sama veg þegar kæmi að uppboði að nýju. Í gögnum
málsins er einnig greint frá samskiptum gagnáfrýjanda og félagsmálaráðuneytis í
tilefni umsóknar hins fyrrnefnda um lán úr opinberum sjóðum til endurbóta á
fjöleignarhúsinu nr. 14 - 16 við Höfðabraut á Akranesi, þar sem umþrætt íbúð
er. Í bréfi gagnáfrýjanda til ráðuneytisins 8. mars 1994 er þess getið, að
húsnæðisnefnd gagnáfrýjanda hafi hafnað að neyta forkaupsréttar á einni íbúð,
sem seld hafi verið á uppboði. Til að skýra réttarstöðu gagnáfrýjanda hafi
nafngreindur lögmaður verið fenginn til að gefa álit í þessu máli, sem
ráðuneytinu hafi verið sent. Í I. kafla að framan var komist að
þeirri niðurstöðu, að gagnáfrýjandi hafi með ólögmætum hætti neitað að sinna
lagaskyldu, sem á honum hvíldi. Ágreiningurinn í máli þessu er milli tveggja
opinberra aðila, þar sem hvor hefur tilteknum skyldum að gegna samkvæmt lögum,
sem sett hafa verið um hið félagslega íbúðakerfi. Þótt ljóst sé að
Byggingarsjóður verkamanna hafi dregið lengur en þurfti að leita réttar síns
fyrir dómstólum breytir það engu um skyldu gagnáfrýjanda til að axla lögákveðin
verkefni, sem á hann eru lögð. Geta síðbúin viðbrögð Byggingarsjóðs verkamanna
við ólögmætri háttsemi gagnáfrýjanda ekki leitt til þess að hinn síðarnefndi
öðlist þann rétt, sem hann krefst í máli þessu. Gagnáfrýjandi krefst loks sýknu
vegna þess að Byggingarsjóður verkamanna hafi fyrirvaralaust tekið við afsali
fyrir nefndri íbúð. Verður fallist á með aðaláfrýjanda, að Byggingarsjóður
verkamanna hafi komið skýrlega á framfæri afstöðu sinni um lagaskyldu
gagnáfrýjanda áður en til afsalsgerðar kom, en ágreiningur um skyldu hins
síðastnefnda í þessum efnum varð til þess að tefja afsalsgerð. Verður það ekki
talið hafa þýðingu fyrir úrslit málsins þótt tekið hafi verið við afsali án
sérstaks fyrirvara um innlausnarskyldu gagnáfrýjanda. Samkvæmt öllu framanröktu verður
krafa aðaláfrýjanda í málinu tekin til greina. Skal gagnáfrýjandi jafnframt
greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í
einu lagi eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Fallist er á kröfu aðaláfrýjanda,
Íbúðalánasjóðs, um að gagnáfrýjanda, Akraneskaupstað, sé skylt að leysa til sín
íbúð að Höfðabraut 14 á Akranesi, eignarhluta 0202, með öllum réttindum og
skyldum, sem því fylgja, miðað við 3. apríl 1992 gegn útgáfu afsals. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda
samtals 500.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Ég er samþykk I. kafla atkvæðis
meirihluta dómenda. Í frumvarpi uppboðshaldara að
úthlutunargerð uppboðsandvirðis íbúðar 0202. að Höfðabraut 14, Akranesi, 4. maí
1992 er tekið fram, að ekki hafi komið fram krafa af hálfu Húsnæðisnefndar
Akraness um að eignin yrði lögð henni út á matsverði. Engar athugasemdir komu
fram við frumvarpið. Aðaláfrýjandi greiddi uppboðsandvirðið til sýslumannsins á
Akranesi 15. febrúar 1993 án nokkurs fyrirvara og bað um, að gefið yrði út
afsal fyrir eigninni til sín, og var það gert 23. sama mánaðar. Gögn málsins
bera með sér, að viðræður hafi átt sér stað milli málsaðila og gagnáfrýjanda og
félagsmálaráðuneytisins um endurbætur á húseigninni Höfðabraut 14-16. Fór
gagnáfrýjandi fram á lánafyrirgreiðslu til að endurbyggja húsið þar sem það lá
undir skemmdum. Ekki verður séð af gögnum þessum og framburði fyrir dómi, að
ágreiningur sá, sem hér er uppi vegna framangreindrar íbúðar, hafi sérstaklega
komið til umræðu. Það var ekki fyrr en með bréfi 18. júlí 1996, að
aðaláfrýjandi krafðist þess, að gagnáfrýjandi leysti íbúðina til sín. Þá voru
liðin 4 ár og 3 mánuðir frá því að uppboðið fór fram og 3 ár og 5 mánuðir frá
því að afsalið var gefið út. Mál þetta var síðan ekki höfðað fyrr en einu og
hálfu ári eftir að kröfubréfið var sent. Þegar litið er til alls þessa verður
að telja að gagnáfrýjandi hafi haft réttmæta ástæðu til að ætla, að hann hefði
verið leystur undan innlausnarskyldu sinni. Tel ég því, að staðfesta beri
niðurstöðu héraðsdóms. Dómur
Héraðsdóms Vesturlands 9. júlí 1998 I. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 11. júní sl., að loknum
munnlegum málflutningi, er höfðað fyrir dómþinginu af Byggingasjóð verkamanna,
kt.460169-2329, Suðurlandsbraut 24, Reykjavík á hendur Gísla Gíslasyni, kt.
090855-3829, Víðigrund 11, Akranesi, f.h. Akraneskaupstaðar, kt. 410169-4449,
Stillholti 16-18, Akranesi vegna Húsnæðisnefndar Akraness, kt. 620190-1289,
Stillholti 16-18, Akranesi, með stefnu birtri 2. desember 1997 og þingfestri 7.
janúar 1998. Dómkröfur stefnanda eru þær, að viðurkennt verði með
dómi að stefnda beri að lögum að leysa til sín íbúð að Höfðabraut 14, Akranesi,
eignarhluta 0202 með öllum réttindum og skyldum sem því fylgir miðað við 3.
apríl 1992 eða síðar gegn útgáfu afsals.
Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda,
samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi, auk virðisaukaskatts á
málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af
kröfum stefnanda og að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað
að skaðlausu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi og að við ákvörðun
málskostnaðar verði tekið tillit til skyldu stefnda til greiðslu 24,5%
virðisaukaskatts af þjónustu lögmanns. II. Mál þetta varðar félagslega eignaríbúð nr. 0202 í
fasteigninni Höfðabraut 14, Akranesi, sem byggð var árið 1960. Upphaflegur eigandi íbúðarinnar var
Byggingarfélag verkamanna á Akranesi.
Íbúðin hefur sætt kaupum og sölum samkvæmt lögum og reglum um
verkamannabústaði frá þeim tíma.
Samkvæmt veðmálabókum var upphaflegur eigandi Byggingarfélag verkamanna
á Akranesi og síðan hefur afsal tvisvar verið gefið út til stjórnar
verkamannabústaða á Akranesi. Í kjölfar
þess var íbúðinni endurúthlutað og af því tilefni voru tekin lán hjá stefnanda,
sem hvíldu á 1. og 2. veðrétti. Hinn 3. apríl 1992 var íbúðin seld á nauðungaruppboði og
var það þriðja og síðasta nauðungaruppboð á eigninni. Hæstbjóðandi var stefnandi málsins,
Byggingasjóður verkamanna og bauð hann krónur 4.000.000. Við söluna lýsti stefndi, húsnæðisnefnd
Akraneskaupstaðar því yfir að nefndin myndi ekki leysa íbúðina til sín.
Lögmaður stefnanda lýsti því yfir að hann teldi skyldu hvíla á
húsnæðisnefndinni til að kaupa eignina á hæsta boði eða matsverði, þar sem selt
væri á nauðungaruppboði. Stefnandi lýsti kröfu í uppboðsandvirðið með bréfi
dagsettu 9. apríl 1992. Frumvarp að úthlutunargerð er dagsett 4. maí 1992. Með bréfi dagsettu 9. febrúar 1993 skoraði sýslumaðurinn
á Akranesi á stefnanda að inna af hendi greiðslu vegna áhvílandi lögveða,
sölulauna og annars kostnaðar við uppboðið gegn útgáfu afsals fyrir
eigninni. Fram kemur í erindinu, að þar
sem um félagslega íbúð hafi verið að ræða hafi verið skorað á húsnæðisnefnd
Akraneskaupstaðar að ganga inn í kaupin en því hafi verið hafnað. Afsal var gefið út til stefnanda hinn 23. febrúar 1993. Með bréfi stefnanda dags. 18. júlí 1996 krafðist
stefnandi þess að stefndi leysti eignina til sín. Með bréfi dags. 8. ágúst 1996 hafnaði stefndi þessari
kröfu stefnanda. Stefnandi heldur því fram að frá því eignin var seld
hafi aðilar átt viðræður um málefni Höfðabrautar 12 til 14. Eignin liggi undir skemmdum og að mati
stefnda brýnt að bregðast við því. Mál
þar að lútandi hafi sætt stjórnsýslukæru.
Kveður stefnandi að innlausnarskylda stefnda hafi af þessu tilefni verið
rædd og reynt að finna heildarlausn á ágreiningsmálum varðandi eignina. III. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að sérstakar reglur
og lagaákvæði liggi til grundvallar byggingu og ráðstöfun félagslegra
íbúða. Opinberu fé sé ráðstafað til
framkvæmda í því skyni að gefa efnalitlu fólki kost á að eignast íbúðir á
sérstökum kjörum, sem að öllu leyti séu lögbundin. Úthlutun og sala félagslegra íbúða sé á hendi
viðkomandi sveitastjórna, sem með lögum hefur verið falið sérstökum
húsnæðisnefndum. Til að ná markmiðum
laganna sé m.a. kveðið á um innlausnarskyldu sveitarfélags á íbúðum við
nauðungarsölu. Stefnandi kveðst vera lánveitandi samkvæmt lögunum, en
ekki framkvæmdaaðili þeirra eigna sem undir þau falla. Lögin séu reist á þeirri forsendu að við sölu
eigna sé réttur stefnanda sem lánveitanda tryggður, m.a. með kaupskyldu
sveitarfélags á nauðungaruppboði. Markmiði og tilgangi laga um verkamannabústaði verði
ekki náð, ef ekki sé viðurkennd skylda til að innleysa viðkomandi eign lögum
samkvæmt. Stefnandi byggir á því að lögum samkvæmt hvíli
kaupskylda á stefnda við sölu félagslegra íbúða á nauðungaruppboði, þar á meðal
íbúðar 0202 að Höfðabraut 14, Akranesi.
Þegar eignin hafi verið seld á nauðungaruppboði. Þann 3. apríl 1992 hafi verið í gildi lög um
verkamannabústaði nr. 86/1988, um Húsnæðisstofnun ríkisins með síðari
breytingum. Sérákvæði um réttarstöðuna
við sölu félagslegra íbúða á nauðungaruppboði sé í 100. gr. þeirra laga, eins
og því hafi verið breytt með 3. gr. yy laga nr. 70/1990. Orðalag ákvæðisins feli í sér fortakslausa
skyldu stefnda, að neyta forkaupsréttar síns.
Stefnandi hafnar því að vísun greinarinnar til 99. gr. sömu laga veiti stefnda
rétt til að velja eða hafna forkaupsrétti við sölu félagslegra íbúða á
nauðungaruppboði. Slík túlkun fæli í sér
að fortakslaust ákvæði greinarinnar um að sveitarfélag skuli neyta
forkaupsréttar væri markleysa. Ákvæði
99. gr. fjalli annars vegar um inntak og umfang kaupskyldu/forkaupsréttar og
hins vegar um skilyrði þess að forkaupsréttar sé ekki neytt og eign fari út úr
félagslega kerfinu. Samkvæmt orðanna
hljóðan eigi ákvæðið ekki við um þá eign sem mál þetta varði, þar sem íbúðin
hafi verið byggð fyrir gildistöku laga nr. 51/1980. Auk þess sem íbúðin hafi ekki verið seld út
úr kerfinu samkvæmt skilyrðum 99. gr. Stefnandi telur kaupskyldu stefnda byggja á beinu
lagaákvæði. Á vegum stefnda starfi
sérfróður lögskipaður framkvæmdaaðili, húsnæðisnefnd Akranesskaupstaðar, sem að
lögum hafi ákveðnu hlutverki að gegna við umsjón og úthlutun félagslegra íbúða,
þar á meðal umdeildrar íbúðar. Hafi
stefnda því verið eða mátt vera ljós innlausnarskylda sín. Honum hafi því borið að bregðast við bókun
lögmanns stefnanda og síðar áskorun sýslumannsins á Akranesi og innleysa
íbúðina. Byggir stefnandi á því, að það
sé sök stefnda að hafa ekki gætt þessarar skyldu sinnar og beri hann því ábyrgð
á afleiðingum vanrækslu sinnar. Stefnandi byggir kröfu sína um málskostnað á 129. gr.
laga nr. 91/1991. Kröfu um virðisaukaskatt af málflutningsþóknun byggir
stefnandi á lögum nr. 50/1988, sbr. lög nr. 119/1989, þar sem lögmönnum sé gert
að innheimta virðisaukaskatt af þjónustu sinni.
Þar sem starfsemi stefnanda sé samkvæmt 9. tl. 2. mgr. 2. gr. laga nr.
50/1988 ekki virðisaukaskattsskyld beri honum nauðsyn til að fá dóm fyrir
skatti þessum úr hendi stefndu. IV. Stefndi byggir sýknukröfu sína á því, að hann hafi við
uppboðið þann 3. apríl 1992 með yfirlýsingu, sem efnislega hafi falið í sér að
hann ætlaði ekki að nýta sér lögbundinn forkaupsrétt sinn, leyst sig undan því
að kaupa íbúðina. Bókun lögmanns
stefnanda við uppboðið sýni og, að hann hafi ekki farið í grafgötur um
efnislega þýðingu yfirlýsingarinnar.
Ákvæði laga nr. 86/1988, um Húsnæðisstofnun ríkisins, með síðari
breytingum, er þá hafi gilt, girði ekki fyrir að stefndi hafi fallið frá
forkaupsrétti, eins og hann hafi gert. Þá byggir stefndi á því, að hugtakið forkaupsréttur feli
ekki í sér skyldu til þess að kaupa eign.
Í íslensku lagamáli hafi hugtakið ákveðna og ótvíræða merkingu. Merking þess sé, að forkaupsréttarhafi, hafi
heimild til að ganga inn í kaup á ákveðinni eign, oftast með sömu skilmálum sem
aðilar kaupsamnings hafi þegar samið um.
Forkaupsréttarhafinn hafi val um það hvort hann nýti sér forkaupsrétt
sinn eða ekki. Stefndi heldur því fram að skýra skuli ákvæði 100. gr.
laga nr. 86/1988 „skal sveitarstjórn þá neyta forkaupsréttar síns” í samræmi
við venjubundna merkingu orðsins forkaupsréttur, þ.e. að það sé á valdi
sveitarstjórna að ákveða hvort sveitarstjórn gangi inn í kaupin eftir ákvæðum
laga nr. 86/1988. Telur stefndi að
atviksorðið „skal” geti ekki breytt þeirri hefðbundnu merkingu sem felist í
hugtakinu forkaupsréttur. Ákvæði laga
nr. 86/1988, með síðari breytingum, geri og skýran greinarmun á hugtökunum
kaupskylda og forkaupsréttur, sbr. 98., 99. og 103. gr. laganna. Lögin geri ennfremur ráð fyrir því að
sveitarstjórn geti fallið frá forkaupsrétti á félagslegri íbúð sbr. t.d. 3.
mgr. 98. gr. laganna. Þá renni tilvísun
100. gr. laganna í 99. gr. þeirra stoðum undir þann skilning að ákvæði laganna
geri ráð fyrir því að sveitarstjórn geti fallið frá forkaupsrétti sínum. Með lögum nr. 70/1990 hafi sveitarfélögum verið falið
það verkefni að annast málefni félagslegra íbúða í viðkomandi
sveitarfélagi. Stefndi hafi falið
húsnæðisnefnd að annast þessi málefni. Samkvæmt reglugerð nr. 46/1991 um félagslegar
íbúðir og Byggingarsjóð verkamanna, sem sett hafi verið með stoð í lögum nr.
86/1988 sé það hlutverk sveitarstjórnar að taka ákvörðun um það hvort
forkaupsrétti verði beitt við innlausn og endursölu á nauðungaruppboði. Ákvæði laganna um forkaupsrétt til handa
sveitarfélagi hafi þann tilgang að tryggja að íbúð í félagslega íbúðarkerfinu
hverfi ekki út úr því kerfi svo lengi sem viðkomandi sveitarfélag telur þörf
vera fyrir þessa þjónustu. Hins vegar sé
tilgangur ákvæðisins ekki sá, að tryggja stefnanda, sem lánveitanda, skaðlausa
greiðslu á því láni sem hann hafi veitt.
Stefnandi hafi tryggingu í viðkomandi íbúð, sem sett sé að veði. Stefndi mótmælir þeirri staðhæfingu stefnanda, að
markmið og tilgangur laga um verkamannabústaði verði ekki náð ef ekki sé
viðurkennd skylda stefnda til að innleysa viðkomandi eign lögum samkvæmt. Stefndi heldur því fram, að þar til lög nr. 58/1995 tóku
gildi hafi sveitarstjórn haft forkaupsrétt, en ekki kaupskyldu, á íbúðum sem fóru
á nauðungaruppboð, en í 26. gr. þeirra laga sé kveðið á um kaupskyldu ef
félagsleg íbúð er seld nauðungarsölu. Í
greinargerð með lögunum segi:„ Ákvæði gildandi laga hafa reynst erfið í
framkvæmd þar sem þau þykja ekki nægilega skýr og tilvitnanir í lagagreinar
hafa valdið vafa. Í breytingartillögunni
er nákvæmlega tilgreint til hverra íbúða kaupskylda sveitarstjórna nær og að
auki tekinn af allur vafi um hvert sé kaupverð í þeim tilvikum. Tilvísun í 83. gr., sbr. núgildandi lög, er
felld brott, en hún tók til íbúða sem ekki voru lengur félagslegar íbúðir þar
sem þær höfðu verið í eigu sama eiganda í 30 ár samfellt. Sú tilvísun var því óþörf.”. Eftir þessa
lagabreytingu hafi sveitarstjórnir kaupskyldu á íbúðum sem fari á
nauðungaruppboð. Stefndi byggir kröfu sína á því, að stefnandi hafi fyrir
tómlæti og aðgerðarleysi tapað öllum þeim rétti á hendur stefnda hafi sú skylda
hvílt á stefnda að leysa til sín íbúð nr. 0202 við Höfðabraut 14 á uppboðinu
hinn 3. apríl 1992. Stefndi kveðst hafa
látið það skýrlega í ljós á uppboðinu að hann hyggðist ekki leysa til sín
íbúðina. Stefnandi hafi hins vegar fyrst
með bréfi dags. 18. júlí 1996 sett fram kröfu á hendur stefnda að hann
innleysti íbúðina og greiddi stefnanda tilgreinda fjárhæð. Stefndi mótmælir því, að óformlegar viðræður
hafi farið fram milli aðila um ætlaða innlausnarskyldu stefnda á íbúðinni. Aðilar hafi einungis rætt saman um nauðsynlegar
viðhaldsframkvæmdir á fjöleignahúsinu nr. 14-16 við Höfðabraut. Stefndi kveðst og hafa litið svo á að með
aðgerðarleysi sínu hafi stefnandi í raun verið því samþykkur að stefnda hafi
verið heimilt að falla frá forkaupsrétti sínum við uppboðið. Stefnanda hafi borið að tilkynna stefnda
strax og án ástæðulauss dráttar að stefnandi teldi stefnda ekki heimilt að
falla frá forkaupsrétti og að á honum hvíldi kaupskylda. Stefnandi hafi ekki einu sinni séð ástæðu til
þess að tilkynna stefnda, er hann greiddi til sýslumannsins á Akranesi uppboðsandvirðið. Rúm 4 ár hafi því liðið frá því uppboðið fór
fram, er stefnanda hafi verið kunn afstaða stefnda, þar til stefnda hafi borist
fyrrgreint bréf stefnanda. Við mat á réttaráhrifum tómlætis stefnanda verði m.a. að
hafa í huga að stefnandi sé opinber fjármálastofnun, sem hafi innan sinna
vébanda sérfrótt starfsfólk og því beri að gera ríkari kröfur til stefnanda í
þessum efnum. Allur hugsanlegur réttur
stefnanda hafi því fallið niður sakir tómlætis og aðgerðarleysis stefnanda. Íbúðin nr. 0202 við Höfðabraut 14, Akranesi hafi verið
boðin upp í samræmi við söluskilmála er þá hafi gilt. Við útgáfu afsals, hinn 23. febrúar 1993,
hafi stefnandi orðið eigandi íbúðarinnar í samræmi við söluskilmála og
uppboðsmálinu lokið með því. Með því að
stefnandi hafi staðið við söluskilmálana fyrirvaralaust og án þess að gera
stefnda á nokkurn hátt viðvart um það, hafi hugsanleg skylda stefnda til þess
að leysa til sín íbúðina fallið niður. Stefndi kveðst hafa hafnað forkaupsrétti í þeirri vissu
að lagaákvæði heimiluðu slíkt og því ekki um sök stefnda að ræða. Stefndi byggir kröfu um málskostnað á 1. mgr. 130. gr.
laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála. Kröfu um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun byggir
stefndi á lögum nr. 50/1988, með síðari breytingum. Lögmönnum sé gert skylt að innheimta
virðisaukaskatt af þóknun sinni. Stefndi
sé ekki virðisaukaskattskyldur og beri honum því nauðsyn á að fá dóm fyrir
skatti þessum úr hendi stefnda. V. Um sölu félagslegrar íbúðar þeirrar, sem um er deilt í
málinu, er fjallað í 100. gr. laga nr. 86/1988 sbr. lög nr. 70/1990. Þar segir:„Nú er íbúð, sem byggð hefur verið
samkvæmt þessum lögum eða eldri lögum um verkamannabústaði, seld á
nauðungaruppboði og skal sveitarstjórn þá neyta forkaupsréttar síns, sbr. þó
99. gr. og krefjast þess á uppboðsþingi að eignin verði lögð henni út til
eignar á því verði sem hæst hefur verið boðið í eignina eða á söluverði skv. 2.
mgr. 102. gr. ef það er lægra en hæsta
boð. Að fengnu afsali samkvæmt þessu
ákvæði skal afmá í veðmálabókum veðbönd og höft á eigninni”. Í tilvitnaðri 99. gr. segir
svo:„Sveitarstjórn hefur kaupskyldu á öllum íbúðum í verkamannabústöðum byggðum
eftir gildistöku laga nr. 51/1980 til gildistöku laga þessara við verði, sem
tilgreint er í 102. gr. fyrstu 15 árin frá útgáfu afsals. Eftir þann tíma á sveitarstjórn forkaupsrétt
að þeim íbúðum sem boðnar hafa verið til sölu.
Hafni sveitarstjórn forkaupsrétti að verkamannabústað eða að félagslegri
íbúð samkvæmt lögum þessum eða hafi íbúð í verkamannabústað verið í eigu sama
eiganda í 30 ár samfellt er eiganda heimilt að selja íbúðina á frjálsum markaði
enda greiði hann upp áhvílandi uppfærðar eftirstöðvar láns Byggingasjóðs
verkamanna. Sveitarstjórn skal þá gefa
út yfirlýsingu um að niður séu fallnar allar kvaðir sem verið hafa á íbúðinni
um forkaupsrétt og takmarkanir á ráðstöfunarrétti. Skal yfirlýsingunni þinglýst.” Ákvæði 99. gr. fjallar annars vegar um það hvenær
sveitarstjórn hefur kaupskyldu á íbúð í verkamannabústöðum og hvenær
forkaupsrétt og hins vegar skilyrði þess að forkaupsréttar skuli ekki neytt og
hvenær eign fari út úr kerfinu. Fallast
ber á það með stefnanda að fyrrgreind tilvísun í 99. gr. laganna leiði ekki til
þess að sveitarstjórn hafi val um hvort
hún neytir forkaupsréttar að umræddri íbúð og ber að túlka 100. greinina
samkvæmt orðanna hljóðan, sem er skýrt og fortakslaust um það að við
nauðungaruppboð skuli sveitarstjórn neyta réttar síns og ganga inn í
kauptilboð. Eins og fram hefur komið fór nauðungaruppboð fram á
eigninni hinn 3. apríl 1992, þar sem stefndi hafnaði að neyta forkaupsréttar
síns, en stefnandi lét bóka, að hann teldi það skyldu stefnda að neyta
forkaupsréttar. Af gögnum málsins og
framburði fyrir dómi verður ekki séð að stefnandi hafi aftur fyrr en með bréfi
dagsettu 18. júlí 1996 krafist þess að stefndi leysti eignina til sín. Fallast ber á það með stefnanda að
tómlætissjónarmið eigi ekki við í máli sem þessu. Hins vegar ber að líta til þess að afsal
fyrir eigninni var gefið út af sýslumanninum á Akranesi hinn 23. febrúar
1993. Afsal þetta var gefið út án
nokkurs fyrirvara um innlausnarskyldu eða er þar vitnað til laga þeirra, sem
giltu um eignina. Lauk þar með uppboðsmálinu. Um er að ræða löglegan
afsalsgerning og verður því að telja að með útgáfu þess hafi innlausnarskylda
stefnda fallið niður, er stefnandi varð réttur og löglegur eigandi eignarinnar. Ber því að hafna kröfu stefnanda um
viðurkenningu á því að stefnda beri að lögum að leysa til sín íbúð af
Höfðabraut 14, Akranesi, eignarhluta 0202 með öllum réttindum og skyldum sem
því fylgir miðað við 3. apríl 1992 eða síðar gegn útgáfu afsals. Með hliðsjón af atvikum öllum þykir rétt að hvor aðili
beri sinn kostnað af málinu. Hervör Þorvaldsdóttir, dómstjóri Héraðsdóms Vesturlands,
kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Hafnað er kröfu stefnanda, Byggingasjóðs verkamanna, um
að viðurkennt verði með dómi, að stefnda, Akraneskaupstað vegna Húsnæðisnefndar
Akraness, beri að lögum að leysa til sín íbúð að Höfðabraut 14, Akranesi,
eignarhluta 0202, með öllum réttindum og skyldum sem því fylgir miðað við 3.
apríl 1992 eða síðar gegn útgáfu afsals. Málskostnaður fellur niður. |
Mál nr. 316/1998 | Líkamsárás Sýkna | B
var ákærður fyrir að hafa veist að H á dansleik og sparkað í hann með þeim
afleiðingum að H fótbrotnaði. B neitaði sök og verulegs ósamræmis gætti í
framburði vitna um atburðarás. Talið að ekki hefði tekist að sanna sök B og var
hann sýknaður. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 31. júlí 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst nú „staðfestingar hins áfrýjaða dóms,
þó þannig, að bæði refsiákvörðun og ákvörðun um sóknar- og málsvarnarlaun
standi opin til endurskoðunar og breytinga“, eins og segir í greinargerð þess
fyrir Hæstarétti. Jafnframt krefst ákæruvaldið þess að miskabætur, sem ákærða
var gert með héraðsdómi að greiða Herði Eiríkssyni, verði hækkaðar í 500.000
krónur. Ákærði krefst aðallega sýknu, en
til vara að refsing verði látin falla niður. Þá krefst hann þess einnig að
bótakröfu Harðar Eiríkssonar verði aðallega vísað frá dómi, en til vara að hún
verði lækkuð. Í málinu er ákærða gefið að sök að
hafa veist að fyrrnefndum Herði Eiríkssyni, þar sem þeir voru staddir á
dansleik í Félagsheimili Húsavíkur aðfaranótt 2. nóvember 1997, og sparkað í
utanverðan hægri fótlegg Harðar, sem hafi þannig fengið brot í sköflung og
sperrilegg. Af hálfu ákærða, sem neitar sök, er því haldið fram að fyrir liggi
að beinbrot Harðar eigi rætur að rekja til snúnings á hægri fæti. Sá áverki
geti ekki hafa komið til eins og greint sé í ákæru, heldur með því að Hörður
hafi sparkað í ákærða, þeir hafi tekist á og misst þá jafnvægið ásamt
nafngreindum dyraverði, sem hafi reynt að stöðva átökin. Í héraðsdómi, þar sem rækilega er
greint frá framburði ákærða og vitna fyrir dómi, svo og vottorði og framburði
læknis um meiðsli Harðar, er lagt til grundvallar að ákærði hafi sparkað í
fótlegg Harðar, nær samtímis tekið hann tökum og snúið niður í gólf, en þannig
hafi Hörður orðið fyrir „snúningsáverka sem lýst er í ákæru“. Eins og ráðið
verður af lýsingunni á skýrslum ákærða og vitna í hinum áfrýjaða dómi gætti
ekki aðeins verulegs ósamræmis um rás atburða milli framburðar hans og Harðar,
heldur báru engir tveir skýrslugjafar á sama veg um hana. Fyrrgreind ályktun
héraðsdómara um atburðarásina styðst hvorki við framburð Harðar, sem kvaðst
hafa hlotið beinbrot af sparki frá ákærða, né viðhlítandi framburð annars
vitnis. Jafnframt fær hún illa staðist frásögn flestra, sem gáfu skýrslu fyrir
dómi, um að Hörður hafi risið upp eftir þá atlögu ákærða, sem áður greinir,
sparkað til hans og haldið áfram átökum. Læknisfræðileg gögn í málinu styðja
ekki ákveðna skýringu fremur en aðra á orsökum meiðsla Harðar. Þegar þessa er
gætt verður ekki fallist á að ákæruvaldinu hafi tekist að axla þá sönnunarbyrði
um sekt ákærða, sem mælt er fyrir um í 45. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð
opinberra mála. Verður hann því sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Með skírskotun til 3. mgr. 172. gr.
laga nr. 19/1991 verður bótakröfu Harðar Eiríkssonar vísað frá héraðsdómi. Allur sakarkostnaður í héraði og
áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, eins og nánar greinir í
dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Baldvin Sævar Viðarsson, er
sýkn af kröfum ákæruvaldsins. Skaðabótakröfu Harðar Eiríkssonar
er vísað frá héraðsdómi. Allur sakarkostnaður í héraði og
áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun
skipaðs verjanda ákærða í héraði, Berglindar Svavarsdóttur héraðsdómslögmanns,
75.000 krónur, og skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, Hilmars
Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 75.000 krónur. Héraðsdómur Norðurlands eystra 17. júlí 1998. Ár 1998, föstudaginn 17. júlí, er af
Ólafi Ólafssyni, héraðsdómara kveðinn upp dómur í málinu nr. S-30/1998:
Ákæruvaldið gegn Baldvin Sævari Viðarssyni. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum
munnlegum málflutning þann 12. júlí sl., er höfðað með ákæruskjali
ríkissaksóknara útgefnu 7. apríl á hendur Baldvin Sævari Viðarssyni,
sjúkranuddara, kt. 230772-4959, Heiðargerði 6, Húsavík; „
.fyrir líkamsárás, með því að hafa
aðfaranótt sunnudagsins 2. nóvember 1997, í Félagsheimili Húsavíkur að
Ketilsbraut, Húsavík, veist að Herði Eiríkssyni, kennitala 170570-3599, sparkað
með hægra fæti í utanverðan hægri legg Harðar, með þeim afleiðingum að Hörður
hlaut brot á hægri sköflung og hægri sperrilegg, en brot gengu í spiral frá
neðri hluta sköflungs og niður undir öklahnútuna innanvert og í spiral í gegnum
neðri enda sperrileggs. Eftir árásina var framkvæmd skurðaðgerð þar sem opnað
var inn að brotakerfinu, bæði á sperrilegg og sköflungi og brotin studd með
skrúfum á báðum beinum, auk þess sem fjaðrandi sinkill var sleginn yfir
tengslin milli neðri enda sköflungs og sperrileggs. Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur
til refsingar. Í málinu krefst Þorsteinn Hjaltason,
héraðsdómslögmaður, skaðabóta fyrir hönd Harðar Eiríkssonar úr hendi ákærða,
alls 935.591 króna.“ Þá gerir sækjandi kröfu um að ákærði
verði dæmdur til að greiða hæfileg saksóknarlaun í ríkissjóð. Skipaður verjandi ákærða krefst þess
að ákærði verði sýknaður af refsikröfu ríkissaksóknara og að skaðabótakröfu
verði vísað frá dómi. Þá krefst verjandinn hæfilegra málsvarnarlauna. I. Málavextir. 1. Aðfaranótt
sunnudagsins 2. nóvember 1997, var haldinn dansleikur í Félagsheimilinu á
Húsavík. Samkvæmt frumskýrslu lögreglu var óskað eftir aðstoð að
félagsheimilinu, kl. 02:40, vegna meints fótbrots Harðar Eiríkssonar. Í
skýrslunni er frá því greint að nefndur Hörður hefði skýrt frá því á vettvangi
að ákærði, Baldvin Sævar, hefði valdið honum áverkanum með sparki. Samkvæmt
gögnum málsins var Hörður Eiríksson færður til aðhlynningar á Sjúkrahúsið á
Húsavík, en í framhaldi af því fluttur á slysadeild Fjórðungssjúkrahússins á
Akureyri (FSA). Hörður Eiríksson bar fram
formlega kæru á hendur ákærða vegna líkamsárásar hjá lögreglunni á Húsavík þann
5. nóvember sl., en áður höfðu dyraverðir félagsheimilisins svo og ákærði verði
yfirheyrðir um kæruefnið. Þá var vitnið Björn Rúnar Agnarsson, sjómaður,
yfirheyrður um sakarefnið þann 19. nóvember s.á. Af framburðum nefndra aðila,
rannsóknargögnum lögreglu og vettvangsskoðun dómsins er óumdeilt að ákærði og
kærandi áttu í útistöðum umrædda nótt í félagsheimilinu, í forstofugangi,
millum afgreiðsluborðs við fatahengi og innri forstofuhurðar. Fyrir liggur í málinu
áverkavottorð Júlíusar Gestssonar, yfirlæknis, Bæklunar-og slysadeildar FSA,
dags. 13. desember sl, og er þar lýst áverkum Harðar Eiríkssonar við komu hans
á sjúkrahúsið þann 2. nóvember sl., svofellt: „Á Sjúkrahúsinu á Húsavík var
með rtg-myndatöku staðfest brot á bæði sköflung og sperrilegg. Hann fékk þar
stuðningsumbúðir og við komu hér ekki illa haldinn af verkjum. Á rtg-rannsóknum
sást brot sem gekk í spiral frá neðri hluta sköflungs niður undir öklahnútuna
innanvert og einnig brotkerfi sem gekk í spiral í gegnum neðri enda
sperrileggs. Nokkur tilfærsla var í brotinu. Hann var 2 tímum eftir komu hér
fluttur á skurðstofu og þar gerð skurðaðgerð þar sem opnað var inn að
brotkerfinu, bæði á sperrileggnum og sköflungum og brotið stutt með skrúfum á
báðum beinum. Auk þess var sleginn fjaðrandi sinkill yfir tengslin milli neðri
enda sköflungs og sperrileggs. Nóttina eftir aðgerðina voru nokkrir verkir sem
minnkuðu eftir að gipsumbúðir sem lagðar voru við aðgerðina höfðu verið
opnaðar. Eftir gipsskipti daginn eftir aðgerð var líðan góð, hann komst
ágætlega um með hjálp tveggja hækjustafa og útskrift af Bæklunardeild 04.11.97.
Við eftirlit 19.11.97 höfðust aðgerðarsár vel við, klemmur voru fjarlægðar úr
skurðsárum, lagt göngugips og áætlað eftirlit án umbúða 17.12.97 og þess vænst
að þá verði hægt að hætta meðferð með ytri stuðningsumbúðum. Fyrir-sjáanlegt er
að Hörður þarf að létta álagi af hægri ganglim einhverjar vikur til viðbótar,
en tímabil óvinnufærni enn óvíst. Of stuttur tími er liðinn til að meta hvort
varanleg mein verða af áverkum önnur en ör á fótleggjarsvæði og verður slíkt
vart metið fyrr en 1-1½ ár hefur liði frá áverkanum. Í bréfi 06.11.97 (lögreglu
á Húsavík) með beiðni um vottorð er spurt um hvernig líklegast megi telja að
áverkinn hafi orðið. Útlit brotsins passar best við að Hörður hafi fallið er
hann steig í hæ. fótinn og leggjarbeinin snúist í sundur í fallinu.“ 2. Framburður ákærða,
kæranda og vitna. Ákærði, Baldvin
Sævar, hefur við meðferð málsins neitað sakargiftum, og skýrt svo frá, að
upphafið af samskiptum hans og ákærða hefði verið að hann hafi sest við borð
hjá kæranda og þeir í framhaldi af því ákveðið að reyna með sér „sjómann“. Bar
ákærði að þeir hefðu farið fram í forstofuganginn og tekið sér stöðu við
allangt borð við fatahengið, gegnt forstofuhurðinni. Kvaðst ákærði hafa staðið
innan við borðið en kærandi fyrir framan. Bar ákærði að er hendur þeirra hefðu
runnið til hefði kærandi kippt að sér hendinni með þeim afleiðingum að hönd
hans skall á afgreiðsluborðið. Ákærði bar að kærandi hefði við nefnt tækifæri
og látið þau orð falla að hann væri „vesalingur“. Ákærði kvaðst hafa kennt til
í hendinni, en eigi hlotið sérstaka áverka. Og vegna þessa kvaðst ákærði hafa
reiðst mjög, „brjálast“, og hlaupið hálfhring um afgreiðsluborðið til kæranda. Fyrir
dómi staðhæfði ákærði að kærandi hefði komið á móti og þeir í framhaldi af því
tekið hvorn annan tökum, fallið saman á gólfið og oltið þar um. Við meðferð
málsins neitaði ákærði því alfarið að hann hefði við upphaf þessa atgangs
sparkað í fótlegg kæranda eða snúið hann einhliða niður í gólfið. Ákærði bar og
að dyraverðir félagsheimilisins hefðu mjög fljótlega komið á vettvang og skilið
þá í sundur, og kvaðst ákærði þannig hafa verið í tökum Hannesar Rúnarssonar,
dyravarðar, er kærandi sparkaði til hans með hægri fæti, og „það ekkert laust“.
Kvaðst ákærði þá hafa rifið sig frá dyraverðinum og sparkað í vinstra læri og
bakhluta kæranda, og þeir í framhaldi af því tekið hvorn annan tökum,
dyravörðurinn stokkið aftan á bak hans, og þeir þá allir fallið á gólfið. Kvað
ákærði þá hafa „hlunkast“ á gólfið, og kærandi orðið neðstur í þvögunni. Ætlaði
ákærði að vinstra hné hans hefði í fallinu komið á líkama kæranda, en það hægra
á gólfið. Vegna þessa kvaðst ákærði hafa fengið „brunablett“ á hnéið, og ekki
kvaðst hann hafa hlotið aðra áverka umrædda nótt. Ákærði bar fyrir dómi að
atgangur hans og kæranda hefði lokið þannig að dyravörður hefði tekið hann
hálstaki og dregið af vettvangi. Fyrir dómi lýsti
ákærði þeirri skoðun sinni að kærandi hefði hlotið áverkann á hægri fæti er
hann féll á gólfið og varð undir í þvögunni, en ákærði minntist þess þó ekki að
að kærandi hefði gefið það til kynna með látbragði eða hljóðum, en vísaði til
þess að atburðarrásin hefði öll verið mjög hröð, og nefndi 10-15 sekúndur.
Ákærði kvaðst hafa fundið lítillega til áfengisáhrifa umrædda nótt. Samkvæmt
orðum ákærða var hann um 100 kg., og um 182 cm á hæð. Kærandi, Hörður Eiríksson,
verkamaður, kvaðst hafa setið við borð í danssal félagsheimilisins, ásamt Birni
Guðmundssyni, er ákærði kom þar að og fór fram á að þeir reyndu með sér í
„sjómann“. Kærandi kvaðst hafa verið undir áhrifum áfengis og lítillega kannast
við ákærða, en ekkert átt sökótt við hann, og því neitað bóninni. Eftir
ítrekaðar óskir ákærða kvaðst kærandi hafa látið til leiðast og þeir í
framhaldi af því farið að langborði í forstofugangi félagsheimilisins. Kærandi
kvað enginn sérstök orðaskipti hafa farið á milli þeirra fyrr en eftir að
greipar þeirra höfðu runnið í sundur og ákærði skall með hendina á borðið, og
kvaðst hann þá hafa haft orð á að réttast væri að þeir hættu þessu athæfi þar
sem að það væri glórulaust. Að þessum orðum sögðum kvaðst kærandi hafa snúið
frá ákærða og gengið hröðum skrefum frá afgreiðsluborðinu. Kvaðst kærandi því
ekki hafa fylgst frekar með gjörðum ákærða fyrr en hann varð var við að hann
fylgdi á eftir,og lýsti kærandi atvikum máls fyrir dómi nánar svofellt; „
og þá kemur spark aftan á
ökklann og við það brotna ég og fell niður og svona um leið og ég fell niður þá
kemur hann ofan á mig, sársaukinn var alveg hrikalegur, við veltumst eitthvað
þarna um á gólfinu, 30-40 sekúndur, og það endar með því að dyravörður kemur
þarna að.“ Fyrir dómi kvaðst kærandi engan
áhuga hafa haft á slagsmálum við ákærða eftir að hann hafði fallið á gólfið, og
kvaðst hann því einungis hafa varist atlögum ákærða, og orðaði hann það þannig
fyrir dómi; „Ég er að fara þarna í burtu og
ég fæ högg aftan á fótinn og við það brotna ég og fell niður, hann leggst ofaná
mig og þá náttúrulega veltumst við um á gólfinu í smástund, og þá náttúrulega
lítur þetta út fyrir að vera slagsmál.“ Eftir að dyraverðir komu á
vettvang kvaðst kærandi hafa staðið á fætur, en um leið reynt að sparka með
brotna fætinum til ákærða, og vísaði til þess að á þeirri stundu hefði hann
verið „sjóðandi reiður“. Kærandi ætlaði að spark hans hefði verð máttlaust, og
kvaðst hann þar á eftir hafa hökt áleiðis að afgreiðsluborðinu, en ákærði þá
stokkið á hann á nýjan leik með Hannes Pétursson, dyravörð, á bakinu og þeir
þrír þá fallið á gólfið. Kvaðst kærandi að einhverju leyti hafa lent undir
þvögunni, og kvaðst hann hafa hlotið spark frá ákærða á vinstra lærið er hann
var að koma sér frá vettvangi. Vegna áverkanna kvaðst kærandi á vettvangi hafa
notið aðstoðar vitnisins Björns Rúnars Agnarssonar, og síðar lögreglu. Vegna fótbrotsins kvaðst kærandi
hafa verið rúmliggjandi í tíu sólarhringa, en bati hans gengið eðlilega, og
kvaðst hann hafa farið á ný til vinnu þann 9. febrúar sl. Fyrir dómi kvaðst
kærandi enn finna fyrir stirðleika í hægri fæti, sérstaklega við áreynslu. Vitið Björn Guðjónsson,
sjómaður, fæddur 1964, staðfesti fyrir dómi að hann hefði setið við borð í
danssal félagsheimilisins ásamt kæranda er ákærði kom að máli við hann og
leitaði eftir því að þeir reyndu með sér í sjómann. Að mati vitnisins var kærandi
á þeirri stundu í góðu skapi, léttur og kátur, en mjög ölvaður. Að áliti
vitnisins var ákærði einnig mjög ölvaður, en vitnið kvaðst þó ekki hafa átt
orðastað við hann. Vitnið kvaðst ekkert hafa fylgst frekar með gjörðum kæranda
og ákærða umrædda nótt. Vitnið, Hannes Rúnarsson, fæddur
1971, kvaðst hafa verið við dyravörslu í Félagsheimili Húsavíkur aðfaranótt 2.
nóvember sl. , og ætlaði að klukkan hefði verið um 02:30, er honum barst til
eyrna, að slagsmál væru í forstofuganginum. Á vettvangi kvaðst vitnið hafa séð
hvar ákærði og kærandi lágu á gólfinu, skammt frá syðri enda langborðs við
fatahengið, í gagnkvæmum tökum. Kvaðst vitnið í fyrstu hafa reynt að tala til
þeirra og bar að þeir hefðu þá risið á fætur, og hann þá gengið á milli. Kvaðst
vitnið og hafa tekið ákærða tökum, en við þær aðstæður kvað það kæranda hafa
sparkaði til ákærða með hægra fæti, í kvið eða bringspalir. Vitnið bar að
ákærði og kærandi hefðu þá tekist á að nýju, en þeir þrír þá misst jafnvægið og
fallið á gólfið. Kvaðst vitnið hafa hafnað aftan við ákærða, tekið hann
hálstaki og þannig náð að halda honum frá frekari átökum. Vitnið kvaðst á
þeirri stundu og hafa veitt því athygli að allur vindur virtist vera farinn úr
kæranda. Vitnið bar að Jóhann Bjarni, dyravörður, hefði komið á vettvang undir
lok atgangsins, en vitnið vísaði til þess að atburðarrásin hefði verið mjög
hröð. Kvaðst vitnið og ekki hafa haft vitneskju um meiðsl kæranda fyrr en
nokkrum mínútum eftir að atganginum var lokið, og fyrir dómi treysti vitnið sér
ekki til að segja til um hvenær kærandi hlaut áverkann á hægra fæti. Vitnið
kvaðst og aldrei hafa séð ákærða sparka í kæranda eða heyrt kæranda gefa til
kynna með orðum eða látbragði að hann hefði slasast. Að mati vitnisins voru
ákærði og kærandi báðir undir áhrifum áfengis umrædda nótt. Vitnið, Jóhann Bjarni Einarsson,
fæddur 1972, kvaðst hafa verið við störf sín sem dyravörður við forstofuhurð
félagsheimilisins umrædda nótt, er vakin var athygli hans á slagsmálum í
forstofuganginum. Kvaðst vitnið því aðeins hafa verið um 3 metra frá vettvangi
og því strax séð hvar ákærði og kærandi voru í slagsmálum á gólfinu, en auk
þess kvaðst vitnið hafa veitt því athygli að Hannes Rúnarsson, dyravörður, lá
fyrir aftan ákærða og var með hann í hálstaki. Að mati vitnisins var ákærði í
æstu skapi, en kærandi virst vera rólegur, en vitnið bar að báðir aðilarnir
hefðu verið ölvaðir. Að áliti vitnisins var kærandi í varnarstöðu gagnvart
ákærða. Vitnið kvaðst hafa snúið sér að kæranda um leið og hann sá að Hannes
dró ákærða til, og við þær tilfæringar kvaðst vitnið hafa séð að ákærði
sparkaði með hægri fæti í vinstra læri og mjóhrygg kæranda. Vitnið bar að
atgangurinn hefði staðið yfir í u.þ.b. 2-3 mínútur og kvaðst vitnið fyrst hafa
gert sér grein fyrir áverkum kæranda er hann reyndi að standa á fætur og hafði
orð á eymslum í fæti og að hann gæti ekki stígið í fótinn. Vitnið Gunnar Óli Hákonarson,
meðferðarfulltrúi, fæddur 1969, kvaðst umrædda nótt hafa verið að koma frá
snyrtingunni er hann varð var við að ryskingar voru með ákærða og kæranda í
forstofuganginum. Vitnið bar að nefndir aðilar hefðu báðir verið uppistandandi
og kvaðst vitnið hafa veitt því athygli að kærandi sparkaði í búk ákærða, fyrir
ofan hné, en síðan kvaðst vitnið hafa fylgst með því er nefndir aðilar ruku
saman, og loks er dyraverðir gripu í taumanna. Vitnið kvaðst einnig hafa fylgst
með því er ákærði sparkaði í afturhluta kæranda, og að ýfingar hófust að nýju
með aðilunum með þeim afleiðingum að þeir féllu nokkuð harkalega á gólfið,
ásamt dyravörðum. Vitnið bar að dyraverðirnir hefðu fallið ofaná ákærða og
kæranda. Að áliti vitnisins voru kærandi og ákærði báðir í æstu skapi, en ekki
gat vitnið sagt til um hvor þeirra hefði sig meira í frammi. Vitnið var ekki
yfirheyrt við lögreglurannsókn málsins, og fyrir dómi bar það við nokkru
minnisleysi um málsatvik Vitnið, Björn Rúnar Agnarsson,
fæddur 1968, kvaðst hafa ekið kæranda á margnefndan dansleik í félagsheimilinu,
en bar að líkur kunningsskapur væri með honum og ákærða. Síðar um nóttina
kvaðst vitnið hafa fylgst með atgangi ákærða og kæranda í forstofuganginum, svo
og afskiptum dyravarða, en vitnið kvaðst hafa fylgst með málum frá
forstofuhurðinni. Í staðfestri lögregluskýrslu lýsti vitnið málsatvikum
svofellt; „Mætti kveðst hafa séð Hörð
Eiríksson og Baldvin Viðarsson koma gangandi innan úr sal hússins og fram í
forstofugang þar sem þeir stilltu sér upp við borð sem er framanvið fatahengi
sem þarna er. Mætti segir að þeir hafi reynt fyrir sér í sjómann á borðinu.
Mætti segir þá hafa tekist á sem endaði með því að Baldvin skellir hægri hendi
ofan á borðplötuna og þá líklega vegna þess að Baldvin hafi misst takið eða
Hörður sleppt. Mætti segir einhver orðaskipti hafi orði milli þeirra, en Hörður
banda hendinni frá líkt og hann vilji ekki reyna aftur. Mætti segir Baldvin þá
hafa barið krepptum hnefa í borðið og gengur síðan mjög greitt fyrir
borðsendann og að Herði. Mætti segir Hörð þá hafa verið búinn að snúa sér frá
borðinu og bandar aftur hendinni frá sér í átt að Baldvin. Mætti segir Baldvin
þá hafa stigið fram í vinstri fót að Herði öskrað eitthvað á hann, og sparkað
síðan með hægri fæti neðst í hægri fót Harðar. Mætti segir Baldvin í sömu mund
hafa tekið hálstak á Herði og snúið hann niður í gólfið. Mætti kveðst ekki hafa
heyrt glögglega það sem á milli þeirra fór meðan á þessu stóð. Mætti segir
Baldvin og Hörð hafa skollið í gólfinu en dyravörður Hannes Rúnarsson hafi
komið nánast strax á vettvang og eins hafi Jóhann Einarsson dyravörður komið
þarna að, en mætti kveðst ekki alveg viss á hvaða andartaki Jóhann kom. Hannes
náði taki á Baldvin og náði að draga hann frá Herði og um leið ýtir Hörður
honum ofan af sér. Mætti segir Hörð þá hafa staðið upp á undan Baldvin og
sparkar laust í lærið á Baldvin. Mætti segir Hörð hafa sparkað með hægri fæti.
Mætti kvaðst lesa það úr svip Harðar að hann findi einhversstaðar til. Mætti
segir Hörð síðan hafa staðið þarna hjá Baldvin eftir að hafa sparkað í lærið á
honum og er Baldvin þá að sprikla og losa sig úr höndunum á dyravörðunum.
Baldvin sparkar þá frá sér og hittir með hælnum á utanverðan hægri fót Harðar.
Mætti segir Hörð þá hafa kiknað undan högginu. Baldvin stendur síðan á fætur
með dyraverðina sitt til hvorrar handa og stekkur þá aftur á Hörð með þeim
afleiðingum að allir detta í gólfið. Hörður, Baldvin og Hannes. Mætti tekur það
fram að hann sé ekki viss um það hvort Baldvin hafi séð Hörð er seinna sparkið
kom þar sem Baldvin lá í gólfinu og var að reyna að losa sig frá dyravörðunum.
Mætti segir dyraverðina hafa losað Baldvin strax af Herði og drógu þeir Baldvin
frá. Hörður hafi hins vegar staulast að borðinu sem þeir áður stóðu við, og
náði taki á því. Mætti segir Hörð þá hafa sagt mætta að hann væri fótbrotinn.
Mætti kveðst þá hafa stutt við Hörð þar sem Hörður gat ekki stigið í fótinn.
Síðan var lögregla kvödd á staðinn og flutti hún Hörð á sjúkrahúsið á Húsavík
til skoðunar. Aðspurður um það hvort mætti átta sig á því hvenær fóturinn hafi
brotnað kveðst mætti telja að bæði spörkin hafi skaðað Hörð eitthvað því Hörður
virtist ekki geta sparkað mjög fast í lærið á Baldvin eins og áður er lýst. En
síðan hafi sparkið frá Baldvin, þegar hann lá á gólfinu og reyndi að losa sig
frá dyravörðunum, verið mjög fast og þá virtist fóturinn á Herði kikna undan
sparkinu.“ Fyrir dómi bar vitnið að
atgangur ákærða og kæranda við afgreiðsluborðið hefði staðið yfir í u.þ.b. 1
mínútu, en ákærði þá gengið hröðum skrefum fram fyrir borðið til kæranda.
Vitnið bar að ákærði hefði staðið til hliðar við kæranda er hann sparkaði í hægri
fótlegg hans. Vitnið kvað ákærða þannig hafa sparkað fótunum undan kæranda, en
um leið tekið hann hálstaki og fellt í gólfið. Að áliti vitnisins var nefnt
spark ákærða ekki ýkja fast, en vitnið taldi þó sennilegt að kærandi hefði
kennt til. Vitnið bar að kærandi hefði fallið á bakið, ákærði lagst þar yfir
hann, og kvað vitnið einhverjar ryskingar þá hafa orðið með þeim, allt þar til
kærandi náði að koma ákærða af sér, og dyraverðir komu til skjalanna. Vitnið
bar að ákærði og kærandi hefðu þá risið á fætur, og kvaðst vitnið þá hafa veitt
því athygli að kærandi kveinkaði sér, líkt og þegar hann skömmu síðar sparkaði
með hægra fæti til ákærða. Vitnið bar að nefnt spark kæranda hefði ekki verið
fast og „ekkert til að hafa orð á“ líkt og vitnið orðaði það fyrir dómi. Vitnið
bar að ákærði og kærandi hefðu tekist á að nýju og þá með þeim afleiðingum að
þeir féllu aftur í gólfið ásamt dyravörðunum. Fyrir dómi treysti vitnið sér
ekki til að segja nánar til um hvernig nefndir aðilar féllu á gólfið, að öðru
leyti en því að vitnið taldi að kærandi hefði að einhverju leyti lent undir
þvögunni. Vitnið kvaðst hins vegar hafa veitt því eftirtekt, er kærandi var að
rísa á fætur, og ákærði í tökum dyravarðar, að skóhæll ákærða skall með miklu
afli á hægri ökkla kæranda. Vitnið kvað kærandi hafa kiknað undan högginu, en
að áliti vitnisins var um óviljaverk að ræða af hálfu ákærða. Vitnið bar að öll
framagreind atburðarrás hefði gengið mjög hratt fyrir sig og treysti vitnið sér
því ekki til að segja til um hvenær kærandi hlaut áverkann á hægra fæti, en
ætlað að það hefði geta gerst er hann varð undir ákærða og dyravörðunum,
ellegar þegar skóhæll ákærða skall á fæti hans, frekar en að það hefði gerst
við upphaf atgangs þeirra, er ákærði sparkaði í kæranda og felldi hann í gólfið
með hálstaki. Að mati vitnisins var ákærði æstur og hafði sig meira í frammi í
atganginum, en ekki virst vera mjög ölvaður. Að áliti vitnisins var kærandi
hins vegar töluvert ölvaður og í þungu skapi. Vitnið, Júlíus Gestsson,
yfirlæknir, staðfesti fyrir dómi áðurgreint læknisvottorð, og ítrekaði að
Hörður Eiríksson hefði greinst með brot á neðri hluta hægri fótleggjar, á
sköflungi og sperrilegg. Vitnið staðfesti og að brotakerfið hefði gengið líkt
og gormur eða spirall niður eftir leggnum, og bar að slíkir áverkar væru
einkennandi fyrir snúningsálag á fótlegginn. Fyrir dómi útilokaði vitnið það þó
ekki að Hörður hefði fengið beinan höggáverka á sköflunginn, en að því
tilskildu að hann hefði á þeirri stundu staðið föstum fótum á gólfinu, fallið
niður og snúist um leið. Að mati vitnisins voru því yfirgnæfandi líkur á að
fótleggur Harðar hefði brotnað vegna snúningsálags, og vísaði vitnið m.a. til
þess að Hörður væri vel á sig kominn (um 90 kg og 175 cm á hæð). Fyrir dómi
lýsti vitnið og þeirri skoðun sinni að fótbrot kæranda hefði orsakast með þeim
hætti að hann hefði verið á einhverri ferð og stígið með fullum þunga í hægri
fótinn, en þá orðið fyrir einhverri fyrirstöðu, misst jafnvægið og fallið
niður, og bein hans í hægri fótlegg þá snúist í sundur. Vitnið bar að við komu
Harðar á sjúkrahús hefðu bæði sköflungurinn og sperrileggurinn í fótlegg hans
verið tilfærð, og fóturinn auk þess verið bólginn og aflagaður. Að álit
vitnisins var það harla ólíklegt að Hörður hefði þannig á sig kominn verið fær
um að bera sig mikið um, og staðhæfði vitnið jafnframt að slíkum áverka fylgdi
jafnan mikill sársauki. Vitnið bar að ekki hefði verið sýnilegur höggáverki á
fótleggnum, en hins vegar mikið mar. Vitnið greindi frá því fyrir
dómi að bati og eftirmeðferð Harðar Eiríkssonar hefði gengið eðlilega fyrir
sig, en ekki gat vitnið tjáð sig um hvort að hann hlyti varanleg örorku af
áverkanum. Niðurstaða. Í ákæruskjali er ákærða, Baldvin
Sævari, gefið að sök að hafa sparkað í utanverðan hægri legg Harðar
Eiríkssonar, í félagsheimilinu á Húsavík, með þeim afleiðingum að Hörður hlaut
brot á sköflungi og sperrilegg, líkt og nánar er lýst í ákæruskjalinu. Ákærði hefur neitað sakargiftum,
og borið að fótbrot Harðar Eiríkssonar mætti rekja til óhappatilviks, sem hefði
komið upp í atgangi þeim sem með þeim varð í forstofugangi félagsheimilisins.
Samkvæmt læknisvottorði og vitnisburði Júlíusar Gestssonar, bæklunarlæknis,
fyrir dómi hlaut kærandi áverkann á hægri fæti vegna snúningsálags, samhliða
því sem fóturi hans varð fyrir fyrirstöðu. Kærandi, Hörður Eiríksson, hefur
staðfastlega borið, að ákærði hafi valdið þeim áverka sem í ákæru greinir, er
hann vatt sér skyndilega að honum með sparki í hægri fótlegg, samhliða því sem
ákærði felldi hann á gólfið. Með framburði vitnanna Björns
Rúnars, Hannesar Rúnarssonar, Jóhanns Einars, og Gunnars Óla, sem öll voru án
áfengisáhrifa, er upplýst að viðskipti ákærða og kæranda í forstofuganginum
gengu fljótt fyrir sig, og hafa vitnin ekki geta sagt til um það með vissu
hvenær eða hvernig kærandi hlaut áverka sína. Er til þess að líta að þrjú
síðast nefndu vitnin fylgdust ekki með upphafi viðskiptanna. Verður því að
leggja til grundvallar eigin framburði ákærða um að hann hafi rokið til kæranda
í reiðikasti eftir að atgangi þeirra við afgreiðsluborðið í fatahenginu lauk,
en samkvæmt vitnisburði Björns Rúnars felldi ákærði þá kæranda nær
viðstöðulaust á gólfið, með því að sparka í hægri fótlegg hans, samhliða því
sem hann tók kæranda hálstaki. Þegar framangreind atriði eru
virt í heild þykir með vitnisburði Björns Rúnars, sem dómurinn metur
trúverðugan, vætti Júlíusar Gestssonar, bæklunarlæknis, og staðfastri frásögn
kæranda ekki varhugavert að telja, þrátt fyrir neitun ákærða, sannað að ákærði
hafi sparkað í hægri fótlegg kæranda og nær samtímis tekið hann tökum og fellt
á gólfið og þannig valdið kæranda þeim snúningsáverka sem lýst er í ákæru. Þykir og ekkert marktækt hafa komið fram í
málinu um að kærandi hafi hlotið áverkann í þeim sviptingum og atgangi sem á
eftir fylgdu og áðurnefndir samkomugestir og dyraverðir fylgdust með. Miðað við
þær afleiðingar sem hlutust af framangreindu athæfi ákærða, telst brot hans
varða 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940, sbr. 11. gr. laga
nr. 20/1991. II Við ákvörðun refsingar verður
litið til þess að atlaga ákærða var harkaleg. Ákærði hefur á hinn bóginn ekki
áður hlotið refsingu, en auk þess hefur framkoma hans eftir brotið, þar á meðal
við rannsókn málsins, verið með ágætum. Þykir refsing ákærða eftir atvikum
hæfilega ákveðin 2 mánaða fangelsi. Rétt þykir að fresta fullnustu
refsingarinnar og skal hún niður falla að liðnum 3 árum frá uppkvaðningu
dómsins að telja haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19,1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Þorsteinn Hjaltason,
héraðsdómslögmaður, hefur fyrir hönd Harðar Eiríkssonar haft uppi
skaðabótakröfu á hendur ákærða. Bótakrafan er dagsett 29. janúar 1998 og
sundurliðast hún þannig; Af hálfu bótakrefjanda er vísað til almennra reglna skaðabótaréttar,
sbr. 2., 3., 4. og 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Í kröfugerðinni er hafður
á fyrirvari um frekari kröfur á hendur ákærða komi í ljós að varanlegur skaði
hafi hlotist af árásinni. Ákærði hefur andmælt bótakröfunni með vísan til sýknukröfu, en
einnig með vísan til þess að krafan sé órökstudd. Undir rekstri málsins var lögmanni bótakrefjanda gefinn kostur á að
skýra kröfuna frekar, sbr. 5. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991, en við því var
ekki orðið. Í máli þessu hefur ákærði verði sakfelldur fyrir líkamsárás og ber
hann því fébótaábyrgð gagnvart bótakrefjanda vegna meiðsla hans. 1. liður. Bótakrefjandi hefur sett fram miskabótakröfu með vísan til
26. gr. skaðabótalaga. Atlaga ákærða að bótakrefjanda var harkaleg og hlaust af
fótbrot. Þykja allar aðstæður hafa verið með þeim hætti að bótakrefjandi eigi
rétt á miskabótakröfu úr hendi ákærða fyrir þessa meingerð og eru þær hæfilega
ákveðnar 150.000,-. 2.-3. liður. Bótakrefjandi reisir kröfur um þjáningarbætur á 3. gr.
skaðabótalaga. Í málinu nýtur ekki við fullnægjandi gagna um það hversu lengi
bótakrefjandi var rúmfastur eftir árásina eða hvenær hann taldist vinnufær.
Krafa um þjáningarbætur er þannig svo vanreifuð, að dómur verður ekki á hana
lagður. Ber því að vísa þessum kröfum frá dómi. 4. liður. Fullnægjandi gögn eða vottorð frá vinnuveitanda um
vinnutekjutap liggja ekki fyrir í málinu. Ber því að vísa kröfunni frá dómi. 5. liður. Afrit reikninga eru til stuðnings þessum kröfulið, að
fjárhæð krónur 16.025,-, og verður krafan tekin til greina að því marki. 6. liður. Með hliðsjón af fyrirliggjandi reikningum samkvæmt 5. lið
þykir fært að taka þennan bótalið til greina með fjárhæð krónur 35.000,- Samkvæmt framansögðu verður ákærði dæmdur til að greiða Herði
Eiríkssyni 201.025,- krónur í bætur fyrir fjártjón og miska. Samkvæmt 4. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála, á tjónþoli rétt á því að fá greiddan kostnað, er hann hefur orðið fyrir
við að halda kröfu sinni fram. Þykir því rétt líkt og krafist er, að dæma
ákærða til að greiða bótakrefjanda málskostnað, er þykir hæfilega ákveðinn
20.000,- auk lögboðins virðisaukaskatts. Með vísan til 1. mgr. 165. gr. laga nr. 19/1991 ber að dæma ákærða
til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs
sem ákveðast krónur 75.000.-, en málið flutti af hálfu ákæruvalds Snædís
Gunnlaugsdóttir, fulltrúi lögreglustjórans á Húsavík, og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda, Berglindar Svavarsdóttur, héraðsdómslögmanns sem þykja hæfilega
ákveðin 75.000,-. Dómsuppkvaðning hefur tafist vegna embættisanna dómara. Dóm þennan kvað upp Ólafur Ólafsson, héraðsdómari. Dómsorð: Ákærði, Baldvin Sævar Viðarsson, sæti fangelsi í 2 mánuði, en fresta
skal fullnustu refsingar hans og hún niður falla að liðnum 3 árum frá
uppkvaðningu dómsins haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði Herði Eiríkssyni, kt. 170570-3599, krónur 201.025,- í
skaðabætur, og 20.000,- í málskostnað. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ.m.t. saksóknarlaun í ríkissjóð
krónur 75.000,- og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Berglindar
Svavarsdóttir, héraðs-dómslögmanns krónur 75.000,- |
Mál nr. 327/1998 | Virðisaukaskattur Staðgreiðsla opinberra gjalda Sekt Vararefsing Skilorð Stjórnarskrá | E
var dæmdur fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt og lögum um staðgreiðslu
opinberra gjalda. Töldust brot E í heild meiri háttar og var honum einnig
ákvörðuð refsing samkvæmt 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga. Voru
fyrirmæli um lágmark sekta í 1. mgr. 40. gr. laga um virðisaukaskatt og 2. mgr.
30. gr. laga um staðgreiðslu opinberra gjalda ekki talin brjóta í bága við 2.
gr. eða 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar þó að þau leiði til verulegra hærri
refsinga en almennt eru dæmdar fyrir sambærileg brot og áður voru dæmdar vegna
sams konar brota. Var talið að samkvæmt 1. málsl. 61. gr. stjórnarskrárinnar
yrði ekki hjá því komist að leggja þessi lagaákvæði til grundvallar við
ákvörðun sektar sem gera yrði samhliða fangelsisrefsingu í samræmi við
dómvenju. Var E dæmdur til skilorðsbundinnar fangelsisrefsingar og sektar, en
til vararefsingar yrði sektin ekki greidd innan tilskilins tíma. Við ákvörðun
vararefsingar var litið til þess sem ætla mætti að hefðu getað orðið viðurlög á
hendur E ef ekki hefði verið mælt fyrir um lágmark þeirra í lögum. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 6. ágúst 1998 af hálfu ákæruvalds og krefst þess að refsing ákærða
verði þyngd frá því, sem ákveðið var í hinum áfrýjaða dómi. Ákærði krefst þess aðallega að
refsing verði milduð, en til vara að héraðsdómur verði staðfestur. I. Í málinu er ákærði, sem var
framkvæmdastjóri Bjargþórs ehf. og átti þar sæti í stjórn, sóttur til saka
fyrir að hafa ekki staðið skil á virðisaukaskatti, sem lagður var á félagið
vegna tímabilsins frá mars til júní 1995, samtals 2.066.192 krónur, og
staðgreiðslu opinberra gjalda, sem félagið hélt eftir af launum starfsmanna
sinna frá nóvember 1994 til sama mánaðar á árinu 1995, alls 3.736.027 krónur.
Ákærði hefur gengist við þessum brotum. Óumdeilt er að Bjargþóri ehf. bar
að greiða 1.077.004 krónur í virðisaukaskatt á gjalddaga 5. júní 1995 og
989.188 krónur á gjalddaga 5. ágúst sama árs. Þessi vanskil samanlögð varða
ákærða refsingu samkvæmt 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt,
svo sem þeim var breytt með 3. gr. laga nr. 42/1995, en þau öðluðust gildi 9.
mars 1995. Af þeirri fjárhæð, sem Bjargþór
ehf. stóð ekki skil á vegna staðgreiðslu opinberra gjalda, féllu í gjalddaga
samtals 1.976.244 krónur á tímabilinu frá 1. desember 1994 til 1. mars 1995,
1.593.316 krónur frá 1. apríl til 1. júní sama árs, en 166.467 krónur frá 1.
júlí til 1. desember sama árs. Með vanskilum á fyrsta tímabilinu braut ákærði
gegn 1. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda. Vanskil
á öðru og þriðja tímabilinu vörðuðu við 2. mgr. 30. gr. sömu laga, svo sem þeim
var breytt með 2. gr. laga nr. 42/1995. Vanskil Bjargþórs ehf. á
virðisaukaskatti, sem var í gjalddaga 5. ágúst 1995, og staðgreiðslu opinberra
gjalda, sem féll í gjalddaga frá og með 1. júlí sama árs, námu samkvæmt
framansögðu alls 1.155.655 krónum. Síðastnefndan dag tók gildi ákvæði 1. mgr. 262.
gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995, en
samkvæmt því liggur fangelsi allt að sex árum við meiri háttar broti gegn 1.
mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 og 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, svo sem bæði
þau lög hljóða nú. Að þessu leyti kom 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga í
stað ákvæðis 7. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, eins og það var fyrir 9. mars
1995, en samkvæmt því varðaði brot gegn greininni fangelsi allt að sex árum ef
sakir voru miklar. Vanskil Bjargþórs ehf. á staðgreiðslu opinberra gjalda í
gildistíð síðastnefnda ákvæðisins voru sem áður segir 1.976.244 krónur. Þegar
þeim vanskilum er bætt við vanskil félagsins frá og með 1. júlí 1995 verða þau
til þess að brot ákærða telst í heild meiri háttar. Hann hefur því unnið til
refsingar samkvæmt 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 2. gr. sömu
laga, jafnframt þeim ákvæðum laga nr. 45/1987 og 50/1988, sem áður er getið. II. Ákærði hefur ekki áður gerst sekur
um brot, sem skipta hér máli við ákvörðun refsingar. Staðfest verður ákvæði héraðsdóms
um að ákærði sæti fangelsi í þrjá mánuði, skilorðsbundið í tvö ár. Samkvæmt 1. mgr. 40. gr. laga nr.
50/1988 og 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, eins og þessum lögum var breytt
með 2. gr. og 3. gr. laga nr. 42/1995, varða brot vegna vanskila á
virðisaukaskatti og staðgreiðslu opinberra gjalda sekt, sem skal aldrei vera
lægri en nemur tvöfaldri fjárhæð vanskilanna og ekki hærri en tífaldri
fjárhæðinni. Þessi ákvæði taka til allra vanskila Bjargþórs ehf. á
virðisaukaskatti, ásamt vanskilum félagsins á staðgreiðslu opinberra gjalda frá
og með gjalddaga 1. apríl 1995. Umrædd vanskil nema þannig í heild 3.825.975
krónum. Þótt fallast verði á að áðurnefnd lagafyrirmæli leiði til verulega
hærri refsingar en þeirrar, sem almennt er nú ákveðin vegna sambærilegra brota
og áður var ákveðin vegna sams konar brota, verða þau hvorki af þeim sökum né
öðrum réttilega talin brjóta í bága við 2. gr. eða 1. mgr. 65. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995. Samkvæmt 1.
málslið 61. gr. stjórnarskrárinnar verður því ekki komist hjá að leggja þessi
fyrirmæli til grundvallar við ákvörðun sektar, sem gera verður ákærða samhliða
fangelsisrefsingu svo sem dómvenja stendur til. Eins og atvikum er háttað í
málinu eru ekki skilyrði til að beita í þessu sambandi ákvæðum 74. gr. almennra
hegningarlaga. Að gættu þessu og teknu tilliti til brota ákærða, sem varða
vanskil Bjargþórs ehf. á gjöldum fyrir gildistöku laga nr. 42/1995, verður hann
dæmdur til að greiða í ríkissjóð 7.700.000 krónur í sekt innan fjögurra vikna
frá uppsögu þessa dóms. Skal ákærði sæta ella fangelsi í fjóra mánuði, en við
ákvörðun þeirrar vararefsingar er litið til þess, sem ætla megi að hefðu getað
orðið viðurlög á hendur ákærða ef ekki væri mælt fyrir um lágmark þeirra í
lögum. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um
sakarkostnað skal vera óraskað. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Erling Kristjánsson, sæti
fangelsi þrjá mánuði. Fullnustu þeirrar refsingar skal frestað og hún falla
niður að liðnum tveimur árum frá uppsögu þessa dóms ef ákærði heldur almennt
skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr.
22/1955. Ákærði greiði í ríkissjóð 7.700.000
krónur í sekt innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms, en sæti ella
fangelsi fjóra mánuði. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað
er óraskað. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 75.000
krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Vilhjálms
Þórhallssonar hæstaréttarlögmanns, 75.000 krónur. Dómur Héraðsdóms
Reykjaness 16. júní 1998. Ár 1998,
þriðjudaginn 16. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er í
dómhúsinu að Brekkugötu 2 Hafnarfirði af Finnboga H. Alexanderssyni
héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-192/1998: Ákæruvaldið gegn
Erling Kristjánssyni, sem dómtekið var í dag. Málið er höfðað
með ákæru Ríkislögreglustjóra útgefinni 17. apríl 1998 á hendur Erling
Kristjánssyni, Hálsvegi 11, Þórshöfn, kennitala 281233-4089 fyrir eftirtalin
brot: „I. Fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt. Ákærða sem framkvæmdastjóra og stjórnarmanni Bjargþórs ehf. kt.
510293-2319, sem úrskurðað var gjaldþrota þann 8. nóvember 1996, er gefið að
sök að hafa brotið gegn lögum um virðisaukaskatt með því að hafa eigi, í
samræmi við það sem lög áskilja, staðið Sýslumanninum í Keflavík skil á
virðisaukaskatti sem innheimtur hafði verið í nafni Bjargþórs ehf. á árinu 1995
samtals að fjárhæð 2.066.192 og sundurliðast sem hér greinir: Telst þetta varða við 1. mgr., sbr. 6. mgr. 40. gr. laga
nr. 50/1988, um virðisaukaskatt, sjá nú 3. gr.laga nr. 42/1995 og 1. mgr. 262.
gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995. Fyrir brot gegn lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda. Þá er ákærða gefið að sök að hafa brotið gegn lögum um
staðgreiðslu opinberra gjalda með því að hafa eigi, í samræmi við það sem lög
áskilja, staðið Sýslumanninum í Keflavík skil á staðgreiðslu opinberra gjalda
sem haldið var eftir af launum starfsmanna Bjargþórs ehf. á árunum 1994 og 1995
samtals að fjárhæð kr. 3.736.027 og sundurliðast sem hér segir: Telst þetta varða við 1. mgr. 30. gr. sbr. 7. mgr. laga
nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda, sjá nú 2. mgr. 30. gr. laga nr.
45/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 42/1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra
hegningarlaga, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar
fyrir framangreind brot.” Mál þetta er dæmt samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála, en með skýlausri játningu ákærða sem samrýmist gögnum
málsins telst sannað að hann hafi gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin
að sök í ákæru og þar er réttilega færð til refsiákvæða. Við ákvörðun
sektarrefsingar verður ákærði ekki dæmdur til þyngri sekta en tíðkanlegt var
fyrir gildistöku laga nr. 42/1995 að því er varðar brot hans á lögum um
virðisaukaskatt og á lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda vegna ársins 1994
og tímabilanna janúar til maí 1995, en að því er varðar tímabilin júlí til
nóvember 1995 í staðgreiðslu verður sektarfjárhæð miðuð við nýju lögin og sekt
fyrir þau tímabil ákveðin tvöföld sú upphæð sem ekki var staðið skil á. Ákærði hlaut þrjá dóma í Héraðsdómi Reykjaness á árunum
1995 og 1996 vegna umferðarlagabrota þar sem hann var dæmdur í samtals 110 daga
varðhald. Þann 29. október 1996 var ákærða veitt reynslulausn í 1 ár af
eftirstöðvum refsingar 55 dögum. Ákærði hefur staðið það skilorð. Við ákvörðun
refsingar ákærða nú verður höfð hliðsjón af 77. gr. og 78. gr. almennra
hegningarlaga. Refsing ákærða
þykir hæfilega ákveðin fangelsi í 3 mánuði en eftir atvikum þykir rétt að
ákveða að fullnustu refsingarinnar skuli frestað í tvö ár og hún niður falla að
þeim tíma liðnum haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga,
sbr. lög nr. 22/1955. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu sektar í ríkissjóð sem
þykir hæfilega ákveðin 3.000.000 krónur og greiðast skal innan fjögurra vikna,
en ella sæti ákærði fangelsi í 6 mánuði. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar.
Ekki er krafist málsvarnarlauna af hálfu verjanda ákærða. Dómsorð: Ákærði, Erling Kristjánsson, sæti fangelsi í 3 mánuði,
en fullnustu refsingarinnar skal frestað í tvö ár og hún niður falla að þeim
tíma liðnum haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Ákærði greiði 3.000.000 króna í sekt til ríkissjóðs
innan fjögurra vikna en sæti ella fangelsi í 6 mánuði. Ákærði greiði
kostnað sakarinnar. |
Mál nr. 292/1998 | Ábúð Leigusamningur | Deilt
var um túlkun á leigusamningi sem Þ, sóknarprestur á S, gerði við þrjá bændur
um óræktað land úr landareign S, sem bændurnir hugðust rækta. Var landið leigt
til 20 ára frá 1972, en að þeim tíma liðnum skyldi það falla aftur án
endurgjalds undir S hefði samningurinn ekki verið framlengdur. Sóknarpresturinn
R tók við S í júlí 1974 og í úttekt sem var þá gerð var leigusamningsins getið.
Kom samningurinn til framkvæmda 10. júní 1974 er ráðuneytisstjóri dóms- og
kirkjumálaráðuneytisins ritaði á hann um samþykki. R lést í nóvember 1995 og
fékk kona hans K leyfi til setu í óskiptu búi. Í júlí 1996 fór fram úttekt á S
þegar G tók við staðnum. Þar kom m.a. fram að á grundvelli leigusamningsins
félli 41 ha lands undir S sem ræktað land. Ágreiningur var um nýrækt og krafði
K Prestsetrasjóð, á grundvelli 16. gr. ábúðarlaga, um greiðslu fyrir þá
verðmætaaukningu sem orðið hafði á landinu á leigutímanum, þar sem R hafi verið
aðili að leigusamningnum. Talið var að túlka bæri ákvæði ábúðarlaganna svo að
það tæki til framkvæmda sem ábúandi stendur sjálfur fyrir, og jafnframt að í
þessu tilviki hefði verið um að ræða meiri háttar jarðarbót í skilningi
ábúðarlaga og að hún hefði verið á forræði landsdrottins og gerð á hans vegum.
Því var Prestsetrasjóður sýknaður af kröfum K. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús
Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 13. júlí 1998 og krefst þess að stefnda verði gert að greiða sér
2.456.720 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá 14. febrúar 1997 til greiðsludags, svo og málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar
héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Ágreiningur málsaðila lýtur að
túlkun á leigusamningi, sem sr. Þorgrímur V. Sigurðsson, þáverandi
sóknarprestur á Staðastað á Snæfellsnesi, gerði 15. desember 1972 við þrjá
bændur um óræktað land úr landareign prestsetursins, sem bændurnir hugðust
rækta á félagslegum grunni. Svo sem greinir í héraðsdómi var landið leigt til
20 ára frá fardögum 1972 að telja. Að þeim tíma liðnum skyldi það falla aftur
án endurgjalds undir Staðastað, hefði samningurinn ekki verið framlengdur. Sr.
Rögnvaldur Finnbogason, eiginmaður áfrýjanda, tók við staðnum með úttekt 18.
júlí 1974, þar sem leigusamnings þessa var getið. Ráðuneytisstjóri dóms- og
kirkjumálaráðuneytisins ritaði á leigusamninginn um samþykki 10. júní sama árs,
og komst hann þá til framkvæmda. Aðdraganda samningsins er að nokkru
lýst í bréfi sr. Þorgríms til „jarðeignadeildar ríkisins“ 27. júní 1972. Þar
segir meðal annars: „Kirkjumálaráðuneytið hefur falið undirrituðum að gera
samning um félagsræktun í landi prestsetursins á Staðastað. Hafa 3 bændur í
Staðarsveit sótt til sóknarprestsins um leigu á 40 - 50 hektörum af óræktuðu
landi til ræktunar á félagslegum grundvelli samkvæmt nýjum lögum þar að
lútandi. Í samráði við biskup hefur sóknarprestur tjáð sig fúsan til samvinnu
um framkvæmdir í þessu efni og ráðuneytið hefur fyrir sitt leyti samþykkt þessa
fyrirætlan og heimilað leigu á landi því, sem um hefur verið sótt, enda njóti prestsetrið
góðs af og verði aðili að umræddri félagsræktun.“ Ekki er á því byggt að
ábúandi hafi orðið aðili að félagsræktuninni og er ekkert í ljós leitt að hann
hafi haft af þessu kostnað. II. Um réttarsamband sr. Rögnvaldar,
sem áfrýjandi situr í óskiptu búi eftir, og stefnda fór að ábúðarlögum, eftir
því sem við gat átt, sbr. nú 5. gr. laga nr. 137/1993 um prestssetur. Sr.
Rögnvaldur sat jörðina Staðastað sem leiguliði í skilningi ábúðarlaga. Eftir
13. gr. núgildandi ábúðarlaga nr. 64/1976, sbr. áður 41. gr. ábúðarlaga nr.
36/1961, getur leiguliði farið fram á að landsdrottinn láti gera meiri háttar
jarðarbót á sinn kostnað. Ef landsdrottinn vill ekki gera jarðarbótina á sinn
kostnað er leiguliða heimilt að framkvæma verkið, ef jarðarbótin er að áliti
hlutaðeigandi héraðsráðunautar álitleg til að gefa góðan arð. Aðalregla
ábúðarlaga um meiri háttar jarðarbót er því að hún fari fram á kostnað
landsdrottins. Í máli þessu var jarðarbótin gerð
af þeim sem tóku hið óræktaða land á leigu með leigusamningnum 15. desember
1972. Af samningnum er ljóst, að svo var um samið við leigutakana, að engin
útgjöld skyldu koma frá landsdrottni eða leiguliða, og sérstaklega var tekið
fram að landið félli að leigutíma loknum endurgjaldslaust undir staðinn.
Jarðabótin var meiri háttar. Með hliðsjón af forræði landsdrottins á slíkri
jarðarbót, sbr. núgildandi 13. gr. og 14. gr. ábúðarlaga, og meginreglunni um
að hún fari fram á kostnað landsdrottins, svo og aðdraganda samningsins og efni
hans, verður fallist á þá niðurstöðu héraðsdóms að samningurinn hafi verið
gerður af landsdrottni og að jarðabótin hafi því verið á hans vegum. Verður
héraðsdómur því staðfestur. Eftir atvikum er rétt að
málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Hvor aðila beri sinn málskostnað
fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 21. apríl 1998. Ár 1998, þriðjudaginn
21. apríl, var í Héraðsdómi Reykjavíkur kveðinn upp svohljóðandi dómur í málinu
nr. E-4670/1997 Kristín R. Thorlacius gegn prestssetrasjóði Mál þetta sem dómtekið
var 24. mars sl. er höfðað með stefnu þingfestri 16. október 1997 af Kristínu
R. Thorlacius, Skúlagötu 23, Borgarnesi, gegn prestssetrasjóði, Laugavegi 31,
Reykjavík. Dómkröfur. Stefnandi, sem situr í
óskiptu búi sínu og látins eiginmanns síns, sr. Rögnvalds Finnbogasonar, gerir
þær dómkröfur í málinu að stefndi verði dæmdur til greiðslu á 2.456.720 krónum
með 8% ársvöxtum frá 9. janúar til 1. febrúar 1997 en með 0,9% ársvöxtum frá
þeim degi til 14. febrúar 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist
málskostnaðar að mati dómsins auk virðisaukaskatts skv. lögum nr. 50/1988, um
virðisaukaskatt, þar sem stefnandi er ekki virðisaukaskattskyldur aðili skv.
þeim lögum. Stefndi gerir þær
dómkröfur að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Þá er krafist
málskostnaðar úr hendi stefnanda að skaðlausu samkvæmt framlögðum reikningi eða
eftir mati dómsins, auk virðisaukaskatts á málskostnað. Málavextir. Stefnandi lýsir málavöxtum svo í
stefnu að hinn 15. desember 1972 hafi þáverandi ábúandi á Staðastað í
Staðarsveit, sr. Þorgrímur V. Sigurðsson annars vegar og þrír nágrannar hans
hins vegar, gert leigusamning, sbr. dskj. nr. 4, um „allt að 56 ha óræktaðs
lands úr landareign prestssetursins að Staðastað, Staðarsveit, Snæfellssýslu
til ræktunar á félagslegum grundvelli.“ Leigutími var tilgreindur 20 ár, sbr.
1. gr. Að þeim tíma liðnum skyldi landið falla aftur án endurgjalds undir
Staðastað, hefði samningurinn ekki verið framlengdur. Samkvæmt 5. mgr.
samningsins var leigutökum skylt að girða landið, enda væru girðingar óskoruð
eign þeirra að leigutíma loknum eða ef samningnum yrði sagt upp. Þó skyldi
prestssetrið eiga forkaupsrétt að girðingunum ef um semdist. Samkvæmt 13. gr.
var ábúanda prestssetursins heimilt að gerast aðili að félagsræktuninni, að
uppfylltum skilyrðum. Leigusamningurinn hafi
verið staðfestur af dóms- og kirkjumálaráðuneytinu 10. júní 1974 og tók hann þá
gildi. Hinn 1. júlí 1973 hafi
sr. Rögnvaldur Finnbogason verið kjörinn til að gegna embætti prests á
Staðastað. Hafi hann flust að staðnum í september það ár en úttekt samkvæmt
ábúðarlögum nr. 36/1961 hafi ekki farið fram fyrr en 18. júlí 1974. Í þeirri
úttekt, sbr. dskj. 8, sé getið ofangreinds leigusamnings. Hafi tilgreining
samningsins í úttektinni verið gerð í tilefni af 13. gr. samningsins, en í
úttektinni hafi einungis verið vísað til þess að reikningar vegna ræktunarinnar
lægju ekki fyrir. Sá hlutur sem leigður hafði verið hafi ekki verið undanskilinn
ábúð sr. Rögnvaldar, heldur hafi hann fengið alla landareign prestssetursins í
ábúð. Við lok samningstíma
hafi aðilar samningsins orðið ásáttir um að framlengja hann ótímabundið. Honum
hafi lokið sumarið 1996 og fólst gagngjald leigutekna í því að girðingar
samkvæmt 5. gr. samningsins féllu undir staðinn. Séra Rögnvaldur hafi
látist 3. nóvember 1995. Hinn 6. nóvember 1996 hafi Kristín R. Thorlacius,
eiginkona hans, fengið leyfi sýslumannsins á Borgarnesi til setu í óskiptu búi. Hinn 11. júlí 1996
hafi farið fram úttekt á Staðastað í tilefni af því að sr. Guðjón
Skarphéðinsson tók við prestssetrinu. Í
úttektinni hafi m.a. komið fram að á grundvelli leigusamningsins féll 41 ha
undir Staðastað sem ræktað land. Tekið hafi verið fram að áðurgreindar
girðingar væru eign fráfaranda. Hins vegar hafi ágreiningur verið um nýræktina.
Séu sjónarmið aðila rakin í niðurlagi úttektarinnar. Í viðauka við úttektina,
dags. 13. júlí 1996, sem beri yfirskriftina „Niðurstaða á mati sem gjört var að
Staðastað 11. júlí á girðingu og nýrækt“, sé nýræktin samkvæmt leigusamningnum
tekin með í útreikninginn. Töluleg niðurstaða hafi verið 2.752.520 krónur, þar
af 2.456.720 krónur vegna nýræktarinnar. Í viðbót við viðauka,
dags. 23. október 1996, sé bætt við útreikningi á annarri nýrækt sem ekki sé
ágreiningur um að tilheyrði fráfarandi ábúa, sr. Rögnvaldi. Hafi viðbót þessi
verið gerð að tilhlutan stefnanda en í samráði við stefnda og hafi stefndi fallist
á greiðsluskyldu þessarar viðbótar, 365.512 krónur. Af hálfu stefnanda
hafi í símtölum við stjórnarformann og framkvæmdastjóra stefnda ítrekað verið
óskað eftir að gert yrði upp á grundvelli úttektarinnar. Á fundi aðila 8.
janúar 1997 hafi orðið úr að stefnanda yrði greiddur sá hluti niðurstöðunnar sem ágreiningur stóð
ekki um, 661.312 krónur. Á fundinum hafi
verið leitað eftir því af hálfu stefnda að kröfum stefnanda og sjónarmiðum yrði
komið á blað og það sent stefnda til þess að hann gæti tekið afstöðu til
greiðsluskyldu. Jafnframt hafi orðið um það sátt, í tilefni af því að stefnandi
hafði verið dreginn á svari og greiðslu, að það sem eftir stæði af kröfunni,
2.456.720 krónur yrði greitt út í einu lagi, þ.e. ef stefndi á annað borð teldi
sér skylt að greiða. Af hálfu stefnanda
hafi verið gerðar kröfur til fjárins með bréfi, dags. 13. janúar 1997, sbr.
dskj. nr. 7. Í kjölfar símtala hafi svo verið haldinn fundur lögmanna aðila
hinn 8. apríl 1997. Hafi þar komið fram gagnkvæmur vilji til að leysa málið
utan réttar, eftir atvikum með því að kröfur stefnanda yrðu lækkaðar. Stuttu
síðar hafi stefnandi tilkynnt að hún væri tilbúin að lækka kröfur sínar um
500.000 krónur ef það yrði til þess að málið leystist þá þegar. Ekki hafi
stefndi svarað tilboði þessu en hafi upplýst síðar að til stæði að leita að
gögnum sem máli kynnu að skipta og það tæki nokkurn tíma. Gögn hafi svo borist
með bréfi, dags. 7. maí 1997, sbr. dskj. 8. Af hálfu stefnanda hafi því verið
mótmælt með bréfi dags. 10. júlí 1997, sbr. dskj. nr. 9, að gögn þessi girtu
fyrir rétt stefnanda í málinu. Á fundi aðila hinn 16.
júlí 1997 hafi þess verið óskað af hálfu stefnda að fram kæmi „formlegt
sáttatilboð“, sem stefndi gæti afgreitt. Hafi það verið gert með bréfi dags.
29. júlí 1997, sbr. dskj. 10, og fól í sér að krafa stefnanda yrði greidd á
grundvelli bréfsins frá 13. janúar 1997 að frádregnum 600.000 krónum. Með
símbréfi hinn 16. september 1997, sbr. dskj. 11, hafi stefnda verið gefinn
lokafrestur til að taka afstöðu til málsins. Svar stefnda hafi borist í
framlengdum fresti hinn 22. september 1997, sbr. dskj. 12. Þar hafi kröfum
stefnanda verið hafnað en henni boðið að fá helming kröfunnar greiddan. Af hálfu stefnda eru
eftirfarandi athugasemdir gerðar við málavaxtalýsingu stefnanda: Í bréfi dags. 27. júní
1972, sem sr. Þorgrímur V. Sigurðsson þáverandi ábúandi á Staðastað hafi ritað
Jarðeignadeild ríkisins, Reykjavík, komi fram að kirkjumálaráðuneytið hafi
falið honum að gera samning um félagsræktun þá er mál þetta fjallar um. Þá segir
í sama bréfi „og ráðuneytið hefur fyrir sitt leyti samþykkt þessa fyrirætlan og
heimilað leigu á landi því sem um hefur verið sótt, enda njóti prestssetrið
góðs af“. Því er ljóst að
undirritun sr. Þorgríms undir leigusamninginn á dskj. nr. 4 hafi verið í umboði
og að beiðni landsdrottins. Því er mótmælt sem
fram kemur í stefnu að leigusamningurinn á dskj. nr. 4 hafi eingöngu verið
kynntur sr. Rögnvaldi þá er úttekt fór fram þann 18. júlí 1974 vegna réttinda
hans samkvæmt 13. gr. leigusamningsins. Að sjálfsögðu hafi verið að leggja
samninginn fram í heild sinni til þess að sr. Rögnvaldi gæfist kostur á að
kynna sér hvað fylgdi jörðinni og hvað hefði þá þegar verið leigt þriðja aðila
samkvæmt þeim samningi. Ekkert hafi komið fram
um annað en að leigusamningurinn hafi verið framlengdur óbreyttur samkvæmt efni
sínu. Það að andvirði girðinganna féll til stefnanda hafi verið „vinagreiði
nágranna hans“ svo sem fram komi við úttekt sumarið 1996, en við það hafði stefndi
ekkert að athuga. Stefndi mótmælir því
að hafa samþykkt að eftirstöðvar kröfu stefnanda, sem um er deilt í máli þessu,
yrðu greiddar út í einu lagi ef stefnda bæri greiðsluskyldan. Þessu mótmælir
stefndi þar sem það sé í andstöðu við þá venju sem viðgengist hefur í
hliðstæðum málum og í samræmi við 2. mgr. 16. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976.
Stefndi geri hins vegar ekki athugasemdir við framsetningu dómkröfu stefnanda
að þessu leyti. Málsástæður stefnanda og
lagarök. Kristín R. Thorlacius
situr í óskiptu búi hennar og sr. Rögnvaldar Finnbogasonar heitins. Hún kemur
fram fyrir hönd búsins, sbr. 12. gr. erfðalaga nr. 9/1962, sbr. 7. gr. laga nr.
48/1989. Stefnandi kveðst
byggja kröfur sínar á 1. og 2. mgr. 16. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976, en þau lög
gildi um réttarsamband aðila í málinu, sbr. 5. gr. laga nr. 137/1993, um
prestssetur. Í 4. tl. 6. gr. laga nr. 137/1993 komi einnig fram að stefndi
kosti eignakaup á prestssetursjörðinni við ábúðarlok prests ef því er að
skipta. Samkvæmt 1. mgr. 16.
gr. sé landsdrottni skylt að kaupa ræktun sem fráfarandi hafi látið gera. Enda
þótt sr. Rögnvaldur hafi ekki sjálfur staðið að gerð leigusamningsins, sem um
ræði, hafi hann engu að síður verið aðili að honum eftir allan þann tíma sem
samningurinn var í gildi. Um hafi verið að ræða skika úr landi sem hann hafi
fengið í ábúð og hafi honum því borið allt endurgjald vegna leigunnar. Það hafi
verið ábúandi sem gert hafi leigusamninginn en ekki landsdrottinn, en
landsdrottinn hafi vitaskuld orðið að veita samþykki sitt, sbr. nú 13. og 26.
gr. laga nr. 64/1976, en 40. - 41. gr. laga nr. 36/1961. Það hafi falist í eðli
leigusamningsins að um verðhækkun yrði að ræða á hinum útleigða skika og að
taka yrði afstöðu til þess hverjum bæri þessi verðhækkun, leigutaka eða
leigusala. Með 1. gr. samningsins hafi verið ákveðið að verðhækkunin félli
undir „staðinn“ og teljist hún ótvírætt vera hluti gagngjalds leigutaka fyrir
leiguna. Leigusala, þ.e. ábúanda, hafi borið allt leigugjald hvort sem það var
greitt í peningum eða öðru. Í þessu sambandi sé rétt að benda á að ekki sé
ágreiningur um að girðingar sem féllu undir staðinn samkvæmt framlengdum
samningi tilheyrðu stefnanda. Í 2. mgr. 16. gr. séu
fyrirmæli um það hvernig landsdrottinn skuli greiða samkvæmt matinu. Svo sem
rakið hafi verið hafi samkomulag orðið um það á fundi aðila hinn 8. janúar 1997
að fjárkrafa stefnanda yrði greidd í einu lagi og hafi kröfugerð verið við það
miðuð. Í 44. gr. laganna komi
fram að vilji einhver ekki hlíta úttekt sem gerð sé á jörð geti hann krafist
yfirúttektar innan tveggja vikna. Stefndi hafi ekki krafist þess og skuli því
hlíta úttektinni. Í þessu sambandi sé rétt að benda á að í úttektinni sjálfri
sé rakinn ágreiningur aðila um hvort nýræktin eigi að teljast með í útreikningi
þess fjár sem stefnda beri að greiða. Í niðurstöðu úttektarinnar, dagsettri
tveimur dögum eftir að úttekt fór fram, sé nýræktin talin með því sem stefnanda
ber. Krafa um málskostnað
er byggð á 130. gr. einkamálalaga nr. 91/1991. Krafa um virðisaukaskatt á
málskostnað byggir á lögum nr. 50/1988, um virðisaukaskatt. Stefnandi er ekki
virðisaukaskattskyldur aðili samkvæmt þeim lögum og beri því nauðsyn á að fá
dóm fyrir þessum skatti úr hendi stefnda. Af hálfu stefnanda er
mótmælt kröfu stefnda um virðisaukaskatt á málskostnað þar sem ekki hafi verið
sýnt fram á nauðsyn þessarar kröfu. Málsástæður stefnda og
lagarök. Stefndi byggir kröfur
sínar um sýknu á eftirfarandi málsástæðum: 1. Stefndi telur að skýr
ákvæði leigusamningsins á dskj. nr. 4 kveði á um að hið leigða land hafi fallið
aftur undir Staðastað án endurgjalds að leigutíma liðnum. Þau ákvæði
leigusamningsins sem stefndi byggir hér einkum á eru þessi: a. Í fyrstu grein
leigusamningsins á dskj. nr. 4 segir: „Landið er leigt til 20 ára frá fardögum
1972 að telja. Að þeim tíma liðnum fellur það aftur án endurgjalds undir
Staðastað, hafi leigusamningur þessi ekki verið framlengdur.“ Sé ákvæði þetta í
samræmi við það er fram komi í bréfi sr. Þorgríms til Jarðeignadeildar ríkisins
dags. 27. júní 1972 sbr. dskj. nr. 8 en þar segi m.a.: „Kirkjumálaráðuneytið
hefur falið undirrituðum að gera samning um félagsræktun ...“. Síðan segir í sama
bréfi ...„og ráðuneytið hefur fyrir sitt leyti samþykkt þessa fyrirætlan og
heimilað leigu á landi því sem um hefur verið sótt, enda njóti prestssetrið
góðs af og verði aðili að umræddri félagsræktun.“ Af tilvitnun þessari megi
ljóst vera hver var vilji og fyrirætlan kirkjumálaráðuneytisins sem
landsdrottinn en ráðuneytið hafi á þeim tíma farið með eignarhald og umsjón
kirkjugarða. Einnig megi benda á
ákvæði 3. gr. samningsins þar sem sama sjónarmið kemur fram. b. Í 7. gr.
leigusamningsins sé kveðið á um að leigutaki skuli greiða alla skatta og
skyldur til hins opinbera af hinu leigða landi, til samræmis við ákvæði
ábúðarlaga. 2. Með leigusamningnum
hafi ábúanda einnig verið tryggð ákveðin réttindi. a. Samkvæmt 9. gr. bar
leigutökum að greiða leiguna, sem í upphafi var ákveðin 3.000 krónur fyrir
hvert fardagaár, til sóknarprestsins á Staðastað. b. Með 13. gr.
leigusamningsins hafi ábúanda, sóknarpresti, verið tryggður réttur til að
gerast aðili að nefndri félagsræktun og njóta þeirrar fyrirgreiðslu, sem
leigutakar fái að lögum, svo sem segi í 13. gr. samningsins. Hefði stefnandi orðið
aðili að félagsræktuninni, hefði við úttektina, sem fram fór þann 11. júlí
1996, borið að meta hlut stefnanda í félagsræktuninni sérstaklega, en samkvæmt
því mati hefði stefnda þessa máls borið að greiða stefnanda á grundvelli ábúðarlaga. Með vísan til
framanritaðs telur stefndi sig hafi sýnt fram á að á grundvelli
leigusamningsins á dskj. nr. 4 hafi hið leigða land átt að falla aftur undir
Staðastað, þ.e. landsdrottinn, án sérstaks endurgjalds, en af því leiði að
sýkna beri stefnda af kröfum stefnanda. Af hálfu stefnda er
því mótmælt sem stefnandi heldur fram, að ábúandi hafi gert leigusamninginn á
dskj. nr. 4. Svo sem fram komi í
málavaxtalýsingu hér að framan hafi samningurinn verið gerður af sr. Þorgrími
þáverandi ábúanda, að beiðni og í umboði landsdrottins, sbr. það sem fram komi
í bréfi sr. Þorgríms til Jarðeignadeildar ríkisins, sbr. dskj. nr. 8. Þegar stefnandi tók
við jörðinni, sbr. úttekt sem fram fór þann 18. júlí 1974, hafi verið búið að
leigja til félagsræktunar umrædda 41 ha lands, sbr. dskj. nr. 4. Við úttektina
hafi leigusamningurinn sérstaklega verið lagður fram, sbr. dskj. nr. 8 og hafi
stefnanda þá gefist kostur á að tjá sig um efni hans. Með öðrum orðum hafi
verið búið að undanskilja 41 ha lands undan leiguafnotun stefnanda, en þó með
ákveðnum réttindum honum til handa. Stefnandi vísi til 1.
mgr. 16. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976 um skyldu landsdrottins til að kaupa þá
ræktun sem fráfarandi hefur látið gera. Til að þetta ákvæði
eigi við þurfi tvö skilyrði að vera fyrir hendi, í fyrsta lagi þurfi
landsdrottinn að hafa samþykkt framkvæmdirnar, sbr. 13. gr. ábúðarlaga, í öðru
lagi sé átt við framkvæmdir sem ábúandi hafi framkvæmt sjálfur en ekki
framkvæmdir sem þriðji maður hafi framkvæmt. Stefndi vísar til
mótmæla í málavaxtalýsingu hér að framan þess efnis að samningurinn sem rann út
hafi framlengst óbreyttur samkvæmt efni sínu og það að girðingarnar féllu í
hlut stefnanda við úttektina hafi verið “vinagreiði nágranna“ en ekki samkvæmt
breyttum samningi. Stefndi vísar einkum
til ábúðarlaga nr. 64/1976 og laga nr. 137/1993 um prestssetur. Málskostnaðarkröfu
sína styður stefndi við 130. og 131. gr. l. nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Krafan um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun er byggð á l. nr. 50/1988, þar
sem lögmönnum er gert að innheimta virðisaukaskatt af þóknun sinni. Niðurstaða Í leigusamningi, dags. 15.
desember 1972, segir m.a. að prófasturinn í Snæfells- og Dalaprófastsdæmi
leigi, með samþykki dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, þremur bændum, sem þar
eru tilgreindir, allt að 56 hektara óræktaðs lands úr landareign
prestssetursins að Staðastað í Staðarsveit, Snæfellsnessýslu, til ræktunar á
félagslegum grunni. Samninginn undirritar sr. Þorgrímur V. Sigurðsson og
umræddir bændur. Í 1. grein samningsins
er svohljóðandi ákvæði: „Landið er leigt til
20 ára frá fardögum 1972 að telja. Að þeim tíma liðnum fellur það aftur án
endurgjalds undir Staðastað, hafi leigusamningur þessi ekki verið framlengdur.“ Þegar sr. Rögnvaldur
Finnbogason tók við ábúð jarðarinnar Staðastaðar hafði fyrrgreindur
leigusamningur þegar verið gerður. Í úttekt jarðarinnar 18. júlí 1974 er um
félagsræktun vísað til samningsins, sem staðfestur hafði verið af ráðherra 10.
júní 1974. Verður samkvæmt því að telja að sr. Rögnvaldi hafi verið kunnugt um
efni leigusamningsins enda ber úttektin með sér að hann var viðstaddur hana. Upplýst er að eftir að
leigutíminn, 20 ár, var liðinn var samningurinn framlengdur um óákveðinn tíma.
Honum lauk síðan á árinu 1996 og 11. júlí fór fram úttekt á staðnum í tilefni
af því að nýr prestur tók við prestsetrinu, eins og fram kemur í stefnu. Ekkert
hefur komið fram um það í málinu að breyting hafi verið gerð á umræddum
leigusamningi á þessum tíma sem hann var í gildi. Eins og fram er komið
er deilt um það í máli þessu hvort sú verðmætaaukning sem varð á hinu leigða
landi á leigutímanum skyldi renna til landsdrottins eða til ábúanda jarðarinnar
að leigutíma loknum. Stefnandi byggir
kröfur sínar á 16. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976 en þar segir m.a. að eigi
fráfarandi leiguliði hús, hlut í húsum eða umbætur á jörð, sem sé þar til
frambúðar haganlega fyrir komið og nauðsynlegt til búreksturs á jörðinni, þá
skuli landsdrottni skylt að kaupa þær eignir fráfarandi því verði sem
úttektarmenn meta. Þá segir jafnframt að landsdrottni sé einnig skylt að kaupa
ræktun, sem fráfarandi hefur látið gera. Fallast ber á með
stefnda að túlka beri ákvæði þetta þannig að það taki til framkvæmda sem
ábúandi hefur sjálfur staðið fyrir. Fyrir liggur að svo var ekki í því tilviki
sem hér um ræðir. Þá er deilt um það
hvort sr. Þorgrímur V. Sigurðsson hafi undirritað umræddan leigusamning sem
ábúandi eða í umboði landsdrottins. Í bréfi sr. Þorgríms
til Jarðeignadeildar ríkisins á dskj. nr. 4 segir m.a.: „Kirkjumálaráðuneytið
hefur falið undirrituðum að gera samning um félagsræktun í landi
prestssetursins á Staðastað.“ Þar segir einnig
...„og ráðuneytið hefur fyrir sitt leyti samþykkt þessa fyrirætlan og
heimilaði leigu á landi því sem um hefur verið sótt, enda njóti prestssetrið
góðs af og verði aðili að umræddri félagsræktun“. Þykir bréf þetta benda
til að sr. Þorgrímur hafi undirritað umræddan leigusamning í umboði
landsdrottins. Þegar svo jafnframt er litið til orðalags 1. gr.
leigusamningsins, þeirra gagna sem fyrir liggja um aðdraganda hans svo og
annars þess sem hér að framan er rakið, svo og til 16. gr. ábúðarlaga, sem áður
er fjallað um, þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á réttmæti krafna sinna í
málinu. Ber því að sýkna
stefnda af kröfum stefnanda. Eftir atvikum þykir
rétt að hvor aðila beri sinn kostnað af máli þessu. Kristjana Jónsdóttir
héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi,
prestssetrasjóður, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Kristínar R. Thorlacius. Málskostnaður fellur
niður. |
Mál nr. 278/1998 | Búmark Fullvirðisréttur Jafnræði Forsenda Sératkvæði | Þ
tók við búi árið 1982 og naut búmarks samkvæmt lögum nr. 95/1981 um
Framleiðsluráð landbúnaðarins, verðskráningu og sölu á landbúnaðarafurðum
o.fl., og reglugerðum settum samkvæmt þeim. Hann taldi að með breytingu á
stjórn landbúnaðarframleiðslunnar sem leiddu af gildistöku laga nr. 46/1985, og
reglum settum samkvæmt þeim, hefði framleiðslurétti hans verið raskað með
sérstökum hætti og honum mismunað umfram það sem aðrir urðu fyrir. Annars vegar
vísaði Þ til þess að hann hefði flutt
100 ærgildi af búmarki sínu í mjólk yfir í nautgripakjöt á verðlagsárinu
1984/1985 en þau réttindi hefðu orðið verðlaus við gildistöku framangreindra
reglna. Hins vegar taldi Þ að réttur hans til framleiðslu mjólkur hefði verið
skertur með ólögmætum hætti þegar ekki var tekið tillit til afsals hans til
Búnaðarsambands S á 100 ærgildum í mjólk framleiðsluárið 1985/1986, en í
afsalinu var tiltekið að það skyldi ekki hafa áhrif á úthlutun næsta
framleiðsluárs. Litið var til þess að búmarki hafði ekki verið úthlutað sem
framleiðslurétti heldur hefði það eingöngu verið viðmiðunartala sem skerðing á
framleiðslurétti reiknaðist frá, væri henni beitt, en aldrei hefði komið til
þess að búmark væri látið takmarka framleiðslu á nautgripakjöti. Ekki hefði
orðið grundvallarbreyting á stjórn búvöruframleiðslunnar um framleiðslu
nautgripakjöts og forsendur hefðu ekki brostið í búskap Þ þegar ákveðið hefði
verið að halda framleiðslu nautakjöts utan reglna sem settar voru á grundvelli
laga nr. 46/1985 um framleiðslu mjólkur- og sauðfjárafurða. Þá var ekki talið
að Þ hefði sýnt fram á brot gegn jafnræðisreglum eða aðrar ástæður er leitt
gætu til skaðabótaskyldu vegna framleiðslu hans á nautgripakjöti. Þá var talið
að heimilt hefði verið, með hliðsjón af því hvernig sá fullvirðisréttur sem Þ
afsalaði sér hafði komið til, að takmarka endurúthlutun þessa fullvirðisréttar
við raunverulega framleiðslu fyrra árs þrátt fyrir ákvæði í afsali Þ til
Búnaðarasambands S. Var niðurstaða héraðsdóms um sýknu af kröfum Þ staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi hefur skotið málinu til
Hæstaréttar með stefnu 2. júlí 1998. Hann krefst skaðabóta úr hendi stefnda að
fjárhæð 6.489.664 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 2. október 1997 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í
héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið hefði ekki verið gjafsóknarmál fyrir
héraðsdómi. Stefndi krefst staðfestingar á
hinum áfrýjaða dómi og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann
lækkunar á bótakröfu áfrýjanda ásamt því, að málskostnaður falli niður. Nokkur ný gögn hafa verið lögð
fyrir Hæstarétt. I. Mál þetta varðar búskap áfrýjanda á
jörðinni Vindási í Eyrarsveit, þar sem hann tók við búi um árið 1982 af
foreldrum sínum. Búið var ekki stórt, og hugðist hann auka við það smám saman.
Hann byrjaði með kúabúskap einan, en samkvæmt umsókn hans um frumbýlingsbúmark
í mars 1984 var bústofn hans þá 15 mjólkurkýr og 15 geldneyti auk 5 hrossa.
Þróun búskapar á jörðinni frá þessum tíma hefur ekki verið skýrð að öllu leyti,
en áfrýjanda gekk treglega að auka mjólkurframleiðslu sína á þeim árum, sem
næst fóru í hönd, meðal annars vegna þrálátrar júgurbólgu í kúm hans. Tókst
honum ekki að ná framleiðslunni á það stig, sem búmark hans leyfði. Eftir
gildistöku reglna um fullvirðisrétt og síðar greiðslumark mjólkurbænda átti
hann jafnframt við það að etja, að þessum réttindum hans voru þröngar skorður
settar. Eigi að síður hélt hann uppi mjólkurframleiðslu fram á síðustu ár, og
náði hún mest rúmum 40.000 lítrum verðlagsárið 1993 - 1994. Eftir það minnkaði
hún til muna, og virðist hann hafa horfið frá tilraunum til stækkunar búsins.
Samkvæmt skýrslu hans fyrir dómi í marsmánuði 1998 átti hann þá 10 kýr og 30 ær
auk örfárra geldneyta, en mjólkurafurðirnar svöruðu til 25.000 lítra
ársframleiðslu. Við málflutning fyrir Hæstarétti kom fram, að búskapurinn hefði
enn dregist saman. Áfrýjandi hefur verið einyrki
meginhlutann af búskapartíð sinni, en framan af naut hann stuðnings aldraðra
foreldra. Gögn málsins gefa til kynna, að hann hafi að jafnaði reynt að drýgja
tekjur sínar af búinu með annarri vinnu, meðal annars grásleppuveiðum, er
töldust til hlunninda jarðarinnar. Þessi viðleitni hans og bústörfin sjálf hafi
þó verið háð heilsubresti, sem hann hafi lengi átt við að stríða. II. Þegar áfrýjandi hóf búskapinn laut
búvöruframleiðsla í landinu lögum nr. 95/1981 um framleiðsluráð landbúnaðarins,
verðskráningu, verðmiðlun og sölu á landbúnaðarvörum o.fl. Voru ákvæði 2. gr.
a. þeirra laga runnin frá lögum nr. 15/1979, sbr. lög nr. 63/1980 og nr.
45/1981, sem aukið hafði verið við fyrri lög um sama efni. Heimiluðu þau
landbúnaðarráðherra að grípa með reglugerðum til tímabundinna ráðstafana í þeim
tilgangi að draga úr framleiðslu á tiltekinni búvöru, svo að hún hæfði
innanlandsmarkaði. Mátti meðal annars
skerða afurðaverð til hvers framleiðanda frá grundvallarverði vegna þess hluta
framleiðslunnar, er færi fram úr ákveðnu viðmiðunarmarki. Með reglugerð nr.
348/1979 og síðan nr. 465/1983 var framleiðsluráði landbúnaðarins falið að
ákvarða þetta mark gagnvart hverjum framleiðanda sauðfjár- og nautgripaafurða.
Var það skilgreint sem búmark í ærgildisafurðum og skyldi að meginreglu miðast
við meðaltalsframleiðslu áranna 1976, 1977 og 1978. Heimilt var eftir lögunum
að ákveða sérstaklega rétt þeirra, sem væru að hefja búskap, draga saman
framleiðslu eða hætta búskap, og í reglugerðum var kveðið á um tillit til
aðsteðjandi vanda einstakra framleiðenda. Búmarkið var ákvarðað fyrir
sauðfjárafurðir, mjólkurframleiðslu og nautakjöt, og reyndi þegar á það um fyrrnefndu afurðirnar. Hinn 1. júlí 1985 voru þessi lög
leyst af hólmi með lögum nr. 46/1985 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á
búvörum. Voru ný ákvæði sett um stjórn búvöruframleiðslu í VII. kafla þeirra,
þar sem heimilað var meðal annars í a-lið 30. gr. að ákvarða greiðslur fyrir
mjólk og sauðfjárafurðir með samningum milli ríkisstjórnarinnar og
Stéttarsambands bænda fyrir þeirra hönd. Skyldu þeir lúta að afurðamagni, sem
framleiðendum yrði ábyrgst fullt verð fyrir. Einnig var heimilað að ákveða
skiptingu eftir héruðum á framleiðslu búvara og veita búnaðarsamböndum aðild að
skiptingu hennar milli einstakra framleiðenda. Samkvæmt 35. gr. skyldu
ákvarðanir um beitingu þessara heimilda teknar með reglugerð
landbúnaðarráðherra, og yrði réttur framleiðenda þar ákveðinn með tilliti til
búvöruframleiðslu þeirra á tilteknu tímabili. Mátti þannig miða við annan tíma
en þann, sem til var litið við ákvörðun búmarks. Ákveða mátti framleiðendum
mismunandi rétt eftir bústærð og aðstöðu, þar á meðal því, hvort þeir væru að
byrja búskap eða draga hann saman. Reglugerðir um stjórn
mjólkurframleiðslunnar voru síðan gefnar út fyrir hvert verðlagsár. Þar var
hugtakið fullvirðisréttur tekið upp sem skilgreining á því framleiðslumagni, er
framleiðendur fengju fullt verð fyrir í skjóli fyrrgreindra samninga. Skyldi
hann ákveðinn sem heild fyrir landið allt og síðan skipt niður, fyrst á einstök
héruð eða búmarkssvæði, en síðan milli einstakra framleiðenda. Búmarki manna
eftir eldri lögum var ekki breytt að meginstefnu til, og var fullvirðisréttur
héraða og framleiðenda reiknaður með hliðsjón af því. Hins vegar var tekið fram
í fyrstu reglugerðinni, að engum framleiðanda skyldi reiknaður fullvirðisréttur
umfram mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið 1984-1985, og fólst í
því skírskotun til 35. gr. laganna. Hafði sú viðmiðun áhrif á síðari reglur.
Hliðstæðar reglugerðir voru gefnar út um framleiðslu sauðfjárafurða. Búvörusamningar á grundvelli laga
nr. 46/1985 tóku hins vegar ekki til nautgripakjöts. Var þetta í samhengi við
framkvæmd fyrri laga að því leyti, að til þess hafði aldrei komið í raun, að
búmarki í þeirri vöru væri beitt til takmörkunar framleiðslu með skerðingu á
afurðaverði. Þetta búmark féll því einvörðungu að almennri reglu í E-lið ákvæða
til bráðabirgða í hinum nýju lögum, sem kvað svo á, að fyrirmæli um búmark, sem
sett hefðu verið eftir lögum nr. 95/1981, skyldu halda gildi sínu þar til þau
hefðu sérstaklega verið felld úr gildi eða reglugerð sett um beitingu ákvæða b-
og/eða c-liðar 30. gr. laga nr. 46/1985, sbr. 35. gr. laganna. Í reglugerð nr.
339/1986 fyrir verðlagsárið 1986-1987, var svo tekið fram, að ákvæði hennar
næðu ekki til búmarks vegna framleiðslu nautakjöts. Hélst það í síðari reglugerðum,
og sérstök reglugerð um þessa búgrein var ekki sett. III. Deiluefni málsins lúta einkum að
ákvörðunum um heimildir áfrýjanda til búvöruframleiðslu framan af búskapartíma
hans. Búmark hans á verðlagsárinu 1982-1983 var ákvarðað 266 ærgildi, 100 í
mjólk, 148 í sauðfé og 18 í nautakjöti. Vorið 1984 var honum úthlutað auknu
búmarki á grundvelli þess, að hann væri frumbýlingur, og varð búmarkið þá 430
ærgildi í mjólk og 10 í sauðfé, eða alls 440 ærgildi. Á verðlagsárinu 1984-1985
var því svo breytt þannig, að 300 ærgildi yrðu í mjólk, 40 í sauðfé og 100 í
nautakjöti. Óumdeilt er, að áfrýjandi hafi sjálfur lagt fram beiðni um þetta,
en umsókn hans eða önnur skýr gögn um forsendur breytingarinnar liggja ekki
fyrir. Eftir gildistöku laga nr. 46/1985
var áfrýjanda í janúar 1986 úthlutað fullvirðisrétti verðlagsárið 1985-1986 með
bréfi framleiðsluráðs landbúnaðarins, eftir reglugerð nr. 37/1986. Nam hann
upphaflega 128,9 ærgildum eða 22.428 lítrum og var ekki í hlutfalli við búmark
hans samkvæmt almennri reiknireglu 1. mgr. 6. gr. reglugerðarinnar, heldur var
framleiðsla fyrra árs látin takmarka réttinn eftir fráviksreglu í a-lið þeirrar
málsgreinar. Honum var bent á, að hann gæti sótt um viðbótarrétt eftir öðrum
ákvæðum reglugerðarinnar, og gerði hann það með beiðni til framleiðsluráðs
samkvæmt 2. mgr. 5. gr., sem mælti fyrir um sérstaka ráðstöfun á mjólkurmagni,
er dregið hefði verið frá óskiptum fullvirðisrétti í öllu landinu. Samkvæmt
a-lið 2. tl. þessarar málsgreinar mátti úthluta auknum rétti til þeirra
mjólkurbænda, sem framleitt hefðu innan við 300 ærgildisafurðir í mjólk og
sauðfjárafurðum á árinu 1984 - 1985, þannig að fullvirðisréttur þeirra í mjólk
innan búmarks að viðbættum sauðfjárafurðum næði allt að því marki. Umsóknin var
samþykkt og réttur áfrýjanda hækkaður í 277,9 ærgildi samanlagt eða 48.354
lítra. Nam þetta fullri viðbót samkvæmt umræddri heimild. Áfrýjanda tókst ekki að nýta allan
þennan rétt ársins 1985-1986, heldur varð framleiðslan 29.726 lítrar. Hins
vegar gerðist það undir lok ársins, að hann framseldi 100 ærgildi af réttinum
til Búnaðarsambands Snæfellinga, og var það staðfest 31. ágúst 1986 með afsali
á eyðublaði, sem honum var látið í té. Var afsalið gert samkvæmt 2. mgr. 9. gr.
reglugerðar nr. 37/1986, sbr. reglugerð nr. 178/1986 frá 10. apríl það ár. Af
hálfu búnaðarsambandsins var þessum 100 ærgildum eða 17.400 lítrum úthlutað
jafnharðan til annarra framleiðenda á svæðinu. Skömmu áður hafði áfrýjanda verið
tilkynnt um fullvirðisrétt hans verðlagsárið 1986-1987 á grundvelli reglugerðar
nr. 339/1986, sem væri 126 ærgildisafurðir eða 21.924 lítrar. Var þar miðað við
upphaflegan fullvirðisrétt hans frá fyrra ári með breytingum vegna almenns
samdráttar í mjólkurframleiðslu. Tekið var fram, að 92,7% af
heildarfullvirðisrétti í landinu hefði verið skipt að svo stöddu. Yrði því, sem
eftir væri, annars vegar skipt milli framleiðenda, sem haft hefðu framleiðslu
undir 300 ærgildum í mjólk og sauðfjárafurðum á fyrra verðlagsári, sbr. 3. tl.
4. mgr. 13. gr. reglugerðarinnar, og hins vegar milli framleiðenda, sem
uppfylltu einhver ákvæði 14. gr. reglugerðarinnar. Kæmu þar meðal annars til
greina frumbýlingar og búendur, sem orðið hefðu fyrir sérstökum áföllum.
Jafnframt hafði áfrýjandi brugðist við með því að leggja inn umsókn 19. ágúst
1986 á tilskildu eyðublaði um aukinn fullvirðisrétt 1986-1987 á þeirri
forsendu, að framleiðsla hans væri innan 300 ærgilda, þ.e. með vísan til 13.
gr. reglugerðarinnar. Hins vegar lagði hann ekki inn sérstaka umsókn til
ráðsins vegna 14. gr. reglugerðarinnar. Með bréfi framleiðsluráðs 2. desember
1986 var honum úthlutað viðbót sem svaraði 7.795 lítrum mjólkur, þannig að
fullvirðisréttur á árinu yrði 170,8 ærgildi eða 29.719 lítrar. Miðaðist
heildartalan við raunverulega mjólkurframleiðslu áfrýjanda á fyrra ári. Á þessu stigi leitaði áfrýjandi til
lögmanns, og ritaði hann framleiðsluráði beiðni 20. janúar 1987 um aukningu
fram yfir þetta mark. Var þar sérstaklega bent á áföll, sem búskapur áfrýjanda
hefði orðið fyrir, og vísað til 2. tl. 14. gr. fyrrnefndrar reglugerðar.
Jafnframt var vísað til þess, að áfrýjandi hefði afsalað 100 ærgildum af
fullvirðisrétti fyrra árs til Búnaðarsambands Snæfellinga til ráðstöfunar á því
ári. Bæri að líta svo á samkvæmt 16. gr. reglugerðarinnar, að hann hefði
sjálfur nýtt réttinn að þeim hluta. Því var og lýst, að framleiðsluþörf hans
næmi að minnsta kosti 10.000 lítrum umfram úthlutað magn. Framleiðsluráð vísaði erindinu til
yfirnefndar búmarks, sbr. 31. gr. laga nr. 46/1985, sem afgreiddi það með bréfi
6. febrúar 1987. Sagði þar, að samkvæmt fyrirliggjandi gögnum hefði úthlutunin
til hans farið eftir vinnureglum, sem fylgt hefði verið við afgreiðslu erinda
vegna 13. gr. reglugerðar nr. 339/1986. Hefði þar verið miðað við, að (1)
enginn færi yfir 300 ærgildi samanlagt í mjólk og kindakjöti, (2) enginn færi
yfir skráð búmark í mjólk, (3) fullvirðisréttur færi ekki yfir framleiðslu
fyrra verðlagsárs, (4) úthlutun réttarins færi ekki fram úr
heildarfullvirðisrétti fyrra árs, og (5) mið yrði tekið af úthlutun eftir 5.
gr. reglugerðar nr. 37/1986 á fyrra ári. Hafi forsendum 4. og 5. liðar einkum
verið beitt, þar sem úthlutað magn reyndist of lítið. Í bréfinu sagði til
nánari skýringar: „Lækkuð úthlutun til þín stafar af því, að framleiðslan er
látin takmarka hana samanber 3. lið. Það var álit framleiðsluráðs að heppilegra
væri að láta héraðsúthlutunarnefndir meta hvort framleiðslurétturinn skuli
haldast þótt ekki hafi verið framleitt í hann síðastliðið ár.“ Nefndin benti á, að áfrýjandi gæti
reynt að sækja um aukinn rétt til búnaðarsambands síns samkvæmt 14. gr.
reglugerðarinnar, ef til lokaúthlutunar kæmi. Einnig kvaðst hún myndu gera
sambandinu grein fyrir kæru hans. Af gögnum málsins verður ekki séð, hvað
gerðist af því tilefni og ekki ráðið með greinilegum hætti, hvernig
úthlutunarstarf sambandsins fór fram á þessu verðlagsári. Fyrir liggur hins
vegar, að mjólkurframleiðsla áfrýjanda 1986-1987 varð 36.888 lítrar, eða 7.169
lítrar umfram rétt hans. Jafnframt mun framleiðsluráð hafa samþykkt 23.
desember 1987, að hann fengi 41,2 ærgilda fullvirðisrétt til viðbótar við
uppgjör vegna ársins, þannig að greiðsla kæmi fyrir umframmagnið. IV. Fullvirðisréttur áfrýjanda
verðlagsárið 1987 - 1988 á grundvelli reglugerðar nr. 291/1987 var ákvarðaður
eins og samanlagður réttur fyrra árs eða 29.719 lítrar, í samræmi við þau
fyrirmæli b-liðar 2. mgr. 13. gr. reglugerðarinnar, að mjólkur-framleiðendur
með minni fullvirðisrétt en 300 ærgildi á fyrra ári skyldu hljóta sama rétt og
þeir höfðu. Lögmaður áfrýjanda ritaði 4. september 1987 beiðni til framleiðsluráðs
um aukinn rétt honum til handa, en ráðið taldi aukna úthlutun vera á verksviði
Búnaðarsambands Snæfellinga, sem hefði þrönga stöðu til úrlausnar. Var erindinu
vísað þangað, og áfrýjandi ritaði sambandinu einnig að sínu leyti. Svör bárust
ekki fyrr en 27. apríl 1988, en þá tilkynnti framleiðsluráð áfrýjanda, að
sambandið hefði úthlutað honum 1.986 viðbótarlítrum, þannig að réttur ársins
yrði 31.705 lítrar. Framleiðsla áfrýjanda varð 35.148 lítrar, og virðist hann
hafa sætt greiðsluskerðingu vegna umframmagnsins. Um heimildir áfrýjanda og
framleiðslu eftir þetta má vísa til héraðsdóms, þar sem þess getur meðal
annars, að hann hafi á verðlagsárinu 1991-1992 leigt framleiðsluráði
landbúnaðarins 17.000 lítra af fullvirðisrétti sínum. Kveðst áfrýjandi hafa gert
það sakir fjárhagsörðugleika og heilsuleysis. Hann framleiddi þá sjálfur 29.811
lítra eða 11.443 lítra umfram þann rétt, sem eftir stóð. Á árinu 1992-1993 var
honum svo úthlutað greiðslumarki, sem miðað var við fullvirðisrétt hans og varð
33.825 lítrar. Um ákvörðun þess og greiðslumarks síðari ára er ekki deilt
sérstaklega. V. Mál þetta var höfðað í héraði rétt
áður en dómar gengu í Hæstarétti 9. október 1997 í málum nr. 42/1997 og nr.
43/1997 (H.1997.2563 og H.1997.2578), er lutu að búmarki og fullvirðisrétti
tveggja bænda með blandaðan búskap, þar sem
mjólkurframleiðsla var meginþátturinn. Kveðst áfrýjandi draga þá ályktun
af þeim dómum, að sig stoði ekki að halda því fram, að ólögmæt breyting hafi
orðið á stjórn búvöruframleiðslu í landinu með lögum nr. 46/1985 og reglugerðum
samkvæmt þeim, þegar ákvæði um fullvirðisrétt voru tekin upp til viðbótar
ákvæðum um búmark framleiðenda. Á hinn bóginn lítur hann svo á, að við
framkvæmd reglna um fullvirðisrétt í mjólk og sauðfjárafurðum í skjóli laganna
og með afstöðu til búmarks í nautakjöti eftir gildistöku þeirra hafi forsendum
að framleiðslurétti hans verið raskað með sérstökum hætti og honum mismunað
umfram það, sem aðrir urðu fyrir. Áfrýjandi vísar hér í fyrsta lagi
til þess, að hann hafi á verðlagsárinu 1984-1985 fært 100 ærgildi af búmarki
sínu í mjólk yfir í framleiðslu á nautgripakjöti. Hafi hann gert þetta í
trausti þess, að um væri að ræða verðmæt réttindi, og fyrir hvatningu af hálfu
þeirra opinberu aðila, sem fóru með stjórn búvöruframleiðslunnar. Á næsta ári
hafi réttindin hins vegar verið gerð verðlaus, þegar búmark í þessari grein
hafi í raun verið fellt niður, án þess að bætur eða önnur réttindi kæmu þar á
móti. Hafi tilfærsla búmarksins þannig ekki orðið til annars en að skerða
möguleika hans til aukinnar mjólkurframleiðslu. Í annan stað telur áfrýjandi,
að réttur hans til framleiðslu mjólkur hafi verið skertur með ólögmætum hætti,
þegar framleiðsluráð landbúnaðarins og Búnaðarsamband Snæfellinga hafi hafnað
því að virða samning hans um afsal á ónýttum fullvirðisrétti verðlagsársins
1985 - 1986. Hafi hann verið sviptur hagræði, sem afsalið átti að veita, með
óréttmætum ákvörðunum og rangri túlkun reglugerða um mjólkurframleiðsluna. VI. Búmarki var ekki úthlutað sem
framleiðslurétti, heldur var það eingöngu viðmiðunartala, sem skerðing á
afurðaverði reiknaðist frá væri henni beitt. Við það gat skapast takmarkaður
réttur til handa framleiðendum búvara, sem hafði fjárhagslega þýðingu fyrir þá.
Aldrei kom til þess að búmark væri látið takmarka framleiðslu á nautgripakjöti.
Búvörusamningar bænda og ríkisstjórnarinnar á grundvelli laga nr. 46/1985 tóku
heldur ekki til nautgripakjöts, svo sem að framan greinir. Áttu fyrirmæli um
búmark í nautgripakjöti því að halda sér samkvæmt E-lið ákvæða til bráðabirgða
í þessum lögum, þar til þau hefðu sérstaklega verið felld úr gildi eða
reglugerð sett um framleiðslustjórnun samkvæmt ákvæðum laganna.
Reglugerðarákvæði um framleiðslu nautgripakjöts hafa ekki verið sett. Varð því
ekki grundvallarbreyting á stjórn búvöruframleiðslunnar að þessu leyti með
lögum nr. 46/1985. Um stöðu áfrýjanda í þessu efni er
á það að líta, að framleiðsla nautgripakjöts var þegar orðin þáttur í búskap
hans, er hann fékk 100 ærgilda búmark í þeirri afurð, eftir því sem fyrr segir
um bústofn hans vorið 1984. Þá sótti áfrýjandi aldrei um færslu á fyrrgreindum
100 ærgildum til baka yfir í mjólk, heldur var barátta hans fyrir auknum rétti
til mjólkurframleiðslu háð á öðrum forsendum en þeim, að þau hefðu misst gildi
sitt. Með hliðsjón af þessu verður ekki á
það fallist, að forsendur hafi brostið í búskap áfrýjanda, þegar ákveðið var að
halda búmarki í nautgripakjöti utan þeirra reglna um stjórn búvöruframleiðslu,
sem settar voru á grundvelli 30. gr. og 35. gr. laga nr. 46/1985 og náðu til
mjólkur og sauðfjárafurða. Ekki er unnt að líta svo á, að áfrýjanda hafi þar
verið mismunað í samanburði við aðra, sem svipað voru settir. Hefur hann ekki
sýnt fram á, að ákvörðunin hafi verið ólögmæt gagnvart honum vegna brots á
jafnræðisreglu eða af öðrum ástæðum, er leitt geti til bótaskyldu. Verður að
hafna kröfum áfrýjanda, sem eru á þessu byggðar. VII. Við gildistöku reglna um
fullvirðisrétt í mjólk var áfrýjanda úthlutað rétti sem samanlagt svaraði
búmarki hans í þeirri vöru að frádregnum innlögðum sauðfjárafurðum hans á
næstliðnu ári, þ.e. 277,9 ærgildum eða 48.354 lítrum. Var byggt á framleiðslu
hans á fyrra ári ásamt því, að bú hans mætti teljast af lágmarksstærð, sbr. þá
a-lið 2. tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986. Þegar sjá mátti, að áfrýjandi næði
ekki að nýta allan fullvirðisréttinn, var gengið frá afsali milli hans og
Búnaðarsambands Snæfellinga á ónýttum rétti, þannig að unnt væri að úthluta
honum til annarra bænda á sambandsvæðinu vegna mjólkurframleiðslu þeirra á
árinu, sem var að líða. Náði það til 100 ærgilda eða 17.400 lítra, en ónýttur
réttur áfrýjanda reyndist alls 18.628 lítrar. Afsalið var byggt á nýrri heimild
til búnaðarsambanda í 2. mgr. 9. gr. reglugerðar nr. 37/1986, sem aukið var við
greinina í apríl 1986. Áður en hún kom til sögunnar fólst það í 2. mgr. 6. gr.
reglugerðarinnar, að framleiðanda væri óheimilt að leggja mjólk inn í
afurðastöð á fullvirðisrétti annars framleiðanda. Jafnframt fólst það í 1. mgr.
9. gr., að fullvirðisréttur, sem ekki yrði nýttur á verðlagsárinu af hálfu
rétthafans, skyldi koma til viðbótar við fullvirðisrétt annarra
mjólkurframleiðenda innan sama svæðis við endanlegt ársuppgjör, fyrst til
þeirra, sem minnstan hefðu heildarrétt, en síðan hlutfallslega. Úthlutun fullvirðisréttar til
áfrýjanda vegna verðlagsársins 1986 - 1987 var fyrst miðuð við upphaflegan rétt
vegna fyrra árs og ákveðin 21.924 lítrar, en síðan hækkuð í 29.719 lítra í
framhaldi af beiðni hans 16. ágúst 1986. Varð það afstaða framleiðsluráðs
landbúnaðarins, að rétt væri að láta framleiðslu áfrýjanda sjálfs á fyrra ári
takmarka umfang úthlutunarinnar, en vísa til búnaðarsambands hans um möguleika
á rýmkun hennar. Treystist yfirnefnd búmarks ekki til að hagga þeirri afstöðu,
þegar erindi lögmanns áfrýjanda 20. janúar 1987 var lagt fyrir hana. Í úrskurði
sínum benti nefndin hins vegar á, að búnaðarsambandið kynni enn að geta
úthlutað áfrýjanda frekari rétti við lokaúthlutun eða almennt uppgjör vegna
ársins. Virðist það hafa gengið eftir, þegar áfrýjanda var í desember 1987
veittur fullvirðisréttur fyrir nær allri framleiðslu sinni umfram hinn
úthlutaða rétt, eða 7.161 lítra. VIII. Úthlutun verðlagsársins 1986-1987
fór þannig fram án þess að tillit væri tekið til afsalsins. Af hálfu stefnda er
þetta einkum skýrt með því, að fullvirðisréttur áfrýjanda 1985 - 1986 umfram
22.428 lítra hafi stafað frá úthlutun samkvæmt ákvæðum 2. mgr. 5. gr.
reglugerðar nr. 37/1986 um sérstaka ráðstöfun á mjólkurmagni, sem dregið hafi
verið frá óskiptum fullvirðisrétti í landinu, innan þessa verðlagsárs. Réttur vegna
þess hafi komið til innköllunar við lok ársins og ný úthlutun á honum átt sér
stað vegna næsta verðlagsárs, sbr. 4. mgr. 13. gr. reglugerðar nr. 339/1986.
Hafi framleiðendur þá ekki átt sjálfkrafa rétt á sams konar viðbót og árið
áður, heldur þurft að sækja um nýja úthlutun. Áfrýjandi hafi þá ekki gætt þess
að sækja um viðbótarrétt samkvæmt 14. gr. síðarnefndu reglugerðarinnar vegna
þeirra áfalla, sem hann taldi til í búskap sínum. Ákvörðunin um að takmarka
viðbótina þetta ár við raunverulega framleiðslu fyrra árs hafi verið réttmæt.
Ekki hafi verið skylt að líta til afsalsins þegar af þeirri ástæðu, að það hafi
ekki verið gefið út strax í kjölfar þess, að áðurnefnd 2. mgr. 9. gr. tók
gildi, en til slíks hafi verið ætlast. Að auki hafi áfrýjandi misskilið það
ákvæði málsgreinarinnar, að afsal samkvæmt henni hefði engin áhrif á rétt næsta
árs þar sem í greininni hafi aðeins verið átt við afsal á þeim framleiðslurétti
en ekki á viðbótarúthlutun samkvæmt sérheimildum. Þær hafi eðlilega átt að koma
til endurúthlutunar þegar ekki hefði verið framleitt upp í þær. Hafi það ekki
átt að tákna, að hlutaðeigandi framleiðendur yrðu undanþegnir almennum
úthlutunarreglum ársins, heldur aðeins hitt, að þeir yrðu hvorki betur né verr
settir en áður. Fallast verður á þessar skýringar stefnda. Þegar þetta er athugað og búrekstur
áfrýjanda virtur eftir þeim takmörkuðu gögnum, sem fyrir liggja, þykir
áfrýjandi ekki hafa sýnt fram á bótaskylda hegðun yfirstjórnar landbúnaðarmála
og ber því að staðfesta niðurstöðu héraðsdóms og sýkna stefnda af bótakröfu
áfrýjanda. Ákvæði héraðsdóms um
gjafsóknarkostnað verður staðfest. Rétt er, að málskostnaður fyrir
Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um
gjafsóknarkostnað á að vera óraskað. Málskostnaður fyrir Hæstarétti
fellur niður. I. Ekki verður séð, að færsla
áfrýjanda á 100 ærgilda búmarki frá mjólk yfir í nautgripakjöt hafi skipt
sköpum um búskap hans, og hann hefur ekki sýnt fram á, að ræktun geldneyta
meðfram mjólkurframleiðslunni hafi íþyngt starfsemi hans að þeirri grein. Með þessari
athugasemd er ég sammála þeirri afstöðu annarra dómenda, að hafna beri kröfum
hans í þessum þætti málsins. II. Ákvæði 2. mgr. 9. gr. reglugerðar
nr. 37/1986, sem aukið var við hana eftir mitt verðlagsár 1985-1986, sýnast
hafa átt að gera búnaðarsamböndum kleift að taka ónýttan fullvirðisrétt til
sérstakrar ráðstöfunar innan vébanda sinna með samningum við rétthafa, áður en
ársuppgjör færi fram, og úthluta honum til annarra á tilteknum forsendum. Var
um að ræða frávik frá þeim fyrirmælum 1. mgr. sömu greinar, að ónýttur
fullvirðisréttur á sambandssvæði yrði látinn ganga sem viðbót til annarra
framleiðenda á svæðinu eftir tilgreindri reglu við endanlegt uppgjör
verðlagsársins, ásamt fráviki frá þeirri reglu 2. mgr. 6. gr., að framleiðanda
væri óheimilt að leggja inn mjólk á fullvirðisrétti annars framleiðenda.
Samkvæmt niðurlagsákvæði 2. mgr. 9. gr. átti afsal til búnaðarsambands á
grundvelli hennar engin áhrif að hafa á fullvirðisrétt þess
mjólkurframleiðanda, sem afsalað hefði, á næsta verðlagsári. Verður ákvæðið
ekki skilið öðruvísi en svo, að réttur framleiðandans næsta ár hafi átt að
ákvarðast eins og hann hefði sjálfur nýtt sér hinn afsalaða rétt með
framleiðslu, enda var það orðað á þann veg í 2. mgr. 16. gr. næstu reglugerðar,
nr. 339/1986. Þetta er og eðlilegur skilningur þegar af þeirri ástæðu, að
sérstakt afsal var annars tilgangslítið frá sjónarmiði rétthafans. Af hálfu
stefnda er þó haldið fram öðrum skilningi, en ekki verður séð, að hann fái
samrýmst markmiðum ákvæðisins eða stöðu þess innan reglugerðarinnar. Ákvæðið
var tekið upp í afsalið á 100 ærgildum til Búnaðarsambands Snæfellinga, sem
áfrýjandi undirritaði 31. ágúst 1986, að breyttu breytanda. Af hálfu stefnda er því einnig
haldið fram, að afsalið hafi komið fram of seint á árinu. Sú staðhæfing styðst
þó ekki við bein ákvæði 2. mgr. 9. gr., og engin gögn um leiðbeiningar til
búnaðarsambanda eða framleiðenda hafa verið lögð fram henni til styrktar. Hið
sama á við um þá staðhæfingu stefnda, að heimildin til afsals eða staðfestingar
hafi einungis átt við um grunnfullvirðisrétt, sem hann nefnir svo, en ekki um viðbótarrétt
samkvæmt sérheimildum reglugerðarinnar, og hafi heimildin þannig ekki náð til
áfrýjanda, sem nýtt hafi sjálfur allan upphaflegan fullvirðisrétt sinn. Í
málsgreininni er fjallað um fullvirðisrétt án nánari tilgreiningar eða
fyrirvara, og ekki hefur verið skýrt, hvaða efnisrök liggi til að skilja á
milli upphaflegs réttar og viðbótar við hann í þessu tilliti, þ.e. gagnvart
framleiðanda, sem hafði sama rétt til að nýta hvorttveggja að því fengnu. Tilkynning um fullvirðisrétt áfrýjanda
samkvæmt almennri úthlutun vegna ársins 1986 - 1987 hafði verið gefin út á
undan afsalinu, en hún var einskorðuð við upphaflegan rétt samkvæmt 6. gr.
fyrri reglugerðar. Eftir var að ráðstafa því mjólkurmagni, sem tekið hafði
verið af óskiptu, og endurúthluta þeim fullvirðisrétti, sem veittur hafði verið
samkvæmt 2. mgr. 5. gr. sömu reglugerðar og áfrýjandi einnig notið góðs af.
Hafði hann þegar sótt um hlutdeild í þeirri endurúthlutun sem bóndi með
mjólkurbú innan 300 ærgilda í samræmi við 3. tl. 4. mgr. 13. gr. reglugerðar
nr. 339/1986, þ.e. á sama grundvelli og árið áður. Hefur því ekki verið hnekkt,
að ráðunautar búnaðarsambandsins hafi leiðbeint honum um gerð umsóknarinnar. Ef
hægt var að veita honum hlutdeildina á þeirri forsendu, að framleiðsla hans á
liðnu ári hefði farið fram úr upphaflegum fullvirðisrétti, eins og gert var 2.
desember 1986, var einnig hægt að gera það vegna þeirrar framleiðslu, sem hann
hafði heimilað öðrum með afsali sínu til búnaðarsambandsins. Virðist nokkuð
ljóst eftir á, að þetta hafi verið hin eðlilega leið til að láta afsalið ná
tilgangi sínum. Ákvörðun framleiðsluráðs
landbúnaðarins umgetinn dag var þó tekin án þess að þetta gerðist. Við þá
ákvörðun varð áfrýjandi jafnframt að gjalda þess að hafa ekki lagt inn aðra
umsókn á grundvelli 14. gr. umræddrar reglugerðar, en hann uppfyllti einnig skilyrði
þeirrar greinar. Fékk hann enga úrlausn fyrr en við uppgjör ársins löngu síðar,
án þess að hún hefði áhrif á rétt síðari ára. Frá sjónarhóli hans hafði þó mátt
vænta þess, að sú umsókn væri óþörf, bæði vegna ákvæða reglugerðarinnar og
reynslu hans við úthlutun fyrra árs. Umrædd málalok er ennfremur erfitt
að skilja vegna þess, að samkvæmt fyrrnefndu ákvæði 13. gr. reglugerðarinnar
hafði framleiðsluráð óskoraða heimild til að úthluta sama viðbótarrétti og árið
áður til búa innan 300 ærgilda. Þurfti hvorki afsal né skírskotun til 14. gr.
til að veita áfrýjanda hinn umbeðna rétt. Vinnureglur þær, sem honum voru
kynntar síðar, stóðu því ekki í vegi, sbr. 5. lið þeirra. Samkvæmt þessu var
það ákvörðun ráðsins, sem réði því, að staðnæmst var við innvegna mjólk frá
áfrýjanda sjálfum. Eftir gögnum málsins verður við það
að miða, að áfrýjandi hafi gefið afsal sitt út í góðri trú. Í þeim sér þess
jafnframt engan stað, að afsalinu hafi verið hafnað eða hrundið með beinum
aðgerðum úthlutunaryfirvalda, þegar frá er talið bréf með óljósu efni frá
Búnaðarsambandi Snæfellinga, sem ritað var 12. október 1992 í tilefni af
kvörtun áfrýjanda til ráðuneytis um þær mundir. Er ekki á því byggt af hálfu
stefnda, að þetta hafi gerst, heldur hinu, að óskylt hafi verið og andstætt
úthlutunarreglum að veita áfrýjanda aukinn rétt vegna þessarar samningsgerðar.
Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, er ekki unnt að fallast á þann
skilning. Verður að líta svo á, að óréttmætt hafi verið að takmarka
fullvirðisrétt áfrýjanda árið 1986 - 1987 með þeim hætti, sem gert var, og vísa
honum á óvissa úrlausn eftir 14. gr. reglugerðarinnar. Takmörkunin við 29.719
lítra hafði bein áhrif á fullvirðisrétt næstu ára, þar sem síðari reglugerðir
miðuðu við, að framleiðendur með bú undir 300 ærgildum gætu haldið sama rétti
og áður að öðru jöfnu. Ætla má þannig, að áfrýjandi hafi
orði fyrir tjóni í atvinnu sinni að mjólkurframleiðslu af völdum þessarar
takmörkunar. Hana verður að rekja til ákvarðana og starfa stjórnvalda, sem
stefndi beri ábyrgð á. Stefndi hefur ekki sýnt fram á, að aðrir framleiðendur í
svipaðri stöðu hafi hlotið sömu úrlausn af hálfu þessara stjórnvalda, og
virðist mismunun gagnvart honum hafa átt sér stað. Á það verður því að fallast,
eins og atvikum er háttað, að áfrýjandi eigi rétt til skaðabóta úr hendi
stefnda. Hann gerði kröfur um tillit til afsalsins þegar á verðlagsárinu 1986 -
1987 og barðist eftir það fyrir auknum fullvirðisrétti með ítrekuðum erindum
við yfirvöld landbúnaðarmála, með vísan til þess og aðstæðna sinna að öðru
leyti. Verður bótaréttur hans ekki talinn fallinn niður fyrir tómlætis sakir. Krafa áfrýjanda um skaðabætur að
þessu leyti er miðuð við tilgreint markaðsverð á greiðslumarki í mjólk, er sé
ígildi fullvirðisréttar vegna þeirra 100 ærgilda eða 17.400 lítra, sem afsal
hans náði til, að teknu tilliti til almennra skerðinga fullvirðisréttar og
greiðslumarks á liðnum árum. Á það verður ekki fallist, að hann geti krafist
bóta fyrir réttinn með vísan til þess, hvaða verðmæti hann kynni nú að hafa við
frjálsa ráðstöfun úr hendi hans. Í þess stað verður að reyna að meta, hverju
það munaði í búskap hans á þeim árum, sem í hönd fóru, að hann gat ekki treyst
á tillit til þessa fullvirðisréttar við ákvörðun framleiðsluréttinda sinna eða
miðað við hann í ráðagerðum um tilhögun búsins. Aðstöðu sína í því efni hefur
áfrýjandi ekki reifað nema að litlu leyti, og hlýtur mat á bótum að gjalda
þess. Ætla verður, að tjón hans árið 1986-1987 hafi ekki verið mikið, þar sem
hann hefur ekki sannað, að framleiðsla hans hefði orðið til muna umfram
það, sem hann fékk verð fyrir. Um búskap
síðari ára verður og að taka tillit til þess viðbótarréttar, sem honum tókst að
afla á hverjum tíma, enda hefur hann ekki gert líklegt, að búið næði stækkun
umfram 300 ærgildi. Þegar þetta er athugað og búrekstur
áfrýjanda virtur í heild eftir þeim takmörkuðu gögnum, sem fyrir liggja, teldi
ég bætur til hans að álitum hæfilega ákveðnar 1.200.000 krónur, sem stefnda
yrði gert að greiða honum með dráttarvöxtum frá þingfestingu málsins í héraði,
eins og krafist er, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 21. apríl 1998. Mál þetta sem dómtekið var þann 27. mars sl. að loknum
munnlegum málflutningi er höfðað með stefnu birtri 2. október 1997 af Þráni
Nóasyni, kt. 160852-2679, Vindási, Eyrarsveit, á hendur landbúnaðarráðherra og
fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs Íslands, Arnarhváli, Reykjavík. Kröfur málsaðila. Stefnandi krefst bóta úr hendi stefndu að fjárhæð
6.489.664 krónur með dráttarvöxtum frá stefnubirtingardegi samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 til greiðsludags. Þá krefst hann greiðslu málskostnaðar
samkvæmt mati dómsins eins og málið væri eigi gjafsóknarmál en stefnandi hefur
gjafsókn í málinu samkvæmt gjafsóknarleyfi dagsettu 11. nóvember 1997. Af hálfu stefndu er þess aðallega krafist að þeir verði
sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og að þeim verði dæmdur málskostnaður úr
hendi stefnanda að mati réttarins. Til vara er þess krafist að stefnukröfurnar
verði stórkostlega lækkaðar og málskostnaður verði í því tilviki felldur
niður. Yfirlit um
málsatvik og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að stefnandi hóf búskap á jörðinni
Vindási í Eyrarsveit á árinu 1982 er hann tók við búrekstri af foreldrum sínum.
Þar hafði eingöngu verið rekið kúabú og var stefnandi í upphafi með u.þ.b.
12-13 kýr. Stefnandi fékk aukið búmark sem frumbýlingur samkvæmt
bréfi Framleiðsluráðs landbúnaðarins þann 4. maí 1984. Búmark hans var samkvæmt
því 440 ærgildisafurðir sem skiptist þannig að 430 ærgildi voru í mjólk og 10 í
sauðfé. Verðlagsárið 1984-1985 var búmark stefnanda áfram 440 ærgildisafurðir
og skiptist þá samkvæmt gögnum málsins þannig að 300 ærgildi voru í mjólk, 100
ærgildi í nautakjöti og 40 ærgildi í sauðfé. Stefnandi kveðst hafði farið fram
á að mjólkurbúmarkið yrði fært í nautakjöt. Með bréfi Framleiðsluráðs landbúnaðarins dags. 24.
janúar 1986 var stefnanda tilkynnt að fullvirðisréttur hans í mjólk hefði verið
reiknaður 128,9 ærgildisafurðir fyrir verðlagsárið 1985-1986. Stefnandi sótti
um aukinn fullvirðisrétt þann 20. febrúar sama ár samkvæmt 2. tl. 5. gr.
reglugerðar nr. 37/1986. Samkvæmt bréfi Framleiðsluráðs þann 19. mars 1986 fékk
stefnandi aukinn fullvirðisrétt og var fullvirðisréttur hans í mjólk það
verðlagsár 277,9 ærgildisafurðir eða 48.354 lítrar. Ekki var tekin til greina
umsókn stefnanda um aukinn fullvirðisrétt samkvæmt 10. gr. sömu reglugerðar,
sbr. bréf Framleiðsluráðs frá 9. maí 1986. Þann 31. ágúst 1986 afsalaði stefnandi til stjórnar
Búnaðarsambands Snæfellinga 100 ærgildum af fullvirðisrétti jarðarinnar í mjólk
verðlagsárið 1985-1986 til endurúthlutunar. Í bréfi Búnaðarsambandsins til
landbúnaðarráðuneytisins, dags. 12. október 1992, kemur fram að sambandið hafi
leitað eftir því við nokkra bændur, þ.á m. stefnanda, að afsala til
endurúthlutunar ónýttum fullvirðisrétti til mjólkurframleiðslu umrætt
verðlagsár en það hafi verið gert samkvæmt heimild í reglugerð nr. 178/1986.
Var fullvirðisréttinum endurúthlutað eins og fram kemur í bréfi héraðsráðunauts
til Framleiðsluráðs landbúnaðarins þann 31. ágúst 1986. Fullvirðisréttur stefnanda til mjólkurframleiðslu fyrir
verðlagsárið 1986-1987 var 178,8 ærgildisafurðir samkvæmt bréfi Framleiðsluráðs
2. desember 1986. Með bréfi lögmanns dags. 20. janúar 1987 sótti stefnandi um
aukinn fullvirðisrétt fyrir það verðlagsár. Í bréfinu var vísað til þess að
stefnandi hafi átt í umtalsverðum vandræðum vegna júgurbólgu í kúm sínum og
hafi mjólkurframleiðslan því orðið minni en ella. Ætti stefnandi því samkvæmt
2. tl. 14. gr. reglugerðar nr. 339/1986 sjálfstæðan rétt til aukins
fullvirðisréttar vegna þessara áfalla í mjólkurframleiðslunni. Einnig er í
bréfinu bent á að stefnandi hafi afsalað sér 100 ærgilda fullvirðisrétti til
Búnaðarsambands Snæfellssýslu og leiði það samkvæmt 16. gr. reglugerðarinnar
til þess að við úthlutun fyrir verðlagsárið 1986-1987 ætti að miða við að hann
hefði nýtt sér fullvirðisrétt sinn til framleiðslu verðlagsárið 1985-1986. Erindi stefnanda var tekið fyrir á fundi yfirnefndar
búmarks þann 29. janúar 1987, samkvæmt bréfi nefndarinnar dags. 6. febrúar sama
ár, en í bréfinu kemur fram að Framleiðsluráð hafi vísað erindinu til
nefndarinnar. Einnig kemur þar fram að lækkuð úthlutun til stefnanda stafi af
því að framleiðslan væri látin takmarka hana og er í því sambandi vísað til 3.
tl. meðfylgjandi reglna sem eru kallaðar vinnureglur við úthlutun samkvæmt 13.
gr. reglugerðar nr. 339/1986 en þær fylgja bréfi nefndarinnar og eru hvoru
tveggja, þ.e. bréfið og vinnureglurnar, á dskj. nr. 20. Í bréfinu segir enn
fremur að það hafi verið álit Framleiðsluráðs að heppilegra hafi verið að láta
héraðsúthlutunarnefndir meta hvort framleiðslurétturinn skyldi haldast þótt
ekki hafi verið framleitt í hann árið áður. Þá kemur þar fram að nefndin hafi ekki
séð af meðfylgjandi gögnum hvort stefnandi hafi sótt um úthlutun samkvæmt 14.
gr. reglugerðarinnar en ef svo væri ekki væri ástæða til að sækja um aukinn
rétt til Búnaðarsambandsnefndar „ef til lokaúthlutunar kemur samkvæmt 16. gr.
reglugerðar nr. 339/1986“. Bent er einnig á að starfssvið nefndarinnar sé
afmarkað í bréfi landbúnaðarráðuneytisins frá 30. júní 1986 en þar segi m.a. að
nefndin sé aðeins bær um að skera úr því hvort einstakir framleiðendur uppfylli
skilyrði 1.- 4. tl. 1. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 37/1986 en nefndin geti
ekki farið með vald viðkomandi búnaðarsambands við ákvörðun á því hvort veita
eigi þeim sem uppfylla skilyrði greinarinnar aukinn fullvirðisrétt. Úrskurði
nefndin að tiltekinn framleiðandi, sem viðkomandi búnaðarsamband hafi synjað á
þeim grundvelli að hann uppfylli ekki einhver skilyrðanna, uppfylli skilyrði
greinarinnar sé það verkefni búnaðarsambandsins að taka ákvörðun um hvort
framleiðandinn eigi að fá aukningu samkvæmt 10. gr. og þá hve mikla. Með bréfi Framleiðsluráðs, dags. 6. ágúst 1987, var
stefnanda tilkynnt að fullvirðisréttur jarðarinnar fyrir verðlagsárið 1987-1988
hefði verið reiknaður 29.719 lítrar mjólkur. Með bréfi lögmanns dags. 4.
september s.á. var gerð athugasemd við útreikninginn og vísað til rökstuðnings
í fyrra bréfi frá 20. janúar s.á. sem hér að framan er getið. Einnig segir í
bréfinu að stefnandi muni jafnframt sækja um aukningu á fullvirðisrétti til
Búnaðarsambands Snæfellssýslu. Erindinu var svarað með bréfi Framleiðsluráðs
þann 8. september s.á. Þar segir að útreikningur á rétti stefnanda hafi verið í
fullu samræmi við ákvæði reglugerðar nr. 339/1986 og reglugerðar útgefinni 23.
júní 1987 um framleiðslurétt í mjólk. Efni bréfs stefnanda væri til athugunar
hjá Búnaðarsambandi Snæfellinga en tilvik stefnanda félli undir fráviksreglur
sem sambandinu væri ætlað að meta en erindið hafði verið framsent þangað þann
23. september sama ár. Með bréfi dagsettu 15. september 1987 sótti stefnandi um
aukningu fullvirðisréttar til mjólkurframleiðslu umrætt verðlagsár til
Búnaðarsambands Snæfellsness- og Hnappadalssýslu og vísaði í því sambandi til
14. gr. reglugerðar um búmark og fullvirðisrétt til framleiðslu mjólkur og
sauðfjárafurða verðlagsárið 1987-1988. Stefnanda var tilkynnt með bréfi
Framleiðsluráðs þann 27. apríl 1988 að lokið væri úthlutun fullvirðisréttar til
mjólkurframleiðslu fyrir umrætt verðlagsár og væri heildarfullvirðisréttur
stefnanda 31.705 lítrar, þ.m.t. úthlutun Búnaðarsambandsins. Stefnandi hefur höfðað málið til greiðslu skaðabóta
annars vegar vegna bótalausrar niðurfellingar búmarks og í framhaldi af því
rangrar úthlutunar á fullvirðisrétti í mjólk við upptöku fullvirðisréttarkerfis
í landbúnaði og hins vegar vegna niðurfellingar á 100 ærgilda fullvirðisrétti á
árinu 1987. Bótakröfuna kveðst stefnandi í fyrsta lagi byggja á því að brotið
hafi verið gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar og jafnræðisreglu þegar búmark í
nautakjöti hafi verið fellt niður án bóta og gert verðlaust við upptöku
fullvirðisréttarkerfisins árið 1985. Í öðru lagi byggir stefnandi kröfuna á því
að hann hafi verið sviptur 100 ærgilda mjólkurkvóta sem hann hafi leigt
Búnaðarsambandi Snæfellinga í ágúst 1986 en þann kvóta hafi hann aldrei fengið
til baka. Af hálfu stefndu er kröfum, málsástæðum og lagarökum
stefnanda mótmælt en stefndu telja enga bótaskyldu vera fyrir hendi. Málsástæður og
lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda hefur komið fram að framleiðsla hafi
verið mjög lítil þegar hann tók við rekstri búsins af foreldrum sínum en í lok
verðlagsársins 1983 hafi hún aðeins verið 22.600 lítrar af mjólk. Stefnandi
kveðst hafa ætlað að auka við framleiðsluna en vegna júgurbólgu sem þá hafi
komið upp í kúnum hafi mjólkurframleiðslan orðið minni en ella hefði orðið.
Þann 10. mars 1984 hafi hann sótt um aukið búmark sem frumbýlingur og hafi hann
fengið úthlutun upp á 440 ærgildi. Réttur jarðarinnar til framleiðslu
verðlagsárið 1983-1984 hafi verið 430 ærgildisafurðir í mjólk og 10
ærgildisafurðir í sauðfé. Með þessar forsendur hafi stefnandi hafið uppbyggingu
búskapar á jörðinni Vindási. Hann hafi farið fram á að mjólkurbúmarkið yrði
fært í nautakjöt og sauðfé en á þessum árum hafi bændur verið hvattir til að
draga úr framleiðslu og jafnframt hafi legið fyrir að farið var að skerða verð
til bænda við uppgjör afurða. Búmark jarðarinnar verðlagsárið 1984-1985 hafi
verið 440 ærgildisafurðir sem hafi skipst þannig að 300 ærgildi hafi verið í
mjólk, 100 ærgildi í nautakjöti og 40 ærgildi í sauðfé. Síðar hafi stefnanda verið úthlutað fullvirðisrétti í
mjólk og sauðfé á grundvelli búvörulaga nr. 46/1985. Með bréfi Framleiðsluráðs
landbúnaðarins, dags. 24. janúar 1986, hafi stefnanda verið tilkynnt að
fullvirðisréttur hans í mjólk verðlagsárið 1985-1986 hefði verið reiknaður
128,9 ærgildisafurðir. Samkvæmt bréfi Framleiðsluráðs landbúnaðarins þann 19.
mars 1986 hafi verið ákveðið að veita stefnanda aukinn fullvirðisrétt það
verðlagsár og hafi fullvirðisréttur hans í mjólk þá verið 277,9 ærgildisafurðir
eða 48.354 lítrar. Stefnandi hafi miðað sínar framleiðsluáætlanir við búmarkið
í mjólk, sauðfé og nautakjöti sem hafi verið 440 ærgildi. Skerðing á búmarki
sem stefnandi hafi orðið fyrir bótalaust með reglugerðum settum á grundvelli
búvörulaga nr. 46/1985 hafi því verið 162,1 ærgildi er sundurliðist þannig:
22,1 ærgildi í mjólk, 100 ærgildi í nautakjöti og 40 ærgildi í sauðfé. Með ákvörðun fullvirðisréttar og afnámi búmarks í
nautakjöti hafi fótum verið kippt undan atvinnu- og eignaréttindum hans. Slíka
skerðingu eigi að gera með lögum og þar verði að gæta almennra sjónarmiða. Krafa stefnanda er byggð á því að búmark hans í mjólk,
sauðfé og síðar nautakjöti hafi verið eign í skilningi 72. gr.
stjórnarskrárinnar (áður 67. gr.) og verði því ekki fellt niður án bóta.
Stefnandi heldur því fram að brotinn hafi verið á sér réttur er búmark til
framleiðslu nautakjöts hafi verið fellt niður. Þá byggir stefnandi á því að
Framleiðsluráð landbúnaðarins og Búnaðarsamband Snæfellinga hafi ekki virt
fyrirmæli um að afsal ónýtts fullvirðisréttar stefnanda frá 31. ágúst 1986
skyldi ekki hafa áhrif á ákvörðun fullvirðisréttar verðlagsárið 1986-1987. Búmarkið hafi yfirleitt verið miðað við
meðaltalsframleiðslu á búi árin 1976-1978 samkvæmt skattframtölum. Þessi
viðmiðun hafi síðan verið tekin upp í 3. gr. reglugerðar nr. 465/1983. Í 2. gr.
reglugerðar nr. 37/1986 hafi verið kveðið á um að miðað skyldi við innvegna
mjólk til mjólkurbúa þegar fullvirðisréttarmagn væri ákveðið. Í 6. gr. a hafi
sagt að engum framleiðanda skyldi reiknaður fullvirðisréttur umfram
mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið 1984-1985. Afleiðingarnar
hafi orðið þær að jarðir sem hafi haft mjólkurbúmark fyrir 1984, sem hefði ekki
verið nýtt eða ekki nýtt að fullu verðlagsárið 1984-1985, hafi misst
fullvirðisrétt nema einhver undantekningarákvæði reglugerðarinnar ættu við. Í 12. gr. reglugerðar nr. 339/1986, sbr. V. kafla
reglugerðarinnar, hafi verið kveðið á um að miðað skyldi við innlagt kindakjöt
í afurðarstöð á verðlagsárinu 1985-1986 þegar fullvirðisréttarmagn væri
ákveðið. Jafnframt hafi hlutaðeigandi bóndi þurft að hafa búmark í kindakjöti.
Í 18. gr. reglugerðarinnar komi fram að engum framleiðanda skyldi þó ætlaður
meiri fullvirðisréttur en sem næmi búmarki hans. Jarðir sem hafi haft búmark í
kindakjöti fyrir 1985, sem hefði ekki verið nýtt eða ekki nýtt að fullu
verðlagsárið 1985-1986, hafi misst fullvirðisrétt nema einhver
undantekningarákvæði reglugerðarinnar ættu við. Í 10. gr. reglugerðarinnar segi að hún taki ekki til
búmarks vegna framleiðslu nautakjöts. Búmark til framleiðslu nautakjöts hafi
verið komið á með formlegum hætti á grundvelli laga nr. 95/1981, sbr. lög
46/1985. Í gildistíð laga nr. 15/1979 hafi þegar verið gert ráð fyrir kvóta á
framleiðslu nautakjöts. Í umburðarbréfi Framleiðsluráðs til bænda frá 3. maí
1982 hafi bændur verið hvattir til að draga úr framleiðslu mjólkur og
kindakjöts en auka framleiðslu nautakjöts. Ýmsir bændur hefðu jafnframt breytt
fyrra búmarki til mjólkur og sauðfjárframleiðslu í nautakjötsbúmark og þar með
sinnt hvatningu Framleiðsluráðs í áðurnefndu umburðarbréfi. Stefnandi hafi
verið einn af þeim sem hafi treyst á að búmark í nautakjöti væri komið til að
vera og hafi hann miðað ráðstafanir í uppbyggingu búrekstrar síns við þá
forsendu. Hins vegar hafi framleiðsluréttur í nautakjöti skyndilega verið
gerður verðlaus með skyndiákvörðun löggjafans og stjórnvalda. Tilgangurinn með setningu laga nr. 15/1979 hafi verið sá
að draga úr búvöruframleiðslu. Í samræmi við það hafi Framleiðsluráð
landbúnaðarins hvatt bændur til samdráttar. Stefnandi hafi verið einn af þeim
sem hlýtt hafi þessu kalli, en þá hafi ekkert verið í reglum sem bent hafi til
þess að með því væri hann að svipta jörð sína varanlega framleiðslurétti og
rýra með því verðgildi hennar stórlega. Þeir bændur sem ekki hafi orðið við
þeirri áskorun að draga úr framleiðslunni hafi hins vegar haldið
framleiðslurétti sínum auk þess sem sumir hafi aukið hann. Fullvirðisréttur, og nú greiðslumark, séu fjárhagsleg
verðmæti í skilningi eignarréttar. Eins og löggjafinn hafi staðið að ákvörðun
búmarks með lögum nr. 15/1979, og síðar fullvirðisrétti og greiðslumarki, verði
ekki annað séð en bændur hafi orðið að treysta því að með úthlutun búmarks væri
kominn grundvöllur fyrir atvinnuréttindum þeirra. Fyrir þessar aðgerðir
löggjafans hafi því búmarkið orðið að verðgildi og njóti því verndar 72. gr.
stjórnarskrárinnar. Þótt atvinnuréttindi almennt njóti aðeins verndar 75. gr.
stjórnarskrárinnar þá séu atvinnuréttindi sem byggist á sérstökum samningi við
ríkisvaldið eignarréttindi rétthafans og njóti því verndar 72. gr.
stjórnarskrárinnar. Verði því ekki hróflað við þeim með öðru en lögum þar sem
gæta verði almennra viðmiða, en ekki reglugerðum eða geðþóttaákvörðunum
stjórnvalds. Með hömlum á ráðstöfunarrétti sé verið að svipta menn einni af
mikilvægustu heimild sem eignarráðum fylgdu. Með því að hvetja bændur til að skipta úr búmarki í
mjólk og kindakjöti yfir í búmark í nautakjöti hafi bændur verið sviptir
eignarréttindum og jafnframt hafi bændum verið gefnar rangar forsendur til að
reka bú sín. Slíkar takmarkanir á eignarréttindum verði að gera með lögum og
gæta almennra sjónarmiða um jafnræði þegnanna. Með bótalausri sviptingu á búmarki stefnanda hafi verið
brotin gróflega jafnræðisregla stjórnskipunarréttar. Allir menn eigi að vera
jafnir fyrir lögunum. Það hafi ekki átt sér stað í þessu tilfelli. Á sama tíma
og stefnandi hafi verið sviptur rétti sínum bótalaust hafi þeir bændur sloppið
sem hafi verið svo heppnir að fara að engu eftir fyrirmælum stjórnvalda að
draga úr framleiðslu verðlagsárið 1984-1985 eða hafi jafnvel framleitt umfram
búmark. Þeir hafi fengið úthlutaðan fullvirðisrétt að fullu miðað við búmark
þeirra og á stundum umfram það. Þessi mismunun sé hróplega ósanngjörn og
algerlega í andstöðu við tilgang lagasetningar á Íslandi, m.a. um stöðugleika
laga og að þau eigi að vera skynsamleg. Ljóst sé að ef stefnandi hefði fengið fullvirðisrétt
miðað við búmark hefði hann haldið áfram að auka framleiðslu sína uns fullri
framleiðslu væri náð samkvæmt búmarki. Þegar stefnandi hafi gert áætlanir um
búskap sinn og tekið þá ákvörðun að gerast bóndi að ævistarfi, hafi það verið
grundvallarforsenda hans að hann gæti framleitt upp í búmark sitt. Stefnandi bendir á að hann hafi verið að hefja búskap
þegar framleiðslu-takmarkanir hafi verið teknar upp í landbúnaði. Stjórnvöld
hafi lofað slíkum aðilum sérstakri meðhöndlun. Við það hafi ekki verið staðið
að mati stefnanda. Ef loforð stjórnvalda hefðu staðist hefði stefnandi því í
dag greiðslumark í sauðfé og mjólk svipað búmarki sínu. Reglur um brostnar
forsendur leiði því einnig til þess að stefnandi eigi rétt á bótum úr hendi
stefndu. Þann 31. ágúst 1986 hafi stefnandi afsalað til stjórnar
Búnaðarsambands Snæfellinga 100 ærgildum af fullvirðisrétti sínum til
endurúthlutunar. Tekið hafi verið fram í afsalinu að ráðstöfunin hefði ekki
áhrif á úthlutun fullvirðisréttar næsta verðlagsárs. Samhljóða ákvæði hafi
einnig verið í 1. gr. reglugerðar nr. 178/1986 um breytingu á reglugerð nr.
37/1986 um stjórn mjólkurframleiðslunnar verðlagsárið 1985-1986. Í IV. kafla
reglugerðar nr. 339/1986, sem gilt hafi fyrir verðlagsárið 1986-1987, sé að
finna fyrirmæli um ákvörðun fullvirðisréttar einstakra framleiðanda til
mjólkurframleiðslu. Í 15. og 16. gr. hafi verið ákvæði um hvernig ráðstafa
skyldi fullvirðisrétti mjólkurframleiðenda sem þeir nýttu ekki. Í 16. gr. segi
að Búnaðarsambandi sé heimilt að leita eftir skriflegri staðfestingu
mjólkurframleiðanda, sem hætti eða dragi úr framleiðslu sinni, að hann nýti
ekki að fullu fullvirðisrétt á verðlagsárinu. Að fenginni slíkri staðfestingu
úthluti hlutaðeigandi þessum fullvirðisrétti til aðila á búmarkssvæðinu í
samræmi við ákvæði 14. gr. reglugerðarinnar. Þá segir að ef framleiðandi afsali
sér fullvirðisrétti samkvæmt greininni skuli fullvirðisréttur hans á næsta
verðlagsári ákveðinn eins og hann hefði nýtt hann sér til framleiðslu. Samkvæmt
16. gr. nefndrar reglugerðar hafi því borið, við úthlutun fullvirðisréttar
fyrir verðlagsárið 1986-1987, að miða við að stefnandi hefði nýtt sér
fullvirðisrétt sinn til framleiðslu verðlagsárið 1985-1986. Stefnandi hafi staðið í þeirri trú að með umræddi
ráðstöfun sinni væri hann einungis að leigja framleiðslurétt sinn tímabundið, í
samræmi við greint ákvæði nefndrar reglugerðar, en ekki svipta jörðina
varanlega framleiðslurétti sínum. Orðalag afsalsins hafi einnig verið með þeim
hætti að stefnandi hafi mátt treysta að framleiðsluréttur hans yrði óbreyttur
næsta verðlagsár. Ef stefnandi hefði vitað að hann yrði með þessum hætti
sviptur eignarréttindum sínum þá hefði hann að sjálfsögðu ekki samþykkt þessa
ráðstöfun. Stefnandi bendir á að í samræmi við almennar reglur um nýtingu
eignarréttinda skipti ekki máli hvort hann hafi sjálfur nýtt framleiðslurétt
sinn eða leigt hann. Réttindin tilheyrðu honum eftir sem áður og verði þau ekki
af honum tekin nema með lögum og þá gegn greiðslu bóta. Bótafjárhæðina miðar stefnandi við markaðsverð á hvern
lítra fullvirðis-réttar/greiðslumarks í mjólk sem í dag sé 160 krónur eða
27.840 krónur ærgildið en ein ærgildisafurð í mjólk jafngildi 174 lítrum.
Markaðsverð á greiðslumarki í sauðfé sé í dag um 17.000 krónur ærgildið. Skerðing á búmarki sem stefnandi hafi orðið fyrir
bótalaust með reglugerðum settum á grundvelli búvörulaga nr. 46/1985 sé 162,1
ærgildi, eins og áður er komið fram, er sundurliðist svo: 22,1 ærgildi í mjólk,
100 ærgildi í nautakjöti og 40 ærgildi í sauðfé. Bótafjárhæð í nautakjötskvóta
sé jafnað við verð á mjólkurkvóta því ljóst sé að þar hefði búmarkið verið ef
nautakjötskvóti hefði ekki verið tekinn upp. Frá þessum tíma hafi almennar
skerðingar í mjólk verið 4,5 % en í sauðfé 14,1 % og að teknu tilliti til þess
hafi stefnandi tapað 21,1 ærgildi í mjólk, 95,5 ærgildum í nautakjöti og 34,4
ærgildum í sauðfé. Á sama hátt hefur stefnandi reiknað út tjón sem hann telur
sig hafa orðið fyrir vegna þess að stjórnvöld hafi ekki virt fyrirmæli um að
afsal á fullvirðisrétti stefnanda þann 31. ágúst 1986 skyldi ekki hafa áhrif á
ákvörðun fullvirðisréttar verðlagsárið 1986-1987. Afsalað hafi verið 100
ærgildum í mjólk og með hliðsjón af almennum skerðingum hafi stefnandi því
tapað 95,5 ærgildum í mjólk. Stefnukrafan sundurliðist því svo: 212,1 ærgildi í mjólk
x 27.840 = 5.904.864 krónur; 34,4 ærgildi í sauðfé x 17.000 = 584.800 krónur; Samtals 6.489.664
krónur. Tjón stefnanda nemi því 6.489.664 krónum sem sé stefnufjárhæð máls
þessa. Varðandi lagarök er byggt á 72. gr. stjórnarskrár nr.
33/1944, sbr. 10. gr. laga nr. 97/1995. Vísað er einnig til 75. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. 13. gr. laga nr. 97/1995 og til jafnræðisreglu
stjórnskipunarréttar. Þá er einnig vísað til reglna um brostnar forsendur og
til almennrar reglu samningaréttarins um túlkun löggerninga og til 36. gr.
samningalaga nr. 7/1936. Byggt er á meginreglu stjórnarfarsréttar um að
reglugerðir verði að hafa lagastoð. Varðandi búmark, fullvirðisrétt og
greiðslumark er byggt á lögum nr. 46/1985 um framleiðslu, verðlagningu og sölu
á búvörum, sbr. breytingarlög, nú lög nr. 99/1993. Vísað er til laga nr.
75/1981 um tekju- og eignaskatt varðandi fyrningareglur á keyptum
framleiðslukvóta. Málskostnaðarkrafan styðst við XXI. kafla laga um meðferð einkamála
nr. 91/1991, einkum 129. og 130. gr. Málsástæður og
lagarök stefndu Í greinargerð stefndu segir að stefnandi hafi uppi
kröfur í málinu um skaðabætur samtals að fjárhæð 6.489.664 krónur. Stefnandi
byggi kröfuna á því að hann hafi orðið fyrir bótalausri skerðingu á búmarki í
mjólk og sauðfé og niðurfellingu búmarks í nautakjöti vegna upptöku
fullvirðisréttar í kjölfar setningar búvörulaga nr. 46/1985 og reglugerðum nr.
37/1986 og nr. 339/1986 er settar hafi verið á grundvelli þeirra laga. Við það
hafi framleiðsluréttur í nautakjöti verið gerður verðlaus er
nautakjötsframleiðsla hafi verið gefin frjáls. Virðist stefnandi byggja á því
að ákvarðað búmark í sauðfé, nautakjöti og mjólk sé stjórnskipulega varinn
eignarréttur er ekki sé heimilt að afnema án greiðslu eignarnámsbóta. Auk þess
krefjist stefnandi skaðabóta vegna þess sem hann kalli niðurfellingu 100
ærgilda fullvirðisréttar árið 1987. Telji stefnandi að miða beri bætur við
meðalverð á sölu greiðslumarks í mjólk og sauðfé í dag. Þessum sjónarmiðum
stefnanda og kröfugerð er af hálfu stefndu eindregið vísað á bug. Búmarki, sem ákvarðað hafi verið samkvæmt heimild í
lögum nr. 15/1979, sbr. og lög nr. 45/1981, hafi ekki verið úthlutað sem
framleiðslurétti, heldur hafi búmarkið verið viðmiðunartala sem skerðing á
afurðaverði hafi verið reiknað frá, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 465/1983. Sú
skerðing hafi verið reiknuð eftirá er ljóst hafi verið hvað hafi verið til
skiptanna vegna sölu afurðanna. Reglur um það hafi ekki tryggt fulla greiðslu
fyrir framleiðslu upp að búmarki. Um það er af hálfu stefndu vísað til 4. mgr.
a liðar 2. gr. reglugerðar nr. 348/1979 og 1. gr., 2. gr. og 8.-9. gr.
reglugerðar nr. 465/1983 og til reglna nr. 174/1986 um uppgjör vegna
verðlagsársins 1984-1985. Notkun búmarksins hafi í eðli sínu verið tímabundin,
sbr. a lið 2. gr. reglugerðar nr. 348/1979 og 2. gr. reglugerðar nr. 465/1983
og viðmiðunartímabil þess og útreikningur háður breytingum, sbr. 2. mgr. 5. gr.
reglugerðar nr. 465/1983. Slík viðmiðun í þágu framleiðslustjórnunar skapi ekki
sjálfstæð atvinnu- eða eignarréttindi er geti notið verndar 67. eða 69. gr.
stjórnarskrár, sbr. nú 72. og 75. gr. hennar. Á því er byggt að allar ákvarðanir stefndu er lotið hafi
að framleiðslustjórnun í landbúnaði og snert hafi hagsmuni stefnanda hafi verið
teknar með lögmætum hætti og engu bótaskyldu tjóni sé fyrir að fara þeim
tengdum. Viðurkennt sé að skerða megi fjárhagsleg réttindi er snerti
atvinnuréttindi manna án bóta enda sé það gert með heimild í lögum þar sem
jafnræðis sé gætt. Ákvarðanir þær er beinlínis hafi falist í lögum nr.
45/1986, eða sem stjórnvöld hafi tekið með heimild í þeim, hafi uppfyllt þessi
skilyrði og er það af hálfu stefndu stutt eftirfarandi rökum. A. Um nautakjötsbúmark. Lögum samkvæmt hafi engum fullvirðisrétti á grundvelli
samningsgerðar við Stéttarsamband bænda getað verið fyrir að fara í þeirri
framleiðslugrein. Löggjafinn hafi tekið sjálfur þá ákvörðun, með almennri reglu
er tekið hafi jafnt yfir alla sem hafi haft með höndum framleiðslu nautakjöts,
að ekki væri heimilt að láta framleiðslustjórnun með verðábyrgðarsamningum taka
til nautakjötsframleiðslu, sbr. a lið 30. gr. laganna. Heimildir til framleiðslustjórnunar í þeirri
framleiðslugrein hafi því takmarkast við heimildir er kveðið hafi verið á um í
b-d liðum 30. gr. Heimildum, er í þeim ákvæðum hafi falist til að ákveða
nautakjötsframleiðendum skert verð fyrir hluta framleiðslu sinnar, hafi ekki
verið beitt, og í samræmi við það hafi nautakjötsbúmark sem ákveðið hefði verið
samkvæmt reglugerð nr. 465/1983 misst gildi sitt sem tæki til
framleiðslustjórnunar. Hafi það verið fellt niður, sbr. 10. gr. reglugerðar nr.
339/1986 og E lið ákvæðis til bráðabirgða í lögum nr. 46/1985. Sú ákvörðun hafi
því átt stoð í lögum og um hafi verið að ræða almenna reglu er tekið hafi jafnt
til allra sem eins hafi staðið á um. Þær reglur er lögin hafi kveðið á um að þessu leyti og
ákvarðanir á þeim byggðar hafi þannig í hvívetna verið lögmætar og geti ekki
stofnað til bótaskyldu gagnvart stefnanda, sbr. og dóma Hæstaréttar frá 9.
október 1997 í hliðstæðum málum. B. Reglugerðir nr. 37/1996 og 339/1986 um upptöku
fullvirðisréttarkerfis. Í VII. kafla laga nr. 46/1985, sbr. einkum 30. og 35.
gr., hafi verið settur fullnægjandi lagarammi um það hvernig ákvarða skyldi
fullvirðisrétt hvers framleiðanda og með reglum er settar hafi verið um
fullvirðisrétt í mjólkur- og sauðfjárframleiðslu í reglugerðum nr. 37/1986 og
339/1986 hafi ekki verið farið út fyrir þau mörk. Reglugerðirnar hafi verið
almennar og miðað að jafnræði framleiðenda. Þau viðmiðunartímabil sem þar hafi
verið byggt á og reglur þeirra um útreikning á rétti einstakra framleiðenda, og
heimildir samkvæmt þeim til viðbótarúthlutana til einstakra framleiðenda er
uppfyllt hafi tiltekin skilyrði, hafi verið lögmætar og ekki brotið í bága við
jafnræðisreglur, sbr. áðurnefndir dómar Hæstaréttar frá 9. október 1997. Úthlutun fullvirðisréttar til stefnanda hafi verið í
samræmi við þær reglur sem settar hafi verið og stefnandi hafi ekki sýnt fram á
að hann hafi ekki notið jafnræðis við þá úthlutun. Þá er af hálfu stefndu byggt á því að hafi einhverjum
bótarétti verið fyrir að fara sé hann nú löngu fallin niður fyrir tómlæti eða
fyrningu, sbr. 31. gr. laga nr. 46/1985 en nautakjötsbúmark hafi verið fellt
niður með reglugerð nr. 339/1986. Enn fremur er því haldið fram af hálfu stefndu að
forsendur stefnanda um tjón fái engan veginn staðist. Búmark hafi verið
ákvarðað vegna samdráttar í útflutningi. Með gildistöku laga nr. 46/1985 hafi
útflutningsbætur strax verið skertar um 30% vegna verðlagsársins 1. september
1985 - 31. ágúst 1986, sbr. 36. gr. og D-lið ákvæðis til bráðabirgða í lögunum.
Í stefnu sé ekkert tillit til þess tekið að frá verðlagsárinu 1986 hafi
afurðamagn aukist að baki ærgildis í sauðfé úr 16,8 kg í 18,2 kg, eða að
heildargreiðslumark við upptöku þess verðlagsárið 1992-1993 hafi ekki verið
nema u.þ.b. 46% í sauðfé og u.þ.b. 70% í mjólk, af því útreiknaða
heildarbúmarki, 18.500 tonnum í sauðfé og 143,4 milljón lítra mjólkur, sem hafi
verið til staðar við lok búmarkskerfisins. Ekki fái því staðist að stefnandi
geti átt nokkurn rétt til að hlutdeild hans í innanlandsmarkaði, sem
greiðslumarksrétturinn sé bundinn við, verði jafnstór og búmark hafi verið né
að nautakjötsframleiðsla skapi rétt til beingreiðslna. Af hálfu stefnanda sé
heldur ekki tekið tillit til þess, er hann beri saman rétt í búmarki og
greiðslumarki og ætlað tjón á þeim grundvelli, að framleiðsla innan búmarks í
gildistíð laga nr. 95/1981 hafi hvorki gefið fullt grundvallarverð samkvæmt
þeim lögum né hafi verið um að ræða staðgreiðslu afurða svo sem skýrt komi fram
af reglum nr. 174/1986 um uppgjör búvöruframleiðslu verðlagsárið 1984-1985.
Ósannað sé að stefnandi hafi orðið fyrir nokkru tjóni er rakið verði til atvika
er kynnu að varða stefndu bótaskyldu að lögum. Ekki sé heldur sýnt fram á með rökum eða gögnum af hálfu
stefnanda að brotið hafi verið gegn jafnræðisreglu með setningu reglugerðanna
eða við framkvæmd Framleiðsluráðs landbúnaðarins eða Búnaðarsambands
Snæfellinga á þeim. Af hálfu stefndu er talið óhjákvæmilegt vegna
málavaxtalýsingar í stefnu að rekja stuttlega hvernig ákvörðun búmarks og síðar
fullvirðisréttar hafi verið háttað á jörðinni Vindási einstök verðlagsár, en
stefndu halda því fram að verulega skorti á að rétt sé greint frá af hálfu
stefnanda í þessum efnum. Samkvæmt upphaflegum útreikningi Framleiðsluráðs hafi
búmark á jörðinni verið 67 ærgildi í mjólk, 175 í sauðfé og 18 ærgildi í
nautgripakjöti og hafi það byggt á framleiðslu er þar hafi verið stunduð á
viðmiðunarárunum 1976-1978. Verðlagsárið 1982-1983 er stefnandi hóf búskap hafi
því verið breytt þannig að 100 ærgildi hafi verið í mjólk, 148 í sauðfé og 18
ærgildi í nautgripakjöti. Stefnandi hafi enn sótt um aukið búmark þann 10. mars
1984, sbr. dskj. 4, og hafi hann fengið hinn 18. apríl það ár, sbr. dskj. nr.
5, úthlutað 440 ærgilda búmarki. Það hafi skipst þannig að ósk stefnanda; 430
ærgildi í mjólk og 10 ærgildi í sauðfé. Að ósk stefnanda hafi skiptingu á því
verið breytt verðlagsárið 1984-1985 þannig að 300 ærgildi hafi verið sett í
mjólk, 40 ærgildi í sauðfé og 100 ærgildi í nautakjöti. Um framleiðslu á
Vindási verðlagsárin 1982-1983 til 1984-1985 er vísað til dskj. nr. 78 sem er
bréf Framleiðsluráðs landbúnaðarins frá 12. desember 1997. Stefnanda hafi réttilega verið reiknaður
fullvirðisréttur í mjólk verðlagsárið 1985-1986 samkvæmt 6. gr. reglugerðar nr.
37/1986 miðað við innlegg hans verðlagsárið 1984-1985 sem hafi verið 22.429
lítrar og hafi því reiknaður fullvirðisréttur hans numið 128,9 ærgildisafurðum
eða sem samsvarað hafi 22.428 lítrum innveginnar mjólkur, sbr. dskj. nr. 6. Auk
þess hafi stefnandi sótt um og fengið úthlutað á því verðlagsári til viðbótar
149 ærgildisafurðum á grundvelli a liðar 2. tl. 2. mgr. 5. gr. reglugerðarinnar
sem kveðið hafi á um sérstaka ráðstöfun hluta heildarfullvirðisréttarins
eingöngu á því verðlagsári, m.a. til framleiðenda sem hefðu framleitt undir 300
ærgildisafurðum í mjólk og sauðfé verðlagsárið 1984-1985 þannig að
fullvirðisréttur í mjólk innan búmarks, að viðbættri sauðfjárframleiðslu, næmi
allt að 300 ærgildisafurðum, sbr. dskj. nr. 7, 9 og 10. Ekki hafi stefnanda þó
tekist að nýta alla þá viðbót með framleiðslu sem í heild hafi reynst vera
29.726 lítrar. Um vannýttan fullvirðisrétt hafi, eftir því sem við hafi getað
átt, borið að fara samkvæmt uppgjörsleiðum 9. gr. reglugerðarinnar og afsal
stefnanda í lok verðlagsársins til Búnaðarsambandsins á 100 ærgildum til
endurúthlutunar, sbr. dskj. nr. 14, hafi því í reynd verið óþarft. Í stefnu sé
því ranglega haldið fram, þvert ofan í gögn máls, sbr. upphaf dskj. nr. 9, að
viðbótarúthlutun á því verðlagsári hafi byggst á 10. gr. en sú grein hafi
fjallað um heimildir búnaðarsambanda til úthlutunar. Verðlagsárið 1986-1987 hafi umsaminn
heildarfullvirðisréttur verið 106 milljón lítrar eða einni milljón lítra minni
en árið áður. Reiknaður fullvirðisréttur stefnanda samkvæmt reglugerð nr.
339/1986 hafi verið 126,8 ærgildisafurðir, sbr. 3. mgr. 13. gr., eða sem samsvaraði
21.924 lítrum, sbr. dskj. nr. 11 og 12. Samkvæmt ákvæðum reglugerðarinnar hafi
á því ári einungis verið skipt upp 92,7% af heildarfullvirðis-réttinum en því
sem eftir hafi staðið hafi verið heimilt að skipta milli framleiðenda sem um
það hafi sótt og annars vegar hafi uppfyllt það skilyrði 4. mgr. 3. tl. 13. gr.
reglugerðarinnar að hafa verið samanlagt undir 300 ærgildaframleiðslu mjólkur
og sauðfjárafurða verðlagsárið 1984-1985, og hafi haft meiri hluta tekna sinna
af þessum greinum - hins vegar milli þeirra framleiðenda sem uppfyllt hafi
skilyrði 14. gr. reglugerðarinnar og hafi sú úthlutun verið í höndum viðkomandi
búnaðarsambanda. Framleiðsluráð hafi úthlutað stefnanda 7.795 lítrum eða sem
svari 44,8 ærgilda viðbót á grundvelli 3. tl. 4. mgr. 13. gr. í samræmi við
gildandi reglur um þá úthlutun, sbr. dskj. nr. 13 og 17 og fylgiskjal með dskj.
20. Hafi fullvirðisréttur hans þá verið kominn í 29.719 lítra. Ekki fáist hins
vegar séð að stefnandi hafi á því verðlagsári sótt um aukinn fullvirðisrétt hjá
Búnaðarsambandi Snæfellsness samkvæmt 14. gr. sem honum hafi þó sérstaklega
verið bent á að gera, sbr. dskj. nr. 19 og 20, en á því verðlagsári hafi
Búnaðarsambandið haft 195.941 lítra til úthlutunar, sbr. dskj. nr. 55. Samkvæmt dskj. nr. 8 og 18 hafi í mars 1986 greinst
júgurbólga í 4 kúm stefnanda. Á því ári hafi hann hins vegar slátrað alls 9
kúm, sbr. dskj. nr. 18. Verðlagsárið 1987-1988 hafi umsaminn
heildarfullvirðisréttur verið 105 milljón lítrar. Hafi stefnanda verið
reiknaður 29.719 lítra fullvirðisréttur í mjólk samkvæmt 13. gr. reglugerðar
nr. 291/1987. Samkvæmt 13. og 14. gr. reglugerðarinnar hafi búnaðarsamböndum
verið ætlað að ráðstafa ákveðnu magni til mjólkurframleiðenda sem uppfyllt hafi
tiltekin skilyrði, sbr. dskj. nr. 21. Búnaðarsambandið hafi haft 33.112 lítra
til úthlutunar á því verðlagsári sem úthlutað hafi verið til 24 aðila, þ.á m.
til stefnanda, sbr. dskj. nr. 28, sem hafi fengið úthlutað 1.986 lítrum, eða
umfram meðaltalið, sbr. dskj. nr. 55. Stefnandi hafi ekki neytt kæruheimildar
vegna þeirrar ákvörðunar og hafi hann því sætt sig við þá úthlutun.
Heildarfullvirðisréttur hans á verðlagsárinu 1987-1988 hafi því numið 31.705
lítrum, sbr. dskj. nr. 2125 og 28. Reiknaður fullvirðisréttur stefnanda í sauðfé vegna
verðlagsársins 1987-1988 samkvæmt reglugerð nr. 443/1987 hafi byggt á innleggi
hans haustið 1985 sem hafi samsvarað 22,2 ærgildum og hafi hann því numið 21,5
ærgildum, sbr. 3. tl. 1. mgr. 7. gr. og 8. gr. Af gögnum málsins verði ekki séð
að stefnandi hafi sótt um aukinn fullvirðisrétt í sauðfé samkvæmt 9. gr.
reglugerðarinnar hjá Búnaðarsambandinu. Sá fullvirðisréttur hafi haldist lítt
breyttur eftirfarandi verðlagsár, sbr. dskj. nr. 74. Verðlagsárið 1988-1989 hafi umsaminn
heildarfullvirðisréttur í mjólk verið 103 milljónir lítra. Hafi reiknaður
fullvirðisréttur stefnanda í mjólk samkvæmt 12. gr. reglugerðar nr. 305/1988
verið 31.797 lítrar, sbr. dskj. nr. 29 og 30. Auk þess hafi Búnaðarsambandið
úthlutað honum samtals 600 lítrum af 12.757 lítrum sem það hafi haft til
úthlutunar, sbr. dskj. nr. 55. Heildarfullvirðisréttur hans á því ári hafi því
numið 32.397 lítrum, sbr. dskj. nr. 30 og 55. Framleiðsla stefnanda á því
verðlagsári hafi reynst nema 30.869 lítrum, sbr. dskj. nr. 78. Verðlagsárið 1989-1990 hafi reiknaður fullvirðisréttur
stefnanda skv. 11. gr. reglugerðar nr. 233/1989 verið 31.797 lítrar. Þá hafi
hann fengið úthlutað leiðréttingu samkvæmt 1. tl. 12. gr. reglugerðar nr.
233/1989, alls 2.700 lítra. Auk þess hafi hann fengið úthlutað frá
Búnaðarsambandinu 271 lítra samkvæmt 3. tl. 12. gr. og tíma-bundna úthlutun á
600 lítrum. Hafi þetta numið samtals 35.368 lítrum en auk þess hafi hann haft
til ráðstöfunar til viðbótar 928 lítra þar sem hann hefði ekki nýtt að fullu
fullvirðisrétt verðlagsársins næsta á undan. Samkvæmt því hafi hann haft til
ráðstöfunar 36.296 lítra mjólkur verðlagsárið 1989-1990, sbr. dskj. nr. 41 og
fylgiskjal á dskj. nr. 42. Verðlagsárið 1990-1991 hafi reiknaður grunnréttur
stefnanda samkvæmt 11. gr. reglugerðar nr. 287/1990 verið 34.768 lítrar. Auk
þess hafi hann fengið úthlutað samkvæmt 2. lið 11. gr. reglugerðar 600 lítrum
er eingöngu hafi nýst með innleggi mjólkur í afurðastöð á því verðlagsári.
Samkvæmt því hafi fullvirðisréttur til ráðstöfunar verið 35.368 lítrar, sbr.
dskj. nr. 42. Verðlagsárið 1991-1992 hafi grunnréttur stefnanda
samkvæmt 2. mgr. 2. gr. reglugerðar nr. 262/1991 verið 34.768 lítrar auk þess
sem hann hafi fengið tímabundinn rétt frá Búnaðarsambandi samkvæmt 2. lið 2.
gr., 600 lítra. Heildarréttur til framleiðslu hafi samkvæmt því verið 35.368
lítrar, sbr. dskj. nr. 44. Af þeim rétti hafi hann leigt Framleiðsluráði
landbúnaðarins alls 17 þúsund lítra, sbr. dskj. nr. 4548. Eftir hafi því
staðið 18.368 lítrar af virkum rétti, sbr. dskj. nr. 54. Reiknað greiðslumark stefnanda í mjólk verðlagsárið
1992-1993, er greiðslumarkskerfi hafi tekið við, hafi verið 33.825 lítrar að
gerðri almennri 4,4% niðurfærslu fullvirðisréttar, sbr. dskj. nr. 50. Útreikningur á fullvirðisrétti stefnanda í mjólk einstök
verðlagsár hafi þannig í einu og öllu verið samkvæmt gildandi reglum. Auk
útreiknaðs grunnréttar í samræmi við ákvæði reglugerðanna á hverjum tíma, sem
aukist hafi frá verðlagsárinu 1987-1988, hafi stefnandi notið sérstakra
ívilnana, umfram það sem framleiðendur hafi almennt mátt búa við, í formi
viðbótarúthlutana öll verðlagsárin svo sem að framan hafi verið rakið. Hin
sérstaka viðbótarúthlutun er stefnandi hafi notið verðlagsárið 1985-1986
samkvæmt 5. gr. reglugerðar nr. 37/1986, en nýtti ekki að fullu, hafi eingöngu
gilt á því verðlagsári. Nýting fullvirðisréttar, þ.á m. á þeirri viðbót, hefði
heldur engin áhrif haft við útreikning á fullvirðisrétti verðlagsárið
1986-1987, sbr. 9. gr. reglugerðar nr. 37/1986, sbr. reglugerð nr. 178/1986 og
3. mgr. 13. gr. reglugerðar nr. 339/1986. Stefndu halda því fram að staðhæfingar stefnanda um að
hann hafi á ólögmæltan hátt verið sviptur 100 ærgilda fullvirðisrétti af
Framleiðsluráði eða Búnaðarsambandi og kröfur á því byggðar eigi þannig enga
stoð. Engum gögnum sé heldur stutt að stefnandi, er hann á annað borð hafi hirt
um að sækja um það, hafi borið skarðan hlut frá borði eða sætt óréttmætri
mismunun við ráðstöfun á þeim takmörkuðu réttindum sem Búnaðarsamband Snæfellinga
hafi haft til umráða hverju sinni. Sé fjarri lagi að ályktun í þá veru verði
dregin af gögnum málsins, sbr. dskj. nr. 33-34, 37, 40 og 55. Verði þau sjónarmið sem hér að framan hafa verið rakin
ekki talin leiða til sýknu af öllum kröfum stefnenda er varakrafa stefndu sú að
stefnukröfurnar verði stórkostlega lækkaðar og er í því sambandi vísað til
sjónarmiða er rakin hafa verið hér að framan varðandi meint tjón stefnanda og
bótaskyldu. Þá fái útreikningur tjóns miðað við ætlað meðalverð greiðslumarks í
mjólk löngu síðar, sem engum gögnum sé stutt, og krafa á því byggð, ekki
staðist að lögum. Öllum kröfum stefnanda um dráttarvexti og upphafstíma þeirra
er mótmælt. Ekki fáist annað séð en stefna sé reist í verulegum
atriðum á röngum og haldlausum staðhæfingum og kröfum. Er þess krafist að við
ákvörðun málskostnaðar verði til þess litið, sbr. 130. og 131. gr. laga um
meðferð einkamála. Niðurstöður. Eins og fram kemur í dómum Hæstaréttar frá 9. október
1997 í málum nr. 42/1997 og 43/1997 var tilgangur laga nr. 15/1979, um breyting
á lögum nr. 101/1966 um Framleiðsluráð landbúnaðarins, verðskráningu,
verðmiðlun og sölu á landbúnaðarvörum o.fl., að draga úr framleiðslu búvöru svo
að hún hæfði innanlandsmarkaði. Með lögunum var Framleiðsluráði heimilt að
beita tímabundnum ráðstöfunum, að fengnu samþykki fulltrúafundar
Stéttarsambands bænda og staðfestingu landbúnaðarráðherra, til þess að ná
þessum tilgangi en þær ráðstafanir eru taldar í 1. gr. laga nr. 15/1979.
Samkvæmt a lið lagagreinarinnar var þannig heimilt að ákveða mismunandi verð á
búvöru til framleiðenda þegar búvöruframleiðsla yrði meiri en þörf væri fyrir á
innlendum markaði og ekki fengjust viðunandi erlendir markaðir fyrir það sem
umfram væri. Var m.a. heimilt í því sambandi að ákveða framleiðendum full
grundvallarverð fyrir ákveðinn hluta framleiðslunnar, en útflutningsverð fyrir
það sem umfram væri. Samkvæmt 5. mgr. sömu lagagreinar skyldi
landbúnaðarráðherra setja reglugerð um framkvæmd heimilda er fólust í
lagagreininni, að fengnum tillögum Framleiðsluráðs landbúnaðarins og
fulltrúafundar Stéttarsambands bænda. Með reglugerð nr. 348/1979, sem sett var samkvæmt lögum
nr. 15/1979, voru Framleiðsluráði landbúnaðarins heimilaðar tilteknar
tímabundnar ráðstafanir í samræmi við fyrirmæli laganna. Samkvæmt a lið 2. gr.
reglugerðarinnar var þannig heimilt að ákveða mismunandi verð á búvöru til
framleiðenda samkvæmt því sem segir í lögunum og hér að framan greinir. Í 2.
mgr. sama liðar segir að settur verði kvóti í ærgildisafurðum fyrir framleiðslu
sauðfjár- og nautgripaafurða, aðra hvora búgreinina eða báðar, eftir því sem
þurfa þyki. Í greinargerð með lögum nr. 15/1979 kemur fram að mikill
vandi hafi steðjað að íslenskum landbúnaði vegna framleiðslu mjólkur og
sauðfjárafurða umfram það sem seldist á innanlandsmarkaði. Fram kemur einnig að
mjög brýnt hafi verið að grípa til aðgerða sem væru til þess fallnar að draga
úr framleiðslu. Þær aðgerðir sem frumvarpið gerði ráð fyrir að heimilt yrði að
beita væru ætlaðar sem skammtímaaðgerðir þar til fastara skipulag færðist á
framleiðslumagn landbúnaðarins í samræmi við þarfir innlends markaðar. Samkvæmt lögum nr. 15/1979 var þannig heimilt að grípa
til tímabundinna ráðstafana þegar búvöruframleiðsla yrði meiri en þörf væri
fyrir á innlendum markaði og ekki fengjust erlendir markaðir sem viðunandi
teldust fyrir það sem umfram væri að mati Framleiðsluráðs og
landbúnaðarráðuneytisins. Skyldi að því stefnt með þessum aðgerðum að laga
framleiðsluna að þörfum markaðarins. Engar vísbendingar er að finna í gögnum
málsins þess efnis að aðstæður sem máli skiptu varðandi stjórnun
búvöruframleiðslunnar yrðu óbreyttar til frambúðar. Verður fremur að telja
rökréttara að gera hafi mátt ráð fyrir því að þessar aðstæður breyttust. Ekki
verður heldur litið svo á að stjórnvöld hafi gefið fyrirheit um hvaða
ákvarðanir yrðu teknar í framtíðinni varðandi stjórnun á framleiðslu búvara eða
að stefnandi hafi mátt treysta því að þessum aðgerðum yrði beitt áfram án
viðeigandi breytinga í samræmi við þann tilgang sem þeim var ætlað að
þjóna. Stefnandi heldur því fram að stjórnvöld hafi hvatt
bændur til að draga úr framleiðslu mjólkur og kindakjöts en auka framleiðslu
nautakjöts og vísar hann í því sambandi til umburðarbréfs Framleiðsluráðs
landbúnaðarins frá 3. maí 1982 á dskj. nr. 3. Í bréfi þessu kemur fram að á
fundi Framleiðsluráðs þann 29. apríl það ár hafi verið samþykkt samhljóða
eftirfarandi tillaga: „Framleiðsluráð landbúnaðarins
samþykkir að öllum bændum á lögbýlum verði skrifað bréf varðandi búmark í
nautakjöti. Í bréfinu verði gerð grein fyrir því
að ætla megi að nautakjötsframleiðslan fái hliðstæða meðferð við uppgjör á
verðlagsárinu 1. sept. 1982 til 31. ágúst 1983 eins og sauðfjárafurðir. Skorað verði á framleiðendur að gera
Framleiðsluráði skriflega grein fyrir því, hvort þeir muni nýta áunninn
búmarksrétt sinn í nautakjöti á næsta ári. Tekið verði fram að svari bændur
bréfinu ekki fyrir 1. júlí n.k. verði litið svo á að þeir ætli ekki að nota
búmarksrétt sinn og hann falli út til geymslu næsta verðlagsár. Vilji einhverjir framleiðendur fá
rýmkaðan rétt til nautakjötsframleiðslu gefi þeir upplýsingar um hvort þeir
vilji á móti draga úr kindakjötsframleiðslu eða mjólkurframleiðslu. Að fengnum framangreindum upplýsingum
verði búmark í nautakjöti endurskoðað með hliðsjón af vaxandi sölu nautakjöts.“ Þá segir í umburðarbréfinu að eins og bændum hafi áður verið
tilkynnt verði nautakjöt sem komi í sláturhús fyrir ágústlok á því ári verði
greitt fullu verði. Bændur væru hvattir til að nota markaðinn á meðan tryggt sé
að fullt verð fáist. Búist væri við miklu nautakjöti næsta haust sem gæti leitt
til þess að þá þyrfti að beita verðskerðingu við uppgjör. Í bréfinu er skorað á
bændur að segja til um það fyrir 1. júlí hvort þeir muni nota framleiðslurétt
sinn í nautakjöti. Þeir sem ekki tilkynni fyrir þann tíma megi reikna með að
svo verði litið á að þeir noti ekki rétt sinn svo sem segi í framanritaðri
tillögu. Rétturinn verði þá geymdur á nafni jarðarinnar til síðari tíma. Síðan
segir í umburðarbréfinu að vilji framleiðendur nautakjöts fá rýmkaðan þann
framleiðslurétt gegn því að draga saman framleiðslu í kindakjöti eða mjólk
þurfi þeir að sækja sérstaklega um það og taka fram hversu mikinn
framleiðslurétt þeir óski eftir að færa á milli búgreina. Þegar efni umburðarbréfs þessa er skoðað verður það
hvorki túlkað á þann veg að bændur hafi með því verið hvattir til að draga úr
framleiðslu mjólkur og kindakjöts og auka framleiðslu nautakjöts né að þeir
hafi verið hvattir til að skipta úr búmarki í mjólk og kindakjöti yfir í búmark
í nautakjöti eins og stefnandi heldur fram. Eins og fram kemur í bréfinu gátu
bændur ákveðið sjálfir hvort þeir vildu nota framleiðslurétt sinn til
nautakjötsframleiðslu. Einnig kemur þar fram að bændur gátu sótt um að fá
aukinn framleiðslurétt hvað varðaði nautakjöt gegn því að draga úr framleiðslu
kindakjöts og mjólkur. Með lögum nr. 46/1985 um framleiðslu, verðlagningu og
sölu á búvörum, sem tóku gildi 1. júlí 1985 og felldu úr gildi fyrri lög um
sama efni, var landbúnaðarráðherra veitt heimild til að beita tilteknum
ráðstöfunum til að hafa stjórn á framleiðslu búvara þannig að hún yrði í
samræmi við tilgang laganna, sbr. 30. gr. þeirra. Tilgangur laganna var m.a. sá
að stuðla að framförum og aukinni hagkvæmni í búvöruframleiðslu og vinnslu og
sölu búvara til hagsbóta fyrir framleiðendur og neytendur, sbr. a lið 1. gr.
laganna, og samkvæmt b lið að framleiðsla búvara til neyslu og iðnaðar yrði í sem
nánustu samræmi við þarfir þjóðarinnar og tryggði ávallt nægilegt vöruframboð
við breytilegar aðstæður í landinu. Samkvæmt a lið 1. mgr. 30. gr. laganna var
landbúnaðarráðherra heimilt að leita eftir samningum fyrir hönd
ríkisstjórnarinnar við Stéttarsamband bænda um magn mjólkur- og sauðfjárafurða
sem framleiðendum yrði ábyrgst fullt verð fyrir á samningstímanum. Skyldi
ríkissjóður leggja fram fjármagn til að greiða framleiðendum mismun á fullu
verði samkvæmt þeim samningum og þess verðs sem fengist fyrir búvörurnar við
sölu á innlendum og erlendum mörkuðum. Samkvæmt 35. gr. skyldu ákvarðanir um
beitingu þessara og annarra heimilda í VII. kafla laganna teknar með reglugerð
þar sem réttur framleiðenda skyldi ákveðinn með tilliti til framleiðslu þeirra
á búvöru á tilteknu tímabili. Fullvirðisréttur var í 1. gr. reglugerðar nr. 37/1986 um
stjórn mjólkurframleiðslunnar verðlagsárið 1985-1986, sem sett var samkvæmt
heimild í ofangreindum lögum, skilgreindur sem það framleiðslumagn sem
framleiðandi afhenti til sölu í afurðarstöð og honum væri ábyrgst fullt verð
fyrir samkvæmt reglugerðinni. Samkvæmt 6. gr. reglugerðarinnar skyldi
fullvirðisréttur mjólkurframleiðanda það verðlagsár vera margfeldi búmarks hans
og fullvirðismarks viðkomandi svæðis en engum framleiðanda skyldi þó reiknaður
fullvirðisréttur umfram mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið
1984-1985, sbr. a lið greinarinnar. Heimilt var samkvæmt 10. gr.
reglugerðarinnar að veita mjólkurframleiðendum, sem uppfylltu tiltekin skilyrði
sem þar eru tilgreind, aukinn fullvirðisrétt. Engin sambærileg ákvæði voru í
reglugerðinni varðandi kvóta á framleiðslu nautakjöts eins og áður hafði verið
í 2. mgr. a liðar 2. gr. reglugerðar nr. 348/1979. Í 10. gr. reglugerðar nr.
339/1986 um búmark og fullvirðisrétt til framleiðslu mjólkur og sauðfjárafurða
verðlagsárið 1986-1987, sem einnig var sett samkvæmt lögum nr. 46/1985, segir
að reglugerðin taki ekki til búmarks vegna framleiðslu nautakjöts. Ekki hefur annað komið fram í málinu en fullvirðisréttur
stefnanda verðlagsárið 1985-1986 hafi verið reiknaður út samkvæmt þeim reglum
sem hér hafa verið raktar og þá giltu. Með vísan til þess sem að framan er
rakið og þeirra röksemda sem fram koma í framangreindum dómum Hæstaréttar frá
9. október 1997 verður hvorki á það fallist að með ákvörðun fullvirðisréttar
stefnanda samkvæmt þessum reglum hafi verið brotið gegn ákvæðum
stjórnarskrárinnar sem stefnandi vísar til né jafnræðisreglum. Samkvæmt því sem fram hefur komið í málinu var
fullvirðisréttur stefnanda til mjólkurframleiðslu fyrir verðlagsárið 1986-1987
reiknaður út samkvæmt 13. gr. reglugerðar nr. 339/1986 um búmark og
fullvirðisrétt til framleiðslu mjólkur og sauðfjárafurða verðlagsárið
1986-1987. Verður ekki annað séð en honum hafi verið reiknaður fullvirðisréttur
samkvæmt þeim reiknireglum sem þar koma fram. Ekki verður fallist á að afsal
stefnanda á fullvirðisrétti til Búnaðarsambands Snæfellinga hafi skipt máli við
þennan útreikning. Hins vegar skipti máli hver reiknaður fullvirðisréttur
stefnanda var árið áður. Úthlutun til einstakra framleiðenda var þó samkvæmt
þessum reglum háð því magni sem til úthlutunar var í heild og innan
búmarkssvæðis. Samkvæmt því var ekki tryggt að fullvirðisréttur stefnanda yrði
óbreyttur frá fyrra ári. Samkvæmt 3. tl. 4. mgr. 13. gr. regulgerðarinnar gátu
þeir framleiðendur fengið aukinn fullvirðisrétt sem um það sóttu til
Framleiðsluráðs landbúnaðarins og uppfylltu þau skilyrði að hafa samanlagt
framleitt innan við 300 ærgildisafurðir í mjólk og sauðfjárafurðum verðlagsárið
1984-1985 og höfðu meirihluta tekna sinna af mjólkurframleiðslu og sauðfjárrækt
á þeim árum. Einnig var Búnaðarsambandi heimilt samkvæmt 14. gr.
reglugerðarinnar að veita þeim mjólkurframleiðendum aukinn fullvirðisrétt sem
uppfylltu einhver þeirra skilyrða sem þar eru talin. Bótakrafa stefnanda er þó
ekki byggð á því að brotið hafi verið gegn þessum reglum við ákvörðum
fullvirðisréttar stefnanda umrætt verðlagsár. Þegar framangreind atriði eru virt verður ekki á þau rök
stefnanda fallist að hann hafi öðlast bótarétt á hendur stefndu af þeim ástæðum
sem hann tilgreinir í málatilbúnaði sínum. Ber því að sýkna stefndu af kröfum
stefnanda í málinu. Rétt þykir að málskostnaður falli niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði sem
er þóknun lögmanns hans, Ólafs Björnssonar hrl., sem þykir hæfilega ákveðin
300.000 krónur og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu,
landbúnaðarráðherra og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, skulu sýknir vera af
kröfum stefnanda, Þráins Nóasonar, í máli þessu. Málskostnaður
fellur niður. Gjafsóknarkostnaður
stefnanda greiðist úr ríkissjóði sem er þóknun lögmanns hans, Ólafs Björnssonar
hrl., 300.000 krónur. |
Mál nr. 288/1998 | Skilasvik Staðgreiðsla opinberra gjalda Sekt Vararefsing Skilorð Frávísun frá héraðsdómi að hluta | E
var ákærður fyrir fjárdrátt, skilasvik, brot gegn lögum um virðisaukaskatt og
lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda. Við meðferð málsins var fallið frá
kröfu um sakfellingu fyrir fjárdrátt. Hvorki var fallist á kröfu um frávísun
málsins að því er varðaði sakargiftir um skilasvik né brot gegn lögum um
staðgreiðslu opinberra gjalda, en þeim lið ákærunnar er laut að brotum á lögum
um virðisaukaskatt var vísað frá héraðsdómi þar sem hann þótti ekki hafa verið
skýrður með fullnægjandi hætti. Var E sakfelldur fyrir skilasvik og brot gegn
lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda. Var refsing fyrir síðargreindu brotin
ákveðin meðal annars samkvæmt 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga. Var E
dæmdur til skilorðsbundinnar fangelsisrefsingar og sektar, en til vararefsingar
yrði sektin ekki greidd innan tilskilins tíma. Við ákvörðun vararefsingar var
litið til þess sem ætla mætti að hefðu getað orðið viðurlög á hendur E ef ekki
hefði verið mælt fyrir um lágmark sektar í lögum. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari
skaut málinu til Hæstaréttar 8. júlí 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um
áfrýjun, en einnig af hálfu ákæruvalds. Krefst ákæruvaldið þess að refsing
ákærða verði þyngd. Ákærði
krefst þess aðallega að málinu verði vísað frá héraðsdómi, til vara að hann
verði sýknaður, en að því frágengnu krefst hann þess að refsing verði milduð. I. Í
greinargerð ákærða fyrir Hæstarétti var krafa um að sakargiftum samkvæmt 1. lið
I. kafla ákæru yrði vísað frá héraðsdómi studd við það, að verulega skorti á að
málið væri rannsakað með fullnægjandi hætti. Hefði þannig ekki verið aflað
nánar tilgreindra gagna, sem nauðsynleg væru til að skýra málið, auk þess sem
skorti á samræmi milli gagna um þennan lið ákæru. Í greinargerð ákæruvalds til
Hæstaréttar var á það fallist að fullnægjandi skýringar hefðu ekki fengist um
innborganir til lífeyrissjóða og fleira. Var því lýst yfir, að af hálfu
ákæruvalds væri fallið frá kröfu um staðfestingu á sakfellingu héraðsdóms vegna
ákæruefnis í 1. lið I. kafla ákærunnar. Er sá þáttur málsins samkvæmt því niður
fallinn. II. Krafa um
frávísun málsins að því er varðar sakargiftir samkvæmt 2. lið I. kafla ákæru er
einnig á því reist að rannsókn sé svo ófullnægjandi að efnisdómur verði ekki
lagður á það. Er til þess vísað, að ekki liggi fyrir hvernig eða hvenær krafa
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. á hendur ákærða í skjóli viðskiptareiknings hans
hjá félaginu hafi stofnast. Þá liggi hvorki fyrir hver raunveruleg skuld hans á
reikningnum hafi verið né hve miklar ábyrgðir hann hafi gengist í fyrir
félagið, sem veiti honum rétt til skuldajafnaðar við kröfu félagsins á hendur
honum. Þær fjárhæðir hafi hvað sem öðru líði verið miklum mun hærri en hugsanleg
krafa á hendur honum. Loks vísar ákærði til þess, að húseign hans hafi verið
seld við nauðungarsölu 15. desember 1992. Hafi hluti söluverðsins runnið til
greiðslu fimm tilgreindra skulda Niðursuðuverksmiðjunnar hf., sem hafi hvílt
með veði í húseigninni. Skorti verulega á að þessi þáttur málsins hafi verið
skýrður sem skyldi. Ákæruvaldið
mótmælir því að skuldir, sem greiddust af söluverði húseignar ákærða, hafi
hvílt á Niðursuðuverksmiðjunni hf. utan einnar, sem hafi verið við Íslandsbanka
hf. og fengist greidd með 915.588 krónum af söluverðinu. Að öðru leyti hafi
áhvílandi veðskuldir allar verið persónulegar skuldir ákærða. Er því jafnframt
haldið fram að aðrar ástæður, sem ákærði teflir fram til stuðnings aðalkröfu
sinni, séu haldlausar með öllu. Ákærði
hefur engin gögn fært fram fyrir staðhæfingu sinni um að hluti söluverðs
húseignar hans hafi runnið til greiðslu á skuldum Niðursuðuverksmiðjunnar hf.
umfram það, sem viðurkennt er af hálfu ákæruvalds. Nauðungarsala á húsi ákærða
fór fram nærri hálfu ári eftir að þær færslur áttu sér stað í bókhaldi
Niðursuðuverksmiðjunnar hf., sem 2. liður I. kafla ákæru lýtur að. Jafnvel þótt
skuldirnar hefðu hvílt á félaginu hefur á engan hátt verið skýrt hvaða máli
greiðsla ákærða á þeim geti skipt fyrir heimild hans til að nýta sér þær til
skuldajafnaðar hálfu ári fyrr. Eins og málið liggur fyrir verður ekki fallist á
með ákærða að ófullnægjandi rannsókn þessa atriðis eigi að leiða til frávísunar
málsins. Þá skiptir engu við úrlausn málsins hvenær krafa félagsins á hendur
honum myndaðist eða hver var samanlögð fjárhæð krafna, sem ákærði var í ábyrgð
fyrir í þágu þess. Aðrar fram bornar ástæður fyrir frávísun þessa þáttar
málsins geta heldur ekki leitt til þeirrar niðurstöðu. Að þessu gættu og því,
sem segir hér á eftir um heimild ákærða til skuldajafnaðar, eru ekki efni til
að fallast á aðalkröfu hans varðandi þennan þátt málsins. Sýknukrafa
ákærða í þessum þætti er á því reist, að ósannað sé að um raunverulega skuld
hafi verið að ræða á viðskiptareikningi hans. Vísar hann til framburðar vitna,
sem rakinn er í héraðsdómi, um að reikningurinn hafi verið notaður sem nokkurs
konar safnreikningur fyrir greiðslur, sem ekki hafi verið ljóst hvernig skyldi
færa í bókhaldi. Megi kenna um óreiðu eða kæruleysi hans sjálfs að skuld hafi
myndast á reikningnum. Verði hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að um skuld
hans hafi verið að ræða sé ljóst, að honum hafi verið heimilt að skuldajafna
með kröfu sinni á hendur félaginu, sem nánar er getið hér á eftir. Í
héraðsdómi er greint frá efni bókunar í fundargerð stjórnar
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. 16. mars 1992 þegar ákærða var heimilað að gera upp
skuld við félagið samkvæmt viðskiptareikningi með því að taka að sér nánar
tilteknar skuldir þess. Stóð ákærði ásamt tveim öðrum stjórnarmönnum að þessari
samþykkt. Verður efni hennar og orðalag ekki skýrt öðru vísi en svo að stjórnin
hafi þar lýst yfir að ákærði skuldaði félaginu fé samkvæmt viðskiptareikningnum
og að hann mætti gera upp þá skuld með því að taka að sér að greiða tilgreindar
skuldir félagsins, sem hann var að einhverju leyti eða öllu í ábyrgð fyrir.
Eins og málið liggur fyrir verður ekki annað ráðið en að á viðskiptareikninginn
hafi meðal annars verið færðar greiðslur, sem ákærði bar ábyrgð á og gat ekki
gert grein fyrir með fylgiskjölum hvernig var ráðstafað. Er samþykktin var gerð
nam skuld hans samkvæmt bókhaldi félagsins 13.067.584 krónum, en ekki er annað
fram komið en að réttilega hafi verið staðið að reikningsskilum fyrir það.
Þegar allt framangreint er virt verður ekki fallist á síðbúnar staðhæfingar
ákærða fyrir dómi um að engin skuld hafi í raun staðið að baki því, sem bókhald
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. sýndi. Svo sem
nánar greinir í héraðsdómi fylgdi ákærði framangreindri samþykkt eftir með þrem
færslum í bókhaldi félagsins 30. júní 1992 og tveim 11. júlí sama árs, sem
starfsmaður félagsins annaðist að beiðni hans. Sakargiftir samkvæmt 2. lið I.
kafla ákærunnar snúa að þessum gerðum. Tilraunum til að ná nauðasamningi við
kröfuhafa félagsins var þá nýlega hætt án árangurs, en bú þess var þó ekki
tekið til gjaldþrotaskipta fyrr en 15. október 1992. Er fyrstu þrjár færslurnar
voru gerðar giltu enn gjaldþrotalög nr. 6/1978, en í 32. gr. þeirra var að
finna ákvæði um heimild kröfuhafa til skuldajafnaðar við þrotabú. Við síðustu
tvær færslurnar höfðu hins vegar tekið gildi lög nr. 21/1991 um
gjaldþrotaskipti o.fl., en 100. gr. þeirra laga hefur að geyma reglur um þetta
efni. Ákvæði eldri og yngri laganna setja í meginatriðum sömu skilyrði fyrir
heimild til skuldajafnaðar. Þannig þarf kröfuhafi að hafa eignast kröfu sína á
hendur þrotamanni að minnsta kosti þrem mánuðum fyrir frestdag, hvorki vitað þá
né mátt vita að þrotamaður átti ekki fyrir skuldum og ekki fengið kröfuna til
að skuldajafna. Frestdagur í þrotabúi Niðursuðuverksmiðjunnar hf. mun hafa
verið 14. október 1992. Hefur ákærði ekki vísað til neinna tiltekinna krafna,
sem hann hafi eignast á hendur félaginu fyrir 14. júlí 1992 með því að leysa
þær til sín með greiðslu til kröfuhafa. Þá var hann gerkunnugur fjárhag félagsins
sem framkvæmdastjóri þess og síðar stjórnarformaður. Er þegar af þessum ástæðum
ljóst að ákærða var óheimilt að fella niður eða lækka kröfu félagsins á hendur
sér með skuldajöfnuði við ótilgreindar gagnkröfur, sem hann kann að hafa
eignast á síðari stigum. Samkvæmt
öllu framangreindu verður fallist á með ákæruvaldi að ákærði hafi með ólögmætum
gerðum sínum komið því til leiðar að eign Niðursuðuverksmiðjunnar hf., sem
fólst í kröfu hennar á hendur honum, kæmi kröfuhöfum ekki að gagni og þannig
rýrt fullnusturétt þeirra við gjaldþrotaskipti á búi félagsins. Aðgerðaleysi
skiptastjóra í þrotabúinu um að koma í veg fyrir tjón með því að hlutast til um
að rifta þessum ráðstöfunum þykir ekki skipta hér máli. Sama gildir um þá
varnarástæðu ákærða, að ákvörðun 16. mars 1992 hafi verið tekin af stjórn
félagsins, en ekki honum einum, og að aðstoðarmaður í greiðslustöðvun og við
nauðasamningstilraunir hafi heimilað þetta. Reynir hér ekki á ábyrgð annarra
manna, eins og ákæru er háttað. Verður því staðfest niðurstaða héraðsdóms um
sakfellingu ákærða fyrir brot gegn 4. tölulið 1. mgr. 250. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940 samkvæmt 2. lið I. kafla ákæru. III. Sakargiftir
samkvæmt 1. lið II. kafla ákæru lúta að ætluðum brotum ákærða sem
framkvæmdastjóri og stjórnarformaður Útgerðarfélagsins Iðunnar hf. við skil á
virðisaukaskatti í árslok 1993 og byrjun árs 1994. Styður ákærði kröfu sína um
vísun þessa hluta málsins frá héraðsdómi þeim rökum, að skatturinn hafi allur
verið greiddur samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir liggja, auk þess að þau séu um
margt óljós. Meðal
málsgagna er viðskiptayfirlit sýslumannsins á Ísafirði 14. maí 1998 um gjöld
áðurnefnds félags á þeim árum, sem hér um ræðir, þar á meðal um
virðisaukaskatt. Gætir verulegs ósamræmis milli þessa skjals og skýrslu
skattrannsóknarstjóra ríkisins 27. september 1996, sem tekur meðal annars til
sama efnis. Sýnir fyrrnefnda skjalið mun lægri álagningu virðisaukaskatts á
árinu 1993 en hið síðarnefnda, þar sem munar rúmlega einni milljón króna. Lætur
nærri að innborganir á því ári samkvæmt skýrslu skattrannsóknarstjóra hefðu
nægt til að greiða upp þá skattálagningu, sem fram kemur í yfirliti sýslumanns,
en ekki hefur verið skýrt við meðferð málsins í hverju misræmi þetta liggur. Þá
fæst ekki séð að endurgreiddur innskattur á árinu 1994 sé færður til lækkunar
skattsins í yfirliti skattrannsóknarstjóra á því ári, en ákært er fyrir vanskil
á öllum virðisaukaskatti janúar- og febrúarmánaða þessa árs án frádráttar. Að
öllu virtu þykir þessi þáttur málsins ekki hafa verið skýrður með fullnægjandi
hætti. Verður samkvæmt því ekki komist hjá að vísa þessum lið ákærunnar frá
héraðsdómi. IV. Samkvæmt 2.
lið II. kafla ákæru er ákærða gefið að sök að hafa á árunum 1994 og 1995 ekki
staðið skil á fé, sem haldið var eftir af launum starfsmanna Útgerðarfélagsins
Iðunnar hf. til staðgreiðslu opinberra gjalda. Styður ákærði kröfu sína um
vísun þessa þáttar málsins frá héraðsdómi samsvarandi rökum og teflt hefur
verið fram að því er aðra þætti þess varðar. Hefur ákæruvaldið við meðferð málsins
fyrir Hæstarétti gert fullnægjandi grein fyrir þeim atriðum í málatilbúnaði
þess, sem ákærði telur óljós eða að ófullnægjandi skýringar hafi fengist á. Er
krafa um frávísun þessa þáttar málsins því haldlaus. Með vísan
til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða
af ákæruefnum í 2. lið II. kafla ákærunnar. V. Við
ákvörðun refsingar verður að líta til þess að hluti þeirra brota, sem getið er
í 2. lið II. kafla ákæru, var framinn eftir að lög nr. 42/1995 um breyting á
refsiákvæðum nokkurra skattalaga tóku gildi, en með þeim voru meðal annars
viðurlög við brotum á lögum nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda hert
til muna. Taka hin breyttu refsiákvæði til vanskila á gjöldum, sem voru á
gjalddaga frá og með 1. apríl 1995, eða samtals 2.150.093 krónum. Nokkur hluti
þessara brota var jafnframt framinn eftir gildistöku laga nr. 39/1995, sem
breyttu 262. gr. almennra hegningarlaga. Hins vegar verður það virt til
mildunar á refsingu, að langur tími leið frá því ákærði framdi brot, sem getið
er í 2. lið I. kafla ákæru, þar til ákært var fyrir þá háttsemi. Þykir refsing
ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í sex mánuði, en fresta skal fullnustu
refsingar og hún niður falla að liðnum tveimur árum, haldi ákærði almennt
skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Þá greiði ákærði sekt í ríkissjóð, sem
verður samkvæmt framansögðu ákveðin 4.400.000 krónur. Vararefsing verður
ákveðin með sama hætti og í dómi Hæstaréttar, uppkveðnum í dag í máli nr.
327/1998. Skal hún vera fangelsi í þrjá mánuði ef sektin greiðist ekki innan
fjögurra vikna frá uppsögu dóms þessa. Ákærði
verður dæmdur til að greiða þrjá fimmtu hluta sakarkostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði,
Eiríkur Brynjólfur Böðvarsson, sæti fangelsi í sex mánuði, en fresta skal
fullnustu refsingar og falli hún niður að liðnum tveimur árum frá uppsögu þessa
dóms, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940,
sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði
greiði 4.400.000 króna sekt í ríkissjóð innan fjögurra vikna frá uppsögu dóms
þessa, en sæti ella fangelsi í þrjá mánuði. Ákærði
greiði saksóknarlaun í ríkissjóð vegna meðferðar málsins í héraði og fyrir
Hæstarétti, samtals 180.000 krónur. Að öðru leyti greiði ákærði þrjá fimmtu
hluta sakarkostnaðar á báðum dómstigum, þar á meðal af málsvarnarlaunum skipaðs
verjanda síns í héraði, Sigurðar A. Þóroddssonar héraðsdómslögmanns, sem eru
ákveðin samtals 150.000 krónur, og af málsvarnarlaunum skipaðs verjanda síns
fyrir Hæstarétti, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, sem eru ákveðin
alls 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms
Vestfjarða 12. júní 1998. Ár 1998,
föstudaginn 12. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Vestfjarða, sem háð er í dómsal
embættisins að Hafnarstræti 1, Ísafirði, af Jónasi Jóhannssyni héraðsdómara
kveðinn upp dómur í málinu nr. S-17/1998: Ákæruvaldið gegn Eiríki Brynjólfi
Böðvarssyni, sem dómtekið var 15. maí sl. að loknum munnlegum málflutningi. Málið höfðaði
Ríkissaksóknari með ákæru dagsettri 4. mars 1998 á hendur ákærða, Eiríki
Brynjólfi Böðvarssyni, framkvæmdastjóra, Urðarvegi 24, Ísafirði, kt.
091156-2459, fyrir eftirgreind auðgunarbrot og brot á skattalögum. I. Brot framin í rekstri Niðursuðuverksmiðjunnar hf.,
kennitala 480269-0989, Ísafirði, sem úrskurðuð var gjaldþrota 15. október 1992. 1. Fyrir
fjárdrátt, með því að hafa, sem framkvæmdastjóri félagsins á árunum 1990 og
1991, dregið félaginu og notað í rekstur þess fé sem haldið hafði verið eftir
við útborgun launa til starfsmanna félagsins til greiðslu á iðgjaldshluta
þeirra til lífeyrissjóða samtals kr. 2.773.998, sem hann stóð ekki lögmælt skil
á. Sundurliðast fjárhæðin sem hér greinir: Lífeyrissjóður Vestfirðinga: Telst þetta varða við 247. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19, 1940. 2. Fyrir
skilasvik, með því að hafa, hinn 16. mars 1992, á stjórnarfundi í
Niðursuðu-verksmiðjunni hf., sem hafði heimild til að leita nauðasamninga við
lánardrottna sína á tímabilinu 10. mars til 23. júní 1992, samþykkt sem
stjórnarformaður félagsins ásamt tveimur meðstjórnendum, að ákærði gerði upp
ótilgreinda skuld sína við félagið með þeim hætti, að greiðslur hans sem
ábyrgðarmanns á tilgreindri víxilskuld Niðursuðuverksmiðjunnar hf. að
eftirstöðvum kr. 1.150.000 og á kr. 4.200.000 samkvæmt tilgreindu skuldabréfi
útgefnu af Arnarvör hf., dótturfélagi Niðursuðuverksmiðjunnar hf., svo og á
öðrum ótilgreindum kröfum sem hann hefði ábyrgst fyrir áðurgreind félög og
þyrfti að greiða, miðað að því að viðskiptakrafa félagsins á hendur ákærða, sem
við greinda samþykkt nam kr. 13.067.584, kæmi ekki lánardrottnum félagsins að
gagni, og með því að hafa, þegar tilraunir til nauðasamninga höfðu mistekist og
ákærða var ljóst að gjaldþrot félagsins vofði yfir, rýrt fullnusturétt
kröfuhafa félagsins með eftirgreindum greiðslufærslum 30. júní og 11. júlí 1992
samtals kr. 14.672.003,40 til lækkunar á viðskiptareikningsskuld sinni við
félagið, sem þá nam kr. 14.054.883. 30. júní 1992: 1. Kr.
4.000.000, samkvæmt ljósritum þriggja greiðslukvittana sýslumannsins á
Ísafirði, öllum dagsettum 13. apríl 1992 fyrir skattskuldum Arnarvarar hf. sem
hér greinir: Virðisaukaskattur kr. 1.686.820, tryggingagjald kr. 10.737 og
staðgreiðsla opinberra gjalda kr. 2.302.443. Kr. 240.000 samkvæmt kvittun lögfræðingadeildar
Landsbanka Íslands, dagsettri 11.05.1992, til ákærða fyrir greiðslu
víxilskuldar. Kr. 2.876.893, samkvæmt innheimtubréfi lögmanns
Íslandsbanka hf., Ísafirði, dagsettu 4.6.1992, vegna kröfu samkvæmt víxli að
fjárhæð kr. 2.000.000, útgefnum 14.1.91 af Niðursuðuverksmiðjunni hf. og
samþykktum til greiðslu af ákærða með gjalddaga 17.1.91. 11. júlí 1992: 1. Kr.
6.773.214.70 samkvæmt innheimtubréfi lögmanns Íslandsbanka hf., Ísafirði,
dagsettu 11.6.92, vegna kröfu samkvæmt fjórum eftirgreindum víxlum, útgefnum af
ákærða, en samþykktum til greiðslu af Niðursuðuverksmiðjunni hf.: kr. 500.000
með gjalddaga 4.4.91, kr. 500.000 með gjalddaga 11.4.91, kr. 3.000.000 með
gjalddaga 8.8.91 og kr. 1.300.000 með gjalddaga 25.8.91. Kr. 781.895.70 samkvæmt innheimtubréfi lögmanns
Íslandsbanka hf., Ísafirði, dagsettu 6.6.92, vegna kröfu samkvæmt skuldabréfi,
útgefnu 17. ágúst 1990 af Niðursuðuverksmiðjunni hf. með ábyrgð ákærða,
upphaflega kr. 611.111.20. Telst þetta varða við 4. tl. 1. mgr. 250. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19, 1940. II. Brot framin í rekstri Útgerðarfélagsins Iðunnar ehf.,
kennitala 591192-2059, Ísafirði, sem úrskurðað var gjaldþrota 30. október 1996. 1. Fyrir
stórfelld brot á skattalögum, með því að hafa, sem framkvæmdastjóri og
stjórnarformaður félagsins eigi staðið innheimtumanni ríkissjóðs skil á
virðisaukaskatti, sem félagið hafði innheimt á árunum 1993 og 1994 samtals kr.
1.619.229 og sundurliðast sem hér greinir: Telst þetta varða við 1. mgr. 262. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. lög nr. 39, 1995 um breyting á þeim lögum,
sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50, 1988 um virðisaukaskatt, sbr. lög nr. 42,
1995, sbr. áður 1. sbr. 6. mgr. laga nr. 50, 1988. 2. Fyrir stórfelld
brot á skattalögum, með því að hafa sem framkvæmdastjóri og stjórnarformaður
félagsins, eigi staðið innheimtumanni ríkissjóðs skil á kr. 3.965.173, sem
haldið hafði verið eftir af launum starfsmanna félagsins til staðgreiðslu
opinberra gjalda þeirra og sundurliðast þannig: Telst þetta varða við 1. mgr. 262. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. lög nr. 39, 1995 um breyting á þeim lögum,
sbr. 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45, 1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda, sbr.
lög nr. 42, 1995, sbr. áður 1. sbr. 7. mgr. 30. gr. laga nr. 45, 1987. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar.” Ákærði heldur
upp vörnum í málinu. I. kafli ákæru. Með úrskurði Héraðsdóms Vestfjarða uppkveðnum 15.
október 1992 var bú Niðursuðuverksmiðjunnar hf. tekið til gjaldþrotaskipta að
kröfu stjórnar félagsins. Jón Sigfús Sigurjónsson héraðsdómslögmaður var
skipaður skiptastjóri í þrotabúinu. Samkvæmt skrá skiptastjóra um lýstar kröfur
í þrotabúið námu þær samtals krónum 357.096.683. Meðal lýstra krafna voru krafa
Lífeyrissjóðs Vestfirðinga vegna vangreiddra lífeyrissjóðsiðgjalda starfsmanna
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. frá árunum 1990 til 1992, samtals að fjárhæð krónur
7.150.141 og krafa Lífeyrissjóðs sjómanna vegna vangreiddra
lífeyrissjóðsiðgjalda frá árinu 1991, samtals að fjárhæð krónur 1.689.597.
Kröfurnar voru samþykktar sem forgangskröfur í þrotabúið, en ekkert fékkst
greitt upp í þær við skiptalok 26. maí 1995. Með bréfi dagsettu
5. maí 1995 tilkynnti skiptastjóri Ríkissaksóknara um framangreindar kröfur í
samræmi við fyrirmæli 84. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti. Vakti
skiptastjóri athygli á því í bréfinu, að umrædd vanskil gætu gefið tilefni til
rökstudds gruns um að fyrirsvarsmenn hlutafélagsins hefðu með refsiverðum
hætti brotið gegn ákvæðum almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með bréfi
dagsettu 15. maí 1995 framsendi Ríkissaksóknari bréf skiptastjóra til
Rannsóknarlögreglu ríkisins með ósk um opinbera rannsókn á hendur
fyrirsvarsmönnum félagsins vegna ætlaðra brota á 247. gr. almennra
hegningarlaga. Sætti málið síðan rannsókn af hálfu RLR, sem lauk 26. maí 1997,
en svo sem áður greinir var ákæra gefin út 4. mars 1998. 1. Ætlaður fjárdráttur. Atvikalýsing. Samkvæmt fundargerðum stjórnar Niðursuðuverksmiðjunnar
hf. tók ákærði við stöðu framkvæmdastjóra félagsins 15. september 1982 og
gegndi því starfi óslitið til 1. október 1991 er Stefán Jónsson tók við
stöðunni. Ákærði sat jafnframt í stjórn félagsins ásamt föður sínum Böðvari
Sveinbjarnarsyni og Jóni Guðlaugi Magnússyni, sem gegndi stjórnarformennsku.
Munu hvorki Böðvar né Jón Guðlaugur hafa haft bein afskipti af rekstri
félagsins á því tímabili, sem ákæra tekur til. Ákærði
viðurkenndi fyrir dómi, að hafa sem framkvæmdastjóri félagsins borið einn
ábyrgð á daglegum rekstri, þar á meðal fjármálastjórn, mánuðina október til
desember 1990 og janúar til og með maí 1991. Sökum erfiðleika í rekstri
félagsins á greindu tímabili hefði Íslandsbanki, sem verið hefði stærsti
kröfuhafi félagsins, móttekið allar greiðslur fyrir afurðaframleiðslu félagsins
og skammtað því peninga inn á reikning til greiðslu á útborguðum hluta launa
starfsmanna og til að halda rekstrinum gangandi. Félagið hefði ekki haft aðra
fjármuni til ráðstöfunar og því hefði ákærði ekki getað staðið að fullu lögmælt
skil á launatengdum gjöldum, þar með töldum 4% iðgjaldshluta starfsmanna til
Lífeyrissjóðs Vestfirðinga og Lífeyrissjóðs sjómanna. Vorið 1991 hefði
Íslandsbanki síðan í krafti stöðu sinnar krafist þess að ákærði viki úr starfi
framkvæmdastjóra. Ákærði hefði látið af störfum um mánaðamót maí/júní 1991 og
Stefán Jónsson viðskiptafræðingur, starfsmaður Endurskoðunar Gunnars Hjaltalín
ehf. í Reykjavík, tekið við daglegri stjórn peningamála. Um leið hefði ákærði
afsalað sér lyklavöldum að skrifstofu félagsins og hætt öllum afskiptum af
daglegum rekstri. Einhverra hluta vegna hefði dregist að tilkynna um
framkvæmdastjóraskiptin og geta þeirra í fundargerðum stjórnar. Ákærði kvaðst
engu að síður ekki bera ábyrgð á vangoldnum iðgjöldum til lífeyrissjóðanna
tveggja mánuðina júní til september 1991 og krafðist sýknu af þeim hluta 1.
liðar I. kafla ákæru. Vitnið Stefán
Jónsson bar fyrir dómi, að það hefði verið búið að starfa um alllangt skeið hjá
Endurskoðun Gunnars Hjaltalín ehf. og hefði haft málefni
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. á sinni könnu. Vitnið hefði fylgst grannt með
vaxandi samskiptaörðugleikum ákærða og fyrirsvarsmanna Íslandsbanka og í
samráði við báða aðila fallist á að taka að sér daglega stjórnun
Niðursuðuverksmiðjunnar, sem framkvæmdastjóri. Um leið hefði ákærði stigið
niður og ekki skipt sér frekar af daglegum rekstri. Vitnið kvað framkvæmdastjóraskiptin
hafa farið fram miðað við mánaðamót júní/júlí 1991. Vitnið hefði sinnt starfi
framkvæmdastjóra félagsins fram í desember 1991, en þá hefðu Sölusamtök
lagmetis verið komin inn í rekstur félagsins og vitnið því talið að sín væri
ekki lengur þörf. Vitnið mundi ekki hvort gengið hefði verið formlega frá
ráðningu þess sem framkvæmdastjóra. Guðmundur Hólm
Indriðason annaðist launaútreikning og bókhald Niðursuðuverksmiðjunnar hf. á
því tímabili, sem 1. liður I. kafla ákæru tekur til. Vitnið bar fyrir dómi, að
ákærði hefði gengið út úr fyrirtækinu einhvern tíma árs 1991 og Stefán Jónsson
tekið við daglegri stjórn félagsins. Vitnið mundi ekki hvenær árs þetta hefði verið. Vitnið Jón
Guðlaugur Magnússon bar með líkum hætti, sem og vitnið Guðrún Ó.
Guðmundsdóttir, fyrrverandi skrifstofumaður hjá Niðursuðuverksmiðjunni hf. Álit réttarins. Með afdráttarlausri játningu ákærða, sem stoð fær í
öðrum gögnum málsins, er sannað að ákærði hafi, sem framkvæmdastjóri
Niðursuðuverksmiðjunnar hf., borið ábyrgð á daglegum rekstri félagsins, þar á
meðal fjárreiðum, mánuðina október til desember 1990 og janúar til maí 1991. Á
greindu tímabili bar ákærða því skylda samkvæmt 2. gr. laga nr. 55/1980 um
starfskjör launafólks og skyldutryggingu lífeyrisréttinda til að halda eftir af
launum starfsmanna félagsins 4% iðgjaldshluta þess til þeirra lífeyrissjóða,
sem tilgreindir eru í 1. lið I. kafla ákæru og standa viðkomandi lífeyrissjóðum
skil á honum. Með því að standa ekki lögboðin skil á umræddum iðgjöldum,
samtals krónur 1.061.490 til Lífeyrissjóðs Vestfirðinga og samtals krónur
309.114 til Lífeyrissjóðs sjómanna, heldur hagnýta sér féð í rekstur félagsins,
notfærði ákærði sér fjármuni, sem hann hafði í vörslum sínum, en átti ekki.
Varðar sú háttsemi við 1. mgr. 247. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með hliðsjón af vætti Stefáns Jónssonar er ljóst, að
ákærði gegndi ekki starfi framkvæmdastjóra félagsins til 1. október 1991, eins
og fundargerðir stjórnar félagsins bera með sér. Einnig er ljóst af vætti
Stefáns og framburði ákærða að ákærði hafi hætt daglegum afskiptum af rekstri
félagsins eigi síðar en 1. júlí 1991 og Stefán þá tekið við stöðu
framkvæmdastjóra. Af framburði ákærða og vætti Stefáns og annarra vitna, sem
leidd voru um þetta atriði við dómsmeðferð málsins, verður hins vegar engu
slegið föstu um það hver staða ákærða innan fyrirtækisins hafi verið í júní 1991.
Ber að virða þann vafa ákærða í hag. Samkvæmt framanrituðu og með skírskotun
til 45. og 46. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála ber að sýkna
ákærða af ætluðum fjárdrætti á iðgjöldum til lífeyrissjóðanna tveggja fyrir
tímabilin júní, júlí, ágúst og september 1991, en samtals nema þau krónum
1.403.394. 2. Ætluð skilasvik. Atvikalýsing. Samkvæmt því sem áður er rakið verður við það að miða,
að ákærði hafi hætt daglegum afskiptum af rekstri Niðursuðuverksmiðjunnar hf.
um mánaðamót maí/júní 1991. Í kjölfar þess tók Stefán Jónsson við starfi
framkvæmdastjóra. Á stjórnarfundi 1. október 1991 var getið um
framkvæmdastjóraskiptin. Jafnframt var fært til bókar, að ákærði tæki frá sama
tíma við stjórnarformennsku í félaginu af Jóni Guðlaugi Magnússyni. Voru ákærða
þá falin margvísleg störf, sem miða áttu að fjárhagslegri endurskipulagningu
félagsins, m.a. í samvinnu við Tryggva Agnarsson héraðsdómslögmann, sem ráðinn
hafði verið 14. september 1991 til að koma nýrri skipan á fjármál félagsins. Með úrskurði skiptaréttar Ísafjarðar 3. október 1991 var
félaginu veitt heimild til greiðslustöðvunar í tvo mánuði. Heimildin var
framlengd 4. desember 1991 til tveggja mánaða og aftur 5. febrúar 1992 til eins
mánaðar. Á greiðslustöðvunartímabilinu naut félagið aðstoðar Tryggva
Agnarssonar héraðsdómslögmanns. Með bréfi lögmannsins frá 3. mars 1992 var óskað eftir
heimild skiptaréttar Ísafjarðar til að leita nauðasamnings við lánardrottna
félagsins. Heimild var veitt með úrskurði skiptaréttar 10. mars 1992. Á fundi, sem haldinn var 16. mars 1992, samþykkti stjórn
Niðursuðuverksmiðjunnar hf., að ótilgreind skuld ákærða á viðskiptareikningi
yrði gerð upp með þeim hætti, að ákærði yfirtæki víxilskuld við Landsbanka
Íslands, upphaflega að fjárhæð krónur 650.000, en að eftirstöðvum krónum
1.150.000, sem félagið var greiðandi að og ákærði ábekingur. Jafnframt yfirtæki
ákærði 4.200.000 króna skuld við OLÍS. Til frádráttar á skuld ákærða skyldu
hins vegar dragast ótilgreindar kröfur, sem hann hefði ábyrgst fyrir
Niðursuðuverksmiðjuna hf. og dótturfyrirtækið Arnarvör hf. og ákærði þyrfti
ella að greiða. Við gerð nefndrar samþykktar nam bókfærð viðskiptakrafa
félagsins á hendur ákærða krónum 13.067.584. Á fundi skiptaréttar Ísafjarðar með kröfuhöfum vegna
nauðasamningsumleitana Niðursuðuverksmiðjunnar hf., sem haldinn var 2. júní
1992, var ákveðið að fresta atkvæðagreiðslu um fyrirliggjandi frumvarp til
nauðasamnings að beiðni ákærða og Tryggva Agnarssonar og boðað til nýs fundar
23. júní s.á. Áður en til þess fundar kom gerðist það hinn 22. júní, að ákærði
reit skiptarétti bréf og tilkynnti ákvörðun stjórnar félagsins, tekna sama dag,
að afturkalla beiðni félagsins um heimild til að leita nauðasamnings, þar sem
ekki hefði tekist að útvega nauðsynlegt fjármagn til að efna samningsfrumvarpið.
Þá segir í bréfinu, að stjórn félagsins muni í vikunni taka ákvörðun um það
hvort leitað verði gjaldþrotaskipta fyrir félagið. Daginn eftir var fært til
bókar í skiptarétti, að nauðasamningsumleitunum Niðursuðuverksmiðjunnar hf.
væri lokið. Á fundi stjórnar félagsins 8. október 1992 var ákærða
falið að krefjast gjaldþrotaskipta á búi félagsins. Krafa var lögð fram í
Héraðsdómi Vestfjarða 14. október og bú félagsins tekið til gjaldþrotaskipta
næsta dag. Ákærði
viðurkenndi fyrir dómi, að hafa meðan á nauðasamningstímabili stóð samkvæmt
framanröktu (10. mars - 23. júní 1992) samþykkt, sem stjórnarformaður
Niðursuðuverksmiðjunnar hf., að ótilgreind skuld hans á viðskiptareikningi yrði
gerð upp með framangreindum hætti. Í skjóli nefndrar samþykktar frá 16. mars
1992 hefði hann síðan, eftir að heimild til nauðasamningsumleitana lauk,
tvívegis falið bókara félagsins, Guðrúnu Ó. Guðmundsdóttur, annars vegar 30.
júní 1992 og hins vegar 11. júlí 1992, að færa greiðslur þær sem tilgreindar
eru í 2. lið I. kafla ákæru, samtals krónur 14.672.003, til lækkunar á
viðskiptareikningsskuld hans, sem þá hefði numið krónum 14.054.883. Ákærði
réttlætti umræddar greiðslufærslur með því að stjórn félagsins og
tilsjónarmanni á nauðasamnningstímabilinu, Tryggva Agnarssyni héraðsdómslögmanni,
hefði þótt sanngjarnt og réttmætt, að ákærði skuldajafnaði eðlilegum kröfum
sínum á hendur félaginu á móti kröfum félagsins á hendur honum. Að öðrum kosti
hefði verið unnt að sækja kröfur félagsins á hendur ákærða, en slíkt hefði verið
fáránlegt að mati ákærða og stjórnar, þar sem hann hefði átt þrisvar til fjórum
sinnum hærri kröfur á hendur félaginu. Ákærði skýrði þetta nánar með þeim
hætti, að bókfærð skuld á viðskiptareikningi hans hefði að verulegum hluta
verið til komin vegna ýmissa útgjalda félagsins, sem kvittanir hefðu glatast
fyrir. Slíkar greiðslur hefðu um langt árabil safnast sem skuld á reikningi
ákærða, þótt þær væru honum persónulega óviðkomandi. Við gerð nefndrar
samþykktar hefði bókfærð skuld því ekki verið talin skipta máli, enda hefðu
greiddar ábyrgðir ákærða vegna félagsins verið að miklum mun hærri, eða allt að
35-40.000.000 króna. Ákærði kvaðst því fráleitt hafa auðgast á
greiðslufærslunum frá 30. júní og 11. júlí 1992 og benti á að vegna greiðslna
sinna á kröfum lánardrottna á hendur félaginu hefði fjárhæð lýstra krafna í
þrotabú félagsins orðið lægri. Með umræddum millifærslum hefði aðeins vakað
fyrir honum að komast hjá því að greiða tvívegis sömu kröfur lánardrottna á
hendur félaginu, en slíkt hefði steypt honum í persónulegt gjaldþrot. Að lokum
hefði þó farið svo, að ákærði hefði greitt um 15.000.000 króna vegna þeirra
krafna á hendur félaginu, sem lýst sé í 2. lið I. kafla ákæru. Ákærði kvað enga
leynd hafa hvílt yfir greindum millifærslum og benti á að við skýrslugjöf fyrir
dómi 16. október 1992 hefði hann skýrt skiptastjóra frá þeim. Skiptastjóri
hefði þó ekki talið ástæðu til að höfða riftunarmál. Í ljósi framanritaðs
neitaði ákærði sakargiftum samkvæmt 2. lið I. kafla ákæru. Jón Guðlaugur Magnússon var stjórnarformaður
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. frá 1974 til 1. október 1991 og sat í stjórn
félagsins fram til 15. október 1992. Vitnið kvað stjórnendur
Niðursuðuverksmiðjunnar hafa vitað í ársbyrjun 1992, að ákærði væri í miklum
persónulegum ábyrgðum fyrir félagið. Vitnið kvaðst hvorki muna um hversu háar
fjárhæðir hefði verið að ræða né heldur hve há bókfærð skuld á
viðskiptareikningi ákærða hefði verið. Stjórninni hefði hins vegar verið ljóst,
að stærstan hluta þeirrar skuldar hefði mátt rekja til útlagðs kostnaðar ákærða
vegna rekstrar félagsins og kæruleysis ákærða að halda utan um fylgiskjöl.
Jafnframt hefði stjórninni verið ljóst, að á ákærða myndu falla verulegar
skuldir félagsins. Stjórninni hefði því þótt eðlilegt að koma til móts við
ákærða með þeim hætti, sem gert var í samþykktinni frá 16. mars. Vitnið kvað
ákvörðun stjórnarinar ekki hafa snúist um að bjarga ákærða heldur aðeins að
reyna að tryggja framtíð félagsins. Vitnið kvaðst ekki hafa fylgst með því
hvenær og hvernig samþykktin kom til framkvæmda. Vitnið Tryggvi Agnarsson héraðsdómslögmaður bar með
líkum hætti um fjárhagsstöðu ákærða á greindum tíma. Vitnið kvað líklegt, að
leitað hefði verið álits hjá sér fyrir gerð samþykktarinnar 16. mars 1992, en
um hefði verið að ræða ,,augljóslega ívilnandi ráðstöfun” ákærða til hagsbóta.
Vitnið minnti að á greindum tíma hefði það talið orka tvímælis hvort ákærða
væri heimill skuldajöfnuður gagnvart félaginu, en í ljósi alvarlegrar
fjárhagsstöðu ákærða og annarra stjórnarmanna vegna skuldbindinga í þágu félagsins
hefði verið ákveðið að láta reyna á ætlaða skuldajafnaðarheimild. Vitnið
kvaðst ekki hafa fylgst með því hvernig ákærði hefði staðið að nefndum
skuldajöfnuði, en benti á að skiptastjóri í þrotabúi félagsins hefði síðar ekki
hreyft athugasemdum við honum. Vitnið kvaðst telja að þrotabúið hefði ekki
skaðast af umræddum greiðslufærslum, enda hefðu persónulegar ábyrgðir ákærða
vegna félagsins verið slíkar, að krafa þrotabúsins á hendur honum vegna þeirra
hefði verið einskis virði. Vitnið
Guðmundur Hólm Indriðason bar fyrir dómi, að það hefði annast bókhald
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. frá 1985 til haustsins 1991 er Guðrún Ó.
Guðmundsdóttir hefði tekið við því starfi. Vitnið kvaðst ekki hafa vitað um
greiðslufærslurnar 30. júní og 11. júlí 1992 og ekki hafa vitað um skuldastöðu
ákærða samkvæmt viðskiptareikningi á árinu 1992. Vitnið kvaðst hins vegar fyrir
þann tíma oftsinnis hafa skuldfært á reikning ákærða ýmsar óvissar kröfur,
ýmist að fyrirlagi ákærða eða vegna þess að vitnið hefði ekki vitað hverjum bæri
að greiða kröfurnar. Hefði slíkt þá verið hugsað til bráðabirgða, enda hefði
viðskiptareikningur ákærða verið notaður um árabil sem ,,ruslakista” þegar
fylgiskjöl vantaði og hefði vitnið búist við að ákærði myndi leiðrétta
færslurnar síðar. Vitnið Stefán Jónsson bar fyrir dómi, að það hefði talið
bókfærða skuld á viðskiptareikningi ákærða hjá Niðursuðuverksmiðjunni hf. vera
ranga, enda hefði ákærði oft greitt reikninga fyrir félagið úr eigin vasa og
ekki haldið kvittunum og reikningum til haga, svo að leiðrétta mætti bókhaldið
síðar. Vitnið Guðrún Ó. Guðmundsdóttir staðfesti fyrir dómi, að
það hefði annast bókhald Niðursuðuverksmiðjunnar hf. frá hausti 1991 fram til
gjaldþrots félagsins 15. október 1992 og að beiðni ákærða bókað þær
greiðslufærslur, sem tilgreindar eru í 2. lið I. kafla ákæru. Vitnið kvaðst
ekki muna hvernig skuld ákærða á viðskiptareikningi hefði stofnast og heldur
ekki hvernig umræddur reikningur hefði verið notaður hjá fyrirtækinu. Auk framangreindra vitna komu fyrir dóm við aðalmeðferð
máls Arnar Jensson aðstoðaryfirlögregluþjónn, sem stýrði lögreglurannsókn
málsins, og Jón Sigfús Sigurjónsson héraðsdómslögmaður, skiptastjóri í þrotabúi
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. Síðargreint vitni kvað hina ætluðu viðskiptaskuld
ákærða gagnvart þrotabúinu ekki hafa verið meðal eigna búsins meðan á
skiptameðferð stóð og því hefði hún ekki verið meðhöndluð sem slík. Vitnið kvað
skiptum hafa verið lokið í þrotabúinu er það frétti fyrst að ætluð
viðskiptaskuld ákærða hefði verið strikuð út með skuldajöfnuði. Hefði vitnið
ákveðið að aðhafast ekkert í málinu. Álit réttarins. Samkvæmt 1. mgr. 100. gr. laga nr. 21/1991 um
gjaldþrotaskipti, sem tóku gildi 1. júlí 1992, er viðurkenndur víðtækur réttur
kröfuhafa til að skuldajafna gagnkröfu sinni á hendur þrotabúi við aðalkröfu
þrotabúsins á hendur kröfuhafanum. Skilyrði slíks skuldajafnaðar eru, að
kröfuhafinn hafi eignast kröfu sína áður en þrír mánuðir voru til frestdags, að
hann hafi hvorki vitað né mátt vita að þrotamaður átti ekki fyrir skuldum og að
hann hafi ekki fengið kröfuna til að skuldajafna, enda hafi krafa þrotabúsins á
hendur honum orðið til fyrir frestdag. Samsvarandi regla gilti í tíð eldri
gjaldþrotaskiptalaga nr. 6/1978. Ákærði var eins og áður segir stjórnarformaður
Niðursuðuverksmiðjunnar hf. frá 1. október 1991 til 15. október 1992 er bú
félagsins var tekið til gjaldþrotaskipta. Þar áður gegndi hann starfi
framkvæmdastjóra um langt árabil. Er ljóst af gögnum málsins, að ákærða var
kunnugt um verulega fjárhagsörðugleika félagsins þegar á árinu 1991 og að allar
tilraunir til að koma nýrri skipan á fjármál félagsins frá hausti 1991 fram á
sumar 1992 höfðu mistekist. Því til stuðnings nægir að benda á fyrrgreint bréf
ákærða til skiptaréttar Ísafjarðar frá 22. júní 1992, þar sem beiðni félagsins
um heimild til að leita nauðasamnings var afturkölluð vegna þess að ekki hafði
tekist að útvega fjármagn til að efna fyrirliggjandi samningsfrumvarp. Samkvæmt framanröktu hlaut ákærða að vera ljóst, að
félagið átti ekki fyrir skuldum og að gjaldþrot vofði yfir þegar ákærði lagði
fyrir bókara félagsins dagana 30. júní og 11. júlí 1992 að greiðslufæra þær
kröfur, sem tilgreindar eru í 2. lið I. kafla ákæru til lækkunar á
viðskiptareikningsskuld ákærða við félagið. Verður því ekki fallist á að ákærða
hafi verið heimill skuldajöfnuður á grundvelli laga um gjaldþrotaskipti. Af framburði ákærða og vætti vitna verður ráðið, að
ákærði hafi síðustu ár fyrir gjaldþrot félagsins greitt kröfur á hendur
félaginu með eigin fé sínu. Óljóst er hins vegar hverjar þær greiðslur voru og
hvort með þeim hafi stofnast endurkröfuréttur á hendur félaginu. Hitt er ljóst,
að eftir að tilraunir ákærða og annarra fyrirsvarsmanna félagsins til
nauðasamnings höfðu mistekist mátti ákærði vita, að ef til gjaldþrots félagsins
kæmi yrði hann krafinn um greiðslu vegna þeirra ábyrgða, sem hann hafði tekist
á hendur fyrir félagið. Með umræddum ráðstöfunum 30. júní og 11. júlí 1992, sem
telja verður óeðlilegar í því ljósi, skerti ákærði rétt annarra lánardrottna
til að öðlast fullnægju af eignum félagsins við gjaldþrot og olli þannig
verulegri fjártjónshættu. Varðar greind háttsemi ákærða við 4. tl. 1. mgr. 250.
gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. II. kafli ákæru. Atvikalýsing. Með bréfi dagsettu 17. janúar 1997 lagði
Skattrannsóknarstjóri ríkisins fram kæru til RLR á hendur fyrirsvarsmönnum
Útgerðarfélagsins Iðunnar ehf. Var þá nýlega lokið athugun
skattrannsóknarstjóra á skuldastöðu félagsins, sem leitt hafði í ljós verulega
skuld félagsins á afdreginni staðgreiðslu opinberra gjalda og innheimtu
virðisaukaskatts fyrir rekstrarárin 1993 til 1995. Félagið, sem stofnað var 13.
nóvember 1992, hætti rekstri í desember 1995. Bú félagsins var tekið til
gjaldþrotaskipta 30. október 1996. Opinberri rannsókn á skattskilum félagsins
lauk 3. febrúar 1998, en svo sem fyrr greinir var ákæra gefin út 4. mars s.á. Ákærði viðurkenndi við rannsókn og meðferð málsins að
hafa sem stjórnarformaður, framkvæmdastjóri og prókúruhafi útgerðarfélagsins
Iðunnar ehf. borið ábyrgð á daglegri stjórnun félagsins, þar á meðal
fjármálastjórn, á þeim tíma, sem tilgreindur er í II. kafla ákæru. Ákærði kvað
félagið frá stofnun hafa innheimt lögmæltan virðisaukaskatt og staðið skil á
virðisaukaskattskýrslum og sundurliðuðum skilagreinum vegna staðgreiðslu
opinberra gjalda. Þau gögn hefðu öll verið byggð á bókhaldi félagsins og verið
í fullu samræmi við það. Sökum erfiðleika í rekstri félagsins hefðu ekki verið
til fjármunir til að standa skil á umræddum vörslusköttum á lögmæltum
gjalddögum. Ákærði kvað vangoldinn, skilaskyldan virðisaukaskatt og vangoldna,
afdregna staðgreiðsluskatta réttilega tilgreinda í ákæru. Hann kvaðst hins
vegar vera ósáttur við að innborganir frá félaginu hefðu ekki verið færðar að
fullu til lækkunar á höfuðstól nefndra skattskulda, heldur fyrst verið varið til
greiðslu á dráttarvöxtum og álögum. Ákærði kvaðst á greindum tíma þó ekki hafa
hreyft athugasemdum við Sýslumanninn á Ísafirði sem innheimtumann ríkissjóðs
vegna þessa og aldrei hafa beðið innheimtumann að ráðstafa innborgunum beint
upp í höfuðstól. Álit réttarins. Samkvæmt 24. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt bar
ákærða, sem framkvæmdastjóra og stjórnarformanni Útgerðarfélagsins Iðunnar
ehf., skylda til að greiða ótilkvaddur allan innheimtan virðisaukaskatt fyrir
uppgjörstímabil nóvember-desember 1993 eigi síðar en 5. febrúar 1994 og fyrir
uppgjörstímabil janúar-febrúar 1994 eigi síðar en 5. apríl það ár, sbr. 1.
liður II. kafla ákæru. Umrætt lagaákvæði verður ekki túlkað á annan veg en að í
því felist fortakslaus skylda til greiðslu fjárins á lögmæltum gjalddögum, enda
heimila hvorki önnur ákvæði laganna né reglugerða settra samkvæmt þeim frávik
frá þeirri reglu. Með líkum hætti bar ákærða, sem framkvæmdastjóra
útgerðarfélagsins og launagreiðanda í skilningi laga nr. 45/1987 um
staðgreiðslu opinberra gjalda, að halda eftir opinberum gjöldum af launum
starfsmanna félagsins á þeim greiðslutímabilum, sem tilgreind eru í 2. lið II.
kafla ákæru og standa mánaðarlega ótilkvaddur skil á því fé til innheimtumanns
ríkissjóðs samkvæmt reglum 15., 16. og 20. gr. laganna. Samkvæmt 1.
mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, eins og henni var breytt með 3. gr. laga nr.
42/1995, er refsivert, að skattskyldur aðili afhendi ekki á lögmæltum tíma
virðisaukaskatt, sem hann hefur innheimt. Í 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, sbr.
2. gr. laga nr. 42/1995, er með samsvarandi hætti lýst refsivert, að
skilaskyldur aðili afhendi ekki á lögmæltum tíma staðgreiðslu opinberra gjalda,
sem hann hefur haldið eftir. Eftir þessu verður unnið til refsingar með því
einu að láta ógert að skila umræddum gjöldum í ríkissjóð á tilskildum tíma. Af
framburði ákærða fyrir dómi, sem styðst við önnur gögn málsins, er ljóst að
hann ákvað að Útgerðarfélagið Iðunn ehf. léti hjá líða að standa á réttum tíma
skil á umræddum gjöldum í ríkissjóð. Þegar af þeirri ástæðu telst hér fullnægt
þeim huglægu refsiskilyrðum, sem leidd verða af upphafsorðum tilvitnaðra
lagaákvæða, sbr. dómar Hæstaréttar í málum nr. 344/1996 og nr. 83/1997. Ber
samkvæmt því að sakfella ákærða fyrir háttsemi þá, sem lýst er í II. kafla
ákæru. Brot ákærða eru í ákæru réttilega talin varða við 1.
mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 39/1995 um
breyting á þeim lögum, annars vegar sbr. 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 um
virðisaukaskatt, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995, sbr. áður 1. sbr. 6. mgr. 40.
gr. laga nr. 50/1988, og hins vegar sbr. 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987 um
staðgreiðslu opinberra gjalda, sbr. 2. gr. laga nr. 42/1995, sbr. áður 1. sbr.
7. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987. Brot ákærða á síðastgreindum lögum eru
einungis að hluta til framin eftir gildistöku laga nr. 42/1995 þann 9. mars
1995 og gildistöku laga nr. 39/1995 þann 1. júlí 1995. Verður litið til þess
við ákvörðun refsingar, sbr. 2. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Refsing og önnur viðurlög. Fallist er á
með ákæruvaldinu, að brot ákærða á lögum nr. 50/1988 um virðisaukaskatt og
lögum nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda séu stórfelld í skilningi
262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Segir í 1. mgr. téðrar
lagagreinar, eins og henni var breytt með lögum nr. 39/1995, að fyrir stórfelld
brot á nefndum skattalögum skuli refsa með varðhaldi eða fangelsi allt að sex
árum. Jafnframt er heimilt að dæma fésekt að auki samkvæmt ákvæðum nefndra
skattalaga. Ákærði er ekki aðeins sakfelldur fyrir stórfelld skattalagabrot,
heldur einnig fyrir fjárdrátt og skilasvik, sem eru auðgunarbrot og geta hvort
fyrir sig varðað allt að sex ára fangelsi. Með hliðsjón af því og skírskotun
til ákvæða 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 kemur hér ekki til álita
að dæma ákærða sekt jafnframt refsivist. Við ákvörðun refsingar ber annars að líta til þess, að
með greiðum framburði við rannsókn og meðferð málsins lagði ákærði sitt af
mörkum til að brot hans yrðu upplýst. Ákærði gerði sér einnig far um að bæta úr
skaðlegum afleiðingum brotanna, m.a. með margra milljóna króna greiðslum eftir
gjaldþrot Niðursuðuverksmiðjunnar hf. vegna ábyrgða, sem hann hafði tekist á
hendur fyrir hlutafélagið og skilum á vangoldnum vörslusköttum tengdum rekstri
Útgerðarfélagsins Iðunnar ehf., eftir gjaldþrot félagsins. Þá ber að horfa til
þess, að engin leynd hvíldi yfir auðgunarbrotunum, óvíst er hvert tjón hefur
orðið af þeim og langt er um liðið frá framningu þeirra. Loks þykir mega líta
til þess, að vegna framangreindra ábyrgða er ákærði enn í dag skuldum vafinn og
hefur þó fyrir sex manna fjölskyldu að sjá. Samkvæmt framanröktu þykir refsing ákærða hæfilega
ákveðin fangelsi níu mánuði. Eftir atvikum þykir mega ákveða að fresta
fullnustu refsingarinnar og skal hún niður falla að liðnum tveimur árum frá
dómsbirtingu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr.
4. gr. laga nr. 22/1955. Samkvæmt 1.
mgr. 165. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála ber að dæma ákærða til
greiðslu alls sakarkostnaðar. Eru þar með talin 150.000 króna málsvarnarlaun
Sigurðar A. Þóroddssonar héraðsdómslögmanns, skipaðs verjanda ákærða við
rannsókn og meðferð málsins, og 100.000 króna saksóknarlaun í ríkissjóð, en
Sigríður Jósefsdóttir saksóknari flutti málið af hálfu ákæruvalds. Við ákvörðun málsvarnarlauna hefur ekki verið tekið
tillit til greiðslu virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Vegna anna
héraðsdómara hefur uppkvaðning dóms dregist nokkuð. Dómsorð: Ákærði, Eiríkur
Brynjólfur Böðvarsson, sæti fangelsi níu mánuði, en fresta skal fullnustu
refsingarinnar og hún niður falla að liðnum tveimur árum frá dómsbirtingu,
haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði greiði
allan sakarkostnað, þar með talin 100.000 króna saksóknarlaun í ríkissjóð og
150.000 króna málsvarnarlaun skipaðs verjanda, Sigurðar A. Þóroddssonar
héraðsdómslögmanns. |
Mál nr. 315/1998 | Farmskírteini Vátrygging Skaðabætur | Í
fól T að selja 602.560 kg. af loðnumjöli. T gerði farmsamning við K fyrir
milligöngu skipamiðlarans Þ. Í farmskírteini undirrituðu af Þ f.h. K var þyngd
farmsins sérstaklega tilgreind. T vátryggði farminn hjá TM og seldi síðan
farminn til C með cif-skilmálum. Þegar uppskipun fór fram kom í ljós að 20.360
kg vantaði á loðnumjölsfarminn. TM greiddi C vátryggingarbætur vegna tjónsins.
Endurkrafði TM síðan K, sem farmflytjanda, um greiðsluna. K hafnaði kröfunni á
þeim grundvelli að í farmskírteininu hefði verið almennur fyrirvari sem
takmarkaði ábyrgð farmflytjanda. Talið var að í fyrirvara skírteinisins fælist
svo almenn og víðtæk takmörkun ábyrgðar að hún fengi ekki staðist ákvæði
siglingalaga, sem setja skorður við því að farmflytjandi takmarki ábyrgð sína á
farmi sem hann tekur til flutnings. K var því gert að greiða TM stefnufjárhæð. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta
dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen. Áfrýjandi
skaut málinu til Hæstaréttar 10. ágúst 1998. Hann krefst þess aðallega að
stefndi verði dæmdur til að greiða sér 690.202 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. nóvember 1997 til
greiðsludags, en til vara að hann verði dæmdur til að greiða aðra lægri
fjárhæð. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi
krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Fyrir
Hæstarétt hefur verið lagt bréf lögmanns áfrýjanda 14. ágúst 1998 til löggilts
vigtarmanns í Vestmannaeyjum, sem undirritaði vigtarvottorð 18. mars 1997 um
loðnumjölsfarm frá Ísfélagi Vestmannaeyja hf., sem deila málsaðila er sprottin
af og fluttur var með skipinu „Saar Genoa“. Var þar borin fram fyrirspurn um
það, hvernig staðið hafi verið að vigtun farmsins í umrætt sinn. Í svari
vigtarmannsins 21. ágúst 1998 kemur meðal annars fram, að allt mjölið hafi
verið sett í sekki, sem síðan voru losaðir í lest skipsins. Hafi mjölið bæði
verið vegið í verksmiðju og aftur við útskipun þess úr vöruskemmu, en þessi
aðferð hafi þótt nákvæm og örugg. Við meðferð
málsins fyrir Hæstarétti hafa einnig verið lögð fram gögn varðandi þann hluta
mjölfarmsins, sem fluttur var í miðlest skipsins í sömu ferð frá Reykjavík til
Hull í Englandi. Reyndist sá hluti farmsins vera 7.530 kg þyngri við affermingu
en við fermingu. Ekki liggur fyrir skýring á þessu misræmi. II. Málsaðila
greinir hvorki á um að stefndi hafi verið farmflytjandi í merkingu siglingalaga
nr. 34/1985 né að úrlausn ágreinings þeirra skuli ráðast af íslenskum lögum. Þá
er útreikningur kröfufjárhæðar ágreiningslaus. Lýtur deila málsaðila að því
einu hvort fyrirvari stefnda í farmskírteini, sem getið er í héraðsdómi, leysi
hann undan ábyrgð vegna þeirrar rýrnunar, sem fram kom á mjölfarminum við
affermingu hans í Bretlandi. Í
farmskírteini var skráð sú lýsing á farminum, að um væri að ræða laust
loðnumjöl, 602.560 kg að þyngd. Reisir áfrýjandi kröfu sína einkum á reglu 1.
mgr. 110. gr. siglingalaga um að farmskírteini sé grundvöllur réttarstöðu
farmflytjanda og viðtakanda farms, en áfrýjandi hafi með greiðslu tjónsbóta
öðlast rétt viðtakanda farmsins gagnvart stefnda. Sé farmskírteinið sönnun þess
að stefndi hafi veitt viðtöku vöru eins og greint sé í farmskírteininu, nema
annað sannist, sbr. 1. mgr. 111. gr. sömu laga. Almennur fyrirvari um takmörkun
ábyrgðar, eins og sá sem prentaður sé á stöðluðu eyðublaði farmskírteinisins,
fái engu breytt um bótaskyldu stefnda skili hann ekki farminum í sama ástandi
og við honum var tekið, en samkvæmt 1. mgr. 118. gr. siglingalaga verði ekki
með samningi vikið frá ákvæðum 111. gr. sömu laga. Stefndi
vísar til stuðnings sýknukröfu sinni einkum til ákvæða 2. mgr. 102. gr., 103.
og 2. mgr. 111. gr. siglingalaga. Þá reisir hann kröfu sína jafnframt á því, að
lengi hafi tíðkast að hafa í prentuðum farmskírteiniseyðublöðum sams konar
fyrirvara um ábyrgð farmflytjanda eins og þann, sem hér reynir á. Þetta sé því
hluti almennt viðurkenndra flutningsskilmála og um það hafi farmsendanda verið
fullkunnugt. III. Í siglingalögum eru skorður settar við því að farmflytjandi
takmarki ábyrgð sína á farmi, sem hann tekur við til flutnings. Er þær að finna
í þeim ákvæðum siglingalaga, sem stefndi vísar til, auk 68. gr. sömu laga.
Fyrirvari í farmskírteini því, sem gefið var út í umboði stefnda og hér reynir
á, er almennur og beiting hans eftir orðanna hljóðan myndi girða nær alveg
fyrir ábyrgð farmflytjanda á lýsingu vöru gagnvart handhafa farmskírteinis.
Verður fallist á með áfrýjanda að sú takmörkun ábyrgðar, sem í þessu felst, sé
svo almenn og víðtæk að ekki fái staðist í ljósi 2. mgr. 102. gr. siglingalaga,
sbr. og 2. mgr. 111. gr. sömu laga. Getur stefndi því ekki borið fyrir sig
umrætt ákvæði farmskírteinisins til að komast hjá bótaskyldu vegna tjóns
áfrýjanda. Verður aðalkrafa áfrýjanda því tekin til greina með dráttarvöxtum
frá 4. desember 1997, en þá var liðinn einn mánuður frá því að áfrýjandi krafði
stefnda um bætur. Skal stefndi jafnframt greiða málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Stefndi,
Kvistur ehf., greiði áfrýjanda, Tryggingamiðstöðinni hf., 690.202 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. desember 1997
til greiðsludags. Stefndi
greiði áfrýjanda samtals 450.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjaness 15.
júní 1998. Ár 1998, mánudaginn 15. júní, er á dómþingi Héraðsdóms
Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði af Gunnari Aðalsteinssyni
héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-82/1998: Tryggingamiðstöðin hf.
gegn Kvisti ehf. Mál þetta, sem dómtekið var 20. maí sl., var þingfest
27. janúar 1998. Stefnandi er Tryggingamiðstöðin hf., kt. 660269-2079,
Aðalstræti 6-8, Reykjavík en stefndi er Kvistur ehf., kt. 100146-4449, Ásbúð
31, Garðabæ. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til
greiðslu bóta að fjárhæð 690.202.- krónur með dráttarvöxtum frá 4. nóvember
1997 til greiðsludags samkvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 og til greiðslu
málskostnaðar. Stefndi krefst sýknu og málskostnaðar. Málavextir. Ísfélag Vestmannaeyja hf. fól Tryggva Péturssyni &
Co. Ltd. sem umsýsluaðila að selja 602.560 kg. af loðnumjöli. Tryggvi Pétursson
& Co. Ltd. gerði flutningssamning við stefnda Kvist ehf., fyrir milligöngu
Þorvaldar Jónssonar skipamiðlara. Tók stefndi að sér að flytja vöruna frá
Vestmannaeyjum til Gunnes hafnarinnar í Bretlandi með M.S. ,,Saar Genoa”.
Skipið lagði úr höfn frá Vestmannaeyjum þann 18. mars 1997 og
loðnumjölsfarmurinn vigtaður í Vestmannaeyjum þann dag af löggiltum
vigtarmanni, og reyndist magnið þá vera 602.560 kg. Á því skjali staðfestir
skipstjóri skipsins ,,Saar Genoa” þunga farmsins með áletrun sinni á
vigtarvottorðið. Farmskírteini var útgefið 18. mars 1997 og undirritaði
Þorvaldur Jónsson skipamiðlari það fyrir hönd Kvists hf., tímaleigutaka
skipsins og fyrir hönd skipstjóra viðkomandi skips. Á farmskírteininu er
tilgreint undir liðnum ,,Shippers description of goods” að um sé að ræða
íslenskt fiskimjöl, 602.560 kg að þyngd. Kílóafjöldi mjölsins er þannig
sérstaklega tilgreindur á farmskírteininu. Tryggvi
Pétursson & Co. Ltd. tryggði farminn hjá stefnanda og seldi síðan farminn
fyrirtækinu Chemicals and Feeds Limited og fylgdi tryggingin með í kaupunum. Ms. Saar Genoa er 3.0047 tonn, byggt árið 1994. Lestar
skipsins eru boxlaga og lestinni skipt í þrennt með færanlegum stálskilrúmum.
Fiskimjölsfarmurinn í umræddri ferð skipsins var lestaður í þremur höfnum. Í
Reykjavík, Vestmannaeyjum og á Hornafirði. Farmur frá Reykjavík til Hull, 570
tonn, var lestaður í miðlest skipsins, farmur frá Vestmannaeyjum til Gunness í
Skotlandi í III lest, 602,5 tonn og farmur frá Hornafirði til Leith, 336 tonn,
í I lest skipsins. Farmarnir voru algerlega aðgreindir með skilrúmunum. Sami
kaupandi var að förmunum til Leith og Gunness. Mjög vont veður var í mars 1997 þegar skipið var lestað
á viðkomandi höfnum. Á Hornafirði var veðurspá svo slæm að ákveðið var í
samráði við seljanda og kaupanda að láta skipið sigla til þess að eiga ekki á
hættu á að skipið lokaðist inni, enda þótt ekki hefðu verið lestuð nema 336 af
500 tonnum sem ætlunin var að skipið tæki þar. Þegar uppskipunin fór fram í Gunness þann 27. mars kom í
ljós að vöntun á loðnumjölsfarminum sem var í eigu Chemicals and Feeds Limited
var 20.360 kg. Upplýsingum um vöntunina var strax komið til stefnda með
símbréfi. Í því bréfi er greint frá því að fyrirtækið Chemicals and Feeds Limited
líti svo á að skipstjórinn og farmflytjandi beri alla ábyrgð á þeim kostnaði og
því tjóni sem hlýst af vöntuninni. Stefnandi greiddi Chemicals and Feeds Ltd.
vátryggingabætur vegna tjónsins í samræmi við vátryggingasamning. Lögmaður
stefnanda krafði síðan stefnda sem farmflytjanda um greiðslu tjónsins að
fjárhæð kr. 690.202.-, með bréfi dagsettu 4. nóvember 1997. Stefndi hafnaði
þeirri kröfu með bréfi dagsettu 14. nóvember 1997 með almennri vísun til
flutningsskilmála á viðkomandi farmbréfum. Farmskírteini dags. 18. mars 1997 hefur verið lagt fram
í málinu þar segir í vörulýsingu að um 602.560 kg. af loðnumjöli sé að ræða. Þá
segir í skilmálum: ,,Weight, measure, quality, quantity, condition, contents
and value unknow.” Þorvaldur Jónsson skipamiðlari kom fyrir dóm. Hann hefur
starfað við skipamiðlun frá 1967 og sá um að koma á samningi milli farmeiganda
og stefnda. Hann sagði rýrnun á fiskimjöli mjög algenga og stundum væri verð
miðað við losað magn en ekki lestað magn. Stundum væri samið um ákveðið hámarksfrávik.
Þorvaldur sagðist hafa útbúið farmskírteini og skrifað undir fyrir hönd
skipstjóra. Ómar Hlíðkvist Jóhannsson, framkvæmdarstjóri stefnda,
kom fyrir dóm. Hann sagði algengt að misræmi væri milli lestaðs og losaðs
magns, ýmist of eða van. Fiskimjöl væri yfirleitt lestað þannig að bifreiðar
kæmu með mjölið í sílói og létu það renna á færiband, sem flytti það upp í
lest. Væri hvasst fyki mjölið í tonnavís. Stundum væri mjölið flutt að skipi í
1 1/2 tonna sekkjum og þeir hífðir um borð og losaðir í lest. Á áfangastað væri
fiskimjölinu mokað upp úr lest með vélum og sett á vörubifreiðar sem flyttu það
í burtu. Málsástæður og lagarök. Stefnandi byggir stefnukröfu sína á því að stefndi sé
bótaskyldur fyrir því tjóni sem stefnandi hafi þurft að inna af hendi til
félagsins Chemicals and Feeds Ltd. Stefndi sé ábyrgur fyrir tjóninu sem
flytjandi farmsins og tímaleigutaki skipsins. Skipamiðlarinn Þorvaldur Jónsson
hafi undirritað farmskírteinið en það hafi hann gert fyrir hönd stefnda og
fyrir hönd skipstjórans. Samkvæmt 1. mgr. 73. gr. laga nr. 34/1985 sé stefndi
ábyrgur fyrir tjóni farmsins þrátt fyrir að einhver annar annist flutning
vörunnar að nokkru eða öllu leyti. Staðfest sé með skírteini löggilts vigtarmanns að þegar
fiskimjölið var vigtað í Vestmannaeyjum þann 18. mars 1997 vó farmurinn 602.560
kg. Skipstjóri skipsins ,,Saar Genoa” hafi staðfest þann þunga með undirskrift
sinni við hliðina á undirritun hins löggilta vigtarmanns. Skipstjóranum hafi
því verið mæta vel kunnugt um hversu mikið magn af fiskimjölsfarmi fór um borð
í umrætt sinn. Kílóafjöldinn hafi verið skýrlega og nákvæmlega tilgreindur á
farmskírteininu þrátt fyrir að slík tilgreining sé ekki nauðsynleg. Tilvitnað
vigtarvottorð og farmskírteini sé sönnun þess að stefndi sem farmflytjandi, veitti
viðtöku og lestaði 602.560 kg af fiskimjöli þann 18. mars 1997 um borð í ,,Saar
Genoa” í Vestmannaeyjum. Skýrsla frá höfninni í Gunness staðfesti vöntun upp á
20.360 kg af fiskimjöli. Hafi stefnandi þurft að greiða bætur á grundvelli
vátryggingasamnings vegna þeirrar vöntunar og þar með eignast endurkröfurétt á
hendur farmflytjanda. Endurkröfunni sé beint að stefnda sem farmflytjanda
skipsins, m.a. með vísan til ákvæða siglingalaga og ákvæða Haag-reglna. Stefndi byggir á því að á framhlið farmskírteinisins sé
almennur fyrirvari þar sem segir m.a.: ,,Weight, measure, quality, quantity,
condition, contents and value unknow.” Varan hafi verið seld ,,fio” þ.e. ,,free
in and out.” Lestun og losun vörunnar hafi því ekki verið á vegum farmflytjanda
heldur farmsendanda og móttakanda hennar. Sama máli gegni um vigtun vörunnar.
Hún hafi ekki heldur verið á vegum stefnda, hvorki hérlendis né erlendis.
Samkvæmt 102. gr., sbr. 103. gr. siglingalaga nr. 34/1985 beri vörusendandi
ábyrgð gagnvart farmflytjanda á því að rétt sé sú tilgreining á vöru sem skráð
sé í farmskírteini samkvæmt ósk hans og upplýsingum. Stefndi telur að ekki megi
byggja á 111. gr. siglingalaga því að ákvæði þeirrar greinar eigi einungis við
þegar skipstjóri má sjá að upplýsingar um farminn eru bersýnilega rangar en
lætur hjá líða að skrá athugasemd. Öðru máli gegni þegar um sé að ræða laust
fiskimjöl. Þá sé skipstjóri ekki í aðstöðu til þess að sannreyna vigt Niðurstaða. Stefndi Kvistur eh. var tímaleigutaki skipsins, ,,Saar
Genoa”. Þorvaldur Jónsson skipamiðlari hafði milligöngu í málinu og undirritaði
farmskírteini fyrir hönd stefndu. Ágreiningslaust er að stefndi kom fram sem
farmflytjandi gagnvart farmsendanda Ísfélagi Vestmannaeyja hf. ,,Saar Genoa”
lestaði vöruna á þremur höfnum á Íslandi. Farmarnir voru aðgreindir með
skilrúmi í lest. Bæði við lestun og losun voru farmarnir vigtaðir af löggiltum
vigtarmönnum og var niðurstaðan sú að 20.360 kg vantaði á loðnumjölsfarminn. Fram hefur komið í málinu að algengt er að einhver munur
sé á þyngd fiskimjöls í lausu við lestun annars vegar og við losun hins vegar,
ýmist of eða van. Stundum sé samið um að uppskipað magn skuli gilda og einnig
þekkist að miðað sé við meðalvigt. Samkvæmt 68. gr. siglingalaga nr. 34/1985
ber farmflytjandi ábyrgð á farmi ef hann skemmist eða glatast meðan hann er í
vörslum farmflytjanda. Ákvæði 101. - 103. gr. fjallað um efni farmskírteinis.
Af þeim ákvæðum má ráða að farmflytjandi er skyldugur til þess að gefa út
farmskírteini og tilgreina í því upplýsingar um farminn. Ef farmsendandi krefst
þess skal kveðið nánar á um tegund vöru, þyngd, mál eða stykkjatölu, allt eftir
skriflegum upplýsingum sem farmsendandi lætur í té. Þar er því aðeins að
farmflytjandi sjái augljóslega að upplýsingar farmsendanda um merki, þyngd, mál
eða stykkjatölu standast ekki, að honum ber að gera athugasemdir í
farmskírteini. Í þessu tilfelli var um lausan farm að ræða. Ekki verður
talið að skipstjóri hafi verið í aðstöðu til þess að staðreyna eða ganga úr
skugga um að það magn sem fór um borð væri rétt vigtað. Hann átti ekki um annað
að velja en að taka gildar þær magntölur sem löggiltur vigtarmaður gaf upp.
Sama gildir um það magn sem fór upp úr skipinu í losunarhöfn. Þá ber einnig að
líta til skilmála farmskírteinis. Þar er tekið fram að þyngd farms sé óþekkt. Samkvæmt öllu ofansögðu verður talið að sýkna beri
stefnda af kröfu stefnanda í máli þessu. Verður talið að skipstjóri hafi ekki
verið í aðstöðu til þess að sannreyna uppgefið magn. Vigtun var ekki á hans
ábyrgð og í farmskírteini er tekið fram að þyngd farms sé óþekkt. Eftir þessari
niðurstöðu verður stefnandi dæmdur til að greiða málskostnað sem þykir hæfilega
ákveðin 200.000 krónur og er þá ekki tekið tillit til reglna um
virðisaukaskatt. Við ákvörðun málskostnaðar er tekið tillit til máls nr.
E-21/1998: Tryggingamiðstöðin hf. gegn Kvisti ehf., en það mál var rekið
samhliða þessu máli. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kvistur ehf., skal vera sýkn af kröfum
stefnanda, Tryggingamiðstöðvarinnar hf., í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda
200.000 krónur í málskostnað. |
Mál nr. 395/1998 | Þjófnaður Ítrekun Skilorð | M
var ákærður fyrir þjófnað og var niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu staðfest.
Við ákvörðun refsingar var litið til þess að með brotinu rauf M skilyrði
reynslulausnar, um ítrekað brot var að ræða og andvirði þýfisins var mjög
lítið. M var dæmdur til fangelsisrefsingar. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 22. september 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að refsing ákærða verði þyngd
frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Ákærði krefst aðallega sýknu, en
til vara að refsing verði milduð. Með vísan til forsendna hins
áfrýjaða dóms verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða. Í héraðsdómi er greint frá
sakaferli ákærða, svo og því að með broti sínu nú rauf hann skilyrði
reynslulausnar í tvö ár frá 29. september 1997 að telja á 360 daga eftirstöðvum
fangelsisrefsingar samkvæmt fjórum nánar tilteknum dómum. Auk annars þess, sem
getið er í héraðsdómi varðandi ákvörðun refsingar nú, verður að gæta að ákvæði
255. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, jafnframt því að líta til þess að
brot ákærða beindist að varningi aðeins að andvirði 4.068 krónur. Að teknu
tilliti til alls þessa og ákvæðis 3. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð
opinberra mála, sbr. 19. gr. laga nr. 37/1994, verður staðfest niðurstaða
héraðsdómara um refsingu ákærða. Samkvæmt framansögðu verður
héraðsdómur staðfestur. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Magnús Helgi Kristjánsson,
greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð,
40.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti,
Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 40.000 krónur. Héraðsdómur
Reykjavíkur 26. ágúst 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 26. ágúst, er á dómþingi
Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B.
Georgssyni settum héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 284/1998:
Ákæruvaldið gegn Magnúsi Helga Kristjánssyni sem tekið var til dóms 5. ágúst
sl. Málið er höfðað
með ákæru lögreglustjórans í Reykjavík, dagsettri 17. mars sl. á hendur ákærða,
Magnúsi Helga Kristjánssyni, kt. 030555-5979, Lambhóli við Starhaga, Reykjavík,
„fyrir þjófnað, með því að hafa sunnudaginn 22. febrúar 1998 stolið 2 lambalærum,
að verðmæti samtals kr. 4.068, úr versluninni Nóatúni, Laugavegi 116,
Reykjavík. Telst þetta
varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940. Þess er krafist
að ákærði verði dæmdur til refsingar.” Málavextir: Sunnudaginn 22.
febrúar sl., laust fyrir kl. 19, veittu lögreglumenn í Reykjavík sem voru í
eftirlitsferð um Laugaveg því athygli, er þeir voru staddir á móts við verslun
Nóatúns, að tveir starfsmenn verslunarinnar voru að reyna að halda manni. Við
nánari athugun kom í ljós að starfsmennirnir grunuðu manninn um þjófnað og voru
að reyna að halda honum vegna þess. Færðu lögreglumennirnir hinn grunaða,
ákærða í máli þessu, í lögreglubifreið meðan rætt var við starfsmennina. Í samtali við
annan þeirra, Rúnar Örn Kristinsson, kom fram að hann hefði verið við
afgreiðslukassa þegar maðurinn kom gangandi að honum. Kvaðst hann hafa séð að
maðurinn var með eitthvað innan á sér og beint til hans orðum. Hafi maðurinn
ekkert viljað við hann tala og gengið fram hjá afgreiðslukassanum, áleiðis út
úr versluninni. Kvaðst Rúnar Örn þá hafa farið á eftir manninum og annar
starfsmaður verslunarinnar, Davíð Þór að nafni, komið sér til hjálpar við að
stöðva manninn. Þegar þeir voru að ræða við manninn hafi þeir séð að hann hafði
stungið inn á sig tveimur lambalærum og er þeir tóku þau af honum hafi hann
brugðist reiður við og ruðst út úr versluninni og þeir hangandi á honum. Í þann
mund sem það átti sér stað hafi lögregla komið að. Í samtali
lögreglumannanna við ákærða kvaðst hann ekki hafa neytt matar í þrjá daga og
væri aðframkominn af hungri. Hefði hann stolið matnum sökum þess hve svangur
hann væri. Var ákærði, sem var mjög ölvaður, færður á lögreglustöð og þar í
fangaklefa. Kjötlæri þau sem um ræðir voru SS lambalæri að verðmæti 1.853
krónur og Mexico lambalæri að verðmæti 2.215 krónur. Tekin var
skýrsla af ákærða hjá lögreglu. Kvaðst hann sökum ölvunar ekkert muna eftir
atvikum og gæti því ekki tjáð sig um sakarefnið. Við meðferð
málsins neitaði ákærði sakargiftum og kvaðst ekki hafa gerst sekur um þjófnað á
tveimur lambalærum úr versluninni Nóatúni, Laugavegi 116 hér í borg,
sunnudaginn 22. febrúar sl. Kvað hann sig ekki reka minni til að hafa komið inn
í umrædda verslun milli kl. 18 og 19 umræddan dag. Ákærði kvaðst
muna að hafa lent í rifrildi við strák í versluninni Nóatúni við Hlemm, en
hvenær það var myndi hann ekki. Þá kvaðst hann ekki muna um hvað rifrildi
þeirra snerist. Ákærði kvaðst muna að greint sinn hafi hann verið ölvaður. Vitnið Rúnar
Örn Kristinsson, kt. 060680-3539, skýrði svo frá við meðferð málsins að greint
sinn hafi hann verið við afgreiðslukassa í versluninni er hann hafi séð mann
koma gangandi fram hjá afgreiðslukassanum. Kvaðst vitnið hafa veitt því athygli
að framan á manninum var stærðarinnar bunga. Vitnið kvaðst hafa stöðvað manninn
og spurt hann hvað hann væri með innan á sér. Jafnframt hafi hann ýtt á hnapp,
sem geri það að verkum að bjalla hringir á lager verslunarinnar. Þá hafi
vinnufélagi hans, Davíð Þór Ágústsson, komið fram til vitnisins og saman hafi
þeir leitað á manninum. Við þá leit hafi komið í ljós að maðurinn var með eitt
lambalæri. Þeir hafi síðan spurt manninn hvort hann væri með eitthvað meira
innan á sér, en því hafi hann svarað neitandi. Þá hafi þeir þreifað utan á
jakka hans til að kanna hvort hann væri með eitthvað annað á sér og hafi komið
í ljós annað lambalæri, falið innan klæða við vinstri öxl mannsins. Í framhaldi
af þessu kvaðst vitnið hafa beðið Davíð Þór að hringja í lögregluna, en sjálfur
hafi hann staðið í útidyrunum til að aftra því að maðurinn kæmist út. Eftir
nokkra stund hafi maðurinn ruðst fram hjá vitninu, en vitnið kvaðst hafa hangið
í manninum og reynt að koma í veg fyrir að hann kæmist út. Í þeim svifum hafi
Davíð Þór komið og hafi þeim tekist að stöðva manninn upp við glugga á
veitingastaðnum Keisaranum. Lögreglumenn hafi svo komið 3-5 mínútum síðar og
þeir Davíð Þór skýrt þeim frá málavöxtum. Vitnið kvað
manninn hafa verið kominn svo til að útgöngudyrum verslunarinnar þegar hann var
stöðvaður. Þá kvað vitnið manninn ekki hafa greitt fyrir lambalærin. Kvaðst
vitnið hafa verið eitt við afgreiðslukassann þegar maðurinn gekk þar framhjá.
Eftir að lögregla kom á vettvang hafi fjórir lögreglumenn komið út úr
lögreglubifreiðinni og fært manninn í hana, en síðan hafi tveir
lögreglumannanna komið inn í verslunina, þar sem þeir Davíð Þór hafi sýnt þeim
lambalærin og lögreglumennirnir skráð hjá sér verð þeirra. Vitnið kvaðst
kannast við umræddan mann og hafa séð hann nokkrum sinnum í versluninni áður en
þetta atvik átti sér stað, en einnig margsinnis fyrir utan verslunina. Bar
vitnið kennsl á ákærða í dóminum. Vitnið Davíð
Þór Ágústsson, kt. 270180-3969, skýrði svo frá við meðferð málsins að þeir
Rúnar Örn hefðu verið tveir við störf í verslun Nóatúns við Hlemm síðdegis 22.
febrúar sl. Tveir afgreiðslukassar hefðu verið í notkun í versluninni og þeir
Rúnar Örn verið í námunda við kassana þegar vitnið sá mann ganga fram hjá einum
kassanna. Kvaðst vitnið hafa spurt manninn hvort hann væri með eitthvað sem
hann hefði gleymt að borga fyrir. Ástæða þess að vitnið spurði manninn þessarar
spurningar væri að vitnið hefði fylgst með manninum inni í versluninni stinga
inn á sig tveimur lambalærum. Sem fyrr segir hafi maðurinn gengið fram hjá
afgreiðslukössunum án þess að greiða og í framhaldi af því hafi vitnið spurt
manninn framangreindrar spurningar og um leið gengið í veg fyrir hann. Þeir
Rúnar Örn hafi síðan leitað á manninum og þá hafi komið í ljós að hann hafði
falið innan á sér tvö lambalæri. Annað í hægri eða vinstri úlpuermi við öxl, en
hitt hafi verið falið í buxnastrengnum að framanverðu. Kvaðst vitnið að svo
búnu hafa farið inn á skrifstofu verslunarinnar og hringt í lögregluna, en
meðan vitnið var að ræða við lögreglu hafi Rúnar Örn kallað til vitnisins og
beðið það að koma til sín. Tók vitnið fram að það hafi ekki verið búið að ljúka
samtalinu þegar Rúnar Örn kallaði og kvaðst vitnið hafa beðið lögreglumanninn
að bíða, en að svo búnu hafi vitnið hlaupið til Rúnars Arnar. Þá hafi Rúnar Örn
og maðurinn verið komnir út á stétt fyrir utan verslunina. Vitnið kvaðst hafa
séð að maðurinn var að reyna að komast undan og að Rúnar hélt í úlpu mannsins.
Kvaðst vitnið hafa komið Rúnari Erni til aðstoðar og hafi þeim tekist að stöðva
manninn upp við rúðu á versluninni og hafi þeir haldið manninum um stund uns
lögregla kom á vettvang. Lögreglumennirnir hafi handtekið manninn og fært í
lögreglubifreið. Minnti vitnið að lögreglumennirnir hefðu verið fleiri en
tveir. Þá minnti vitnið að tveir lögreglumenn hefðu komið með þeim Rúnari Erni
inn í verslunina og tekið af þeim skýrslu. Einnig hafi þeir skráð niður verð
hvors lambalæris um sig. Vitnið
kannaðist við í dóminum og bar kennsl á ákærða sem þann mann sem um ræðir í
málinu. Þá kvað vitnið ákærða hafa verið kominn fram hjá afgreiðslukössunum og
á leið út úr versluninni þegar hann var stöðvaður. Þar hafi þeir Rúnar tekið af
honum lambalærin. Sömuleiðis kvað vitnið það liggja ljóst fyrir að ákærði hefði
ekki greitt fyrir lambalærin og að hann hefði reynt að flýja af vettvangi. Þá
kvað vitnið þá Rúnar Örn hafa gengið í veg fyrir ákærða og stöðvað hann.
Lambalærin hafi verið í lofttæmdum umbúðum og myndi hann að þau hefðu ekki
verið sömu tegundar. Loks kvað vitnið ákærða áreiðanlega hafa verið undir
áhrifum áfengis greint sinn. Niðurstaða: Vitnin Rúnar
Örn Kristinsson og Davíð Þór Ágústsson eru samsaga um að greint sinn hafi
ákærði verið með eitthvað falið innan á sér þegar hann gekk fram hjá
afgreiðslukössum verslunarinnar, en við leit vitnanna á ákærða reyndust það
vera tvö lambalæri. Bera bæði vitnin að ákærði hafi bersýnilega ekki ætlað að
greiða fyrir lambalærin, heldur haft í hyggju að komast með þau út úr
versluninni. Telur dómurinn sannað með þessum framburði vitnanna, þrátt fyrir
neitun ákærða, að hann hafi gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að
sök í ákæru. Hefur ákærði með þessu atferli sínu brotið gegn 244. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Ákærði á langan sakaferil að baki. Á árunum 1972 til
1980 var hann níu sinnum dæmdur fyrir ýmis hegningarlagabrot og brot gegn
umferðarlögum og nam samanlögð óskilorðsbundin refsivist hans 2 árum og 3
mánuðum. Þá gekkst ákærði á þessu tímabili jafnoft undir sektargreiðslur fyrir
ýmis brot, m.a. gegn fíkniefnalöggjöfinni. Frá 1981 til 1991 varð hlé á
lögbrotum af hálfu ákærða, en á árinu 1992 gekkst hann fjórum sinnum með sátt
undir að greiða sektir, fyrst 31. janúar fyrir ölvunarakstur og var þá sviptur
ökuleyfi í 18 mánuði, næst 21. maí fyrir ölvunarakstur og auk þess brot á 1.
mgr. 4. gr. og 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga og var sviptur ökurétti í 3 ár. Þann
16. júní og 18. ágúst gekkst ákærði undir að greiða sektir fyrir að aka sviptur
ökurétti. Hinn 12. apríl 1994 var ákærði dæmdur í 18 mánaða fangelsi,
skilorðsbundið í 1 ár, fyrir fíkniefnalagabrot, sem ákærði framdi í janúar
1986. Þá var ákærði dæmdur 27. maí 1994 í 20 mánaða fangelsi, þar af 18 mánuði
skilorðsbundna í 1 ár, fyrir að aka sviptur ökurétti í júní 1992 og fyrir að
aka ölvaður og sviptur ökurétti í mars 1994. Var skilorðsbundna refsing dómsins
á undan felld inn í refsinguna. Ákærði var dæmdur í 2 ára fangelsi 19. maí 1995
fyrir líkamsárás (1. mgr. 217. gr. alm. hegningarlaga), nytjastuld og ýmis
umferðarlagabrot, m.a. ölvun og réttindaleysi við akstur. Var hann jafnframt
sviptur ökurétti ævilangt. Með ölvunar- og sviptingarakstri sínum í því máli
og nytjastuldinum rauf hann skilorðshluta dómsins frá 27. maí 1994. Var sá
dómur felldur inn í refsinguna. Ákærði hlaut 6 mánaða hegningarauka fyrir
þjófnað þann 23. janúar 1996. Þann 30. sama mánaðar hlaut ákærði 4 mánaða
hegningarauka fyrir hilmingarbrot. Loks hlaut ákærði 2 mánaða hegningarauka
fyrir skjalafals og þjófnað þann 16. apríl 1996. Þann 29. september 1997 var ákærða
veitt reynslulausn í tvö ár á 360 daga eftirstöðvum fangelsisrefsingar samkvæmt
fjórum síðastnefndu dómunum. Með því broti
sem ákærði er nú sakfelldur fyrir, hefur hann rofið skilorð reynslulausnar,
sbr. 1. mgr. 42. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 3. gr. laga nr. 16/1976.
Samkvæmt 60. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 7. gr. laga nr. 22/1955, verður
ákærða nú gerð refsing í einu lagi með hliðsjón af þeirri refsivist sem ólokið
er og hún tiltekin skv. 77. gr. laganna. Þykir hún, þegar litið er til sakaferils
ákærða, hæfilega ákveðin fangelsi í fjórtán mánuði. Loks ber að
dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin saksóknarlaun í
ríkissjóð og málsvarnarlaun skipaðs verjanda, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákærði, Magnús
Helgi Kristjánsson, sæti fangelsi í 14 mánuði. Ákærði greiði
allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 35.000 krónur, og
málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Hilmars Ingimundarsonar
hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur. |
Mál nr. 328/1998 | Aðild Samningur Forsenda Hlutafélag Sératkvæði | Eigendur hlutafélagsins V keyptu allt hlutafé í
hlutafélaginu G en G var eignalaust félag sem ekki hafði neinn rekstur með
höndum. Voru félögin sameinuð í þeim tilgangi einum að nýta uppsafnað tap G á
móti hagnaði V við álagningu skatta. Skattyfirvöld höfnuðu því að taka tillit
til sameiningarinnar við álagningu skatta og var réttmæti þeirrar ákvörðunar
staðfest með dómi. Reis ágreiningur um hvort kaupandi gæti rift samningnum
vegna þessa. Í samningi aðila var kveðið á um að það væri forsenda kaupenda
fyrir kaupunum að skattalegur tapsfrádráttur nýttist þeim og að ef þetta
skattalega hagræði nýttist ekki vegna breytinga á skattareglum skyldu seljendur
endurgreiða kaupendum kaupverðið. Lá fyrir að þetta ákvæði var upphaflega
runnið frá kaupendum og var nánast orðrétt tekið upp úr kaupsamningi þeirra um
annað fyrirtæki í sama tilgangi, en að tillögu lögmanns seljenda þess
fyrirtækis var því breytt í það horf að það var takmarkað við þau atvik að
breytingar yrðu á skattareglum. Þóttu kaupendurnir samkvæmt þessu hafa sætt sig
við að endurgreiðslufyrirvarinn væri takmarkaður með þessum hætti og ættu þeir
því ekki kröfu á seljendurna, enda væru ákvarðanir skattyfirvalda ekki byggðar
á breytingum á skattareglum og skattaframkvæmd. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur
Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli
þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. ágúst 1998. Hann krefst þess að
gagnáfrýjandi greiði 61.117.547 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 30. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara krefst
hann greiðslu 56.326.445 króna með vöxtum og dráttarvöxtum eins og greinir í
héraðsdómi. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað með
stefnu 25. ágúst 1998. Gagnáfrýjandi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms
og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara er þess krafist að kröfur aðaláfrýjanda verði
lækkaðar. Málavextir og málsástæður
eru raktar í héraðsdómi. Í málinu krefst aðaláfrýjandi endurgreiðslu á skuld
Gamla-Álafoss hf. sem Verksmiðjan Vífilfell hf. greiddi með skuldabréfi útgefnu
6. október 1989 eftir að félögin höfðu verið sameinuð í lok árs 1988. I. Ágreiningur aðila stafar
frá kaupsamningi 30. desember 1988 um allt hlutafé Gamla-Álafoss hf. Kaupendur
voru hluthafar í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. en gagnáfrýjandi var seljandi.
Ekkert verð var greitt fyrir hlutaféð en kaupendur ábyrgðust in solidum 30.767.660
króna skuld félagsins. Gamli-Álafoss hf. rann síðan saman við Verksmiðjuna
Vífilfell hf., sem greiddi skuldina. Aðaláfrýjandi hefur nú tekið við rekstri
þess félags og jafnframt hafa eignarhaldsfélög, sem voru meðal hluthafa, verið
sameinuð aðaláfrýjanda og er það félag skrifað fyrir 10% hlutafjár síns.
Aðaláfrýjandi hefur því tekið við réttindum og skyldum þess félags, sem greiddi
skuld Gamla-Álafoss hf., og aðaláfrýjandi ber auk þess réttindi og skyldur
hluthafa, en þeir ábyrgðust skuldina in solidum. Verður því að fallast á það
með héraðsdómi að aðaláfrýjandi sé réttur aðili endurkröfumáls samkvæmt
kaupsamningnum. II. Af gögnum málsins má ráða
að tilgangur kaupenda með kaupunum á hlutafé Gamla-Álafoss hf. var sá einn að
hlutafélag í eigu þeirra myndi nýta uppsafnað tap félagsins til þess að lækka
skatta þess félags. Tilgangur gagnáfrýjanda var hins vegar sá að fá greiðslu á
hluta eftirstöðva skulda Gamla-Álafoss hf.
Ljóst er að þessar ástæður voru aðilum kunnar. Skattstjórinn í Reykjavík
endurákvarðaði skatta Verksmiðjunnar Vífilfells hf. 30. desember 1994 vegna
gjaldáranna 1989, 1990, 1991, 1992 og 1993. Taldi hann að óheimilt hefði verið
að nýta ójafnað tap vegna sameiningarinnar til frádráttar tekjum Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. Gerði hann félaginu að greiða skatta eins og sameiningin hefði ekki
orðið. Aðaláfrýjandi mótmælti endurákvörðuninni og skaut henni til úrlausnar
yfirskattanefndar, sem staðfesti hana með úrskurði 11. október 1996.
Aðaláfrýjandi lét síðan reyna á þessa endurákvörðun skattanna í Héraðsdómi
Reykjavíkur, sem tók afstöðu til ágreiningsefnisins með úrskurði 9. desember
1996 í máli aðaláfrýjanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Fól niðurstaða
héraðsdóms í sér staðfestingu á endurákvörðun skattstjóra að þessu leyti.
Úrskurðurinn var kærður til Hæstaréttar sem staðfesti hann með dómi sínum 30.
janúar 1997. Úrskurður héraðsdóms byggðist á þeim skattalögum sem í gildi voru
þegar samningurinn var gerður og sameining fyrirtækjanna átti sér stað og
túlkun þeirra laga. Var þar talið að Gamli-Álafoss hf. hefði verið sameinaður
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. í árslok 1988 með þeim hætti sem um ræðir í 126.
gr. laga um hlutafélög nr. 32/1978 og að sameiningin hefði að öðru leyti
uppfyllt skilyrði XV. kafla þeirra laga. Hins vegar hefði verið greinilegt og í
raun viðurkennt af aðaláfrýjanda að kaup hluthafa í Verksmiðjunni Vífilfelli
hf. á hlutabréfum í Gamla-Álafossi hf. hefði verið nokkurs konar millileikur
vegna samruna félaganna og liður í undirbúingi þeirra. Þegar kaupin væru metin
heildstætt yrði að líta svo á að gagnáfrýjandi hefði verið hinn raunverulegi
viðsemjandi Verksmiðjunnar Vífilfells hf. Yrði því að telja að kaup hluthafanna
á Gamla-Álafossi hf. hefði verið hreinn málamyndagerningur í skattalegu tilliti
og að sameining félaganna uppfyllti því ekki gagngjaldsskilyrði 1. mgr. 56. gr.
laga nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt, sbr. og grunnreglu 58. gr. sömu
laga. Þótt samningur aðilanna hafi á þennan hátt verið talinn gerður til
málamynda í skattalegu tilliti breytir það ekki því að hann er gildur samningur
um yfirfærslu réttinda samkvæmt efni sínu. III. Aðaláfrýjandi byggir
endurkröfu sína aðallega á 3. gr. framangreinds kaupsamnings. Þar segir meðal
annars: „Seljanda er kunnugt um, að það er forsenda kaupenda fyrir kaupunum, að
skattalegur tapsfrádráttur nýtist í sameiningu Gamla-Álafoss hf. við annað hlutafélag,
en slíka sameiningu munu kaupendur framkvæma eigi síðar en 31. 12. 1988. Nýtist
skattalega hagræðið ekki eða einungis að hluta, vegna breytinga á núgildandi
skattareglum, skulu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar skuldir samkvæmt
efnahagsreikningi í sama hlutfalli.“ Í forsendum héraðsdóms er rakið hver voru
tildrög þessa samningsákvæðis. Er óumdeilt að það er komið frá kaupendum og er það nánast orðrétt
ákvæði 4. gr. kaupsamnings um hlutabréf Fargs hf., sem hluthafar í
Verksmiðjunni Vífilfell hf. höfðu keypt skömmu áður. Nægjanlega er fram komið
að því ákvæði var breytt að tillögu lögmanns, sem las samninginn yfir fyrir
hönd seljenda þess félags. Verður að fallast á það með héraðsdómi að eftir því
sem upplýst er í málinu um forsögu ákvæðisins verði að líta svo á að kaupendur
hafi sætt sig við að endurgreiðslufyrirvarinn væri takmarkaður með þeim hætti
að til endurgreiðslu kæmi því aðeins að skattfrádráttur nýttist ekki vegna
breytinga á þágildandi skattareglum. Að framan er því lýst að úrskurður héraðsdóms
í máli aðaláfrýjanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík, sem staðfestur var með
dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997, var byggður á skýringum á þeim skattalögum,
sem í gildi voru þegar kaupsamningurinn var gerður. Þá ber að staðfesta álit
héraðsdóms með skírskotun til röksemda hans um að aðaláfrýjandi hafi ekki
heldur sýnt fram á að skattayfirvöld hafi breytt framkvæmd ákvæða skattalaga um
tapsfrádrátt eftir að samningurinn var gerður. Af samningsákvæðinu verður ekki
leidd frekari ábyrgð gagnáfrýjanda á því að forsendur kaupenda stæðust um að
skattalegur frádráttur nýttist. Verður að skilja ákvæðið svo að áhættunni hafi
verið skipt og hafi kaupendur sjálfir tekið á sig áhættuna af því að
framkvæmdin stæðist gildandi lög og lagaframkvæmd. Af því sem hér hefur verið
rakið og annars með skírskotun til forsendna héraðsdóms ber að staðfesta
niðurstöðu hans. Rétt er með tilvísun til
þessarar niðurstöðu að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað fyrir
Hæstarétti, svo sem nánar er greint í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal
vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Vífilfell
ehf., greiði gagnáfrýjanda, Framkvæmdasjóði Íslands, 300.000 krónur í
málskostnað fyrir Hæstarétti. Ég er sammála meiri hluta
dómenda um það, að aðaláfrýjandi sé réttur aðili endurkröfumáls samkvæmt
kaupsamningnum 30. desember 1988 milli gagnáfrýjanda og hluthafa í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Ég er aftur á móti ósammála túlkun þeirra á
endurgreiðslufyrirvara 3. gr. samningsins. Fram er komið í málinu, að
kaupin á hlutafé Gamla-Álafoss hf. og sameining félagsins og Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. voru gerð í því skyni að nýta tap fyrrgreinda félagsins og lækka
skatta þess síðargreinda. Þá er einnig óumdeilt, að samningsaðilar töldu, að
skattalegur tapsfrádráttur myndi nýtast við sameininguna, og var það forsenda
fyrir kaupunum. Ég tel að skýra beri fyrirvarann um endurgreiðslu í 3. gr.
samningsins með hliðsjón af þessu. Af dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 í máli
aðaláfrýjanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík er ljóst, að það var aldrei
heimilt að nýta sér þetta tap, ef það var eini tilgangurinn með samruna
fyrirtækjanna. Samkvæmt því er fullnægt skilyrðinu til endurgreiðslu samkvæmt
3. gr. samningsins. Ég er því sammála sératkvæði héraðsdóms og tel, að
aðaláfrýjandi eigi rétt til endurgreiðslu úr hendi gagnáfrýjanda. Ég er sammála meiri hluta
dómenda um það, að aðaláfrýjandi sé réttur aðili endurkröfumáls samkvæmt
kaupsamningnum 30. desember 1988 milli gagnáfrýjanda og hluthafa í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Telja verður, að
stefnubreyting í framkvæmd skattalaga hafi verið meðal þess, sem talist gat til
breytinga á gildandi skattareglum í skilningi annars málsliðar 3. gr. þessa
samnings. Hefur aðaláfrýjandi gert líklegt, að slík breyting hafi hér orðið, en
fyrir liggur því til styrktar, að skattstjóri hafði tilefni til athugunar á
frádrætti vegna yfirtekinna rekstrartapa við skoðun á skattframtali
Verksmiðjunnar Vífilfells hf. árið 1989, og einnig hitt, að yfirtakan varð
nokkurt umræðuefni í fjölmiðlum, án þess að til viðbragða kæmi. Um áhrif þessarar
breytingar, ef um hana var að ræða, er hins vegar á það að líta, að hún kom
ekki til framkvæmda fyrr en alllöngu eftir árið 1988, svo að séð verði af
gögnum málsins. Að minnsta kosti var það ekki fyrr en á árinu 1993, sem
skattframtöl þessa hlutafélags voru tekin til sérstakrar athugunar, og til
endurákvörðunar gjalda kom ekki fyrr en síðla árs 1994. Er það í raun fyrsta
álitaefnið í máli þessu, hvort fært sé yfirleitt að ætlast til ábyrgðar af
hálfu gagnáfrýjanda á afleiðingum þess, sem þannig gerðist. Í samningi um sölu
hlutabréfa til að koma á samruna milli hlutafélaga, þar sem aðalmarkmiðið er í
raun að fá verð fyrir það rekstrartap annars félagsins, er orðið geti hinu til
hagræðis í skattalegu tilliti, er ekki endilega sanngjarnt að gera ráð fyrir,
að eigendur bréfanna, sem seld eru, taki beina ábyrgð á því, að þeim árangri
verði náð, nema þeim mun meira tillit komi á móti í endurgjaldinu frá hinum,
sem að hagræðinu stefnir. Almennt séð virðist að minnsta kosti ekki sanngjarnt
að ganga til muna lengra en svo, að ábyrgðin velti á ákvörðun skatta næsta árs,
þar sem samruninn sé talinn fram, þannig að raunsætt megi kalla að reyna að
halda samhengi milli gerðar og árangurs. Í þessu tilviki fer því
fjarri, að slíkt samhengi hafi haldist óslitið. Virðast samningsaðilar hafa
mátt vænta þess að liðnu árinu 1989, að dæmi þeirra væri gengið upp og
tilætluðum árangri náð, og gætu hvorir um sig hagað gerðum sínum eftir því.
Samkvæmt þeim sjónarmiðum, sem fyrr voru rakin, er það eðlileg skýring á
samningi þeirra, að ábyrgð gagnáfrýjanda eftir öðrum málslið 3. gr. hans hafi
verið fallin niður og komin fram yfir raunhæf tímamörk, þegar skattstjóri ákvað
að taka gjöld Verksmiðjunnar Vífilfells hf. til endurákvörðunar og hafna þeim
frádrætti, sem kaupin snerust um. Má um það vísa til almennra reglna
samningaréttarins og sérstaklega þeirra, er varða forsendur samningsgerðar. Á
skýringin við án tillits til þess, hvort ákvörðun skattstjóra fól í sér stefnubreytingu
eða ekki. Á þessum forsendum er ég
sammála niðurstöðu meiri hluta dómenda um annað en málskostnað fyrir
Hæstarétti, sem rétt er að fella niður. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 25. júní 1998. Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 28.
maí 1998, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu birtri 18. febrúar
1998. Málið var þingfest 19. febrúar 1998. Stefnandi er Vífilfell ehf., kt. 470169-1419, Stuðlahálsi 1, Reykjavík. Stefndi er Framkvæmdasjóður Íslands, kt. 560169-1839, Hverfisgötu 4-6,
Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær aðallega að stefndi greiði kr. 61.117.547,
með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 ásamt síðari
breytingum frá 30. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara krefst stefnandi að stefndi greiði kr. 56.326.445 með ársvöxtum
samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af þeim upphæðum og með þeirri
vaxtaprósentu sem hér segir: kr. 1.028.739 með 14,9% vöxtum frá 30.06. 1989 til
01.07.89, með 16,1% vöxtum frá þ. d. til 01.08. 1989, með 13,4% vöxtum frá þ.
d. til 01.09. 1989, með 10,2% vöxtum frá þ. d. til 01.10. 1989, með 8,1% vöxtum
frá þ.d. til 01.11. 1989, með 9,6% vöxtum frá þ. d. til 01.12. 1989, með 11,2%
vöxtum frá þ.d. til 30.12. 1989, en kr. 2.151.036 með 11,2% vöxtum frá þ.d. til
01.02. 1990, með 8,3% vöxtum frá þ.d. til 01.03. 1990, með 5,9% vöxtum frá þ.d.
til 01.04. 1990, með 4,1% vöxtum frá þ.d. til 01.05. 1990, með 3,0% vöxtum frá
þ. d. til 30.06. 1990, en kr. 3.327.605 með 3,0% vöxtum frá þ. d. til 01.11.
1990, með 2,3% vöxtum frá þ.d. til 01.12. 1990, með 2,6% vöxtum frá þ. d. til
30.12. 1990, en kr. 4.530.095 með 2,6% vöxtum frá þ.d. til 01.01. 1991, með
2,8% vöxtum frá þ.d. til 01.02. 1991, með 4,0% vöxtum frá þ.d. til 01.03. 1991,
með 4,7% vöxtum frá þ.d. til 30.06. 1991, en kr. 10.007.657 með 4,7% vöxtum frá
þ.d. til 01.07. 1991, með 5,8% vöxtum frá þ.d. til 01.09. 1991, með 6,3% vöxtum
frá þ.d. til 01.11. 1991, en með 3,9% vöxtum frá þ.d. til 01.12. 1991, með 3,4%
vöxtum frá þ.d. til 30.12. 1991, en kr. 15.487.406,- með 3,4% vöxtum frá þ.d.
til 01.01. 1992, með 2,6% vöxtum frá þ.d. til 01.03. 1992, með 1,6% vöxtum frá
þ.d. til 01.04. 1992, með 1,1% vöxtum frá þ.d. til 01.06. 1992, með 1,0% vöxtum
frá þ.d. til 30.06. 1992, en kr. 20.894.630 með 1,0% vöxtum frá þ.d. til 01.09.92,
með 0,9% vöxtum frá þ.d. til 30.12. 1992, en kr. 26.197.171 með 0,9% vöxtum frá
þ. d. til 01.02. 1993, með 1,1% vöxtum frá þ. d. til 01.03. 1993, með 1,0%
vöxtum frá þ. d. til 01.04. 1993, með 0,9% vöxtum frá þ. d. til 01.05. 1993,
með 0,8% vöxtum frá þ. d. til 30.06. 1993, en kr. 31.425.594 með 0,8% vöxtum
frá þ. d. til 01.09. 1993, með 0,9% vöxtum frá þ. d. til 01.12. 1993, með 0,5%
vöxtum frá þ. d. til 30.12. 1993, en kr. 36.615.797 með 0,5% vöxtum frá þ. d.
til 30.06.94, en kr. 41.693.284 með 0,5% vöxtum frá þ. d. til 30.12. 1994, en
kr. 46.674.499 með 0,5% vöxtum frá þ. d. til 01.06. 1995, með 0,6% vöxtum frá
þ. d. til 30.06. 1995, en kr. 51.542.945 með 0,6% vöxtum frá þ. d. til 30.12.
1995, en kr. 56.326.445 með 0,6% vöxtum frá þ. d. til 01.03. 1996, með 0,9%
vöxtum frá þ. d. til 01.05. 1996, með 0,8% vöxtum frá þ. d. til 01.06. 1996,
með 0,7% vöxtum frá þ. d. til 01.11. 1996, með 0,8% frá þ.d. til 30.01. 1997 en
með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þ. d. til greiðsludags. Í báðum tilfellum er þess krafist að dæmt verði að dráttarvextir leggist
við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 12 mánuðum eftir upphafsdag
vaxta, allt í samræmi við 12. gr. laga nr. 25/1987. Þá er þess krafist að stefndi greiði stefnanda málskostnað að skaðlausu,
eftir atvikum samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum
stefnanda, en til vara að stefnukröfur stefnanda verði lækkaðar. Þá er þess
krafist að stefnandi verði dæmdur til að greiða málskostnað skv. mati dómsins
eða eftir atvikum reikningi er lagður verður fram við munnlegan málflutning. Óumdeild málsatvik. Með kaupsamningi dags. 30. desember 1988 seldi stefndi hluthöfum í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf., þeim Birni Ólafssyni hf., Guðrúnu Guðmundsdóttur,
Þórði Sveinssyni & Co., Pétri Björnssyni, Iðunni Björnsdóttur, Kristjáni G.
Kjartanssyni, Dánarbúi Eddu Björnsdóttur og Sigríði Ólafsdóttur, allt hlutafé
Gamla-Álafoss hf., sem var að nafnverði kr. 133.000.000. Fyrir hlutaféð voru
engir fjármunir látnir af hendi, en kaupendur ábyrgðust in solidum greiðslu
yfirtekinna skulda Gamla-Álafoss hf. við stefnda, samkvæmt efnahagsyfirliti frá
29. desember 1988, en það fylgdi samningnum og var hluti hans. Óumdeilt er að
skuldir þær sem kaupendur ábyrgðust greiðslu á námu kr. 30.767.660. Í 3. gr. kaupsamningsins kom m.a. fram að seljendum
væri kunnugt um þá forsendu kaupenda fyrir kaupunum, að skattalegur
tapsfrádráttur nýtist í sameiningu Gamla-Álafoss hf. við annað hlutafélag og að
ef skattalega hagræðið nýttist ekki eða einungis að hluta, vegna breytinga á
þágildandi skattareglum, skyldu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar
skuldir samkvæmt efnahagsreikningi í sama hlutfalli. Sama gilti ef skattalegur
tapsfrádráttur yrði lægri en áætlað var í ársreikningi Gamla-Álafoss h.f.,
vegna breytinga skattayfirvalda á framtali félagsins. Þegar eftir kaupin var haldinn hluthafafundur í Gamla-Álafossi hf. þar
sem ákvörðun var tekin um að sameina félagið Verksmiðjunni Vífilfelli hf. og
skyldu samþykktir þess félags gilda um hið sameinaða félag. Í tilkynningu til
Hlutafélagaskrár frá 30. desember 1988 kemur fram, að Verksmiðjan Vífilfell hf.
taki við öllum réttindum og skyldum Gamla-Álafoss hf. frá og með þeim degi.
Undir tilkynninguna rita stjórnarmenn beggja félaganna, en þar var um sömu
einstaklinga að ræða er sátu í báðum stjórnunum. Fyrir hlut sinn í
Gamla-Álafossi hf. fengu hinir nýju hluthafar hlut í hinu sameinaða félagi. Eftir sameininguna taldist skuld Gamla-Álafoss hf. við stefnda kr.
30.767.660 til skulda hins sameinaða félags. Verksmiðjan Vífilfell greiddi
skuldina með útgáfu veðskuldabréfs, dags. 6. október 1989, að höfuðstól kr.
25.826.474, bundið lánskjaravísitölu með grunnvísitölu janúar 1988 (1913 stig).
Höfuðstól lánsins skyldi endurgreiða á árunum 1991 til 1995 með tveimur jöfnum
afborgunum á ári 30. júní og 30. desember, í fyrsta skipti 30. júní 1991.
Vextir voru reiknaðir frá 30. desember 1988 og voru 6% fastir ársvextir er
greiddust eftir á, fyrst í júní 1989 en síðan á hálfs árs fresti. Á hluthafafundum sem haldnir voru 22. júlí 1994 í Verksmiðjunni
Vífilfelli hf., kt. 700269-7449, Þórði Sveinssyni & Co. hf., kt.
420369-1589, og Birni Ólafssyni hf., kt. 470169-1419, öllum að Stuðlahálsi 1,
Reykjavík, var ákveðið að sameina félögin Birni Ólafssyni hf. og breyta nafni
þess félags í Vífilfell hf. Sameinaða félagið yfirtók allar eignir og skuldir
eldri félaganna. Á hluthafafundi í Vífilfelli hf. 29. september 1995 var
samþykkt að breyta nafni félagsins og samþykktum til samræmis við ný lög um
einkahlutafélög nr. 138/1994. Hinn 30. desember 1994 endurákvarðaði Skattstjórinn í Reykjavík skatta
vegna Verksmiðjunnar Vífilfells hf. vegna gjaldáranna 1989, 1990, 1991, 1992 og
1993. Taldi hann að óheimilt hefði verið að nýta ójafnað tap vegna
sameiningarinnar til frádráttar tekjum Verksmiðjunnar Vífilfells hf. og gerði
félaginu að greiða skatta eins og sameiningin hefði ekki farið fram. Með bréfi dags. 18. janúar 1995 var stefnda tilkynnt um það af hálfu
lögmanns stefnanda, að skattstjórinn í Reykjavík hefði endurákvarðað opinber
gjöld stefnanda Kemur fram í bréfinu að tilgangur með sendingu þess sé að
greina frá þessari þróun mála og tilkynna stefnda að stefnendur myndu halda upp
á hann endurgreiðslu yfirtekinna skulda samkvæmt skýru ákvæði kaupsamningsins
yrði niðurstaðan sú, að yfirfæranlegt tap Gamla-Álafoss hf. mætti ekki koma til
frádráttar skattskyldum tekjum Vífilfells hf. Af yfirfærðu rekstrartapi samtals
kr. 425.925.832, sem skattstjóri viðurkenndi ekki til frádráttar, voru kr. 302.429.757
yfirfært tap frá Gamla-Álafossi hf. Tapið hafði stefnandi fært til frádráttar
tekjum til skatts allt fram á tekjuárið 1992, er það var uppurið. Stefnandi mótmælti fyrrnefndri endurákvörðun og skaut henni fyrst til
úrlausnar yfirskattanefndar, sem kvað upp úrskurð sinn 11. október 1996, en
síðan til úrlausnar Héraðsdóms Reykjavíkur, sem kvað upp úrskurð 10. desember
1996 í ágreiningsmáli stefnda og Gjaldheimtunnar í Reykjavík vegna
aðfarargerðar sýslumannsins í Reykjavík. Sá úrskurður var kærður til
Hæstaréttar Íslands, sem kvað upp dóm 30. janúar 1997. Niðurstaðan fól í sér
staðfestingu á endurákvörðun skattstjórans í Reykjavík. Samanlagðar afborganir, verðbætur
og vextir námu kr. 56.326.446 eða kr. 61.117.547 á verðlagi í janúar 1997, en
það er stefnufjárhæð málsins. Þann 10. desember 1996 greiddi stefnandi,
Gjaldheimtunni í Reykjavík kr. 100.000.000 inn á hugsanlega kröfu til að forða
yfirvofandi fjárnámi. Þann 28. febrúar 1997 voru eftirstöðvarnar greiddar, kr.
163.813.348, í samræmi við endurákvörðun þá er Hæstiréttur staðfesti með dómi
sínum 30. janúar 1997. Málsástæður lagarök stefnanda. Um aðild til sóknar. Stefnandi heldur því fram að þegar Gamli-Álafoss hf. hafi verið sameinað
Verksmiðjunni Vífilfelli hf., sem síðar varð Vífilfell ehf., hafi hluthafar
Gamla-Álafoss hf. fengið hlutabréf í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. sem gagngjald
fyrir hluti sína í Gamla-Álafossi hf. Um leið hafi hluthafarnir framselt
Verksmiðjunni Vífifelli hf. önnur þau réttindi sem þeir höfðu öðlast með
kaupsamningi við stefnda, þ. á m. rétt til að krefjast endurgreiðslu eða
skaðabóta, væru skilyrði til þess að lögum eða samkvæmt kaupsamningnum. Þar með
hafi m.a. fylgt réttur samkvæmt hinu skilorðsbundna loforði um endurgreiðslu ef
hið skattalega hagræði nýttist ekki, en málsóknin byggist að hluta til á því
loforði. Verðgildi hlutanna í Gamla-Álafossi hf., sem Verksmiðjan Vífilfell hf.
greiddi fyrir með hlutum í sjálfri sér, hafi að verulegu leyti verið miðað við
það loforð. Til vara byggir stefnandi aðild sína að kröfunni á því að umræddur
kaupsamningur hafi með dómi Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 verið úrskurðaður
„málamyndagerningur“ þó með fullum réttaráhrifum, en þannig að kaupandi hafi í
raun verið Verksmiðjan Vífilfell hf., nú stefnandi, en ekki hluthafar félagsins
eins og samningurinn beri með sér. Af þessu leiði að stefnandi getur krafist
dóms sér til handa varðandi réttindi kaupanda samkvæmt kaupsamningnum. Um efnishlið málsins. Stefnandi kveðst byggja málsókn sína eftirfarandi málsástæðum og beri að
líta til liða C og D ef ekki verði fallist á kröfur stefnanda á grundvelli liða
A og B. Liðir A og B séu þó samtengdir og verði því ekki að fullu aðskildir við
úrlausn málsins. A. Skilorðsbundið loforð stefnda. Stefnandi kveður hið skilorðsbundna loforð stefnda um endurgreiðslu hafa
verið tvíþætt. Annars vegar skyldi endurgreiða ef hið skattalega hagræði
nýttist ekki vegna breytinga á þágildandi skattareglum en hinsvegar ef hagræðið
nýttist ekki vegna breytinga skattyfirvalda á framtali stefnanda. Um loforð stefnda vísar stefnandi til almennra reglna samningaréttarins
um skuldbindingargildi loforða. Með kaupsamningnum 30. desember 1988 hafi
stefndi undirgengist að endurgreiða yfirteknar skuldir Gamla-Álafoss hf. yrði
hið skattalega hagræði ekki nýtt eins gert hafi verið ráð fyrir. Loforð stefnda
hafi þar með verið bundið ákveðnu frestskilyrði og því orðið virkt þegar
skilyrðið kom fram. Stefnandi telur að skilyrðið hafi komið fram enda hafi
breyting skattareglna orsakað missi hins skattalega hagræðis. Á þeim tíma sem kaupsamningur
aðila hafi verið gerður hafi þær reglur sem skattyfirvöld fóru eftir, varðandi
sameiningu hlutafélaga, verið þess efnis að skattaleg réttindi fluttust ásamt
skattskyldum til yfirtökufélags, óháð því hver starfsemi félaganna var eða með
hvað hætti sameining átti sér stað, væri við hana gætt formreglna
hlutafélagalaga og skattalaga. Stefnandi vísar m.a. um þetta til framlagðs
bréfs ríkisskattstjóra, þar sem fyrirspurn varðandi sameiningu Fiskiðjunnar hf.
og Verksmiðjunnar Vífilfells hf. hafi verið svarað og engin athugasemd gerð.
Stefnandi nefnir einnig í stefnu 46 dæmi um sameiningu fyrirtækja á árunum 1987
og 1988 sem hann kveður átölulaust hafa hlotið náð fyrir augum skattyfirvalda. Stefnandi telur að með dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 hafi verið
staðfest að dómurinn túlkaði þágildandi skattareglur með öðrum hætti en gert
var, m.a. af skattyfirvöldum, á þeim tíma. Hafi dómurinn orðið þess valdandi að
stefnandi fékk ekki nýtt hið skattalega hagræði. Þar með hafi skilyrðið komið
fram og greiðsluskylda stefnda orðið virk. Stefnandi telur að með skattareglum
í kaupsamningnum hafi ekki einungis verið átt við sett lög eða túlkun dómstóla
á þeim, heldur hafi meðvitað verið vísað til allra þeirra reglna sem að
skattheimtu lúta, þ. á m. vinnureglna skattyfirvalda, m.a. framkvæmd
skattyfirvalda á settum lögum. Ef þrengri skilning hefði átt að leggja í
skilyrði samningsins hefði orðið skattalög verið notað. Ljóst sé að með
endurákvörðun skattstjóra hafi orðið breyting á þeirri framkvæmd sem
skattyfirvöld og aðilar höfðu talið gilda og þar með hafi orðið breyting á
skattareglum. Verði af einhverjum ástæðum talið að ekki hafi orðið breyting á
þágildandi skattareglum, vísar stefnandi til þess að orðalag skilyrðisins
verður ekki bundið við svo stranga túlkun. Augljóst sé að um hafi verið að ræða
þann sjálfsagða fyrirvara að endurgreiðsluskylda stefnda yrði ekki virk ef um
væri að kenna aðgerðum eða aðgerðaleysi sem stefnandi bæri sjálfur ábyrgð á,
t.d. ef stefnandi hætti algerlega við sameiningu félaganna. M.ö.o. hafi verið
tiltekið það eina dæmi, sem menn hafi talið möguleika á að leiddi til þess að
hið skattalega hagræði nýttist ekki. Raunveruleikinn hafi hins vegar verið
öldungis sambærilegur við þetta dæmi og þannig verði að telja að skilyrðið hafi
komið fram. Stefnandi bendir á að það hafi verið forsenda beggja aðila, að þágildandi
skattareglur heimiluðu þá sameiningu sem til stóð og hafi verið framkvæmd.
Skilyrði samningsins hafi því þýtt að stefndi myndi endurgreiða ef tapið
nýttist ekki vegna breytinga á því sem aðilar töldu gildan skattarétt, m.ö.o.
ef skilningur þeirra reyndist ekki réttur. Þessi forsenda verði lesin beint út
úr skilorði endurgreiðsluloforðsins, en það hefði verið markleysa ef aðilar
hefðu talið að skattalög heimiluðu ekki tapsfrádráttinn. Þessi forsenda hafi
verið veruleg og þar með ákvarðandi fyrir stefnanda. Því sé rétt að stefndi
beri áhættuna af því að hún brast. Haldi stefndi öðru fram verður ekki hjá því
komist að telja hann hafa sýnt af sér skaðabótaskylt atferli við samningsgerðina.
Stefnandi telur stefnda ekki geta borið því við að ástæða missis hins
skattalega hagræðis sé röng framkvæmd á sameiningu félaganna. Í fyrsta lagi sé
ljóst af afdráttarlausri niðurstöðu héraðsdóms, sem Hæstiréttur hafi fallist á,
að til þess að ná fram ætlun aðila hafi engin önnur leið verið fær, sem hlotið
hefði náð fyrir augum dómstóla. Í öðru lagi hafi stefnda verið ljóst eða mátt
vera ljóst á hvaða hátt sameining félaganna yrði framkvæmd, enda hafi sú
framkvæmd verið talin í samræmi við þágildandi skattareglur og framkvæmd
þeirra. Því jafngildi það yfirlýsingu um, að brögð hafi verið höfð í tafli af
hálfu stefnda, að halda því fram nú, að ekki hafi verið rétt staðið að
framkvæmd sameiningarinnar. En jafnvel þó að komist yrði að þeirri niðurstöðu, að þágildandi
skattareglum hafi ekki verið breytt og hið skilorðsbunda loforð hafi ekki á
annan hátt orðið virkt, sé óumdeilanlegt, að skattyfirvöld hafi breytt framtali
stefnanda með því að endurákvarða skatta hans á þann hátt, að honum nýttist
ekki skattalega hagræðið, sem að var stefnt með kaupunum. Því sé ljóst, að hið
seinna skilorðsbundna loforð sem fólst í 3. gr. kaupsamningsins sé komið fram
og beri stefnda því að endurgreiða yfirteknar skuldir þegar af þeirri ástæðu. B. Forsendubrestur. Til vara styður stefnandi kröfur sínar við þær forsendur sem lágu að baki
gerð nefnds kaupsamnings. Grundvallarforsenda hafi verið að hægt yrði að nýta
skattalegt tap Gamla-Álafoss hf. til frádráttar frá skattskyldum tekjum
stefnanda. Þessi forsenda hafi beinlínis verið orðuð í 3. gr. kaupsamningsins,
þar með verið skilyrði samningsins og stefnda því ljós. Í raun nægi að benda á
að þetta skilyrði fyrir gerð kaupsamningsins hafi ekki orðið að veruleika. Af
því leiðir að mati stefnanda að endurgreiðsluskylda stefnda verði virk. Þar sem
skilyrðið sé orðað sem forsenda verði hér einnig getið þeirra atriða sem komi
til skoðunar þegar um hefðbundinn forsendubrest sé að ræða. Forsendan hafi
verið veruleg og þar með ákvarðandi og hafi stefnda einnig verið það ljóst enda
vandséðir aðrir hagsmunir en skattalegir sem leitt hefðu getað til kaupanna.
Þessi forsenda var einnig þess eðlis að bæði sé sanngjarnt og eðlilegt að
stefndi beri áhættuna af því að hún bregðist eða sé röng enda hafi hún verið
stefnda fullkomlega ljós. Þá muni stefndi að óbreyttu hagnast um þá upphæð sem
nemi yfirteknum skuldum, á kostnað stefnanda. Stefnandi telur ofangreinda forsendu í raun geta staðið óháð því
skilorðsbundna loforði um endurgreiðslu sem síðar greinir í 3. gr. samningsins.
Óorðuð afleiðing þess að hún bresti sé sú að endurgreiðsla eigi að fara fram. C. 36. gr. samningalaga. Til þrautavara styður stefnandi kröfur sínar við 36. gr. samningalaga
7/1936 og krefst þess að samningnum verði breytt á þá lund að hann falli að
ofangreindum sjónarmiðum þannig að endurgreiðslukrafa stefnanda verði tekin til
greina. Samningur sem feli í sér greiðslu ríflega 40 milljóna króna fyrir
ekkert gagngjald hljóti að teljast ósanngjarn og ekki sé hægt að ætlast til
þess að sú niðurstaða rúmist innan eðlilegrar áhættu sem aðilar hafi tekið við
samningsgerðina. Stefnandi vísar jafnframt til ólögfestra meginreglna
kröfuréttarins um óréttmæta auðgun, sbr. grunnrök 36. gr. laga nr. 7/1936, og
telur að þær reglur leiði til sömu niðurstöðu. D. Saknæmt atferli stefndu. Stefnandi byggir kröfur sínar jafnframt á skaðabótaskyldu atferli stefnda
við samningsgerðina. Hafi stefndi talið að margnefnd sameining hafi að lögum
ekki verið til þess fallin að hið skattalega hagræði nýttist hafi stefnda borið
að upplýsa stefnanda þar um. Þetta hafi stefndi ekki gert og hafi þar með bakað
sér skaðabótaábyrgð. Um dráttarvexti. Stefnandi kveður dráttarvaxta vera krafist frá uppkvaðningardegi dóms
Hæstaréttar, 30. janúar 1997, enda hafi með dóminum orðið ljóst að hið
skattalega hagræði myndi ekki nýtast stefnanda og greiðsluskylda stefnda þar
með orðið. Stefnanda hafi þá mátt vera ljóst að efndatími skyldunnar var
kominn. Nánar um kröfugerð. Í aðalkröfu eru greiðslur stefnanda færðar til verðlags í janúar 1997 og
er miðað við lánskjaravísitölu. Stefnandi kveður þessa aðferð komast næst því
að meta beint verðmæti þeirra greiðslna sem stefnandi hafi innt af hendi og þar
með raunverulegt tjón. Með henni sé tryggt að verðmæti greiðslnanna rýrni ekki
vegna verðbólgu. Verði að taka þessa aðferð fram yfir 7. gr. vaxtalaga en ljóst
sé að sú grein nái ekki þeim tilgangi sínum að verðtryggja bætur. Varakrafa
miðist við að reikna vexti samkvæmt 7. gr. vaxtalaga af hverri greiðslu. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi kveður koma fram í 2. mgr. 1. gr. og 2. gr. samningsins að hann
hafi tekið á sig ábyrgð á tilteknum atriðum varðandi félagið og hafi ekki komið
fram atvik, þar sem reynt hefur á ábyrgð þessa. Í 3. gr. komi fram að kaupendur
hafi ætlað að sameina félagið öðru hlutafélagi og nýta yfirfært skattalegt tap
félagsins við þá sameiningu. Mál þetta fjalli um túlkun greinar þessarar. Um aðild málsins. Stefndi vísar til þeirrar fullyrðingar stefnanda að kaupendur hlutabréfa
Gamla-Álafoss hf. hafi framselt Verksmiðjunni Vífilfelli hf. öll réttindi sem
þeir öðluðust með kaupsamningi við stefnda, þ.á m. rétt til að krefjast
endurgreiðslu eða skaðbóta væru skilyrði til þess að lögum eða samkvæmt
kaupsamningnum. Stefndi kveður stefnanda ekki hafa lagt fram gögn um framsal
þetta eða sýnt fram á að stefndi hafi, fyrir sitt leyti, samþykkt að stefnandi
ætti endurkröfu á stefnda á forsendum stefnanda. Ekkert slíkt beint
réttarsamband hafi stofnast með stefnanda og stefnda. Stefndi telur að skilja verði úrskurð Héraðsdóms Reykjavíkur frá 10.
desember 1996, sem staðfestur hafi verið með dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997,
á þann veg að með “málamyndagerningi” sé átt við að stefnandi og hluthafar hans
hafi, til að fullnægja formskilyrðum skattalaga, látið hluthafana vera
milliliði við kaupin í stað þess að Verksmiðjan Vífilfell hf. gerði kaupin
beint. Þó að samningar þessir kunni að vera taldir málamyndagerningar með
tilliti til samskipta kaupenda hlutabréfanna og stefnanda, sé ekki þar með sagt
að þeir geti talist málamyndagerningar hvað varðar einkaréttarlega túlkun kaupsamningsins,
sem alfarið hafi farið fram á forsendum aðila kaupsamningsins. Stefndi hafi
engin samskipti átt við Verksmiðjuna Vífilfell hf. vegna samnings þessa önnur
en að taka við skuldabréfi því, sem félagið gaf út hinn 6. október 1989. Stefndi telur að framangreind
atriði eigi að leiða til sýknu vegna aðildarskorts, sbr. 2. tl. 16. gr. laga
nr. 19/1991. Um efnishlið. A. Skilorðsbundið loforð. Stefndi telur að í ákvæði 3. gr. samningsins hafi af hálfu stefnda falist
loforð um endurgreiðslu yfirtekinna skulda samkvæmt efnahagsreikningi við
eftirtalin skilyrði: a) ef skattalegt hagræði nýttist ekki eða einungis að hluta vegna
breytinga á skattareglum, b) ef skattalegur tapsfrádráttur yrði lægri en áætlað var í ársreikningi
Gamla-Álafoss hf. 1987 vegna breytinga sem skattyfirvöld kynnu að gera á
framtali þess félags. Stefndi telur stefnanda ekki geta byggt á því að hann eigi rétt á
endurgreiðslu hvenær sem skattyfirvöld hafi gert breytingar á skattframtali
hans sjálfs hverjar svo sem ástæður fyrir því kynnu að vera. Orðin “framtali
félagsins” í 3. gr. samningsins vísi til skattframtals Gamla-Álafoss hf. Sé það
augljóst af orðalagi ákvæðisins en orðin standi í beinu framhaldi af því að
rætt er um ársreikning Gamla-Álafoss hf. Ákvæði þessu sé augljóslega ætlað að
tryggja lækkun ábyrgðar kaupenda, yrði gerð breyting á tapsfrádrætti þeim, sem
áætlaður var í ársreikningi Gamla-Álafoss hf. Engin athugasemd eða breyting
hafi verið gerð á framtali Gamla-Álafoss hf. og komi það skilyrði því ekki til
álita í máli þessu. Að því er hitt skilyrðið varðar kveður stefndi stefnanda réttilega taka
fram í stefnu að við gerð samningsins hafi ekki verið skilyrði að félög, sem
sameinuð voru með heimild í 56. gr. laga nr 75/1981, hefðu stundað skyldan
rekstur eða að félag sem slitið er hefði átt verulegar eignir og verið í
rekstri. Það hafi hins vegar verið gert að skilyrði við setningu laga nr.
97/1988, um breyting á lögum nr. 75/1981, en þau hafi tekið gildi sama dag og
samningurinn hafi verið gerður. Samkvæmt 21. gr. laga nr. 97/1988 skyldi
ákvæðinu beitt frá og með álagningu á árinu 1990 vegna tekna ársins 1989 og
eigna í lok þess árs. Ekkert komi fram um það í máli stefnanda gegn
Gjaldheimtunni í Reykjavík, að endurákvörðun sé byggð á öðrum lögum en þeim,
sem í gildi hafi verið á undirskriftardegi kaupsamningsins. Samkvæmt 77. gr.
stjórnarskrárinnar eins og hún hafi verið orðuð fyrir setningu laga nr. 97/1995
skuli skattamálum skipað með lögum og samkvæmt 40. gr. megi engan skatt leggja
á né breyta né af taka nema með lögum. Megi samkvæmt ákvæði þessu vera ljóst að
breyting á skattareglum verður ekki gerð nema með lögum, eða samkvæmt heimild í
lögum. Ekki hafi stefnandi heldur sýnt fram á að endurákvörðun skattstjóra sé
byggð á skattareglum, settum eftir dagsetningu kaupsamnings. Orðalagið “Nýtist
skattalega hagræðið ekki eða einungis að hluta, vegna breytinga á núgildandi
skattareglum” þýði því í raun breytingu á skattalögum eða setningu nýrra
skattareglna eða breytingu eldri skattareglna samkvæmt heimild í lögum. Verði
því að túlka orðið “skattareglur” í 3. gr. þröngt. Með vísan til þess að
álagning vegna tekna ársins 1988 hafi alfarið farið fram samkvæmt þeim lögum og
skattareglum, sem í gildi hafi verið þegar kaupsamningurinn hafi verið gerður,
sé skilyrði til endurkröfu stefnanda ekki fyrir hendi. Stefndi telur fyrirvara þann sem fram komi í 3. gr. kaupsamningsins ekki
vera algildan. Hefði hann átt að gilda um allan forsendubrest hefði hann verið
orðaður með öðrum hætti. Orðalagið bendi til þess að stefnanda hafi verið
kunnugt um að ný lög, sem takmörkuðu möguleika á frádrætti yfirfærðra tapa við
sameiningu félaga, kynnu að koma til, enda mikið um það fjallað á þessum tíma,
sbr. lögin nr. 97/1988. Af hálfu stefnanda sé því heldur ekki haldið fram að endurákvörðun
skattyfirvalda hafi byggst á nýjum skattalögum, heldur á því að í dómi
Hæstaréttar í skattamáli stefnanda, hafi þágildandi skattreglur verið túlkaðar
með öðrum hætti en gert hafi verið m.a. af skattyfirvöldum á þeim tíma. Af
hálfu stefnda er því haldið fram að í ákvæði 3. gr. kaupsamningsins felist ekki
loforð hans um endurgreiðslu, ef túlkun dómstóla á gildandi skattareglum sé
önnur en áður tíðkaðist. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á að túlkun dómstóla
hafi verið önnur fyrir dóm þennan. Með dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 hafi verið staðfest að
skattyfirvöldum hafi verið heimilt að beita 1. mgr. 58. gr. laga nr. 75/1981 um
tekju- og eignarskatt við endurákvörðun opinberra gjalda stefnanda og að líta
mætti á kaup á hlutafé í Gamla-Álafossi hf. sem málamyndagerning. Ákvæði 1.
mgr. 58. gr. hafi verið í skattalögum frá árinu 1971. Ekkert liggi fyrir um að
skattyfirvöld hafi ekki beitt ákvæði þessu með líkum hætti áður en
endurákvörðun á opinberum gjöldum stefnanda fór fram, eða að skattyfirvöld hafi
heimilað skattfrádrátt í sambærilegu tilviki. Jafnvel þótt sýnt yrði fram á að
svo hefði verið skipti það þó ekki máli. Þegar metið er hvort skilyrði
samningsins um endurgreiðslu hafi komið fram verði að miða við lagareglurnar
sjálfar þótt heimildum sem í þeim felist hafi ekki verið beitt til hins
ítrasta. Stefndi telur stefnanda hvorki hafa bent á nýjar skattareglur sem
endurákvörðun skattstjóra byggist á né breytingar á skattareglum frá fyrri
tímum. Ekki hafi stefnandi heldur sýnt fram á að skattstjóri hafi breytt túlkun
sinni á eldri skattareglum, enda ekki vitað um samsvarandi samruna fyrirtækja.
Enda þótt stefnanda tækist að sýna fram á að um breytta túlkun skattstjóra væri
að ræða, telur stefndi það ekki leiða til endurgreiðslu stefnda, þar sem slík
breyting geti ekki talist breyting á skattareglum í skilningi 3. gr.
kaupsamningsins. Í úrskurði héraðsdóms komi fram að skattstjóri gerði athugun á þeim
atriðum, sem skattyfirvöld líti oftast til í sambandi við samruna félaga, þ. e.
hvort samruninn uppfyllti skilyrði 56. gr. skattalaga. Í úrskurðinum komi fram að athugun skattstjórans í Reykjavík hafi snúist
um skoðun á lögmæti samrunans og frádrætti rekstrartapa í skattframtali
stefnanda. Hafi stefnandi einkum verið beðinn um að upplýsa með hvaða hætti
hluthöfum í Gamla-Álafossi hf. og öðrum félögum, sem sameinuð hafi verið
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. á sama tíma, hafi verið greitt fyrir hlutafjáreign
sína. Þrátt fyrir að stefnandi héldi því fram að hluthafar í félögunum hefðu
eingöngu fengið greitt með hlutabréfum í stefnanda fyrir hlutafé sitt í
félögunum, hafi skattstjóri boðað stefnanda að sýnt þætti að gagngjaldsskilyrði
1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 hefði ekki verið uppfyllt við samruna
Gamla-Álafoss hf. og Fargs hf. við Verksmiðjuna Vífilfell hf. Dómur héraðsdóms,
sem staðfestur hafi verið af Hæstarétti byggist fyrst og fremst á að útfærsla
eða framkvæmd sameiningarinnar teljist í andstöðu við 56. gr., þ.e. að
hluthafar í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. hafi keypt hluti í Gamla-Álafossi hf.,
sem Verksmiðjan Vífilfell hf. var síðan látin greiða fyrir með öðru en
hlutabréfum í hlutafélaginu. Hafi kaup hluthafanna verið nokkurs konar
millileikur vegna samruna félaganna og liður í undirbúningi þeirra og því
hreinir málamyndagerningar, gerðir í því skyni að formlega yrði uppfyllt
gagngjaldsskilyrði 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981. Stefndi byggir á því að þessi útfærsla á sameiningu félaganna hafi
alfarið verið í höndum stefnanda og ákveðin af honum. Stefndi hafi hvergi komið
þar nærri. Hafi sameiningin verið ákveðin með sama hætti og aðrar sameiningar
sem stefnandi hafði verið með í undirbúningi um nokkurt skeið. Það hafi fyrst
verið 29. desember 1988, sem stefnandi hafi haft samband við stefnda og falast
eftir kaupum á hlutaféi Gamla-Álafoss hf. Geti stefndi ekki tekið ábyrgð á þeirri
framkvæmd sem síðar hafi farið fram og reynst hafi í andstöðu við 56. gr. laga
nr. 75/1981. Jafnframt beri orðalag 3. gr. kaupsamnings aðila þess merki að
stefnandi hafi gert sér grein fyrir að hann væri að taka vissa áhættu, enda
hefði hann látið gera sérfræðiathugun á þessum málum áður en hann leitaði
kaupanna. Verði hann að bera hallann af því að útfærslan stóðst ekki ákvæði
laga. B. Forsendubrestur. Stefndi mótmælir því að stefnandi geti byggt endurgreiðslukröfu sína á
forsendubresti. Eins og fram komi í kaupsamningi aðila hafi kaupendum verið það
ljóst að svo gæti farið að tapsfrádrætti kynni að vera hafnað. Áhættunni á því
hafi verið skipt milli aðila með þeim hætti, að stefndi skyldi eingöngu bera
áhættuna af breyttum skattareglum eða breytingum á skattframtali Gamla-Álafoss
hf., en kaupendur að öðru leyti. Ákvæði samningsins um áhættuskiptingu þessa
hafi alfarið verið samið af kaupendum og verði að túlkast stefnda í hag af þeim
sökum. Orðalag ákvæðisins virðist hafa verið ákveðið af kaupendum að vandlega
athuguðu máli í sambandi við önnur kaup á fyrirtækjum. C. 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Stefndi mómælir því að ákvæðið eigi við og telur skilyrði ákvæðisins um
að ósanngjarnt sé að bera samning fyrir sig eða andstætt góðri viðskiptavenju
ekki eiga við. Kaupendur hlutabréfanna hafi sjálfir sett skilyrði fyrir kaupum
á þeim og þau skilyrði sem fyrirvari hafi verið gerður um hafi ekki komið fram.
Kaupsamningurinn sýni að stefndi tók ákveðna áhættu sem hann verði að bera.
Stefndi bendir á að kaupverð hlutabréfanna hafi aðeins verið brot af þeim
hagsmunum, sem stefnandi hafi sóst eftir með kaupunum og gera verði ráð fyrir
að hann hafi álitið áhættuna kaupverðsins virði. D. Saknæmt atferli stefnda. Stefndi mótmælir því að stefnandi eigi nokkra skaðabótakröfu á hendur
stefnda. Stefnanda hafi verið ljóst að brugðið gat til beggja vona með nýtingu
tapsins, enda komi það berlega fram í samningnum. Stefnandi hafi haft reynslu
af slíkum hlutafjárkaupum og sérfræðinga til ráðgjafar um áhættuna. Stefndi hafi
hins vegar enga slíka vitneskju haft og enga ábyrgð tekið á að fyrirhuguð
sameining við annað hlutafélag leiddi til lækkunar skatta þess félags. Þá liggi
ekki fyrir útreikningur á raunverulegu tjóni stefnanda en hann hafi notið
skatthagræðis af skattfrádrætti vegna samrunans frá almennri álagningu 1989 til
28. ágúst 1995, er skattstjórinn í Reykjavík endurákvarðaði endanlega opinber
gjöld hans. Varakrafa stefnda. Stefndi mótmælir aðalkröfu stefnanda er tölulega og krefst þess til vara
að krafa stefnanda verði stórleg lækkuð. Stefndi kveður ekki verða séð af
kaupsamningi að stefnandi hafi átt rétt á að greiða skuld þessa með skuldabréfi
heldur megi ætla að miðað hafi verið við staðgreiðslu. Það veiti stefnanda þó
ekki rétt til þess að endurkrefja greiðslu á vöxtum og verbótum samkvæmt
skuldabréfinu, enda slíks ekki getið í kaupsamningnum. Kaupsamningurinn hafi
heldur ekki heimilað framreikning greiðslna af skuldabréfinu, kæmi til
endurgreiðslu. Stefnandi geti því aldrei átt hærri kröfu en höfuðstól þeirrar
kröfu er hann tók að sér að greiða, þ.e. kr. 25.826.474 með vöxtum frá 2.
október 1997. Niðurstaða. Um aðild málsins. Eins og að framan er rakið voru kaupendur hlutafjár í Gamla-Álafossi hf.
átta hluthafar í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. og skiptu þeir hlutafénu á milli
sín í sama hlutfalli og hlutafjáreign þeirra í Verksmiðjunni Vífilfelli hf.
Þessir hluthafar tóku ábyrgð á því að skuld Gamla-Álafoss hf. við stefnda yrði
greidd. Af 3. gr. samningsins verður ráðið að samningsaðilar gengu út frá því
að hinir nýju hluthafar Gamla-Álafoss hf. myndu sameina það öðru hlutafélagi í
því skyni að nýta tap Gamla-Álafoss hf. til lækkunar á sköttum
samrunahlutafélagsins. Ekki kom fram í samningnum hvaða hlutafélagi
Gamli-Álafoss hf. kæmi til með að sameinast. Ljóst er að þótt hinir nýju
hluthafar tækju ábyrgð á greiðslu skuldarinnar við stefndu var áfram um skuld
Gamla-Álafoss hf. að ræða. Við samruna Gamla-Álafoss hf. og Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. varð hið sameinaða félag því sjálfkrafa skuldari. Stefndi
viðurkenndi það m.a. í verki með því að taka við skuldabréfi frá Verksmiðjunni
Vífilfelli hf. til tryggingar greiðslu skuldarinnar. Hið sama átti sér stað við
samruna Verksmiðjunnar Vífilfells hf., Þórðar Sveinssonar & Co hf. og
Björns Ólafssonar hf. 22. júlí 1994 undir nafninu Vífilfell hf. Enda þótt
kaupendum hafi, samkvæmt orðalagi 3. gr. kaupsamningsins, einum verið áskilinn
endurkröfuréttur þykir það ekki koma í veg fyrir að endurgreiðslurétturinn
verði talinn fylgja greiðsluskyldunni. Enda þótt engir sérstakir samningar
liggi fyrir um framsal á endurkröfuréttinum sérstaklega telst sá réttur því
hafa fylgt greiðsluskyldunni til Verksmiðjunnar Vífilfells hf. og síðan til
stefnanda. Óumdeilt er að þessir aðilar hafa staðið skil á greiðslu
skuldarinnar gagnavart stefnda og telst stefnandi því réttur aðili að þessu
máli. Um efnishlið málsins. Svo virðist sem skammur aðdragandi hafi verið að
kaupum hlutahafa Verksmiðjunnar Vífilfells hf. á hlutabréfum Gamla-Álafoss hf.
og það hafi fyrst komið til tals milli jóla og nýárs árið 1988. Málsaðilar eru
ekki sammála um hvorir samningsaðila áttu frumkvæði að samningsgerðinni. Vitnin
Lýður Friðjónsson, sem var framkvæmdastjóri Verksmiðjunnar Vífilfells hf., og
Símon Á. Gunnarsson, endurskoðandi félagsins, báru fyrir dómi að frumkvæðið
hafi komið frá stefnda en stefndi heldur hinu gagnstæða fram. Samhliða þessu máli hefur stefnandi rekið hliðstætt
mál á hendur Framsóknarflokknum vegna endurgreiðslukröfu sem stafar frá
kaupsamningi sem eigendur Verksmiðjunnar Vífilfells hf. gerðu við
Framsóknarflokkinn og aðra eigendur Fargs hf. um kaup á öllum hlutabréfum í því
félagi. Sá kaupsamningur er dagsettur 13. desember 1988 og er efni hans um
margt hliðstætt þeim samningi sem er til umfjöllunar í þessu máli. Þar á meðal
er 4. gr. þess samnings nánast orðrétt samhljóða tveimur fyrstu málsliðum 3.
gr. samningsins sem um er deilt í þessu máli. Ljóst þykir að 4. gr. samningsins
um kaupin á hlutabréfunum í Fargi hf. er fyrirmyndin að 3. gr. samningsins um
kaup hlutabréfanna í Gamla-Álafossi hf. Vitni í máli stefnanda gegn Framsóknarflokknum báru jafnframt vitni í
þessu máli. Vitnið Jón Tryggvi Kristjánsson, sem var endurskoðandi Fargs hf.,
bar fyrir dómi að hann hefði ritað fyrsta uppkast að kaupsamningi um hlutaféð í
Fargi hf. en í því var ekkert ákvæði um endurkröfurétt kaupenda. Gestur Jónsson
hrl. bar fyrir dómi að ný drög hafi komið frá kaupendum og hafi umbjóðendur
hans ekki verið sáttir við 4. gr. samningsdraganna. Hafi hann afhent lögmanni
kaupenda tillögu að breytingum á greininni.
Hann kvað umræður hafa verið í gangi í árslok 1988 um breytingar á
skattareglum sem kæmu í veg fyrir að tapsfrádráttur nýttist og hefðu
samningsaðilar haft áhyggjur af því að þessar lagareglur yrðu til þess að
fyrirætlun þeirra næði ekki fram að ganga. Hafi áhyggjurnar einkum lotið að því
að reglurnar yrðu látnar hafa afturvirk áhrif. Seljendur hafi því eingöngu
verið tilbúnir að ábyrgjast lagabreytingar og með orðinu skattareglur hafi
eingöngu verið átt við skattalög. Vitnið Jón Tryggvi bar að seljendur hlutafjárins
hefðu hafnað endurgreiðslufyrirvara kaupenda og viljað takmarka
endurkröfuréttinn við fyrirhugaðar breytingar á skattalögum. Við gildistöku
laga nr. 97/1988 hafi síðan komið í ljós að á ábyrgð seljenda myndi ekki reyna.
Framburði Gests var af hálfu lögmanns stefnanda mótmælt sem vilhöllum. Með
hliðsjón af öðru því sem fram er komið í málinu verður að telja uplýst að
samningnum var breytt í það horf sem Gestur lagði til. Ákvæði 4. gr. kaupsamningsins um hlutabréf í Fargi hf. var tekið nánast
orðrétt upp í 3. gr. samningsins um kaup á hlutafé Gamla-Álafoss hf. og er
óumdeilt að ákvæðið kom inn í samninginn fyrir tilstuðlan kaupenda. Stefnandi
verður því að bera hallann að því ef orðalag ákvæðisins var ekki í samræmi við
það sem hann ætlaðist til eða ónákvæmt. Verður
að túlka samningsákvæðið samkvæmt orðalagi þess og með hliðsjón af því sem að
framan er rakið um forsögu þess. Ákvæði 3. gr. er svohljóðandi: „Seljanda er kunnugt um,
að það er forsenda kaupenda fyrir kaupunum, að skattalegur tapsfrádráttur
nýtist í sameiningu Gamla-Álafoss h.f. við annað hlutafélag, en slíka
sameiningu munu kaupendur framkvæma eigi síðar en 31.12.1988. Nýtist skattalega
hagræðið ekki eða einungis að hluta, vegna breytinga á núgildandi skattareglum,
skulu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar skuldir samkvæmt
efnahagsreikningi í sama hlutfalli. Sama gildir verði skattalegur
tapsfrádráttur lægri en áætlað er í ársreikningi Gamla-Álafoss h.f., vegna
breytinga sem skattayfirvöld kynnu að gera á framtali félagsins." Við samningsgerðina lá ljóst fyrir að nýta átti uppsafnað tap
Gamla-Álafoss hf. til lækkunar á tekjuskatti hlutafélags í eigu kaupenda. Kemur
skýrt fram í 3. gr. samningsins að þetta hafi átt að gera með sameiningu
Gamla-Álafoss hf. við annað hlutafélag. Í kaupsamningnum er ekki greint frá því
hvaða hlutafélag þetta sé en á þessum tíma voru kaupendur allir hluthafar í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. og forsvarsmenn þess félags komu að
samningsgerðinni. Í framlagðri kæru Vífilfells hf. dags. 29. júní 1995 á endurákvörðun
opinberra gjalda félagsins kemur fram að veturinn 1986-87 fól Verksmiðjan
Vífilfell hf. Símoni Á. Gunnarssyni, löggiltum endurskoðanda, að taka saman
greinargerð um möguleika á að nýta yfirfæranlegt tap við sameiningu fyrirtækja
til að byggja upp eiginfjárstöðu félagsins. Símon skilaði skýrslu um þetta til
stjórnar félagsins síðla árs 1986. Í málinu þykir fram komið að kaup á hlutafé Gamla-Álafoss hf. og
sameining félagsins og Verksmiðjunnar Vífilfells hf., í því skyni að nýta tap
fyrrgreinda félagsins til að lækka skatta þess síðargreinda, voru skipulögð og
framkvæmd af sérfræðingum á vegum Verksmiðjunnar Vífilfells hf. Enda þótt
stefnda hafi í stórum dráttum verið kunnugt um hvernig til stóð að framkvæma
sameininguna var hann ekki í aðstöðu til að hafa áhrif á hvernig að henni yrði
staðið í smærri atriðum. Svo sem að framan er rakið var tilgangur kaupenda með kaupum á hlutafénu
sá einn að hlutafélag í eigu kaupenda myndi nýta uppsafnað tap Gamla-Álafoss
hf. til að lækka skatta félagsins. Tilgangur seljanda var hins vegar sá að fá
greiðslu á eftirstöðvum skulda Gamla-Álafoss hf. Ljóst þykir að framangreindar
ástæður beggja samningsaðila voru gagnaaðilum kunnar. Með hliðsjón af því sem upplýst er í málinu um forsögu 3. gr. samningsins
verður að líta svo á að kaupendur hafi sætt sig við að endurgreiðslufyrirvarinn
væri takmarkaður með þeim hætti að til endurgreiðslu kæmi aðeins ef
skattafrádráttur nýttist ekki vegna breytinga á þágildandi skattareglum. Verður
því að líta á endurgreiðslufyrirvarann heildstætt þannig að annar málsliður 3.
gr. þrengi hann en hafi ekki verið settur inn sem dæmi um tilvik þar sem reynt
gæti á endurgreiðsluréttinn. Verður að líta svo á að með þessu hafi aðilar í
raun samið um hvernig skipta ætti áhættunni af því að hið uppsafnaða tap
nýttist ekki til lækkunar á sköttum samrunafélagsins. Af annarri túlkun á
ákvæðinu myndi leiða að annar málsliður 3. gr. væri tilgangslítill og stefndi
bæri nánast alla áhættu í viðskiptunum, án þess þó að hafa nokkuð með samruna
hlutafélaganna að gera. Verður þá að taka afstöðu til þess hvort breytingar á þágildandi
skattareglum, í ofangreindum skilningi 3. gr. samningsins, hafi leitt til þess
að hið skattalega hagræði nýttist ekki. Í framburði vitna fyrir dómi kom fram að ákvæði 3. gr. hafi einkum verið
til komið vegna umræðna sem voru í gangi í þjóðfélaginu um að koma þyrfti í veg
fyrir að hlutafélög gætu með sameiningu nýtt uppsafnað tap og með því náð fram
lækkun á sköttum. Þá hafi verið á döfinni lagasetning sem þrengdi möguleika á
nýtingu uppsafnaðs taps til lækkunar á sköttum við samruna hlutafélaga og
samningsaðilar hafi m.a. óttast að sú skattalagabreyting yrði með einhverjum
hætti gerð afturvirk. Vitnin Símon Á. Gunnarsson og Lýður Friðjónsson báru
reyndar að kaupendur hefðu einnig óttast breytingar á framkvæmd skattayfirvalda
vegna utanaðkomandi þrýstings. Með lögum nr. 97/1988, sem tóku gildi 29. desember 1998, var heimild til
flutnings rekstrartaps við sameiningu félaga þrengd. Hvorki í frumvarpinu né
lögunum var gert ráð fyrir afturvirkum áhrifum lagasetningarinnar. Þótt
endurgreiðslufyrirvari 3. gr. samningsins virðist einkum vísa til umræddrar
lagasetningar verður orðalagið "breytinga á núgildandi skattareglum"
ekki skýrt svo þröngt að það nái eingöngu til breytinga á settum skattalögum. Stefnandi hefur nefnt mörg dæmi um
sameiningu hlutafélaga sem hann kveður átölulaust hafa hlotið náð fyrir augum
skattayfirvalda. Hins vegar hefur hann ekki sýnt fram á að staðið hafi verið að
sameiningu þessara hlutafélaga með sama hætti og hér um ræðir. Í því sambandi
má einnig vísa til þess að Símon Á. Gunnarsson löggiltur endurskoðandi gat ekki
fyrir dómi nefnt dæmi um að staðið hefði verið að sameiningu annarra
hlutafélaga með sambærilegum hætti. Í fyrirspurn Símonar Á. Gunnarssonar til
ríkisskattstjóra 23. nóvember 1987 er óskað staðfestingar á því hvort
yfirfæranlegt tap Fiskiðjunnar hf., samkvæmt skattframtali 1987, verði
frádráttarbært hjá Verksmiðjunni Vífilfelli hf. ef félögin yrðu sameinuð með
þeim hætti sem lýst væri í 56. gr. laga nr. 75/1981. Almennt orðað svar
ríkisskattstjóra dags. 2. desember 1987 gefur ekkert tilefni til þeirrar
ályktunar að með dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 hafi verið staðfest önnur
túlkun á skattareglum en skattayfirvöld hafi viðhaft á árinu 1988, enda er
dómurinn beinlínis á því byggður að sameiningin hafi ekki staðist ákvæði 1.
mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981. Enda þótt skattayfirvöld hafi ekki hafist handa
um rannsókn á umræddri sameiningu fyrr en á árinu 1993 bendir það eitt og sér
ekki til að sú endurákvörðun sem framkvæmd var í kjölfarið hafi verið vegna
breytinga á skattalögum eða reglum sem skattayfirvöld starfa eftir. Þvert á
móti byggist úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur í máli Gjaldheimtunnar í
Reykjavík gegn Vífilfelli ehf., sem staðfestur var í Hæstarétti með vísan til
forsendna að þessu leyti, á þeim skattalögum sem í gildi voru þegar sameiningin
fór fram og túlkun þeirra. Samkvæmt framansögðu þykir stefnandi ekki hafa sýnt
fram á að í þessum dómsniðurstöðum sé vikið frá eldri fordæmum dómstóla eða að
niðurstaðan gangi gegn fyrri úrskurðum skattayfirvalda eða framkvæmd
skattayfirvalda varðandi sambærileg tilvik. Stefndi hefur haldið því fram að
hægt hefði verið að standa þannig að samruna hlutafélaganna tveggja að tap
Gamla-Álafoss hf. hefði nýst til frádráttar sköttum samrunafélagsins og bent á
nokkrar leiðir sem hann telur að hefðu verið færar. Eigendur Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. sem réðu, sem fyrr segir, ferðinni varðandi framkvæmd samrunans,
virðast hafa valið þá leið sem farin var til að koma í veg fyrir að þurfa að
afhenda utanaðkomandi aðilum hlutabréf í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Þykir
stefnandi ekki hafa sýnt fram á að fyrrnefnd niðurstaða í máli stefnanda gegn
Gjaldheimtunni í Reykjavík útiloki að aðrar leiðir til samruna hlutafélaganna
hefðu staðist ákvæði þágildandi skattalaga um nýtingu yfirfærðs taps til
lækkunar á skattstofni samrunahlutafélagsins. Með vísan til þess sem að framan hefur verið rakið, varðandi tilurð 3.
gr. samningsins og ætlaðan vilja beggja samningsaðila varðandi skiptingu á
áhættu af viðskiptunum, verður ekki séð að það skilyrði sem sett var fyrir
endurgreiðslukröfu stefnanda í öðrum málslið 3. gr. hafi komið fram við
fyrrnefndan dóm Hæstaréttar. Þá verður að fallast á með stefnda að fyrirvari lokamálsliðar 3. gr. um
mögulegar breytingar skattayfirvalda á framtali félagsins vísi eingöngu til
framtals Gamla-Álafoss hf. en ekki samrunafélagsins. Um forsendubrest. Það er grundvallarregla í samningarétti að gerða samninga beri að efna og
þurfa veigamikil rök að vera fyrir því að samningsaðili verði leystur undan
ákvæðum samnings sem hann hefur gert á grundvelli ógildingarástæðna. Þarf
stefnandi að sýna fram á að skilyrði ógildingar séu fyrir hendi. Fram er komið í málinu að
megintilgangur samningsgerðarinnar var sá að nýta uppsafnað tap Gamla-Álafoss
hf. til lækkunar á sköttum samrunahlutafélags í eigu kaupenda. Það má því telja
eðlilegt að báðir samningsaðilar hafi haldið að slíkt væri mögulegt. Ljóst er
að þeir gerðu sér hins vegar báðir grein fyrir að brugðið gat til beggja vona
um hvort tapsfrádrátturinn nýttist. Með hliðsjón af því að kaupendur og
Verksmiðjan Vífilfell hf. réðu ferðinni varðandi það hvernig staðið var að
kaupum á hlutafénu og sameiningunni, að þeir höfðu sérfræðinga sér til aðstoðar
og kaupendur áttu í vændum verulegan hagnað ef þeim tækist að nýta tapið til
lækkunar á sköttum, verður hvorki talið sanngjarnt né eðlilegt að stefndi beri
einn alla áhættuna af því að samruni hlutafélaganna stæðist þágildandi
skattareglur. Samkvæmt því sem að framan er rakið verður að líta á 3. gr. samningsins
sem samkomulag um skiptingu áhættunnar af því að tapsfrádrátturinn nýttist.
Verður því ekki fallist á með stefnanda að til grundvallar samningnum hafi
legið önnur og víðtækari forsenda varðandi endurgreiðslurétt en fram kemur í
þeim fyrirvara sem aðilar komu sér saman um í 3. gr. samningsins. Þykir
endurgreiðlslukrafan því ekki eiga að ná fram að ganga á grundvelli brostinna
forsendna. Um 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Með hliðsjón af því sem að framan er rakið um tilurð samningsins, þá
hagnaðarvon sem kaupendur höfðu og það samningsákvæði sem aðilar settu inn í
samninginn til að skilgreina þá áhættu sem hvor um sig tók við samningsgerðina
verður ekki talið að skilyrði sé til beitingar 36. gr. samningalaganna til
breytingar á samningi aðila. Um meint saknæmt atferli stefnda. Svo sem áður er rakið töldu báðir samningsaðilar að fyrirhuguð sameining
myndi standast þágildandi skattareglur. Kaupendur höfðu löggiltan endurskoðanda
og lögmann sér til aðstoðar og ekkert hefur komið fram í málinu sem bendir til
þess að skortur á upplýsingum af hálfu stefnda eða aðrar saknæmar athafnir eða
athafnaleysi hafi leitt til þess að skattalegur tapsfrádráttur nýttist ekki. Samantekt. Samkvæmt framansögðu þykir stefnandi hvorki hafa sýnt fram á að 3. gr.
kaupsamnings aðila verði skýrð með þeim hætti að hún veiti honum rétti til
endurgreiðslu úr hendi stenda né að að honum beri slík endurgreiðsla á
grundvelli sjónarmiða um ógilda löggerninga. Ber því að sýkna stefnda af öllum
kröfum stefnanda í málinu. Með hliðsjón af þeim vafaatriðum sem eru í máli þessu þykir rétt að hvor
aðili beri sinn kostnað af því. Dóm þennan kváðu upp Sigurður T. Magnússon héraðsdómari, sem jafnframt
var dómsformaður, og Hjördís Hákonardóttir héraðsdómari en Eggert Óskarsson
héraðsdómari stóð að sératkvæði. Dómsorð: Stefndi, Framkvæmdasjóður Íslands, skal vera sýkn af öllum kröfum
stefnanda, Vífilfells ehf., í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Sératkvæði Eggerts Óskarssonar. Ég er sammála meirihluta dómsins um það að stefnandi hafi öðlast þann
endurgreiðslurétt sem kaupsamningur stefnda og hlutahafa Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. fól í sér, ef skattalegur tapsfrádráttur nýttist ekki. Ég er
hins vegar ósammála túlkun meirihluta dómsins á endurgreiðslufyrirvara 3. gr.
samningsins í ljósi niðurstöðu dóms Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 í máli
stefnanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Óumdeilt er að samningsaðilar töldu
að skattalegur tapsfrádráttur myndi nýtast í sameiningu Gamla-Álafoss hf. við
annað hlutafélag og að það væri forsenda kaupenda fyrir kaupunum. Fyrirvara um
endurgreiðslu í síðari málslið 4. gr. samningsins ber að skýra með hliðsjón af
því. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur í máli Gjaldheimtunnar í Reykjavík
gegn stefnanda, sem staðfestur var með fyrrgreindum dómi Hæstaréttar, var
fallist á niðurstöðu úrskurðar yfirskattanefndar um endurákvörðun álagningar
opinberra gjalda á stefnanda á grundvelli ónotaðra rekstartapa frá Fargi hf. og
Gamla Álafossi hf. Dómsniðurstaða er byggð á því að við samruna greindra
hlutafélaga við Verksmiðjuna Vífilfell hf. hafi ekki verið fylgt formskilyrðum
1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignaskatt, en einnig er
efnislega á því byggt að tilgangur tilvitnaðs lagaákvæðis hafi ekki verið sá
einn að gera félögum kleift að kaupa tap annarra félaga og nýta sér það til
skattafsláttar. Hefur sá skilningur ákvæðisins verið áréttaður í dómi
Hæstaréttar frá 22. janúar 1998 í málinu nr. 456/1997. Dómsúrlausnir staðfesta
þannig þessa túlkun skattyfirvalda á ákvæðum skattalaga um nýtingu skattalegra
réttinda við samruna félaga. Verður því að telja að þar með sé fullnægt
endurgreiðsluákvæði 4. gr. samningsins. Ég tel því að stefnandi eigi rétt til
endurgreiðslu úr hendi stefnda, en rétt er að málskostnaður falli niður. Þar sem
meiri hluti dómsins hefur komist að þeirri niðurstöðu að sýkna beri stefnda af
öllum kröfum stefnanda eru ekki efni til að fjalla um dómkröfur stefnanda
tölulega. |
Mál nr. 298/1998 | Kynferðisbrot Sýkna Bótakröfu vísað frá héraðsdómi | X
var ákærður fyrir að hafa haft holdlegt samræði við stúlkuna Z, 13 ára. Var X
sýknaður þar sem talið var ósannað, gegn eindreginni neitun hans, að hann hafi
vitað eða mátt vita að stúlkan væri aðeins 13 ára. Var það ekki metið honum til
gáleysis að hafa ekki gengið úr skugga um aldur stúlkunnar áður en atlot þeirra
hófust. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson og Garðar
Gíslason. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 17. júlí 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds. Ákæruvaldið krefst þess að refsing ákærða verði
þyngd og hann dæmdur til að greiða miskabætur samkvæmt ákæru að fjárhæð 800.000
krónur. Ákærði krefst þess að hann verði
sýknaður af kröfu ákæruvalds um refsingu og að miskabótakröfu verði vísað frá
dómi. Verði hann sakfelldur krefst hann vægustu refsingar, sem þá verði
skilorðsbundin, en sýknu af bótakröfu og til vara lækkunar hennar. Ákærði kveður verknaðarlýsingu í
ákæru rétta að því leyti að hann hafi haft samræði við stúlkuna Z í tjaldi
hennar aðfaranótt sunnudagsins 20. júlí 1997 á tjaldstæði í landi Bíldudals.
Hins vegar hafi honum ekki verið eða mátt vera kunnugt að stúlkan væri yngri en
14 ára. Hann hafi því ekki gerst brotlegur við 1. málslið 1. mgr. 202. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992, sbr. 204.
gr. sömu laga. Í héraðsdómi er lýst framburðum
vitna, sem þekktu stúlkuna vel. Bar þeim öllum saman um að hún hafi litið út
fyrir að vera eldri en hún var. Einnig er vísað í vottorð sálfræðings, sem
stúlkan kom í viðtal til, og þar segir að hún hafi verið „fullorðinsleg í
útliti, bráðger og íhugul.“ Stúlkan var að eigin sögn 174 cm á hæð. Hún var í
hópi vina sinna og félaga, sem voru eldri en hún, á aldrinum 14 til 18 ára, og
enginn undir 14 ára aldri nema hún. Hún tók þátt í gleðskap og neytti áfengis
eins og aðrir og var í tjaldi með félögum sínum. Engir fullorðnir höfðu
eftirlit á tjaldsvæðinu um kvöldið. Ákærði, sem þá var 20 ára að aldri,
kom á svæðið um kvöldið og hitti þessa unglinga, þar á meðal stúlkuna. Hann tók
þátt í gleðskapnum og sá til hennar þar sem hún var með öðrum piltum um
kvöldið. Þau höfðu ekki hist áður, en hann þekkti lítillega til föður hennar.
Þar kom að þau lögðust saman í tjaldi hennar um nóttina, þar sem aðrir lágu
einnig, eins og nánar er lýst í héraðsdómi. Samförum þeirra lauk með því að
vinkonur hennar skárust í leikinn og ein þeirra hrópaði að ákærða ókvæðisorðum.
Fallast ber á þá niðurstöðu
héraðsdóms, að ósannað sé, gegn eindreginni neitun ákærða, að hann hafi vitað
eða mátt vita að stúlkan væri aðeins 13 ára. Verður það ekki metið honum til
gáleysis að hafa ekki gengið úr skugga um aldur stúlkunnar áður en atlot þeirra
hófust. Ber því að sýkna ákærða af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Samkvæmt 3. mgr. 172. gr. laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála verður bótakröfu vísað frá héraðsdómi. Eftir þessum úrslitum skal greiða
allan sakarkostnað í héraði og fyrir Hæstarétti úr ríkissjóði, eins og nánar
greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, X, er sýkn af kröfum
ákæruvaldsins. Miskabótakröfu Z er vísað frá
héraðsdómi. Allur
sakarkostnaður í héraði og áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði,
þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða á báðum dómstigum, Helga
Birgissonar hæstaréttarlögmanns, samtals 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms
Vestfjarða 5. júní 1998. Ár 1998,
föstudaginn 5. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Vestfjarða, sem háð er í Dómhúsi
Héraðsdóms Reykjavíkur við Lækjartorg af Jónasi Jóhannssyni héraðsdómara
kveðinn upp dómur í máli nr. S-24/1998: Ákæruvaldið gegn G og X, sem tekið var
til dóms 22. maí sl. að loknum munnlegum málflutningi. Málið höfðaði
ríkissaksóknari með ákæru dagsettri 31. mars 1998 á hendur ákærðu, G, og X, fyrir kynferðisbrot, með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins 20.
júlí 1997, á Héraðsmóti H, á tjaldstæði í landi B, haft holdlegt samræði við
stúlkuna Z, 13 ára, sem þá var undir áhrifum áfengis, með þeim hætti að ákærði
G hafði holdlegt samræði við Z í tjaldi sínu, en síðar sömu nótt hafði ákærði X
holdlegt samræði við Z í tjaldi hennar. Telst framangreind
háttsemi beggja ákærðu varða við 1. ml. 1. mgr. 202. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992. Þess er krafist
að ákærðu verði dæmdir til refsingar.“ Í málinu krefst
Þórdís Bjarnadóttir héraðsdómslögmaður 700.000 króna miskabóta úr hendi ákærða
G og 800.000 króna miskabóta úr hendi ákærða X, fyrir hönd M, vegna ólögráða
dóttur hennar Z, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987,
frá 20. júlí 1997 til greiðsludags, auk málskostnaðar að viðbættum virðisaukaskatti
af málflutningsþóknun. Ákærðu halda
uppi vörnum í málinu. I. Helgina 18.-20.
júlí 1997 var héraðsmót H haldið á íþróttasvæði í landi B. Keppendur komu að
hvaðanæva úr [...]. Meðal þeirra var 13 ára stúlka Z frá [...]. Að kvöldi
laugardagsins 19. júlí kom hópur barna og ungmenna saman á tjaldstæði við
mótssvæðið, en þar höfðu unglingarnir slegið upp tjöldum, sem þeir hugðust
gista í um nóttina. Áfengi var haft um hönd. Um nóttina hafði Z holdlegt
samræði við þrjá karlmenn, GÁ jafnaldra sinn og ákærðu í málinu. Ákærðu og Z
greinir ekki á um að þeir hafi ekki spurt hana um aldur og hún ekkert látið
uppi um aldur sinn áður en samræði átti sér stað. Fyrir liggur, að ákærðu
þekktu ekki hvor annan og höfðu ekki samráð um að hafa holdlegt samræði við Z.
Ákærði X hafði hins vegar, áður en hann hafði samræði við stúlkuna í tjaldi
hennar, séð meðákærða G og stúlkuna láta vel að hvort öðru inni í tjaldi
meðákærða. Þá hafði ákærði G frétt, áður en hann hafði samræði við stúlkuna, að
hún hefði fyrr um nóttina átt kynferðislegt samneyti við áðurgreindan GÁ. Verknaðarlýsing í ákæru styðst við framburði ákærðu og
Z, sem eru samhljóða í þeim atriðum er máli skipta og staðreyna að samræði átti
sér stað milli aðila. Álitaefni málsins takmarkast því við hvort ákærðu hafi
vitað eða mátt vita að stúlkan væri yngri en 14 ára er samræði átti sér stað,
sbr. heimfærsla í ákæru til 1. ml. 1. mgr. 202. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992, eða hvort ákærðu hafi haft hugboð um
refsinæmi háttseminnar eða hefðu átt að gera sér grein fyrir henni og þannig
framið brot í gáleysi um aldur Z, sbr. 204. gr. hegningarlaga, sbr. 11. gr.
laga nr. 40/1992. Var málið flutt einnig með hliðsjón af því, sbr. 1. mgr. 117.
gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. II. Ákærði G og Z ólust upp að [...], sem er lítill
þéttbýliskjarni á [...] með níu til tíu íbúðarhúsum, verslun, félagsheimili og
grunnskóla, kenndum við [...]. Þar lauk ákærði 10. bekk vorið [...]. Á sama
tíma var Z að ljúka 7. bekk. Z kvaðst hafa verið hrifin af ákærða G sumarið 1997 og
hefðu ,,allir“ haldið að þau myndu sofa saman á héraðsmótinu. Þegar á mótið var
komið hefði hún hins vegar verið orðin hrifnari af GÁ frá P og hefðu þau notið
ásta umrætt kvöld eða nótt. Hún hefði síðan verið sofnuð ölvunarsvefni fyrir
utan bifreið J er ákærði G hefði vakið hana og dregið inn í tjaldið sitt, þar
sem hann hefði haft við hana samræði. Z kvaðst ekki hafa viljað hafa samræði
við ákærða, eftir að hafa verið með GÁ fyrr um kvöldið, en vegna ölvunar og þreytu
hefði hún ekki hreyft mótmælum við ákærða. Að samræði loknu hefði ákærði lagst
út af, en hún klætt sig og farið út úr tjaldinu. Z kvað ákærða hafa átt að vita um aldur hennar, enda
hefðu þau þekkst um árabil og gengið í sama skóla. Þá hefði ákærði komið í
fermingarveislu hennar [...]. Ákærði G kvaðst hafa þekkt Z í mörg ár fyrir hinn kærða
atburð. Um samdrátt hefði þó ekki verið að ræða fyrr en umrætt kvöld og nótt,
en þá hefði Z sóst eftir nánari kynnum við ákærða og hefðu þau haft samfarir
með vilja beggja í tjaldi hans. Ákærði hefði notað verju. Að samförum loknum
hefði Z farið út úr tjaldinu og ekkert frekar viljað með hann hafa. Í
lögregluskýrslu, sem ákærði gaf á Patreksfirði 21. júlí 1997 að viðstaddri
Þuríði Ingimundardóttur formanni barnaverndarnefndar V, er bókað að ákærði hafi
vitað, á þeim tíma er samræði átti sér stað, að Z ,,væri á fjórtánda
aldursári“. Fyrir dómi kvaðst ákærði hafa sagt yfirheyranda, Skúla Berg
aðalvarðstjóra, að hann hefði talið stúlkuna hafa verið ,,fjórtán ára“. Þau ummæli
hlytu að hafa skolast til í nefndri bókun. Vitnið Þuríður
Ingmundardóttir staðfesti fyrir dómi, að það hefði verið viðstatt nefnda yfirheyrslu.
Í lok hennar hefði yfirheyrandi lesið framburðarskýrsluna fyrir ákærða og hann
staðfest efni hennar. Vitnið kvaðst ekki muna orðrétt hvað ákærði hefði sagt um
aldur Z, en hann hefði verið spurður hvort hann gerði sér ekki grein fyrir að
hún ,,væri undir lögaldri.“ Ákærði hefði játað því og virst gera sér grein
fyrir aldri stúlkunnar, en hvort hann hefði sagst hafa vitað að hún hefði verið
fjórtán ára eða á fjórtánda ári treysti vitnið sér ekki til að bera. Vitnið Skúli
Berg aðalvarðstjóri bar fyrir dómi, að ákærði hefði skýrt greiðlega frá málsatvikum
á þann veg, sem skráð hefði verið í umrædda lögregluskýrslu, en hana hefði
ákærði lesið yfir í lok yfirheyrslunnar og staðfest með nafnritun sinni. III. Eftir samræði
við ákærða G kvaðst Z hafa gengið um tjaldsvæðið, en síðan hafa farið inn í
tjaldið sitt. Þar hefði hún hitt ákærða X og fleiri krakka. Eftir að hún hefði
lagst fyrir undir svefnpoka eða ábreiðu hefði ákærði losað um buxnastreng
hennar og farið að strjúka kynfæri hennar. Jafnframt hefði hann fært aðra hönd
hennar á kynfæri sín og hún ,,runkað“ honum um stund. Í framhaldi af því hefði
ákærði sagt hinum krökkunum að fara út úr tjaldinu. Því næst hefði hann klætt
sig og hana úr buxum og byrjað að hafa við hana samræði. Z kvaðst á greindum
tíma hafa verið við það að sofna og því hefði hún ekki hreyft andmælum við
samræðinu. Meðan á því stóð hefðu vinkonur hennar JB og B komið inn í tjaldið.
B hefði ,,brjálast“ og spurt ákærða hvort hann vissi ekki hvað Z væri gömul. JB
hefði því næst dregið ákærða út úr tjaldinu. Z kvað ákærða hafa átt að vita um aldur hennar, enda
hefði hann verið til sjós með föðurbróður hennar og komið á heimili hennar á
[...]. Hún hefði þó ekki verið heima í þau skipti. Ákærði X kvaðst
greinda nótt hafa legið inni í tjaldi Z ásamt henni, E, S og OS. Z hefði verið
búin að reyna við ákærða fyrr um kvöldið, en þá hefði hann ekkert viljað með
hana hafa. Í tjaldinu hefði hann hins vegar byrjað að strjúka kynfæri hennar
undir teppi og hún ,,runkað“ honum. Krakkarnir hefðu síðan látið sig hverfa
einn af öðrum, síðast E, en þá hefðu ákærði og Z verið að hefja samfarir. Þær
hefðu síðan rofnað, án þess að honum yrði sáðlát, er einhver stúlka hefði komið
inn í tjaldið og öskrað hvort hann vissi ekki hvað Z væri gömul. Ákærði hefði
þá hætt samstundis og farið út úr tjaldinu. Ákærði kvaðst aldrei hafa séð Z fyrir umrætt kvöld og
enga hugmynd hafa haft um aldur hennar áður en samræði átti sér stað. Miðað við
hæð stúlkunnar, klæðaburð og hegðun fyrr um nóttina hefði hann talið hana vera
fimmtán til sextán ára. IV. J, JB, HS, S, OS, B, og H báru vitni við aðalmeðferð
máls, en öll höfðu þau verið stödd á tjaldstæðinu aðfaranótt sunnudagsins 20.
júlí 1997. Vitnin J, JB og HS báru að Z hefði verið búin að vera
hrifin af ákærða G allt sumarið 1997. Vitnið J bar jafnframt, að Z hefði sagt
skömmu fyrir héraðsmótið ,,að hún ætlaði á hann þetta kvöld“. Vitnið JB lýsti
hrifningu Z með þeim orðum, að hún hefði verið búin að tala um það ,,rosalega
mikið um sumarið að hún ætlaði að vera með G á þessu héraðsmóti“. Sömu vitni og vitnin S, OS og B báru að þau vissu ekki
til þess að aldur Z hefði borið á góma á tjaldstæðinu umrædda nótt. Vitnin JB,
S og OS, sem öll eru vinkonur Z, báru einnig að hún hefði litið út fyrir að
vera eldri en þrettán ára. Nefndi vitnið JB í því sambandi sautján ár og sagði:
,,Það trúir enginn á hvað hún er gömul“. Vitnin B, sem einnig þekkti Z, og H,
sem ekki vissi á henni deili, báru að á greindum tíma hefðu þau haldið að Z
væri fjórtán til fimmtán ára. Einnig komu fyrir dóm sem vitni móðir ákærða G, KP, og
móðir Z, M. Þykja ekki efni til að rekja framburði þeirra að öðru leyti en því,
að vitnið M staðfesti að ákærði G hefði komið í fermingarveislu Z Jafnframt
leiðrétti vitnið frásögn dóttur sinnar varðandi tengsl við ákærða X og kvað
ákærða hafa komið í nokkur skipti inn á heimili afa og ömmu Z á [...], en ekki
hennar. V. Frumrannsóknargögn bera með sér, að málið hafi í upphafi
verið kært og rannsakað sem nauðgunarmál á grundvelli fyrstu lýsingar Z á
málsatvikum og hún verið færð með sjúkraflugi á Neyðarmóttöku Sjúkrahúss
Reykjavíkur að kvöldi sunnudagsins 20. júlí 1997. Í framhaldi af því var Z
vísað til Þórkötlu Aðalsteinsdóttur sálfræðings. Í álitsgerð sálfræðingsins frá
31. mars 1998, segir svo: ,,Z var vísað til undirritaðrar frá Neyðarmóttöku
Sjúkrahúss Reykjavíkur sl. haust en hún hafði orðið fyrir nauðgun um
verslunarmannahelgina 1997. Z hefur nú mætt fjórum sinnum í viðtöl, en þar sem
Z býr [...] hafa viðtöl verið bundin við dvöl hennar í Reykjavík. Z er 14 ára gömul stúlka, en var aðeins þrettán ára er
hún varð fyrir nauðguninni. Hún er fullorðinsleg í útliti, bráðger og íhugul.
Hún dylur vel tilfinningar sínar en stutt er í vanlíðan, og finnst henni í
byrjun mjög erfitt að tala um það sem gerðist. Ofan á bætist að Z býr í litlu
samfélagi og framan af hausti átti hún erfitt með að mæta félögum og fannst sem
allir væru að horfa á hana og einangraði Z sig framan af. Hún á ennþá erfitt
með að tala um það sem gerðist og vanlíðan og depurð sækir á hana við og við. Z
nýtur þó góðs stuðnings frá fjölskyldu og vinum og hefur það hjálpað henni
mikið að jafna sig og vinna úr þessu áfalli. Það er augljóst að þetta áfall mun
hafa áhrif á líf Z um ófyrirsjáanlega framtíð. Traust hennar á mannfólkinu
hefur beðið mikla hnekki. Þó hjálpar henni að hún er góðum hæfileikum gædd og
hefur góðan grunn að standa á.“ Þórkatla Aðalsteinsdóttir sálfræðingur kom fyrir dóm við
aðalmeðferð máls. Hún staðfesti framangreinda álitsgerð og leiðrétti augljósar
rangfærslur í henni. Vitnið kvað Z hafa lýst atburðum umræddrar nætur sem
,,nauðgun“ og því hefði vitnið notað það orðalag í skýrslu sinni. Vitnið áleit
að umrædd atvik myndu hafa áhrif á líf stúlkunnar í framtíðinni og taldi þar
skipta máli, að um hefði verið að ræða fyrstu kynni hennar af kynlífi. Nánar
aðspurt dró vitnið það atriði til baka og upplýsti að Z hefði sagt sér að hún
hefði fyrri reynslu af kynlífi. Fær þetta stoð í lögregluskýrslu Z, en samkvæmt
henni hafði stúlkan u.þ.b. mánuði fyrir héraðsmótið haft sínar síðustu
samfarir. VI. Eins og áður er
rakið ólust ákærði G og Z upp að K á [...] og gengu bæði í [...]skóla. Samkvæmt
framburði ákærða og vitna í málinu mun skólinn rúma um tuttugu nemendur. Kennt
er í tveimur skólastofum og eru bekkir blandaðir, þannig að nemendum í 5.-9. bekk
er kennt saman, stundum einnig með nemendum 10. bekkjar. Ákærði lauk námi vorið
[...]. Á sama tíma var Z að ljúka 7. bekk, þá tólf ára gömul. Z fermdist ári
síðar, í [...], er hún var á fjórtánda ári. Ákærði sótti fermingarveislu
stúlkunnar. Tæpum þremur mánuðum síðar höfðu þau samfarir í tjaldi ákærða á
héraðsmóti H. K varð fjórtán ára rúmum þremur mánuðum seinna. Framburður ákærða fyrir lögreglu 21. júlí 1997 bendir
til þess að hann hafi gert sér grein fyrir að Z hefði ekki verið orðin fullra
fjórtán ára er samræði átti sér stað. Fær það stoð í vætti Skúla Berg, sem
stýrði nefndri yfirheyrslu. Vætti Þuríðar Ingimundardóttur, sem var vottur að
skýrslugjöfinni, bendir til hins sama. Vitnið treysti sér þó ekki til að
fullyrða fyrir dómi hvort ákærði hefði sagst hafa vitað að stúlkan hefði verið
,,á fjórtánda ári“ eða ,,fjórtán ára“. Önnur vitni ákæruvalds hafa ekki borið
gegn ákærða að þessu leyti og sjálf segist Z aldrei hafa upplýst ákærða um
aldur sinn. Samkvæmt framanröktu og gegn eindreginni neitun ákærða
fyrir dómi þykir varhugavert að telja nægjanlega sannað að ákærði hafi vitað
eða mátt vita að Z hefði verið þrettán ára er samræði þeirra átti sér stað.
Dómurinn telur hins vegar, að í ljósi vinskapar ákærða og Z um árabil, sameiginlegrar
skólagöngu í fámennum grunnskóla og loks vitneskju um fermingu stúlkunnar vorið
[...], hefði ákærði, sem var sextán ára, átt að gera sér grein fyrir að Z var
barnung og því full ástæða til að sýna sérstaka varkárni í kynferðislegum
samskiptum við hana. Bar ákærða í ljósi alls þessa að ganga úr skugga um aldur
hennar áður en samræði hófst. Með því að láta slíkt undir höfuð leggjast og hafa
samfarir við stúlkuna vann ákærði sér til refsingar samkvæmt 1. málslið 1. mgr.
202. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992,
sbr. 204. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 11. gr. laga nr. 40/1992. Eftir
atvikum og með hliðsjón af aldri ákærða og hreinum sakaferli þykir refsing
hæfilega ákveðin 45 daga fangelsi, en þó skal fresta fullnustu refsingarinnar
og hún niður falla að liðnum 3 árum frá dómsbirtingu, haldi ákærði almennt
skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Þórdís
Bjarnadóttir héraðsdómslögmaður krefst þess í málinu, fyrir hönd M vegna
ólögráða dóttur hennar Z, að ákærði verði dæmdur til greiðslu 700.000 króna
miskabóta samkvæmt 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Krafan er studd þeim
rökum, að ákærði hafi brotið svo gróflega gegn persónu Z að vart sé að vænta að
hún nái sér nokkurn tíma að fullu. Samkvæmt framanröktu þykja allar aðstæður
hafa verið með þeim hætti, að Z eigi rétt á miskabótum úr hendi ákærða samkvæmt
téðri lagagrein fyrir hina ólögmætu meingerð. Samkvæmt fyrirliggjandi gögnum
þykja bæturnar hæfilega ákveðnar 150.000 krónur. Skulu þær bera dráttarvexti
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, frá 5. nóvember 1997 til
greiðsludags, en bótakrafan var sett fram með bréfi 5. október sama ár. Að
kröfu lögmannsins og með vísan til 4. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð
opinberra mála ber jafnframt að dæma ákærða til greiðslu bóta vegna kostnaðar
við að halda fram miskabótakröfunni. Þykir sú fjárhæð hæfilega ákveðin 50.000
krónur. Hefur þá verið tekið tillit til útlagðs kostnaðar lögmannsins og skyldu
hans til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. VII. Samkvæmt því sem rakið er í köflum I og III að framan um
kynni og samskipti ákærða X og Z á héraðsmóti H aðfaranótt sunnudagsins 20.
júlí 1997 er ósannað, gegn eindreginni neitun ákærða, að hann hafi vitað eða
mátt vita að Z var aðeins þrettán ára er þau höfðu samræði í tjaldi hennar.
Framburður vitna, sem stödd voru á tjaldstæðinu greinda nótt styðja þá
niðurstöðu. Á hitt er að líta, að ákærði var rúmlega tvítugur er samræðið átti
sér stað. Hann var aðkomumaður á svæðinu og vissi engin deili á Z. Hvíldi því á
honum sérstök skylda til að sýna ýtrustu varkárni í kynferðislegum samskiptum
við stúlkuna og ganga úr skugga um aldur hennar áður en samræði hófst. Breytir
engu í þeim efnum þótt vinkonur Z og önnur vitni hafi borið fyrir dómi, að
stúlkan hafi verið fullorðinslegri í útliti en raun var, enda mátti ákærða vera
ljóst, að hér var um mjög unga stúlku að ræða. Með samræði við Z vann ákærði
sér því til refsingar samkvæmt 1. málslið 1. mgr. 202. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992, sbr. 204. gr.
hegningarlaga, sbr. 11. gr. laga nr. 40/1992. Eftir atvikum og með hliðsjón af
hreinum sakaferli ákærða þykir refsing hæfilega ákveðin fangelsi 2 mánuði. Með
hliðsjón af aldri ákærða og alvarleika brotsins þykja ekki efni til að
skilorðsbinda þá refsingu. Þórdís
Bjarnadóttir héraðsdómslögmaður krefst þess, fyrir hönd M vegna ólögráða dóttur
hennar Z, að ákærði verði dæmdur til greiðslu 800.000 króna miskabóta samkvæmt
26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Krafan er studd þeim rökum, að ákærði hafi
brotið svo gróflega gegn persónu Z að vart sé að vænta að hún nái sér nokkurn
tíma að fullu. Samkvæmt framanröktu þykja allar aðstæður hafa verið með þeim
hætti, að Z eigi rétt á miskabótum úr hendi ákærða samkvæmt téðri lagagrein
fyrir ólögmæta meingerð. Samkvæmt fyrirliggjandi gögnum og með vísan til atvika
að broti ákærða þykja bætur til Z hæfilega ákveðnar 250.000 krónur. Skulu þær
bera dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, frá 5. nóvember
1997 til greiðsludags, en bótakrafan var sett fram með bréfi 5. október sama
ár. Að kröfu lögmannsins og með vísan til 4. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála ber jafnframt að dæma ákærða til greiðslu bóta vegna
kostnaðar við að halda fram miskabótakröfunni. Þykir sú fjárhæð hæfilega
ákveðin 50.000 krónur. Hefur þá verið tekið tillit til útlagðs kostnaðar
lögmannsins og skyldu hans til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. VIII. Samkvæmt 165.
gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála ber að dæma ákærða G til að
greiða málsvarnarlaun Péturs Gauts Kristjánssonar héraðsdómslögmanns, skipaðs
verjanda ákærða við rannsókn (frá 1. desember 1997) og meðferð málsins, krónur
120.000. Ákærði X greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Helga
Birgissonar hæstaréttarlögmanns, krónur 100.000. Annan sakarkostnað greiði
ákærðu til helminga hvor fyrir sig, þar með talin 100.000 króna saksóknarlaun,
sem renni í ríkissjóð, en Símon Sigvaldason saksóknari flutti málið af hálfu
ákæruvalds. Dómsorð: Ákærði G sæti
fangelsi 45 daga, en fresta skal fullnustu refsingarinnar og hún niður falla að
liðnum 3 árum frá dómsbirtingu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði X sæti
fangelsi 2 mánuði. Ákærði G greiði
M, fyrir hönd ólögráða dóttur hennar Z, 150.000 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, frá 5. nóvember 1997 til
greiðsludags og vegna lögmannsaðstoðar, 50.000 krónur. Ákærði X greiði M, fyrir hönd Z, 250.000 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga, frá 5. nóvember 1997 til
greiðsludags og vegna lögmannsaðstoðar, 50.000 krónur. Ákærði G greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns,
Péturs Gauts Kristjánssonar héraðsdómslögmanns, 120.000 krónur. Ákærði X greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns,
Helga Birgissonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Annan sakarkostnað greiði ákærðu til helminga hvor fyrir
sig, þar með talin 100.000 króna saksóknarlaun í ríkissjóð. |
Mál nr. 271/1998 | Vinnuslys Líkamstjón Skaðabætur Vátrygging | H,
kafari hjá L, fékk á sig högg er gúmbátur með skipverjum af skipi L féll í
sjóinn, þegar verið var að slaka bátnum niður af skipinu sem lá við akkeri.
Leitaði H ekki til læknis vegna slyssins fyrr en fimm árum seinna. H krafði L
um bætur fyrir varanlega örorku, töpuð lífeyrisréttindi og miska. Í málinu var
hvorki deilt um skaðabótaskyldu né varanlega læknisfræðilega örorku vegna
slyssins. L hélt því fram að H yrði að bera sjálfur tjón sem hlotist hefði af
skeytingarleysi hans um að gangast undir viðeigandi læknismeðferð, en þeim
kröfum var hafnað vegna skorts á viðhlítandi gögnum. Ekki var heldur fallist á
þá málsástæðu að bótakröfu bæri að lækka á þeim grundvelli að H hefði með
vanrækslu fyrirgert rétti sínum til bóta frá Tryggingastofnun ríkisins vegna
slyssins. Niðurstaða héraðsdóms um greiðslu skaðabóta var staðfest með vísan
til forsendna hans. Var ekki talið að slysatryggingarbætur úr vátryggingu, sem
keypt var hjá T vegna skyldu sem hvíldi á L vegna samkomulags við kafara,
skyldi virða til lækkunar á skaðabótum til H. Þá var ekki fallist á að
slysatryggingarfé og vextir úr tryggingu frá V skyldu dregnir frá skaðabótum
miðað við slysdag. Var niðurstaða héraðsdóms um að greiðslan skyldi dregin frá
uppreiknaðri kröfu eins og hún stóð 22. nóvember 1996, mánuði eftir að H sendi
L kröfubréf ásamt örorkumati og útreikningum, staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson og Garðar
Gíslason. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 30. júní 1998 og krefst þess að fjárhæðir, sem dæmdar voru í héraði
verði lækkaðar. Einnig krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti
úr hendi stefnda. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms, en við munnlegan
málflutning fyrir Hæstarétti sundurliðaði hann kröfu sína um ársvexti af
5.790.600 krónum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 þannig: 7% frá 25.
janúar 1990 til 1. mars 1990, 5% frá þeim degi til 1. apríl 1990, 3% frá þeim
degi til 1. október 1990, 2,5% frá þeim degi til 1. janúar 1991, 3,5% frá þeim
degi til 21. janúar 1991, 5% frá þeim degi til 1. júní 1991, 6% frá þeim degi
til 1. ágúst 1991, 7% frá þeim degi til 11. október 1991, 4% frá þeim degi til
1. nóvember 1991, 3,75% frá þeim degi til 21. nóvember 1991, 3,5% frá þeim degi
til 1. desember 1991, 3% frá þeim degi til 1. febrúar 1992, 2,5% frá þeim degi
til 11. febrúar 1992, 2% frá þeim degi til 21. mars 1992, 1,25% frá þeim degi
til 1. maí 1992, 1% frá þeim degi til 11. ágúst 1993, 1,25% frá þeim degi til
11. nóvember 1993, 0,5% frá þeim degi til 1. júní 1995, 0,65% frá þeim degi til
22. nóvember 1996. Að öðru leyti eru kröfur hans í samræmi við dómsorð
héraðsdóms. Ennfremur krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Svo sem greinir í héraðsdómi er mál
þetta risið vegna vinnuslyss 25. janúar 1990. Atvik voru þau, að gúmbátur með
skipverjum af varðskipinu Tý féll í sjóinn, þegar verið var að slaka bátnum
niður af skipinu, sem lá við akkeri undan Sellátrum í Reyðarfirði. Einn
mannanna í gúmbátnum var stefndi, sem var háseti á varðskipinu og gegndi starfi
kafara, er slysið varð. Því er lýst í héraðsdómi, að í fyrstu hafi ekki verið
talin ástæða til að stefndi leitaði læknis, þar sem talið var að hann hefði
ekki meiðst. Í héraðsdómi er einnig frásögn stefnda af líðan hans næstu árin
eftir slysið og hvenær hann leitaði sér lækninga við einkennum, sem hann rakti
til slyssins. II. Stefndi krefst bóta fyrir varanlega
örorku, töpuð lífeyrisréttindi og miska. Ekki er ágreiningur um skaðabótaskyldu
eða um varanlega læknisfræðilega örorku vegna slyssins 25. janúar 1990. Áfrýjandi heldur fram að stefndi
verði sjálfur að bera fjárhagslegt og ófjárhagslegt tjón, sem hlotist hafi af
skeytingarleysi hans um að gangast undir viðeigandi læknismeðferð. Bendir
áfrýjandi á að vegna vanrækslu stefnda um þetta hafi afleiðingar slyssins orðið
verri og langvinnari en ella. Læknaráð taldi í ályktun 8. janúar
1998 að stefndi hafi hlotið örorku af slysinu, 5% vegna hálshnykks og 15% vegna
„andlegra einkenna“ eða alls 20% varanlega örorku. Hins vegar liggja ekki fyrir
læknisfræðileg gögn um hvort afleiðingar slyssins hafi orðið meiri en ella vegna
dráttar, sem varð á að stefndi leitaði sér lækninga. Vegna skorts á viðhlítandi
gögnum verður að hafna kröfum áfrýjanda um bótalækkun á grundvelli
framangreindra röksemda hans. Í annan stað ber áfrýjandi fyrir
sig, að stefndi hafi með vanrækslu fyrirgert rétti, sem hann hefði átt vegna
slyssins til bóta frá Tryggingastofnun ríkisins. Vísar hann um það til bréfs
stofnunarinnar 29. apríl 1998. Í bréfinu hafnaði slysatryggingadeild hennar
umsókn stefnda um bætur frá slysatryggingu almannatrygginga með vísun til þess
að ekki væri unnt að meta orsakasamband slyssins og núverandi einkenna stefnda.
Varanleg örorka stefnda var 16. september 1996 metin 20% af Sigurjóni
Sigurðssyni sérfræðingi í bæklunarskurðlækningum og eins og áður greinir var
niðurstaða Læknaráðs 8. janúar 1998 um örorkuna sú sama. Stefndi hefur hins
vegar ekki gengist undir örorkumat á vegum Tryggingastofnunar ríkisins og
liggur hvorki fyrir hver niðurstaða lækna stofnunarinnar hefði verið um örorku
stefnda né hverjar bætur hann kynni að hafa átt rétt á að fá frá
almannatryggingum, ef hann hefði í tæka tíð leitað réttar síns á þeim
vettvangi. Verður bótakrafa stefnda á hendur áfrýjanda því ekki lækkuð á
grundvelli hirðuleysis stefnda í þessu efni. III. Krafa stefnda um bætur vegna
varanlegrar örorku er studd við útreikning tryggingafræðings, sem reiknar með
tekjutapi frá slysdegi. Af gögnum málsins verður hins vegar ráðið að metin
örorka hafi ekki haft áhrif á tekjur stefnda fyrstu árin eftir slysið. Þegar
litið er til þess og að öðru leyti með vísun til forsendna héraðsdóms þykir
mega staðfesta það mat hans að hæfilegar skaðabætur til stefnda fyrir varanlega
örorku, töpuð lífeyrisréttindi og miska séu samtals 5.790.600 krónur. Í héraðsdómi er því lýst að 25.
janúar 1990 þegar stefndi slasaðist, við starf sitt hjá Landhelgisgæslunni,
hafi verið í gildi tvær atvinnuslysatryggingar, sem báðar tóku til slyssins.
Önnur þeirra var slysatrygging, sem Landhelgisgæslan keypti hjá Vátryggingafélagi
Íslands hf. samkvæmt ákvæðum kjarasamnings við Sjómannafélag Reykjavíkur frá
31. október 1989, sbr. 2. mgr. 172. gr. siglingalaga nr. 34/1985. Grein 8.1.6 í
kjarasamningnum er svohljóðandi: „Tryggingafé samkvæmt þessum lið skal koma til
frádráttar slysa- eða dánarbótakröfu á hendur útgerðinni.“ Er ekki ágreiningur
um að greiðsla að fjárhæð 598.144 krónur, sem Vátryggingafélag Íslands hf.
innti af hendi til stefnda skuli dregin frá skaðabótum til hans, en málsaðila
greinir á um hvernig háttað skuli frádrætti vátryggingarbótanna, svo sem síðar
verður vikið að. Hin atvinnuslysatryggingin var
keypt hjá Tryggingu hf. með heimild í 13. gr. laga nr. 25/1967 um
Landhelgisgæslu Íslands, en þar segir að forstjóra hennar skuli heimilt að
vátryggja sérstaklega þá starfsmenn, sem vinna mjög áhættusöm verk. Í
vátryggingarskírteini útgefnu af Tryggingu hf. 9. janúar 1990 er stefndi
tilgreindur sem vátryggður. Ágreiningslaust er að atvinnuslysatrygging þessi
var keypt vegna skyldu, sem hvíldi á Landhelgisgæslunni samkvæmt samkomulagi
við kafara 28. apríl 1980. Eru ákvæði C-liðar 1. gr. samkomulagsins rakin
orðrétt í héraðsdómi. Í hliðstæðu samkomulagi um laun og kjör kafara hjá
Landhelgisgæslu Íslands frá 13. apríl 1988, sem í gildi var þegar stefndi
slasaðist, er ákvæði um vátryggingarfjárhæðir, en annars er ekkert vikið að
atvinnuslysatryggingu. Í 2. mgr. þágildandi 25. gr. laga
nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga fólst sú almenna regla, að greiðsla
slysatryggingarbóta, sem vátryggingafélag greiddi slysatryggðum, hafði engin
áhrif á rétt hans gegn þeim, sem skaðabótaábyrgð bar á slysi. Frá þessari
almennu reglu var undantekning í 3. málsl. 2. mgr. 25. gr., en því er ekki
haldið fram að hún geti átt við í máli þessu. Hvorki var í samkomulagi um kjör
kafara 28. apríl 1980 né samkomulagi 13. apríl 1988 kveðið á um að
slysatryggingarbætur til kafara skyldu skerða skaðabótarétt á hendur
vinnuveitanda. Hefði Landhelgisgæslunni þó, þegar samið var við kafara, verið
unnt að áskilja sér rétt til frádráttar vátryggingarfjár með sérstöku ákvæði
eða vísa til almenns kjarasamnings um slíkan frádrátt. Verður því fallist á
niðurstöðu héraðsdómara um að ekki skuli virða slysatryggingarbætur frá
Tryggingu hf. að fjárhæð 2.276.066 krónur til lækkunar skaðabótum til stefnda. IV. Áfrýjandi krefst þess að
slysatryggingarfé og vextir, sem Vátryggingafélag Íslands hf. greiddi stefnda
26. febrúar 1998, alls að fjárhæð 598.144 krónur, verði dregið frá skaðabótum
miðað við slysdag 25. janúar 1990. Rökstyður áfrýjandi þá kröfu sína með því að
stefndi hafi ekki sótt um bætur hjá vátryggingafélaginu fyrr en eftir að hann
krafðist skaðabóta úr hendi áfrýjanda. Af hálfu stefnda var
Landhelgisgæslunni kynnt í bréfi 3. júlí 1996 að skaðabótakrafa yrði væntanlega
gerð vegna slyssins. Ekki verður séð að bréfinu hafi verið svarað. Örorkumat lá
fyrst fyrir 16. september 1996 og útreikningur tryggingafræðings á höfuðstólsverðmæti
ætlaðs tekjutaps 16. október 1996. Hinn 22. sama mánaðar var kröfubréf sent
Landhelgisgæslunni ásamt örorkumatinu og útreikningnum. Viku síðar ritaði
Landhelgisgæslan ríkislögmanni bréf og beindi málinu „til umfjöllunar og
úrvinnslu embættis ríkislögmanns.“ Áfrýjandi vefengdi niðurstöðu örorkumatsins
frá 16. september 1996 og taldi ekki tímabært að ljúka málinu með samningi
vegna skorts á viðhlítandi læknisfræðilegum upplýsingum. Samkomulag tókst því
ekki um bótakröfur stefnda og höfðaði hann mál þetta, sem þingfest var í héraði
25. mars 1997. Ekki virðist stefnda hafa verið kynnt fyrr en eftir að málið var
höfðað, að hann kynni að eiga rétt til bóta frá samningsbundnum
slysatryggingum, en í greinargerð áfrýjanda í héraði 26. maí 1997 er bent á að
bætur úr slysatryggingu sjómanna hjá Vátryggingafélagi Íslands hf. skuli
dregnar frá skaðabótakröfu. Með greinargerðinni var lagður fram áðurnefndur
kjarasamningur við Sjómannafélag Reykjavíkur 31. október 1989. Þegar þetta er
virt þykja ekki vera rök til að verða við kröfu áfrýjanda um að umræddar
598.144 krónur verði dregnar frá skaðabótum miðað við slysdag. Samkvæmt áðursögðu verður áfrýjandi
dæmdur til að greiða stefnda 5.790.600 krónur ásamt ársvöxtum frá 25. janúar
1990 eins og nánar greinir í dómsorði, svo og dráttarvöxtum frá 22. nóvember
1996, en þá var liðinn einn mánuður frá því að lögmaður stefnda sendi
Landhelgisgæslunni kröfubréf ásamt gögnum um tjón stefnda, sbr. 15. gr.
vaxtalaga. Stefndi hefur ekki gagnáfrýjað
héraðsdómi og verður greiðsla frá Vátryggingafélagi Íslands hf., 598.144
krónur, dregin frá uppreiknaðri kröfu stefnda, eins og hún stóð 22. nóvember
1996 og dæmt er í héraðsdómi. Áfrýjandi verður dæmdur til að
greiða stefnda málskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi í héraði og fyrir
Hæstarétti, svo sem segir í dómsorði. Dómsorð: Áfrýjandi, íslenska ríkið, greiði
stefnda, Hannesi Bjarnasyni, 5.790.600 krónur með ársvöxtum af þeirri fjárhæð,
sem hér segir: 7 % frá 25. janúar 1990 til 1. febrúar 1990, 5,9% frá þeim degi
til 1. mars 1990, 4,1% frá þeim degi til 1. apríl 1990, 3% frá þeim degi til 1.
október 1990, 2,3% frá þeim degi til 1. nóvember 1990, 2,5% frá þeim degi til
1. janúar 1991, 3,2% frá þeim degi til 21. janúar 1991, 4% frá þeim degi til 1.
febrúar 1991, 4,7% frá þeim degi til 1. júní 1991, 5,8% frá þeim degi til 1.
ágúst 1991, 6,3% frá þeim degi til 1. október 1991, 5,6% frá þeim degi til 11.
október 1991, 3,9% frá þeim degi til 1. nóvember 1991, 3,75% frá þeim degi til
11. nóvember 1991, 3,7% frá þeim degi til 21. nóvember 1991, 3,4% frá þeim degi
til 1. desember 1991, 2,8% frá þeim degi til 21. desember 1991, 2,6% frá þeim
degi til 1. febrúar 1992, 2,1% frá þeim degi til 11. febrúar 1992, 1,8% frá
þeim degi til 21. febrúar 1992, 1,6% frá þeim degi til 1. mars 1992, 1,5% frá
þeim degi til 21. mars 1992, 1,1% frá þeim degi til 1. maí 1992, 1% frá þeim
degi til 1. ágúst 1992, 0,9% frá þeim degi til 1. janúar 1993, 1% frá þeim degi
til 21. mars 1993, 0,9% frá þeim degi til 1. apríl 1993, 0,8% frá þeim degi til
11. ágúst 1993, 0,9% frá þeim degi til 1. nóvember 1993, 0,8% frá þeim degi til
11. nóvember 1993, 0,5% frá þeim degi til 21. maí 1995, 0,6% þeim degi til 1.
febrúar 1996, 0,9% frá þeim degi til 11. febrúar 1996, 1% frá þeim degi til 21.
febrúar 1996, 0,9% frá þeim degi til 1. mars 1996, 0,8% frá þeim degi til 11.
maí 1996, 0,65% frá þeim degi til 1. október 1996, 0,75% frá þeim degi til 22.
nóvember 1996. Frá 22. nóvember 1996
greiði áfrýjandi dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 til
greiðsludags. Frá framangreindu dragist 598.144 krónur, eins og krafa stefnda
stóð hinn 22. nóvember 1996. Áfrýjandi greiði stefnda samtals
800.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur Reykjavíkur 8.
maí 1998. Ár 1998, föstudaginn 8. maí er í Héraðsdómi Reykjavíkur
kveðinn upp í Héraðsdómsmálinu nr. E-1600/1997 Hannes Bjarnason gegn
fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs og dómsmálaráðherra f.h. Landhelgisgæslu Íslands svohljóðandi dómur: Mál þetta var þingfest hér fyrir dómi hinn 25. mars 1997
á grundvelli stefnu, sem árituð er af ríkislögmanni f.h. stefndu hinn 17. mars
1997. Það var dómtekið að afloknum munnlegum málflutningi, sem fram fór hinn 7.
apríl sl. Stefnandi málsins er Hannes Bjarnason, kt. 130363-5049,
til heimilis að Veghúsum 31, Reykjavík, en stefndu eru fjármálaráðherra f.h.
ríkissjóðs og dómsmálaráðherra f.h. Landhelgisgæslu Íslands. Dómkröfur: Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði
dæmdir in solidum til að greiða stefnanda kr. 9.452.256, auk dráttarvaxta
samkvæmt III.kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af kr. 10.051.400 frá 25. janúar 1990
til 26. febrúar 1998 en af kr. 9.452.256 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefndu
samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefndu er krafist
stórfelldrar lækkunar á dómkröfum stefnanda og að stefndu verði tildæmdur
málskostnaður úr hans hendi. Málavextir, málsástæður og
lagarök: Mál þetta varðar slys, sem átti sér stað við sjósetningu
gúmbáts 25. janúar 1990 um borð í varðskipinu Tý. Í skýrslu sinni til forstjóra
Landhelgisgæslunnar lýsir skipherra atvikum svo: „Nánari atvik voru sem hér
segir: Fimmtudaginn 25. janúar var varðskipið við akkeri undan Sellátrum í
Reyðarfirði og var þá ákveðið að kafarar varðskipsins endurnýjuðu sink í
bógskrúfugati skipsins. Kl. 1300 hófu kafarar ásamt aðstoðarmönnum undirbúning
að þessu verkefni. Kl. 1325 var zodiak gúmbátur varðskipsins hífður fyrir borð
með krana skipsins, um borð í bátnum voru Halldór B. Nellett 1 stm. Steinar
Clausen bátsm. Hannes Bjarnason háseti og Andrés Magnússon, blaðamaður MBL, en
skipskrananum stjórnaði Sigurður Bergmann háseti. Er lokið var við að slá út
krananum og rétt nýbyrjað að slaka bátnum niður í kranavírnum slitnaði vírinn og
báturinn féll í sjóinn og lengi þar á réttum kili. Við fallið handleggsbrotnaði
bátsmaður á hægri upphandlegg en hann mun hafa lent á afturgafli gúmbátsins,
einnig kvartaði hann um eymsli í fótum og víðar. 1. stýrimaður hlaut mikið högg
á hægri lærvöðva ofanverðan en hann mun einnig hafa lent á afturgafli bátsins
ásamt skurði ofan við hægri augabrún en hinir tveir bátsverjar sluppu
ómeiddir.” Í rannsókn, sem lögreglan í Suður-Múlasýslu stóð að
daginn eftir slysið, kemur m.a. fram, að samkvæmt mælingu hafi gúmbáturinn
fallið 4.8 metra. Báturinn hafi verið hífður upp af þyrlupalli og út fyrir
síðuna bakborðsmegin. Þar hafi þurft að snúa bátnum til þess að stefni hans
sneri fram við sjósetningu hans. Vírinn hafi slitnað rétt ofan við krókinn áður
en tekist hafði að snúa bátnum til hálfs. Við það hafi stefni hans rekist í
rekkverk með þeim afleiðingum að hann hafi stungist í sjóinn með skutinn á
undan. Við rannsókn á tildrögum slyssins á vegum
Rannsóknarnefndar sjóslysa og Iðntæknistofnunar kom í ljós, að vírinn var
tærður og hafði togþol hans rýrnað að mun og var slysið rakið til þessa
vanbúnaðar. Stefnandi lýsir atvikum svo að hann hafi verið með
köfunarbúnað með súrefniskút á baki og hlotið við fallið slink á höfuðið og
meiðsli á baki undan súrefniskútnum. Ekki hafi verið talin ástæða til að hann leitaði læknis.
Hann hafi haldið áfram starfi sínu um borð og talið, að meiðsli sín myndu
lagast af sjálfu sér. Þetta hafi að nokkru gengið eftir, en aldrei hafi hann
verið alveg laus við eymsli og óþægindi. Því hafi hann ákveðið haustið 1991
hætta sjómennsku og hefja nám við vélstjórn í þeirri von að honum myndi batna.
Sú hafi hins vegar ekki orðið raunin og hafi hann gefist upp á náminu eftir
eitt og hálft ár, einkum vegna minnis- og einbeitingarleysi, sem hafi ágerst
stöðugt, auk þess hafi hann alltaf haft þrautir og óþægindi í höfði og baki.
Hann hafi síðan reynt að fara til sjós að nýju, en gefist upp eftir tvo túra og
horfið að nýju til starfa í landi. Hafi hann neyðst til að stunda þau störf sem
gáfust, en lítið starfsval hafi verið á Akureyri, þar sem hann var búsettur.
Hann hafi fengið starf á dekkjaverkstæði og smurstöð, þar sem hann hafi gengið
til starfa eftir því sem heilsa hans leyfði, en oft hafi hann þurft að láta af
starfi um hádegisbil eða á miðjum degi vegna verkja og óþæginda. Stefnandi kvaðst ekki hafa gert sér grein fyrir því, að
verkur og óþægindi í baki en þó sérstaklega höfði, stöfuðu frá umræddu
vinnuslysi. Hann hafi á árinu 1995 leitað sér sérfræðiaðstoðar hjá Aroni
Björnssyni fyrir milligöngu Péturs Péturssonar, heimilislæknis hans. Hjá honum
hafi hann verið í læknismeðferð á árunum 1995 og 1996. Vottorð þessara beggja lækna liggja fyrir í málinu.
Einnig liggur fyrir örorkumat Sigurjóns Sigurðssonar læknis dagsett 16.
september 1996. Í niðurlagi örorkumats hans segir svo: „Hér er um að ræða ungan mann sem lendir í
slysi við vinnu sína úti á sjó í byrjun árs 1990 þannig að hann fellur með bát
sem verið var að sjósetja frá skipshlið á varðskipinu Tý er vír í kranabómu
slitnaði og báturinn féll eina fimm metra niður á við. Við þetta fékk hann
slink á hálsinn hann fann ekki svo mikið til í byrjun en verkir hafa síðan hægt
og rólega verið vaxandi þannig að hann gafst upp á vinnu sl. áramót. Skv.
vottorðum Arons Björnssonar og Péturs Péturssonar telja þeir að einkenni þau
sem hann lýsir í dag komi vel heim og saman við þann áverka sem hann fékk við
umrætt slys. Slys þetta hefur haft víðtæk áhrif á hann og mjög sennilegt er að
hann hafi fengi post-traumatiskan áverka á heila, svokallaðan lokaðan heilaáverka.
Með tilliti til þessa þykir því rétt að meta nú þá tímabundnu og varanlegu
örorku sem hinn slasaði telst hafa hlotið af völdum þessa slyss og þykir hún
hæfilega metin sem hér segir: Tímabundin örorka 0% (engin) Varanleg örorka 20%
(tuttugu af hundraði).” Jón Erlingur Þorláksson tryggingafræðingur var fenginn
til að reikna út höfuðstólsverðmæti örorkutjóns stefnanda á grundvelli
örorkumats Sigurjóns Sigurðssonar læknis. Niðurstaða hans var sú, að örorkutjón
stefnanda var talið nema kr. 9.010.800, en verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda
miðað við 6% af höfuðstólsverðmæti nam kr. 540.600. Útreikningurinn byggðist á
umreiknuðum vinnutekjum stefnanda á árunum 1988 til og með 1990. Gengið var út
frá tekjum fyrir sjómennsku í 20 ár frá slysdegi en síðan reiknað með
meðaltekjum iðnaðarmanna. Frá slysdegi var miðað við vexti og vaxtavexti af
almennum sparisjóðsbókum í Landsbanka Íslands til útreikningsdags 16. október
1996 (alls 12.75%), en síðan var reiknað með 4.5% frambúðarávöxtun með árlegri
vaxtauppfærslu. Útreikningurinn studdist við hefðbundnar reikniforsendur um
dánarlíkur og missi starfsorku í lifanda lífi. Undir rekstri málsins hér fyrir dómi krafðist lögmaður
stefnda þess að málið yrði sent Læknaráði til umfjöllunar. Úrskurður þar að
lútandi var kveðinn upp í málinu 20. júní 1997 og leitað álits Læknaráðs um
eftirfarandi: „1. Telur Læknaráð að
slysið hafi valdið hálshnykk og varanlegri örorku af þeim ástæðum? Ef svo, hver
er varanleg örorka? 2. Telur Læknaráð,
að andleg einkenni Hannesar Bjarnasonar stafi af slysinu? Ef svo, að hluta eða
öllu leyti? 3. Ef andleg
einkenni stafa af slysinu, hver er vananleg örorka vegna þeirra?” Niðurstaða Læknaráðs er dagsett 8. janúar 1998 og er svohljóðandi: „3. Héraðsdómsmál Reykjavíkur nr. E-1600/1997: Hannes Bjarnason gegn
fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs og dómsmálaráðherra f.h. Landhelgisgæslu
Íslands. 1. Já. Læknaráð telur að varanleg örorka af völdum hálshnykksins sé
5%. 2. Já. Læknaráð telur rök fyrir því að andleg einkenni Hannesar
Bjarnasonar stafi að langmestu leyti af slysinu og liggur ekki fyrir að þau
verði rakin til neins annars. 3. Læknaráð telur að varanleg örorka Hannesar Bjarnasonar vegna
andlegra einkenna sé 15% þannig að Læknaráð fellst á niðurstöðu Sigurjóns
Sigurðssonar um að varanleg örorka sé samtals 20%”. Undir þessa niðurstöðu rita átta læknar, en einn þeirra,
Þorkell Jóhannesson, gerði svofellda athugasemd. „Ég tel að varanleg örorka af
völdum hálshnykksins ætti fremur að vera 10% en 5%”. Málsástæður stefnanda: Stefnandi byggir á því, að hann hafi orðið fyrir slysi
við vinnu hjá Landhelgisgæslu Íslands í janúar 1990. Enginn ágreiningur sé um
tildrög slyssins né um skaðabótaskyldu stefndu. Stefndu hafi upphaflega mótmælt
greiðsluskyldu á þeirri forsendu, að eigi hafi verið tímabært að meta varanlega
örorku stefnanda, þar sem ekki hafi legið ljóst fyrir hverjar væru batahorfur
hans. Fyrir liggi, örorkumat Sigurjóns Sigurðssonar, dags. 16.
september 1996 og örorkutjónsútreikningur Jóns Erlings Þorlákssonar frá 16.
október s.á. Þá hafi Læknaráð staðfest örorkumat Sigurjóns Sigurðssonar og
jafnframt ályktað, að tímabært hafi verið að meta varanlega örorku stefnanda. Stefnandi sundurliðar tjón sitt svo og byggir á
útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar frá 16. október 1996. Tímabundin örorka engin, en vegna varanlegrar örorku kr.
9.010.800.- Verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda kr. 540.600.- Miskabótakrafa kr. 500.000.- Samtals kr. 10.051.400.- Frá dragast bætur frá Vátryggingafélagi Íslands skv.
launþegatryggingu samkvæmt kjarasamningi kr. 598.144.- Kröfufjárhæð kr. 9.453.256.- Stefnandi kveðst reisa kröfur sínar á því, að forsendur
örorkumatsins og útreikningsins eigi sér stoð í dómvenju og vísar til nýlegra
dóma Hæstaréttar því til stuðnings, m.a. Hæstaréttardóm nr. 429 frá 1992. Hann
hafi engar bætur fengið frá Tryggingastofnun ríkisins, en hafi hins vegar
haldið launum þann tíma, sem hann starfaði hjá Landhelgisgæslunni og því sé
eigi gerð krafa um bætur vegna tímabundinnar örorku. Miskabótakrafan, kr. 500.000.-, sé hæfileg miðað við þá
röskun og óþægindi sem hann hafi orðið fyrir af völdum slyssins. Til stuðnings kröfum sínum vísar stefnandi til almennra
reglna skaðabótaréttarins, reglna um húsbóndaábyrgð, einkum 49. gr., 50. gr. og
2. mgr. 37. gr. sjómannalaga nr. 35/1985 og 172. gr. siglingalaga nr. 34/1985. Miskabótakröfu sína styður stefnandi með vísan til
þágildandi 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og dómvenju um það, að
við ákvörðun miskabóta beri að taka tillit til þess, hvort líkamstjón hafi í
för með sér mikil og langvinn óþægindi og langvarandi læknismeðferð, en sú sé
raunin í hans tilviki. Dráttarvaxtakröfu sína styður stefnandi með vísan til
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með áorðnum breytingum. Málskostnaðarkröfu sína styður stefnandi við 1. mgr.
130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991, en kröfuna um vexti á tildæmdan
málskostnað við 129. gr. sömu laga en styður kröfu sína um virðisaukaskatt á
tildæmda lögmannsþóknun við lög nr. 50/1988, þar sem lögmönnum sé gert skylt að
greiða virðisaukaskatt af útseldri þjónustu sinni, en stefnandi sé eigi
virðisaukaskattskyldur. Málsástæður og lagarök
stefndu: Stefndu mótmæla ekki ábyrgð sinni á tjóni stefnanda, en
mótmæla kröfum hans sem alltof háum og krefjast stórkostlegrar lækkunar á þeim.
Stefndu byggja á því, að stefnandi hafi ekki orðið fyrir
neinu tekjutjóni sem með réttu verði rakið til slyssins. Varanleg
læknisfræðileg örorka stefnanda sé ekki líkleg til að valda honum tekjutjóni í
samræmi við metna örorku. Vanræksla hans um að leita sér læknismeðferðar hafi
valdið því, að afleiðingar slyssins hafi orðið stórfelldari en ella. Stefnandi
verði einn að bera ábyrgð á þeirri vanrækslu sinni og geti ekki krafið stefndu
um bætur vegna fjártjóns eða miska sem af henni kunni að stafa. Í ljósi þessa
og hagræðis af eingreiðslu og skattfrelsis bóta verði að telja, að beri að
beita mjög háum frádrætti, við ákvörðun á bótum til handa stefnanda vegna
varanlegrar örorku. Þá mótmæla stefndu miskabótakröfu stefnanda sem alltof
hárri og í andstöðu við ríkjandi dómvenju. Stefnandi hafi nú lækkað kröfu sína um þá fjárhæð, sem
hann hafi fengið greidda úr lögboðinni slysatryggingu sjómanna, sem stefndu
hafi keypt hjá Vátryggingafélagi Íslands, skv. sjómannalögum og kjarasamningi,
eins og stefndu hafi áður gert kröfu til. Því sé aftur á móti mótmælt, að
stefnandi láti þessa fjárhæð fyrst koma til frádráttar kröfum sínum, þegar hann
veitti þeim viðtöku 26. febrúar sl. Rétt sé að draga fjárhæðina frá tildæmdum
skaðabótum miðað við slysdag. Dráttur stefnanda á því að láta meta örorku sína
og leita eftir tryggingabótunum geti aldrei orðið á kostnað stefndu. Þessu til
viðbótar hafi Landhelgisgæsla Íslands keypt sérstaka slysatryggingu fyrir
kafara, samkvæmt ákvæðum sérstaks samkomulags um laun og kjör kafara, sem
starfi hjá Landhelgisgæslunni. Fyrir liggi í málinu, að Landhelgisgæslan hafi
keypt slíka tryggingu hjá Tryggingu hf. vegna stefnanda fyrir árið 1990.
Tryggingarfjárhæðin hafi numið kr. 9.548.310 miðað við dánarbætur, eða algjöra
varanlega örorku. Framlögð gögn sýni, að stefnandi hafi fengið greiddar kr.
2.276.066 hinn 5. mars sl. strax og hann hafi leitað eftir bótum. Þessi fjárhæð
eigi öll að koma til frádráttar við ákvörðun skaðabóta til handa stefnanda og
skuli þeim frádrætti einnig beitt miðað við slysdag. Loks mótmæla stefndu dráttarvaxtakröfu stefnanda og vísa
til 15. gr. vaxtalaga í því sambandi. Samkvæmt þessu ákvæði geti stefnandi
aðeins átt rétt til dráttarvaxta frá dómsuppsögu í málinu. Forsendur og niðurstaða: Stefnandi mætti til skýrslugjafar við aðalmeðferð
málsins. Hann gaf þá skýringu á því, hversu seint hann leitaði eftir bótum hjá
stefndu, að honum hafi fyrst á árinu 1995 orðið ljóst, að heilsutjón hans
stafaði af slysinu 25. janúar 1990. Hann hafi þá verið orðinn óvinnufær og
leitað sér lækninga af því tilefni. Að öðru leyti skýrði stefnandi frá atvikum,
eins og rakið hefur verið hér að framan. Lögmenn málsaðila lýstu yfir því við aðalmeðferð
málsins, að ekki væri lengur ágreiningur með málsaðilum um bótaskyldu stefndu.
Eingöngu væri nú deilt um upphæð miskabóta, frádrátt vegna hagræðis af
eingreiðslu og skattfrelsis örorkubóta og frádrátt vegna sérstakrar
slysatryggingar, sem Landhelgisgæslan hafi keypt hjá Tryggingu hf. í þágu
kafara sem hjá henni starfi. Við aðalmeðferð málsins var upplýst, að stefnandi sótti
um slysabætur til Tryggingastofnunar ríkisins. Lagt var fram bréf dags. 25.
febrúar sl. því til sönnunar. Lögmaðurinn stefnanda óskaði bókað af því
tilefni, að komi til þess, að stefnandi fái bætur frá Tryggingastofnun ríkisins
gangi þær óskiptar til stefndu, enda verði ekki tekið tillit til þeirrar
greiðslu við ákvörðun bóta til handa stefnanda. Að tilhlutan dómara málsins var
dómsuppsögu frestað þar til niðurstaða fengist hjá Tryggingastofnun um umsókn
stefnanda. Afgreiðsla Tryggingastofnunar liggur nú fyrir og var á þá leið, að
umsókn stefnanda var hafnað á þeirri forsendu, að málið væri þannig vaxið að
ekki sé unnt að meta orsakasamband umrædds slyss og núverandi einkenna
stefnanda. Niðurstaða dómsins: Stefnandi byggir skaðabótakröfu sína á hendur stefndu á
örorkuútreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar frá 16. október 1996, eins og áður
er lýst, (sjá bls. 4 að framan). Krafan lýtur annars vegar að bótum fyrir varanlega
örorku að viðbættum bótum v/ tapaðra lífeyrisréttinda en hins vegar að
miskabótum að fjárhæð kr. 500.000. Stefndu hafa krafist lækkunar á umkröfðum fébótum
stefnanda með hliðsjón af þeirri dómvenju að skerða örorkubætur vegna
skattfrelsis örorkubóta og þess hagræðis að fá þær greiddar í einu lagi. Stefndu gera og kröfu til þess að litið verði til þess
við ákvörðun fébóta stefnanda til handa, að hann hafi ekki leitað sér lækninga
við heilsutjóni því, sem hann hlaut af völdum slyssins 25. janúar 1990, fyrr en
á árinu 1995. Það kunni að hafa orðið þess valdandi, að heilsutjón hans varð
stórfelldara en ella hefði orðið. Þá krefjast stefndu þess, að slysatrygging sú, sem
Trygging hf. greiddi stefnanda hinn 5. mars sl. komi að fullu til frádráttar
bótakröfum hans. Verður fyrst tekin afstaða til síðastgreindrar
lækkunarkröfu stefndu. Í skaðabótarétti er sú grundvallarregla viðurkennd, að
tjónþoli skuli fá tjón sitt að fullu bætt, en ekkert umfram það. Í 2. mgr. 25.
gr. laga nr. 20/1954 er að finna undantekningu frá þessari meginreglu. Þar
segir: „Þegar um þessar tryggingar er að ræða (líftryggingu, slysa- eða
sjúkratryggingu, innskot dómara), hefur það og engin áhrif á kröfur vátryggðs,
hvort heldur er gegn félaginu eða þeim, sem tjóninu hefur valdið, þótt hann
hafi þegar fengið greiddar bætur hjá hinum”. Af orðalagi ákvæðisins má ráða, að
slysatryggingabætur, skulu engin áhrif hafa á rétt hins slasaða til að heimta
fullar bætur úr hendi þess, sem ber skaðabótaábyrgð á tjóni (tjónvaldi). Slysatrygging stefnanda fellur undir tilvitnað
lagaákvæði. Tíðkast hefur, að vinnuveitendur hafi í kjarasamningi
skuldbundið sig til að kaupa sérstaka slysatryggingu til hagsbóta fyrir
starfsmenn sína, en jafnframt hefur þar verið tilgreint að slysabætur, sem
greiddar kunni að verða á grundvelli slíkrar tryggingar skuli koma til
frádráttar skaðabótakröfu, er starfsmaður kann að öðlast á hendur vinnuveitanda
sínum. Talið hefur verið, að þetta fyrirkomulag færi ekki í bága við ákvæði 2.
mgr. 25. gr. laga nr. 20/1954. Slysatrygging sú, sem Landhelgisgæsla Íslands (LGH)
keypti til hagsbóta fyrir stefnanda byggir á samkomulagi um laun og kjör kafara
hjá Landhelgisgæslunni frá 28. apríl 1980. Í 1. gr. samkomulagsins undir lið merktum C segir svo:
„Þeir starfsmenn Landhelgisgæslunnar sem kafa, skulu hafa auk hinnar lögbundnu
slysatryggingar, skírteinistryggingu sem tekur til stöðu þeirra hjá
Landhelgisgæslunni, að upphæð kr. 15.000.000,-, fimmtán milljónir og greiðir
Landhelgisgæslan iðgjald tryggingarinnar. Trygging þessi skal í engu skerða
rétt starfsmanna til annarra lögbundinna eða umsamdra trygginga né dagpeninga.
Endurskoðun tryggingarupphæðar skal fylgja almennri endurskoðun
tryggingaskilmála”. Í samkomulaginu er ekki að finna ákvæði, sem veita heimild
til frádráttar skaðabótakröfu starfsmanns á hendur LHG. Í 8. gr. kjarasamnings frá 31. október 1989, milli
stefnda, fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs og Sjómannafélags Reykjavíkur um kaup
og kjör félagsmanna þess á skipum Landhelgisgæslunnar, sem í gildi var, þegar
stefnandi slasaðist, eru ákvæði, er lúta að slysatryggingu starfsmanna hennar.
Þar er LHG gert skylt að tryggja starfsmenn sína í samræmi við ákvæði 172. gr.
siglingalaga nr. 34/1985. Í 8. gr. 1. 6 er sérstaklega tekið fram, að tryggingafé
samkvæmt þessum lið skuli koma til frádráttar slysa- eða dánarbótakröfu á
hendur útgerðinni. Stefndu byggja á því, að síðastnefnt ákvæði eigi við um
allar tryggingar, sem LGH kaupi í þágu starfsmanna sinna og taki því til þeirra
sérstöku slysatryggingar, sem keypt var á grundvelli samkomulagsins frá 28.
apríl 1980. Við ákvörðun skaðabóta til handa stefnanda beri því að taka fullt tillit
til þeirrar greiðslu, sem stefnandi fékk frá Tryggingu hf. hinn 5. mars sl. Dómurinn lítur svo á,
að kjarasamningur sá, sem stefndu
vísa til, varði eingöngu þær slysatryggingar, sem um er fjallað í 172. gr.
siglingalaga og tilvitnað ákvæði hans hafi ekki almennt gildi. Í 172. gr. kemur
ekki fram, að skaðabætur samkvæmt hinni lögboðnu slysatryggingu skuli koma til
frádráttar skaðabótakröfu starfsmanns á hendur viðkomandi útgerð. Því var
nauðsynlegt að taka af öll tvímæli þar um í umræddum kjarasamningi. Trygging sú, sem LHG skuldbatt sig til að kaupa til
hagsbóta fyrir þá starfsmenn sína, sem stunda köfun í hennar þágu samhliða
öðrum störfum, er sérstaks eðlis og stafar af þeirri sérstöku hættu, sem
köfurum er búin og stendur ekki í beinu sambandi við almenn launakjör
starfsmanna LHG. Tilvitnuð 2. mgr. 25. gr. vátryggingasamningalaga nr.
20/1954 er undanþæg, eins og að framan er rakið. Stefndu gerðu hins vegar engan
fyrirvara um frádrátt slysabóta frá hugsanlegum skaðabótakröfum í samkomulaginu
frá 28. apríl 1980 eða síðar, svo vitað sé. Verða þeir að bera hallann af því.
Lækkunarkröfu stefndu vegna greiðslunnar til stefnanda hinn 5. mars sl. er því
hafnað. Liggur næst fyrir að ákveða stefnanda skaðabætur. Ekki er lengur ágreiningur með málsaðilum um varanlega
örorku stefnanda né heldur hafa stefndu mótmælt útreikningi Jóns Erlings
Þorákssonar, tryggingafræðings. Verða gögn þessi því lögð til grundvallar. Þegar litið er til allra atvika m.a. til tekna stefnanda
og núgildandi tekjuskattshlutfalls, þykir rétt að ákvarða stefnanda skaðabætur
fyrir varanlega örorku sem skulu nema kr. 5.000.000. Fallist er á kröfu
stefnanda um bætur vegna tapaðra lífreyrisréttinda að fjárhæð kr. 540.600. Tildæmdar örorkubætur að viðbættum bótum vegna tapaðra
lífeyrisréttinda nema þannig samtals kr. 5.540.600. Þá gerir stefnandi kröfu til miskabóta að fjárhæð kr.
500.000. Ljóst er, að slysið 25. janúar 1990 hefur haft í för með
sér verulega röskun á stöðu og högum stefnanda. Síðan þá hefur hann þurft að
vera meira og minna undir læknishendi og sækja reglulega sjúkraþjálfun með
takmörkuðum árangri. Þegar til þessa er litið, svo og til þess, hversu víðtæka
röskun líkamstjón stefnanda hefur haft í för með sér, þykja hæfilegar
miskabætur honum til handa nema kr. 250.000. Slysabætur stefnanda nema þannig alls kr. 5.790.600. Frá þeirri fjárhæð ber að draga kr. 598.144, sem eru
bætur þær, sem Vátryggingafélag Íslands hf. greiddi stefnanda hinn 26. febrúar
1998 á grundvelli 172. gr. siglingalaga, eins og síðar verður tilgreint. Stefnandi gerir þá kröfu, að síðastgreind fjárhæð komi
til frádráttar ákvörðuðum skaðabótum, þegar hann veitti fénu viðtöku hinn 26.
febrúar sl. Stefndu krefjast þess aftur á móti, að frádrátturinn miðist við
slysdag. Ljóst þykir að ekki var unnt að staðreyna upphæð þessara
bóta, fyrr en mat á örorku stefnanda lá fyrir. Vegna sérstakra aðstæðna
stefnanda, sem áður er lýst, dróst að meta örorku hans fram til 16. október
1996. Því þykir rétt að slysabætur þessar komi til frádráttar tildæmdum
skaðabótum stefnanda 22. nóvember 1996, eins og nánar segir í dómsorði. Tildæmdar heildarbætur stefnanda skulu bera vexti
samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá slysdegi, hinn 25. janúar 1990, til
22. nóvember 1996, en dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim tíma
til greiðsludags. Upphaf dráttarvaxta tekur mið af kröfubréfi lögmanns
stefnanda til Landhelgisgæslunnar, sem dagsett er 22. október 1996, sbr. 15.
gr. vaxtalaga. Frá samtölu tildæmdra heildarbóta og áfallinna vaxta
hinn 22. nóvember 1996 skal draga kr. 598.144. Með vísan til 130. gr. laga nr. 91/1991 ber stefndu að
greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 622.500 að meðtöldum
virðisaukaskatti. Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndu, fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs og dómsmálaráðherra
vegna Landhelgisgæslunnar greiði óskipt stefnanda, Hannesi Bjarnasyni kr.
5.790.600 með vöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. janúar 1990 til
22. nóvember 1996, en dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi
til greiðsludags. Hinn 22. nóvember 1996 skal draga kr. 598.144 frá samtölu
tildæmdra skaðabóta og áfallinna vaxta og skal mismunurinn bera dráttarvexti
samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Stefndu greiði stefnanda óskipt kr. 622.500 í málskostnað. |
Mál nr. 322/1998 | Þjófnaður Líkamsárás Ítrekun Skilorðsrof | H
var ákærður fyrir þjófnað og líkamsárás. Niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu
var staðfest. Með brotunum rauf H skilorð og voru þau framin áður en fyrri
dómur gekk. Var H ákvarðaður hegningarauki, en við refsiákvörðun var einnig
tekið tillit til að H hafði ítrekað gerst sekur um þjófnað og að líkamsárásin
var án nokkurs tilefnis af hendi þess sem fyrir henni varð. Var H dæmdur til
fangelsisrefsingar. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 28. júlí 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að refsing ákærða verði þyngd
frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Ákærði krefst sýknu af sakargiftum
samkvæmt ákæru 26. maí 1998, svo og að vísað verði frá dómi bótakröfu Vals
Hafsteinssonar, sem þar var höfð uppi. Að öðru leyti krefst ákærði þess að
refsing samkvæmt héraðsdómi verði milduð. Í málinu er ákærði sóttur til saka
með tveimur ákærum. Sú fyrri var gefin út af sýslumanninum á Akureyri 29. apríl
1998 og ákærði borinn þar sökum um nánar tiltekinn þjófnað aðfaranótt 1.
febrúar sama árs. Síðari ákæran var gefin út af ríkissaksóknara 26. maí 1998 og
ákærða þar gefið að sök að hafa brotið gegn 1. mgr. 218. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940 með líkamsárás á Val Hafsteinsson aðfaranótt 8.
febrúar sama árs. Ákærði hefur gengist við brotinu, sem um ræddi í fyrrnefndu
ákærunni, og verður því staðfest niðurstaða héraðsdóms um sakfellingu hans
samkvæmt henni. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður jafnframt
staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða samkvæmt síðarnefndu ákærunni. Eins og greinir í héraðsdómi hlaut
ákærði dóma 8. desember 1994 og 18. apríl 1995 vegna þjófnaðar, svo og dóm 30.
desember 1996 vegna brots gegn 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga. Öll þau
brot mun ákærði hafa drýgt áður en hann náði 18 ára aldri. Í fyrsta dóminum
hlaut hann sekt, í öðrum dóminum þriggja mánaða varðhald skilorðsbundið og í
þeim þriðja fimm mánaða fangelsi skilorðsbundið, en refsing samkvæmt öðrum
dóminum var þar tekin upp og viðurlög ákveðin í einu lagi. Aftur hlaut ákærði
dóm 31. desember 1997 vegna þjófnaðar. Fyrrnefndur skilorðsdómur frá 30.
desember 1996 var þar tekinn upp og refsing ákveðin í einu lagi fangelsi í tíu
mánuði, þar af sjö mánuði skilorðsbundið. Loks var ákærði dæmdur 28. apríl 1998
fyrir þjófnað og brot gegn 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga, en þau brot
voru drýgð fyrir uppkvaðningu dómsins 31. desember 1997. Skilorðshluti
síðastnefnds dóms var þá tekinn upp og refsing ákærða ákveðin í einu lagi
fangelsi í níu mánuði, þar af sjö mánuði skilorðsbundið í þrjú ár. Ákærði hefur nú gerst sekur um brot
gegn 1. mgr. 218. gr. og 244. gr. almennra hegningarlaga. Með þeim hefur hann
rofið skilorð fyrir frestun á fullnustu sjö mánaða fangelsisrefsingar samkvæmt
áðurnefndum dómi frá 28. apríl 1998. Brot ákærða, sem hann er nú sakfelldur
fyrir, voru framin áður en sá dómur gekk og fer því um refsiákvörðun samkvæmt
því, sem segir í 78. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði hefur ítrekað gerst
sekur um þjófnað og ber því að gæta ákvæða 255. gr. nefndra laga. Hann drýgði
brot sitt, sem ákæra 29. apríl 1998 tók til, ásamt öðrum manni. Verður því að
taka tillit til 2. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga við ákvörðun refsingar.
Brot ákærða samkvæmt ákæru 26. maí 1998 var framið án nokkurs tilefnis af hendi
þess, sem varð fyrir því, og koma því fyrirmæli 3. mgr. 218. gr. a. almennra
hegningarlaga ekki til álita. Að gættu þessu og ákvæðum 77. gr. almennra
hegningarlaga, svo og 60. gr. laganna, er refsing ákærða ákveðin fangelsi í
eitt ár. Eins og áður er getið hlaut ákærði fjórum sinnum skilorðsbundna dóma á
rúmlega þremur árum, en rauf ávallt skilorð. Kemur því ekki til álita að mæla
nú fyrir um skilorðsbundna frestun á hluta refsingar ákærða. Ákvæði héraðsdóms um skaðabætur og
sakarkostnað skulu vera óröskuð. Ákærði verður dæmdur til að greiða
allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Helgi Gunnlaugsson, sæti
fangelsi í eitt ár. Ákvæði héraðsdóms um skaðabætur og
sakarkostnað skulu vera óröskuð. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000
krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars
Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 40.000 krónur. Héraðsdómur Norðurlands eystra 26. júní 1998. Ár 1998, föstudaginn 26. júní, er af
Ólafi Ólafssyni, héraðsdómara kveðinn upp dómur í málinu nr. S-43/1998:
Ákæruvaldið gegn Helga Gunnlaugssyni og A. Mál þetta, sem dómtekið var þann 8. júní
s.l., er höfðað með tveimur ákæruskjölum á hendur A, og Helga Gunnlaugssyni,
atvinnulausum, kt. 250978-4569, nú til heimilis að Vestursíðu 30,
Akureyri. 1.
Ákæruskjal sýslumannsins á Akureyri, útgefið 29. apríl 1998. Með þessu ákæruskjali er mál höfðað á
hendur Helga Gunnlaugssyni og A „
fyrir þjófnað, með því að hafa aðfaranótt 1.
febrúar 1998, stolið sjö hljómgeisladiskum, tveim tölvuleikjadiskum og pakka
með tveim orðabókum og persónulegum munum, úr íbúð Ólafar Völu Valgarðsdóttur
að Hjallalundi 7 C á Akureyri. Telst þetta varða við 244. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist að ákæru verði dæmdir
til refsingar.“ 2.
Ákæruskjal ríkissaksóknara, útgefið 26. maí 1998. Með þessu ákæruskjali er mál höfðað á
hendur Helga Gunnlaugssyni „
fyrir líkamsárás
með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins 8. febrúar 1998, á bifreiðastæði
austan við útibú Landsbanka Íslands, Strandgötu 1, Akureyri, veist að Val
Hafsteinssyni, kennitala 010875-4979, og slegið hann hnefahögg í andlitið með
þeim afleiðingum að vinstri framtönn skábrotnaði, auk þess sem Valur hlaut
sprungu á neðri vör, 2 cm langan skurð ofan við vinstra eyra og mar og rispur
hægra megin á háls og á vinstri öxl og undir hægri geirvörtu. Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur
til refsingar. Ólafur Birgir Árnason,
hæstaréttarlögmaður, hefur fyrir hönd Vals Hafsteinssonar, kennitala
010875-4989, krafist skaðabóta úr hendi ákærða að fjárhæð 134.070 krónur auk
málskostnaðar að teknu tilliti til virðisaukaskatts.“ Ákærumál sýslumannsins á Akureyri var
þingfest 15. maí s.l. og rekið með hliðsjón af 125. gr. laga nr. 19/1991, en
undir rekstri þess var fallið frá því ákæruatriði að ákærðu hefðu stolið
ótilgreindum „persónulegum munum“. Málið var dómtekið 19. s.m. Með vísan til 131. gr. sbr. 23. gr. nefndra
laga var málið endurupptekið þann 29. maí s.l. og ákærumál ríkissaksóknara þá
sameinað málinu, en að lokinni aðalmeðferð þann 8. júní s.l. var málið dómtekið
að nýju. Ákærði, A, hefur krafist vægustu
refsingar sem lög framast heimila. Skipaður verjandi ákærða Helga
Gunnlaugssonar hefur haft uppi eftirfarandi dómkröfur: a) Að refsing ákærða vegna ákærumáls
sýslumannsins á Akureyri verði ákvörðuð eins væg og lög framast heimila. b) Að ákærði verði sýknaður af
refsikröfu ríkissaksóknara, en til vara að refsing hans verði ákvörðuð eins væg
og lög heimila, og að bótakrafa verði lækkuð verulega. Þá krafðist verjandinn hæfilegra
málsvarnarlauna. I. Málavextir:
1.
Ákæruskjal sýslumannsins á Akureyri, útgefið 29. apríl 1998. Ákærðu, A og Helgi Gunnlaugsson, hafa
fyrir dómi skýlaust viðurkennt að hafa framið þjófnaðarbrot það sem lýst er í
ákæruskjali, en líkt og áður var rakið var af hálfu ákæruvalds fallið frá því
sakaratriði að þeir hefðu stolið ótilgreindum „persónulegum munum“. Samkvæmt
gögnum málsins höfðu ákærðu þegið heimboð húsráðanda aðfaranótt 1. febrúar s.l,
en neytt færis þegar húsráðandi sá ekki til og stolið þeim munum sem tilgreindir
eru í ákæruskjali. Upplýst er að ákærðu skiluðu þýfinu til húsráðanda áður en
þeir voru boðaðir til lögreglu vegna þjófnaðarkæru hans. Samkvæmt framansögðu er háttsemi ákærðu
nægjanlega sönnuð og varðar atferli þeirra við 244. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940. 2.
Ákæruskjal ríkissaksóknara, útgefið 26. maí 1998. Sunnudaginn 8. febrúar 1998, kl. 04:42,
var hringt á lögreglustöðina á Akureyri og óskað eftir aðstoð lögreglu í
miðbæinn vegna slagsmála, sem þar hefðu orðið. Á vettvangi hittu lögreglumenn
kæranda, Val Hafsteinsson, og félaga hans vitnið Magnús Bjargarson. Í
frumskýrslu lögreglu er þess getið að kærandi hafi verið nokkuð bólginn í
andliti, sérstaklega á nefi og með brotna framtönn vinstra megin. Þá er þess
getið að nokkuð hafi blætt úr höfði kærandans, ofan við vinstra eyra. Kærandi
greindi lögreglu frá því á vettvangi að hann hefði hlotið áverkana af völdum
ákærða Helga Gunnlaugssonar. Kærandi var færður á slysadeild
Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri til aðhlynningar og í fyrirliggjandi
læknisvottorði Þorvaldar Ingvarssonar, bæklunarlæknis, dags. 24.03.1998, er
áverkum hans lýst svofellt: „Skoðun: 5 cm. ofan við vinstra eyra er
ca 2 cm langur skurður, nokkuð djúpur. Nef er verulega bólgið og grunur er um
nefbrot. Þó er engin aflögun til staðar
og miðsnes er ekki úr lagi fært. Það er fleiður á vinstri nasavæng. Blæðing úr
báðum nösum. Neðri vör er sprungin á
tveimur stöðum og vinstri framtönn er skábrotin. Mar og tvær rispur eru til
staðar hægra megin á hálsi, einnig mar á vinstri öxl og undir hægri geirvörtu.
Fjögur lítil fleiðursár eru á vinstra hné.
Sárið var saumað með fjórum saumum og settar á umbúðir. Neftróð var sett
í hægri nös. Sj. síðan boðaður til
endurkomu 09.02. til rtg-myndatöku og til að fjarlægja neftróð úr nefi sem
notað var til að stöðva blæðingu. Þegar hann kemur til endurkomu hefur hann
fjarlægt neftróðið, blóðnasirnar hættar. Rtg-mynd af nefi sýndi ekki brot.“ Kærandi, Valur Hafsteinsson, bar fram
formlega kæru á hendur ákærða mánudaginn 9. febrúar s.l. Við meðferð málsins andmælti ákærði
sakargiftum og kannaðist ekki við að hafa slegið kæranda hnefahögg með þeim
afleiðingum sem lýst er í ákæruskjali ríkissaksóknara. Ákærði viðurkenndi hins
vegar að hafa átt í útistöðum við kæranda í miðbæ Akureyrar aðfaranótt 8.
febrúar s.l., nánar til tekið við Strandgötu 4, húsnæði Nýja bíós. Ákærði
kvaðst hafa verið ölvaður umrædda nótt og af þeim sökum bar hann fyrir sig
minnisleysi að nokkru. Þannig gat ákærði eigi sagt til um hvert hefði verið
tilefni illdeilna þeirra, en ætlaði að hann hefði ætlað að skilja kæranda og
félaga hans að. Vísaði ákærði og til
þess að hann hefði ekkert átt sökótt við kæranda. Fyrir dómi lýsti ákærði átökum sínum við
kæranda á þann veg að þeir hefðu verið í gagnkvæmum slagsmálum og m.a. legið í
fangbrögðum á akbrautinni. Í þeirri stöðu kvaðst ákærði hafa slegið til
kæranda, en ekki gat hann sagt til um hvar högg hans hefðu lent á líkama
kæranda. Ákærði kvaðst hafa orðið fyrir höggum frá kæranda, en ekki hlotið aðra
áverka en smávægilegar rispur á olnboga. Ákærði bar að allmargir vegfarendur
hefðu verið á vettvangi, og staðhæfði að einhverjir þeirra hefðu sparkað í
kæranda þar sem hann lá á akbrautinni. Ákærði ætlaði að átökin hefðu staðið
yfir í u.þ.b. 5 mínútur og bar að þeim hefði lokið er nærstaddir aðilar drógu
þá í sundur. Eftir það kvaðst ákærði ekkert hafa skipt sér af kærandanum og þá
ekki af félaga hans, en ákærði kvað félagann þó eitthvað hafa skipt sér af
málum. Framburður
vitna. Kærandi, Valur Hafsteinsson, vélstjóri,
fæddur 1975, bar fyrir dómi að hann hefði aðfaranótt 8. febrúar s.l. verið að
skemmta sér í Sjallanum ásamt félaga sínum, Magnúsi Bjargarsyni, og eftir
skemmtunina kvað hann þá hafa gengið saman suður Geislagötu í átt að
Nætursölunni, Strandgötu 6. Kærandi kvaðst hafa verið undir áhrifum áfengis
líkt og félagi hans og bar að þeir hefðu verið að kýta, en við húsnæði Nýja
bíós, skammt frá Nætursölunni kvað hann ákærða hafa blandað sér í málið. Ætlaði
kærandi að ákærði hefði ætlað að stöðva deilur þeirra félaganna, en afskipti
hans hins vegar leitt til þess að þeir, þ.e. hann og ákærði, hefðu lent í
slagsmálum. Ákærði kvað slagsmálin aðallega hafa falist í gagnkvæmum hrindingum
og staðfesti að þeir hefðu báðir fallið á akbrautina. Fyrir dómi kannaðist
kærandi við að hafa reynt að slá til ákærða, en ekki tekist. Þá kvaðst hann
ekki hafa hlotið ákomur frá ákærða við nefndar aðstæður. Kærandi kvað átökunum
hafa lokið er nærstaddir aðilar skildu þá að, en kannaðist ekki við að þessir
aðilar hefðu skipt sér af málum með öðrum hætti t.d. með spörkum eða barsmíðum.
Kærandi bar að atgangurinn hefði staðið yfir í örfáar mínútur og kvaðst hann
ekki hafa hlotið aðrar ákomur en mar á hálsi og ætlaði að sá áverki hefði komið
er ákærði tók hann hálstaki. Kærandi kannaðist og ekki við að hafa hlotið
blóðnasir í átökunum. Kærandi bar að eftir að atganginum var lokið hefði hann
farið af vettvangi skamma stund, en síðan gengið til félags síns, Magnúsar
Bjargarsonar, þar sem hann var í viðræðum við ákærða, skammt frá Nætursölunni.
Í staðfestri skýrslu kæranda hjá lögreglu hinn 9. febrúar s.l. lýsti hann
málsatvikum nánar svofellt: „Mætti segir að hann hafi gengið til
vesturs að Levís búðinni. Hann hafi verið þar smástund en síðan gengið austur
gangstéttina sunnan við Strandgötuna. Hann segir að Magnús hafi þá verið að
tala við Helga. Mætti segist hafa ætlað að bíða eftir Magnúsi og vera honum
samferða. Mætti segist hafa gengið í átt að Magnúsi og Helga. Hann segist hafa
stöðvað álengdar og beðið. Hann hafi verið búinn að bíða nokkra stund þegar
Helgi hafi gengið að honum og fyrirvaralaust og án nokkurrar ástæðu slegið hann
eitt hnefahögg í andlitið. Höggið hafi komið í nef hans og munn. Hann hafi
fallið afturfyrir sig í götuna. Mætti segir að strax hafi farið að blæða mjög
mikið úr nefi hans og hann hafi fundið að vinstri framtönn hafi brotnað við
höggið. Mætti segir að hann viti ekki mikið um hvað gerðist fyrst eftir höggið.
Magnús hafi sagt honum að 4-5 aðilar hefðu sparkað í hann þar sem hann lá eftir
að Helgi sló hann. Mætti segist hafa rétt Magnúsi farsíma og Magnús hafi hringt
á lögregluna. Mætti segir að Magnús hafi lent í einhverju þrefi til að fá
lögregluna á staðinn en hún hafi komið eftir nokkurt þóf. Mætti segir að
lögreglan hafi flutt hann á Slysadeild F.S.A. Hann hafi verið með skurð á
hnakka, bólgur á nefi auk þess að vinstri framtönn sé brotin. Auk þess sé hann
fleiðraður á hálsi eftir hálstak er hann og Helgi voru að slást hjá 1929.“ Frásögn kæranda fyrir dómi var í öllum
aðalatriðum samhljóða ofangreindri skýrslu hans hjá lögreglu. Vitnið, Magnús Bjargarson,
pípulagningamaður, fæddur 1975, lýsti fyrir dómi samskiptum þeirra félaganna
eftir skemmtun í Sjallanum með sama hætti og kærandi hér að framan. Vitnið bar
að við Nætursöluna hefði ákærði, Helgi Gunnlaugsson, svo og þrír ókunnugir
piltar haft afskipti af þeim og að til smápústra hefði komið þeirra í milli. Í
framhaldi af því kvaðst vitnið hafa tekið ákærða tali, en veitt því athygli
hvar Valur lá á akbrautinni og að piltarnir þrír veittust þar honum með
spörkum. Vitnið staðhæfði að ákærði hefði ekkert blandað sér í atganginn og
vísaði til þess að hann hefði einungis staðið í örfáar mínútur, en Valur þá
staðið upp og nokkru síðar komið til þeirra. Í staðfestri skýrslu hjá lögreglu
lýsti vitnið atvikum máls nánar svofellt: „Mætti segir að hann hafi svo haldið
áfram að tala við Helga. Valur hafi staðið vinstra megin við Helga og ekki haft
sig í frammi. Skyndilega, og án sýnilegra ástæðu, hafi Helgi snúið sér að Val
og slegið hann einu mjög kröftugu hnefahöggi í andlitið. Mætti segir að Valur
hafi fallið afturábak í götuna. Blóð hafi farið að renna frá nefi Vals og
framtönn í honum hafi verið brotin. Mætti segir að Valur hafi rétt honum síma,
sem hafi reyndar verið brotinn eftir árásina, og með honum hafi mætti hringt
eftir aðstoð lögreglu. Lögreglan hafi svo komið og ekið þeim á Slysadeild
F.S.A. Mætti segir að eftir árásina hafi hann rifist eitthvað við Helga
Gunnlaugsson. Helgi hafi gefið þá skýringu að Valur hafi slegin hann. Mætti
segir að hann hafi ekki séð neitt slíkt og ekki séð neina áverka á Helga.“ Fyrir dómi staðhæfði vitnið að hnefahögg
það er kærandi hlaut frá ákærða hefði verið mjög fast og bar að Valur hefði
fallið kylliflatur á akbrautina og orðið blóðugur í andliti. Vitnið staðhæfði
að Valur hefði fengið áverka sína í andlitið af völdum nefnds hnefahöggs
ákærða. Hins vegar kvaðst vitnið hafa ályktað það síðar að kærandi hefði hlotið
aðra áverka sína, þ.e. mar og rispur á búk, vegna þeirra barsmíða er hann varð
fyrir af hálfu piltanna þriggja fyrir margnefnt hnefahögg ákærða. Vitnið Elvar Már Sigurðsson, verkamaður,
fæddur 1980, staðhæfði fyrir dómi að það hefði fylgst með slagsmálum ákærða og
Vals Hafsteinssonar við Nætursöluna. Vitnið bar að nefndir aðilar hefðu þá
legið á akbrautinni og viðhaft gagnkvæmar kýlingar. Þrátt fyrir það kvaðst
vitnið ekki hafa litið á atgang þeirra sem harkaleg átök, fremur sem tusk. Fyrir dómi kannaðist vitnið ekki við að
nærstaddir aðilar hefðu skipt sér af málum og er átökunum lauk kvaðst það engin
áverkamerki hafa séð á ákærða eða Val Hafsteinssyni. Vitnið Elvar var ekki yfirheyrt við
frumrannsókn lögreglu og fyrir dómi vísaði það til nokkurs minnisleysis um
málsatvik og bar að það hefði verið undir áhrifum áfengis umrædda nótt. Vitnið, Jóhann Kristinsson, verkamaður,
fæddur 1980, staðhæfði fyrir dómi að það hefði fylgst með slagsmálum ákærða og
Vals Hafsteinssonar við Nætursöluna stutta stund, og á þeim tíma séð hvar
nærstaddir aðilar reyndu að stía þeim í sundur. Vitnið staðhæfði að það hefði
ekki séð nefnda aðila skipta sér af ákærða eða Val með öðrum hætti, t.d. ekki
með spörkum eða barsmíðum. Eftir atganginn kvaðst vitnið hafa veitt því athygli
að Valur var með blóðnasir, en ekki kvaðst það hafa séð hvernig hann hlaut
áverkann. Vitnið kvaðst ekki hafa séð áverka á ákærða. Fyrir dómi hefur Jóhann Olsen,
lögreglumaður, staðfest framangreinda frumskýrslu lögreglu og var það mat hans
að Valur Hafsteinsson og Magnús Bjargarson hefðu ekki verið áberandi ölvaðir
aðfaranótt 8. febrúar s.l. Hann kvað frásögn þeirra hafa verið greinargóða. Niðurstaða. Í máli þessu verður lagt til grundvallar
að viðskipti ákærða og Vals Hafsteinssonar hafi átt sér stað við Strandgötu
4-6, en eigi handan götunnar, við útibú Landsbanka Íslands, líkt og segir í
ákæruskjali. Þetta þykir þó ekki standa í vegi þess að dæmt verði um
sakarefnið, sbr. 1. mgr. 117. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála. Við meðferð málsins hefur Valur
Hafsteinsson staðfastlega borið að höfuðáverka hans megi rekja til
fyrirvaralauss hnefahöggs frá ákærða, nokkru eftir að þeir höfðu hætt átökum í
Strandgötunni. Vitnið Magnús Bjargarson, félagi kæranda, hefur skilmerkilega
lýst barsmíðinni og jafnframt staðhæft að kærandi hafi ekki borið áverka í
andliti fyrir hnefahöggið. Að mati dómsins er frásögn vitnisins trúverðug og er
að áliti dómsins eigi varhugavert, þegar framburður annarra vitna er virtur
samhliða, að telja sannað, þrátt fyrir neitun ákærða, að ákærði hafi gerst
sekur um þá háttsemi sem honum er að sök gefin, að því frátöldu að ekki þykir
alveg nægjanlega sannað að hann hafi valdið kæranda áverkum á vinstri öxl og
undir hægri geirvörtu. Atferli ákærða varðar að framangreindu
virtu við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr.
laga nr. 20/1981. Ólafur Birgir Árnason,
hæstaréttarlögmaður, hefur fyrir hönd Vals Hafsteinssonar, haft uppi
skaðabótakröfu á hendur ákærða og sundurliðast hún þannig: Í máli þessu hefur ákærði verið
sakfelldur fyrir líkamsárás og ber hann fébótaábyrgð gagnvart bótakrefjanda
vegna tjóns hans. Ber að dæma ákærða til að greiða tjónþola, Val Hafsteinssyni,
kostnað af komu á slysavarðstofu, kostnað af komu til heimilislæknis og vegna
röntgenrannsóknar. sbr. 2.-4. tl. kr. 4.070, en bótaliðirnir eru studdir
gögnum. Tjónþoli þykir eiga rétt til miskabóta skv. 26. gr. skaðabótalaga, sem
þykja hæfilega ákveðnar kr. 40.000,-. Samkvæmt 4. mgr. 172. gr. laga nr.
19/1991 á tjónþoli rétt á bótum vegna lögmannsaðstoðar og þykja þær hæfilega
tilteknar kr. 12.450,- með virðisaukaskatti. Kröfu um tannlæknakostnað, sbr. 1.
tl., er vísað frá dómi þar sem krafan er einungis byggð á áætlun. Ákærði verður samkvæmt framanrituðu
dæmdur til að greiða tjónþola bætur samtals að fjárhæð kr. 56.520,-. II. Ákærði, A, var samkvæmt vottorði
sakaskrár ríkisins dæmdur í 5 mánaða skilorðsbundið fangelsi fyrir
þjófnaðarbrot auk sektarrefsingar vegna fíkniefnabrots með dómi Héraðsdóms
Norðurlands eystra þann 31. desember s.l.
Þá var ákærði dæmdur fyrir þjófnaðarbrot, sem hann framdi í nóvember
s.l. með dómi sama dómstóls þann 24. apríl s.l., en eigi gerð sérstök refsing
með hliðsjón af 78. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með broti sínu nú hefur ákærði rofið
skilorð dómsins frá 31. desember s.l. og ber skv. 60. gr. hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 2. gr. laga
nr. 20/1981 og 7. gr. laga nr. 22/1955 að ákveða ákærða refsingu í einu lagi
eftir reglum 77. gr. og 78. gr. laganna með broti því sem hér er til
meðferðar. Refsing hans þykir hæfilega
ákveðin 6 mánaða fangelsi. Þegar litið er til þess að ákærði játaði brot sitt
skýlaust og skilaði þýfi, sem hann hafði undir höndum áður en hann var boðaður
til lögregluyfirheyrslu og að hann var einungis 17 ára þegar hann framdi fyrri
hegningarlagabrot þá þykir enn fært að fresta fullnustu refsingar hans og skal
hún niður falla að liðnum 3 árum frá uppkvaðningu dóms þessa haldi hann almennt
skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19, 1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22,
1955. Það er jafnframt ákvörðun dómsins að frestun fullnustu refsivistar ákærða
verði bundin því skilyrði að hann sæti á skilorðstímanum sérstakri umsjón, sbr.
1. og 2. tl. 3. mgr. 57. gr. laga nr. 19, 1940. Skal sýslumaðurinn á Akureyri,
sem ákærandi, tilnefna þann aðila, sem hafa skal með hendi umsjónina, sbr. 1.
mgr. 58. gr. hegningarlaga, sbr. 12. gr. laga nr. 84, 1996. Ákærði, Helgi Gunnlaugsson, fæddur 25.
september 1978, hefur samkvæmt vottorði sakaskrá ríkisins tvívegis gengist
undir sektargreiðslur með sátt, árið 1994 vegna skemmdarverka og árið 1997
vegna ölvunaraksturs. Þá hefur hann
hlotið eftirgreinda refsidóma: Samkvæmt
upplýsingum dómsins er ákærði nú í 5 mánaða refsiúttekt vegna eldri dóma. Í máli þessu
hefur ákærði gerst sekur um auðgunarbrot og líkamsárás. Brotin eru framin fyrir
uppkvaðningu dómsins frá 28. apríl s.l., en sá dómur var ákvarðaður með
hliðsjón af dómi þeim er ákærði hlaut í árslok 1997, en hann hefur nú rofið
skilorðshluta dómsins. Ber að ákvarða refsingu með hliðsjón af 60. gr., sbr.
77. gr. almennra hegningarlaga. Líta ber til þess að á árunum 1994 til 1996 var
ákærði dæmdur fyrir samkynja brot og nú er fjallað um, en að þau voru þó framin
áður en hann náði 18 ára aldri. Við
ákvörðun refsingar verður og litið til þess að ákærði játaði þjófnaðarbrotið
skýlaust og skilaði þýfi til eiganda, að hann átti í átökum við árásarþola Val
Hafsteinsson, sbr. til hliðsjónar 3. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga, en
að atlaga hans var mun harkalegri og að ákærði lét í raun til skarar skríða
eftir að atganginum var lokið. Þá ber að
virða það að brot þau sem hér eru til meðferðar eru framin fyrir uppkvaðningu
dóms sem kveðinn var upp hinn 28. apríl s.l. Með hliðsjón af öllu framanrituðu
og hegningaraukaáhrifum 78. gr. hegningarlaganna þykir refsing ákærða nú
hæfilega ákveðin 8 mánaða fangelsi. Rétt þykir að fresta 7 mánuðum af
refsingunni og skal sá hluti niður falla að liðnum 3 árum frá uppkvaðningu dóms
þessa að telja haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr.
19, 1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22, 1955. Rétt þykir, svo sem gert var í dómnum
frá 28. apríl s.l., að binda frestun fullnustunnar einnig skilyrðum 1. og 2.
tl. nefndrar lagagreinar. Með vísan til
164. gr. og 165. gr. laga nr. 19, 1991 ber að dæma ákærða Helga Gunnlaugsson
til að greiða saksóknarlaun til ríkissjóðs kr. 50.000 og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda síns, Hreins Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 50.000. Annan
sakarkostnað greiði ákærðu óskipt. Dóm þennan
kvað upp Ólafur Ólafsson, héraðsdómari. Dómsorð: Ákærði, Helgi Gunnlaugsson, sæti 8
mánaða fangelsi, en fresta skal fullnustu 7 mánaða af refsingunni og skal sá
hluti niður falla að liðnum 3 árum frá uppkvaðningu dómsins haldi ákærði
almennt skilorð 57. gr., sbr. 4. gr. laga nr. 22, 1955. Þá er frestun á
fullnustu refsivistar jafnframt bundin því skilyrði að ákærði sæti á
skilorðstímanum sérstakri umsjón, sbr. 1. og 2. tl. 3. mgr. 57. gr., sbr. 4.
gr. laga nr. 22, 1955. Skal sýslumaðurinn á Akureyri hafa umsjónina með hendi. Ákærði, A, sæti 6 mánaða fangelsi, en
fullnustu refsingarinnar skal fresta og falli hún niður að liðnum 3 árum frá
uppkvaðningu dómsins, haldi hann almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19, 1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22, 1955. Þá er frestun fullnustu
refsivistar jafnframt bundin því skilyrði að ákærði sæti á skilorðstímanum
sérstakri umsjón, sbr. 1. og 2. tl. 3. mgr. 57. gr. hegningarlaga, sbr. 4. gr.
laga nr. 22, 1955. Skal sýslumaðurinn á
Akureyri hafa umsjónina með hendi. Ákærði, Helgi Gunnlaugsson, greiði Val
Hafsteinssyni, kt. 010875-4989, kr. 56.520 í skaðabætur. Ákærði, Helgi Gunnlaugsson, greiði
saksóknarlaun í ríkissjóð kr. 50.000,- og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns,
Hreins Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 50.000, en að öðru leyti greiði hann
ásamt ákærða A sakarkostnað óskipt. |
Mál nr. 323/1998 | Virðisaukaskattur Staðgreiðsla opinberra gjalda Sekt Vararefsing Skilorð Stjórnarskrá | Á
var dæmdur fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt og lögum um staðgreiðslu
opinberra gjalda Töldust brot Á í heild meiri háttar og var honum einnig
ákvörðuð refsing samkvæmt 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga. Voru
fyrirmæli um lágmark sekta í 1. mgr. 40. gr. laga um virðisaukaskatt og 2. mgr.
30. gr. laga um staðgreiðslu opinberra gjalda ekki talin brjóta í bága við 2.
gr. eða 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar þó að þau leiði til verulegra hærri
refsinga en almennt eru dæmdar fyrir sambærileg brot og áður voru dæmdar vegna
sams konar brota. Var talið að samkvæmt 1. málsl. 61. gr. stjórnarskrárinnar
yrði ekki hjá því komist að leggja þessi lagaákvæði til grundvallar við
ákvörðun sektar sem gera yrði samhliða fangelsisrefsingu í samræmi við
dómvenju. Var Á dæmdur til skilorðsbundinnar fangelsisrefsingar og sektar, en
til vararefsingar yrði sektin ekki greidd innan tilskilins tíma. Við ákvörðun
vararefsingar var litið til þess sem ætla mætti að hefðu getað orðið viðurlög á
hendur Á ef ekki hefði verið mælt fyrir um lágmark þeirra í lögum. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 10. ágúst 1998 af hálfu ákæruvalds og krefst þess að refsing ákærða
verði þyngd frá því, sem ákveðið var í hinum áfrýjaða dómi. Ákærði krefst þess að refsing
samkvæmt héraðsdómi verði milduð. I. Með ákæru í málinu var ákærða, sem
var meðeigandi og fyrirsvarsmaður Húsamálarans sf., gefið að sök að hafa ekki
staðið skil á virðisaukaskatti, sem var lagður á félagið vegna nánar tiltekinna
skatttímabila frá september 1993 til desember 1995, samtals 3.666.683 krónur,
og staðgreiðslu opinberra gjalda, sem félagið hélt eftir af launum starfsmanna
sinna tilgreinda mánuði frá október 1993 til sama mánaðar á árinu 1995, alls
1.433.059 krónur. Undir rekstri málsins fyrir héraðsdómi var viðurkennt af
hálfu ákæruvalds að greiddar hafi verið 75.335 krónur inn á virðisaukaskatt á
tilteknu gjaldatímabili á árinu 1995, sem ekki hafi verið tekið mið af í ákæru.
Var fjárhæð vanskila á virðisaukaskatti því lækkuð sem því nam, eða í 3.591.348
krónur. Þá viðurkenndi ákæruvaldið jafnframt að greiðst hafi samtals 169.291
króna meira en ráðgert var í ákæru inn á vanskil félagsins á staðgreiðslu
opinberra gjalda. Lækkaði því heildarfjárhæð ógreiddrar staðgreiðslu í
1.263.768 krónur og taldist vanskilatímabilið hafa staðið frá ágúst 1994 til
október 1995. Að gerðum þessum breytingum á ákæru gekkst ákærði við
sakargiftum. Óumdeilt er að Húsamálaranum sf.
bar að greiða samtals 2.159.033 krónur í virðisaukaskatt á gjalddögum á
tímabilinu frá 5. desember 1993 til 5. febrúar 1995. Þessi vanskil varða ákærða
refsingu samkvæmt 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Þá
liggur fyrir að félaginu var skylt að greiða alls 1.432.315 krónur í
virðisaukaskatt á gjalddögum frá 5. október 1995 til 5. febrúar 1996. Að þessu
leyti braut ákærði gegn 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, svo sem ákvæðinu var
breytt með 3. gr. laga nr. 42/1995, en þau tóku gildi 9. mars 1995. Af þeirri fjárhæð, sem Húsamálarinn
sf. stóð ekki skil á vegna staðgreiðslu opinberra gjalda, féllu í gjalddaga
samtals 477.656 krónur á tímabilinu frá 1. september 1994 til 1. janúar 1995,
23.639 krónur hinn 1. júní 1995, en 762.473 krónur frá 1. júlí til 1. nóvember
sama árs. Með vanskilum á fyrsta tímabilinu braut ákærði gegn 1. mgr. 30. gr.
laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda. Vanskil á öðru og þriðja
tímabilinu vörðuðu við 2. mgr. 30. gr. sömu laga, eins og þeim var breytt með
2. gr. laga nr. 42/1995. Vanskil Húsamálarans sf. á
virðisaukaskatti og staðgreiðslu opinberra gjalda, sem var í gjalddaga frá og
með 1. júlí 1995, námu samkvæmt framansögðu alls 2.194.788 krónum. Þann dag tók
gildi ákvæði 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr.
laga nr. 39/1995, en samkvæmt því liggur fangelsi allt að sex árum við meiri
háttar broti gegn 1. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 og 2. mgr. 30. gr. laga nr.
45/1987, svo sem bæði þau lög hljóða nú. Að þessu leyti kom 1. mgr. 262. gr.
almennra hegningarlaga í stað ákvæða 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 og 7.
mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, eins og þau voru fyrir 9. mars 1995, en samkvæmt
þeim vörðuðu brot gegn nefndum lagagreinum fangelsi allt að sex árum ef sakir
voru miklar. Vanskil Húsamálarans sf. á virðisaukaskatti og staðgreiðslu
opinberra gjalda í gildistíð síðastnefndra lagaákvæða voru sem áður segir alls
2.636.689 krónur. Þegar þeim vanskilum er bætt við vanskil félagsins frá og með
1. júlí 1995 verða þau til þess að brot ákærða telst í heild meiri háttar. Hann
hefur því unnið til refsingar samkvæmt 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga,
sbr. 2. gr. sömu laga, jafnframt þeim ákvæðum laga nr. 45/1987 og 50/1988, sem
áður er getið. II. Ákærði hefur ekki áður sætt
refsingu. Með vísan til þess, sem áður
greinir um umfang brots ákærða gegn 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga,
verður hann dæmur til að sæta fangelsi í þrjá mánuði, skilorðsbundið í tvö ár. Samkvæmt 1. mgr. 40. gr. laga nr.
50/1988 og 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, eins og þessum lögum var breytt
með 2. gr. og 3. gr. laga nr. 42/1995, varða brot vegna vanskila á
virðisaukaskatti og staðgreiðslu opinberra gjalda sekt, sem skal aldrei vera
lægri en nemur tvöfaldri fjárhæð vanskilanna og ekki hærri en tífaldri
fjárhæðinni. Þessi ákvæði taka til vanskila Húsamálarans sf. á virðisaukaskatti
og staðgreiðslu opinberra gjalda, sem féll í gjalddaga frá og með 1. apríl
1995. Þau vanskil nema í heild 2.218.427 krónum. Þótt fallist verði á að
áðurnefnd lagafyrirmæli leiði til verulega hærri refsingar en þeirrar, sem
almennt er nú ákveðin vegna sambærilegra brota og áður var ákveðin vegna sams
konar brota, verða þau hvorki af þeim sökum né öðrum réttilega talin brjóta í
bága við 2. gr. eða 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr.
stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995. Samkvæmt 1. málslið 61. gr.
stjórnarskrárinnar verður því ekki komist hjá því að leggja þessi fyrirmæli til
grundvallar við ákvörðun sektar, sem gera verður ákærða samhliða
fangelsisrefsingu, svo sem dómvenja stendur til. Eins og atvikum er háttað í
málinu eru ekki skilyrði til að beita í þessu sambandi ákvæðum 74. gr. almennra
hegningarlaga. Að gættu þessu og teknu tilliti til brota ákærða, sem varða
vanskil Húsamálarans sf. á gjöldum fyrir gildistöku laga nr. 42/1995, verður
hann dæmdur til að greiða í ríkissjóð 4.500.000 krónur í sekt innan fjögurra
vikna frá uppsögu þessa dóms. Vararefsing verður ákveðin með sama hætti og í
dómi Hæstaréttar, uppkveðnum í dag í máli nr. 327/1998. Er hún hæfilega ákveðin
fangelsi í þrjá mánuði. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um
sakarkostnað skal vera óraskað. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan
áfrýjunarkostnað málsins, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Ásgeir Vilhjálmsson, sæti
fangelsi þrjá mánuði. Fullnustu þeirrar refsingar skal frestað og hún falla
niður að liðnum tveimur árum frá uppsögu þessa dóms ef ákærði heldur almennt
skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr.
22/1955. Ákærði greiði í ríkissjóð 4.500.000
krónur í sekt innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms, en sæti ella
fangelsi þrjá mánuði. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað
er óraskað. Ákærði greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 75.000
krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Þorsteins
Einarssonar héraðsdómslögmanns, 75.000 krónur. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 1. júlí 1998. Ár 1998,
miðvikudaginn 1. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem haldið er í
Dómhúsinu við Lækjartorg af Ingibjörgu Benediktsdóttur héraðsdómara, kveðinn
upp dómur í sakamálinu nr. 548/1998: Ákæruvaldið gegn Ásgeiri Vilhjálmssyni,
sem tekið var til dóms 29. júní sl. Málið er höfðað með
ákæruskjali ríkissaksóknara 22. maí sl. gegn ákærða, Ásgeiri Vilhjálmssyni, kt.
290864-4539, Hlíðarhjalla 74, Kópavogi, „I. Fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt. Ákærða sem meðeiganda
og fyrirsvarsmanni Húsamálarans sf., kt. 701274-2379, sem tekin var til
gjaldþrotaskipta þann 27. ágúst 1996, er gefið að sök að hafa brotið gegn lögum
um virðisaukaskatt með því að hafa eigi, í samræmi við það sem lög áskilja,
staðið Tollstjóranum í Reykjavík skil á virðisaukaskatti sem innheimtur hafði
verið í nafni sameignarfélagsins á árunum 1993, 1994 og 1995 samtals að fjárhæð
kr. 3.666.683 og sundurliðast sem hér greinir: Greiðslutímabil: Telst þetta varða við
1. mgr., sbr. 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50,1988, um virðisaukaskatt, sjá nú 3.
gr. laga nr. 42,1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19,1940,
sbr. 1. gr. laga nr. 39,1995. II. Fyrir brot gegn lögum um staðgreiðslu
opinberra gjalda. Þá er ákærða gefið að sök að hafa brotið gegn lögum um staðgreiðslu
opinberra gjalda með því að hafa eigi, í samræmi við það sem lög áskilja,
staðið Gjaldheimtunni í Reykjavík skil á staðgreiðslu opinberra gjalda sem
haldið var eftir af launum starfsmanna Húsamálarans sf. á árunum 1993, 1994 og
1995 samtals að fjárhæð kr. 1.433.059. Greiðslutímabil: Telst þetta varða við
1. mgr. 30. gr., sbr. 7. mgr. laga nr. 45,1987 um staðgreiðslu opinberra
gjalda, sjá nú 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45,1987, sbr. 2. gr. laga nr. 42, 1995
og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 1. gr. laga nr. 39,1995. Þess er krafist að
ákærði verði dæmdur til refsingar fyrir framangreind brot.” Óumdeilt er að ákærði
hafi greitt innskatt annars vegar að fjárhæð 8.400 krónur 19. júní 1995 og hins
vegar að fjárhæð 66. 935 krónur 23. ágúst 1995.
Var því af hálfu ákæruvalds lækkuð fjárhæð sú sem getið er í ákæru að
því er varðar tímabilið júlí til ágúst 1995 sem þessu nemur, samtals kr.
75.335, þannig að samanlögð fjárhæð vangreidds virðisaukaskatts, sem nú er
ákært fyrir nemur því 3.591.348 krónum Fjárhæð II. kafla
ákæru var einnig lækkuð af hálfu ákæruvalds við meðferð málsins, sem nemur
samtals 169.291, þar sem óumdeilt var að ákærði hefði greitt opinber gjöld
fyrir árið 1993 og væri skuldlaus hvað það ár varðar svo og 138.766 krónur af
gjöldum ársins 1994. Ákærði hefur
viðurkennt að hann hafi framið þau brot sem hann er ákærður fyrir eins og
ákæruefnið er nú. Þar sem ákærði játaði
skýlaust sakargiftir var farið með málið í samræmi við ákvæði 125. gr. laga um
meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Sækjandi og verjandi ákærða fjölluðu um
lagaatriði og viðurlög áður en málið var tekið til dóms. Með skýlausri
játningu ákærða, sem er í samræmi við önnur gögn málsins þykir sannað að hann
hafi gerst sekur um þau brot, sem honum eru nú að sök gefin í ákæru og þar eru
rétt heimfærð til refsiákvæða. Samkvæmt sakavottorði
ákærða hefur hann ekki fyrr sætt refsingu. Við ákvörðun refsingar ákærða þykir rétt að taka tillit til
þess að hann var samvinnuþýður við rannsókn málsins, játaði brot sín skýlaust
og kjör hans eru afar bágborin, en ákærði er gjaldþrota og býr í leiguhúsnæði
og hefur fyrir fjölskyldu að sjá. Á hinn bóginn ber að líta til þess að brot
hans eru stórfelld. Við ákvörðun refsingar fyrir brot hans sem framin eru fyrir
gildistöku laga nr. 42/1995, 1. júní 1995, ber að líta til refsiákvarðana
dómstóla fyrir brot framin á þeim tíma og haga ákærða, sbr. 51. gr. almennra
hegningarlaga. Að því er varðar brot hans framin eftir gildistöku laganna ber
að líta til þess að brot hans eru stórfelld. Þegar svo stendur á er heimilt samkvæmt 1. mgr. 262. gr.
almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995 að dæma fésekt
auk varðhalds eða fangelsisrefsingar samkvæmt ákvæðum 1. eða 6. mgr. 40. gr.
laga um virðisaukaskatt, sbr. nú 3. gr. laga l. nr. 42/1995, og 1., 2. eða 7.
mgr. 30. gr., laga um staðgreiðslu opinberra gjalda nr. 45/1987, sbr. nú 2. gr.
laga nr. 45/1995. Samkvæmt ákvæðum 1. mgr. 40. gr. núgildandi laga um
virðisaukaskatt og 1. og 2. mgr. 30. gr. núgildandi laga um staðgreiðslu
opinberra gjalda skal sá sem brotlegur gerist við þau ákvæði greiða allt að
tífaldri skattfjárhæð sem undan var dregin og aldrei lægri fésekt en nemur
tvöfaldri þessari skattfjárhæð. Ef fésekt er beitt eftir þessum ákvæðum
samhliða refsingu 262. gr. almennra hegningarlaga er dómstóll því bundinn
ofangreindu lágmarki sektarrefsingarinnar. Ljóst er, að verði ákærða gerð
fésekt í máli þessu vegna brotanna sem framin eru eftir gildistöku ofangreindra
laga, þá muni hann ekki hafa neina möguleika á því að greiða sektina innan
lögmæltra tímamarka og mun þá koma til margra mánaða vararefsingar sem yrði mun
hærri en ef ákærða yrði dæmd óskilorðsbundin fangelsisrefsing, sem ekki þykir
koma til álita þegar litið er til verknaðar hans, getu til að greiða sektina og
hreins sakaferils. Lágmarksrefsing í ofangreindum lögum veldur því að refsingar
í málum af því tagi sem hér er til meðferðar eru mun þyngri en ýmis sambærileg
auðgunarbrot gegn almennum hegningarlögum. Með slíkri löggjöf er þegnunum
mismunað og þykir hún brjóta gegn meginreglu 1. mgr. 65. gr. stjórnskipunarlaga
nr. 33/1944, sbr. 3. gr. laga nr. 97/1995 um að allir skuli vera jafnir fyrir
lögunum án tillits til efnahags. Í ljósi þessa og framanritaðra, bágs fjárhags
ákærða, sbr. 51. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, verður sektarrefsingu
ekki beitt jafnhliða fangelsisrefsingu í máli þessu að því er varðar brot
ákærða, sem framin eru eftir gildistöku laga nr. 42/1995. Þykir refsing hans
hæfilega ákveðin með vísan til þess sem að framan er getið og 77. gr. almennra
hegningarlaga, fangelsi í 6 mánuði, en fresta skal fullnustu refsingarinnar og
falli hún niður að 3 árum liðnum frá birtingu dómsins að telja, haldi ákærði
almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga
nr. 22/1955. Þá er ákærði jafnframt dæmdur til að greiða vegna brota sem framin
eru fyrir gildistöku laga 42/1995, 1.000.000 krónur í sekt til ríkissjóðs, en
sæti varðhaldi í 3 mánuði, greiðist sektin ekki innan 4 vikna frá birtingu
dómsins. Loks ber að dæma
ákærða samkvæmt 1. tl. 165. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála til
þess að greiða allan sakarkostnað, þar með talda þóknun skipaðs verjanda síns,
Þorsteins Einarssonar héraðsdómslögmanns vegna starfa hans við rannsókn og
meðferð málsins, 70.000 krónur. Dómsorð: Ákærði, Ásgeir
Vilhjálmsson, sæti fangelsi í 6 mánuði, en fresta skal fullnustu
refsingarinnar og falli hún niður að 3 árum liðnum frá birtingu dómsins að
telja, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga . Ákærði greiði
1.000.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa,
en sæti ella fangelsi í 3 mánuði. Ákærði greiði allan
sakarkostnað, þar með talda þóknun skipaðs verjanda síns, Þorsteins Einarssonar
héraðsdómslögmanns, 70.000 krónur. |
Mál nr. 329/1998 | Aðild Samningur Forsenda Hlutafélag Sératkvæði | Eigendur hlutafélagsins V keyptu allt hlutafé í hlutafélaginu
F en F var eignalaust félag sem ekki hafði neinn rekstur með höndum. Voru
félögin sameinuð í þeim tilgangi einum að nýta uppsafnað tap F á móti hagnaði V
við álagningu skatta. Skattyfirvöld höfnuðu því að taka tillit til
sameiningarinnar við álagningu skatta og var réttmæti þeirrar ákvörðunar
staðfest með dómi. Reis ágreiningur um hvort kaupandi gæti rift samningnum
vegna þessa. Í samningi aðila var kveðið á um að það væri forsenda kaupenda
fyrir kaupunum að skattalegur tapfrádráttur nýttist þeim og að ef þetta
skattalega hagræði nýttist ekki vegna breytinga á skattareglum skyldu seljendur
endurgreiða kaupendum kaupverðið. Lá fyrir að þetta ákvæði var upphaflega
runnið frá kaupendum, en að tillögu lögmanns seljenda var því breytt í það horf
að það var takmarkað við þau atvik að breytingar yrðu á skattareglum. Þóttu
kaupendurnir samkvæmt þessu ekki eiga endurgreiðslukröfu á seljendurna, enda
væru ákvarðanir skattyfirvalda ekki byggðar á breytingum á skattareglum og
skattaframkvæmd. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur
Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli
þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. ágúst 1998. Hann krefst þess að
gagnáfrýjandi greiði 37.676.351 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 af 33.843.111 krónum frá 30. janúar 1997 til 1. október
sama árs, en af 37.676.351 krónu frá þeim degi til greiðsludags. Til vara
krefst hann greiðslu 34.557.789 króna með vöxtum og dráttarvöxtum eins og
greinir í héraðsdómi. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað með
stefnu 8. september 1998. Gagnáfrýjandi krefst aðallega staðfestingar
héraðsdóms. Til vara er þess krafist að kröfur aðaláfrýjanda verði lækkaðar. Í
báðum tilfellum er krafist málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti. Málavextir og málsástæður
eru raktar í héraðsdómi. Í málinu krefst aðaláfrýjandi endurgreiðslu á skuld
Fargs hf. sem Verksmiðjan Vífilfell hf. greiddi með skuldabréfum útgefnum 19.
desember 1988 eftir að félögin höfðu verið sameinuð í lok þess árs. I. Ágreiningur aðila stafar
frá kaupsamningi 13. desember 1988 um allt hlutafé Fargs hf. Kaupendur voru
hluthafar í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. en gagnáfrýjandi var aðalseljandi.
Ekkert verð var greitt fyrir hlutaféð en kaupendur ábyrgðust in solidum 22.970.348
króna skuld félagsins. Farg hf. rann síðan saman við Verksmiðjuna Vífilfell
hf., sem greiddi skuldina. Aðaláfrýjandi hefur nú tekið við rekstri þess félags
og jafnframt hafa eignarhaldsfélög, sem voru meðal hlutahafa, verið sameinuð
aðaláfrýjanda og er það félag skrifað fyrir 10% hlutafjár síns. Aðaláfrýjandi
hefur því tekið við réttindum og skyldum þess félags, sem greiddi skuld Fargs
hf., og aðaláfrýjandi ber auk þess réttindi og skyldur hluthafa, en þeir
ábyrgðust skuldina in solidum. Verður því að fallast á það með héraðsdómi að
aðaláfrýjandi sé réttur aðili endurkröfumáls samkvæmt kaupsamningnum. II. Af gögnum málsins má ráða
að tilgangur kaupenda með kaupunum á hlutafé Fargs hf. var sá einn að
hlutafélag í eigu þeirra myndi nýta uppsafnað tap félagsins til þess að lækka
skatta þess félags. Tilgangur gagnáfrýjanda var hins vegar sá að fá greiðslu á
hluta eftirstöðva skulda Fargs hf. Ljóst er að þessar ástæður voru aðilum
kunnar. Skattstjórinn í Reykjavík
endurákvarðaði skatta Verksmiðjunnar Vífilfells hf. 30. desember 1994 vegna
gjaldáranna 1989, 1990, 1991, 1992 og 1993. Taldi hann að óheimilt hefði verið
að nýta ójafnað tap vegna sameiningarinnar til frádráttar tekjum Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. Gerði hann félaginu að greiða skatta eins og sameiningin hefði
ekki orðið. Aðaláfrýjandi mótmælti endurákvörðuninni og skaut henni til
úrlausnar yfirskattanefndar, sem staðfesti hana með úrskurði 11. október 1996. Aðaláfrýjandi
lét síðan reyna á þessa endurákvörðun skattanna í Héraðsdómi Reykjavíkur, sem
tók afstöðu til ágreiningsefnisins með úrskurði 9. desember 1996 í máli
aðaláfrýjanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Fól niðurstaða héraðsdóms í sér
staðfestingu á endurákvörðun skattstjóra að þessu leyti. Úrskurðurinn var
kærður til Hæstaréttar sem staðfesti hann með dómi sínum 30. janúar 1997.
Úrskurður héraðsdóms byggðist á þeim skattalögum sem í gildi voru þegar
samningurinn var gerður og sameining fyrirtækjanna átti sér stað og túlkun
þeirra laga. Var þar talið að Farg hf. hefði verið sameinað Verksmiðjunni
Vífilfelli hf. í árslok 1988 með þeim hætti sem um ræðir í 126. gr. laga um
hlutafélög nr. 32/1978 og að sameiningin hefði að öðru leyti uppfyllt skilyrði
XV. kafla þeirra laga. Hins vegar hefði verið greinilegt og í raun viðurkennt
af aðaláfrýjanda að kaup hluthafa í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. á hlutabréfum
í Fargi hf. hefði verið nokkurs konar millileikur vegna samruna félaganna og
liður í undirbúingi þeirra. Þegar kaupin væru metin heildstætt yrði að líta svo
á að gagnáfrýjandi hefði verið hinn raunverulegi viðsemjandi Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. Yrði því að telja að kaup hluthafanna á Fargi hf. hefði verið
hreinn málamyndagerningur í skattalegu tilliti og að sameining félaganna
uppfyllti því ekki gagngjaldsskilyrði 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um
tekju- og eignarskatt, sbr. og grunnreglu 58. gr. sömu laga. Þótt samningur
aðilanna hafi á þennan hátt verið talinn gerður til málamynda í skattalegu tilliti
breytir það ekki því að hann er gildur samningur um yfirfærslu réttinda
samkvæmt efni sínu. III. Aðaláfrýjandi byggir
endurkröfu sína aðallega á 4. gr. framangreinds kaupsamnings. Þar segir:
„Seljandanum er kunnugt um, að það er forsenda kaupenda fyrir kaupunum, að
skattalegur tapsfrádráttur nýtist í sameiningu Fargs hf. við annað hlutafélag,
en slíka sameiningu munu kaupendur framkvæma eigi síðar en 31.12.88. Nýtist
skattalega hagræðið ekki eða einungis að hluta, vegna breytinga á núgildandi
skattareglum, skulu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar skuldir samkvæmt
efnahagsreikningi í sama hlutfalli.“ Í forsendum héraðsdóms er rakið hver voru
tildrög þessa samningsákvæðis. Var upphaf þess komið frá kaupendum, en
nægjanlega er fram komið að því var breytt að tillögu lögmanns, sem las
samninginn yfir fyrir hönd seljenda. Verður að fallast á það með héraðsdómi að
eftir því sem upplýst er í málinu um forsögu ákvæðisins verði að líta svo á að
kaupendur hafi sætt sig við að endurgreiðslufyrirvarinn væri takmarkaður með
þeim hætti að til endurgreiðslu kæmi því aðeins að skattfrádráttur nýttist ekki
vegna breytinga á þágildandi skattareglum. Að framan er því lýst að úrskurður héraðsdóms
í máli aðaláfrýjanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík, sem staðfestur var með
dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997, var byggður á skýringum á þeim skattalögum,
sem í gildi voru þegar kaupsamningurinn var gerður. Þá ber að staðfesta álit
héraðsdóms með skírskotun til röksemda hans um að aðaláfrýjandi hafi ekki
heldur sýnt fram á að skattayfirvöld hafi breytt framkvæmd ákvæða skattalaga um
tapsfrádrátt eftir að samningurinn var gerður. Af samningsákvæðinu verður ekki
leidd frekari ábyrgð gagnáfrýjanda á því að forsendur kaupenda stæðust um að
skattalegur frádráttur nýttist. Verður að skilja ákvæðið svo að áhættunni hafi
verið skipt og hafi kaupendur sjálfir tekið á sig áhættuna af því að
framkvæmdin stæðist gildandi lög og lagaframkvæmd. Af því sem hér hefur verið
rakið og annars með skírskotun til forsendna héraðsdóms ber að staðfesta
niðurstöðu hans. Rétt er með tilvísun til
þessarar niðurstöðu að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað fyrir
Hæstarétti, svo sem nánar er greint í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal
vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Vífilfell
ehf., greiði gagnáfrýjanda, Framsóknarflokknum, 300.000 krónur í málskostnað
fyrir Hæstarétti. Ég er sammála meiri hluta
dómenda um það, að aðaláfrýjandi sé réttur aðili endurkröfumáls samkvæmt
kaupsamningnum 13. desember 1988 milli gagnáfrýjanda og hluthafa í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Ég er aftur á móti ósammála túlkun þeirra á
endurgreiðslufyrirvara 4. gr. samningsins. Fram er komið í málinu, að
kaupin á hlutafé Fargs hf. og sameining félagsins og Verksmiðjunnar Vífilfells
hf. voru gerð í því skyni að nýta tap fyrrgreinda félagsins og lækka skatta
þess síðargreinda. Þá er einnig óumdeilt, að samningsaðilar töldu, að skattalegur
tapsfrádráttur myndi nýtast við sameininguna, og var það forsenda fyrir
kaupunum. Ég tel að skýra beri fyrirvarann um endurgreiðslu í 4. gr.
samningsins með hliðsjón af þessu. Af dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 í máli
aðaláfrýjanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík er ljóst, að það var aldrei
heimilt að nýta sér þetta tap, ef það var eini tilgangurinn með samruna
fyrirtækjanna. Samkvæmt því er fullnægt skilyrðinu til endurgreiðslu samkvæmt
4. gr. samningsins. Ég er því sammála sératkvæði héraðsdóms og tel, að
aðaláfrýjandi eigi rétt til endurgreiðslu úr hendi gagnáfrýjanda. Ég er sammála meiri hluta
dómenda um það, að aðaláfrýjandi sé réttur aðili endurkröfumáls samkvæmt
kaupsamningnum 13. desember 1988 milli gagnáfrýjanda og hluthafa í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Telja verður, að
stefnubreyting í framkvæmd skattalaga hafi verið meðal þess, sem talist gat til
breytinga á gildandi skattareglum í skilningi annars málsliðar 4. gr. þessa
samnings. Hefur aðaláfrýjandi gert líklegt, að slík breyting hafi hér orðið, en
fyrir liggur því til styrktar, að skattstjóri hafði tilefni til athugunar á
frádrætti vegna yfirtekinna rekstrartapa við skoðun á skattframtali
Verksmiðjunnar Vífilfells hf. árið 1989, og einnig hitt, að yfirtakan varð
nokkurt umræðuefni í fjölmiðlum, án þess að til viðbragða kæmi. Um áhrif þessarar
breytingar, ef um hana var að ræða, er hins vegar á það að líta, að hún kom
ekki til framkvæmda fyrr en alllöngu eftir árið 1988, svo að séð verði af
gögnum málsins. Að minnsta kosti var það ekki fyrr en á árinu 1993, sem
skattframtöl þessa hlutafélags voru tekin til sérstakrar athugunar, og til
endurákvörðunar gjalda kom ekki fyrr en síðla árs 1994. Er það í raun fyrsta
álitaefnið í máli þessu, hvort fært sé yfirleitt að ætlast til ábyrgðar af
hálfu gagnáfrýjanda á afleiðingum þess, sem þannig gerðist. Í samningi um sölu
hlutabréfa til að koma á samruna milli hlutafélaga, þar sem aðalmarkmiðið er í
raun að fá verð fyrir það rekstrartap annars félagsins, er orðið geti hinu til
hagræðis í skattalegu tilliti, er ekki endilega sanngjarnt að gera ráð fyrir,
að eigendur bréfanna, sem seld eru, taki beina ábyrgð á því, að þeim árangri
verði náð, nema þeim mun meira tillit komi á móti í endurgjaldinu frá hinum,
sem að hagræðinu stefnir. Almennt séð virðist að minnsta kosti ekki sanngjarnt
að ganga til muna lengra en svo, að ábyrgðin velti á ákvörðun skatta næsta árs,
þar sem samruninn sé fram talinn, þannig að raunsætt megi kalla að reyna að
halda samhengi milli gerðar og árangurs. Í þessu tilviki fer því
fjarri, að slíkt samhengi hafi haldist óslitið. Virðast samningsaðilar hafa
mátt vænta þess að liðnu árinu 1989, að dæmi þeirra væri gengið upp og
tilætluðum árangri náð, og gætu hvorir um sig hagað gerðum sínum eftir því.
Samkvæmt þeim sjónarmiðum, sem fyrr voru rakin, er það eðlileg skýring á
samningi þeirra, að ábyrgð gagnáfrýjanda eftir öðrum málslið 4. gr. hans hafi
verið fallin niður og komin fram yfir raunhæf tímamörk, þegar skattstjóri ákvað
að taka gjöld Verksmiðjunnar Vífilfells hf. til endurákvörðunar og hafna þeim
frádrætti, sem kaupin snerust um. Má um það vísa til almennra reglna
samningaréttarins og sérstaklega þeirra, er varða forsendur samningsgerðar. Á
skýringin við án tillits til þess, hvort ákvörðun skattstjóra fól í sér
stefnubreytingu eða ekki. Á þessum forsendum er ég
sammála niðurstöðu meiri hluta dómenda um annað en málskostnað fyrir
Hæstarétti, sem rétt er að fella niður. Dómur Héraðsdóms
Reykjavíkur 25. júní 1998 Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 28.
maí 1998, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu birtri 18. febrúar
1998. Málið var þingfest 19. febrúar 1998. Stefnandi er Vífilfell ehf., kt. 470169-1419, Stuðlahálsi 1, Reykjavík. Stefndi er Framsóknarflokkurinn, kt. 560169-7449, Hafnarstræti 20,
Reykjavík. Dómkröfur stefnanda, eru þær aðallega að stefndi, Framsóknarflokkurinn,
greiði kr. 37.676.351 með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 ásamt síðari breytingum af kr. 33.843.111 frá 30. janúar 1997 til 1.
október 1997, en af kr. 37.676.351 frá þeim degi til greiðsludags. Til vara
krefst stefnandi að stefndi greiði kr. 34.557.789 með ársvöxtum samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 af þeim upphæðum og með þeirri vaxtaprósentu sem hér
segir: kr. 3.333.428, með 8,1% vöxtum frá 01.10. 1989 til 01.11.89, með 9,6%
vöxtum frá þ. d. til 01.12. 1989, með 11,2% vöxtum frá þ. d. til 01.02. 1990,
með 8,3% vöxtum frá þ. d. til 01.03. 1990, með 5,9% vöxtum frá þ. d. til 01.04.
1990, með 4,1% vöxtum frá þ. d. til 01.05. 1990, með 3% vöxtum frá þ. d. til
01.10. 1990, en kr. 7.097.353 með 3% vöxtum frá þ. d. til 01.11. 1990, með 2,3%
vöxtum frá þ. d. til 01.12. 1990, með 2,6% vöxtum frá þ. d. til 01.01. 1991,
með 2,8% vöxtum frá þ. d. til 01.02. 1991, með 4,0% vöxtum frá þ. d. til 01.03.
1991, með 4,7% vöxtum frá þ. d. til 01.07. 1991, með 5,8% vöxtum frá þ. d. til
01.09. 1991, með 6,3% vöxtum frá þ. d. til 01.10. 1991, en kr. 11.098.032 frá
þ. d. til 01.11. 1991, en með 3,9% vöxtum frá þ. d. til 01.12. 1991, með 3,4%
vöxtum frá þ. d. til 01.01. 1992, með 2,6% vöxtum frá þ. d. til 01.03. 1992,
með 1,6% vöxtum frá þ. d. til 01.04. 1992, með 1,1% vöxtum frá þ. d. til 01.06.
1992, með 1,0% vöxtum frá þ. d. til 01.09. 1992, með 0,9% vöxtum frá þ. d. til
01.10. 1992, en kr. 15.052.033 með 0,9% vöxtum frá þ. d. til 01.02. 1993, með
1,1% vöxtum frá þ. d. til 01.03. 1993, með 1% vöxtum frá þ. d. til 01.04. 1993,
með 0,9% vöxtum frá þ. d. til 01.05. 1993, með 0,8% vöxtum frá þ. d. til 01.09.
1993, með 0,9% vöxtum frá þ. d. til 01.10. 1993, en kr. 19.031.964 með 0,9%
vöxtum frá þ. d. til 01.12. 1993, með 0,5% vöxtum frá þ. d. til 01.10. 1994, en
kr. 22.956.015 með 0,5% vöxtum frá þ. d. til 01.06. 1995, með 0,6% vöxtum frá
þ. d. til 01.10. 1995, en kr. 26.845.580 með 0,6% vöxtum frá þ. d. til 01.03.
1996, með 0,9% vöxtum frá þ. d. til 01.05. 1996, með 0,8% vöxtum frá þ. d. til
01.06. 1996, með 0,7% vöxtum frá þ. d. til 01.10. 1996, en kr. 30.724.549 með
0,7% vöxtum frá þ. d. til 01.11. 1996, með 0,8% vöxtum frá þ. d. til 30.01.
1997 en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þ. d. til 01.10.
1997 og með sömu vöxtum af kr. 34.557.789 frá þ.d. til greiðsludags. Í báðum
tilfellum er þess krafist að dæmt verði að dráttarvextir leggist við höfuðstól
á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 12 mánuðum eftir upphafsdag vaxta, allt í
samræmi við 12. gr. laga nr. 25/1987. Þá er þess krafist að stefndi greiði
stefnanda málskostnað að skaðlausu, eftir atvikum samkvæmt framlögðum
málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru aðallega þær, að hann verði sýknaður af öllum
kröfum stefnanda. Til vara er þess krafist að krafa stefnanda verði lækkuð
þannig að stefnda verði einungis gert skylt að endurgreiða kr. 22.970.348, sem
er höfuðstóll greiðslu án vaxta, verðbóta eða annars kostnaðar. Þá er í báðum
tilvikum krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt framlögðum
málskostnaðarreikningi. Óumdeild málsatvik. Með kaupsamningi dags. 13. desember 1988 seldi stefndi,
Framsóknarflokkurinn, ásamt Hákoni Sigurgrímssyni, Hauki Ingibergssyni, Einari
Birni og Finni Ingólfssyni, öll hlutabréf sín í hlutafélaginu Fargi hf., eða
samtals 100% hlutafjár félagsins og var nafnverð hlutafjárins kr. 100.530.000.
Kaupendur voru Björn Ólafsson hf., Guðrún Guðmundsdóttir, Þórður Sveinsson
& Co, Pétur Björnsson, Iðunn Björnsdóttir, Kristján G. Kjartansson, dánarbú
Eddu Björnsdóttur og Sigríður Ólafsdóttir Seager en kaupendur voru allir
hluthafar í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. þegar kaupin áttu sér stað. Fyrir
hlutaféð voru engir fjármunir látnir af hendi, en kaupendur ábyrgðust in
solidum greiðslu yfirtekinna skulda Fargs hf. við stefnda, samkvæmt
efnahagsyfirliti frá 30. nóvember 1988, en það fylgdi samningnum og var hluti
hans. Óumdeilt er að skuldir þær sem kaupendur ábyrgðust greiðslu á námu kr.
22.970.345. Farg hf. sem áður var rekið undir nafninu Nútíminn hf., hafði á
tímabilinu 1984 til 1986 verið rekið með miklu tapi. Í byrjun árs 1988 var
unnið að fjárhagslegri endurskipulagningu félagsins með skuldbreytingum,
yfirtöku lána og hækkun hlutafjár. Þann 22. apríl 1988 var skuld félagsins við
aðaleiganda þess, stefnda, breytt í hlutafé með því að hækka hlutaféð um kr.
65.000.000. Hlutafé félagsins var síðan 25. nóvember 1988 hækkað um kr.
22.530.000 . Í 4. gr. kaupsamningsins kom fram að seljendum væri
kunnugt um þá forsendu kaupenda fyrir kaupunum, að skattalegur tapsfrádráttur
nýtist í sameiningu Fargs h.f. við annað hlutafélag og að ef skattalega
hagræðið nýttist ekki eða einungis að hluta, vegna breytinga á þágildandi
skattareglum, skyldu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar skuldir
samkvæmt efnahagsreikningi í sama hlutfalli. Í samræmi við ákvæði 5. gr. kaupsamningsins var haldinn hluthafafundur í
Fargi hf. 13. desember 1988 þar sem ákvörðun var tekin um að sameina félagið
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. og skyldu samþykktir þess félags gilda um hið
sameinaða félag. Á þeim fundi samþykkti stjórn félagsins að láta af
stjórnarstörfum og sama dag kusu hinir nýju hluthafar nýja stjórn félagsins og
nýjan endurskoðanda. Öllum afskiptum seljenda af rekstri félagsins lauk sama
dag og tóku hinir nýju hluthafar alfarið við rekstri og framkvæmd félagsins.
Síðar sama dag var haldinn fundur í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Fundarmenn
voru þeir sömu og á hluthafafundi Fargs hf. fyrr um daginn, enda voru hluthafar
hinir sömu í báðum félögum. Samþykktu þeir samrunann og í kjölfarið var send
inn tilkynning til hlutafélagaskrár um samrunann, þar sem Farg hf. rann inn í
Verksmiðjuna Vífilfell hf., sem tók yfir öll réttindi og allar skyldur Fargs
hf. frá sama tíma. Fyrir hlut sinn í Fargi hf. fengu hluthafar hlut í hinu
sameinaða félagi. Eftir sameininguna taldist skuld Fargs hf. við stefnda að fjárhæð kr.
22.970.348 til skulda hins sameinaða félags. Verksmiðjan Vífilfell hf. greiddi
stefnda skuldina með útgáfu 46 skuldabréfa. Höfuðstóll 45 bréfa var kr. 500.000
en eins kr. 470.348. Gjalddagar voru tíu, sá fyrsti 1. október 1989. Næst
síðasti gjalddaginn var 1. október 1997 og síðasti gjalddaginn samkvæmt
bréfunum er 1. október 1998. Á hluthafafundum sem haldnir voru 22. júlí 1994 í Verksmiðjunni
Vífilfelli hf., kt. 700269-7449, Þórði Sveinssyni & Co. hf., kt.
420369-1589, og Birni Ólafssyni hf., kt. 470169-1419, öllum að Stuðlahálsi 1,
Reykjavík, var ákveðið að sameina félögin Birni Ólafssyni hf. og breyta nafni
þess félags í Vífilfell hf. Sameinaða félagið yfirtók allar eignir og skuldir
eldri félaganna. Á hluthafafundi í Vífilfelli hf. 29. september 1995 var
samþykkt að breyta nafni félagsins og samþykktum til samræmis við ný lög um
einkahlutafélög nr. 138/1994. Hinn 30. desember 1994 endurákvarðaði skattstjórinn í Reykjavík skatta
vegna Verksmiðjunnar Vífilfells hf. vegna gjaldáranna 1989, 1990, 1991, 1992 og
1993. Taldi hann að óheimilt hefði verið að nýta ójafnað tap vegna
sameiningarinnar til frádráttar tekjum Verksmiðjunnar Vífilfells hf. og gerði
félaginu að greiða skatta eins og sameiningin hefði ekki farið fram. Með bréfi dags. 18. janúar 1995 var stefnda tilkynnt um það, af hálfu
lögmanns stefnanda, að Skattstjórinn í Reykjavík hefði endurákvarðað opinber
gjöld stefnanda Kemur fram í bréfinu að tilgangur með sendingu þess sé að
greina frá þessari þróun mála og tilkynna stefnda að umbjóðendur lögmannsins
myndu halda upp á hann endurgreiðslu yfirtekinna skulda samkvæmt skýru ákvæði
kaupsamningsins yrði niðurstaðan sú, að yfirfæranlegt tap Fargs hf. mætti ekki
koma til frádráttar skattskyldum tekjum Vífilfells hf. Af yfirfærðu
rekstrartapi samtals kr. 425.925.832, sem skattstjóri viðurkenndi ekki til
frádráttar, voru kr. 123.496.075 yfirfært tap frá Fargi hf. Tapið hafði
stefnandi fært til frádráttar tekjum til skatts. Stefnandi mótmælti þessari endurákvörðun og skaut henni fyrst til
úrlausnar yfirskattanefndar, sem kvað upp úrskurð 11. október 1996 en síðan til
úrlausnar Héraðsdóms Reykjavíkur, sem kvað upp úrskurð 10. desember 1996 í
ágreiningsmáli stefnda og Gjaldheimtunnar í Reykjavík vegna aðfarargerðar
sýslumannsins í Reykjavík. Sá úrskurður var kærður til Hæstaréttar Íslands, sem
kvað upp dóm 30. janúar 1997. Niðurstaðan fól í sér staðfestingu á
endurákvörðun skattstjórans í Reykjavík. Þegar dómur Hæstaréttar Íslands gekk voru samanlagðar afborganir,
verðbætur og vextir, kr. 33.843.111, á verðlagi í janúar 1997, en greiðsla á
næstsíðasta gjalddaga 1. október 1997 var kr. 3.883.240. Samanlagt nema þessar
upphæðir stefnufjárhæð málsins. Stefnandi greiddi Gjaldheimtunni í Reykjavík
10. desember 1996 100 milljónir króna inn á hugsanlega kröfu til að forða
yfirvofandi fjárnámi en eftirstöðvarnar kr. 163.813.348 voru greiddar 28.
febrúar 1997 í samræmi við endurákvörðun þá er Hæstiréttur hafði staðfest. Málsástæður og lagarök stefnanda. Um aðild til sóknar. Stefnandi heldur því fram að þegar Farg hf. hafi verið sameinað Verksmiðjunni
Vífilfelli hf., sem síðar varð Vífilfell ehf., hafi hluthafar Fargs hf. fengið
hlutabréf í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. sem gagngjald fyrir hluti sína í Fargi
hf. Um leið hafi hluthafarnir framselt Verksmiðjunni Vífifelli hf. önnur þau
réttindi sem þeir höfðu öðlast með kaupsamningi við stefnda, þ. á m. rétt til
að krefjast endurgreiðslu eða skaðabóta, væru skilyrði til þess að lögum eða
samkvæmt kaupsamningnum. Þar með hafi m.a. fylgt réttur samkvæmt hinu
skilorðsbundna loforði um endurgreiðslu ef hið skattalega hagræði nýttist ekki,
en málsóknin byggist að hluta til á því loforði. Verðgildi hlutanna í Fargi
hf., sem Verksmiðjan Vífilfell hf. greiddi fyrir með hlutum í sjálfri sér, hafi
að verulegu leyti verið miðað við það loforð. Til vara byggir stefnandi aðild sína að kröfunni á því að umræddur
kaupsamningur hafi með dómi Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 verið úrskurðaður
„málamyndagerningur“ þó með fullum réttaráhrifum, en þannig að kaupandi hafi í
raun verið Verksmiðjan Vífilfell hf., nú stefnandi, en ekki hluthafar félagsins
eins og samningurinn beri með sér. Af þessu leiði að stefnandi getur krafist
dóms sér til handa varðandi réttindi kaupanda samkvæmt kaupsamningnum. Um aðild til varnar. Stefnandi kveður málsóknina beinast gegn stefnda einum sem seljenda Fargs
hf. þar sem stefndi hafi verið eigandi 99,66% hlutafjár. Út frá meginreglunni
um solidariska ábyrgð kýs stefnandi að haga kröfugerð sinni með þessu móti enda
ljóst að tilvist annarra hluthafa hafi verið til þess að uppfylla kröfur laga um
hlutafélög. Um efnishlið málsins. Stefnandi kveðst byggja málsókn sína eftirfarandi málsástæðum og beri að
líta til liða C og D ef ekki verði fallist á kröfur stefnanda á grundvelli liða
A og B. Liðir A og B séu þó samtengdir og verði því ekki að fullu aðskildir við
úrlausn málsins. A. Skilorðsbundið loforð stefnda. Um loforð stefnda vísar stefnandi til almennra reglna samningaréttarins
um skuldbindingargildi loforða. Með kaupsamningnum 13. desember 1988 hafi
stefndi undirgengist að endurgreiða yfirteknar skuldir Fargs hf. yrði hið
skattalega hagræði ekki nýtt eins gert hafi verið ráð fyrir. Loforð stefnda
hafi þar með verið bundið ákveðnu frestskilyrði og því orðið virkt þegar
skilyrðið kom fram. Stefnandi telur að skilyrðið hafi komið fram enda hafi
breyting skattareglna orsakað missi hins skattalega hagræðis. Á þeim tíma sem
kaupsamningur aðila hafi verið undirritaður hafi þær reglur sem skattyfirvöld
fóru eftir, varðandi sameiningu hlutafélaga, verið þess efnis að skattaleg
réttindi fluttust ásamt skattskyldum til yfirtökufélags, óháð því hver
starfsemi félaganna var eða með hvað hætti sameining átti sér stað, væri við
hana gætt formreglna hlutafélagalaga og skattalaga. Stefnandi vísar m.a. um
þetta til framlagðs bréfs ríkisskattstjóra, þar sem fyrirspurn varðandi
sameiningu Fiskiðjunnar hf. og Verksmiðjunnar Vífilfells hf. hafi verið svarað
og engin athugasemd gerð. Stefnandi nefnir einnig í stefnu 46 dæmi um
sameiningu fyrirtækja á árunum 1987 og 1988 sem hann kveður átölulaust hafa
hlotið náð fyrir augum skattyfirvalda. Stefnandi telur að með dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 hafi verið
staðfest að dómurinn túlkaði þágildandi skattareglur með öðrum hætti en gert
var, m.a. af skattyfirvöldum, á þeim tíma. Hafi dómurinn orðið þess valdandi að
stefnandi fékk ekki nýtt hið skattalega hagræði. Þar með hafi skilyrðið komið
fram og greiðsluskylda stefnda orðið virk. Stefnandi telur að með skattareglum
í kaupsamningnum hafi ekki einungis verið átt við sett lög eða túlkun dómstóla
á þeim, heldur hafi meðvitað verið vísað til allra þeirra reglna sem að
skattheimtu lúta, þ. á m. vinnureglna skattyfirvalda , m.a. framkvæmd
skattyfirvalda á settum lögum. Ef þrengri skilning hefði átt að leggja í
skilyrði samningsins hefði orðið skattalög verið notað. Ljóst sé að með
endurákvörðun skattstjóra hafi orðið breyting á þeirri framkvæmd sem
skattyfirvöld og aðilar höfðu talið gilda og þar með hafi orðið breyting á
skattareglum. Verði af einhverjum ástæðum talið að ekki hafi orðið breyting á
þágildandi skattareglum, vísar stefnandi til þess að orðalag skilyrðisins verði
ekki bundið við svo stranga túlkun. Augljóst sé að um hafi verið að ræða þann
sjálfsagða fyrirvara að endurgreiðsluskylda stefnda yrði ekki virk ef um væri
að kenna aðgerðum eða aðgerðaleysi sem stefnandi bæri sjálfur ábyrgð á, t.d. ef
stefnandi hætti algerlega við sameiningu félaganna. M.ö.o. hafi verið tiltekið
það eina dæmi, sem menn hafi talið möguleika á að leiddi til þess að hið
skattalega hagræði nýttist ekki. Raunveruleikinn hafi hins vegar verið öldungis
sambærilegur við þetta dæmi og þannig verði að telja að skilyrðið hafi komið
fram. Stefnandi bendir á að það hafi verið forsenda beggja aðila, að þágildandi
skattareglur heimiluðu þá sameiningu sem til stóð og hafi verið framkvæmd.
Skilyrði samningsins hafi því þýtt að stefndi myndi endurgreiða ef tapið
nýttist ekki vegna breytinga á því sem aðilar töldu gildan skattarétt, m.ö.o.
ef skilningur þeirra reyndist ekki réttur. Þessi forsenda verði lesin beint út
úr skilorði endurgreiðsluloforðsins, en það hefði verið markleysa ef aðilar
hefðu talið að skattalög heimiluðu ekki tapsfrádráttinn. Þessi forsenda hafi
verið veruleg og þar með ákvarðandi fyrir stefnanda. Því sé rétt að stefndi
beri áhættuna af því að hún brast. Haldi stefndi öðru fram verður ekki hjá því
komist að telja hann hafa sýnt af sér skaðabótaskylt atferli við
samningsgerðina. Stefnandi telur stefnda ekki geta borið því við að ástæða missis hins
skattalega hagræðis sé röng framkvæmd á sameiningu félaganna. Í fyrsta lagi sé
ljóst af afdráttarlausri niðurstöðu héraðsdóms, sem Hæstiréttur hafi fallist á,
að til þess að ná fram ætlun aðila hafi engin önnur leið verið fær, sem hlotið
hefði náð fyrir augum dómstóla. Í öðru lagi hafi stefnda verið ljóst eða mátt
vera ljóst á hvaða hátt sameining félaganna yrði framkvæmd, enda hafi sú
framkvæmd verið talin í samræmi við þágildandi skattareglur og framkvæmd
þeirra. Því jafngildi það yfirlýsingu um, að brögð hafi verið höfð í tafli af
hálfu stefnda, að halda því fram nú, að ekki hafi verið rétt staðið að
framkvæmd sameiningarinnar. B. Forsendubrestur. Til vara styður stefnandi kröfur sínar við þær forsendur sem lágu að baki
gerð nefnds kaupsamnings. Grundvallarforsenda hafi verið að hægt yrði að nýta
skattalegt tap Fargs hf. til frádráttar frá skattskyldum tekjum stefnanda.
Þessi forsenda hafi beinlínis verið orðuð í 4. gr. kaupsamningsins, þar með
verið skilyrði samningsins og stefnda því ljós. Í raun nægi að benda á að þetta
skilyrði fyrir gerð kaupsamningsins hafi ekki orðið að veruleika. Af því leiðir
að mati stefnanda að endurgreiðsluskylda stefnda verði virk. Þar sem skilyrðið
sé orðað sem forsenda verði hér einnig getið þeirra atriða sem komi til
skoðunar þegar um hefðbundinn forsendubrest sé að ræða. Forsendan hafi verið
veruleg og þar með ákvarðandi og hafi stefnda einnig verið það ljóst enda
vandséðir aðrir hagsmunir en skattalegir sem leitt hefðu getað til kaupanna.
Þessi forsenda var einnig þess eðlis að bæði sé sanngjarnt og eðlilegt að
stefndi beri áhættuna af því að hún bregðist eða sé röng enda hafi hún verið
stefnda fullkomlega ljós. Þá muni stefndi að óbreyttu hagnast um þá upphæð sem
nemi yfirteknum skuldum, á kostnað stefnanda. Stefnandi telur ofangreinda forsendu í raun geta staðið óháð því
skilorðsbundna loforði um endurgreiðslu sem síðar greinir í 4. gr. samningsins.
Óorðuð afleiðing þess að hún bresti sé sú að endurgreiðsla eigi að fara fram. C. 36. gr. samningalaga. Til þrautavara styður stefnandi kröfur sínar við 36. gr. samningalaga
7/1936 og krefst þess að samningnum verði breytt á þá lund að hann falli að
ofangreindum sjónarmiðum þannig að endurgreiðslukrafa stefnanda verði tekin til
greina. Samningur sem feli í sér greiðslu ríflega 40 milljóna króna fyrir
ekkert gagngjald hljóti að teljast ósanngjarn og ekki sé hægt að ætlast til
þess að sú niðurstaða rúmist innan eðlilegrar áhættu sem aðilar hafi tekið við
samningsgerðina. Stefnandi vísar jafnframt til ólögfestra meginreglna
kröfuréttarins um óréttmæta auðgun, sbr. grunnrök 36. gr. laga nr. 7/1936, og
telur að þær reglur leiði til sömu niðurstöðu. D. Saknæmt atferli stefnda. Stefnandi byggir kröfur sínar jafnframt á skaðabótaskyldu atferli stefnda
við samningsgerðina. Hafi stefndi talið að margnefnd sameining hafi að lögum
ekki verið til þess fallin að hið skattalega hagræði nýttist hafi stefnda borið
að upplýsa stefnanda þar um. Þetta hafi stefndi ekki gert og hafi þar með bakað
sér skaðabótaábyrgð. Um dráttarvexti. Stefnandi kveður dráttarvaxta vera krafist frá uppkvaðningardegi dóms
Hæstaréttar, 30. janúar 1997, enda hafi með dóminum orðið ljóst að hið
skattalega hagræði myndi ekki nýtast stefnanda og greiðsluskylda stefnda þar
með orðið. Stefnanda hafi þá mátt vera ljóst að efndatími skyldunnar var
kominn. Nánar um kröfugerð Í aðalkröfu eru greiðslur stefnanda færðar til verðlags í janúar 1997 og
er miðað við lánskjaravísitölu. Stefnandi kveður þessa aðferð komast næst því
að meta beint verðmæti þeirra greiðslna sem stefnandi hafi innt af hendi og þar
með raunverulegt tjón. Með henni sé tryggt að verðmæti greiðslnanna rýrni ekki
vegna verðbólgu. Verði að taka þessa aðferð fram yfir 7. gr. vaxtalaga en ljóst
sé að sú grein nái ekki þeim tilgangi sínum að verðtryggja bætur. Varakrafa
miðist við að reikna vexti samkvæmt 7. gr. vaxtalaga af hverri greiðslu. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi telur sérstaka ástæðu til þess að mótmæla sem röngu, fullyrðingu
sem víða komi fram í stefnu, að með dómi Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 hafi
skattareglur sem í gildi hafi verið við samrunann verið túlkaðar með öðrum
hætti en gert hafi verið af skattayfirvöldum fyrir breytingar á 56. gr. laga um
tekjuskatt og eignarskatt, sbr. 7. gr. laga nr. 97/1988. Stefndi kveður samningaviðræður milli framangreindra kaupenda og seljenda
hafa hafist í nóvember 1988. Kaupendur hafi haft áhuga á því að kaupa félagið
með það fyrir augum að sameina það fyrirtæki í eigu kaupenda og þannig nýta hið
uppsafnaða tap Nútímans hf. Samkvæmt úrskurði ríkisskattanefndar nr. 819/1996,
virðist sem Verksmiðjan Vífilfell hf., sem alfarið hafi verið í eigu kaupenda,
hafi þegar á árinu 1986 velt fyrir sér sameiningu í þessum tilgangi við önnur
hlutafélög og hafi Símoni Á. Gunnarssyni endurskoðanda, m.a. í þessu skyni,
verið falið að gera greinargerð um möguleika til þess að nýta yfirfæranlegt tap
við sameiningu fyrirtækja. Af framlögðum skjölum megi sjá að talsverð
undirbúningsvinna hafi verið unnin af hálfu Verksmiðjunnar Vífilfells hf.
varðandi hina skattalegu hlið sameiningar félaga og hafi félagið notið aðstoðar
kunnáttumanna á þessu sviði, þ.á m. lögmanna og löggiltra endurskoðenda. Stefnandi kveður kaupendur hafa haft allt frumkvæði við gerð
kaupsamningsins og sent drög kaupsamningsins til seljanda. Lögmaður seljanda,
Gestur Jónsson hrl., hafi óskað eftir breytingum á kaupsamningnum og hafi honum
verið breytt í kjölfar þessara athugasemda. Samningurinn hafi verið
undirritaður eftir þessar breytingar. Stefndi heldur því fram að í kaupsamningnum séu skyldur samningsaðila
mjög skýrt afmarkaðar. Skyldur seljanda komi fram í 3. gr. samningsins. Þá komi
fram í 2. gr. að seljendur beri ábyrgð á því að skuldir Fargs hf. hafi verið
rétt tilgreindar. Aldrei hafi komið til þess að á þessa ábyrgð seljenda reyndi
og ekki sé deilt um að seljendur hafi efnt skyldur sínar samkvæmt 2. og 3. gr.
samningsins. Stefndi kveður dóm Hæstaréttar
grundvallast á því að það skilyrði 1. mgr. 56. gr. tekju- og eignaskattslaga að
einungis komi hlutafé fyrir eign í samrunafélögum, hafi ekki verið uppfyllt við
samrunann. Í dóminum hafi þó komið fram að samruni Fargs hf. og Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. hafi fullnægt ákvæðum XV. kafla hlutafélagalaga nr. 32/1978. Um aðalkröfu stefnda. 1. Aðildarskortur. Stefndi byggir
sýknukröfu sína í fyrsta lagi á aðildarskorti. Hann kveður aðilasamband
samkvæmt hinum umþrætta kaupsamningi vera á milli stefnda og kaupenda, þ.e.
Björns Ólafssonar hf., Guðrúnar Guðmundsdóttur, Þórðar Sveinssonar & Co,
Péturs Björnssonar, Iðunnar Björnsdóttur, Kristjáns G. Kjartanssonar, Sigríðar
Ólafsdóttur Sieger og dánarbús Eddu Björnsdóttur. Stefndi hafi aldrei verið í
samningssambandi við stefnanda, hvorki beinu né óbeinu og ekki hafi verið sýnt
fram á að aðildin hafi komist á hendur stefnanda með samningi eða á annan hátt.
Ekkert beint réttarsamband sé því á milli stefnda og stefnanda. Í stefnu sé
því haldið fram að sérstakur samningur hafi verið gerður við framsal hluthafa á
hlutafjáreign sinni í Fargi hf. inn í Verksmiðjuna Vífilfell hf. og síðar til
stefnanda. Samningur þessi hafi þó hvorki verið lagður fram, né sönnur verið
færðar fyrir honum á annan hátt. Geti stefnandi ekki lagt fram umræddan samning
eða framsal, verði hann að bera hallann af því að sönnun skorti um aðild hans
og beri þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af kröfum stefnanda. 2.Stefndi telur að ábyrgð hans sem leidd verði af
síðari hluta 4. gr. kaupsamningsins sé skilyrt og að skilyrðið hafi ekki komið
fram. Stefndi byggir
í öðru lagi á því að í 4. gr. kaupsamningsins hafi falist loforð af hálfu
stefnda og annarra seljenda hlutafjár í Fargi hf. um endurgreiðslu yfirtekinna
skulda við tiltekin skilyrði. Stefndi mótmælir þeirri málsástæðu stefnanda að
það skilyrði hafi komið fram með dómi Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 og telur
túlkun stefnanda á 4. gr. kaupsamningsins ekki eiga við rök að styðjast.
Stefndi bendir á að 4. greinin hafi tekið breytingum frá upphaflegum
kaupsamningsdrögum, sem samin hafi verið af hálfu kaupenda. Í upphaflegu
drögunum hafi 4. gr. kaupsamningsins verið orðuð þannig: ,,Seljendum er kunnugt, að það er
algjör forsenda kaupenda fyrir kaupum þessum, að skattalegur tapsfrádráttur
nýtist í sameiningu Fargs h.f. við annað félag. Nýtist skattalega hagræðið
ekkert eða einungis að hluta skulu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar
skuldir skv. efnahagsreikningi í sama hlutfalli.“ Við
kaupsamningsgerðina hafi þessu ákvæði verið breytt og hafi verið endanlega
orðað í samningnum á eftirfarandi hátt: ,,Seljendum er kunnugt um, að það er
forsenda kaupenda fyrir kaupunum, að skattalegur tapsfrádráttur nýtist í
sameiningu Fargs h.f. við annað hlutafélag, en slíka sameiningu munu kaupendur
framkvæma eigi síðar en 31.12.1988. Nýtist skattalega hagræðið ekki eða
einungis að hluta, vegna breytinga á núgildandi skattareglum, skulu seljendur
endurgreiða kaupendum yfirteknar skuldir samkvæmt efnahagsreikningi í sama
hlutfalli.“ Stefndi kveður Gest Jónsson hrl. hafa unnið að samningsgerðinni fyrir
hönd seljenda. Í handskrifuðu blaði, sem hann hafi sent lögmanni kaupenda við
kaupsamningsgerðina, komi fram að hugmyndin að baki greininni væri sú að
seljendur bæru áhættuna á því ef skattareglum yrði breytt þannig að fyrirhuguð
sameining skilaði ekki skattahagræði til Verksmiðjunnar Vífilfells hf. Við túlkun á 4. gr. samningsins verði að hafa í huga, að samkvæmt
stjórnarskránni skuli skattamálum skipað með lögum. Af þessu leiði að
skattareglur geta einungis verið lög sem sett eru á stjórnskipulegan hátt og
reglugerðir sem settar eru með stoð í gildandi lögum. Um aðrar skattareglur sé
ekki að ræða og hafi seljendur einungis tekið á sig áhættuna á endurgreiðslu ef
skattalegt hagræði nýttist ekki vegna breyttra skattareglna í þessum skilningi.
Samningsaðilum hafi enda verið um það kunnugt við kaupsamningsgerðina að
fyrirhugað var að breyta skattalögum. Þeim hafi síðan verið breytt með lögum
nr. 97/1988, sem m.a. breyttu lögum nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt, þar
sem skilyrði um skattnýtingu fyrirtækja við samruna voru þrengd. Stefndi kveðst
ekki fallast á þá túlkun stefnanda, að framangreindur fyrirvari 4. gr.
kaupsamningsins hafi átt að gilda um öll þau tilvik sem leiddu til þess að
tapsfrádráttur nýttist ekki. Samkvæmt hefðbundinni skýringu verði ákvæði 4. gr.
ekki skilið öðruvísi en á þann hátt að seljendur bæru áhættuna á því ef
skattalög og/eða reglugerðir settar á grundvelli þeirra breyttust. Ekkert bendi
til þess að svo víða túlkun sem stefnandi haldi fram hafi átt að viðhafa , enda
hefði fyrirvarinn þá þurft að vera orðaður með öðrum hætti. Komist
dómurinn, þrátt fyrir mótmæli stefnda, að þeirri niðurstöðu að í orðalaginu
felist víðtækari ábyrgð en að framan greini, verði að hafa í huga að ástæðan
fyrir því að stefnandi fékk ekki notið skattahagræðis við samruna Fargs hf. og
Verksmiðjunnar Vífilfells hf. verði ekki rakin til þess að skattalögum,
reglugerðum eða framkvæmdarreglum skattayfirvalda varðandi samruna og
skattahagræði hafi verið breytt. Ástæðan verði einfaldlega rakin til þess að
við framkvæmdina hafi ekki verið farið eftir skýrum fyrirmælum skattalaga.
Stefndi hafi ekkert komið nálægt framkvæmdinni við samrunann. Hann hafi hins
vegar mátt gera ráð fyrir því að kaupendur framkvæmdu samrunann með löglegum
hætti, enda hafi þeir notið aðstoðar færustu kunnáttumanna. Stefndi getur því
ekki fallist á þá skýringu stefnanda, að í 4. gr. kaupsamningsins felist að
stefndi beri ábyrgð á mistökum stefnanda við framkvæmd samrunans og telur
stefndi að þetta atriði eitt og sér eigi að leiða til sýknu. 3.Stefndi byggir á því að ekki sé um að ræða
forsendubrest. Stefndi byggir
í þriðja lagi á því að framangreindar dómsúrlausnir Héraðsdóms Reykjavíkur og
Hæstaréttar byggist ekki á breyttri laga- eða stjórnsýsluframkvæmd eins og
stefnandi haldi fram, heldur á því að samruninn eins og hann var framkvæmdur
hafi ekki uppfyllt skilyrði 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekju- og
eignarskatt þar sem í raun hafi komið annað og meira endurgjald fyrir hlutabréf
í Fargi hf. en hlutabréf í samrunafélaginu. Í úrskurði héraðsdóms sem
staðfestur hafi verið í Hæstarétti með skírskotun til forsendna komi orðrétt
fram: ,,Engir fjármunir voru látnir af
hendi við kaup hluthafanna í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. á Fargi hf. ...
heldur ábyrgðust kaupendur skuldir hinna ,,keyptu“ félaga við
Framsóknarflokkinn ... Hins vegar greiddi Verksmiðjan Vífilfell hf., en ekki
hluthafarnir, þessar skuldir ... verður því að telja að kaup hluthafanna í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. á umræddum félögum hafi verið hreinir
málamyndagerningar, gerðir í því skyni, að formlega yrði uppfyllt
gagngjaldsskilyrði 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981. ... Þegar framangreint er
virt heildstætt, er niðurstaða dómsins sú, að líta verði á Framsóknarflokkinn
... sem hina raunverulegu viðsemjendur Verksmiðjunnar Vífilfells hf. Verður því
að virða það með tilliti til þessara hluthafa í Fargi hf. ... hvort
gagngjaldsskilyrðum 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 hafi verið fullnægt. Ljóst
er, að Verksmiðjan Vífilfell hf. var með útgáfu skuldabréfa til fyrrgreindra
aðila að gjalda þeim hluthöfum fyrir verðmæti það, sem talið var fólgið í
nýtanlegum tapsfrádrætti. Var þannig ekki um algjöran samruna fjármuna og eigin
fjár félaganna þriggja að ræða miðað við þá stöðu, sem þau voru í, áður en
gerðar voru þær ráðstafanir, sem áður greinir, enda fengu hvorki
Framsóknarflokkurinn ... hlutabréf í Verksmiðjunni Vífilfell hf. sem gagngjald
fyrir hlutafé sitt í hinum viðteknu hlutafélögum. Var samruni Fargs. hf. ...
við Verksmiðjuna Vífilfell hf. samkvæmt því ekki á þann hátt sem nefnd
lagagrein kveður á um.“ Stefndi telur að á því sé byggt í úrskurðinum, að við sameininguna hafi
komið greiðsla frá Verksmiðjunni Vífilifelli hf. til Framsóknarflokksins í öðru
formi en hlutabréfum í sameinaða félaginu, og hafi ástæðan fyrir því að
stefnandi fékk ekki notið skattahagræðis verið sú, að ekki hafi verið fylgt
reglum 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um gagngjald í hlutabréfum. Ákvörðun um
að framkvæma samrunann með þessum hætti hafi verið tekin af nýjum hluthöfum
og/eða stjórn Verksmiðjunnar Vífilfells hf., en ekki af stefnda eða öðrum
seljendum. Í kaupsamningnum sé hins vegar skýrt ákvæði um það að kaupendur
ábyrgist greiðslu skuldanna sjálfir, en sú ákvörðun þeirra að láta Verksmiðjuna
Vífilfell hf. efna samninginn fyrir hluthafana hafi orðið til þess að samruninn
uppfyllti ekki skilyrði 1. mgr. 56. gr. Stefndi heldur því fram að hefðu
kaupendurnir greitt skuldir Fargs hf. sjálfir hefði sameiningin staðist
skattalega. Þessi framkvæmd hafi verið alfarið á ábyrgð kaupenda sem stjórnað
hafi samrunanum og sjálfir ákveðið hvernig aflað væri fjár til þess að standa
við skuldbindingarnar samkvæmt kaupsamningnum. Seljendur og þar með stefndi
hafi hins vegar ekki ábyrgst samrunaferlið. Stefndi mótmælir sem röngu því sem
fram komi í stefnu, að forsenda hafi brugðist vegna aðstæðna sem sanngjarnt sé
og eðlilegt að stefndi beri ábyrgð á. Hann telur að stefnandi hljóti sjálfur að
bera ábyrgð á eigin mistökum við samrunann. 4. 36. gr.
samningalaga. Stefndi
mótmælir því að 36. gr. samningalaga nr. 7/1936 eigi við eins og málum er
háttað. Greinin feli í sér takmörkun á samningafrelsi og eigi aðeins við um þau
sjaldgæfu tilvik þegar samningur sé ósanngjarn eða andstæður góðri
viðskiptavenju. Ekkert ákvæði hins umþrætta kaupsamnings uppfylli skilyrði
fyrir beitingu 36. gr. samningalaga. Samningsaðilar hafi komið jafnir til
samningsgerðar og kaupendur notið sérfræðiaðstoðar. Kaupendur hafi sjálfir sett
skilyrði fyrir kaupunum og jafnframt gert þann fyrirvara sem fram komi í 4. gr.
samningsins. Stefndi bendir á að kaupverð hlutabréfanna í Fargi hf. hafi aðeins
verið brot af þeim hagsmunum sem kaupendur hafi verið að sækjast eftir með
kaupunum og megi gera ráð fyrir því að kaupendur hafi álitið áhættuna
kaupverðsins virði. Ástæða þess að stefnandi gat ekki notið hins skattalega
hagræðis hafi verið að framkvæmd hans á samruna hafi farið í bága við ákvæði 1.
mgr. 56. gr. laga um tekju- og eignarskatt. Það geti því ekki talist
ósanngjarnt í skilningi 36. gr. samningalaga, að kaupendur axli ábyrgð á eigin
mistökum. 5.Saknæmt atferli. Stefndi
mótmælir því alfarið að hann hafi sýnt af sér saknæmt hátterni við gerð og
framkvæmd hins umþrætta kaupsamnings og síðar við framkvæmd kaupenda á
samrunanum. Kaupendur hafi haft reynslu af slíkum hlutafjárkaupum og höfðu
sérfræðinga til þess að segja til um þá áhættu sem fólst í samningnum. Stefndi
hafi ekki haft slíka vitneskju og enga ábyrgð tekið á því að fyrirhuguð
sameining við annað hlutafélag myndi leiða til lækkunar á sköttum þess félags.
Kaupendur hafi sjálfir átt sök á því hvernig fór. Stefnanda hafi því ekki
tekist að sýna fram á að stefndi hafi sýnt af sér saknæma háttsemi við
samningsgerðina. 6.Mótmæli stefnda varðandi vexti og verðbætur á
endurgreiðslukröfu. Stefndi bendir
á að í 4. gr. kaupsamningsins sé ekki gerður áskilnaður um vexti eða
dráttarvexti, heldur einungis að seljendur skuli endurgreiða kaupendum
yfirteknar skuldir skv. efnahagsreikningi ef forsenda kaupanna brestur. Þá sé
ekki heimilt að krefjast verðbóta nema samið hafi verið um það fyrirfram en svo
hafi ekki verið gert. Í kaupsamningi hafi ekki verið kveðið á um hvernig
skuldir Fargs hf. við Framsóknarflokkinn skyldu greiðast, heldur virðist hafa
verið gert ráð fyrir því að þær yrðu greiddar í kjölfar undirritunar kaupsamningsins.
Þó að kaupendur hafi notið þess hagræðis að fá að dreifa greiðslunni á langan
tíma, verði ekki talið að það heimili þeim að krefjast verðbóta og/eða vaxta úr
hendi stefnda. Vexti eigi því að reikna á venjulegan hátt, frá þeim tíma sem
stefnandi krafði sannanlega fyrst um greiðslu, en það hafi verið við höfðun
máls þessa. Niðurstaða. Um aðild málsins. Eins og að framan er rakið voru kaupendur hlutafjár í Fargi hf. átta
hluthafar í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. og skiptu þeir hlutafénu á milli sín í
sama hlutfalli og hlutafjáreign þeirra í Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Þessir
hluthafar tóku ábyrgð á því að skuld Fargs hf. við stefnda yrði greidd. Af 4.
gr. samningsins verður ráðið að samningsaðilar gengu út frá því að hinir nýju
hluthafar Fargs hf. myndu sameina það öðru hlutafélagi í því skyni að nýta tap
Fargs hf. til lækkunar á sköttum samrunahlutafélagsins. Ekki kom fram í
samningnum hvaða hlutafélagi Farg hf. kæmi til með að sameinast. Ljóst er að
þótt hinir nýju hluthafar tækju ábyrgð á greiðslu skuldarinnar við stefndu var
áfram um skuld Fargs hf. að ræða. Við samruna Fargs hf. og Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. varð hið sameinaða félag því sjálfkrafa skuldari. Stefndi
viðurkenndi það m.a. í verki með því að taka við 46 skuldabréfum frá Verksmiðjunni
Vífilfelli hf. til tryggingar greiðslu skuldarinnar. Hið sama átti sér stað við
samruna Verksmiðjunnar Vífilfells hf., Þórðar Sveinssonar & Co hf. og
Björns Ólafssonar hf. 22. júlí 1994 undir nafninu Vífilfell hf. Enda þótt
kaupendum hafi, samkvæmt orðalagi 4. gr. kaupsamningsins, einum verið áskilinn
endurkröfuréttur þykir það ekki koma í veg fyrir að endurgreiðslurétturinn
verði talinn fylgja greiðsluskyldunni. Enda þótt engir sérstakir samningar
liggi fyrir um framsal á endurkröfuréttinum sérstaklega telst sá réttur því
hafa fylgt greiðsluskyldunni til Verksmiðjunnar Vífilfells hf. og síðan til
stefnanda. Óumdeilt er að þessir aðilar hafa staðið skil á greiðslu
skuldarinnar gagnavart stefnda og telst stefnandi því réttur aðili að þessu
máli. Stefndi var eigandi 99,66% hlutafjár í Fargi hf. þegar hlutabréfin voru
seld og er ekki ágreiningur um aðild hans að málinu. Um efnishlið málsins. Málsaðilar eru ekki sammála um hvorir samningsaðila áttu frumkvæði að
samningsgerðinni. Vitnin Lýður Friðjónsson, sem var framkvæmdastjóri
Verksmiðjunnar Vífilfells hf., og Símon Á. Gunnarsson, endurskoðandi félagsins,
báru fyrir dómi að frumkvæðið hafi komið frá stefnda en vitnið Gestur Jónsson
hrl. hélt hinu gagnstæða fram. Vitnið Jón Tryggvi Kristjánsson, sem var endurskoðandi
Fargs hf., bar fyrir dómi að hann hefði ritað fyrsta uppkast að kaupsamningi um
hlutaféð. Það uppkast hefur verið lagt fram í málinu og eru engin ákvæði í því
um endurkröfurétt kaupenda. Í málinu liggur fyrir annað samningsuppkast sem
óumdeilt er að gert var af hálfu stefnanda. Í því uppkasti er ný 4. gr.
svohljóðandi: ,,Seljendum er kunnugt, að það er
algjör forsenda kaupenda fyrir kaupum þessum, að skattalegur tapsfrádráttur
nýtist í sameiningu Fargs h.f. við annað félag. Nýtist skattalega hagræðið
ekkert eða einungis að hluta skulu seljendur endurgreiða kaupendum yfirteknar
skuldir skv. efnahagsreikningi í sama hlutfalli.“ Í þessu samningsuppkasti er endurgreiðsluréttur kaupenda mun
afdráttarlausari en í endanlegum samningi og án nokkurra takmarkana. Gestur
Jónsson hrl. bar fyrir dómi að umbjóðendur hans hafi ekki verið sáttir við
drögin að 4. gr. og hafi hann afhent Ólafi Axelssyni hrl. handskrifað blað með
tillögu að breytingum á greininni. Á blaðinu sem liggur frammi í málinu er enn
fremur ritað: „Hugsunin er þessi: 1. Sameiningin fari fram á
þessu ári. 2) Framsókn beri áhættuna
af því, ef skattareglum verður breytt, þannig að fyrirhuguð sameining skili
ekki skattahagræði til Vífilfells. " Gestur bar fyrir dómi að umræður hefðu verið í gangi í árslok 1988 um
breytingar á skattareglum sem kæmu í veg fyrir að tapsfrádráttur nýttist og
hefðu samningsaðilar haft áhyggjur af því að þessar lagareglur yrðu til þess að
fyrirætlun þeirra næði ekki fram að ganga. Hafi áhyggjurnar einkum lotið að því
að reglurnar yrðu látnar hafa afturvirk áhrif. Seljendur hafi því eingöngu
verið tilbúnir að ábyrgjast lagabreytingar og með orðinu skattareglur hafi
eingöngu verið átt við skattalög. Vitnið Jón Tryggvi bar að seljendur
hlutafjárins hefðu hafnað uppkasti kaupenda að 4. gr. og hafi þeir viljað
takmarka endurkröfuréttinn við fyrirhugaðar breytingar á skattalögum. Við
gildistöku laga nr. 97/1988 hafi síðan komið í ljós að á ábyrgð seljenda myndi
ekki reyna. Í endanlegum samningi var 4. gr. orðuð svo: Seljendum er kunnugt um,
að það er forsenda kaupenda fyrir kaupunum, að skattalegur tapsfrádráttur
nýtist í sameiningu Fargs h.f. við annað hlutafélag, en slíka sameiningu munu
kaupendur framkvæma eigi síðar en 31.12.88. Nýtist skattalega hagræðið ekki eða
einungis að hluta, vegna breytinga á núgildandi skattareglum, skulu seljendur
endurgreiða kaupendum yfirteknar skuldir samkvæmt efnahagsreikningi í sama
hlutfalli. Óumdeilt er að fyrrgreint handskrifað blað stafar frá Gesti Jónssyni hrl.
Enda þótt vitnið Ólafur Axelsson hrl. minnist þess ekki að hafa séð skjalið, og
af hálfu stefnanda hafi sönnunargildi þess og framburði Gests verið mótmælt sem
vilhöllum, verður með hliðsjón af öðru því sem fram er komið í málinu að telja
að það hafi orðið til þess að 4. gr. samningsins var breytt í endanlegt horf.
Það sem að framan hefur verið rakið um tilurð samningsins gefur vísbendingar um
vilja samningsaðila. Við samningsgerðina lá ljóst fyrir að nýta átti uppsafnað tap Fargs hf.,
áður Nútímans hf., til lækkunar á tekjuskatti fyrirtækis í eigu kaupenda. Kemur
skýrt fram í 4. gr. samningsins að þetta hafi átt að gera með sameiningu Fargs
hf. við annað hlutafélag. Í kaupsamningnum er ekki greint frá því hvaða
hlutafélag þetta sé en á þessum tíma voru kaupendur allir hluthafar í
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. og forsvarsmenn þess félags komu að
samningsgerðinni. Í fyrrnefndu samningsuppkasti Jóns Tryggva er Verksmiðjan
Vífilfell hf. tilgreind sem kaupandi hlutafjár en í síðara uppkasti voru
kaupendur tilgreindir á sama hátt og í endanlegum samningi. Bendir þetta
eindregið til þess að stefnda hafi verið ljóst að nýta átti tapsfrádráttinn hjá
Verksmiðjunni Vífilfelli hf. Í framlagðri kæru Vífilfells hf. dags. 29. júní 1995 á endurákvörðun
opinberra gjalda félagsins kemur fram að veturinn 1986-87 fól Verksmiðjan
Vífilfell hf. Símoni Á. Gunnarssyni, löggiltum endurskoðanda, að taka saman
greinargerð um möguleika á að nýta yfirfæranlegt tap við sameiningu fyrirtækja
til að byggja upp eiginfjárstöðu félagsins. Símon skilaði skýrslu um þetta til
stjórnar félagsins síðla árs 1986. Í málinu þykir fram komið að kaup á hlutafé Fargs hf. og sameining
félagsins og Verksmiðjunnar Vífilfells hf., í því skyni að nýta tap fyrrgreinda
félagsins til að lækka skatta þess síðargreinda, voru skipulögð og framkvæmd af
sérfræðingum á vegum Verksmiðjunnar Vífilfells hf. Enda þótt stefnda hafi í
stórum dráttum verið kunnugt um hvernig til stóð að framkvæma sameininguna var
hann ekki í aðstöðu til að hafa áhrif á hvernig að henni yrði staðið í smærri
atriðum. Svo sem að framan er rakið var tilgangur kaupenda með kaupum á hlutafénu
sá einn að hlutafélag í eigu kaupenda myndi nýta uppsafnað tap Fargs hf. til að
lækka skatta félagsins. Tilgangur seljanda var hins vegar sá að fá greiðslu á
eftirstöðvum skulda Fargs hf. Ljóst þykir að framangreindar ástæður beggja
samningsaðila voru gagnaaðilum kunnar. Af þeim samningsuppköstum sem fyrir
liggja þykir enn fremur ljóst að vilji kaupenda stóð til þess að
kaupsamningurinn tryggði þeim ótakmarkaðan endurgreiðslurétt ef tapsfrádrátturinn
nýttist ekki. Seljendur féllust augljóslega ekki á þetta skilyrði og varð
niðurstaðan sú að inn í 4. grein samningsins var bætt þeirri takmörkun sem fram
kemur í síðari málsliðnum að til endurgreiðslu kæmi aðeins ef skattafrádráttur
nýttist ekki vegna breytinga á þágildandi skattareglum. Með hliðsjón af
framangreindu verður að líta á endurgreiðsluákvæðið heildstætt og síðari
málsliðinn sem takmörkun á endurgreiðslufyrirvaranum en ekki sem dæmi um tilvik
þar sem reynt gæti á endurgreiðsluréttinn. Verður að líta svo á að með þessu
hafi aðilar í raun samið um hvernig skipta ætti áhættunni af því að hið
uppsafnaða tap nýttist ekki til lækkunar á sköttum samrunafélagsins. Af annarri
túlkun á ákvæðinu myndi leiða að annar málsliður 3. gr. væri tilgangslítill og
stefndi bæri nánast alla áhættu í viðskiptunum, án þess þó að hafa nokkuð með
samruna hlutafélaganna að gera.Verður þá að taka afstöðu til þess hvort
breytingar á þágildandi skattareglum, í skilningi 4. gr. samningsins, hafi
leitt til þess að hið skattalega hagræði nýttist ekki. Í framburði vitna fyrir dómi kom fram að ákvæði 4. gr. hafi einkum verið
til komið vegna umræðna sem voru í gangi í þjóðfélaginu um að koma þyrfti í veg
fyrir að hlutafélög gætu með sameiningu nýtt uppsafnað tap og með því náð fram
lækkun á sköttum. Þá hafi verið á döfinni lagasetning sem þrengdi möguleika á
nýtingu uppsafnaðs taps til lækkunar á sköttum við samruna hlutafélaga og
samningsaðilar hafi m.a. óttast að sú skattalagabreyting yrði með einhverjum
hætti gerð afturvirk. Vitnin Símon Á. Gunnarsson og Lýður Friðjónsson báru
reyndar að kaupendur hefðu einnig óttast breytingar á framkvæmd skattayfirvalda
vegna utanaðkomandi þrýstings. Með lögum nr. 97/1988, sem tóku gildi 29. desember 1998, var heimild til
flutnings rekstrartaps við sameiningu félaga þrengd. Hvorki í frumvarpinu né
lögunum var gert ráð fyrir afturvirkum áhrifum lagasetningarinnar. Þótt
endurgreiðslufyrirvari 4. gr. samningsins virðist einkum vísa til umræddrar
lagasetningar verður orðalagið "breytinga á núgildandi skattareglum"
ekki skýrt svo þröngt að það nái eingöngu til breytinga á settum skattalögum. Stefnandi hefur nefnt mörg dæmi um
sameiningu hlutafélaga sem hann kveður átölulaust hafa hlotið náð fyrir augum
skattayfirvalda. Hins vegar hefur hann ekki sýnt fram á að staðið hafi verið að
sameiningu þessara hlutafélaga með sama hætti og hér um ræðir. Í því sambandi
má einnig vísa til þess að Símon Á. Gunnarsson löggiltur endurskoðandi gat ekki
fyrir dómi nefnt dæmi um að staðið hefði verið að sameiningu annarra
hlutafélaga með sambærilegum hætti. Í fyrirspurn Símonar Á. Gunnarssonar til
ríkisskattstjóra 23. nóvember 1987 er óskað staðfestingar á því hvort
yfirfæranlegt tap Fiskiðjunnar hf., samkvæmt skattframtali 1987, verði
frádráttarbært hjá Verksmiðjunni Vífilfelli hf. ef félögin yrðu sameinuð með
þeim hætti sem lýst væri í 56. gr. laga nr. 75/1981. Almennt orðað svar
ríkisskattstjóra dags. 2. desember 1987 gefur ekkert tilefni til þeirrar
ályktunar að með dómi Hæstaréttar 30. janúar 1997 hafi verið staðfest önnur
túlkun á skattareglum en skattayfirvöld hafi viðhaft á árinu 1988, enda er
dómurinn beinlínis á því byggður að sameiningin hafi ekki staðist ákvæði 1.
mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981. Enda þótt skattayfirvöld hafi ekki hafist handa
um rannsókn á umræddri sameiningu fyrr en á árinu 1993 bendir það eitt og sér
ekki til að sú endurákvörðun sem framkvæmd var í kjölfarið hafi verið vegna
breytinga á skattalögum eða reglum sem skattayfirvöld starfa eftir. Þvert á
móti byggist úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur í máli Gjaldheimtunnar í
Reykjavík gegn Vífilfelli ehf., sem staðfestur var í Hæstarétti með vísan til
forsendna að þessu leyti, á þeim skattalögum sem í gildi voru þegar sameiningin
fór fram og túlkun þeirra. Samkvæmt framansögðu þykir stefnandi ekki hafa sýnt
fram á að í þessum dómsniðurstöðum sé vikið frá eldri fordæmum dómstóla eða að
niðurstaðan gangi gegn fyrri úrskurðum skattayfirvalda eða framkvæmd
skattayfirvalda varðandi sambærileg tilvik. Stefndi hefur haldið því fram að
hægt hefði verið að standa þannig að samruna hlutafélaganna tveggja að tap
Fargs hf. hefði nýst til frádráttar sköttum samrunafélagsins og bent á nokkrar
leiðir sem hann telur að hefðu verið færar. Eigendur Verksmiðjunnar Vífilfells
hf. sem réðu, sem fyrr segir, ferðinni varðandi framkvæmd samrunans virðast
hafa valið þá leið sem farin var til að koma í veg fyrir að þurfa að afhenda
utanaðkomandi aðilum hlutabréf í félaginu. Þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram
á að fyrrnefnd niðurstaða í máli stefnanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík
útiloki að aðrar leiðir til samruna hlutafélaganna hefðu staðist ákvæði
þágildandi skattalaga um nýtingu yfirfærðs taps til lækkunar á skattstofni
samrunahlutafélagsins. Með vísan til þess sem að framan hefur verið rakið, varðandi tilurð 4.
gr. samningsins og ætlaðan vilja beggja samningsaðila varðandi skiptingu á
áhættu af viðskiptunum, verður ekki séð að það skilyrði sem sett var fyrir
endurgreiðslukröfu stefnanda í síðari málslið 4. gr. hafi komið fram við
fyrrnefndan dóm Hæstaréttar. Um forsendubrest. Það er grundvallarregla í samningarétti að gerða samninga beri að efna og
þurfa veigamikil rök að vera fyrir því að samningsaðili verði leystur undan
ákvæðum samnings sem hann hefur gert á grundvelli ógildingarástæðna. Þarf
stefnandi að sýna fram á að skilyrði ógildingar séu fyrir hendi. Fram er komið í málinu að
megintilgangur samningsgerðarinnar var sá að nýta uppsafnað tap Fargs hf. til
lækkunar á sköttum samrunahlutafélags í eigu kaupenda. Það má því telja
eðlilegt að báðir samningsaðilar hafi haldið að slíkt væri mögulegt. Ljóst er
að þeir gerðu sér hins vegar báðir grein fyrir að brugðið gat til beggja vona
um hvort tapsfrádrátturinn nýttist. Með hliðsjón af því að kaupendur og
Verksmiðjan Vífilfell hf. réðu ferðinni varðandi það hvernig staðið var að
kaupum á hlutafénu og sameiningunni, að þeir höfðu sérfræðinga sér til aðstoðar
og kaupendur áttu í vændum verulegan hagnað ef þeim tækist að nýta tapið til
lækkunar á sköttum, verður hvorki talið sanngjarnt né eðlilegt að stefndi beri
einn alla áhættuna af því að samruni hlutafélaganna stæðist þágildandi
skattareglur. Af fyrirliggjandi samningsuppköstum er ljóst að vilji kaupenda stóð til
þess að firra sig allri áhættu með því að gera nýtingu skattalegs
tapsfrádráttar að algerri forsendu fyrir kaupunum. Af samningnum sjálfum er
hins vegar ljóst að stefndi var ekki tilbúinn að fallast á svo víðtækan
fyrirvara og féllst ekki á að hann yrði settur óbreyttur inn í samninginn.
Samkvæmt því sem að framan er rakið verður að líta á 4. gr. samningsins sem
samkomulag um skiptingu áhættunnar af því að tapsfrádrátturinn nýttist. Verður
því ekki fallist á með stefnanda að til grundvallar samningnum hafi legið önnur
og víðtækari forsenda varðandi endurgreiðslurétt en fram kemur í þeim fyrirvara
sem aðilar komu sér saman um í 4. gr. samningsins. Þykir endurgreiðlslukrafan
því ekki eiga að ná fram að ganga á grundvelli brostinna forsendna. Um 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Með hliðsjón af því sem að framan er rakið um tilurð samningsins, þá
hagnaðarvon sem kaupendur höfðu og það samningsákvæði sem aðilar settu inn í
samninginn til að skilgreina þá áhættu sem hvor um sig tók við samningsgerðina
verður ekki talið að skilyrði sé til beitingar 36. gr. samningalaganna til
breytingar á samningi aðila. Um meint saknæmt atferli stefnda. Svo sem áður er rakið töldu báðir samningsaðilar að fyrirhuguð sameining
myndi standast þágildandi skattareglur. Kaupendur höfðu löggiltan endurskoðanda
og lögmann sér til aðstoðar og ekkert hefur komið fram í málinu sem bendir til
þess að skortur á upplýsingum af hálfu stefnda eða aðrar saknæmar athafnir eða
athafnaleysi hafi leitt til þess að skattalegur tapsfrádráttur nýttist ekki. Samantekt. Samkvæmt framansögðu þykir stefnandi hvorki hafa sýnt fram á að 4. gr.
kaupsamnings aðila verði skýrð með þeim hætti að hún veiti honum rétti til
endurgreiðslu úr hendi stenda né að að honum beri slík endurgreiðsla á
grundvelli sjónarmiða um ógilda löggerninga. Ber því að sýkna stefnda af öllum
kröfum stefnanda í málinu. Með hliðsjón af þeim vafaatriðum sem eru í máli þessu þykir rétt að hvor
aðili beri sinn kostnað af því. Dóm þennan kváðu upp Sigurður T. Magnússon héraðsdómari, sem jafnframt
var dómsformaður, og Hjördís Hákonardóttir héraðsdómari en Eggert Óskarsson
héraðsdómari stóð að sératkvæði. Dómsorð: Stefndi, Framsóknarflokkurinn, skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda,
Vífilfells ehf., í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Sératkvæði Eggerts Óskarssonar Ég er sammála meirihluta dómsins um það að stefnandi hafi öðlast þann
endurgreiðslurétt sem kaupsamningur stefnda og hlutahafa Verksmiðjunnar
Vífilfells hf. fól í sér, ef skattalegur tapsfrádráttur nýttist ekki. Ég er
hins vegar ósammála túlkun meirihluta dómsins á endurgreiðslufyrirvara 4. gr.
samningsins í ljósi niðurstöðu dóms Hæstaréttar frá 30. janúar 1997 í máli
stefnanda gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Óumdeilt er að samningsaðilar töldu
að skattalegur tapsfrádráttur myndi nýtast í sameiningu Fargs hf. við annað
hlutafélag og að það væri forsenda kaupenda fyrir kaupunum. Fyrirvara um
endurgreiðslu í síðari málslið 4. gr. samningsins ber að skýra með hliðsjón af
því. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur í máli Gjaldheimtunnar í Reykjavík
gegn stefnanda, sem staðfestur var með fyrrgreindum dómi Hæstaréttar, var
fallist á niðurstöðu úrskurðar yfirskattanefndar um endurákvörðun álagningar
opinberra gjalda á stefnanda á grundvelli ónotaðra rekstartapa frá Fargi hf. og
Gamla Álafossi hf. Dómsniðurstaða er byggð á því að við samruna greindra
hlutafélaga við Verksmiðjuna Vífilfell hf. hafi ekki verið fylgt formskilyrðum
1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignaskatt, en einnig er
efnislega á því byggt að tilgangur tilvitnaðs lagaákvæðis hafi ekki verið sá
einn að gera félögum kleift að kaupa tap annarra félaga og nýta sér það til
skattafsláttar. Hefur sá skilningur ákvæðisins verið áréttaður í dómi
Hæstaréttar frá 22. janúar 1998 í málinu nr. 456/1997. Dómsúrlausnir staðfesta
þannig þessa túlkun skattyfirvalda á ákvæðum skattalaga um nýtingu skattalegra
réttinda við samruna félaga. Verður því að telja að þar með sé fullnægt
endurgreiðsluákvæði 4. gr. samningsins. Ég tel því að stefnandi eigi rétt til
endurgreiðslu úr hendi stefnda, en rétt er að málskostnaður falli niður. Þar
sem meiri hluti dómsins hefur komist að þeirri niðurstöðu að sýkna beri stefnda
af öllum kröfum stefnanda eru ekki efni til að fjalla um dómkröfur stefnanda
tölulega. |
Mál nr. 279/1998 | Búmark Fullvirðisréttur Jafnræði Forsenda Sératkvæði | K
naut búmarks samkvæmt lögum nr. 95/1981 um Framleiðsluráð landbúnaðarins,
verðskráningu og sölu á landbúnaðarafurðum o.fl., og reglugerðum settum
samkvæmt þeim. Hann taldi að með breytingu á stjórn landbúnaðarframleiðslunnar
sem leiddu af gildistöku laga nr. 46/1985, og reglum settum samkvæmt þeim,
hefði framleiðslurétti hans verið raskað með sérstökum hætti og honum mismunað
umfram það sem aðrir urðu fyrir. K vísaði einkum til þess að hann hefði flutt
nær allt búmark sitt yfir í framleiðslu á nautgripakjöti en þessi réttindi
hefðu orðið verðlaus með gildistöku framangreindra reglna. Hafi tilfærsla
búmarksins reynst óafturtæk gagnstætt því sem hann hefði vænst. Litið var til
þess að búmarki hafði ekki verið úthlutað sem framleiðslurétti heldur hafði það
eingöngu verið viðmiðunartala sem skerðing á afurðaverði reiknaðist frá, væri
henni beitt, en aldrei hefði komið til þess að búmark væri látið takmarka
framleiðslu á nautgripakjöti. Ekki hefði orðið grundvallarbreyting á stjórn
búvöruframleiðslunnar um framleiðslu nautgripakjöts. K hefði látið frá sér
allar heimildir til framleiðslu mjólkur og hefði því ekki átt rétt að lögum til
úthlutunar á slíkum framleiðslurétti. Það hefði ekki breyst með setningu laga
nr. 46/1985. K hafi getað haldið áfram framleiðslu án afskipta yfirstjórnar
landbúnaðarmála. Var ekki talið að K hefði sýnt fram á að breytt hefði verið á
annan hátt gagnvart honum en öðrum eða brotið hefði verið gegn rétti hans. Var
niðurstaða héraðsdóms um sýknu af kröfum K staðfest. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi hefur skotið málinu til
Hæstaréttar með stefnu 2. júlí 1998. Hann krefst skaðabóta úr hendi stefnda að
fjárhæð 11.565.432 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 27. júní 1996 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í
héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar á
hinum áfrýjaða dómi og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann
lækkunar á bótakröfu áfrýjanda ásamt því, að málskostnaður falli niður. Nokkur ný gögn hafa verið lögð
fyrir Hæstarétt. I. Mál þetta varðar búskap áfrýjanda
og eiginkonu hans á jörðunum Tjarnarlandi og Brúnum í Öngulsstaðahreppi, sem nú
tilheyrir Eyjafjarðarsveit, en hann byrjuðu þau árið 1974 á fyrrnefndu
jörðinni, þar sem áfrýjandi tók við búi af föður sínum. Var þetta í fyrstu
blandað bú og mjólkurframleiðsla meginþátturinn, en einnig höfðu þau nokkuð af
sauðfé og geldneytum. Til að efla búskapinn og auka landrými sitt fékk
áfrýjandi fljótlega afnot af 2/3 hlutum nágrannajarðarinnar Syðra-Laugalands,
sem er ríkiseign og prestssetur. Árið 1979 flutti hann búið þangað og stofnaði
nýbýlið Brúnir, eftir að þau hjónin höfðu reist íbúðarhús á landinu. Á sama ári komu til sögunnar nýjar
reglur um stjórn búvöruframleiðslu í landinu, sem reistar voru á lögum nr.
15/1979 um breytingu á lögum nr. 101/1966 um framleiðsluráð landbúnaðarins,
verðskráningu, verðmiðlun og sölu á landbúnaðarvörum o.fl. Juku fyrrnefndu
lögin nýrri 2. gr. a við hin síðarnefndu, er seinna voru endurútgefin sem lög
nr. 95/1981 eftir breytingar með lögum nr. 63/1980 og nr. 45/1981. Með ákvæðum
hennar var landbúnaðarráðherra heimilað að grípa með reglugerðum til
tímabundinna ráðstafana í þeim tilgangi að draga úr framleiðslu á tiltekinni
búvöru, svo að hún hæfði innanlandsmarkaði. Mátti meðal annars skerða
afurðaverð til hvers framleiðanda frá grundvallarverði vegna þess hluta
framleiðslunnar, er færi fram úr ákveðnu viðmiðunarmarki. Með reglugerð nr.
348/1979 og síðan nr. 465/1983 var framleiðsluráði landbúnaðarins falið að
ákvarða þetta mark gagnvart hverjum framleiðanda sauðfjár- og nautgripaafurða.
Var það skilgreint sem búmark í ærgildisafurðum og skyldi að meginreglu miðast
við meðaltalsframleiðslu áranna 1976, 1977 og 1978. Heimilt var eftir lögunum
að ákveða sérstaklega rétt þeirra, sem væru að hefja búskap, draga saman
framleiðslu eða hætta búskap, og í reglugerðum var kveðið á um tillit til
aðsteðjandi vanda einstakra framleiðenda. Búmarkið var frá upphafi ákvarðað
fyrir sauðfjárafurðir, mjólkurframleiðslu og nautakjöt, og reyndi þegar á það
um fyrrnefndu afurðirnar. Að sögn áfrýjanda áttu þessi nýmæli
laga þátt í því, að hann ákvað haustið 1979 að leggja niður mjólkurframleiðslu
sem aðalbúgrein og snúa sér í þess stað að nautgripaeldi til kjötframleiðslu.
Með búskap sínum á fyrrgreindum viðmiðunarárum taldist hann hafa áunnið sér
búmark, er næmi 723 ærgildum, og voru 554 þeirra í mjólk, 70 í sauðfjárafurðum
og 99 í nautgripakjöti. Var honum tilkynnt um þetta heildarbúmark með bréfi
framleiðsluráðs landbúnaðarins 15. apríl 1980. Í samræmi við umrædda ákvörðun
óskaði hann eftir því við ráðið 9. maí sama ár, að búmark hans í mjólk yrði
flutt yfir í sauðfé og nautakjötsframleiðslu, án nánari skilgreiningar þar á
milli. Kveðst hann hafa ritað bréf sitt með aðstoð nautgriparæktarráðunauts
Búnaðarsambands Eyjafjarðar. Bein gögn um afgreiðslu þessa erindis liggja ekki
fyrir, en svo fór, að flutningurinn varð nær eingöngu yfir í nautgripakjöt,
þannig að búmark áfrýjanda var ákvarðað 645 ærgildi í þeirri afurð og 78 í
sauðfjárafurðum frá og með verðlagsárinu 1980-1981. Í búskap sínum að Brúnum notaðist
áfrýjandi í öndverðu við útihús, sem fyrir voru á landinu og leigð frá
prestssetrinu tímabundið, og hentuðu þau ekki fyrir mjólkurbú. Skýrir hann
ákvörðun sína þannig, að hann hafi viljað hverfa frá mjólkurframleiðslu um
sinn, meðan þau hjónin væru að byggja upp eigin húsakost á jörðinni. Hafi ætlun
þeirra verið að byggja fyrst lausagöngufjós, sem hannað væri þannig, að því
mætti síðar breyta í básafjós. Samkvæmt gögnum, sem lögð hafa verið fyrir
Hæstarétt, sótti hann um lán til þeirrar byggingar árið 1983 eða fyrr, og henni er lýst í umsögn héraðsráðunautar í
Eyjafirði frá 15. september 1984 til stofnlánadeildar landbúnaðarins. Tók
ráðunauturinn þar fram, að áfrýjandi hygðist breyta búmarki sínu í nautakjöti
yfir í mjólk á næstu árum. Af framkvæmdum að byggingunni varð þó ekki að svo
stöddu. II. Hinn 1. júlí 1985 voru lög nr.
95/1981 leyst af hólmi með lögum nr. 46/1985 um framleiðslu, verðlagningu og
sölu á búvörum. Voru ný ákvæði sett um stjórn búvöruframleiðslu í VII. kafla
þeirra, þar sem heimilað var meðal annars í a-lið 30. gr. að ákvarða greiðslur
fyrir mjólk og sauðfjárafurðir með samningum milli ríkisstjórnarinnar og
Stéttarsambands bænda fyrir þeirra hönd. Skyldu þeir lúta að afurðamagni, sem
framleiðendum yrði ábyrgst fullt verð fyrir. Einnig var heimilað að ákveða
skiptingu eftir héruðum á framleiðslu búvara og veita búnaðarsamböndum aðild að
skiptingu hennar milli einstakra framleiðenda. Samkvæmt 35. gr. skyldu
ákvarðanir um beitingu þessara heimilda teknar með reglugerð
landbúnaðarráðherra, og yrði réttur framleiðenda þar ákveðinn með tilliti til
búvöruframleiðslu þeirra á tilteknu tímabili. Mátti þannig miða við annan tíma
en þann, sem til hafði verið litið við ákvörðun búmarks. Tekið var fram, að
ákveða mætti framleiðendum mismunandi rétt eftir bústærð og aðstöðu, þar á
meðal því, hvort þeir væru að byrja búskap eða draga hann saman. Reglugerðir um stjórn mjólkurframleiðslunnar
voru síðan gefnar út fyrir hvert verðlagsár, hin fyrsta nr. 37/1986. Í þeim var
hugtakið fullvirðisréttur tekið upp sem skilgreining á því framleiðslumagni, er
framleiðendur fengju fullt verð fyrir í skjóli fyrrgreindra samninga. Skyldi
hann ákveðinn sem heild fyrir landið allt og honum síðan skipt niður, fyrst á
einstök héruð eða búmarkssvæði, en síðan milli einstakra framleiðenda. Búmarki
manna eftir eldri lögum var ekki breytt að meginstefnu til, og var
fullvirðisréttur héraðanna og framleiðenda reiknaður með hliðsjón af því. Hins
vegar var tekið fram í nefndri reglugerð, að engum framleiðanda skyldi
reiknaður fullvirðisréttur umfram mjólkurframleiðslu hans innan búmarks
verðlagsárið 1984-1985, og fólst í því skírskotun til 35. gr. laganna. Hafði sú
viðmiðun áhrif á síðari reglur. Hliðstæðar reglugerðir voru gefnar út um
fullvirðisrétt til framleiðslu sauðfjárafurða, og var hin fyrsta nr. 339/1986. Búvörusamningar á grundvelli laga
nr. 46/1985 tóku hins vegar ekki til nautgripakjöts. Var þetta í samhengi við
framkvæmd fyrri laga að því leyti, að til þess hafði aldrei komið í raun, að
búmarki í þeirri vöru væri beitt til takmörkunar framleiðslu með skerðingu á
afurðaverði. Þetta búmark féll því einvörðungu að almennri reglu í E-lið ákvæða
til bráðabirgða í hinum nýju lögum, sem kvað svo á, að fyrirmæli um búmark, sem
sett hefðu verið eftir lögum nr. 95/1981, skyldu halda gildi sínu þar til þau
hefðu sérstaklega verið felld úr gildi eða reglugerð sett um beitingu ákvæða b-
og/eða c-liðar 30. gr. laga nr. 46/1985, sbr. 35. gr. laganna. Í reglugerð nr.
339/1986 fyrir verðlagsárið 1986 - 1987 var svo tekið fram, að ákvæði hennar
næðu ekki til búmarks vegna framleiðslu nautakjöts. Hélst það í síðari
reglugerðum, og sérstök reglugerð um þessa búgrein var ekki sett. Áfrýjandi kveðst eftir þetta hafa
litið svo á, að grundvöllur væri brostinn fyrir geldneytarækt af sinni hálfu án
stuðnings frá öðrum búskap. Mikið framboð hefði verið á nautakjöti um árið 1985
og undirboð nokkuð farin að tíðkast. Jafnframt mætti vænta erfiðrar samkeppni
frá mjólkurbændum, er drýgt gætu eldisaðstöðu sína með afurðum úr þeirri grein.
Að auki þyrfti hann að horfast í augu við það, að hús fyrir nautgripi hans væri
enn óbyggt. Kveðst hann hafa afráðið að skera niður nautgripastofn sinn vorið
1986. Gerði hann framleiðsluráði landbúnaðarins kunnugt um þetta með bréfi 20.
maí sama ár og mæltist til þess, að hann fengi til baka það búmark sitt í
mjólk, sem breytt hefði verið yfir í nautakjöt á sínum tíma. Vísaði hann þar einnig
til heimilda framleiðnisjóðs landbúnaðarins til kaupa á búmarki í mjólk og gaf
til kynna, að afsal til sjóðsins á því búmarki kæmi til álita. Mætti telja
sanngjarnt, að hann og aðrir, sem svipað væru staddir, fengju kost á slíkri
úrlausn. Þessu erindi hans var ekki svarað, og til þess kom ekki, að hann fengi
búmark eða fullvirðisrétt í mjólkurafurðum þá eða síðar. III. Áfrýjandi hélt þó áfram búskap á
jörðinni og hugðist reyna að auka við sauðfjárstofn sinn. Hinn 11. ágúst og 27.
nóvember 1986 ritaði hann beiðni til Búnaðarsambands Eyjafjarðar um hækkun á
fullvirðisrétti sínum í sauðfjárafurðum í allt að 300 ærgildi. Búmark hans í
þeirri grein nam 78 ærgildum, sem fyrr segir, og fullvirðisréttur eftir því
varð 71,1 ærgildi, þannig að búið var undir lágmarksstærð. Með bréfi
sambandsins 14. október sama ár var honum tilkynnt, að færsla á 100 ærgilda
búmarki frá nautakjöti í sauðfé hefði verið samþykkt, og þá með tilliti til
þess, að mestur hluti búmarks hans hefði verið áunnið búmark í mjólk. Í
framhaldi af því var honum ákveðinn aukinn fullvirðisréttur í tveimur áföngum,
og náði rétturinn þannig um 142 ærgildum á verðlagsárinu 1988-1989. Á næsta
verðlagsári bættist við 13,5 ærgilda fullvirðisréttur, sem áfrýjandi fékk
yfirfærðan frá búi föður síns að Tjarnarlandi. Um búskap sinn eftir 1986 skýrir
áfrýjandi annars svo frá, að hann hafi í fyrstu stefnt að byggingu húss fyrir
300 fjár, en fengið synjun vegna takmarkaðs framleiðsluréttar. Með auknum
fullvirðisrétti hafi hann þó fengið jáyrði stofnlánadeildar, enda hafi hann
jafnframt breytt áætlun sinni þannig, að húsið yrði hannað sem nautgripahús að
helmingi. Hafi hann byrjað nautgripaeldi að nýju með kaupum á kálfum og tekið
húsið í notkun nærri árslokum 1989. Hann hafi síðan stundað sauðfjár- og
nautgriparækt að Brúnum næstu árin, en átt í vök að verjast vegna
fjárfestingarkostnaðar og annarra orsaka. Meðal annars hafi ráðstafanir af
opinberri hálfu til að greiða fyrir samdrætti í mjólkurframleiðslu aukið á
erfiðleika hans, þar sem niðurskurður á kúm og kálfum vegna uppkaupa á
fullvirðisrétti og annarra aðgerða hafi raskað jafnvægi á markaði fyrir
nautgripakjöt. Á árinu 1995 hafi þau hjónin svo brugðið búi, en landeigandi
tekið við mannvirkjum þeirra og jarðabótum. IV. Mál þetta var höfðað fyrir
héraðsdómi í júní 1996, en síðar var ákveðið að fresta meðferð þess meðan beðið
væri úrslita í dómsmálum, er skotið hafði verið til Hæstaréttar sem málum nr.
42/1997 og nr. 43/1997. Lutu þau að búmarki og fullvirðisrétti tveggja bænda
með blandaðan búskap, þar sem mjólkurframleiðsla var meginþátturinn. Gengu
dómar um þau í Hæstarétti 9. október 1997 (H.1997.2563 og H.1997.2578). Kveðst
áfrýjandi draga þá ályktun af þessum dómum, að sig stoði ekki að halda því
fram, að ólögmæt breyting hafi orðið á stjórn búvöruframleiðslu í landinu með
lögum nr. 46/1985 og reglugerðum samkvæmt þeim, þegar ákvæði um fullvirðisrétt
voru tekin upp til viðbótar ákvæðum um búmark framleiðenda. Á hinn bóginn lítur
hann svo á, að við framkvæmd reglna um fullvirðisrétt í mjólk og sauðfjárafurðum
í skjóli laganna og með afstöðu til búmarks í nautakjöti eftir gildistöku
þeirra hafi forsendum að framleiðslurétti hans verið raskað með sérstökum hætti
og honum mismunað umfram það, sem aðrir urðu fyrir. Áfrýjandi vísar hér einkum til
þess, að við upphaf stjórnar samkvæmt lögum nr. 15/1979 á framleiðslu
nautgripa- og sauðfjárafurða hafi mjólkurframleiðsla verið aðalatvinna hans. Að
athuguðu máli hafi hann þá kosið að flytja nær allt áunnið búmark sitt í þeirri
grein yfir í framleiðslu á nautgripakjöti og fengið til þess samþykki
úthlutunaryfirvalda. Þetta hafi hann gert í trausti þess, að um væri að ræða
verðmæt réttindi, sem nauðsyn væri að tryggja til að stunda þá búgrein, og
fyrir hvatningu af hálfu þeirra opinberu aðila, sem fóru með stjórn búvöruframleiðslunnar.
Réttindin hafi hins vegar orðið verðlaus, þegar búmark í greininni hafi í raun
verið fellt niður, án þess að bætur eða önnur réttindi kæmu þar á móti. Hafi
tilfærsla búmarksins jafnframt reynst óafturtæk eftir árið 1985, gagnstætt því,
sem hann hafi vænst í öndverðu. Af þessu hafi hann beðið tjón, er stefnda sé
skylt að bæta. Af hálfu stefnda er því eindregið
haldið fram, að þessi sjónarmið áfrýjanda fái ekki staðist, eins og rakið er
með skýrum hætti í héraðsdómi. V. Búmarki var ekki úthlutað sem
framleiðslurétti, heldur var það eingöngu viðmiðunartala, sem skerðing á
afurðaverði reiknaðist frá væri henni beitt. Við það gat skapast takmarkaður
réttur til handa framleiðendum búvara, sem hafði fjárhagslega þýðingu fyrir þá.
Aldrei kom til þess að búmark væri látið takmarka framleiðslu á nautgripakjöti.
Búvörusamningar bænda og ríkisstjórnarinnar á grundvelli laga nr. 46/1985 tóku
heldur ekki til nautgripakjöts, svo sem að framan greinir. Áttu fyrirmæli um
búmark í nautgripakjöti því að halda sér samkvæmt E-lið ákvæða til bráðabirgða
í þessum lögum, þar til þau hefðu sérstaklega verið felld úr gildi eða
reglugerð sett um framleiðslustjórnun samkvæmt ákvæðum laganna.
Reglugerðarákvæði um framleiðslu nautgripakjöts hafa ekki verið sett. Varð því
ekki grundvallarbreyting á stjórn búvöruframleiðslunnar að þessu leyti með
lögum nr. 46/1985. Áfrýjandi hafði látið frá sér alla
heimild til framleiðslu mjólkur árið 1979 og átti því ekki eftir það rétt að
lögum til úthlutunar á slíkum framleiðslurétti, svo sem lýst er í forsendum
héraðsdóms. Það breyttist ekki við setningu laga nr. 46/1985. Hann gat hins
vegar haldið áfram að framleiða nautakjöt án allra afskipta yfirstjórnar
landbúnaðarmála. Vera má að markaðsaðstæður hafi breyst eins og hann heldur fram,
en í hvatningu yfirstjórnar landbúnaðarmála til að færa búmark yfir í
framleiðslu nautakjöts var ekki fólgið loforð um framleiðslustjórnun eða að
markaðsaðstæður myndu ekki breytast. Sérstakar aðstæður hans 1979 áttu sinn
þátt í því að hann breytti framleiðslu sinni. Þegar framangreint er virt í heild
verður ekki á það fallist að áfrýjandi hafi sýnt fram á, að yfirstjórn
landbúnaðarmála hafi breytt á annan veg gagnvart honum en öðrum eða brotið gegn
rétti hans og að hann eigi af þeim sökum rétt á bótum. Ber af þessum ástæðum og
annars með vísun til forsendna héraðsdóms að staðfesta hann. Rétt þykir eftir atvikum, að hvor
aðili beri sinn kostnað af málinu. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera
óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti
fellur niður. I. Óumdeilt er, að meginmarkmið
þeirrar framleiðslustjórnunar, sem grundvöllur var að lagður með lögum nr.
15/1979, hafi verið að ná fram samdrætti og hagræðingu í framleiðslu mjólkur og
sauðfjárafurða, sem var til muna umfram þarfir innanlandsmarkaðarins. Meðal
þess, sem að því gat stuðlað, var aukin áhersla á framleiðslu nautagripakjöts,
sem ekki var umfram landsþarfir og ekki stunduð sem sjálfstæð búgrein nema í
takmörkuðum mæli. Má á það fallast með áfrýjanda, að gögn málsins gefi til
kynna, að yfirvöld landbúnaðarmála hafi hvatt bændur til að hverfa að þessari
grein, eftir því sem aðstæður leyfðu. Er erindi framleiðsluráðs landbúnaðarins
til bænda frá 3. maí 1982 þá með talið. Það mátti og heita hvatning í sjálfu
sér, að láta reglurnar um búmark ná til nautakjöts við hlið hinna afurðanna. Í
því fólst fyrirheit um afmörkun og verndun á framleiðsluaðstöðu manna eftir
tilteknum forsendum, ef grípa þyrfti til takmarkana vegna þróunar markaðarins.
Um leið fólst í reglunum vísbending um, að öflun búmarks væri meðal skilyrða
til árangurs í framleiðslunni. Þá mátti ætla, að áhættan af vali á þessari
búgrein væri ekki eindregin, þar sem heimilt væri talið að færa búmark milli
búgreina, þegar svigrúm væri til, auk þess sem almenn heimild væri til
endurskoðunar á búmarki með tilliti til aðstæðna. Um hagi áfrýjanda er það fram
komið, að staðið hafi á tímamótum um búskap hans vegna annarra atvika, þegar
þessar reglur komu til sögunnar. Hann hafði hug á að færa út kvíarnar og átti
kost á auknu jarðnæði að Brúnum. Þess var að vænta, að svigrúm til stækkunar á
mjólkurbúi hans eða fjölgunar sauðfjár væri takmarkað, hvort sem litið var til
búmarksins eða ekki. Á hinn bóginn má telja ljóst, að honum hafi ekki verið
nauðsyn á að söðla um yfir í geldneytarækt, meðal annars vegna þess, að hann
hefði áfram getað nýtt hús að Tjarnarlandi til mjólkurframleiðslu. Ætla verður
því, að hinar nýju reglur og það atvinnuöryggi, sem í þeim var eða gat verið
fólgið, hafi verið meðal helstu forsendna þeirrar ákvörðunar hans, að taka upp
framleiðslu nautgripakjöts eina saman, en hún hafði úrslitaþýðingu um búskap
þeirra hjóna. Reglurnar voru og forsenda að ákvörðuninni að því leyti, að til
þess var ætlast, að hún yrði ekki tekin án ráðstöfunar á því búmarki, sem þau
höfðu áunnið sér við aðra framleiðslu. Jafnframt verður að telja það sannað með
þeim gögnum, sem fram hafa komið hér fyrir dómi, að áfrýjandi hafi vænst þess
að geta horfið aftur að fyrri framleiðslu í einhverjum mæli. Hafi hann ekki
síst talið það mikilvægt vegna þess, að nautgriparækt væri áhættuminni meðfram
mjólkurframleiðslu en ein sér. Að þessu athuguðu verður á það að
fallast, að áfrýjandi hafi mátt líta svo á, að forsendur hafi brostið fyrir
umræddri ákvörðun hans, þegar afráðið var að halda framleiðslu nautagripakjöts
og búmarki í þeirri grein utan þeirra reglna um stjórn búvöruframleiðslu, sem
settar voru á grundvelli 30. gr. og 35. gr. laga nr. 46/1985 og náðu til hinna
hefðbundnu búgreina, sem hann hafði stundað í fyrstu. Þá afstöðu mátti meta
svo, að þetta búmark hefði misst gildi sitt að miklu eða öllu leyti, þar sem
líklegt væri, að takmarkanir á framleiðslu yrðu miðaðar við annað en reynslu áranna
1976 - 1978, ef til þeirra kæmi. Var staða búgreinarinnar þannig önnur en áður,
þótt hún lyti ákvæðum laganna um heimildir til afskipta af framleiðslunni, ef
efni yrðu síðar til eftir almennum markmiðum þeirra. Afstaða stjórnvalda til búmarks
vegna framleiðslu nautakjöts eftir gildistöku laga nr. 46/1985 átti stoð í
lögunum og kom að sínu leyti jafnt við alla, sem störfuðu að þeirri framleiðslu
án teljandi stuðnings af öðrum búgreinum, eins og áfrýjandi gerði. Stefndi
hefur þó ekki hnekkt þeirri fullyrðingu hans, að staða þessara framleiðenda
hafi verið erfiðari en hinna, sem einnig stunduðu mjólkurframleiðslu. Um
áfrýjanda sjálfan verður ennfremur að horfa sérstaklega til aðdraganda þess, að
hann tók upp hina umdeildu búgrein. Telja verður eftir því, sem fyrr var rakið,
að trú hans á aukið öryggi nautabænda í skjóli búmarksins hafi beinlínis verið
meðal þess, sem þar réði úrslitum, ásamt
hvatningu af hálfu stjórnvalda á sviði landbúnaðarmála. Ákvörðun hans um
að fella nautgripastofn sinn árið 1986 svaraði þannig til upphafsins, er hann
kom honum á fót. Viðurkenna ber, þegar allt þetta er virt, að staða hans sem
búvöruframleiðenda á þessum tíma hafi verið með sérstökum hætti, sem
stjórnvöldum landbúnaðarmála hafi verið rétt og skylt að taka tillit til eftir
heimildum sínum að lögum. II. Framgöngu áfrýjanda á
síðastgreindum tíma verður að meta þannig, að hann hafi gert kröfu um að fá
aftur búmark sitt í mjólkurafurðum, sem hann hafði látið af hendi. Verður
jafnframt á það að fallast, að hún hafi verið réttmæt að undirstöðu til. Hann
gat þó ekki ætlast til þess, að krafan yrði tekin til greina umsvifalaust eða
að öllu leyti. Varð hann að bera áhættu af fyrra vali sínu á búgrein ásamt
hagræðinu, sem því fylgdi. Afstöðu stjórnvalda verður á hinn bóginn að virða
svo, að kröfunni hafi ekki verið mætt að neinu leyti, þegar frá er talin
fyrrgreind úthlutun á búmarki og fullvirðisrétti í sauðfjárafurðum með aðild
Búnaðarsambands Eyjafjarðar. Í lögum nr. 46/1985 voru þó heimildir til að miða
ákvarðanir um framleiðslu við mismunandi aðstöðu manna, að meðtöldum þeim, sem
væru að byrja búskap eða hætta honum. Þær heimildir verður meðal annars að
skilja svo, að ekki hafi átt að líta á búvöruframleiðslu í þeim greinum, er
a-liður 30. gr. laganna náði til, sem lokaðan atvinnuveg. Áfrýjandi hafði af því brýna
hagsmuni, að reynt yrði að greiða götu hans. Verður að rekja það til afstöðu og
aðgerða stjórnvalda, sem stefndi beri ábyrgð á, að því var ekki sinnt framar en
raun reyndist. Hefur stefndi ekki sýnt fram á, að reynt hafi verið að meta
þessa hagsmuni með gagngerum hætti í ljósi markmiða laganna og þeirra
heildarhagsmuna, sem reglur um stjórn mjólkurframleiðslunnar voru tengdar, eða
að þessi úrslit hafi annars ráðist af málefnalegum forsendum. Virðist mismunun
gagnvart áfrýjanda þannig hafa átt sér stað. Telja verður því, eins og atvikum
er hér háttað, að hann eigi rétt til skaðabóta úr hendi stefnda fyrir tjón í
atvinnu sinni af völdum þess, að liðsinni var ekki veitt. Af hálfu stefnda er bent á, að
kröfugerð áfrýjanda eftir 1986 hafi ekki verið samfelld og hann ekki tæmt öll
kæruúrræði, er til álita gætu komið. Eigi að síður sýna gögn málsins, að hann
hafi um árabil háð baráttu fyrir leiðréttingu mála sinna og beint um þau
ítrekuðum kvörtunum og áskorunum til stjórnvalda. Verður réttur hans ekki
talinn fallinn niður fyrir tómlæti. Krafa áfrýjanda um skaðabætur er
miðuð við tilgreint markaðsverð á greiðslumarki í mjólk, er sé ígildi
búmarksins, sem hann lét af hendi, að teknu tilliti til almennra skerðinga
fullvirðisréttar og greiðslumarks á liðnum árum. Á það verður ekki fallist, að
hann geti krafist bóta fyrir réttindi að baki fyrra búmarks síns í mjólk með
vísan til þess, hvaða verðmæti þau kynnu að hafa við frjálsa ráðstöfun úr hendi
hans. Í þess stað verður að reyna að meta áhrif þeirrar röskunar á búskap hans,
sem rekja má til afstöðu og aðgerða stjórnvalda í fyrrgreindum efnum, að teknu
tilliti til svigrúms þeirra til leiðréttingar. Verður sú röskun ekki talin ná
svo langt, að bætur þurfi að koma fyrir það, að búskapurinn var endanlega
lagður niður. Um þetta verður að fara að álitum, eins og reifun málsins og
atvikum er háttað. Samkvæmt því teldi ég bæturnar hæfilega ákveðnar 3.000.000
krónur, sem stefnda yrði gert að greiða áfrýjanda með dráttarvöxtum frá
þingfestingu málsins í héraði, eins og krafist er, ásamt málskostnaði í héraði
og fyrir Hæstarétti. Dómur
Héraðsdóms Reykjavíkur 6. apríl 1998. Mál þetta sem
dómtekið var þann 11. mars sl. að loknum munnlegum málflutningi er höfðað með
stefnu birtri 27. júní 1996 af Kristjáni H. Theodórssyni, kt. 130949-2319,
Beykilundi 2, Akureyri, á hendur landbúnaðarráðherra og fjármálaráðherra fyrir
hönd ríkissjóðs Íslands, Arnarhváli, Reykjavík. Stefnandi
krefst þess að stefndu verði dæmdir til að greiða honum bætur að fjárhæð
11.565.432 krónur með dráttarvöxtum frá stefnubirtingardegi samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 til greiðsludags. Einnig er krafist málskostnaðar
samkvæmt málskostnaðarreikningi stefnanda. Af hálfu
stefndu er þess aðallega krafist að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum
stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati réttarins. Til
vara er þess krafist að stefnukröfurnar verði stórkostlega lækkaðar og málskostnaður
verði í því tilviki látinn niður falla. Yfirlit um málsatvik og ágreiningsefni. Málsatvik eru
þau að stefnandi tók við búi föður síns að Tjarnarlandi í Öngulstaðahreppi á
árinu 1974. Hann hafði þar blandað bú og framleiddi mjólk, sauðfjárafurðir og
nautakjöt. Þar sem jörðin var landlítil varð stefnandi sér úti um stærra
jarðnæði að Brúnum og nýtti þar land. Á árinu 1977 reisti hann íbúðarhús að
Brúnum og hóf búskap á jörðinni árið 1979. Í málatilbúnaði
stefnanda kemur fram að búmark hans hafi verið 723 ærgildi. Það skiptist þannig
að hann hafði 554 ærgildi í mjólk, 70 ærgildi í sauðfé og 99 ærgildi í
nautakjöti. Þegar stefnandi hóf búskap að Brúnum hætti hann mjólkurframleiðslu
og fékk búmark sitt í mjólk flutt í nautakjöt og að nokkru í sauðfé. Búmark
hans var áfram 723 ærgildi og skiptist þá þannig að hann hafði 645 ærgildi í
nautakjöti og 78 ærgildi í sauðfé. Í bréfi
Búnaðarsambands Eyjafjarðar frá 14. október 1986 til stefnanda kemur fram að í
tilefni af umsókn hans frá 11. ágúst það ár um tilfærslu á 222 ærgildisafurða
búmarki úr nautakjöti í sauðfé hefði verið samþykkt tilfærsla á 100
ærgildisafurða búmarki yfir í sauðfé. Samkvæmt
tilkynningu Framleiðsluráðs landbúnaðarins til stefnanda 4. nóvem-ber 1986 var
fullvirðisréttur stefnanda ákveðinn 71,1 ærgildi í sauðfé verðlagsárið
1987-1988. Hann fékk til viðbótar 71,9 ærgildi til framleiðslu sauðfjárafurða
og var fullvirðisréttur hans því það ár samtals 143 ærgildi samkvæmt
tilkynningu Framleiðsluráðs landbúnaðarins frá 7. október 1987.
Fullvirðisréttur stefnanda til framleiðslu sauðfjárafurða verðlagsárið 1988-1989
var samkvæmt tilkynningu Framleiðsluráðs landbúnaðarins frá 9. október 1987
samtals 141,7 ærgildi. Stefnandi fékk aldrei fullvirðisrétt til
mjólkurframleiðslu. Stefnandi telur
að hann hafi öðlast bótarétt á hendur stefndu vegna bótalausrar niðurfellingar
búmarks og í framhaldi af því rangrar úthlutunar á fullvirðisrétti við upptöku
fullvirðisréttarkerfis í landbúnaði. Öllum kröfum og staðhæfingum stefnanda
fyrir bótakröfum er andmælt af hálfu stefndu sem telja enga bótaskyldu vera
fyrir hendi. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi telur
aðdraganda máls þessa vera þann að hann hafi byrjað búskap á jörðinni Brúnum í
Eyjafjarðarsýslu ásamt konu sinni árið 1979. Honum hafi því ekki verið úthlutað
búmarki samkvæmt framleiðslu viðmiðunaráranna 1976-1978 en á þeim árum hafi þau
hjónin búið á Tjarnarlandi í Öngulstaðahreppi. Áunnið búmark hafi reynst vera
723 ærgildi sem sundurliðast hafi þannig: 554 ærgildi í mjólk, 70 ærgildi í
kindakjöti og 99 ærgildi í nautakjöti. Með þessar
forsendur hafi stefnandi hafið uppbyggingu búskapar á jörðinni Brúnum. Á þeim
árum hafi bændur verið mjög hvattir til að draga úr framleiðslu. Jafnframt hafi
legið fyrir að farið var að skerða verð til bænda við uppgjör afurða. Með bréfi til Framleiðsluráðs, dags. 9. maí
1980, hafi stefnandi farið fram á að mjólkurbúmarkið yrði fært í nautakjöt og
sauðfé. Samkvæmt úrskurði dagsettum 4. maí 1982 hafi búmark jarðarinnar verið
ákveðið 723 ærgildi; 645 ærgildi í nautakjöti og 78 ærgildi í sauðfé. Stefnandi hafi
talið að með búmarkinu hafi jörðin áunnið sér réttindi sem hann hafi ekki þurft
að hafa áhyggjur af að yrðu skert án bóta. Hann hafi tekið mark á þeim áróðri,
sem rekinn hafi verið af Framleiðsluráði og forystumönnum bænda, fyrir
samdrætti í framleiðslu kindakjöts- og mjólkurafurða en aukinni framleiðslu á
nautakjöti. Með tilkomu
fullvirðisréttar hafi búmarkinu verið kippt í burtu og nautakjötsframleiðsla
skyndilega gefin frjáls. Forsendur hafi þá brostið fyrir því að búið stæði
undir afkomu fjölskyldunnar og nauðsynlegum framkvæmdum á jörðinni. Úrskurður
um fullvirðisrétt stefnanda 1986 hafi verið svo: 71,1 ærgildi í sauðfé
(skerðing frá búmarki 6,9 ærgildi); 0 ærgildi í nautakjöti (skerðing frá
búmarki645 ærgildi). Samtals
hafi skerðing á búmarki því verið 651,9 ærgildi. Með úthlutun Búnaðarsambands
Eyjafjarðarsýslu hafi stefnandi síðar fengið leiðréttingu samkvæmt 9. gr.
reglugerðar nr. 445/1986, sbr. bréf dags. 30. sept. 1987. Með bréfi dagsettu 7.
október 1987 hafi Framleiðsluráð tilkynnt stefnanda að úthlutunin væri 71,9
ærgildi. Skerðing á búmarki sem stefnandi telur sig hafa orðið fyrir bótalaust
með reglugerðum settum á grundvelli búvörulaga nr. 46/1985 hafi því verið 580
ærgildi. Stefnandi
kveðst ekki sætta sig við að vera sviptur búmarki sínu bótalaust og í staðinn
úthlutað fullvirðisrétti þar sem réttindi hans hafi verið stórlega skert og
umfram það sem almennt hafi gerst. Stefnandi kveðst hafa reynt að fá
leiðréttingu sinna mála en enginn árangur hafi orðið af þeim tilraunum og því
sé málsóknin nauðsynleg. Krafa stefnanda
byggir á því að búmark hans í mjólk, sauðfé og síðar nautakjöti hafi verið eign
í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar (áður 67. gr. stjórnarskrár) og verði
því ekki fellt niður án bóta. Stefnandi heldur því fram að brotinn hafi verið á
sér réttur er búmark til framleiðslu nautakjöts hafi verið fellt niður. Stefnanda hafi
ekki verið úthlutað fullvirðisrétti í nautakjöti en fyrir gildistöku
búvörulaganna 1985 hafi hann fengið úthlutað búmarki sem hann hafi miðað sínar
framleiðsluáætlanir við. Með ákvörðun fullvirðisréttar og afnámi búmarks í
nautakjöti hafi fótum verið kippt undan atvinnu- og eignarréttindum hans. Slíka
skerðingu eigi að taka með lögum og þar verði að gæta almennra sjónarmiða þegar
eignarrétti manna séu settar skorður. Reglugerð nr. 339/1986 hafi ekki haft
stoð í settum lögum og telur stefnandi að brotinn hafi verið á sér réttur er
búmark til framleiðslu nautakjöts hafi verið fellt niður og búmark til
framleiðslu kindakjöts skert en samkvæmt 10. gr. reglugerðar nr. 339/1986 taki
reglugerðin ekki til búmarks vegna framleiðslu nautakjöts. Búmarki til
framleiðslu nautakjöts hafi verið komið á með formlegum hætti á grundvelli laga
nr. 95/1981, sbr. lög 46/1985. Í gildistíð laga nr. 15/1979 hafi þegar verið
gert ráð fyrir kvóta á framleiðslu nautakjöts. Í umburðarbréfi Framleiðsluráðs
til bænda frá 3. maí 1982 hafi bændur verið hvattir til að draga úr framleiðslu
mjólkur og kindakjöts en auka framleiðslu nautakjöts. Ýmsir bændu hefðu
jafnframt breytt fyrra búmarki til mjólkur- og sauðfjárframleiðslu í
nautakjötsbúmark og þar með sinnt hvatningu Framleiðsluráðs í áðurnefndu
umburðarbréfi. Stefnandi hafi
verið einn af þeim sem treyst hafi á að búmark í nautakjöti væri komið til að
vera og hafi hann miðað sínar ráðstafanir í uppbyggingu búrekstrar síns við þá
forsendu. Hins vegar hafi framleiðsluréttur í nautakjöti verið gerður verðlaus
með skyndiákvörðun löggjafans og stjórnvalda. Tilgangurinn
með setningu laga nr. 15/1979 hafi verið sá að draga úr búvöruframleiðslu. Í
samræmi við það hafi Framleiðsluráð landbúnaðarins hvatt bændur til samdráttar.
Stefnandi hafi verið einn af þeim sem hlýtt hafi þessu kalli. Ekkert hafi verið
í reglum sem bent hafi til þess að með því væri hann að svipta jörð sína
varanlega framleiðslurétti og rýra með því verðgildi hennar stórlega. Þeir
bændur sem ekki hafi orðið við þeirri áskorun að draga úr framleiðslunni hafi
hins vegar haldið framleiðslurétti sínum auk þess sem sumir hafi aukið hann. Fullvirðisréttur,
og nú greiðslumark, séu fjárhagsleg verðmæti í skilningi eignarréttar.
Framleiðslurétturinn gangi kaupum og sölum með löggerningi, eignin sæti
fyrningarreglum skattalaga, og verðgildi jarða ráðist af fullvirðisrétti, nú
greiðslumarki, þeirra. Eins og löggjafinn hafi staðið að ákvörðun búmarks, með
lögum nr. 15/1979, og síðar fullvirðisrétti og greiðslumarki, verði ekki annað
séð en bændur hafi orðið að treysta því að með úthlutun búmarks væri kominn
grundvöllur fyrir atvinnuréttindum þeirra. Fyrir þessar aðgerðir löggjafans
hafi því búmarkið orðið að verðgildi og njóti því verndar 72. gr.
stjórnarskrárinnar. Þótt atvinnuréttindi almennt njóti aðeins verndar 75. gr.
stjórnarskrár þá séu atvinnuréttindi sem byggðust á sérstökum samningi við
ríkisvaldið eignarréttindi rétthafans og njóti því verndar 72. gr.
stjórnarskrárinnar. Gæta verði því almennra viðmiða er eignarrétti séu settar
slíkar skorður. Eign þessi, þ.e. búmark í nautakjöti, verði ekki felld niður án
bóta. Með því að hvetja bændur til að skipta úr búmarki í mjólk og kindakjöti
yfir í búmark í nautakjöti, hafi bændur verið sviptir eignarréttindum og
jafnframt hafi bændum verið gefnar rangar forsendur til að reka bú sín. Með bótalausri
sviptingu á búmarki stefnanda hafi verið brotin gróflega jafnræðisregla
stjórnskipunarréttar. Allir menn eigi að vera jafnir fyrir lögunum en það hafi
ekki átt sér stað í þessu tilfelli. Á sama tíma og stefnandi hafi verið sviptur
sínum rétti bótalaust hafi þeir bændur sloppið, sem hafi verið svo heppnir að
fara að engu eftir fyrirmælum stjórnvalda að draga úr framleiðslu verðlagsárið
1984-1985 eða framleiddu jafnvel umfram búmark, en þeir hafi fengið úthlutaðan
fullvirðisrétt að fullu miðað við búmark þeirra og á stundum umfram það. Jafnframt hafi
þeir bændur sem hafi verið með búmark í mjólk og sauðfjár-framleiðslu öðlast
eign er hefði verðgildi, en nautakjötsbúmark hafi verið gert einskis virði á
einni nóttu. Þannig hafi þeir bændur hagnast sem ekki hafi farið eftir tilmælum
stjórnvalda að breyta búsháttum sínum og fara út í framleiðslu nautakjöts.
Jafnframt hafi stjórnvöld úthlutað fullvirðisrétti í sauðfé eftir geðþótta til
einstakra bænda á þessum tíma, en stefnandi hafi enga sambærilega úthlutun
fengið. Þessi mismunun sé hróplega ósanngjörn og algerlega í andstöðu við
tilgang lagasetningar á Íslandi, m.a. um stöðugleika laga og að þau eigi að
vera skynsamleg. Þegar stefnandi
hafi gert áætlanir um búskap sinn og tekið þá ákvörðun að breyta fyrra búmarki
sínu til mjólkurframleiðslu í nautakjötsbúmark hafi það verið
grundvallarforsenda hans að framleiðsluréttur hans væri tryggður. Hann hafi
verið að hefja búskap þegar framleiðslutakmarkanir hafi verið teknar upp í
landbúnaði. Stjórnvöld hafi lofað slíkum aðilum sérstakri meðhöndlun. Við það
hafi ekki verið staðið að mati stefnanda. Ef loforð stjórnvalda hefðu staðist
hefði stefnandi því í dag greiðslumark í nautakjöti svipað búmarki sínu. Reglur
um brostnar forsendur leiði því einnig til þess að stefnandi eigi rétt á bótum
úr hendi stefndu. Stefnukrafan er
fundin út á eftirfarandi hátt: Stefnandi telur
að hann hafi orðið fyrir bótalausri skerðingu á búmarki með reglugerðum settum
á grundvelli búvörulaga 46/1985. Skerðingin hafi verið 580 ærgildi í nautakjöti
eins og hér að framan hefur komið fram. Bótafjárhæð í nautakjötskvóta sé jafnað
við verð á mjólkurkvóta því ljóst sé að þar hefði búmarkið verið ef
nautakjötskvóti hefði ekki verið tekinn upp. Frá þessum tíma hafi almennar
skerðingar í mjólk verið 4,5% og að teknu tilliti til þess hafi stefnandi tapað
553,9 ærgildum í mjólk. Bótafjárhæðin
sé síðan miðuð við meðalverð á greiðslumarki í mjólk á almennum markaði sem sé
120 krónur á hvern lítra mjólkur. Í hverju ærgildi í mjólk séu 174 lítrar. Eitt
ærgildi í mjólk, þ.e. 174 lítrar x 120 geri því 20.880 krónur. Stefnufjárhæðin
sundurliðist því svo: 553,9 ærgildi í mjólk x 20.880 = 11.565.432 krónur.
Samtals hafi því stefnandi orðið fyrir tjóni sem nemi þeirri fjárhæð sem er
stefnufjárhæð máls þessa. Varðandi
lagarök er byggt á 72. gr. stjórnarskrár nr. 33/1944 og einnig er vísað til 75.
gr. hennar. Þá er vísað til jafnræðisreglu stjórnskipunar- og
stjórnarfarsréttar og til reglna um brostnar forsendur. Byggt er á meginreglu
stjórnarfarsréttar um að reglugerðir verði að hafa lagastoð. Varðandi búmark,
fullvirðisrétt og greiðslumark er byggt á lögum nr. 46/1985 um framleiðslu,
verðlagningu og sölu á búvörum, búvörulögum, sbr. breytingarlög, nú lög nr.
99/1993. Vísað er til laga nr. 75/1981 um tekju- og eignaskatt varðandi
fyrningareglur á keyptum framleiðslukvóta. Málskostnaðarkrafan styðst við XXI.
kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991, einkum 129. og 130. gr. Málsástæður og lagarök stefndu. Af hálfu stefndu er byggt á því að búmarki sem ákvarðað
hafi verið samkvæmt heimild í lögum nr. 15/1979, sbr. og lög nr. 45/1981, hafi
ekki verið úthlutað sem framleiðslurétti, heldur hafi búmarkið verið
viðmiðunartala sem skerðing á afurðaverði hafi reiknast frá, sbr. 1. gr.
reglugerðar nr. 465/1983. Sú skerðing hafi verið reiknuð eftirá er ljóst hafi
verið hvað hafi verið til skiptanna vegna sölu afurðanna. Reglur um það
hafi ekki tryggt fulla greiðslu fyrir framleiðslu upp að búmarki. Um það er af
hálfu stefndu vísað til 4. mgr. a liðar 2. gr. reglugerðar nr. 348/1979 og 1.
gr., 2. gr. og 8. - 9. gr. reglugerðar nr. 465/1983 og til reglna nr. 174/1986
um uppgjör vegna verðlagsársins 1984-1985. Notkun
búmarksins hafi í eðli sínu verið tímabundin, sbr. a lið 2. gr. reglugerðar nr.
348/1979 og 2. gr. reglugerðar nr. 465/1983 og viðmiðunartímabil þess og
útreikningur breytingum háður, sbr. 2. mgr. 5. gr. reglugerðar nr. 465/1983. Slík viðmiðun í
þágu framleiðslustjórnunar skapi ekki sjálfstæð atvinnu- eða eignarréttindi er
geti notið verndar 67. eða 69. gr. stjórnarskrár, sbr. nú 72. og 75. gr.
hennar. Þá er á því
byggt að allar ákvarðanir stefndu er lotið hafi að framleiðslustjórnun í
landbúnaði og snert hafi hagsmuni stefnanda hafi verið teknar með lögmætum
hætti og engu bótaskyldu tjóni sé fyrir að fara þeim tengdum. Viðurkennt sé að
skerða megi fjárhagsleg réttindi er snerti atvinnuréttindi manna án bóta enda
sé það gert með heimild í lögum þar sem jafnræðis sé gætt. Ákvarðanir þær er
beinlínis hafi falist í lögum nr. 46/1985, eða sem stjórnvöld hafi tekið með
heimild í þeim, hafi uppfyllt þessi skilyrði. Rök stefndu fyrir því eru þessi: A. Um
nautakjötsbúmark. Lögum samkvæmt
hafi engum fullvirðisrétti á grundvelli samningsgerðar við Stéttarsamband bænda
getað verið fyrir að fara í þeirri framleiðslugrein. Löggjafinn hafi tekið
sjálfur þá ákvörðun, með almennri reglu er tekið hafi jafnt yfir alla sem hafi
haft með höndum framleiðslu nautakjöts, að ekki væri heimilt að láta
framleiðslustjórnun með verðábyrgðarsamningum taka til nautakjötsframleiðslu,
sbr. a lið 30. gr. laganna. Heimildir til
framleiðslustjórnunar í þeirri framleiðslugrein hafi því takmarkast við heimildir
er kveðið væri á um í b-d liðum 30. gr. Þeim heimildum er í þeim ákvæðum hafi
falist til að ákveða nautakjötsframleiðendum skert verð fyrir hluta framleiðslu
sinnar hafi ekki verið beitt og í samræmi við það hafi nautakjötsbúmark, sem
ákveðið hafi verið samkvæmt reglugerð nr. 465/1983, misst gildi sitt sem tæki
til framleiðslustjórnunar og hafi það verið fellt niður, sbr. 10. gr.
reglugerðar nr. 339/1986 og E lið ákvæðis til bráðabirgða í lögum nr. 46/1985.
Sú ákvörðun hafi því átt stoð í lögum og um hafi verið að ræða almenna reglu er
tekið hafi jafnt til allra sem eins hafi staðið á um. Þær reglur er
lögin hafi kveðið á um að þessu leyti og ákvarðanir á þeim byggðar hafi þannig
í hvívetna verið lögmætar og geti ekki stofnað til bótaskyldu gagnvart
stefnanda, sbr. og dóma Hæstaréttar frá 9. október 1997 í hliðstæðum málum. B. Reglugerðir
nr. 37/1986 og 339/1986 um upptöku fullvirðisréttarkerfis. Í VII. kafla
laga nr. 46/1985, sbr. einkum 30. og 35. gr., hafi verið settur fullnægjandi
lagarammi um það hvernig ákvarða skyldi fullvirðisrétt hvers framleiðanda. Með
reglum er settar hafi verið um fullvirðisrétt í mjólkur- og sauðfjárframleiðslu
í reglugerðum nr. 37/1986 og 339/1986 hafi ekki verið farið út fyrir þau mörk.
Reglugerðirnar séu almennar og miði að jafnræði framleiðenda. Þau
viðmiðunartímabil sem þar væri byggt á og reglur þeirra um útreikning réttar
einstakra framleiðenda, og heimildir samkvæmt þeim til viðbótarúthlutana til
einstakra framleiðenda er uppfyllt hafi tiltekin skilyrði, hafi verið lögmætar
og hafi ekki brotið í bága við jafnræðisreglur, sbr. áðurnefnda dóma
Hæstaréttar frá 9. október 1997. Úthlutun fullvirðisréttar til stefnanda hafi
verið í samræmi við þær reglur sem settar hafi verið og hann hafi ekki sýnt
fram á að hann hafi ekki notið jafnræðis við þá úthlutun. Ennfremur er
byggt á því af hálfu stefndu að hafi einhverjum bótarétti stefnanda verið fyrir
að fara sé hann nú löngu fallinn niður fyrir tómlæti eða fyrningu, sbr. 31. gr.
laga nr. 46/1985, en nautakjötsbúmark hafi verið fellt niður með reglugerð nr.
339/1986. Loks er byggt á
því að forsendur stefnanda um tjón fái engan veginn staðist. Búmark hafi verið
ákvarðað vegna samdráttar í útflutningi. Með gildistöku laga nr. 46/1985 hafi
útflutningsbætur strax verið skertar um 30% vegna verðlagsársins 1. september
1985-31. ágúst 1986, sbr. 36. gr. og D-lið ákvæðis til bráðabirgða í lögunum. Í
stefnu sé ekkert tillit til þess tekið að frá verðlagsárinu 1986 hafi
afurðamagn aukist að baki ærgildis í sauðfé úr 16,8 kg í 18,2 kg, né að
heildargreiðslumark við upptöku þess verðlagsárið 1992-1993 hafi ekki verið
nema u.þ.b. 46% í sauðfé og u.þ.b. 70% í mjólk af því útreiknaða
heildarbúmarki, 18.500 tonnum í sauðfé og 143,4 milljón lítra mjólkur, sem hafi
verið til staðar við lok búmarkskerfisins. Ekki fái því staðist að stefnandi
geti átt rétt til að hlutdeild hans í innanlandsmarkaði, sem
greiðslumarksrétturinn sé bundinn við, verði jafnstór og búmark hafi verið. Af
hálfu stefnanda sé heldur ekki tekið tillit til þess, er hann beri saman rétt í
búmarki og greiðslumarki og ætlað tjón á þeim grundvelli, að framleiðsla innan
búmarks í gildistíð laga nr. 95/1981 hafi hvorki gefið fullt grundvallarverð
samkvæmt þeim lögum né hafi verið um að ræða staðgreiðslu afurða svo sem skýrt
komi fram af reglum nr. 174/1986 um uppgjör búvöruframleiðslu verðlagsárið
1984-1985. Af hálfu
stefndu er því haldið fram að fyrir liggi að allar forsendur hafi skort fyrir
mjólkurframleiðslu á Brúnum er stefnandi hóf búskap þar og á búskapartíma hans
þar. Samkvæmt úrskurði Framleiðsluráðs í október 1980 virtist búmark á Brúnum,
sem sé nýbýli úr landi Syðra-Laugalands, alls 723 ærgildi, hafa verið byggt á
framleiðslu stefnanda á jörðinni Tjarnarlandi og hafi það verið þannig miðað
við framleiðslu á viðmiðunarárunum 1976-1978; mjólk 554 ærgildi, sauðfé 70
ærgildi og nautakjöt 99 ærgildi. Með bréfi til Framleiðsluráðs dagsettu 9. maí
1980 hafi stefnandi tilkynnt að hann hafi flutt frá Laugalandi að Brúnum árið
1979 og að hann hafi alfarið hætt mjólkurframleiðslu. Hann hafi óskað eftir því
að halda áunnum kvóta, er ella félli niður, og að allur útreiknaður kvóti í
mjólk yrði fluttur yfir á sauðfjár- og nautakjötsframleiðslu. Virtist það í
fyrstu hafa verið fært á sauðfjárframleiðsluna, sbr. fskj. með dskj. nr. 7, en
að ósk stefnanda sjálfs sem hefði hafið kálfaeldi til slátrunar vegna rýmri
markaðsaðstöðu nautgripakjöts, sbr. dskj. nr. 12, hafi því verið breytt þannig
að mjólkurkvóti hafi allur, að undanskildum 8 ærgildum, farið yfir í nautakjöt
þannig að búmark í því hafi orðið 645 ærgildi. Eins og gögn málsins og yfirlit
framleiðsluráðs á dskj. nr. 37 beri með sér hafi stefnandi síðan einbeitt sér
að þeirri framleiðslu auk lítilsháttar sauðfjárræktar. Af framlögðum gögnum
sé líka ljóst að enginn húsakostur hafi verið eða hefði verið fyrir hendi á
Brúnum er fullnægði kröfum til mjólkurframleiðslu. Hafi stefnandi meira að
segja þurft að leigja útihús af prestinum á Syðra-Laugalandi til að geta haft
með höndum þá framleiðslu sauðfjár- og nautgripakjöts er hann hafi haft búmark
í. Gripahús til þeirrar framleiðslu hafi ekki verið reist á Brúnum fyrr en á
árinu 1989, sbr. dskj. nr. 33 bls. 2 og 4. Samkvæmt þessu
hafi stefnandi hvorki haft neinn húsakost til mjólkurframleiðslu við setningu
búvörulaga nr. 46/1985 né hafði hann þá haft slíka framleiðslu með höndum um
árabil. Honum hafi síðan verið reiknaður 71,1 ærgilda fullvirðisréttur í sauðfé
vegna verðlagsársins 1987-1988 samkvæmt reglugerð nr. 443/1987, byggt á
framleiðslu hans árið 1984 sem hafi verið það ár er honum hafi verið hagstæðara
af þeim árum er ákvörðun fullvirðisréttar hafi getað tekið mið af, sem hafi
verið verðlagsárin 1984 og 1985, en varð 142,1 ærgildi næsta ár á eftir, sbr.
dskj. nr. 24 og nr. 37. Engin framleiðslutakmörkun hafi verið við lýði í
nautakjötsframleiðslu né verðábyrgð við slíka takmörkun tengd og hafi stefnandi
því haft frjálsar hendur í þeirri framleiðslu sinni og sölu á henni. Verði ekki
talið að þau sjónarmið sem hér að framan hafa verið rakin eigi að leiða til
sýknu af öllum kröfum stefnanda er varakrafa stefndu sú að stefnukröfurnar
verði stórkostlega lækkaðar. Í því sambandi er af þeirra hálfu vísað til
sjónarmiða er rakin hafa verið hér að framan varðandi meint tjón stefnanda og
bótaskyldu. Þá fái útreikningur tjóns, miðað við ætlað meðalverð greiðslumarks
í mjólk löngu síðar, sem engum gögnum sé stutt, og krafa á því byggð, ekki
staðist að lögum. Kröfum stefnanda um dráttarvexti og upphafstíma þeirra er
mótmælt. Öllum kröfum
stefnanda er af hálfu stefndu vísað á bug en því er haldið fram af þeirra hálfu
að ósannað sé að stefnandi hafi orðið fyrir nokkru tjóni er rakið verði til
atvika er kynnu að varða stefndu bótaskyldu að lögum. Þess er krafist
að við ákvörðun málskostnaðar verði til þess litið að stefna sé reist í
verulegum atriðum á röngum og haldlausum staðhæfingum og kröfum, sbr. 130. og
131. gr. laga um meðferð einkamála. Niðurstöður. Stefnandi
heldur því fram að stjórnvöld hafi hvatt bændur til að draga úr framleiðslu
mjólkur og kindakjöts en auka framleiðslu nautakjöts. Hann hafi breytt fyrra
búmarki til mjólkur- og sauðfjárframleiðslu í nautakjötsbúmark og þar með sinnt
hvatningu Framleiðsluráðs landbúnaðarins í þeim efnum. Stefnandi vísar í því
sambandi til umburðarbréfs Framleiðsluráðs frá 3. maí 1982 á dskj. nr. 8. Í
bréfi þessu kemur fram að á fundi Framleiðsluráðsins þann 29. apríl það ár hafi
verið samþykkt svohljóðandi tillaga: „Framleiðsluráð landbúnaðarins
samþykkir að öllum bændum á lögbýlum verði skrifað bréf varðandi búmark í
nautakjöti. Í bréfinu verði gerð grein fyrir því
að ætla megi að nautakjötsframleiðslan fái hliðstæða meðferð við uppgjör á
verðlagsárinu 1. september 1982 til 31. ágúst 1983 eins og sauðfjárafurðir. Skorað verði á framleiðendur að gera
Framleiðsluráði skriflega grein fyrir því, hvort þeir muni nýta áunninn
búmarksrétt sinn í nautakjöti á næsta ári. Tekið verði fram að svari bændur
bréfinu ekki fyrir 1. júlí n.k. verði litið svo á að þeir ætli ekki að nota
búmarksrétt sinn og hann falli út til geymslu næsta verðlagsár. Vilji einhverjir framleiðendur fá
rýmkaðan rétt til nautakjötsframleiðslu gefi þeir upplýsingar um hvort þeir
vilji á móti draga úr kindakjötsframleiðslu eða mjólkurframleiðslu. Að fengnum framangreindum upplýsingum
verði búmark í nautakjöti endurskoðað með hliðsjón af vaxandi sölu nautakjöts.“ Þá segir í umburðarbréfinu að eins og bændum hafi áður verið
tilkynnt verði nautakjöt sem komi í sláturhús fyrir ágústlok á því ári greitt
fullu verði. Bændur væru hvattir til að nota markaðinn á meðan tryggt sé að
fullt verði fáist. Búist væri við miklu nautakjöti næsta haust sem gæti leitt
til þess að þá þyrfti að beita verðskerðingu við uppgjör. Í bréfinu er skorað á
bændur að segja til um það fyrir 1. júlí hvort þeir muni nota framleiðslurétt
sinn í nautakjöti. Þeir sem ekki tilkynni fyrir þann tíma megi reikna með að
svo verði litið á að þeir noti ekki rétt sinn svo sem segi í framanritaðri
tillögu. Rétturinn verði þá geymdur á nafni jarðarinnar til síðari tíma. Síðan
segir í umburðarbréfinu að vilji framleiðendur nautakjöts fá rýmkaðan þann
framleiðslurétt gegn því að draga saman framleiðslu í kindakjöti eða mjólk,
þurfi þeir að sækja sérstaklega um það og taka fram hversu mikinn
framleiðslurétt þeir óski eftir að færa á milli búgreina. Þegar efni
umburðarbréfs þessa er skoðað verður það hvorki túlkað á þann veg að bændur
hafi með því verið hvattir til að draga úr framleiðslu mjólkur og kindakjöts og
auka framleiðslu nautakjöts né að þeir hafi verið hvattir til að breyta búmarki
til mjólkur og sauðfjárframleiðslu í nautakjötsbúmark eins og stefnandi heldur
fram. Eins og fram kemur í bréfinu gátu bændur ákveðið sjálfir hvort þeir vildu
nota framleiðslurétt sinn til nautakjötsframleiðslu. Einnig kemur þar fram að
bændur gátu sótt um að fá aukinn framleiðslurétt hvað varðaði nautakjöt gegn
því að draga úr framleiðslu kindakjöts og mjólkur. Stefnandi telur
einnig að með búmarkinu hafi jörð hans áunnið sér réttindi sem ekki verði skert
án bóta. Með tilkomu fullvirðisréttar hafi búmarki verið kippt í burtu og
nautakjötsframleiðsla gefin frjáls. Réttindi hans hafi þar með verið stórlega
skert, umfram almennar skerðingar. Stefnandi kveðst hafa miðað ráðstafanir í
uppbyggingu búrekstrar síns við að búmark í nautakjöti væri komið til að vera.
Framleiðsluréttur í nautakjöti hafi hins vegar verið gerður verðlaus með
skyndiákvörðun löggjafans og stjórnvalda. Með þeim rökum telur stefnandi að
stefndu beri að bæta honum tjónið sem hann telur sig hafa orðið fyrir af þessum
ástæðum. Í dómum
Hæstaréttar frá 9. október 1997 í málum nr. 42/1997 og 43/1997 segir að
tilgangur laga nr. 15/1979, um breyting á lögum nr. 101/1966 um Framleiðsluráð
landbúnaðarins, verðskráningu, verðmiðlun og sölu á landbúnaðar-vörum o.fl.,
hafi verið sá að draga úr framleiðslu búvöru svo að hún hæfði
innanlandsmarkaði. Með lögunum var Framleiðsluráði heimilt að beita tímabundnum
ráðstöfunum, að fengnu samþykki fulltrúafundar Stéttarsambands bænda og
staðfestingu landbúnaðarráðherra, til þess að ná þessum tilgangi en þær
ráðstafanir eru taldar í 1. gr. laga nr. 15/1979. Samkvæmt a lið
lagagreinarinnar var þannig heimilt að ákveða mismunandi verð á búvöru til
framleiðenda þegar búvöruframleiðsla yrði meiri en þörf væri fyrir á innlendum
markaði og ekki fengjust viðunandi erlendir markaðir fyrir það sem umfram væri.
Var m.a. heimilt í því sambandi að ákveða framleiðendum full grundvallarverð
fyrir ákveðinn hluta framleiðslunnar, en útflutningsverð fyrir það sem umfram
væri. Samkvæmt 5. mgr. sömu lagagreinar skyldi landbúnaðarráðherra setja
reglugerð um framkvæmd heimilda er fólust í lagagreininni, að fengnum tillögum
Framleiðsluráðs landbúnaðarins og fulltrúafundar Stéttarsambands bænda. Með reglugerð
nr. 348/1979, sem sett var samkvæmt lögum nr. 15/1979, voru Framleiðsluráði
landbúnaðarins heimilaðar tilteknar tímabundnar ráðstafanir í samræmi við
fyrirmæli laganna. Samkvæmt a lið 2. gr. reglugerðarinnar var þannig heimilt að
ákveða mismunandi verð á búvöru til framleiðenda samkvæmt því sem segir í
lögunum og hér að framan greinir. Í 2. mgr. sama liðar segir að settur verði
kvóti í ærgildisafurðum fyrir framleiðslu sauðfjár- og nautgripaafurða, aðra
hvora búgreinina eða báðar, eftir því sem þurfa þyki. Í greinargerð
með lögum nr. 15/1979 kemur fram að mikill vandi hafi steðjað að íslenskum
landbúnaði vegna framleiðslu mjólkur og sauðfjárafurða umfram það sem seldist á
innanlandsmarkaði. Fram kemur einnig að mjög brýnt hafi verið að grípa til
aðgerða sem væru til þess fallnar að draga úr framleiðslu. Þær aðgerðir sem
frumvarpið gerði ráð fyrir að heimilt yrði að beita væru ætlaðar sem
skammtímaaðgerðir þar til fastara skipulag færðist á framleiðslumagn
landbúnaðarins í samræmi við þarfir innlends markaðar. Samkvæmt lögum
nr. 15/1979 var þannig heimilt að grípa til tímabundinna ráðstafana þegar
búvöruframleiðsla yrði meiri en þörf væri fyrir á innlendum markaði og ekki
fengjust erlendir markaðir sem viðunandi teldust fyrir það sem umfram væri að
mati Framleiðsluráðs og landbúnaðarráðuneytisins. Skyldi að því stefnt með
þessum aðgerðum að laga framleiðsluna að þörfum markaðarins. Engar vísbendingar
er að finna í gögnum málsins þess efnis að aðstæður sem máli skiptu varðandi
stjórnun búvöruframleiðslunnar yrðu óbreyttar til frambúðar. Verður fremur að
telja rökréttara að gera hafi mátt ráð fyrir því að þessar aðstæður breyttust. Ekki
verður heldur litið svo á að stjórnvöld hafi gefið fyrirheit um hvaða
ákvarðanir yrðu teknar í framtíðinni varðandi stjórnun á framleiðslu búvara eða
að stefnandi hafi mátt treysta því að þessum aðgerðum yrði beitt áfram án
viðeigandi breytinga í samræmi við þann tilgang sem þeim var ætlað að
þjóna. Með lögum nr.
46/1985 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, sem tóku gildi 1. júlí
1985 og felldu úr gildi fyrri lög um sama efni, var landbúnaðarráðherra veitt
heimild til að beita tilteknum ráðstöfunum til að hafa stjórn á framleiðslu
búvara þannig að hún yrði í samræmi við tilgang laganna, sbr. 30. gr. þeirra.
Tilgangur laganna var m.a. sá að stuðla að framförum og aukinni hagkvæmni í
búvöruframleiðslu og vinnslu og sölu búvara til hagsbóta fyrir framleiðendur og
neytendur, sbr. a lið 1. gr. laganna, og samkvæmt b lið, að framleiðsla búvara
til neyslu og iðnaðar yrði í sem nánustu samræmi við þarfir þjóðarinnar og
tryggði ávallt nægilegt vöruframboð við breytilegar aðstæður í landinu.
Samkvæmt a lið 1. mgr. 30. gr. laganna var landbúnaðarráðherra heimilt að leita
eftir samningum fyrir hönd ríkisstjórnarinnar við Stéttarsamband bænda um magn
mjólkur- og sauðfjárafurða sem framleiðendum yrði ábyrgst fullt verð fyrir á
samningstímanum. Skyldi ríkissjóður leggja fram fjármagn til að greiða
framleiðendum mismun á fullu verði samkvæmt þeim samningum og þess verðs sem
fengist fyrir búvörurnar við sölu á innlendum og erlendum mörkuðum. Samkvæmt
35. gr. skyldu ákvarðanir um beitingu þessara og annarra heimilda í VII. kafla
laganna teknar með reglugerð þar sem réttur framleiðenda skyldi ákveðinn með
tilliti til framleiðslu þeirra á búvöru á tilteknu tímabili. Fullvirðisréttur
var í 1. gr. reglugerðar nr. 37/1986 um stjórn mjólkurframleiðslunnar
verðlagsárið 1985-1986, sem sett var samkvæmt heimild í ofangreindum lögum,
skilgreindur sem það framleiðslumagn sem framleiðandi afhenti til sölu í
afurðarstöð og honum væri ábyrgst fullt verð fyrir samkvæmt reglugerðinni.
Samkvæmt 6. gr. reglugerðarinnar skyldi fullvirðisréttur mjólkurframleiðanda
það verðlagsár vera margfeldi búmarks hans og fullvirðismarks viðkomandi svæðis
en engum framleiðanda skyldi þó reiknaður fullvirðisréttur umfram
mjólkurframleiðslu hans innan búmarks verðlagsárið 1984-1985, sbr. a lið greinarinnar.
Heimilt var samkvæmt 10. gr. reglugerðarinnar að veita mjólkurframleiðendum,
sem uppfylltu tiltekin skilyrði sem þar eru tilgreind, aukinn fullvirðisrétt.
Engin sambærileg ákvæði voru í reglugerðinni varðandi kvóta á framleiðslu
nautakjöts eins og áður hafði verið í framangreindri reglugerð nr. 348/1979,
sbr. 2. mgr. a liðar 2. gr. reglugerðarinnar. Í 10. gr.
reglugerðar nr. 339/1986 um búmark og fullvirðisrétt til framleiðslu mjólkur og
sauðfjárafurða verðlagsárið 1986-1987, sem einnig var sett samkvæmt lögum nr.
46/1985, segir að reglugerðin taki ekki til búmarks vegna framleiðslu
nautakjöts. Samkvæmt 12. gr. reglugerðarinnar skyldi búvöruframleiðanda aðeins
reiknaður fullvirðisréttur til mjólkur- og/eða sauðfjárframleiðslu fullnægði
hann þeim skilyrðum að hafa búmark í hlutaðeigandi búgrein og að hafa lagt
afurðir, mjólk og/eða kindakjöt, inn í afurðarstöð á verðlagsárinu 1985-1986. Stefnandi hafði
ekki framleitt mjólk frá árinu 1979 og gat því ekki fengið fullvirðisrétt í
mjólk samkvæmt þeim reglum sem hér að framan hafa verið raktar. Ekki hefur
annað komið fram í málinu en málefnaleg sjónarmið hafi ráðið þeim ákvörðunum
sem þannig voru teknar. Telja verður einnig með vísan til þeirra lagaákvæða sem
hér að framan eru tilgreind að ákvarðanir sem teknar voru með nefndum
reglugerðum hafi verið í samræmi við fyrirmæli laganna. Engin gögn hafa
verið lögð fram í málinu af hálfu stefnanda í tilefni af því að stefndu halda
því fram að ekki hafi verið forsendur fyrir mjólkurframleiðslu að Brúnum og engar
upplýsingar liggja fyrir um aðstæður þar hvað slíka framleiðslu varðar. Ekki
liggja heldur fyrir upplýsingar um hverjar þær ráðstafanir voru sem stefnandi
kveðst hafa viðhaft í uppbyggingu búrekstrarins. Með vísan til
alls þessa þykja ekki fram komin fullnægjandi lagarök fyrir því að stefnandi
hafi öðlast bótarétt á hendur stefndu af þeim ástæðum sem hann tilgreinir í
málatilbúnaði sínum. Ber því að sýkna þá af kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir að
málskostnaður falli niður. Dóm þennan kvað
upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu,
landbúnaðarráðherra og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, skulu sýknir vera af
kröfum stefnanda, Kristjáns H. Theodórssonar, í máli þessu. Málskostnaður
fellur niður. |
Mál nr. 453/1998 | Útivist Ómerking héraðsdóms Skriflegur málflutningur | Opinbert
mál var höfðað á hendur G. Héraðsdómari gaf út fyrirkall og í áritun um
birtingu þess kom fram að G hafi óskað eftir því að V yrði skipaður verjandi
sinn. G sótti ekki þing þar sem mættir voru saksóknari og V, skipaður verjandi
G. Ákvað héraðsdómari að fresta málinu. Aftur gaf héraðsdómari út fyrirkall á
hendur G og við birtingu þess óskaði G eftir því að S yrði skipaður verjandi
sinn. Þegar málið var tekið fyrir að nýju mættu saksóknari og lögmaðurinn V, en
ekki G. Reifuðu þeir málið og var það dómtekið og dómur felldur í því. Í
héraðsdóminum var vísað til þess að G hefði ekki sótt þing þrátt fyrir að ákæra
og fyrirkall hefði verið löglega birt honum, svo og að hann hefði játað brot
sitt fyrir lögreglu. Var málið dæmt með heimild í 1. mgr. 126. gr. laga nr.
19/1991 og var G sakfelldur. Talið var að ekki hafi orðið útivist af hálfu G,
því þó að G hefði ekki sjálfur komið fyrir héraðsdóm hafi verið mættur af hans
hálfu lögmaður sem að ósk G var skipaður verjandi hans. Skilyrði til að fella
dóm á málið eftir ákvæðum 126. gr. laga nr. 19/1991 voru ekki talin hafa verið
fyrir hendi. Var héraðsdómur ómerktur ásamt meðferð málsins frá og með síðara
þinghaldinu í héraði og málinu vísað heim í hérað til nýrrar meðferðar. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús
Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til
Hæstaréttar 10. nóvember 1998 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og
jafnframt af hálfu ákæruvalds að fengnu áfrýjunarleyfi samkvæmt 1. mgr. 150.
gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 10. gr. laga nr. 37/1994.
Ákæruvaldið krefst þess að héraðsdómur verði ómerktur og málinu vísað heim í
hérað til meðferðar frá og með þinghaldi 25. mars 1998. Ákærði krefst þess aðallega að
málinu verði vísað frá héraðsdómi, en til vara gerir hann sömu kröfu og
ákæruvaldið. Málið var tekið til dóms fyrir
Hæstarétti án munnlegs flutnings samkvæmt heimild í 1. mgr. 156. gr. laga nr.
19/1991, sbr. 16. gr. laga nr. 37/1994. I. Málið var höfðað með ákæru
ríkislögreglustjóra 27. febrúar 1998, þar sem ákærða voru gefin að sök nánar
tiltekin brot gegn lögum um virðisaukaskatt og lögum um staðgreiðslu opinberra
gjalda sem framkvæmdastjóri og stjórnarformaður Gifspússningar ehf.
Héraðsdómari gaf út fyrirkall til ákærða 6. mars 1998, þar sem hann var kvaddur
til að mæta á dómþingi 13. sama mánaðar kl. 9.30. Í fyrirkallinu var meðal
annars tekið fram að ef ákærði myndi ekki sækja þing að forfallalausu mætti
hann búast við því að fjarvist hans yrði talin jafngilda að hann játi sök í
málinu og að dómur yrði felldur á það að honum fjarstöddum, sbr. 120. gr. og
126. gr. laga nr. 19/1991. Jafnframt var þar vakin athygli á að heimild til að
áfrýja slíkum dómi væri takmörkuð samkvæmt 150. gr. sömu laga. Þetta fyrirkall
var ásamt ákæru birt fyrir ákærða 12. mars 1998. Í áritun um birtingu á
fyrirkallinu var þess getið að ákærði hafi óskað eftir að Valgeir Kristinsson
hæstaréttarlögmaður yrði skipaður verjandi sinn. Ákærði sótti ekki þing við
þingfestingu málsins 13. mars 1998, þar sem voru mættir saksóknari og fyrrnefndur
lögmaður, sem var skipaður verjandi ákærða. Héraðsdómari ákvað að fresta málinu
til 19. sama mánaðar sökum þess að dregist hafi að birta ákærða fyrirkall og
verjandinn hafi ekki haft ráðrúm til að kynna sér framlögð skjöl. Af gögnum
málsins verður ekki séð að orðið hafi af þinghaldi 19. mars 1998. Þann dag gaf
héraðsdómari hins vegar út nýtt fyrirkall á hendur ákærða. Var það sama efnis
og fyrra fyrirkall að frátöldu því að ákærði var nú kvaddur til þinghalds 25.
sama mánaðar kl. 10.30. Í ódagsettri áritun um birtingu fyrirkallsins fyrir
ákærða kemur fram að hann hafi beðið um að Sigmundur Hannesson
hæstaréttarlögmaður yrði skipaður verjandi sinn. Þegar málið var tekið fyrir á ný í
héraðsdómi 25. mars 1998 mættu saksóknari og Valgeir Kristinsson
hæstaréttarlögmaður, en ákærði hins vegar ekki. Kvaðst verjandinn hafa ítrekað
reynt að ná til ákærða, en án árangurs. Héraðsdómari hafnaði að verða við ósk,
sem ákærði hafði látið uppi við birtingu síðara fyrirkallsins í málinu, um að
sér yrði skipaður annar verjandi. Að þessu gerðu fól dómarinn saksóknara og
verjanda að reifa málið með tilliti til ákvörðunar á refsingu. Færðist
verjandinn undan því, þar sem honum hafi ekki gefist kostur á að kynna sér
viðhorf ákærða til málsins. Féllst dómarinn ekki á það, enda hafi ákærða
tvívegis verið birt fyrirkall með aðvörun um afleiðingar útivistar. Reifuðu
síðan saksóknari og verjandinn málið, sem var dómtekið. Í beinu framhaldi af
því var hinn áfrýjaði dómur felldur á málið. Í dóminum var vísað til þess að
ákærði hafi ekki sótt þing, þrátt fyrir að ákæra og fyrirkall hafi verið
löglega birt honum, svo og að hann hafi játað brot sitt fyrir lögreglu. Væri
málið dæmt með heimild í 1. mgr. 126. gr. laga nr. 19/1991. Var ákærði
sakfelldur fyrir þau brot, sem honum voru gefin að sök í ákæru, og dæmdur til
að greiða sekt að fjárhæð 12.000.000 krónur að viðlagðri vararefsingu,
varðhaldi í tólf mánuði, ásamt nánar tilteknum sakarkostnaði. II. Ekki verður fallist á það með
ákærða að annmarkar hafi verið á rannsókn málsins fyrir útgáfu ákæru, sem leitt
geti til að því verði vísað frá héraðsdómi. Verður aðalkröfu ákærða fyrir
Hæstarétti því hafnað. Þótt ákærði hafi ekki sjálfur komið
fyrir héraðsdóm í áðurnefndum þinghöldum 13. og 25. mars 1998 var mættur þar af
hans hálfu lögmaður, sem að ósk ákærða var skipaður verjandi hans. Af þessum
sökum varð ekki útivist af hálfu ákærða. Þegar af þeirri ástæðu voru ekki
skilyrði til að fella dóm á málið eftir ákvæðum 126. gr. laga nr. 19/1991.
Verður því að fallast á kröfur aðilanna um að héraðsdómur verði ómerktur ásamt
meðferð málsins frá og með þinghaldi 25. mars 1998 og vísa málinu heim í hérað
til nýrrar meðferðar. Allur sakarkostnaður í héraði og
fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur er ómerktur ásamt
meðferð málsins frá og með þinghaldi 25. mars 1998. Málinu er vísað heim í
hérað til nýrrar meðferðar. Allur sakarkostnaður í héraði og
áfrýjunarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs
verjanda ákærða í héraði, Valgeirs Kristinssonar hæstaréttarlögmanns, 35.000
krónur, og skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, Péturs Þórs Sigurðssonar
hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Héraðsdómur Reykjavíkur
25. mars 1998. Ár 1998,
miðvikudaginn 25. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í
Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni, héraðsdómara, kveðinn upp dómur
í sakamálinu nr. 209/1998: Ákæruvaldið gegn Guðmundi Davíðssyni sem tekið var
til dóms samdægurs. Málið er höfðað
með ákæruskjali Ríkislögreglustjóra, dagsettu 27. febrúar sl. á hendur ákærða,
Guðmundi Davíðssyni, Krókamýri 78, Garðabæ, kt. 100740-4789, „I. Fyrir brot
gegn lögum um virðisaukaskatt. Ákærði sem
framkvæmdastjóra og stjórnarmanni Gifspússningar ehf. Hólabergi 36, Reykjavík,
kt. 670588-1499, er gefið að sök að hafa brotið gegn lögum um virðisaukaskatt
með því að hafa eigi, í samræmi við það sem lög áskilja, staðið Tollstjóranum í
Reykjavík skil á virðisaukaskatti sem innheimtur hafði verið í nafni
Gifspússningar ehf. á árinu 1993, 1994 og 1995 samtals að fjárhæð 7.311.958 og
sundurliðast sem hér greinir: Telst þetta
varða við 1. mgr., sbr. 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50,1988, um virðisaukaskatt,
sjá nú 3. gr. laga nr. 42,1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr.
19,1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39,1995. II. Fyrir brot
gegn lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda. Þá er ákærða
gefið að sök að hafa brotið gegn lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda með því
að hafa eigi, í samræmi við það sem lög áskilja, staðið Gjaldheimtunni í
Reykjavík skil á staðgreiðslu opinberra gjalda sem haldið var eftir af launum
starfsmanna Gifspússningar ehf. á árunum 1994 og 1995 samtals að fjárhæð kr.
2.291.545 og sundurliðast sem hér segir: Telst þetta varða við 1. mgr. 30. gr. sbr. 7. mgr. laga
nr. 45,1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda, sjá nú 2. mgr. 30. gr. laga nr.
45,1987, sbr. 2. gr. laga nr. 42,1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra
hegningarlaga, sbr. 1. gr. laga nr. 39,1995. Þess er krafist
að ákærði verði dæmdur til refsingar fyrir framangreind brot.” Niðurstaða. Ákærða hefur
verið löglega birt ákæra og fyrirkall og hefur hann hvorki sótt þing né boðað
forföll. Hjá lögreglu hefur hann játað það atferli sem hann er saksóttur fyrir.
Er málið nú dæmt með heimild í 1. mgr. 126. gr. laga um meðferð opinberra mála
nr. 19,1991. Hefur ákærði orðið sekur um athæfi það sem greinir í ákærunni og
réttilega er þar fært til refsiákvæða. Gera ber ákærða
12.000.000 króna sekt til ríkissjóðs sem greiða ber innan 4 vikna frá
dómsbirtingu en ákærði sæti ella varðhaldi í 12 mánuði, greiðist sektin ekki
innan 4 vikna frá dómsbirtingu. Þá ber að dæma
ákærða til þess að greiða allan sakarkostnað, þar með talda þóknun til
verjandans, Valgeirs Kristinssonar, hrl., 35.000 krónur. Dómsorð: Ákærði,
Guðmundur Davíðsson, greiði 12.000.000 krónur í sekt til ríkissjóðs og komi 12
mánaða varðhald í stað sektarinnar, greiðist hún eigi innan 4 vikna frá
dómsbirtingu. Ákærði greiði
allan sakarkostnað, þar með talda þóknun til verjanda síns, Valgeirs
Kristinssonar, hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur. |
Mál nr. 333/1998 | Kynferðisbrot Börn Skaðabætur | V var ákærður fyrir að hafa farið inn í herbergi
skólahúss þar sem 12 ára stúlka, X, lá sofandi, fært hana úr nærbuxum, strokið
ytri kynfæri hennar og strokið getnaðarlim sínum um innanvert læri hennar.
Ættarmót stóð yfir í húsinu og voru bæði V og X á meðal gesta á mótinu og var V
ölvaður. Þrátt fyrir staðfasta neitun V var hann sakfelldur, en framburður X um
að hún hefði vaknað við athæfi hans fékk stoð í vætti móður hennar og systur
sem komu að ákærða hálfklæddum í herberginu eftir að X hafði komist undan V og
hlaupið til þeirra í mikilli geðshræringu. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur
Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til
Hæstaréttar 18. ágúst 1998 að ósk ákærða með vísun til a-d liða 147. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála, sbr. 7. gr. laga nr. 37/1994. Af hálfu ákæruvaldsins er
þess krafist, að refsing ákærða verði þyngd og hann dæmdur til greiðslu
skaðabóta, eins og í ákæru greinir. Ákærði krefst þess aðallega,
að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til
aðalmeðferðar og dómsálagningar að nýju. Til vara krefst hann sýknu ellegar
þess, að refsing verði milduð. Þá krefst hann þess, að bótakröfu kæranda verði
vísað frá dómi eða hún lækkuð. Við málflutning fyrir
Hæstarétti er ekkert fram komið, sem veitir líkur fyrir því, að niðurstaða
héraðsdómara um sönnunargildi munnlegs framburðar fyrir dómi kunni að vera
röng, svo að einhverju skipti um úrslit málsins, sbr. 5. mgr. 159. gr. laga nr.
19/1991. Verða sakarmat héraðsdóms og refsiákvörðun hans staðfest með
skírskotun til forsendna dómsins. Fyrir Hæstarétt hefur verið
lögð greinargerð Hrefnu Ólafsdóttur félagsráðgjafa frá 8. febrúar 1999, en hún
átti sjö stuðningsviðtöl við kæranda haustið 1997. Rennir skýrslan stoðum undir
það almenna mat, að slík kynferðisleg áreitni og hér var um að ræða sé til þess
fallin að valda unglingsstúlku ótta og öðrum sálrænum erfiðleikum, eins og
raunin hafi orðið. Ákærði verður þannig bótaskyldur fyrir þá ólögmætu meingerð,
sem hann hefur haft í frammi gagnvart kæranda, sbr. 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993.
Á hinn bóginn hefur ekki verið sýnt fram á, að lagaskilyrði séu til þess að
dæma jafnframt þjáningabætur samkvæmt 3. gr. skaðabótalaga. Með þessum
athugasemdum verður ákvörðun héraðsdóms um skaðabætur staðfest. Ákvæði héraðsdóms um
sakarkostnað verður ekki haggað. Ákærði skal greiða allan áfrýjunarkostnað
málsins, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera
óraskaður. Ákærði, Valdimar Júlíusson,
greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í
ríkissjóð, 70.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir
Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 70.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur
6. júlí 1998 Ár
1998, mánudaginn 6. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í
Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni, settum héraðsdómara, sem
dómsformanni og héraðsdómurunum Arngrími Ísberg og Hirti O. Aðalsteinssyni sem
meðdómendum, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 466/1998: Ákæruvaldið gegn
Valdimar Júlíussyni sem tekið var til dóms 15. júní sl. Málið
er höfðað með ákæru ríkissaksóknara dagsettri 5. maí sl. á hendur Valdimar
Júlíussyni, kt. 130765-5809, Kleppsvegi 12, Reykjavík, „fyrir kynferðisbrot,
með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins 29. júní 1997, í herbergi á efri hæð
skólahúsnæðis Reykhólaskóla, Reykhólahreppi, fært stúlkuna X, tólf ára, úr nærbuxum,
og er stúlkan reyndi að bera náttkjól fyrir kynfæri sín rifið hann frá, strokið
ytri kynfæri stúlkunnar og strokið getnaðarlim sínum um innanvert læri hennar,
en eftir það tókst henni að komast á brott. Telst
framangreind háttsemi varða við 2. ml. 1. mgr. 202. gr. almennra hegningarlaga,
nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 40/1992. Þess
er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í
málinu krefst Hilmar Baldursson héraðsdómslögmaður, skaðabóta fyrir hönd X úr
hendi ákærða, 2.350.000 krónur, auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga,
frá 28. júní 1997 til greiðsludags.“ Málavextir: Aðfaranótt
sunnudagsins 29. júní 1997, um kl. 4 hafði Y símleiðis samband við lögregluna á
Patreksfirði og tilkynnti að grunur léki á að 12 ára hálfsystir hennar, til
heimilis í Reykjavík, hefði orðið fyrir kynferðislegri misnotkun af hálfu manns
að nafni Valdimar, þ.e. ákærða í máli þessu. Kvaðst Y vera stödd á ættarmóti í
skólanum á Reykhólum og hefði atvikið átt sér stað skömmu áður í skólastofu þar
sem stúlkan svaf. Kvað Y stúlkuna hafa komið til móður þeirra í miklu uppnámi
og sagt henni hvað gerst hafði. Móðir þeirra hefði þá farið inn í skólastofuna
þar sem atvikið gerðist og er hún kom þar inn hefði ákærði verið þar og að hífa
upp um sig buxurnar. Ekki væri vitað nákvæmlega hvað gerst hefði í skólastofunni,
en búið væri að hafa samband við hjúkrunarfræðing í Búðardal vegna málsins.
Eftir að hafa rætt við Y um feril slíkra mála hafði hún samband við
neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur og í framhaldi af því var ákveðið að fara
með stúlkuna til Reykjavíkur á barnadeild Landspítalans til skoðunar. Lögreglumenn
á Patreksfirði fóru að Reykhólum og voru þeir komnir þangað milli kl. 7 og 8 um
morguninn. Þar hittu þeir fyrir J. Hann kvað málavexti vera þá að milli kl. 2
og 3 um nóttina hafi flest fólkið sem var að skemmta sér á ættarmóti verið
statt í borðsal á miðhæð hússins er 12 ára uppeldisdóttir hans hafi komið
hlaupandi niður í borðsal og gert þar vart við sig. Móðir hennar hafi farið með
henni og telpan útskýrt fyrir henni hvað komið hefði fyrir. Hafi telpan sofið í
herbergi á efstu hæð hússins, innst á ganginum, hægra megin, er snúi til
austurs. Hún hafi verið sofandi í svefnpoka á dýnu á gólfinu og vaknað við að
nakinn maður stóð yfir henni. Muni hún hafa sagt að maðurinn hafi sagt henni að
hafa ekki hátt og vera ekki hrædd. Maðurinn hafi náð henni úr nærbuxunum og
gert tilraun til að misnota hana, en hún með einhverjum hætti komist frá honum,
hlaupið niður á næstu hæð og sagt móður sinni hvað hafi gerst. Hafi móðir
hennar þegar farið upp og inn í herbergið. Þar hafi hún komið að ákærða sem
hafi þá verið að hífa upp um sig buxurnar. Móðirin hafi spurt ákærða, sem hafi
verið undir áhrifum áfengis, hann hvað hann væri að gera þarna, en fátt orðið
um svör. Ættarmótið hafi leyst upp í framhaldi af þessu og hafi ákærði
yfirgefið vettvang um kl. 7 ásamt foreldrum, sambýliskonu og barni þeirra. Væri
ekki vitað hvert þau ætluðu, en gert væri ráð fyrir að þau færu til
Reykjavíkur. Áður
en lögreglumennirnir komu að Reykhólum var búið að gera ráðstafanir til að koma
telpunni til skoðunar á barnadeild Landspítalans. Engin vitni væru að þessu
fyrr en telpan kom niður á hæðina þar sem fólkið var að skemmta sér. Að sögn J
var herberginu lokað og enginn hafi farið þar inn fyrr en lögregla kom á vettvang.
Lögreglumenn skoðuðu vettvang og ljósmynduðu. Lá dýnan eins og hún var og skór
voru í herberginu, sem áttu ekki að vera þar, líklega í eigu ákærða og var lagt
hald á þá. Ákærði Valdimar Júlíusson, gaf skýrslu hjá
lögreglu síðdegis sama dag og kvaðst saklaus af því sem á hann væri borið.
Aldrei myndi hvarfla að honum að gera 12 ára gamalli stúlku eitthvað sem talist
geti kynferðisbrot. Hann hafi komið til Reykhóla laust eftir kl. 19 á
laugardeginum þar sem haldið hafi verið ættarmót sem á hafi verið um 50 manns,
þ.m. móðir stúlkunnar og fjölskylda hennar. Kveðst hann ekki hafa hitt þá konu
áður og fæsta af þeim sem þarna voru hafi hann séð áður. Fólkið hafi verið að
snæða þegar hann kom og eftir matinn hafi allir farið í íþróttahúsið þar sem
farið hafi verið í leiki og sungið. Hann hafi neytt áfengis um kvöldið og orðið
mjög ölvaður. Úr íþróttahúsinu fór ákærði ásamt meginþorra fólksins aftur inn í
borðsalinn, þar sem fólkið hafi setið við tvö borð. Börnin hafi einnig verið
þarna. Ákærði ráfaði um húsið, eins og raunar allir gerðu, en eitthvað af
fólkinu hafi þó farið að sofa. Húsið í skólanum sé á þremur hæðum, kjallari,
jarðhæð og efri hæð í tveimur álmum og átti ákærði að sofa í kjallaranum. Ákærði
kveðst ekki muna atburði kvöldsins, enda verið mjög ölvaður. Kveðst þó vera
viss um að hann hafi ekki gert neitt á hlut telpunnar. Hann minnist þess að
allt í einu var borið á hann að hann hafi áreitt einhverja 12 ára gamla stúlku
kynferðislega. Föðurbróðir hans hafi borið þetta á hann. Hann muni ekki hvar í
skólahúsinu hann var þá staddur, en hann hafi verið kominn út úr húsinu þegar
hann áttaði sig á því sem verið var að saka hann um. Ákærði minnist þess ekki
að hafa farið úr einhverjum fötum um nóttina. Ákærða
var greint frá því að samkvæmt frásögn stúlkunnar hafi hún vaknað upp við það
að getnaðarlimur hans straukst við innanvert læri hennar og að það hafi gerst í
herbergi á efri hæðinni þar sem stúlkan lá á dýnu á gólfinu. Hún segði að
ákærði hafi verið allsber og að hann hafi verið búinn að færa hana úr nærbuxum
sem hún hafði verið í. Er hún reyndi að setja náttkjól fyrir kynfærin hafi
ákærði rifið náttkjólinn frá, káfað á kynfærum stúlkunnar og sagt að hann
ætlaði ekki að gera henni neitt. Þegar hún reyndi að rísa upp hafi hann ýtt
henni niður á dýnuna aftur. Stúlkan hafi svo sloppið frá honum stuttu seinna og
leitað ásjár móður sinnar. Ákærði kvað þetta vera „kjaftæði“. Þá var ákærða
sagt að samkvæmt frásögn móður stúlkunnar hafi stúlkan komið til móður sinnar
þar sem hún var á jarðhæð hússins og sagt henni að það væri maður í herbergi
sem telpan hafði verið í. Móðirin hafi farið upp í herbergið og þegar hún kom
þangað hafi hún séð ákærða þar inni beran að ofan, en í síðbuxum og verið að
eiga eitthvað við buxnaklaufina á þeim. Ákærði kveður þetta ekki rétt. Spurður
um hvort ákærði hafi átt einhver samskipti við Y hálfsystur stúlkunnar, um
nóttina kveðst hann ekki muna eftir því og viti ekki hver sú kona sé. Ákærði
kveður ætlun sína hafa verið að gista á Reykhólum, enda átti ættarmótið að
standa fram á sunnudaginn, en eftir að þessar ásakanir voru bornar á hann hafi
hann horfið frá því og þess í stað farið til Reykjavíkur ásamt þeim sem komið
höfðu með honum og hafi þau komið þangað um kl. 7. Hann kveðst ekkert erindi
hafa átt upp á efri hæð skólahússins og enga hugmynd hafa um hvað hann var að
gera þangað annað en leita að áfengi. Hann ætti við drykkjusýki að stríða og
hefði verið mjög ölvaður. Af þessum sökum hafi verið búið að fela allt áfengi
fyrir honum. Við þær aðstæður sé hann getulaus til kynferðisathafna. Þá gæti
hann enga skýringu gefið á því hvers vegna skór hans fundust í herberginu þar
sem stúlkan svaf. Kærandinn
X, gaf skýrslu hjá lögreglu síðdegis sama dag. Hún kveðst hafa lagst til svefns
í skólanum á Reykhólum um kl. 1 um nóttina. Fósturfaðir hennar hafi fært hana í
annað herbergi þar sem hún lá á dýnu á gólfinu milli tveggja rúma. Enginn annar
hafi þá verið í herberginu. Kveðst hún hafa vaknað um nóttina við að hún fann
eitthvað strjúkast við vinstra læri sitt innanvert alveg uppi við klofið. Hún
hafi áttað sig á að það var tippi sem strokist hafði við hana. Einnig fann hún
þá að hún var ekki lengur í nærbuxunum og að búið var að opna svefnpokann.
Kveðst hún, eiginlega áður en hún að opnaði augun, hafa sett náttkjólinn fyrir
klof sitt. Um svipað leyti hafi hún opnað augun og séð hver þarna var, þ.e.
ákærði, og hafi hann verið allsber. Ákærði hafi líklega beygt sig einhvern
veginn yfir hana, en sennilega ekki legið ofan á henni. Þegar vitnið setti
náttkjólinn fyrir kynfæri sín kveður hún ákærða hafa rifið kjólinn frá og káfað
á kynfærum hennar með höndunum. Hafi hann sagt að hún þyrfti ekki að vera
hrædd; hann ætlaði ekki að gera neitt og að þetta væri allt í lagi. Vitnið
kveðst hafa reynt að rísa aftur upp, ýtt ákærða frá og sloppið frá honum og
hlaupið fram, þar sem hún hafi leitað ásjár móður sinnar. Vitnið kvað ákærða
hafa strokið með hendinni við klof hennar; hann hafi ekki farið með fingur inn
í hana. Ákærði hafi ekki meitt hana nema þegar hann ýtti henni niður. Vitnið
kveðst hafa öskrað á ákærða að hætta því sem hann var að gera. Hún segist ekki,
svo vel sé, geta gert sér grein fyrir því hve langur tími leið frá því hún
vaknaði og þar til hún slapp frá ákærða. Móðir hennar hafi þó verið búin að
líta til hennar líklega hálftíma áður en þetta gerðist. Hún hafi ekki vaknað þá
en móðir hennar hafi sagt henni það síðar. Ákærði
skýrði við meðferð málsins svo frá að hann hafi komið á ættarmótið á Reykhólum
um kl. 20 á laugardeginum ásamt fjölskyldu sinni og mágkonu. Þá hafi flest
fólkið verið komið og setið í borðsalnum og raunar verið á víð og dreif, úti að
grilla eða inni að borða. Hann hafi gjört hið sama og hitt fólkið, þ.e. að
grilla og svo farið inn í borðsal að snæða sinn mat. Þegar borðhaldinu var
lokið hafi fólkið farið inn í íþróttasalinn í skólanum þar sem fram hafi farið
dagskrá, en eftir hana, um eða eftir miðnætti, hafi fólkið farið aftur inn í
borðsalinn að skemmta sér. Ákærði kveðst hafa neytt áfengis í verulegum mæli og
byrjað þá neyslu um leið og hann kom á staðinn og haldið henni áfram fram eftir
kvöldinu og fram yfir miðnætti. Ákærði kveðst lengst af hafa setið í borðsalnum
eftir að fólkið hafði komið þar saman um eða eftir miðnætti, en farið á flakk
um húsið og þá hitt einhverja. Mestallan tímann hafi hann verið í borðsalnum
ásamt sínu fólki, setið þar, drukkið og skemmt sér. Þegar líða fór á nóttina
hafi hann verið orðinn mjög ölvaður og fólkið verið farið að taka af honum vín,
en með það hafi hann ekki verið sérlega ánægður, þannig að hann hafi farið að
rölta um gangana og fengið sopa og sopa hjá fólki sem hann hitti. Yfirleitt
hafi hann verið einn í þessum ferðum, rölt eitthvað um, farið síðan inn í
borðsalinn aftur, setið þar góða stund, en farið síðan aftur á stjá. Í
einni af þessum ferðum sínum kveðst ákærði hafa farið úr borðsalnum og fram á
ganginn og verið þar um stund. Þaðan hafi hann farið upp á aðra hæð hússins þar
sem herbergjagangurinn er. Þar hafi öll herbergin verið lokuð nema það innsta.
Hafi hann farið þar inn, en það hafi verið mannlaust. Stuttu síðar hafi
upphafist mikil læti. Þá hafi Z komið og kallað hann öllum illum nöfnum og
sagst ætla að kalla í föður hans og að hann ætti að bíða, og það hafi hann gert.
Þegar hér var komið hafi þau verið komin fram á ganginn, en hann síðan farið
aftur inn í herbergið, fengið sér sæti, farið úr skónum og beðið. Hann hafi
aldrei skilið hvað Z var að tala um, en hún hafi sagst ætla að sækja föður hans
og að hann væri rakinn dóni og óþverri og ætti að bíða, og það hafi hann
ákveðið að gera. Því næst hafi það gerst að þarna hafi komið eitthvað af fólki,
sem hann geri sér ekki grein fyrir hvert var, nema hvað foreldrar hans hafi
komið, svo Z og Y. Þarna hafi verið læti og það hafi verið rifið í hann og hann
tuktaður til og kýldur og með það hafi hann farið út. Síðan hafi liðið einhver
tími þar til hann hitti föðurbróður sinn, en hann hafi sagt sér að verið væri
að bera á hann kynferðislega áreitni gagnvart telpunni. Ítrekar ákærði að
enginn hafi verið inni í umræddu herbergi þegar hann fór inn í það. Það sem
honum sé gefið að sök í ákæru væri alrangt og hafi hann engar skýringar á hvers
vegna þessi ásökun sé sett fram á hendur sér. Hann geti með engu móti ímyndað
sér hvers vegna. Hann myndi atvik nokkuð vel þótt hann hafi verið búinn að
neyta allnokkurs áfengis. Vitaskuld ekki lið fyrir lið, en það sem uppúr standi
muni hann. Eftir að þessi ásökun hafði verið sett fram hafi hann ákveðið að
yfirgefa staðinn og farið frá Reykhólum um kl. 8 um morguninn. Ákærði kannast
við að ljósmyndirnar sem teknar voru í herberginu séu úr því herbergi sem hann
fór inn í þessa nótt, en hvort þar hafi verið svipað umhorfs og myndirnar sýna
muni hann ekki. Íþróttaskóna sem sæjust á myndinni kveður ákærði vera þá sömu
og hann var í og klæddi sig úr inni í herberginu. Hann hafi þó enga skýringu á
því hvers vegna hann fór úr skónum einmitt þarna. Hann hafi sem fyrr segir
verið orðinn mjög ölvaður og helst viljað halla sér. Nánar
aðspurður um áfengisdrykkju sína kveðst ákærði hafa drukkið vodka, blandað í
gosdrykk. Hann hafi verið með áfengið í 1,75 lítra brúsa og þegar þessir
atburðir gerðust hafi verið „svona eftir í botninum“. Af eigin reynslu af
áfengisdrykkju geti hann sagt að hann muni yfirleitt það sem gerist eftir slíka
drykkju. Eins og gefur að skilja, þegar hann sé búinn að drekka svo stíft sem
hann gerði, þá muni hann ekki glöggt einstaka atburði sem litlu máli skipti, en
það sem upp úr standi muni hann alltaf. Hann muni t.d. þegar hann var að fara
út í bíl að sækja meira áfengi og þegar verið var að taka af honum áfengið.
Langar eyður séu ekki í minni hans þetta kvöld. Hann hafi hins vegar eftir
talsvert mikið ferðalag verið mjög þreyttur. Ákærði kveður að verið geti að hann hafi farið
inn í herbergið um eða upp úr kl. 3. Stúlkuna X hafi hann ekki séð fyrr en á
þessu ættarmóti og ekkert af hennar fólki. Reki hann ekki minni til að hafa séð
stúlkuna um kvöldið eða nóttina. Reyndar hafi verið haldin kynning í
íþróttasalnum þar sem hver ættliður um sig hafi verið kynntur, en í huga hans
standi ekkert þar upp úr. Þá fullyrðir ákærði að herbergið hafi verið
mannlaust þegar hann fór inn í það. Þegar Z bar hann framangreindum sökum hafi
hann enga skýringu fundið þar á. Hann hafi ekki skilið hvað hún var að fara.
Hið eina sem hann náði af því sem hún sagði sé að hún hafi sagt að hann væri
dóni og að hann skyldi bíða; hún ætlaði að fara og sækja einhvern sem hann muni
ekki hver er og hann hafi hlýtt henni, talið víst að það væri faðir hans sem
hún ætlaði að sækja. Hann hafi farið aftur inn í herbergið, farið úr skónum,
fengið sér sæti og beðið. Enginn annar hafi rætt við hann í herberginu. Ákærði
kveðst aldrei hafa haft hvatir til barna eða aðrar óeðlilegar kynhvatir. Þá
hafi hann engan áhuga á kynlífi þegar hann sé ofurölvi, um það sé hann ekki
fær. Ef hann detti í það vilji það á stundum teygjast svolítið; þá drekki hann
og drekki og ef hann sé kominn yfir ákveðið stig, þá drekki hann sig til
svefns. Ákærði kveðst muna að eftir að meintur atburður átti að hafa gerst hafi
maður að nafni Þ kýlt hann. Þ hafi átt einhver orðaskipti við ákærða um
eitthvað sem hann skildi ekki; það hafi verið gargað og gólað, en Þ hafi kýlt
hann. Aðspurður hvernig hann hafi brugðist við, er hann hafði áttað sig á að
hann var sakaður um kynferðisbrot gagnvart telpunni, kveðst ákærði í raun ekki
hafa áttað sig á hvað var á seyði fyrr en hann var kominn út úr húsinu. Þá hafi
hann farið að ræða við föðurbróður sinn og það hafi verið hann sem hafi sagt
honum hvað hann átti að hafa gert. Aðspurður hvernig hann var klæddur þegar
hann fór úr borðsalnum kveðst ákærði hafa verið í gallabuxum og bol. Þegar Z
talaði við hann hafi hann verið í gallabuxum og bol. Áður en hann fór inn í
herbergið hafi hann verið í borðsalnum ásamt fólkinu. Aðspurður hvort hann viti
hve langur tími leið frá því að hann var í borðsalnum þar til sú staða kom upp
að hann var borinn þessum sökum kveður ákærði það hafa verið stuttan tíma. Á
leiðinni upp hafi hann hitt einhverja. Leiðin úr matsalnum að herberginu sé
tiltölulega löng. Þetta sé stór bygging, en hann geti ekki áætlað hve lengi
hann var að ganga þessa leið í rólegheitum, en það taki smástund. Ákærði kveður
svefnpoka ekki hafa verið milli rúmanna og að það hafi ekkert verið ofan á
dýnunni. Hann hafi hvorki orðið var við eitt né neitt. Það hafi enginn verið
þarna inni og ekkert til að veita sérstaka eftirtekt. Kærandi
skýrði svo frá við meðferð málsins að hún hafi sofið í herbergi sem móðir
hennar og stjúpfaðir, ásamt henni, höfðu til umráða. Tvö rúm hafi verið í herberginu
og á gólfinu milli þeirra hafi verið dýna sem vitnið svaf á, en hún hafi verið
í náttkjól og nærbuxum. Meðan hún svaf hafi hún fundið að eitthvað straukst við
lærið á henni og hafi hún í fyrstu haldið haldið að þetta væri draumur og því
haldið áfram að sofa. Síðan hafi hún fundið þetta aftur, litið við og þá séð
mann, sem hún þekkti hvorki né hafði séð áður, en hann hafi verið allsber.
Vitnið kveðst hafa komist að raun um að hún var ekki í nærbuxunum og að
náttkjóllinn var uppbrettur. Hún hafi sagt honum að gera þetta ekki, en hann
hafi ekki hlustað á hana og hún hafi reynt að ýta honum frá. Hann hafi kippt
harkalega í handlegginn á henni og ýtt henni niður. Hún hafi þá staðið upp,
gefið manninum olnbogaskot og hlaupið niður til að sækja móður sína. Saman hafi
þær farið upp og þegar móðir hennar kom að manninum hafi hann verið að klæða
sig í buxurnar. Hafi móðir hennar farið með hana fram á ganginn fyrir framan
herbergið. Þá hafi maðurinn komið þangað og verið með ljótt orðbragð, sagt við
móður hennar alls konar ljót orð. Móðir hennar hafi síðan farið og sótt systur
vitnisins. Kærandi
kveður manninn ekkert erindi hafa átt inn í herbergið hjá henni. Hann hafi
verið í kjallaranum, en þetta hafi verið á efstu hæð. Helstu ættingjar hennar
hafi verið þarna uppi og hann hafi ekkert erindi átt þarna upp og hún viti ekki
hvað hann var að gera þarna uppi. Tippið á honum hafi verið frekar hart. Kvaðst
hún hafa orðið vör við að það straukst við hana innanvert á hægra læri. Þegar
hún vaknaði hafi hún legið á maganum, en snúið sér við og þá séð manninn. Hann
hafi beygt sig yfir hana og það hafi verið þá sem tippið straukst við aftanvert
lærið á henni mjög ofarlega. Hún hafi fundið fyrir því og að það var fremur
hart. Hann hafi sett náttkjólinn upp og þegar hún vaknaði hafi hún ekki verið í
nærbuxunum, en í þeim hafi hún verið þegar hún fór að sofa og með náttkjólinn
niður um sig. Svefnpokinn hafi verið alveg opinn, en hún hafi verið með hann
upprenndan yfir sér þegar hún fór að sofa. Telur vitnið að maðurinn hafi togað
náttkjólinn upp til að komast betur að henni. Þá hafi hann komið við hana með
höndunum. Hann hafi strokið hana um lærið aftanvert eiginlega við kynfærin,
aftan frá, tvisvar sinnum. Hún hafi þá snúið sér við, og séð manninn og reynt
að ýta honum frá sér, en þá hafi hann tosað í handlegginn á henni fremur harkalega
og togað hana til sín. Hún hafi áfram sagt honum að gera þetta ekki, staðið upp
og gefið honum olnbogaskot og hlaupið niður. Maðurinn hafi sagt við hana að
þetta væri í lagi, þetta yrði allt í lagi, það gerðist ekkert. Nánar aðspurð
kveðst vitnið hafa legið á maganum og hliðinni með höfuðið á hliðinni þegar
maðurinn strauk hendinni við eða á kynfæri hennar. Fyrst
á eftir hafi hún verið mjög hrædd og eiginlega ekki getað ímyndað sér að þetta
hefði gerst. Hún hafi verið í viðtölum hjá félagsráðgjafa, en sé hætt því fyrir
nokkru. Þegar hún er ein heima á kvöldin sé hún fremur smeyk. Henni finnist það
óþægilegt og hafi viljað hafa herbergi sitt nær svefnherbergi móður sinnar og
stjúpföður. Kærandi
lýsir manninum þannig að hann sé meðalmaður að hæð eða e.t.v. rétt rúmlega það,
með lítilsháttar skollitað skegg og hár í sama lit. Hún hafi ekki tekið glöggt
eftir augnalitnum, en sig minni að hann hafi verið blár eða eitthvað í þá
áttina. Hann hafi ekki verið með mjög dökka húð, ekki beint hvítur og milli
26-30 ára gamall. Hann hafi alls ekki verið feitur, fremur í meðallagi. Þá
minnti vitnið að hann hafi ekki verið loðinn á bringunni Eftir
þetta kveðst vitnið aðeins hafa séð manninn þegar fósturfaðir hans var að tala
við hann á svölunum, þó ekki vel. Móðir hennar hafi einnig talað við manninn og
þetta hafi verið sami maðurinn og var inni í herberginu hjá vitninu, um það sé
hún alveg viss. Hins vegar hafi hún hvorki þekkt manninn og aldrei séð hann
áður. Kærandi
kveðst sem fyrr segir hafa legið ofan í svefnpoka á milli rúmanna og hafi hann
verið nokkurn veginn alveg upprenndur. Hún sé ekki viss hvað varð um
svefnpokann eftir að hún fór niður og viti ekki hvað gerðist í herberginu eftir
að hún fór. Hún hafi ekki sofið í herberginu eftir þetta því þau hafi farið
heim um nóttina, svo að segja strax. Hún hafi ekki, svo heitið geti, sofið
meira þessa nótt. Kærandi
kveður sér ekki hafa gengið neitt tiltakanlega verr í skóla eftir atvikið, en
henni finnist óþægilegt ef félagarnir eru að ræða um svona nokkuð, þá líði
henni dálítið illa. Þetta hafi ekki komið beinlínis niður á náminu. Sér hafi
fundist best að loka þetta inni, ekki verið að segja mörgum frá þessu. Ef hún
geti ætli hún að reyna að loka þetta inni og reyna að gleyma þessu. Kærandi kveðst hafa gengið í
svefni þegar hún var yngri og einnig oft fengið martraðir. Móðir hennar hafi
haldið að þetta væri eitthvað þess háttar; hún hafi séð óttasvipinn, en samt
farið með henni upp. Hún fái drauma þar sem verið sé að ógna henni. Sérstaklega
eftir þetta fái hún drauma þar sem verið sé að elta hana með hníf, líkt og
sjáist í hryllingsmyndum. Það hafi verið meira um það áður. Þegar kærandi kom niður í
borðsal kveðst hún hafa verið í náttkjólnum, sem sé frekar síður, einum fata.
Hún hafi hvorki reynt að bíta manninn né klóra heldur gert mest með höndunum,
ýtt honum með olnboganum. Hún hafi öskrað, en ekki ýkja hátt, hún sé ekki
raddsterk. Einhverjir hafi verið sofandi í herbergjum við hliðina, en þau hafi öll
verið læst. Hún viti þó að stelpa, sem var í herberginu á móti hennar, varð vör
við að reynt var að opna hjá henni, en dyrnar hafi verið læstar. Þegar kærandi vaknaði fannst
henni eitthvað koma við lærið á sér. Kveðst hún í draumnum hafa haldið að þetta
væri það sem það raunverulega var, það hafi verið hart. Þegar hún fann þetta
hafi hún haldið að þetta væri draumur, en hvað hana var að dreyma áður myndi
hún ekki. Hún kveðst halda að maðurinn hafi verið lítillega ölvaður, hann hafi
verið frekar þvoglumæltur. Hann hafi haft nokkurn veginn fullt jafnvægi, þó
ekki alveg. Maðurinn hafi verið sterkur. Þegar hann tosaði hana til sín hafi
það verið frekar vont. Hún hafi fengið rispu, hann hafi klórað hana í leiðinni
eða eitthvað hafi rekist í hana. Þótt ekki hafi það komið fram hjá læknunum sem
skoðuðu hana minni hana að það hafi komið lítil rispa á höndina. Aðspurð hvers vegna hún hafi ekki hlaupið
öskrandi og æpandi niður í borðsal til móður sinnar, hafi hún lent í þessum
aðstæðum, kvaðst hún hafa verið óttaslegin. Hún hafi verið hágrátandi og ekki
einu sinni hugsað um það. Hún hafi hlaupið niður til móður sinnar, sem hafi
setið svo að segja við dyrnar á borðsalnum og potað í hana og hún hafi komið
strax með sér upp. Hún hafi hvorki öskrað né kallað á neinn á leiðinni niður,
einungis verið grátandi, óttaslegin og hrædd og á eftir hafi hún grátið mjög
mikið, þegar verið var að ræða við manninn. Maðurinn í herberginu hafi ekki verið áberandi
ölvaður. Hann hafi ekki verið mjög skýrmæltur, en jafnvægið hafi verið nokkurn
veginn í lagi. Fannst vitninu hann vera fremur sljór og lengi að meðtaka. Hann
hafi sagt við hana: „Þetta verður allt í lagi, það gerist ekkert, þetta lagast
bara allt.“ Hún hafi sagt honum að láta sig vera og gefið honum olnbogaskot og
þá hafi hann tosað hana til sín. Maðurinn hafi ekki tosað mikið í náttkjólinn,
aðallega höndina, og kjóllinn hafi ekki rifnað. Hún hafi ýtt honum niður og
hann hafi dottið á dýnuna, tosað laust í kjólinn og þá hafi hún snúið sér við.
Hann hafi þá verið að standa upp og hafi hún þá gefið honum olnbogaskot og
hlaupið út. Þegar hún var staðin nokkurn veginn upp, og var í þann veginn að
hlaupa út úr herberginu, hafi hún ýtt honum niður og hann hafi dottið á
dýnuna. Er hann var í þann veginn að standa upp hafi hann tekið laust í
kjólinn. Þegar kærandi var 10-11 ára
gömul kveðst hún oft hafa vaknað upp við martraðir og talað upp úr svefni;
raunar einnig fyrir þann aldur, en mest á þeim aldri. Auk þess að tala upp úr
svefni hafi hún átt það til að ganga í svefni. Martraðirnar hafi fyrir
atburðinn mestmegnis gengið út á ofbeldi með hnífa og fleira í þeim dúr, þar
sem verið var að reyna að drepa hana, en ekki kynferðislegt ofbeldi. Eins og
hún hafi áður sagt hafi hún vaknað upp og fundið að eitthvað hart kom við hana
og hún talið að þetta væri draumur. Hana hafi ekki verið að dreyma eða með
martröð þá nótt, en hún viti ekki hvað hana dreymdi, en þegar þetta kom hafi
hún haldið að sig væri að byrja að dreyma eitthvað. Hún hafi haldið að þetta
væri draumur og bylt sér lítillega, haldið að hún gæti losnað við drauminn.
Þegar hún reyndi að hugsa um eitthvað annað hafi þetta komið aftur, upp úr
þurru, og þá hafi hún litið við og séð mann sem hún þekkti ekki. Hún hafi
aldrei séð ákærða fyrr eða síðar, aðeins í þetta eina skipti. Þetta hafi verið
80 manna ættarmót, en útilokað sé á að hún sé að rugla saman mönnum. Hún gæti
fullyrt það vegna þess að hún myndi örugglega þekkja manninn. Hún hafi litið
beint framan í hann eftir að hún fór upp með móður sinni, en einnig þegar hún
var að ýta við honum. Þá hafi hún séð lítið eitt framan í hann og þegar hún fór
upp með móður sinni hafi hún séð á hliðina á honum. Vitnið Z, skýrði svo frá við
meðferð málsins að fjölskylda hennar hafi verið á ættarmóti. Börnin úr
fjölskyldu hennar hafi að líkindum farið að sofa um eittleytið, á efri hæðinni.
Í stuttu máli sé þetta þannig að hún hafi farið þarna upp um kl. 2:15 um
nóttina. Þá hafi flestir verið niðri í sal að syngja og það hafi verið þá sem
hún ákvað að ganga einn hring um og líta inn í herbergin, sökum þess að hún var
í fyrirsvari með húsnæðið. Dóttir hennar hafi verið þar fastasvefni í svefnpoka
á dýnu á gólfinu. Einnig hafi hún litið inn í fleiri herbergi, m.a. hjá barnabörnum
sínum. Hún hafi svo farið aftur niður og sest inn í salinn og setið þar við
glerdyr. Á að giska 15 mínútum síðar hafi telpan komið niður og sá vitnið hana
standa fyrir utan dyrnar og var telpan mjög skelkuð á svipinn. Kveðst vitnið
hafa staðið upp í skyndingu og spurt telpuna hvað komið hefði fyrir, og hún
svarað að það væri maður í herberginu hennar. Vitnið kveðst þegar í stað hafa
hlaupið með telpunni upp í herbergi. Þá hafi maður verið þar inni og sneri
hann í þær baki. Var hann að hysja upp um sig buxurnar, var ber að ofan og
berfættur, með buxurnar svo að segja á mjöðmunum. Vitnið kveðst hafa spurt
manninn hvað hann væri að gera þarna og hvort hann hefði gert eitthvað við
telpuna. Maðurinn hafi verið mjög dónalegur við vitnið og haft í frammi
óviðurkvæmilegt orðbragð, öskrað á hana og sagt að hann hafi ekkert gert við
hana. Kveðst vitnið hafa ákveðið að sækja eldri dóttur sína Y, sem var í borðsalnum
og tekið telpuna með sér. Hafi Y farið upp ásamt vitninu og telpunni og þá hafi
maðurinn enn verið í herberginu. Eftir að Y var komin upp hafi vitnið farið
aftur niður til að sækja mann sinn og tengdason, en Y ákveðið að halda þar
kyrru fyrir á meðan til að reyna að halda manninum á vettvangi. Vitnið kveður sér hafa
brugðið mjög þegar hún sá svipinn á telpunni er hún sá hana fyrir utan dyrnar.
Ljóst hafi verið að eitthvað mjög alvarlegt hafði gerst sem hrætt hefði
telpuna. Hún hafi ekki verið grátandi, en náföl og stjörf í framan. Frásögn
telpunnar hafi verið á þá leið að hún hafi fundið að maður lá ofan á henni og
hún hafi ekki vitað hvort hún var vakandi eða sofandi. Hún hafi verið sofandi
og ekki áttað sig á þessu, en hún hafi fundið að það var maður inni í herbergi
hennar. Telpan hafi sagt vitninu að hún hafi ekki vitað hvort þetta var í vöku
eða draumi, hvort þetta var svefn eða vaka. Hún hafi þrisvar sinnum reynt að ýta
manninum frá sér, en hann sagt við hana að hún skyldi ekki hafa hátt, hann
ætlaði ekki að meiða hana. Telpan hafi sagt að hún hafi náð að sleppa í þriðja
skiptið og að hún hafi fundið í millitíðinni að hún var ekki í nærbuxum. Við
það hafi telpunni brugðið mjög og hafi hún þá reynt að setja náttkjólinn fyrir,
milli fóta sér til að verja sig, en hann hafi tekið náttkjólinn frá og hún hafi
reynt allt hvað hún gat að halda honum þar. Telpan hafi einnig sagt vitninu að
þegar hún var að reyna að ýta manninum frá hafi komið til lítils háttar
stimpinga með þeim hætti að hann hafi þrýst henni niður og hún brotist um.
Maðurinn hafi meitt hana eitthvað þegar hún var að brjótast um, en hún hafi
sagt að það hafi gerst þrisvar. Í þriðja skiptið hafi hún sloppið. Aðspurð
hvort telpan hafi lýst því nánar hvað hann gerði við hana kveður vitnið þau
hafa spurt hana hvort hún hafi fundið til og hvort hann hafi komið við hana að
neðan. Hún hafi neitað því og sagt að hún héldi að hann hafi ekki farið inn í
sig, en hún hafi sagt að hún hafi fundið tippið á honum, eins og hún orðaði
það, við lærið á sér og einnig hafi hún sagt að hann hafi strokið um hana að
neðan og að hún hafi verið að reyna að verja sig með því að reyna að setja
náttkjólinn fyrir, en hann hafi tekið hann frá. Vitnið kveðst hafa vitað
deili á manninum, þótt hún þekki hann ekki persónulega. Hann hafi virst vera
rólegur þegar hún kom þarna upp og hann hafi verið að draga upp um sig
utanyfirbuxurnar, verið með þær á miðjum lendunum, og minnti vitnið að það væru
gallabuxur. Maðurinn hafi verið ber að ofan og berfættur, í nærbuxum
innanundir utanyfirbuxunum og sneri baki í vitnið, en sneri sér við þegar
vitnið kom. Vitnið kveðst ekki hafa séð föt af manninum í herberginu, en skór
hafi verið þar inni, einhvers konar strigaskór. Henni hafi ekki virst hann vera
undir áfengisáhrifum. Hún hafi veitt því eftirtekt að hann hafði verið að neyta
áfengis í borðsalnum og e.t.v. drukkið meira en aðrir, því flestir hafi verið
með létt vín. Hann hafi virst vera áberandi drukknari en aðrir og þau hafi
tekið eftir að það var meiri hávaði í honum. Vitnið kveðst ekki hafa veitt því
eftirtekt hvenær hann fór út úr borðsalnum, enda ekki verið að fylgjast
sérstaklega með honum. Á borðsalnum hafi dyrnar verið lokaðar til þess að trufla
ekki þá sem sváfu á efri og neðri hæðum hússins. Vitnið kveður telpuna hafa
átt það til, þegar hún var yngri, að vakna hrædd og hafi þetta minnt vitnið
örlítið á það. Kveðst vitnið í fyrstu hafa haldið að telpan hafi fengið mikla
martröð. Hafi þetta e.t.v. verið það fyrsta sem vitninu datt í hug; er þetta
martröð, hefur hana bara verið að dreyma. Ekkert slíkt hafi þó gerst í seinni
tíð. Þegar vitnið kom inn í
herbergið með telpunni og maðurinn var enn að klæða sig kveðst vitnið hafa
beint þeirri spurningu til hans hvort hann hafi gert eitthvað við hana. Hann
hafi engu svarað. Kveðst vitnið hafa sagt þetta aftur og aftur og virtist því hann
vera hálfsljór, a.m.k. hafi hún ekki séð nein viðbrögð hjá honum. Vitnið kveðst
síðan hafa farið fram á ganginn og haldið utan um telpuna og þá hafi hann komið
á eftir og verið mjög æstur. Hafi hann verið með skæting, húðskammað vitnið og
öskraði í eyra á þess. Kveðst vitnið hafa verið dauðhrætt við manninn og haldið
að hann ætlaði að ráðast á þær. Fannst vitninu framkoma mannsins annaðhvort
benda til að hann væri hræddur eða hann vissi upp á sig einhverja sök. Kveðst
vitnið hafa verið mjög undrandi á þessum miklu og skyndilegu viðbrögðum þar
sem hann hafi virst fremur rólegur inni í herberginu. Vitnið kveðst ekki hafa veitt
því eftirtekt hvort breytingar hafi orðið á svefnvenjum telpunnar eftir þennan
atburð, en fyrst á eftir hafi hún verið mjög óttaslegin sem hafi m.a. lýst sér
í því að hún hafi verið hrædd um að hann myndi koma og hefna sín á henni.
Telpan hafi skömmu áður verið búin að færa sig í herbergi nær innganginum, en
eftir atvikið hafi hún viljað færa sig í herbergi innar í íbúðinni. Allan sl.
vetur hafi hún aldrei viljað vera ein og hafi ekki getað hugsað sér að vera ein
á kvöldin. Vitnið kveðst ekki hafa neytt
mikils áfengis þetta kvöld. Þau hafi verið með rauðvín með matnum og ekki annað
áfengi. Vitnið kveður það hafa verið
um kl. 2:15 sem hún leit til dóttur sinnar, en atvikið hafi átt sér stað um kl.
2:30. Um kl. 2:10 kveðst vitnið hafa farið úr borðsalnum og gengið um húsið.
Hún hafi verið tiltölulega fljót að því, lokað leikfimisalnum og síðan hafi
hún farið niður aftur og 15-20 mínútum síðar hafi atvikið gerst. Hún hafi verið
um 5 mínútur í þessari ferð því hún hafi eingöngu farið inn í leikfimisalinn og
upp á efri hæðina þar sem börnin sváfu. Vitnið kveðst ekki minnast þess að
telpan hafi minnst á það við sig að hún hafi slegist við ákærða, velt honum um
koll og gefið honum olnbogaskot, heldur hafi hún sagt að hún hafi reynt hvað
hún gat til að ýta honum frá. Hún hafi reynt það tvisvar og hann hafi komið
aftur niður og hún hafi sloppið í þriðja skiptið og hlaupið burtu. Vitnið
kveðst halda að þegar það fór í yfirferðina um ganga hússins hafi verið sofandi
fólk í herbergjunum í námunda við herbergi dóttur hennar. Hún hafi aðeins farið
inn í þau tvö herbergi sem tilheyrðu henni. Öll hin hafi verið lokuð, en á
ganginum séu fimm eða sex herbergi. Greinilegt sé að enginn hafi heyrt öskrin í
dóttur vitnisins, enda kveðst vitnið ekki vera viss um að telpan hafi öskrað
svo mjög; hún hafi ekki einu sinni spurt hana að því. Telpan hafi sagt vitninu
að hún hafi reynt að brjótast undan manninum og sagt að hún hafi ekki vitað
hvort hún var vakandi eða sofandi. Þegar telpan uppgötvaði að þetta var ekki
draumur hafi hún reynt hvað hún gat að ýta manninum burt frá sér. Vitnið kveður telpuna hafa
lýst því nákvæmlega fyrir sér hvað gerðist 5-10 mínútum eftir atvikið. Hún hafi
farið með telpuna niður, tekið hana afsíðis og beðið hana að segja sér frá því
sem gerst hafði. Y, eldri dóttir vitnisins, hafi einnig komið undir eins niður. Vitnið Y skýrði svo frá við
meðferð málsins að þegar umræddur atburður átti sér stað hafi fólkið verið í
matsal skólans og hafi verið búið að sitja þar í 1-2 klukkustundir. Hafi ákærði
verið eini maðurinn sem sjá mátti áfengi á og hafi hann verið sá eini sem
nauðsynlegt var að hafa lítilsháttar afskipti af. Vitnið kveðst ekki hafa veitt
því eftirtekt þegar ákærði hvarf úr salnum og hafi hún ekkert vitað fyrr en
móðir vitnisins kom niður og bað vitnið að koma upp. Telur vitnið að þá hafi
klukkan verið á bilinu tvö til hálf þrjú. Kveður vitnið móðir sína hafa komið
niður með telpuna í eftirdragi, skelfingu lostin, og beðið vitnið að koma og
sagt vitninu í flýti að maður væri í herbergi telpunnar, og hún viti ekki hvað
hann hafi gert við hana. Vitnið kveðst hafa hlaupið upp á gang með mæðgurnar á
eftir sér og inn í herbergið. Þá hafi hún séð ákærða sitja þar álútan á öðru
rúminu. Kveðst vitnið hafa rokið á ákærða og dregið hann fram með sér til þess
að geta kallað í móður sína sem vitnið vissi að var á eftir sér. Eftir að hafa
dregið ákærða fram kveðst vitnið hafa beðið móður sína að fara niður og kalla í
mann vitnisins og mann móður hennar og biðja þá að koma. Þau hafi ekki átt nein
sérstök orðaskipti þegar hún dró hann fram, en vitnið hafi hálfpartinn hvæst á
ákærða og spurt hann hvað hann væri að gera þarna, en hann hafi engu svarað.
Eftir að mennirnir voru komnir þarna upp og ákærði var kominn í þeirra hendur
kveðst vitnið hafa viljað athuga hvernig mæðgunum liði og ákveðið að fara til
þeirra. Þær hafi þá verið komnar aftur niður á jarðhæðina og kveðst vitnið hafa
sest hjá þeim og spurt telpuna hvað gerst hefði og farið yfir það með henni
hvort ákærði hefði gert henni eitthvað. Telpan hafi sagt að tippið á honum hafi
strokist við sig. Hún hafi spurt telpuna hvort hún héldi að hann hefði farið
inn í hana, en hún hafi sagt að hún vissi það ekki. Vitnið kveðst einnig hafa
spurt telpuna hvort það hafi verið sársauki, en því hafi hún neitað og af þeim
sökum hafi vitnið talið eða vonað að svo hafi ekki verið. Þegar vitnið hafði lokið við
að ræða við telpuna kveðst hún hafa farið aftur upp og séð að foreldrar
mannsins voru ekki komnir þangað. Hafi sér flogið í hug að rétt væri að láta
þau vita og því hafi hún farið niður í matsalinn og náð í föður ákærða, beðið
hann að koma til að ræða við þær og skýrt honum í stórum dráttum frá því hvað
þær teldu að gerst hefði. Að því búnu hafi faðir ákærða farið upp og skömmu
síðar hafi hún einnig farið upp aftur. Út á svölum hafi hún hitt ákærða og
foreldra hans að máli til að segja þeim að þau hygðust ganga lengra í málinu. Í
framhaldi af því kveðst vitnið hafa farið út í bíl og hringt í lækninn í
Búðardal og í lögregluna á Patreksfirði. Síðan hafi þau haldið af stað til
Reykjavíkur. Þegar vitnið kom inn í
herbergið kveður hún ákærða hafa verið verið klæddan gallabuxum, berfættan og
beran að ofan. Þetta hafi verið sami maðurinn og sá sem þurfti að hafa afskipti
af í borðsalnum fyrr um nóttina. Vitnið kveðst ekki hafa veitt því eftirtekt
hvort skór voru í námunda við ákærða. Það hafi ekki verið fyrr en eftir á sem
henni var sagt að skór hefðu fundist þar. Vitnið kveðst heldur ekki hafa séð
neina flík af ákærða. Þegar hún kom út á svalir minni hana að ákærði hafi verið
kominn í stuttermabol, hvítan að lit, en hún hafi engar flíkur séð í
herberginu, heldur ekki þennan stuttermabol. Vitnið kveður svefnpoka hafa verið
milli rúmanna í herberginu. Hún viti það vegna þess að búið hafi verið um
telpuna þar um kvöldið. Vitnið og móðir þess hafi séð um að búa um börnin í
herbergjunum tveimur sem voru hlið við hlið. Vitnið kveðst ekki muna
hvernig ákærði var klæddur þegar hún sá hann í matsalnum. Hún kveðst hafa neytt
áfengis. Vitnið og maðurinn hennar hafi verið með áfengisflösku sem þau deildu
með sér. Hún telji þá áfengisneyslu ekki hafa skert athyglisgáfu sína. Vitnið
kveðst ekki treysta sér til að hafa eftir þau orð sem fóru á milli hennar og
ákærða. Hún hafi spurt hann hvað hann hafi verið að gera, en hún hafi svo til
ekkert fengið upp úr honum af viti. Það sem hann sagði hafi verið í þeim dúr að
hann hafi spurt hvað hún væri að skipta sér af því. Sama gilti þegar hún fór út
á svalir og hitti ákærða og foreldra hans. Það hafi verið í sama dúr. Hann hafi
reyndar verið mjög sérkennilegur til augnanna, eða dofinn til augnanna, en hann
hafi alltaf staðið í fæturna og getað beitt tungunni. Þegar vitnið ræddi aftur við
telpuna hafi hún verið bærilega róleg og vel getað lýst málavöxtum. Að mati
vitnisins hafi telpan verið skýr í hugsun og ekki hafi verið nein „panikk“ á
henni. Þegar þær mæðgurnar spurðu hana aftur út í atvikið, hafi þær spurt hana
hvort hún myndi vilja kæra, því það hafi þær gert áður en þær ákváðu að hringja
í lögregluna. Þá hafi telpan tekið þá ákvörðun, þótt viðurkenna beri að þær
hafi verið leiðandi í því. Vitninu hafi því fundist telpan vera róleg allt
kvöldið og sé það raunar mjög svo hennar einkenni. Telur vitnið að telpan hafi
verið að lýsa raunverulegum atburðum. Hún hafi verið yfirveguð og róleg og
lýst þessu svo nákvæmlega að annað hafi aldrei hvarflað að sér. Vitnið
Þ, skýrði svo frá við meðferð málsins að hann hafi verið við gítarspil í
borðsalnum. Þar hafi hann fyrst tekið eftir ákærða. Greinilegt var að
einhverjir höfðu áhyggjur af honum, vegna þess hve órólegur hann var og báðu
hann að setjast. Vitnið kveðst þó ekki hafa getað merkt að hann væri ofurölvi.
Vitnið giskar á að um kl. 2 hafi tengdamóðir hans kallað á hann og hann hlaupið
upp og þá hafi ákærði verið þarna uppi á gangi, þeim sama og vitnið hafði
herbergi á. Kveður vitnið tengdamóðir sína hafi sagt sér hvað um væri að vera.
Vitnið kveðst hafa reiðst og verið brugðið, en byrjað að ræða við ákærða og
komið hafi til lítilsháttar stimpinga milli þeirra. Eftir þetta hafi verið haft
samband við hjúkrunarfræðing og lögreglu. Um morguninn hafi lögreglan svo
komið. Vitnið
kveðst hafa komið að ákærða fyrir framan herbergið sem hann hafði verið inni í.
Hafi hann verið í buxum og skyrtu, sem hafi ekki verið hneppt nema e.t.v. að
einhverju leyti. Hvernig buxurnar og skyrtan voru á litinn mundi vitnið ekki,
enda hafi hann verið reiður og hrópað að ákærða, sem hafi svarað vitninu fullum
hálsi. Vitnið kveðst hins vegar ekki hafa farið inn í herbergið sem ákærði átti
að hafa verið inni í. Þá kvað vitnið ákærða hafa verið undir áhrifum áfengis,
en hann hafi ekki verið ofurölvi. Sjálfur hafi hann verið búinn að drekka tvö
glös af rauðvíni og ekki fundið til teljandi áfengisáhrifa. Vitnið kveður þá vitneskju
sem hann hafði þegar hann fór upp hafa verið þá að maður væri inni í herbergi
telpunnar og hafi reynt að hafa mök við hana og vitaskuld hafi hann reiðst við
að heyra þetta. Hafi þetta orðið til þess að vitnið fór að tuskast við ákærða,
en það hafi tekið fljótt af þar sem fleiri hafi komið þarna að. Hvaða orð ákærði
notaði í orðaskiptum þeirra kveðst vitnið ekki muna, en hann hafi svarað
vitninu fullum hálsi. Kveðst vitnið viðurkenna að hafa ráðist að ákærða og
slegið hann högg í andlitið, en telur að það hafi hann gert eftir orðaskipti
þeirra. Ákærði hafi haldið föstu taki í vitnið og það hafi verið þá sem vitnið
sló ákærða þetta högg. Auk þessa komu fjögur vitni
fyrir dóminn. Þykir rétt að gera stuttlega grein fyrir framburði þeirra. Vitnið Aðalbjörg Jóna Björnsdóttir, kveðst
hafa setið til borðs með ákærða greint sinn. Kveður vitnið ákærða hafa drukkið
mjög stíft og hann orðið mjög ölvaður. Þá bar vitnið að reynt hafi verið að
halda víni frá ákærða. Vitnið kveðst hafa misst af ákærða í um 5 mínútur og
eftir það hafi lætin upphafist. Ákærði hafi verið klæddur gallabuxum og bol. Vitnið
Jón Hallgrímur Sigurðsson, kvað ákærða hafa verið dauðadrukkinn og erfitt hafi
verið að ná sambandi við hann. Vitnið varð ekki vart við þegar ákærði fór úr
salnum, en hann hafi verið klæddur bol og gallabuxum. Vitnið
Maríanna Guðríður Einarsdóttir, kveðst hafa setið við sama borð og ákærði og
hafi hann verið mjög drukkinn. Kveðst vitnið hafa tekið áfengi af honum. Vitnið
kveðst hafa vitað þegar ákærði fór úr salnum, en hve lengi hann var í burtu
vissi vitnið ekki. Það hafi þó verið frekar skammur tími. Vitnið kveðst ekki
hafa séð hvert ákærði fór. Sambýliskona
ákærða vitnið Hafdís Hrönn Björnsdóttir, kveðst hafa farið að sofa klukkan að
verða eitt um nóttina. Þá hafi ákærði verið mjög ölvaður. Í
vottorði Jóns Kristinssonar barnalæknis og Þóru Fischer kvensjúkdómalæknis
varðandi telpuna, dagsettu 4. júlí 1997, kemur fram að stúlkan var skoðuð af
ofangreindum læknum á Landspítalanum um kl. 13:30 þann 29. júní s.á. Þar segir
að við almenna líkamlega skoðun barnalæknis sé ekkert óeðlilegt að finna, engin
ytri áverkamerki. Við skoðun á kvið sé ekkert athugavert, útlimir séu eðlilegir
og ekki merki um áverka á ytri kynfærum. Við skoðun kvensjúkdómalæknis komi
ekki fram nein merki um nýlega áverka. Er niðurstaða skoðunarinnar þessi:
„Eðlileg skoðun og engin merki um nýlega áverka. Skoðun þessi afsannar þó
hvorki né sannar, að telpan hafi orðið fyrir kynferðislegri misbeitingu.“ Niðurstaða. Ákærði
hefur frá upphafi neitað sakargiftum og gefið þá skýringu að hann hafi í miklu
ölvunarástandi, eftir að búið var að fela fyrir honum áfengi, ráfað um skólahúsið
í leit að áfengi. Þegar hann kom inn í herbergið á efstu hæð hússins, sem hann
var inni í þegar móðir telpunnar kom þar að honum, hafi það verið mannlaust.
Fullyrðir ákærði að hann hafi verið klæddur í þunnan stuttermabol og gallabuxur
þegar móðir telpunnar kom inn í herbergið. Fullyrðing móðurinnar um að hann
hafi verið ber að ofan og verið að hysja upp um sig buxurnar þegar hún kom að
honum í herberginu sé beinlínis röng. Hann hafi hins vegar, eftir að hún var
farin, fengið sér sæti á öðru rúminu og tekið af sér skóna þar sem hann hafi
verið mjög þreyttur og ölvaður og ætlað að leggjast til hvíldar í herberginu.
Af þessum sökum hafi hann verið skólaus þegar Z kom öðru sinni að honum í herberginu.
Hann muni atburði sem upp úr standi þótt hann verði mjög ölvaður og því sé hann
viss um að hann hafi ekkert gert á hlut telpunnar. Framburður
kæranda hefur verið stöðugur um að hún hafi vaknað upp við að allsnakinn maður
var inni í herberginu hjá henni og að maðurinn strauk getnaðarlim sínum við
læri hennar og þegar hún varð þess áskynja að hún var ekki í nærbuxunum og
náttkjóllinn var upp um hana hafi hún reynt að bera náttkjólinn fyrir kynfæri
sín. Hafi maðurinn rifið hann frá og strokið eða þuklað ytri kynfæri hennar.
Eftir lítils háttar stimpingar hljóp telpan síðan niður í matsal og sótti móður
sína. Móðir
telpunnar hefur borið að er hún kom í herbergið hafi ákærði verið þar fyrir,
ber að ofan og skólaus að hysja upp um sig buxurnar. Hálfsystir telpunnar, sem
kom skömmu síðar inn í herbergið sá ákærða sitja þar á rúmi, berfættan og beran
að ofan. Eftir
að hafa hlýtt á framburð telpunnar velkist dómurinn ekki í vafa um að hún var
að lýsa raunverulegum atburði kynræns eðlis. Hefur framburður hennar verið skýr
og greinargóður í öllum meginatriðum við rannsókn og meðferð málsins og hafi
eitthvað út af brugðið er þar um smáatriði að ræða. Það
er álit dómsins að framangreindur framburður kæranda og þessara tveggja vitna
sé trúverðugur og að ákærði hafi ekki gefið trúverðuga skýringu á ferðum sínum
og veru í herberginu. Að
framansögðu virtu er það álit dómsins að eigi sé varhugavert, þrátt fyrir
staðfasta neitun ákærða, að telja sannað að hann hafi gerst sekur um þá
háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru. Varðar atferli ákærða við 2. ml. 1.
mgr. 202. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr.
40/1992. Ákærði
hefur níu sinnum gengist undir sátt og átta sinnum hlotið dóm á tímabilinu frá
1983 til 1997. Í mars 1983 hlaut ákærði sekt fyrir nytjastuld og umferðarlagabrot
og í maí s.á. hlaut hann sekt fyrir umferðarlagabrot. Í ágúst sama ár hlaut
ákærði sekt fyrir umferðarlagabrot og í febrúar 1986 hlaut hann sekt fyrir
líkamsmeiðingar af gáleysi og umferðarlagabrot. Í júlí 1987 hlaut ákærði sekt
fyrir ölvun við akstur og var sviptur ökuleyfi í einn mánuð og í júní 1990
hlaut ákærði sekt fyrir ölvunarakstur og var sviptur ökuleyfi í tvö ár. Í
desember 1990 hlaut ákærði sekt fyrir umferðarlagabrot og í mars 1991 hlaut
hann sekt fyrir umferðarlagabrot. Loks hlaut ákærði í mars 1996 sekt fyrir
umferðarlagabrot. Ákærði hlaut fyrsta dóminn í júní 1983, tveggja mánaða
fangelsi, skilorðsbundið í tvö ár, fyrir skjalafals og þjófnað. Í júlí 1986 var
ákærði dæmdur í þriggja mánaða fangelsi, skilorðsbundið í þrjú ár, auk sektar,
fyrir þjófnað. Í febrúar 1987 var ákærði dæmdur í fimm mánaða fangelsi, þar af
þrjá mánuði skilorðsbundna í þrjú ár, fyrir þjófnað. Dómurinn frá í júlí 1986
var dæmdur með. Í desember 1989 var ákærði dæmdur í fimm mánaða fangelsi fyrir
fjársvik. Skilorðshluti dómsins frá í febrúar 1987 var dæmdur með. Í janúar
1991 var ákærði dæmdur í tveggja mánaða fangelsi fyrir hilmingu og í mars s.á.
var ákærði sakfelldur fyrir skjalafals og umferðarlagabrot, hegningarauka, en
ekki gerð sérstök refsing. Í nóvember 1992 var ákærði dæmdur í fjögurra mánaða
fangelsi fyrir ölvunar- og sviptingarakstur, en inn í refsinguna voru felldar
eftirstöðvar reynslulausnar, 102 dagar, sem ákærða hafði verið veitt í apríl
1991. Loks var ákærði dæmdur í 30 daga fangelsi í apríl 1997 fyrir akstur
sviptur ökurétti. Refsing
ákærða þykir hæfilega ákveðin fangelsi í fjóra mánuði. Ákærði
hefur mótmælt bótakröfu þeirri sem höfð er uppi í málinu á hendur honum og gerð
er grein fyrir í ákærunni. Sundurliðast krafan þannig: Þjáningarbætur skv. 3.
gr. laga nr. 50/1993 150.000 krónur og miskabætur skv. 26. gr. sömu laga
2.350.000 krónur. Engin gögn hafa verið lögð fram til stuðnings kröfunni. Allt
að einu þykja efni til að dæma kæranda miskabætur er þykja hæfilega ákveðnar
200.000 krónur ásamt vöxtum eins og nánar greinir í dómsorði. Loks
ber samkvæmt 1. tl. 165. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála að dæma
ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði,
Valdimar Júlíusson, sæti fangelsi 4 í mánuði. Ákærði
greiði X 200.000 krónur ásamt vöxum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29.
júní 1997 til 6. júlí 1998, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla sömu laga frá
þeim degi til greiðsludags. Ákærði
greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð 100.000
krónur og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóns Egilssonar héraðsdómslögmanns,
100.000 krónur. |
Mál nr. 276/1998 | Skaðabætur Líkamstjón Íþrótt Loforð | K
varð fyrir slysi í íþróttahúsi Ó þegar hann rann til í knattleik og fótur hans lenti
undir brún hlífðarplötu sem hékk á rimlum salarins 10-15 cm frá gólfi. Átti
platan að nema við gólf og einfalt og auðvelt var að færa hana til. K krafði Ó
um bætur fyrir miska og varanlega örorku. Talið var að þar sem K hefði ásamt
fleirum tekið húsið á leigu til íþróttaiðkana á eigin vegum hafi honum og
félögum hans borið að gæta þess að útbúnaður væri í réttu horfi og var ekki
talið að sýnt hefði verið fram á að skylda til aðgæslu hafi hvílt á
starfsmönnum Ó. Var Ó ekki talinn bera bótaábyrgð á slysi K. Ekki var talið að
bréf frá bæjarstjóra Ó til tryggingafélagsins V, þar sem fram kom það álit að
ófullnægjandi frágangur í íþróttasal hefði verið ástæða þess að K slasaðist,
eða önnur gögn málsins, fælu í sér yfirlýsingu sem skuldbundið gæti Ó til greiðslu
skaðabóta. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Haraldur
Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til
Hæstaréttar 2. júlí 1998 og krefst þess að stefndi greiði sér skaðabætur að
fjárhæð 3.687.258 krónur með 2% ársvöxtum frá 10. desember 1993 til 3. ágúst
1996, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim
degi til greiðsludags. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti og sérstaklega, að gjafsóknarþóknun verði hækkuð frá því sem í
héraðsdómi greinir. Stefndi krefst þess aðallega, að
héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjandi greiði sér málskostnað fyrir
Hæstarétti, en til vara að sök verði skipt í málinu, kröfur áfrýjanda lækkaðar
og málskostnaður felldur niður. Áfrýjandi hefur stefnt
Vátryggingafélagi Íslands hf. til réttargæslu fyrir Hæstarétti. Ágreiningslaust er að slys
áfrýjanda varð af því að hann rann til í knattleik og fótur hans lenti undir
brún hlífðarplötu úr krossvið, sem hékk á rimlum íþróttahússins 10 til 15 cm
frá gólfi. Plata þessi, sem nefnd er batti í málinu, hefði að réttu lagi átt að
hanga þannig á rimlunum að hún næmi við gólf þegar áfrýjandi og félagar hans
voru í leiknum til þess að auðvelda leikinn og koma í veg fyrir slys. Er í ljós
leitt að einfalt og auðvelt var að færa plötuna til. Áfrýjandi styður kröfur sínar meðal annars við það, að
stefndi hafi viðurkennt skaðabótaskyldu sína vegna slyss þessa. Svo sem greinir
í héraðsdómi skrifaði bæjarstjóri bréf til réttargæslustefnda 3. febrúar 1995,
þar sem fram kemur sú skoðun bréfritara að ófullnægjandi frágangur í íþróttasal
hafi verið ástæða þess að áfrýjandi slasaðist 10. desember 1993. Jafnframt er í
bréfinu fullyrðing um álit bæjarstjórnar um bótaskyldu vegna slyssins, eins og
orðrétt er rakið í héraðsdómi. Fyrir héraðsdómi var bæjarstjórinn spurður um
efni bréfsins og afstöðu bæjarstjórnar til bótakröfu áfrýjanda, en skýr svör
fengust ekki. Hvorki er að finna í bréfi þessu né öðrum gögnum málsins
yfirlýsingu, sem skuldbundið gæti stefnda til greiðslu skaðabóta. Samkvæmt framansögðu er fallist á þá niðurstöðu héraðsdóms að
stefndi verði ekki dæmdur til að greiða bætur á grundvelli þess að hann hafi
viðurkennt bótaskyldu sína. Að þessu athuguðu verður héraðsdómur staðfestur með
vísan til forsendna hans að öðru leyti. Eftir atvikum er rétt að hvor aðila
beri sinn málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn
áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Málskostnaður
fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 3. apríl 1998. Ár 1998, föstudaginn 3. apríl, er af
Frey Ófeigssyni, dómstjóra kveðinn upp svofelldur dómur í máli nr. E-199/1997: Klemenz Jónsson gegn Ólafsfjarðarbæ,
Skíðadeild Leifturs og Vátryggingafélagi Íslands h.f. til réttargæslu. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 6.
mars s.l., að undangengnum munnlegum málflutningi, hefur Klemenz Jónsson, kt.
100468-3879, Furugerði 9, Reykjavík, höfðað hér fyrir dómi, á hendur
Ólafsfjarðarbæ, kt. 490269-2079, Ólafsvegi 4, Ólafsfirði, og Skíðadeild
Leifturs, kt. 491195-2079, Kirkjuvegi 4, Ólafsfirði, in solidum til greiðslu
skaðabóta auk vaxta, og Vátryggingafélagi Íslands h.f., kt. 690689-2009, til
réttargæslu. Málið er höfðað gegn öllum stefndu hinn 30. maí 1997, gegn stefnda
Ólafsfjarðarbæ og réttargæslustefnda með áritun lögmanns samkvæmt b-lið 3. mgr.
83. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, en með birtingu stefnu á hendur
stefndu Skíðadeild Leifturs. Stefnandi krefst þess að stefndu verði
in solidum dæmd til að greiða stefnanda skaðabætur, aðallega að fjárhæð kr.
4.406.763, en til vara að fjárhæð kr. 3.687.975, í báðum tilvikum með 2% vöxtum
frá 10. desember 1993 til 3. ágúst 1996, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla
vaxtalaga frá þ.d. til greiðsludags. Þá er þess krafist að stefndu verði dæmd
til greiðslu málskostnaðar eins og málið væri ekki gjafsóknarmál og að við
ákvörðun hans verði tekið mið af því að stefnandi er ekki virðisaukaskattskyldur.
Þá er gerð krafa um að áfallnir dráttarvextir leggist við höfuðstól kröfunnar á
12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 3. ágúst 1997. Stefndu krefjast þess aðallega að
verða sýknuð af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi
að mati dómsins, en til vara að sök verði skipt í málinu, stefnukröfur lækkaðar
og málskostnaður felldur niður. Engar kröfur eru gerðar á hendur
réttargæslustefnda og það gerir engar kröfur af sinni hálfu. Málsatvik eru þau að þann 10. desember
1993, um kl. 19:00, var stefnandi í knattleik nefndum „bandí“, ásamt nokkrum
félögum sínum, í íþróttasal barnaskóla Ólafsfjarðar. Höfðu þeir félagar leigt
salinn af stefndu Skíðadeild Leifturs til leiks í eina klukkustund, en hún
hafði salinn til afnota og ráðstöfunar eftir kl. 18:00 á daginn samkvæmt
samningi við stefnda Ólafsfjarðarbæ. Í þessum leik er lítill knöttur sleginn
með kylfum, og leika tvö lið, sitt að hvoru marki. Undir lok tímans var
stefnandi á hlaupum eftir gólfi íþróttahússins, er hann rann með vinstri fót
undir hlífðarplötu, svokallaðan „batta“, framan við íþróttarimlana á veggnum og
hlaut við það nokkur meiðsli á fætinum af skörpu horni eða brún plötunnar. Var
neðri brún plötunnar eða battans um 10-15 sm frá gólfi þegar óhappið varð. Meiðsli þau er stefnandi hlaut
reyndust meiri en upphaflega var haldið og þurfti hann að gangast undir nokkrar
læknisaðgerðir, allt fram á árið 1995 Hinn 11. maí 1996 mat örorkunefnd
varanlega örorku stefnanda og miskastig að beiðni hans. Segir í niðurstöðu
nefndarinnar að eftir standi varanleg skemmd á vinstri ökkla stefnanda, sem
valdi annars vegar þreytuverkjum, sársauka og öðrum óþægindum, en einnig því
sem alvarlegra sé, skerðingu á jafnvægistilfinningu og jafnvægisskyni
ökklaliðarins, þannig að stefnandi sé nú mjög óöruggur á ósléttu eða hálu
undirlagi. Telur örorkunefnd að eftir 1. mars 1995 hafi ekki verið að vænta
frekari bata af afleiðingum slyssins. Metur hún varanlegan miska stefnanda 12%
og varanlega örorku 15%. Stefnandi hefur höfðað mál þetta til
heimtu bóta vegna þess tjóns er hann telur sig hafa orðið fyrir af
framangreindu slysi. Hann kveðst byggja kröfur sínar á hendur báðum stefndu á
því, að umbúnaður íþróttahússins hafi verið óforsvaranlegur með tilliti til
þeirrar starfsemi sem rekin hafi verið í því. Sérstaklega kveðst hann benda á
að battar þeir, sem settir hafi verið upp í íþróttahúsinu fyrir tilstilli
stefnda Ólafsfjarðarbæjar, hafi verið stórhættulegir og haft í för með sér
verulega slysahættu fyrir þá sem íþróttir hafi stundað í húsinu og hafi stefndu
mátt vera það ljóst að búnaður þessi hafi verið ófullkominn og óforsvaranlegur.
Vegna þessa hafi hvílt á stefndu rík aðgæslu- og leiðbeiningarskylda og að
þessu hafi þau ekki gætt í greint sinn, þar sem einn battanna hafi verið u.þ.b.
12 sm frá gólfi salarins. Ábyrgð stefnda Ólafsfjarðarbæjar
byggir stefnandi á því, að þar sem hann hafi átt og rekið íþróttahúsið beri
hann ábyrgð á vanbúnaði og ófullnægjandi frágangi battanna. Stefndi hafi með
uppsetningu battanna breytt innréttingum íþróttahússins og verði ekki séð að
þessar breytingar hafi verið teknar út og samþykktar í samræmi við fyrirmæli
laga. Hafi honum mátt vera kunnugt um vanbúnað íþróttahússins að þessu leyti,
en vanrækt að gera viðhlítandi ráðstafanir til að koma í veg fyrir hættu. Gera
verði ríkar kröfur um aðgæslu til þeirra sem reki íþróttahús og beri þeim í því
sambandi að gæta þess sérstaklega að allur umbúnaður innanhúss sé traustur og
án slysahættu. Hafi stefnda mátt vera það ljóst að gerð battanna og frágangur
hafi verið hættulegur, sérstaklega vegna þess hvernig festingum þeirra hafi
verið háttað, enda hefði slysið ekki orðið ef festingarnar hefðu verið þannig
að þeir hefðu aðeins annað hvort getað numið þéttingsfast við gólfið, eða verið
í það mikilli hæð að slysahætta stafaði ekki af þeim. Sökum þessa hafi hvílt á
stefnda rík aðgæslu- og leiðbeiningarskylda gagnvart umsjónarmönnum hússins,
hvort sem það hafi verið starfsmenn stefnda sjálfs eða leigutakar, að þess væri
gætt að battarnir væru rétt staðsettir áður en starfsemi í íþróttahúsinu
hæfist. Komið hafi fram í lögregluskýrslum, sem teknar hafi verið vegna
slyssins, að það hafi verið í verkahring húsvarðar að gæta að því að battarnir
næmu við gólf íþróttahússins, áður en kennsla í húsinu hæfist eða það væri
afhent leigutaka, meðstefndu, til útleigu á kvöldin. Upplýst sé í málinu að svo
hafi ekki verið þegar slysið varð. Telur stefnandi ljóst að um vanrækslu starfsmanna,
sem stefndi beri ábyrgð á, hafi verið að ræða í greint sinn. Samkvæmt ofangreindu beri stefndi
bótaábyrgð á grundvelli almennu skaðabótareglunnar, reglna um húsbóndaábyrgð og
sjónarmiða um víðtæka ábyrgð eigenda og umráðamanna fasteigna. Orsakatengsl séu
á milli vanbúnaðar og skeytingarleysis stefnda og þess tjóns er stefnandi hafi
orðið fyrir í greint sinn. Þá kveðst stefnandi byggja kröfur sínar á hendur
stefnda öðrum þræði á því, að hann hafi, í bréfi dagsettu 3. febrúar 1995,
viðurkennt bótaskyldu sína gagnvart stefnanda. Beri stefnda samkvæmt því að
bæta tjón stefnanda að fullu. Kröfur sínar á hendur stefndu
Skíðadeild Leifturs kveðst stefnandi byggja á því, að hún hafi, samkvæmt
samningi við meðstefnda, séð um útleigu á sal íþróttahúss barnaskóla
Ólafsfjarðarbæjar. Útleigan hafi verið með þeim hætti að einstaklingar eða
hópar hafi getað leigt salinn eftir kl. 18:00 á kvöldin. Fyrir það hafi
viðkomandi greitt stefndu gjald, sem miðað hafi verið við einn klukkutíma í
senn. Hafi stefndu borið að ganga úr skugga um að íþróttasalurinn væri
reiðubúinn til notkunar og án slysahættu, áður en útleiga hæfist í hvert sinn
og sérstaklega að gæta þess að battarnir væru rétt staðsettir. Kveðst stefnandi
byggja á því að forráðamenn stefndu, eða menn sem þeir beri ábyrgð á lögum
samkvæmt, hafi vanrækt þessa skyldu sína og á þeirri vanrækslu beri stefnda
ábyrgð samkvæmt almennu skaðabótareglunni, reglum um húsbóndaábyrgð og
sjónarmiðum um víðtæka ábyrgð eigenda og umráðamanna fasteigna. Stefndi Ólafsfjarðarbær kveðst byggja
sýknukröfu sína á því að hann beri ekki skaðabótaábyrgð að lögum á óhappi
stefnanda og tjóni hans er af því hafi leitt. Fari um bótaábyrgð eftir
sakarreglunni. Sé það ekki rétt að stefndi hafi í bréfi 3. febrúar 1995
viðurkennt skaðabótaskyldu gagnvart stefnanda. Sé bréf þetta stílað og sent til
réttargæslustefnda en ekki stefnanda og í því aðeins verið að tjá
réttargæslustefnda þá skoðun eða álit bæjarstjórnar stefnda að hann telji
stefnda bótaskyldan gagnvart stefnanda, en ekki verið með því að tilkynna
stefnanda eða viðurkenna við hann skaðabótaskyldu stefnda. Felist því engin
bindandi viðurkenning gagnvart stefnanda á skaðabótaskyldu í bréfinu og verði
bótaábyrgð stefnda því ekki á bréfinu byggð. Stefndi telur það ekki vera rétt að
battarnir í íþróttasal skólans hafi verið hættulegir. Hafi hér verið um að ræða
sléttar plötur með venjulega frágengnum brúnum og hornum, sem í sjálfu sér séu
ekkert hættulegri en brúnir og horn á venjulegum hurðum, dyrakörmum,
gluggakistum eða borðplötum og ekkert frábrugðin því sem tíðkast hafi annars
staðar. Sama hafi gilt um fyrirkomulag festinga. Hafi því enginn vanbúnaður á
böttunum verið til staðar. Uppsetning þeirra til hlífðar framan við rimlana
hafi verið eðlileg varúðarráðstöfun af hálfu stefnda og verði bótaábyrgð hans
ekki byggð á því að íþróttasalurinn eða búnaðurinn þar hafi verið háskalegur
eða óforsvaranlegur. Ekki hafi hvílt á stefnda eða starfsmönnum hans nein
skylda til að setja battana niður að gólfi áður en skíðadeildin hafi fengið
íþróttasalinn til ráðstöfunar eftir skóla á daginn, eða notendahópar eftir
skólatíma. Hafi engar fastar reglur gilt um niðurfærslu batta í íþróttasalnum
áður en nýr notendahópur hafi tekið við honum. Hafi notendur salarins fært
battana til eftir þörfum eftir því hvaða íþrótt hafi verið stunduð í salnum
hverju sinni og hver hópur tekið við böttunum í þeirri stöðu sem næsti hópur á
undan hefði skilið við þá. Telur stefndi það misskilning að það hafi verið í
verkahring húsvarðar skólans að setja battana niður. Ef aðrir en notendur
sjálfir hafi átt að gera það, hafi það staðið meðstefndu næst, sem annast hafi
eftirlit og þrif í salnum þegar hún hafi haft salinn til afnota eftir kl. 18:00
á daginn. Samkvæmt samningi stefnda og meðstefndu hafi einnig verið svo fyrir
mælt að hver hópur sem keypti tíma hjá meðstefndu skyldi tilnefna ábyrgðarmann,
sem sæi um að farið væri eftir settum reglum og kæmi kvörtunum á framfæri. Hafi
stefnda ekki borist kvartanir út af frágangi eða staðsetningu battanna áður en
óhappið hafi orðið. Verði að framangreindu virtu ekki lögð bótaábyrgð á stefnda
fyrir að hafa vanrækt að færa battana að gólfi þegar stefnandi hafi meiðst.
Ekki hafi heldur hvílt á stefnda nein leiðbeiningarskylda gagnvart stefnanda
eða meðstefndu um það að þess yrði gætt að battarnir væru rétt staðsettir áður
en starfsemi í íþróttahúsinu hæfist. Hafi battarnir og staðsetning þeirra á
rimlunum blasað við augum og mátt vera öllum ljós sem í íþróttasalinn kæmu,
stefnanda og félögum hans sem öðrum. Leiðbeiningar af hálfu stefnda um staðsetningu
þeirra hafi því verið óþarfar, en ef einhver skylda í því efni hafi verið til
staðar, hafi hún hvílt á meðstefndu, sem hafi haft íþróttasalinn til
ráðstöfunar og eftirlit með honum þegar stefnandi hafi orðið fyrir óhappinu.
Stefnandi og félagar hafi ekki verið óvita börn. Stefnandi hafi verið 25 ára að
aldri og húsasmiður að mennt og starfi, auk þess að vera skíðaþjálfari. Hafi
honum og félögum hans átt að vera ljóst, að battinn sem stefnandi rann undir
næmi ekki við gólf, enda hafi það blasað við. Stefnandi og félagar hans hafi
hins vegar kosið að leika bandí í salnum án þess að færa þá batta niður að
gólfi sem ofar voru í rimlunum og hafi því tekið á sig áhættuna af því. Hafi
þeim verið í lófa lagið að færa battana niður á gólf í upphafi leiks. Eigi
stefnandi þannig ekki við aðra að sakast en sjálfan sig og félaga sína um stöðu
battans, sem hann meiddi sig á. Varakröfu sína byggir stefndi
Ólafsfjarðarbær á því að tjón stefnanda megi að stærstum hluta rekja til eigin
sakar hans sjálfs og óhappatilviljunar. Hafi verið gálaust af stefnanda og
félögum að færa ekki battann að gólfi þegar þeir byrjuðu leikinn og
óhappatilviljun að stefnandi rann undir battann og að langvarandi sýking komst
í aðgerðarsárið, en til þess megi rekja stærstan hluta örorku stefnanda. Verði
stefnandi því í öllu falli að bera stærstan hluta tjónsins sjálfur. Þá beri að
stórlækka stefnukröfur, en um bótafjárhæð fari eftir skaðabótalögum nr.
50/1993. Stefnda Skíðadeild Leifturs rökstyður
sýknukröfu sína með því að hún eigi ekki sök á tjóni stefnanda og eigi ekki að
svara bótum fyrir það. Íþróttahús barnaskóla Ólafsfjarðar sé í eigu meðstefnda,
sem og allur búnaður þar og frágangur húsnæðisins sé allur á ábyrgð eiganda
þess. Íþróttasalurinn sé leigður að loknum skóladegi í þágu meðstefnda, sem
greiði stefndu úr bæjarsjóði sem leigunni nemi. Þannig hafi stefnda ekki verið
eiginlegur leigusali, þótt hún hefði umsjón með ráðstöfun salarins á umræddum
tíma. Hlutverk hennar hafi einungis verið að bóka í salinn, innheimta
leigugjald og loka íþróttahúsinu á kvöldin eftir að útleigu lokinni. Þá hafi
íþróttasalurinn og/eða búnaður hans ekki verið háskalegur eða óforsvaranlegur.
Ekki hafi hvílt skylda á stefndu eða starfsmönnum hennar að setja niður
battana, heldur hafi notendur sjálfir átt að gera það, en ella hafi það staðið
nær meðstefnda, fasteignareigandanum, sem hafi haft veg og vanda af frágangi
íþróttasalarins, að setja reglur um framkvæmd þessa. Það sé hins vegar mat
starfsmanns meðstefnda, húsvarðar barnaskólans, að það hafi verið í hans
verkahring sem umsjónarmanns íþróttahússins að koma böttunum fyrir. Stefnandi, sem sé húsasmiður að mennt,
hafi verið 25 ára að aldri þegar óhappið hafi orðið og jafnframt starfað sem
skíðaþjálfari. Hefði hann átt að gera sér ljósa grein fyrir aðstæðum í
íþróttasalnum þegar óhappið hafi orðið, enda hafi blasað við honum og félögum
hans að battinn nam ekki við gólf og hafi stefnandi og félagar hans þar með
tekið á sig fulla áhættu af hugsanlegum afleiðingum þess og stefnandi þar með
af óhappi sínu. Varakröfu sína byggir stefnda á sömu
málsástæðum og lagarökum og meðstefndi. Við meðferð málsins gáfu stefnandi og
Hálfdán Kristjánsson, bæjarstjóri stefnda Ólafsfjarðarbæjar, skýrslur fyrir
dómi. Einnig gáfu skýrslur vitnin Valdimar Brynjólfsson og Björn Þór Ólafsson. Við munnlegan flutning málsins gerði
lögmaður stefndu Skíðadeildar Leifturs athugasemdir varðandi aðildarhæfi
hennar. Lögmaður stefnanda mótmælti þeim sem of seint fram komnum og vísaði
einnig til þess að stefnda hefði eigin kennitölu og væri skráð í fyrirtækjaskrá
og yrði ekki annað séð en að hún hefði sjálfstæðan fjárhag og gæti tekið á sig
fjárhagslegar skuldbindingar. Samkvæmt 1. mgr. 16. gr. laga nr.
91/1991 hafa dómstólar vald til að dæma mál allra þeirra sem geta verið aðilar,
nema undantekningar séu gerðar í lögum eða samkvæmt þjóðarétti. Verður dómurinn
að gæta þess sjálfkrafa að þeir sem gera kröfur fyrir dómi eða mál beinast að,
geti verið aðilar að lögum og verður ekki undan þeirri aðgæsluskyldu vikist með
vísan til þess að athugasemdir sem lúta að aðildarhæfi séu of seint fram komnar
undir meðferð máls. Samkvæmt nefndri 1. mgr. 16. gr. laga nr.
91/1991 getur aðili dómsmáls hver sá verið, einstaklingur, félag eða stofnun,
sem getur átt réttindi eða borið skyldur að landslögum. Samkvæmt nafni sínu er
stefnda Skíðadeild Leifturs deild í Leiftri, sem er íþróttafélag á Ólafsfirði.
Ekki verður litið svo á með réttu að jafna megi deild í félagi til félags í
skilningi 1. mgr. 16. gr., ef lög kveða ekki á um annað, og skiptir þá ekki
máli þótt skipulag félags sé með þeim hætti að einstökum deildum þess sé falið
að starfa sjálfstætt að tilteknum verkefnum eða á tilteknu sviði og að Hagstofa
Íslands hafi af einhverjum ástæðum talið rétt að taka slíka félagsdeild á
fyrirtækjaskrá, skv. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 62/1969. Af þessum sökum þykir
Skíðadeild Leifturs ekki geta verið aðildarhæf í skilningi 1. mgr. 16. gr. laga
nr. 91/1991, en af því leiðir að vísa verður kröfum stefnanda á hendur henni
sjálfkrafa frá dómi. Hinn 3. febrúar 1995 ritaði bæjarstjóri
stefnda Ólafsfjarðarbæjar bréf til réttargæslustefnda þar sem hann kveðst geta
fullyrt að bæjarstjórn telji að „
við séum bótaskyld vegna þessa slyss sem KJ
varð fyrir 10. desember 1993 og ennfremur að bæjarfélagið hafi keypt hjá yður
svonefnda frjálsa ábyrgðartryggingu til að tryggja sig fyrir skakkaföllum eins
og þessum og því sé komið að félaginu að greiða bætur sem samkomulag náist um.“
Bæjarstjórinn kynnti stefnanda efni þessa bréfs og er ljósrit þess lagt fram af
stefnanda. Í skýrslu sinni hér fyrir dómi tók
sami bæjarstjóri fram, að bæjarstjórn stefnda teldi stefnda bótaskyldan vegna
tjóns stefnanda, en gat hins vegar ekki útskýrt nánar á hverju bótaskylda
stefnda væri talin reist. Ofangreint bréf ritaði stefndi til
réttargæslustefnda og sendi því, og þykir stefnandi ekki geta byggt bótakröfu
sína á efni þess þótt það væri kynnt honum, þar sem því þykir ekki verða jafnað
til skuldbindandi yfirlýsingar gagnvart stefnda. Yfirlýsingu bæjarstjórans
fyrir dómi, þykir ekki heldur unnt að meta sem bindandi málflutningsyfirlýsingu
af hálfu stefnda, sérstaklega með tilliti til þess að hún þykir ekki gefin af
nægilegri þekkingu eða skilningi, sbr. 1. mgr. 50. gr. laga nr. 91/1991. Með
þetta í huga þykir stefndi Ólafsfjarðarbær ekki verða dæmdur til að greiða
stefnanda bætur fyrir tjón sitt á grundvelli þess að hann hafi þegar viðurkennt
bótaskyldu sína. Ekki mun hafa farið fram skoðun á
böttunum og umbúnaði þeirra í tilefni af slysinu. Lögreglurannsókn fór fram á
tildrögum þess, með þeim hætti að stefnandi gaf skýrslu fyrir lögreglu þann 1.
febrúar 1994 og að ósk réttargæslustefnda voru síðar teknar skýrslur af
formanni Skíðadeildar Leifturs, húsverði, hreingerningamanni og mönnum sem voru
með stefnanda, er hann slasaðist. Lögreglan tók myndir í íþróttasalnum í apríl
1994 og liggja þær frammi í málinu. Samkvæmt þeim og því sem fram hefur komið í
skýrslum aðila og vitna, voru battarnir úr hörðum krossviði, 12 mm þykkum.
Aftan á þeim voru festingar eða krókar úr flatjárni sem var smokrað upp á
rimlana í íþróttahúsinu, er battarnir voru settir upp. Horn battanna munu ekki
hafa verið rúnnuð. Samkvæmt framburði stefnanda gátu þeir gengið til á rimlunum
þannig að bil myndaðist milli þeirra og taldi hann slíkt bil hafa verið milli
þeirra er hann slasaði sig. Samkvæmt framburði vitnisins Björns
Þórs Ólafssonar, íþróttakennara, átti hann þátt í því á sínum tíma að battarnir
yrðu smíðaðir, til að unnt væri að leika innanhússknattspyrnu og aðra
boltaleiki, þ.á.m. bandí, í íþróttahúsinu, án þess að boltinn færi undir
rimlana og festist þar og einnig til að draga úr slysahættu af rimlunum.
Sagðist hann oft hafa fært battana ofar í rimlana til að unnt væri að skúra á
bak við þá, en annars hefðu þeir átt að vera niðri ef þeir væru notaðir á annað
borð, en allur gangur hefði verið á því hver færði þá niður hverju sinni eftir
að þeir hefðu verið færðir upp. Sagði hann battana hafa verið notaða í nokkuð
mörg ár áður en slysið varð. Battar þessir voru einfaldir að gerð
og verður ekki fallist á það með stefnanda að þeir hafi verið stórhættulegir og
haft í för með sér verulega slysahættu fyrir þá sem stunduðu íþróttir í húsinu.
Þykir ekki sýnt að þeir hafi getað verið hættulegir í sjálfu sér eða að af þeim
gæti stafað hætta ef þeir voru rétt settir upp, en uppsetning þeirra virðist
hafa verið einföld. Líta ber svo á, og fær það stoð í framburði Valdimars
Brynjólfssonar, framkvæmdastjóra Heilbrigðiseftirlits Eyjafjarðar, að battarnir
hafi ekki verið hluti af fasteigninni sjálfri, eða varanlegar breytingar á
búnaði salarins, heldur laus búnaður, samsvarandi alls konar algengum búnaði
sem notaður er í íþróttahúsum og íþróttaiðkun tilheyrir. Stóð það næst
þjálfara, íþróttakennara, eða öðrum slíkum, sem hafði umsjón með íþróttaiðkunum
í húsinu hverju sinni, að gæta þess að útbúnaður væri í réttu horfi með tilliti
til þeirrar íþróttar sem leika átti, þ.m.t. að battarnir væru fjarlægðir, ef
nota átti rimla á vegg, en gæta þess að þeir væru í réttri stöðu niðri við gólf
ef iðka átti boltaleiki, svo sem innanhússknattspyrnu eða bandí. Stefnandi tók ásamt fleirum húsið á
leigu til íþróttaiðkana þar á eigin vegum. Bar honum því sjálfum og félögum
hans að gæta þess að útbúnaður til þeirra, svo sem battarnir, væri í réttu
horfi, og hefur ekki verið sýnt fram á að skylda til þeirrar aðgæslu hafi hvílt
eða átt að hvíla á starfsmönnum stefnda. Í skýrslu húsvarðar fyrir lögreglu,
taldi hann það hljóta að hafa verið í sínum verkahring að ganga frá böttunum,
en ekki verður séð af skýrslunni á hverju þessi skoðun hans er reist, og hún
fær ekki stoð í öðrum gögnum málsins. Húsvörðurinn kom ekki fyrir dóm við
meðferð málsins. Þykir eftir þessu ekki verða á þessari skoðun hans byggt einni
saman. Með vísan til þess sem hér hefur verið
rakið verður ekki á það fallist að stefndi Ólafsfjarðarbær beri bótaábyrgð á
slysi stefnanda samkvæmt almennu skaðabótareglunni eða reglum um húsbóndaábyrgð
og sjónarmiðum um víðtæka ábyrgð eigenda og umráðamanna fasteigna. Verður hann
eftir þessu sýknaður af dómkröfum stefnanda í máli þessu, en eftir atvikum
þykir rétt að málskostnaður falli niður. Stefnandi hefur gjafsókn í málinu
samkvæmt bréfi dómsmálaráðuneytisins frá 9. desember 1996 og greiðist
gjafsóknarkostnaður úr ríkissjóði samkvæmt skilmálum bréfsins. Samkvæmt
yfirliti, sem lögmaður stefnanda, Ólafur Haraldsson hdl., hefur lagt fyrir dóminn,
nemur útlagður kostnaður hans kr. 11.105. Þóknun hans þykir hæfilega ákveðin
kr. 300.000, og er virðisaukaskattur þar með talinn. Dóm þennan kveður upp Freyr Ófeigsson,
dómstjóri. Dómsorð: Dómkröfum stefnanda, Klemenzar
Jónssonar, í máli þessu, á hendur stefndu, Skíðadeild Leifturs, er vísað
sjálfkrafa frá dómi. Stefndi, Ólafsfjarðarkaupstaður, á að
vera sýkn af kröfum stefnanda í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, kr.
311.105, greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t þóknun lögmanns hans, Ólafs Haraldssonar
hdl., kr. 300.000. |
Mál nr. 47/1999 | Kærumál Gæsluvarðhald. A. liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 | X
var grunaður um brot gegn 248. gr. og 250. gr. almennra hegningarlaga. Talið
var að fullnægt væri skilyrðum a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 til
að verða við kröfu um gæsluvarðhald. | Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma
hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur
Claessen Varnaraðili skaut málinu til
Hæstaréttar með kæru 4. febrúar 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum
5. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. febrúar 1999,
þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 9.
sama mánaðar kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála. Krefst varnaraðili þess að hinn kærði úrskurður verði
felldur úr gildi. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að
úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Eins og greinir í hinum kærða
úrskurði var bifreiðinni [...] ekið fram í sjó af stórgrýtiskanti 28. janúar
sl. Einkahlutafélag í eigu varnaraðila er skráður eigandi bifreiðarinnar.
Sóknaraðili kveðst gruna varnaraðila um tilraun til brots gegn 248. gr. og 250.
gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Vegna rannsóknarhagsmuna sé nauðsynlegt
að hann sæti gæsluvarðhaldi, þannig að hann fái ekki tækifæri til að spilla
sakargögnum eða hafa samband við aðra, sem geti tengst málinu. Í ljósi framangreinds og þess, sem
liggur að öðru leyti fyrir í málinu, þykir mega fallast á að fullnægt sé
skilyrðum a. liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 til að verða við kröfu
sóknaraðila um gæsluvarðhald. Verður niðurstaða hins kærða úrskurðar staðfest. Kærumálskostnaður verður ekki
dæmdur. Dómsorð: Hinn
kærði úrskurður er staðfestur. |
Subsets and Splits