Datasets:
WikiQuality
/
trigram_entropy_hi

Dataset card Data Studio Files Community
2
id
stringlengths
4
5
url
stringlengths
39
537
title
stringlengths
2
65
text
stringlengths
2.53k
162k
18217
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%8A%E1%8D%92%E1%89%B5-%E1%8A%A5%E1%88%BD%E1%89%B3%E1%88%AD
ሊፒት-እሽታር
ሊፒት-እሽታር በሱመር የኢሲን ሥርወ መንግሥት 5ኛው ንጉሥ ነበረ (1833-1823 ዓክልበ. የነገሠ)። በርሱ ዘመን መጀመርያ የኢሲን ተወዳዳሪ የላርሳ ንጉሥ ጉንጉኑም ኡርን ከኢሲን ያዘ። ሊፒት-እሽታር በተለይ የሚታወቀው በ1832 ዓክልበ. ባወጣው ሕገ መንግሥት ምክንያት ነው። ይህ ሕገ ፍትሕ ከላጋሽ ንጉስ ከኡሩካጊና ሕግጋት በኋላ፣ ከኡርም ንጉሥ ከኡር-ናሙ ሕግጋት በኋላ የወጣ ሲሆን ለሱመር ሦስተኛው የሚታወቀው ሕገ መንግሥት ነው። በሱመራዊ ነገሥታት ዝርዝር ላይ ፲፩ ዓመታት እንደ ነገሠ ሲለን ከዘመኑ ፲ የዓመት ስሞች ብቻ ይታወቃሉ። ከመጀመርያው ዓመቱ በቀር ግን የሌሎቹ ዓመታት () ቅድም-ተከተላቸው እርግጥኛ አይደለም። ከነዚህም መካከል ለምሳሌ፦ ፩ ፦ (1833 አክልበ. ግድም) ሊፒት-እሽታር ንጉሥ የሆነበት ዓመት ፦ (1832 አክልበ. ግድም) ኤኒንሱንዚ የዑር ጣኦት መቅደስ ሴት ካህን የመረጠበት ዓመት ፦ ሊፒት-እሽታር ፍትሕ በሱመርና አካድ ያደረገበት ዓመት ፦ በጣኦታቱ (ኤንሊልና ናና) ትዕዛዝ ኡር የታደሰበት ዓመት ፦ ማረሻ የተሠራበት ዓመት ፦ (1826 አክልበ. ግድም?) ሊፒት-እሽታር አሞራውያንን ያሸነፈበት ዓመት በተወዳዳሪው ጉንጉኑም ፲፫ኛው ዓመት (1832 ዓክልበ.)፣ የሊፒት-እሽታር ሴት ልጅ ኤኒንሱንዚ የዑር መቅደስ ጣኦት ሴት ካህን ሆና እንድትሾም አረጋገጠ። ስለዚህ የሊፒት-እሽታር ዓመት «» ከዚያ በኋላ ሊሆን አይችልም። በ1826 ዓክልበ.፣ ጉንጉኑም «የመንገድ ቤት» እንደ ያዘና ቦይ እንደ ከፈተ ይዘገባል። እነዚህ ድርጊቶች ደግሞ በሊፒት-እሽታር ሰነዶች ይጠቀሳሉ። የሊፒ- እሽታር ሻለቃ ናና-ኪአጝ በጻፉለት ደብዳቤ ዘንድ፣ ፮ መቶ የጉንጉኑም ወታደሮች «የመንገድ ቤት» ይዘው አዲስ ቦይ ሊከፈቱ ነው ሲል የሊፒት-እሽታርን እርዳታ ይለምናል። በሊፒት-እሽታር መልስ ፪ ሺህ ጦረኞች፣ ፪ ሺህ ቀስተኞች፣ እና ፪ ሺህ ባለ ዶማዎች መላኩን አመለከተ። ጉንጉኑምን ድል እንዳደረጉ አይመስልም፤ ጉንጉኑምም «የሱመርና አካድ ንጉሥ» የሚለውን ማዕረግ ይግባኝ ነበረው፤ ኢሲን ግን ለጊዜው ነጻነቱን ጠበቀው። የሊፒት-እሽታር ሕግጋት (1832 ዓክልበ.) ጽሑፉ በብዙ ፍርስራሽ ላይ ተገኝቷል። በሙሉ የተገኙት ሕግጋት የሚከተሉት ናቸው። §8 ሰው አትክልት እንዲትክልበት መሬቱን ለባልንጀራው ቢሰጥ፣ ባልንጀራውም መሬቱን በሙሉ ካልተከለበት፣ ያልተከለበትን መሬት ለባለቤቱ ሰው ከነድርሻው ይመልሰው። §9 ሰው ወደ ባለቤቱ አትክልት ቦታ ገብቶ በዚያ በስርቆት ቢያዝ፣ 10 ሰቀል ብር ይክፈል። §10 ሰው በባልንጀራው አትክልት ቦታ ዛፍ ቢቆርጥ፣ ግማሽ ሚና ብር ይክፈል። §11 በሰው ቤት አጠገብ የባልንጀራው ምድረ በዳ ካለ፣ ባለቤቱም ለባለ መሬቱ «መሬትህ ባዶ ስለ ሆነ ሌባ እቤቴ ሰርቆ ቢገባስ፤ ቤትህን አጥና» ብሎ ቢነግረው፣ ይህም ስምምነት ከተረጋገጠ፣ ባለ መሬቱ ለባለ ቤቱ ማንኛውን የጠፋውን ንብረት ያተካል። §12 የሰው ገረድ ወይም ባርያ ወደ ከተማው መሃል ቢሸሽ / ብትሸሽ፣ በሌላ ሰው ቤት ላንድ ወር እንደ ኖረ(ች) ከተረጋገጠ፣ በባርያው ፋንታ ባርያ ይስጠው። §13 ባርያ ከሌለው፣ 15 ሰቀል ብር ይክፈል። §14 የሰው ባርያ ባርነቱን ለጌታው ሁለት እጥፍ እንደ ረከበው ከተረጋገጠ፣ ያው ባርያ ነፃ ይወጣል። §15 ሚቅቱም (አገልጋይ) የንጉሥ ሥጦታ ከሆነ፣ አይወሰደም። §16 ሚቅቱም በነጻ ፈቃዱ ወደ ሰው ቤት ቢሄድ፣ ያ ሰው ከግድ ሊይዘው አይችልም፤ ወደ ወደደበትም ሊሄድ ይችላል። §17 ሰው ያለ ፈቃድ ባልንጀራውን የማያውቅበት ነገር ውስጥ ካሰረው፣ ባልንጀራው ግድ የለውም፣ ሰውዬውም ባሰረው ነገር ውስጥ ቅጣቱን ይሸክማል። §18 የርስት ባለቤት ወይም የርስት እመቤት የርስቱን ግብር መክፈል ካልቻለ(ች)፣ ሌላ ሰውም ከከፈለው፣ ባለቤቱ ለሦስት ዓመት ለቆ እንዲወጣ አይገደድም። ከዚያ በኋላ ግብሩን የከፈለው ሰው ርስቱን ይይዛል፣ የቀድሞውም ባለ ርስት ምንም ይግባኝ አያነሣም። §22 አባትዬዋ እየኖረ፣ ሴት ልጂቱ የቤተ መቀደስ አገልጋይም ሆነ ሠራተኛ ብትሆን፣ እቤተሠቡ እንደ አንዲት ወራሽ ትኖራለች። §24 ሰው ያገባት ሁለተኛው ሚሥት ልጆች ከወለደችለት፣ ከአባትዋ ቤት ያመጣችው ጥሎሽ ለልጆችዋ ይሁን፣ ዳሩ ግን የመጀመርያይቱ ሚስቱ ልጆችና የ2ኛይቱ ልጆች የአባታቸውን ርስት በእኩልነት ይካፈሉ። §25 ሰው ሚስቱን ገብቶ ልጆችን ወልዶ እነዚያም ልጆች በሕይወት ቢሆኑ፣ ከዚህም ሌላ ደግሞ ባርያይቱ ለጌታዋ ልጆች ከወለደችለት፣ አባቱም ደግሞ ለባርያይቱና ለልጆችዋ ነጻነትን ከሠጣቸው እንደ ሆነ፣ የባርያይቱ ልጆች ግን ርስቱን ከቀድሞው ጌታቸው ልጆች ጋር አይካፈሉም። §27 የሰው ሚስት ልጆችን ካልወለደችለት የአደባባይ ሸርሙጣ ግን ልጆች ከወለደችለት፣ እርሱ ለዚያች ሸርሙጣ እህልን፣ ዘይትንና ልብስን ያስገኛል። ሸርሙጣዋ የወለደችለት ልጆች ወራሾቹ ይሆናሉ፤ ሚስቱ እየኖረች ግን ሸርሙጣዋ እቤቱ ከሚስቱ ጋር ከቶ አትኖርም። §29 አማች ወደ ዐማቶቹ ቤት ገብቶ፣ ከዚያም ከቤቱ አስወጥተውት ሚስቱንም ለባልንጀራው ለመስጠት ቃል ከገቡ፣ አማቹ ያመጣውን ስጦታዎች በሙሉ ይመልሱለትና ሚስቱ ባልንጀራውን ልታገባ ሕጋዊ አይሆንም። §34 ሰው በሬን ተከራይቶ ሥጋውንም በአፍንጫው ቀለበት ከቀደደው፣ የዋጋውን ሲሶ ይክፈል። §35 ሰው በሬን ተከራይቶ ዓይኑንም ካጎዳ፣ የዋጋውን ግማሽ ይክፈል። §36 ሰው በሬን ተከራይቶ ቀንዱን ከሰበረው፣ የዋጋውን ሩብ ይክፈል። §37 ሰው በሬን ተከራይቶ ጅራቱን ካጎዳ፣ የዋጋውን ሩብ ይክፈል። ዋቢ ምንጮች የኢሲን ነገሥታት የመስጴጦምያ ታሪክ ሕገ መንግሥታት
2628
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%85%E1%8A%95%E1%8B%B5
ህንድ
ህንድ፣ በይፋ የህንድ ሪፐብሊክ (ሂንዲ፡ ብሃራት ጋናራጃ)፣ በደቡብ እስያ የሚገኝ አገር ነው። በአካባቢው በሰባተኛ ደረጃ ላይ የምትገኝ፣ በሕዝብ ብዛት ሁለተኛዋ አገር፣ እና በዓለም ላይ በሕዝብ ብዛቷ ዲሞክራሲ ናት። በደቡብ በህንድ ውቅያኖስ፣ በደቡብ ምዕራብ የአረብ ባህር፣ በደቡብ ምስራቅ የቤንጋል የባህር ወሽመጥ የተከበበ ሲሆን በምዕራብ ከፓኪስታን ጋር የመሬት ድንበሮችን ይጋራል። ቻይና, ኔፓል እና ቡታን በሰሜን; እና ባንግላዴሽ እና ምያንማር በምስራቅ። በህንድ ውቅያኖስ ውስጥ ህንድ በስሪ ላንካ እና በማልዲቭስ አካባቢ ነው; የአንዳማን እና የኒኮባር ደሴቶች ከታይላንድ፣ ከማያንማር እና ከኢንዶኔዢያ ጋር የባህር ድንበር ይጋራሉ። የዘመናችን ሰዎች ከ55,000 ዓመታት በፊት ከአፍሪካ ወደ ህንድ ክፍለ አህጉር ደርሰዋል። የረዥም ጊዜ ሥራቸው፣ መጀመሪያ ላይ እንደ አዳኝ ሰብሳቢነት በተለያየ መልኩ፣ አካባቢውን በጣም የተለያየ አድርጎታል፣ በሰዎች የዘረመል ልዩነት ከአፍሪካ በመቀጠል። ከ9,000 ዓመታት በፊት በኢንዱስ ወንዝ ተፋሰስ ምዕራባዊ ዳርቻ ላይ የሰፈረ ሕይወት በክፍለ አህጉሩ ታየ፣ ቀስ በቀስ ወደ ኢንደስ ሸለቆ ሥልጣኔ በሦስተኛው ሺህ ዓመት ዓክልበ. በ1200 ዓ.ዓ.፣ ጥንታዊ የሳንስክሪት ዓይነት፣ ኢንዶ-አውሮፓዊ ቋንቋ፣ ከሰሜን ምዕራብ ወደ ህንድ ተሰራጭቶ፣ የሪግቬዳ ቋንቋ ሆኖ ተከፈተ፣ እና በህንድ ውስጥ የሂንዱይዝም ጎህ መጀመሩን መዝግቧል። የህንድ ድራቪዲያን ቋንቋዎች በሰሜናዊ እና ምዕራባዊ ክልሎች ተተክተዋል። እ.ኤ.አ. በ 400 ዓክልበ, በዘር መከፋፈል እና ማግለል በሂንዱይዝም ውስጥ ብቅ አለ, እና ቡዲዝም እና ጄኒዝም ከዘር ውርስ ጋር ያልተገናኙ ማህበራዊ ትዕዛዞችን አውጀዋል. ቀደምት የፖለቲካ ማጠናከሪያዎች በጋንጀስ ተፋሰስ ላይ የተመሰረቱትን የሞርያ እና የጉፕታ ኢምፓየር ሹራብ ፈጠሩ። የጋራ ዘመናቸው ሰፊ በሆነ የፈጠራ ችሎታ የታሸገ ነበር ነገር ግን የሴቶች ደረጃ እያሽቆለቆለ በመሄድ እና ያለመነካካትን ወደ የተደራጀ የእምነት ስርዓት መቀላቀልም ጭምር ነው። በደቡብ ህንድ የመካከለኛው መንግስታት የድራቪዲያን ቋንቋ ጽሑፎችን እና ሃይማኖታዊ ባህሎችን ወደ ደቡብ ምስራቅ እስያ መንግስታት ላከ። በመካከለኛው ዘመን መጀመሪያ ላይ ክርስትና፣ እስልምና፣ ይሁዲነት እና ዞራስትሪኒዝም በህንድ ደቡባዊ እና ምዕራባዊ የባህር ዳርቻዎች ላይ ስር ሰደዱ። ከመካከለኛው እስያ የመጡ የሙስሊም ወታደሮች የሕንድ ሰሜናዊ ሜዳዎችን አልፎ አልፎ ወረሩ፣ በመጨረሻም የዴሊ ሱልጣኔትን መስርተዋል፣ እና ሰሜናዊ ህንድን ወደ መካከለኛው ዘመን እስላም አጽናፈ ሰማይ አውጥተዋል። በ 15 ኛው ክፍለ ዘመን የቪጃያናራ ኢምፓየር በደቡብ ሕንድ ውስጥ ለረጅም ጊዜ የሚቆይ የተዋሃደ የሂንዱ ባህል ፈጠረ. በፑንጃብ፣ ተቋማዊ ሃይማኖትን በመቃወም ሲኪዝም ብቅ አለ። በ1526 የሙጋል ኢምፓየር ለሁለት መቶ ዓመታት አንጻራዊ ሰላም አስገኝቷል፤ ይህም የብርሃን አርክቴክቸር ትቶ ነበር። ቀስ በቀስ እየሰፋ የመጣው የብሪቲሽ ኢስት ህንድ ኩባንያ አገዛዝ ተከትሎ፣ ህንድን ወደ ቅኝ ገዥ ኢኮኖሚ ለወጠው፣ ነገር ግን ሉዓላዊነቷን አጠናክራለች። የብሪቲሽ ዘውድ አገዛዝ በ 1858 ተጀመረ. ለህንዶች ቃል የተገባላቸው መብቶች ቀስ በቀስ ተሰጥተዋል, ነገር ግን የቴክኖሎጂ ለውጦች መጡ, እና የትምህርት, የዘመናዊነት እና የህዝብ ህይወት ሀሳቦች ስር ሰደዱ. ፈር ቀዳጅ እና ተደማጭነት ያለው የብሄረተኛ ንቅናቄ ተፈጠረ፣ እሱም በሰላማዊ ተቃውሞ የሚታወቅ እና የብሪታንያ ቅኝ ግዛት ለማቆም ዋና ምክንያት ሆነ። እ.ኤ.አ. በ1947 የብሪቲሽ ህንድ ኢምፓየር በከፍተኛ የህይወት መጥፋት እና ታይቶ በማይታወቅ ፍልሰት ውስጥ በሁለት ገለልተኛ ግዛቶች ተከፈለ። ህንድ ከ1950 ጀምሮ በዲሞክራሲያዊ ፓርላሜንታሪ ስርዓት የምትመራ ፌዴራላዊ ሪፐብሊክ ነች። የብዝሃነት፣ የቋንቋ እና የብዙ ብሄር ማህበረሰብ ነው። የህንድ ህዝብ በ1951 ከነበረበት 361 ሚሊየን በ2011 ወደ 1.211 ቢሊዮን አድጓል።በዚሁ ጊዜ የነፍስ ወከፍ ገቢዋ ከ64 የአሜሪካ ዶላር በዓመት ወደ 1,498 የአሜሪካ ዶላር ከፍ ብሏል፣ እና ማንበብና መጻፍ ከ16.6% ወደ 74% አድጓል። እ.ኤ.አ. በ 1951 በአንፃራዊ ሁኔታ ድሃ ሀገር ከመሆኗ አንፃር ህንድ ፈጣን እድገት እያስመዘገበች ያለች ትልቅ ኢኮኖሚ እና የኢንፎርሜሽን ቴክኖሎጂ አገልግሎት ማዕከል ሆናለች፣ መካከለኛ መደብ እየሰፋ ነው። በርካታ የታቀዱ ወይም የተጠናቀቁ ከመሬት በላይ ተልእኮዎችን የሚያካትት የጠፈር ፕሮግራም አለው። የህንድ ፊልሞች፣ ሙዚቃዎች እና መንፈሳዊ ትምህርቶች በአለምአቀፍ ባህል ውስጥ ሚናቸው እየጨመረ ነው። ህንድ የድህነት መጠኑን በእጅጉ ቀንሳለች፣ ምንም እንኳን ኢኮኖሚያዊ እኩልነትን ከፍ ለማድረግ ብትሞክርም። ህንድ በወታደራዊ ወጪ ከፍተኛ ደረጃ ላይ የምትገኝ የኒውክሌር ጦር መሳሪያ ሀገር ነች። ከ 20 ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ጀምሮ በካሽሚር ከጎረቤቶቿ ፓኪስታን እና ቻይና ጋር አለመግባባት አለባት። ህንድ ካጋጠሟት ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ተግዳሮቶች መካከል የፆታ እኩልነት ፣የህጻናት የተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና የአየር ብክለት ደረጃ መጨመር ይገኙበታል። የህንድ መሬት ሜጋ ዳይቨርስ ነው፣ አራት የብዝሃ ሕይወት ቦታዎች አሉት። የደን ​​ሽፋን ከአካባቢው 21.7% ይይዛል። በህንድ ባህል በተለምዶ በመቻቻል ይታይ የነበረው የህንድ የዱር አራዊት በእነዚህ ደኖች እና በሌሎችም ስፍራዎች በተጠበቁ መኖሪያዎች ውስጥ ይደገፋል። ሥርወ ቃል እንደ ኦክስፎርድ ኢንግሊሽ መዝገበ ቃላት (እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. በሦስተኛው እትም) “ህንድ” የሚለው ስም የመጣው ከጥንታዊው የላቲን ህንድ ፣ የደቡብ እስያ ማጣቀሻ እና በምስራቅ በኩል እርግጠኛ ያልሆነ ክልል ነው ። እና በምላሹ ከ: ሄለናዊ ግሪክ ሕንድ (); የጥንት ግሪክ ኢንዶስ (); የድሮው የፋርስ ሂንዱሽ፣ የአካሜኒድ ግዛት ምስራቃዊ ግዛት; እና በመጨረሻም የተዋሃደው፣ ሳንስክሪት ሲንዱ፣ ወይም “ወንዝ”፣ በተለይም የኢንዱስ ወንዝ እና፣ በተዘዋዋሪም፣ በደንብ የሰፈረው ደቡባዊ ተፋሰስ። የጥንት ግሪኮች ሕንዶችን ኢንዶይ () ብለው ይጠሯቸው ነበር፣ እሱም “የኢንዱስ ሰዎች” ተብሎ ይተረጎማል። ብሃራት የሚለው ቃል በህንድ ግጥሞች እና በህንድ ህገ መንግስት ውስጥ የተጠቀሰው ባሃራት (ብሃራት ፣ ይጠራ በብዙ የህንድ ቋንቋዎች በተለዋዋጭነቱ ጥቅም ላይ ይውላል። ባራታቫርሻ የሚለው የታሪካዊ ስም ዘመናዊ አተረጓጎም ፣ እሱም በመጀመሪያ በሰሜን ህንድ ፣ ባራት ተሰራ። ከ19ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ጀምሮ የህንድ የአፍ መፍቻ ስም ሆኖ ጨምሯል። ሂንዱስታን ህንድ የመካከለኛው ፋርስ ስም ነው፣ በሙጋል ኢምፓየር ጊዜ አስተዋወቀ እና ከዚያን ጊዜ ጀምሮ በሰፊው ጥቅም ላይ ውሏል። ትርጉሙ የተለያየ ነው፣ የዛሬውን ሰሜናዊ ህንድ እና ፓኪስታንን ወይም በአጠቃላይ ህንድን የሚያጠቃልለውን ክልል ያመለክታል። ጥንታዊ ሕንድ ከ6500 ዓ.ዓ በኋላ የምግብ ሰብሎችንና እንስሳትን ለማዳረስ፣ ቋሚ የግንባታ ግንባታ እና የግብርና ተረፈ ምርቶችን ለማከማቸት ማስረጃዎች በሜርጋርህ እና ሌሎች ቦታዎች በአሁኑ ባሎቺስታን፣ ፓኪስታን ውስጥ ታዩ። እነዚህም በ2500-1900 ዓክልበ. በአሁን ፓኪስታን እና ምእራብ ህንድ ውስጥ የበለፀገው በደቡብ እስያ የመጀመሪያው የከተማ ባህል ወደ ኢንደስ ሸለቆ ስልጣኔ አደጉ። እንደ ሞሄንጆ-ዳሮ፣ ሃራፓ፣ ዶላቪራ እና ካሊባንጋን በመሳሰሉ ከተሞች ዙሪያ ያተኮረው እና በተለያዩ የኑሮ ዘይቤዎች ላይ የተመሰረተው ስልጣኔ በእደ ጥበብ ውጤቶች እና ሰፊ ንግድ ላይ ተሰማርቷል። ከ2000-500 ከዘአበ ባለው ጊዜ ውስጥ ብዙ የክፍለ አህጉሩ ክልሎች ከቻልኮሊቲክ ባህሎች ወደ ብረት ዘመን ተሸጋገሩ። ቬዳስ፣ ከሂንዱይዝም ጋር የተያያዙ ጥንታዊ ቅዱሳት መጻሕፍት የተጻፉት በዚህ ወቅት ነው፣ እናም የታሪክ ተመራማሪዎች የቬዲክ ባህልን ለማመልከት እነዚህን ተንትነዋል። በፑንጃብ ክልል እና በላይኛው የጋንግቲክ ሜዳ። አብዛኞቹ የታሪክ ተመራማሪዎችም ይህ ወቅት ከሰሜን-ምዕራብ ወደ ክፍለ አህጉር በርካታ የኢንዶ-አሪያን ፍልሰት ማዕበሎችን ያቀፈ እንደሆነ አድርገው ይቆጥሩታል። የካህናት፣ የጦረኞች እና የነጻ ገበሬዎች ተዋረድ የፈጠረው፣ ነገር ግን ተወላጆችን ሥራቸውን ርኩስ አድርጎ በመፈረጅ ያገለላቸው የዘውድ ሥርዓት የተነሳው በዚህ ወቅት ነው። በዲካን ፕላቶ ላይ፣ ከዚህ ጊዜ የተገኙ የአርኪኦሎጂ መረጃዎች እንደሚያመለክቱት የፖለቲካ ድርጅት ዋና ደረጃ መኖሩን ያሳያል። በደቡብ ህንድ፣ ወደ ተቀናቃኝ ህይወት መሸጋገሩን ከዚህ ጊዜ ጀምሮ በተፈጠሩት በርካታ የሜጋሊቲክ ሀውልቶች፣ እንዲሁም በአቅራቢያው ባሉ የግብርና፣ የመስኖ ታንኮች እና የዕደ-ጥበብ ወጎች። በቬዲክ መገባደጃ ላይ፣ በ6ኛው ክፍለ ዘመን ከዘአበ አካባቢ፣ የጋንግስ ሜዳ ትንንሽ ግዛቶች እና አለቆች እና የሰሜን-ምዕራብ ክልሎች ወደ 16 ዋና ዋና ኦሊጋርቺስ እና ንጉሳዊ መንግስታት ማሃጃናፓዳዎች ተብለው ይጠሩ ነበር። የከተሞች መስፋፋት የቬዲክ ያልሆኑ ሃይማኖታዊ እንቅስቃሴዎች እንዲፈጠሩ ምክንያት ሆኗል፣ ከእነዚህም ውስጥ ሁለቱ ራሳቸውን የቻሉ ሃይማኖቶች ሆነዋል። ጄኒዝም ታዋቂነት ያገኘው በአርአያነቱ መሃቪራ በነበረበት ወቅት ነው። በጋውታማ ቡድሃ አስተምህሮ ላይ የተመሰረተ ቡድሂዝም ከመካከለኛው መደብ በስተቀር ከሁሉም ማህበራዊ ክፍሎች የመጡ ተከታዮችን ስቧል; በህንድ ውስጥ ለተመዘገቡት የታሪክ ጅማሬዎች የቡድሃን ሕይወት መዝግቦ መዝግቦ መዝግቦ ነበር። የከተማ ሀብት እየጨመረ በሄደበት ዘመን ሁለቱም ሃይማኖቶች ክህደትን እንደ አንድ ጥሩ ነገር አድርገው ነበር, እና ሁለቱም ለረጅም ጊዜ የሚቆዩ ገዳማዊ ወጎችን አቋቋሙ. በፖለቲካዊ መልኩ፣ በ 3 ኛው ክፍለ ዘመን ከዘአበ፣ የማጋዳ መንግሥት ሌሎች ግዛቶችን ጠቅልሎ ወይም ቀንሶ እንደ ሞሪያን ኢምፓየር ብቅ አለ። ግዛቱ በአንድ ወቅት ከሩቅ ደቡብ በስተቀር አብዛኛው ክፍለ-አህጉርን ይቆጣጠር ነበር ተብሎ ይታሰብ ነበር፣ ነገር ግን ዋናዎቹ ክልሎች አሁን በትላልቅ የራስ ገዝ አካባቢዎች ተለያይተዋል ተብሎ ይታሰባል። የሞሪያን ነገሥታት በግዛት ግንባታ እና በቆራጥነት በሕዝብ ሕይወት አስተዳደር ይታወቃሉ፣ አሾካ ወታደራዊነትን በመካድ እና የቡዲስት ደምማ የራቀ ጥብቅና መቆም። የታሚል ቋንቋ የሳንጋም ሥነ ጽሑፍ እንደሚያሳየው ከ200 ከዘአበ እስከ 200 ዓ.ም. ባለው ጊዜ ውስጥ ደቡባዊው ባሕረ ገብ መሬት በቼራስ፣ ቾላስ እና ፓንዲያስ ሥር ይገዛ ነበር፣ ሥርወ መንግሥት ከሮማ ኢምፓየር እና ከምዕራብ እና ደቡብ-ምስራቅ እስያ ጋር ብዙ ይነግዱ ነበር። በሰሜን ሕንድ ሂንዱይዝም በቤተሰብ ውስጥ የአባቶች ቁጥጥርን በማረጋገጡ የሴቶችን የበታችነት መጨመር አስከትሏል. በ 4 ኛው እና በ 5 ኛው ክፍለ ዘመን የጉፕታ ኢምፓየር በትልቁ ጋንግስ ሜዳ ውስጥ ውስብስብ የአስተዳደር እና የግብር ስርዓት ፈጠረ; ይህ ስርዓት ለኋለኞቹ የህንድ መንግስታት ሞዴል ሆነ። በጉፕታስ ስር፣ የአምልኮ ሥርዓትን ከማስተዳደር ይልቅ በአምልኮ ላይ የተመሰረተ የታደሰ ሂንዱዝም እራሱን ማረጋገጥ ጀመረ። ይህ እድሳት በከተማ ልሂቃን መካከል ደጋፊዎችን ባገኘው የቅርጻቅርፃ እና የስነ-ህንፃ አበባ ላይ ተንጸባርቋል። ክላሲካል የሳንስክሪት ሥነ ጽሑፍም አብቧል፣ የሕንድ ሳይንስ፣ አስትሮኖሚ፣ ሕክምና እና ሒሳብ ከፍተኛ እድገቶችን አድርገዋል። የመካከለኛው ዘመን ህንድ የሕንድ የመካከለኛው ዘመን ዘመን፣ ከ600 እስከ 1200 ዓ.ም.፣ በክልል መንግሥታት እና በባህል ልዩነት ይገለጻል። ከ606 እስከ 647 እዘአ አብዛኛው የኢንዶ-ጋንግቲክ ሜዳ ያስተዳደረው የቃናውጅ ሀርሻ ወደ ደቡብ ለመስፋፋት ሲሞክር በዴካን ቻሉክያ ገዥ ተሸነፈ። ተተኪው ወደ ምስራቅ ለመስፋፋት ሲሞክር በቤንጋል ፓላ ንጉስ ተሸነፈ። ቻሉኪያስ ወደ ደቡብ ለመዘርጋት ሲሞክሩ ከሩቅ ደቡብ በፓላቫስ ተሸነፉ፣ እነሱም በተራው በፓንዲያስ እና ቾላስ ከደቡብ ሩቅ ሆነው ተቃወሙ። የትኛውም የዚህ ዘመን ገዥ ኢምፓየር መፍጠር እና ከዋና ክልላቸው በላይ ብዙ መሬቶችን በቋሚነት መቆጣጠር አልቻለም። በዚህ ወቅት፣ መሬታቸው ለግብርና ኢኮኖሚ ምቹ እንዲሆን የተነደፈ አርብቶ አደር ሕዝቦች፣ በነጠላ ማህበረሰብ ውስጥ፣ እንደ አዲስ ባህላዊ ያልሆኑ ገዥ መደቦች ይስተናገዳሉ። የዘውድ ሥርዓት በዚህ ምክንያት የክልል ልዩነቶችን ማሳየት ጀመረ። በ6ኛው እና በ7ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያዎቹ የአምልኮ መዝሙሮች በታሚል ቋንቋ ተፈጠሩ። በመላው ህንድ ውስጥ ተመስለዋል እናም ለሁለቱም የሂንዱዝም ትንሳኤ እና የክፍለ አህጉሩ ዘመናዊ ቋንቋዎች በሙሉ እንዲዳብሩ አድርጓቸዋል. የሕንድ ንጉሣውያን፣ ትልቅም ሆኑ ትናንሽ፣ እና እነርሱን ያስተዳድሩ የነበሩት ቤተመቅደሶች ዜጐች ብዙ ቁጥር ወደ ዋና ከተማዎቹ እንዲሳቡ አድርጓቸዋል፣ ይህም የኢኮኖሚ ማዕከልም ሆኑ። ህንድ ሌላ የከተማ መስፋፋት በጀመረችበት ወቅት የተለያየ መጠን ያላቸው የቤተመቅደስ ከተሞች በየቦታው መታየት ጀመሩ። በ8ኛው እና በ9ኛው ክፍለ ዘመን በደቡብ-ምስራቅ እስያ ደቡብ ህንድ ባህል እና የፖለቲካ ስርአቶች የዘመናዊቷ ምያንማር፣ ታይላንድ፣ ላኦስ፣ ካምቦዲያ፣ ቬትናም፣ ፊሊፒንስ፣ ማሌዥያ እና አካል ወደሆኑ አገሮች በመላኩ ውጤቱ ተሰምቷል። ጃቫ የሕንድ ነጋዴዎች, ምሁራን እና አንዳንድ ጊዜ ወታደሮች በዚህ ስርጭት ውስጥ ይሳተፋሉ; ደቡብ-ምስራቅ እስያውያንም ተነሳሽነቱን ወስደዋል፣ ብዙዎች በህንድ ሴሚናሪ ውስጥ በመገኘት የቡድሂስት እና የሂንዱ ጽሑፎችን ወደ ቋንቋቸው ሲተረጉሙ ነበር። ከ10ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በኋላ የሙስሊም መካከለኛው እስያ ዘላኖች ጎሳዎች ፈጣን ፈረስ ፈረሰኞችን በመጠቀም እና በጎሳ እና በሃይማኖት የተዋሃደ ሰፊ ሰራዊት በማፍራት የደቡብ እስያ ሰሜናዊ ምዕራብ ሜዳዎችን ደጋግመው በማሸነፍ በመጨረሻ እ.ኤ.አ. በ 1206 ኢስላሚክ ዴሊ ሱልጣኔት እንዲመሰረት አድርጓል ። ሱልጣኔት አብዛኛው የሰሜን ህንድ ክፍል ለመቆጣጠር እና ወደ ደቡብ ህንድ ብዙ ጉዞዎችን ለማድረግ ነበር። ምንም እንኳን በመጀመሪያ የህንድ ልሂቃን ረብሻ ቢፈጥርም ሱልጣኔቱ ሙስሊም ያልሆነውን ሰፊ ​​ህዝብ ለራሱ ህጎች እና ልማዶች ትቷል። ሱልጣኔቱ በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የሞንጎሊያውያን ዘራፊዎችን ደጋግሞ በመቃወም ህንድን በምእራብ እና በመካከለኛው እስያ ከተጎበኘው ውድመት ታድጓል ፣ይህም ለዘመናት ሸሽተው የሚሸሹ ወታደሮች፣ ምሁራን፣ ምሑራን፣ ነጋዴዎች፣ አርቲስቶች እና የእጅ ጥበብ ባለሙያዎች ከዚያ ክልል ወደሚገኙበት ቦታ ፈጥሯል። ንዑስ አህጉር, በዚህም በሰሜን ውስጥ የተመሳሰለ ኢንዶ-እስላማዊ ባህል መፍጠር. የሱልጣኔቱ ወረራ እና የደቡብ ህንድ ክልላዊ መንግስታት መዳከም ለቪጃያናጋራ ተወላጅ ኢምፓየር መንገድ ጠርጓል። ጠንካራ የሻይቪት ባህልን በመቀበል እና በሱልጣኔቱ ወታደራዊ ቴክኖሎጂ ላይ በመገንባት፣ ኢምፓየር ብዙ ልሳነ ምድርን ህንድ ለመቆጣጠር መጣ እና በደቡብ ህንድ ማህበረሰብ ላይ ለረጅም ጊዜ ተፅእኖ መፍጠር ነበረበት። የጥንት ዘመናዊ ህንድ በ16ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ሰሜናዊ ህንድ፣ ያኔ በዋነኛነት በሙስሊም ገዥዎች ስር፣ እንደገና በመካከለኛው እስያ ተዋጊ አዲስ ትውልድ የላቀ ተንቀሳቃሽነት እና የእሳት ኃይል ወደቀ። ያስከተለው የሙጋል ኢምፓየር እየገዛ የመጣውን የአካባቢ ማህበረሰቦችን አላጠፋም። ይልቁንም በአዳዲስ አስተዳደራዊ አሰራሮች እና የተለያዩ እና ሁሉንም ባሳተፈ የገዢ ልሂቃን አማካይነት ሚዛናዊና ሰላም እንዲሰፍን አድርጓል፤ ይህም ወደ ስልታዊ፣ የተማከለ እና ወጥ የሆነ አገዛዝ እንዲመራ አድርጓል። የጎሳ ትስስርን እና ኢስላማዊ ማንነትን በተለይም በአክባር ስር፣ ሙጋላዎች የራቁትን ግዛቶቻቸውን በፋርስ ባህል በመግለጽ በታማኝነት አንድ አደረጉ። የሙጋል ስቴት የኢኮኖሚ ፖሊሲ ከግብርና የሚገኘውን አብዛኛው ገቢ የሚያገኘው እና ታክስ በደንብ በተያዘው የብር ምንዛሪ እንዲከፈል በማዘዝ ገበሬዎች እና የእጅ ባለሞያዎች ወደ ትላልቅ ገበያዎች እንዲገቡ አድርጓል። በ17ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በግዛቱ የነበረው አንጻራዊ ሰላም የህንድ ኢኮኖሚ መስፋፋት ምክንያት ሲሆን ይህም በሥዕል፣ በሥነ ጽሑፍ፣ በጨርቃጨርቅ እና በሥነ ሕንፃ ግንባታ የላቀ ድጋፍ አስገኝቷል። በሰሜን እና በምእራብ ህንድ እንደ ማራታስ፣ራጅፑትስ እና ሲክ ያሉ አዲስ ወጥነት ያላቸው ማህበረሰባዊ ቡድኖች ወታደራዊ እና የአስተዳደር ምኞቶችን በሙጋል አገዛዝ ጊዜ አግኝተዋል፣ይህም በትብብር ወይም በችግር፣ እውቅና እና ወታደራዊ ልምድ ሰጥቷቸዋል። በሙጋል አገዛዝ ወቅት የንግድ ልውውጥ መስፋፋት በደቡብ እና በምስራቅ ህንድ የባህር ዳርቻዎች ላይ አዲስ የህንድ የንግድ እና የፖለቲካ ልሂቃን ፈጠረ። ግዛቱ ሲበታተን፣ ከእነዚህ ልሂቃን መካከል ብዙዎቹ የራሳቸውን ጉዳይ መፈለግ እና መቆጣጠር ችለዋል።በ 18 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ፣ በንግድ እና በፖለቲካዊ የበላይነት መካከል ያለው መስመሮች ከጊዜ ወደ ጊዜ እየደበዘዙ በመጡ ፣ የእንግሊዝ ምስራቅ ህንድ ኩባንያን ጨምሮ በርካታ የአውሮፓ የንግድ ኩባንያዎች የባህር ዳርቻዎች ምሽጎችን አቋቁመዋል። የምስራቅ ህንድ ካምፓኒ የባህር ቁጥጥር፣ ከፍተኛ ሀብቶች እና የላቀ ወታደራዊ ስልጠና እና ቴክኖሎጂ ወታደራዊ ጥንካሬውን እንዲያረጋግጥ እና የህንድ ልሂቃን ክፍል እንዲስብ አድርጎታል። እነዚህ ምክንያቶች ኩባንያው በ 1765 የቤንጋልን ክልል እንዲቆጣጠር እና ሌሎች የአውሮፓ ኩባንያዎችን ወደ ጎን እንዲተው ለመፍቀድ ወሳኝ ነበሩ። የቤንጋልን ሀብት የበለጠ ማግኘት እና የሰራዊቱ ጥንካሬ እና መጠን መጨመር በ 1820 ዎቹ ህንድ አብዛኛው ክፍል እንድትቀላቀል ወይም እንድትገዛ አስችሎታል። ህንድ ያኔ የተመረተ ምርትን ለረጅም ጊዜ ወደ ውጭ መላክ ቀርቶ በምትኩ ለብሪቲሽ ኢምፓየር በጥሬ ዕቃ ታቀርብ ነበር። ብዙ የታሪክ ተመራማሪዎች ይህንን የሕንድ የቅኝ ግዛት ዘመን መጀመሪያ አድርገው ይመለከቱታል። በዚህ ጊዜ፣ በእንግሊዝ ፓርላማ የኢኮኖሚ ኃይሉ በከፍተኛ ሁኔታ ተገድቦ እና በብቃት የብሪታንያ አስተዳደር ክንድ ሆኖ፣ ኩባንያው እንደ ትምህርት፣ ማህበራዊ ማሻሻያ እና ባህል ባሉ ኢኮኖሚያዊ ያልሆኑ መድረኮች በንቃት መግባት ጀመረ። ዘመናዊ ህንድ የታሪክ ተመራማሪዎች የሕንድ ዘመናዊ ዘመን ከ1848 እስከ 1885 ባለው ጊዜ ውስጥ እንደጀመረ አድርገው ይቆጥሩታል። በ1848 የሎርድ ዳልሁዚ የምስራቅ ህንድ ኩባንያ ገዥ ጄኔራል ሆኖ መሾሙ ለዘመናዊ መንግስት አስፈላጊ ለውጦችን ደረጃ አድርጓል። እነዚህም የሉዓላዊነትን ማጠናከር እና ማካለል፣ የህዝቡን ክትትል እና የዜጎችን ትምህርት ያካትታሉ። የቴክኖሎጂ ለውጦች-ከነሱ መካከል የባቡር መስመሮች፣ ቦዮች እና ቴሌግራፍ - በአውሮፓ ከገቡ ብዙም ሳይቆይ አስተዋውቀዋል። ሆኖም ከኩባንያው ጋር ያለው አለመስማማት በዚህ ጊዜ ውስጥ ጨመረ እና በ 1857 የህንድ ዓመፅን አስነሳ ። በተለያዩ ቂሞች እና አመለካከቶች ፣ ወራሪ የብሪታንያ መሰል ማህበራዊ ማሻሻያዎችን ፣ ከባድ የመሬት ታክስን እና የአንዳንድ ሀብታም የመሬት ባለቤቶችን እና መኳንንቶች ማጠቃለያ ፣ በህንድ ሰሜናዊ እና መካከለኛው አካባቢ ብዙ ክልሎችን አናወጠ እና የኩባንያውን አገዛዝ መሰረት አናጋው። በ1858 ዓመፁ ቢታፈንም የምስራቅ ህንድ ካምፓኒ እንዲፈርስ እና የህንድ ቀጥተኛ አስተዳደር በእንግሊዝ መንግስት እንዲመራ አድርጓል። አሃዳዊ መንግስት እና ቀስ በቀስ ግን የተገደበ የብሪታኒያ አይነት የፓርላማ ስርዓት በማወጅ፣ አዲሶቹ ገዥዎች መኳንንትን እና መሬት ላይ ያሉ ሰዎችን ከወደፊቱ ብጥብጥ ለመከላከል እንደ ፊውዳል ጥበቃ አድርገው ነበር። በቀጣዮቹ አሥርተ ዓመታት ውስጥ፣ የሕዝብ ሕይወት ቀስ በቀስ በመላው ሕንድ ታየ፣ በመጨረሻም በ 1885 የሕንድ ብሔራዊ ኮንግረስ ምስረታ ላይ ደርሷል። በ19ኛው ክፍለ ዘመን ሁለተኛ አጋማሽ ላይ የቴክኖሎጂው ጥድፊያ እና የግብርና ንግድ ሥራ በኢኮኖሚ ውድቀቶች የተስተዋለ ሲሆን ብዙ ትናንሽ ገበሬዎች በሩቅ ገበያዎች ፍላጎት ላይ ጥገኛ ሆነዋል። መጠነ ሰፊ የሆነ ረሃብ ጨምሯል፣ እና ምንም እንኳን የህንድ ግብር ከፋዮች የሚሸከሙት የመሠረተ ልማት ዝርጋታ አደጋዎች ቢኖሩም፣ ለህንዶች አነስተኛ የኢንዱስትሪ ሥራ አልተፈጠረም። የጨዋማ ውጤቶችም ነበሩ፡ የንግድ ሰብል በተለይም አዲስ በተሸፈነው ፑንጃብ ውስጥ ለውስጣዊ ፍጆታ የሚሆን የምግብ ምርት እንዲጨምር አድርጓል። የባቡር ኔትዎርክ ወሳኝ የሆነ የረሃብ እፎይታ አቅርቧል፣በተለይም የሸቀጦችን ማጓጓዝ ወጪን በመቀነሱ እና ገና በህንድ የተያዙ ኢንዱስትሪዎችን ረድቷል።ወደ አንድ ሚሊዮን የሚጠጉ ሕንዶች ያገለገሉበት ከአንደኛው የዓለም ጦርነት በኋላ አዲስ ጊዜ ተጀመረ። በብሪቲሽ ማሻሻያዎች ነገር ግን አፋኝ ህግ፣ በይበልጥ ጠንከር ባሉ የህንድ እራስን በራስ የማስተዳደር ጥሪዎች እና የትብብር-አልባ እንቅስቃሴ ጅምር ሲሆን ሞሃንዳስ ካራምቻንድ ጋንዲ መሪ እና ዘላቂ ምልክት ይሆናል። እ.ኤ.አ. በ 1930 ዎቹ ውስጥ ፣ ዘገምተኛ የሕግ ማሻሻያ በብሪቲሽ ተደነገገ ። በተካሄደው ምርጫ የህንድ ብሄራዊ ኮንግረስ ድሎችን አሸንፏል። የሚቀጥሉት አስርት አመታት በቀውሶች ተከባ ነበር፡ የህንድ በሁለተኛው የአለም ጦርነት ተሳትፎ፣ የኮንግረሱ የመጨረሻ የትብብር አላማ እና የሙስሊም ብሄርተኝነት መነሳት። ሁሉም በ1947 የነፃነት መምጣት ተዘግተዋል፣ነገር ግን ህንድ ወደ ሁለት ግዛቶች በመከፈሏ ህንድ እና ፓኪስታን። ህንድ እንደ ነጻ ሀገር ለመምሰል አስፈላጊ የሆነው እ.ኤ.አ. በ1950 የተጠናቀቀው ሕገ መንግሥት ዓለማዊ እና ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክን ያቋቋመ ሕገ መንግሥት ነበር። የዜጎች ነፃነት፣ የነቃ ጠቅላይ ፍርድ ቤት እና ብዙ ነፃ ፕሬስ ያለው ዲሞክራሲያዊት ሆኖ ቆይቷል። እ.ኤ.አ. በ1990ዎቹ የጀመረው የኤኮኖሚ ሊበራላይዜሽን ትልቅ የከተማ መካከለኛ መደብ ፈጥሯል ፣ ህንድን በዓለም ፈጣን ኢኮኖሚ እያደጉ ካሉ ሀገራት ተርታ እንድትሰለፍ አድርጓታል ፣ እና ጂኦፖለቲካዊ ዝናዋን አሳድጋለች። የህንድ ፊልሞች፣ ሙዚቃ እና መንፈሳዊ ትምህርቶች በአለምአቀፍ ባህል ውስጥ ሚናቸው እየጨመረ ነው። ገና፣ ህንድ በገጠርም በከተማም የማይበገር በሚመስል ድህነት ነው የተቀረፀችው። በሃይማኖታዊ እና ጎሳ-ተኮር ጥቃት; በማኦኢስት አነሳሽነት ናክሳላይት ዓመፅ; እና በጃሙ እና ካሽሚር እና በሰሜን ምስራቅ ህንድ ውስጥ በመለያየት። ከቻይና እና ከፓኪስታን ጋር ያልተፈታ የግዛት ውዝግብ አላት። የሕንድ ቀጣይነት ያለው የዲሞክራሲ ነፃነቶች ከዓለም አዲስ አገሮች መካከል ልዩ ናቸው; ይሁን እንጂ ከቅርብ ጊዜ ወዲህ ያስመዘገበው ኢኮኖሚያዊ ስኬት፣ የተቸገረ ሕዝቧን ከችግር ነፃ ማድረግ ገና ሊደረስበት ያልቻለ ግብ ነው።
22362
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%88%E1%88%AD%E1%8C%82
ወርጂ
ወርጂ የአርጎባ የአፋርና ጎሳ ነው። አማርኛ ቋንቋዎችን በዋነኝነት ይናገራሉ። ሕዝብ ቁጥር መልክዓ ምድር በኢትዮጵያ ውስጥ ከጀበርቲ ማህበረሰብ ጋር በኢኮኖሚ ተዋስኦው የሚመሳሰል ሌላ ህዝብ አለ፡፡ ይህ ህዝብ “ወርጂ” ይባላል፡፡ የወርጂ ህዝብ ንግድን የኢኮኖሚ መሰረቱ በማድረግ በኢትዮጵያ ውስጥ የተዋጣለት የነጋዴ ማህበረሰብ የሚባልበትን ቅጽል ለመጎናጸፍ ችሏል፡፡ ወርጂ በኢኮኖሚ ስምሪቱ ከጀበርቲ ጋር መመሳሰሉን በማየት ብቻ በርካቶች የጀበርቲ ማህበረሰብ አካል አድርገው ሲቆጥሩት ይታያል፡፡ በኔ ጥናት መሰረት ግን ወርጂና ጀበርቲ የተለያዩ ነገሮችን ነው የሚወክሉት፡፡ ጀበርቲ ማለት በጥቅሉ ሲታይ “ኢትዮጵያዊ ሙስሊም” እንደማለት ነው፡፡ ስያሜው በይበልጥ ነጥሮ ሲታይ ደግሞ በሰሜንና ሰሜን ምዕራብ ኢትዮጵያና በኤርትራ የሚኖሩ ሙስሊም ማህበረሰቦችን ነው የሚወክለው፡፡ ከዚያ ወረድ ብሎ ሲታይ ግን ጀበርቲ ትውልዱ ከሼኽ ዒስማኢል ጀበርቲ እና ከሼኽ ሙሐመድ አል-ጀበርቲ ቤተሰቦች የተገኘ ሰው እንደማለት ነው፡፡ “ወርጂ” ግን ከጥንት ጀምሮ እንደ አንድ ብሄረሰብ ይታወቅ የነበረ ህዝብ ነው፡፡ የአጼ አምደ-ጽዮን ገድል በተጻፈበት ዘመን የወርጂ ህዝብ በታችኛው አዋሽ እና በአዳል መካከል ተስፋፍቶ ይኖር ነበር፡፡ እነዚህ ወርጂዎች በዚያ ዘመን ከብት አርቢዎች ነበሩ፡፡ በአጼ አምደ-ጽዮን ላይ በተደጋጋሚ ጊዜያት በማመጻቸው አጼው ከፍተኛ የቅጣት እርምጃዎችን እንደወሰደባቸው የአጼው ገድል በስፋት ያስረዳል፡፡ ግብጻዊው አል-መቅሪዚ በበኩሉ ስለ ኢትዮጵያ ሱልጣኔቶች ታሪክ ሲጽፍ “ወርጂ” የሚባል አርብቶ አደር ህዝብ በኢፋት ሱልጣኔት ይኖር እንደነበረ ነግሮናል፡፡ ይህ ህዝብ እስከ ኢማም አሕመድ ኢብራሂም አል-ጋዚ ዘመን ድረስ ከየረር ተራራ በስተምስራቅ ጀምሮ እስከ ዛሬው የአፋር ክልል ምዕራባዊ ክፍል ድረስ ይኖር ነበር፡፡ ማህበረሰቡ በኢማም አሕመድ ዘመን ከአርብቶ አደርነት ወደ ከፊል አራሽነት እየተቀየረም ሄዷል፡፡ በ16ኛው ክፍለ ዘመን የተከሰቱት ታላላቅ ክስተቶች ግን የመላውን የምስራቅ አፍሪቃ ህዝቦች ዲሞግራፊያዊ ተዋጽኦ ከስረ-መሰረቱ ቀየሩት፡፡ በዚህም የተነሳ ከፊሉ የወርጂ ህዝብ በአፋር ህዝብ ተዋጠ፡፡ ከፊሉ ግን ከየረር ተራራ አቅራቢያ መኖሩን ቀጠለ፡፡ ይህኛው ክፍል እያደር ከኦሮሞ ህዝብ ጋር በጋብቻና በሞጋሳ ስልት እየተዛመደ ራሱን የኦሮሞ ህዝብ አንድ አካል አድርጎ መቁጠር ጀመረ፡፡ የአጼ ምኒልክ አያት የነበሩት ንጉሥ ሣህለ ስላሤ ወደ ደቡብ መስፋፋት በጀመሩበት ጊዜ በቅድሚያ ከወጓቸው ማህበረሰቦች መካከል አንዱ ይህ የወርጂ ህዝብ ነው፡፡ የዘመኑ ሙስሊሞች ርስት መያዝ አይፈቀድላቸውም በሚለው የሰለሞናዊያን ህግ መሰረትም ወርጂ መሬቱን አጣ፡፡ በዚህም የተነሳ ወደ ሌሎች ስፍራዎች እየፈለሰ በንግድ ስራ ላይ መሰማራት ጀመረ፡፡ የወርጂ ማህበረሰብ ለመጀመሪያ ጊዜ በታሪክ ሰነዶች ከተጠቀሰበት ጊዜ አንስቶ በእስልምና ሃይማኖት ተከታይነቱ ነው የሚታወቀው፡፡ ጥንት ይኖርበት የነበረው መሬትም በተለያዩ ዘመናት የተነሱት የሸዋ፣ የኢፋት እና የአዳል እስላማዊ ሱልጣኔቶች አካል ሆኖ ነበረ፡፡ ይሁንና የህዝቡ መነሻ ከዐረቢያ ነው እየተባለ አልፎ አልፎ የሚነገረውን አፈ-ታሪክ ከሰነዶች ለማረጋገጥ አልቻልኩም፡፡ ከላይ እንደገለጽኩት የወርጂ ህዝብ በጥንተ መሰረቱ እንደ አንድ ብሄረሰብ ሊቆጠር የሚችል ነው፡፡ ሆኖም ህዝቡ የራሱ ቋንቋ የነበረው ለመሆኑ በተጨባጭ የሚታወቅ ነገር የለም፡፡ እኔ ጸሐፊው “ወርጂ በጥንተ መሰረቱ እንደ ብሄረሰብ ሊታይ ይችላል” የምለው የጥንቱ ሰነዶች ከሌሎች ህዝቦች የተለየ እና አንድ ራሱን የቻለ ህዝብ አድርገው ስለሚቆጥሩት ነው፡፡ አሁን ባለው ሁኔታ ግን ወርጂ የኦሮሞ ህዝብ አካል ተደርጎ ነው የሚቆጠረው፡፡ የአፍ መፍቻ ቋንቋውም ኦሮምኛ ነው፡፡ ከዚህም አልፎ በብዙ የኦሮሞ ጎሳዎች ውስጥ “ወርጂ” እየተባለ የሚጠራ ንዑስ ጎሳ አለ፡፡ እንደዚያም ሆኖ ግን የወርጂ ህዝብ ከሌሎች ኦሮሞዎች የሚለይበትን አንዳንድ መለያዎች ለማስጠበቅ የቻለ ይመስለኛል፡፡ ለምሳሌ ወርጂ የሚኖረው በሸዋ ክፍለ ሀገር ነው፡፡ በክፍለ ሀገሩ ከሚኖሩት በርካታ የኦሮሞ ማህበረሰቦች መካከል ሙሉ በሙሉ ሙስሊም የሆነው ወርጂ ብቻ ነው፡፡ በሌላ በኩል ወርጂዎች የትም ሆነው በኦሮምኛ ሲነጋገሩ በድምጽ አወጣጥ ስልታቸው በቀላሉ ሊለዩ ይችላሉ፡፡ ለምሳሌ በኦሮምኛ “” ከተባለ “መጣ” ማለት ነው፡፡ ወርጂዎች በኦሮምኛ ሲናገሩ ግን “” ነው የሚሉት እንጂ አይሉም፡፡ በብዙ ስፍራዎች የገጠሙኝ የወርጂ ተወላጆች “” የተሰኘውን የኦሮምኛ ድምጽ በ“” ስልት ነው የሚያስኬዱት፡፡ ይህ ለየት ያለ የአነጋገር ዘይቤ እንዴት እንደተፈጠረ ለማወቅ አልቻልኩም፡፡ አንድ ተመራማሪ በዚህ ዙሪያ ጥናት ቢያደርግ አዲስ ነገር ሊያሳውቀን እንደሚችል አምናለሁ፡፡ ጀበርቲ እና ወርጂ በጨረፍታ ሲታዩ ከላይ የቀረበውን ይመስላሉ፡፡ ይህንን ጽሑፍ የከተብኩት ከልዩ ልዩ አንባቢዎች ሲቀርቡልኝ የነበሩ ጥያቄዎችን በትንሹም ቢሆን ልመልስ ብዬ ነው፡፡ በጉዳዩ ላይ የበለጠ መረጃና ማስረጃ ያላቸው ወገኖቻችን ተጨማሪ ማብራሪያ እንዲሰጡን እንጠብቃለን፡፡ ሰላም ብያለሁ!! የመረጃ ምንጮች 1. አፈንዲ ሙተቂ፤ “አዳል-ስመ ገናናው ሱልጣኔት እና የኢማም አሕመድ ኢብራሂም አል-ጋዚ ዘመቻዎች”፤ (ለህትመት የተዘጋጀ መጽሐፍ) 2. አሕመዲን ጀበል፤ “ኢትዮጵያዊያን ሙስሊሞች”፤ 2003፤ አዲስ አበባ ታዋቂ ሰዎች ወርጂ የኢትዮጵያ ብሔር ነው። የኢትዮጵያ ብሔሮች ወርጂ ኦሮሞ ነው ዋዩ ገላን ሮጌ መነሻው በር አለው !
17816
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%AE%E1%89%85%E1%8C%A3%E1%8A%95
ዮቅጣን
ዮቅጣን (ዕብራይስጥ፦ ፤ አረብኛ፦ /ቃሕጣን/) በብሉይ ኪዳን መሠረት ከኤቦር 2 ልጆች ታናሹ ነበረ። ታላቅ ወንድሙ ፋሌክ ነበረ። ልጆቹም (ዘፍ. 10፡26-29) ኤልሞዳድ፣ ሣሌፍ፣ ሐስረሞት፣ ያራሕ፣ ሀዶራም፣ አውዛል፣ ደቅላ፣ ዖባል፣ አቢማኤል፣ ሳባ፣ ኦፊር፣ ኤውላጥና ዮባብ ናቸው። የመጽሐፍ ቅዱስ ቅርሶች ( ወይም «ፕሲውዶ-ፊሎ») በተባለው ጽሑፍ ዘንድ (70 ዓ.ም. ያሕል)፣ ከኖህ ዘመን በኋላ ዮቅጣን የሴም ወገኖች ልዑል የተደረገ ሲሆን፣ እንዲሁም ናምሩድም የካም ወገኖች ልዑል፣ ፌኔክም (የሮድኢ ያዋን ልጅ) የያፌት ወገኖች ልዑል ተደረጉ። ሦስቱም መሳፍንት ሰው ሁሉ ጡብ ለባቢሎን ግንብ እንዲሠራ ቢያዝዙም፣ 12 ሰዎች ግን እምቢ አሉ። ከነዚህ 12 እምቢተኞች መካከል፣ የዮቅጣን ልጆች ስሞች አልሞዳድ፣ ዮባብ፣ አቢማኤል ሳባና ኦፊር ይታያሉ። ተቆጥተው መሳፍንቱ ይሙት በቃ ቢፈርዱባቸው፣ ዮቅጣን ግን በስውር ከሰናዖር ወደ ተራሮቹ እንዲያመልጡ ረዳቸው። እንዲህ ያለ ትውፊት በአይሁዳዊው ጽሑፍ የየራሕሜል ዜና መዋዕል (1140 ዓ.ም. ገደማ) ይደገማል፤ በክርስቲያኑም መምህር ጴጥሮስ ኮመስቶር መጽሐፍ ዘንድ (1162 ዓ.ም.) ሦስቱ መሪዎች ዮቅጣን፣ ናምሩድና ለያፌት ወገን «ሱፌኔ፣ ወይም ሱስቴኔ» ይባላሉ። ተመሳሳይ ልማድ በኢትዮጵያ ተዋሕዶ ታሪኮች ይገኛል፤ የዮቅጣን ልጆች በግንቡ መሳተፍ ስላልወደዱ የቀድሞው ግዕዝ ቋንቋ ለመጠብቅ እንደ ተፈቀዱ ይላል። በአለቃ ታዬ ታሪክ መጽሐፍ ዘንድ፣ 5ቱ ልጆች ሳባ፣ ኦፊር፣ ኤውላጥ፣ ዖባልና አቢማኤል ከወንድሞቻቸው ጋር ቦታ ስላላገኙ በየመን ሠፈሩ። ለጊዜ ለኩሽ ነገሥታት (ከቀይ ባሕር ማዶ) ተገዙ። ከዘመናት በኋላ የሕንድ ንጉሥ ራማ በወረረበት ጊዜ የሳባ፣ ዖባልና ኦፊር ነገዶች ተሻግረው ራማን አስወጡ። ከዚያ ሳባ ወይም አግዓዝያን በትግራይ፣ ዖባል በአዳል፣ ኦፊር በውጋዴን ሠፈሩ፤ ኤውላጥና አቢማኤል በየመም ቀሩ። በዓረባውያን ልማዶች ደግሞ የየመን ጥንታዊ ኗሪዎች ከቃህጣን (ዮቅጣን) ተወለዱ። ኢብን ዓብድ ራቢህ (852-932 ዓ.ም.) «አንድያው ድሪ» በተባለ መጽሐፍ የየመንን ሐረጎች ሲተርክ የቃህጣን ልጆች እነዚህ ናቸው ይለናል፦ ያሩብ (ያራሕ)፣ ሳባ፣ አል-ሙስሊፍ (ሣሌፍ)፣ አል-ሚርዳድ (ኤልሞዳድ)፣ ዲቅላ፣ አቢማል፣ ዑባል፣ ኡዛል፣ ጁርሁም ወይም ሀዱራም፣ ኡፊር፣ ሁዋይላ (ኤውላጥ)፣ ሐድረማውት እና ኑባት (ዮባብ) ይባላሉ። ዳሩ ግን አንድንድ ጸሐፊ እንደ ዮሴፉስና አቡሊድስ የዮቅጣን ልጆች በሕንዱስ ወንዝ ላይ እንደ ሠፈሩ ይላል። የጀርመን ታሪክ ጸሐፊ ዮሐንስ አቬንቲኑስ 1513 ዓ.ም. ባሳተመው መዝገቦች ዘንድ፣ ዮቅጣን በሌላ ስሙ «ኢስተር» ይባላል። በርሱ ታሪክ፣ ኢስተር፣ ናምሩድና ሦስተኛው ሳሞጤስ መጀመርያ 3ቱ መሪዎች ነበሩ። ሕዝቡ በተበተኑበት ጊዜ ኢስተር፣ አባቱ ኤቦርና አያቱ ሳላ ከቱዊስኮን ጋራ ወደ አውሮፓ ገቡ፣ በአሁኑ ኦስትሪያ ሠፈሩ። ስለዚሁ ኢስተር (ዮቅጣን) የዳኑብ ወንዝ ስም «የኢስተር ወንዝ» ተባለ። ከኢስተር ልጆች ደግሞ ብዙ በአውሮፓ ሠፈሩ፦ ሳርማቴስ (ሐስረሞት) በሳርማትያ፣ ዳልማታ (አልሞዳድ) በድልማጥያ፣ አዛሉስ (አውዛል) በባቫሪያ፣ አዱላስ (ሐዶራም) በስዊስ፣ ያዳር (ያራሕ) በሊቡርኒያ፣ ኤፖሩስ በኤፒሩስ ክፍላገራት እንዳቆሙ ይለናል። የ12ኛው ክፍለ ዘመን ታሪክ ጸሐፊው ሚካኤል ሶርያዊው ደግሞ በሱርስጥ ቋንቋ ሲጽፍ ከዮቅጣን ልጆች አንዳንድ በዳኑብ ወንዝ ላይ ምድር እንደ ወረሰ ይላል። ስለ ዮቅጣን 3 ልጆች ስለ ሳባ፣ ኦፊርና ኤውላጥ የሆነ ተጨማሪ መረጃ በአንዳንድ ጥንታዊ አረብኛ ወይም ግዕዝ ጽሑፍ ተገኝቷል፤ እንደሚከተለው፦ «ኪታብ አል-ማጋል»፦ እርሱ (ናምሩድ) በራግው ዕለታት ሞተ፣ ይህም አዳም ከተፈጠረው 3ኛው ሺህ ነበረ። በቀኖቹ የግብጽ ሰዎች «ፍርንፍስ» የተባለ ንጉሥ በላያቸው አቆሙ። እርሱ ለ68 አመታት ነገሠባቸው። በቀኖቹ ደግሞ አንድ ንጉሥ በሳባ መንደር ነገሠ፣ የኦፊርና ኤውላጥም ከተሞች ለመንግሥቱ ጨመረ፤ ስሙም «ፈርዖን» ነበረ። ኦፊርን ከወርቅ ድንጋይ ሠራ፤ የተራሮቹ ድንጋዮች ጥሩ ወርቅ ናቸውና። ከርሱ በኋላ በኤውላጥ «ሃዩል» የተባለ ንጉሥ ነገሠ። እርሱ ሠራውና መሠረተው፤ ከፈርዖንም መሞት በኋላ እስከ ዳዊት ልጅ ሰሎሞን ዘመን ድረስ ሴቶች (ንግስቶች) በሳባ ላይ ይነግሱ ነበር። «የመዝገቦች ዋሻ»፦ በራግው ዕለታት፣ ግብጻውያን የሆኑት የ«መስራየ» ሰዎች መጀመርያ ንጉሣቸውን ሾሙ፤ ስሙ «ፑንቶስ» ሲሆን ለ68 ዓመታት ነገሰባቸው። በራግውም ዕለታት፣ ንጉሥ በሳባ፣ በኦፊርና በኤውላጥ ነገሠ። በሳባም ከሳባ ሴት ልጆች 60 ነገሡ። ለብዙ አመታት እስከ ዳዊት ልጅ ሰሎሞን መንግሥት ድረስ ሴቶች በሳባ ገዙ። የኦፊርም ማለት የስንድ ልጆች ንጉሣቸው እንዲሆን «ሎፎሮን» ሾሙ፤ እሱም ኦፊርን ከወርቅ ድንጋይ ሠራ። አሁን በኦፊር ያሉት ድንጋዮች ሁሉ የወርቅ ናቸው። የኤውላጥም ልጆች ንጉሣቸው እንዲሆን ሃዊል ሾሙ፣ እርሱ ኤውላጥን ማለት ሕንድን ሠራ። «የአዳምና የሕይዋን ትግል ከሠይጣን ጋራ»፦ በነዚያ ዕለታት የራግው ዕድሜ 180 ዓመታት ነበረ፤ በ140ኛው ዓመት «ያኑፍ» በግብጽ አገር ላይ ነገሠ። እርሱ በላዩ የነገሠው መጀመርያው ንጉሥ ነው፤ እርሱም ሜምፎስን ከተማ ሠርቶ በራሱ ስም ሰየመው። ያው ማለት ስሙ ምስር ወይም «ማስሪን» የሆነው ነው። ይህ ያኑፍ ሞተ፤ በፈንታው በራግው ዕለታት፣ አንድ ከሕንደኬ ነገሠ፣ ስሙም «ሳሰን» የሆነ፣ እርሱም የሳባ ከተማ የሠራ ነው። በዚያም አገር የነገሡ ነገሥታት ሁሉ ከከተማው ስም «ሳባውያን» ተባሉ። ከዚያ «ፋርአን» በሳፊር (ኦፊር) ልጆች ላይ ነገሠ፤ እርሱም የሳፊርን ከተማ ከወርቅ ድንጋዮች ሠራ፤ ያውም የ«ሳራኒያ» አገር ነው፤ ስለነዚህም ወርቅ ድንጋዮች፣ የዚያው አገር ተራሮችና ድንጋዮቹ ሁሉ የወርቅ እንደ ሆኑ ይላሉ። ከዚያ የሕንድ አገር «ለበንሳ» ልጆች ንጉሣቸው እንዲሆን «ባኅሉል» የተባለውን አደረጉ፤ እርሱም ባኅሉ ከተማ ሠራ። ከዚያ ራግው በ289ኛው አመቱ ሞተ። የኖህ ልጆች አፈ ታሪክ
46470
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%88%E1%88%8D%E1%89%83%E1%8B%AD%E1%89%B5
ወልቃይት
ወልቃይት ጠገዴ ማነው? “የወልቃይት ባህልና የማንነት ጥያቄ” የሚለው ፅሁፋ በገጽ 4, 2ኛው አንቀጽ ላይ “ስለዚህ የትግራይ ነጻ አውጭ ግንባር ወልቃይትን ከተቆጣጠረበት ጊዜ ጀምሮ እስከ አሁን ድረስ ያለውን ታሪክ በዜሮ ብናባዛው፤ የህዝበ-ውሳኔው ውጤት ከትግራይ ጋር መኖር የሚሹ ወልቃይቴዎች በሰፊ ልዩነት ሊያቸንፉ መቻላቸውን ያበስር ነበር” ይላል። ነገር ግን ይህ የአቶ ሃይሉ የሺወንድም ምኞትና ድምዳሜ ወይም ህወሃታዊ ተልዕኮ ከታሪክና ከተጨባጩ የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ አቋምና ምርጫ ፍጹም እንደሚቃረንና እንደሚጋጭ በሁለት ቀደምት የህወሃት አባላት የቀረቡ ምስክርነቶች አጥጋቢ መልስ ስለሚሰጡ እነርሱን ኢትዮጵያውያን እንደ ዛሬው ህወሃት በለጠፈብን የብሔር ታርጋ ምክንያት የጎሪጥ መተያየት ሳንጀምርና ሃገራችን ጎጥ ጎጥ ከመሽተቷ 37 ዓመታት በፊት በትግራይ ነጻ አውጭ ቡድን በኩል ለወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ የቀረበው “ወልቃይት ጠገዴ ማነው?” ጥያቄ በወቅቱ የነበሩት ኩሩና በማንነታቸው ላይ ፍጹም ብዥታ ያልነበራቸው ወገኖቻችን የህወሃት ወኪል ለነበረውና ጥያቄውን ይዞ ለመጣው ለአቶ መኮንን ዘለለው በማያዳግም ሁኔታ መልሰውለት እንደነበር ታሪክ ህያው ምስክር ነው። በወቅቱ የነበረውን ሁኔታ የህወሃት ነባር አባልና የፋይናንስ ኋላፊ የነበሩት አቶ ገብረመድህን አርአያ በዲሴምበር 22, 2015 ኢትዮ- ሚዲያና ጎልጉል ድረ-ገፅ ላይ “በወልቃይት ጠገዴ፤ ጠለምት በአማራው ላይ ህወሃት የፈጸመው የዘር ማጽዳት ወንጀል” በሚል ባወጡት ጥልቅ ሰነድ በገጽ 2 ላይ፤ “በሪጅን 1 የህዝብ ግንኙነት ሃላፊ የነበረው፣ በአባቱ ወልቃይት ፀገዴ፣ በእናቱ ሽሬ የሆነው መኮንን ዘለለው፣ የተወጠነውን ትልእኮ ይዞ ወልቃይት ፀገዴ ፀለምት እየተዘዋወረ ህዝቡን በመሰብሰብ ይህ መሬት የትግራይ መሬት ስለሆነ እናንተ ከእንግዲህ ወዲህ የሰሜን ጎንደር ዜጎች አይደላችሁም፣ የትግራይ መሬት ስለሆነ እንኖራለን ካላችሁ ትግሬዎች መሆናችሁን አምናችሁ ተቀበሉ፤ የትግራይ ዜጎች አይደለንም፣ ሰሜን በጌምድር የትግራይ አይደለም ካላችሁ ደግሞ የድርጅቱን የህወሓትን ውሳኔ ተጠባባቁ፤ የምታምኑበትን አሁን ተናገሩ በማለት ሲያስጠነቅቅ፣ ከህዝቡ በኩል ያገኘው መልስ ግን አንድ ነበር። የቀረበውን ሃሳብ ከህፃን እስከ አዋቂ፣ የወልቃይት ፀገዴና የፀለምት ህዝብ፣ እኛ የሰሜን በጌምድር (ጎንደር) አማሮች እንጂ ትግሬዎች አይደለንም፣ የታሪካችን ስር መሰረቱ የበጌምድር አማሮች ነን። ይህ ቆመህ የምትናገርበት መሬት ሰሜን በጌምድር ይባላል። ከጥንቱ ታሪካችን 3 ብትነሳም ይህ መሬት ታሪካዊ ነው። ያለፉት የኢትዮጵያ ነገሥታት ከጥንት ጀምሮ እስከ አሁኗ ሰአት በመንግሥት እውቅና ያገኘ የጎንደር፣«”የበጌምድር” ጠቅላይ ግዛት እየተባለ የሚጠራ ነው። ዋና ከተማችን ደግሞ ጎንደር ነው። የእናንተም ትግራይ ጠቅላይ ግዛት ይባላል፣ ዋና ከተማው ደግሞ መቀሌ ነው። ስለዚህ ኣናንተ የተሓህት ታግዮች ጉዳዩን ብታሱብበት ጥሩ ነው። ወደ እርስ በርስ ግጭ ያመራል።በተጨማሪም ታሪካዊ የወሰን ክልል አለን፣ እሱም ተከዜ ወንዝ ነው። የትግራይና በጌምድር የድንበር ክልሉ ተከዜ ወንዝ ነው። ከጥንት ጀምሮ የሁለቱ ኢትዮጵያውያን የድንበር ወሰን መሆኑን ልናረጋግጥ እንፈልጋለን በማለት በአንድነት ድምፅ ህዝቡ ራሱ አረጋገጠ።” በማለት ገልፀውታል። ይልቁንም በአቶ መኮንን ዘለለው በኩል ለቀረበላቸው የማንነት ጥያቄ “የበጌምድር አማሮች ነን” የሚለውን የማያወላዳ ምላሽ የሰጡ የማህበረሰቡ ታላላቅና የተከበሩ መሪዎች በአቶ ስዩም መስፍንና በአቶ ግደይ ዘራፅዮን መሪነት ታፍነው ወደ ትግራይ መወሰዳቸውንና በሳሞራ የኑስ ትእዛዝ እንደተረሸኑ እራሳቸው አቶ መኮንን ዘለለው ለኢሳት ቴሌቭዥን በሰጡት ቃለ-መጠይቅ ላይ በዝርዝር አጋልጠዋል። በዚህ “ወልቃይት ጠገዴ ማነው?” በሚለው የህወሃት ያልተቋረጠ ጥያቄ ዙሪያና ህዝባችን በሚሰጣቸው አንድ፤ ግልፅና ቀጥተኛ መልስ ምክንያት ወገናችን የጅምላ ግርፋቶች፤ መፈናቀሎች፤ እስራቶች፤ ግድያዎች፣ ስደቶች፣ ቅስም ሰባሪና፣ ፀያፍ በደሎች ተፈፅመውበታል። ታዲያ ይህ ሁሉ ሰቆቃ አሁንም ሳያባራ የትግራዩ ነጻ አውጭ ቡድን እነሆ ዛሬም እንደገና በእነ አቶ ሃይሉ የሺወንድም በኩል “ወልቃይት ጠገዴ ማነው?” ይለናል። አስቀድሞ በአቶ መኮንን ዘለለው በኩል ቀርቦ ህዝባችንን ለእልቂት የዳረገው ህወሃታዊ ጥያቄ ዳግም ለወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ መጠየቅ ማለት አንድም ወገኖቻችን በማንነታቸው ጸንተው በመቆማቸው ምክንያት የከፈሉትን መስዋእትነት እንደ “ውሻ ደም” በመቁጠር ለመሳለቅ ወይም በህዝባችን ላይ ለተደገሰው ቀጣይ ህወሃታዊ ፍጅት ሰበብ ለማዛጋጀትና የጥፋት መንገድ ለመጥረግ የታለመ የህወሃት ሆድ-አደሮች ምን እያሉን ነው? ወልቃይት ጠገዴ ማነው? ለሚለው የህወሃት መላዘን ወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ምላሹ ከላይ በአይን እማኞችና በህያው ምስክሮች እንደተረጋገጠ አይተናል። ታዲያ ለምን የዛሬዎቹ ተላላኪዎች “ስለዚህ የትግራይ ነጻ አውጭ ግንባር ወልቃይትን ከተቆጣጠረበት ጊዜ ጀምሮ እስከ አሁን ድረስ ያለውን ታሪክ በዜሮ ብናባዛው፤ የህዝበ-ውሳኔው ውጤት ከትግራይ ጋር መኖር የሚሹ ወልቃይቴዎች በሰፊ ልዩነት ሊያቸንፉ መቻላቸውን ያበስር ነበር” እያሉ ሌላውን ህዝብ ለማደናገር ይሞክራሉ? ለምንስ በወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ በደል ላይ ይዘባበታሉ? የሚል ጥያቄ መነሳቱ አይቀርም። ከዚህ የሆድ አደሮች ዘመቻ የምንረዳው ነገር ቢኖር ተላላኪዎቹ ቀደም ሲል በተደጋጋሚ እንገልጸው እንደነበረው ሁሉ ከህወሃት የተሰጣቸውን “የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብን በማዳከምና በመከፋፈል ትግሪያዊነትን አሜን ብሎ እንዲቀበል” የማስቻል ተልእኮ ለማሳካት በሚል በመላው ኢትዮጵያ በተለይም እንደ ጋምቤላ ባሉ አካባቢዎች በሚደረጉ የመሬት ዘረፋዎችና ቅርምቶች (ወልቃይት ጠገዴ ለትግራውያን ብቻ ነው) ቢንበሻበሹም ውጤቱ ግን “ጉም መዝገን” ሆኖባቸዋል። ይልቁንም በሃገር ውስጥ የሚገኘው የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ከምንግዜውም በላይ ተደራጅቶና ከመላው የአማራ ህዝብ ጋር አንድ ሆኖ ማንነቱ ለማስከበር ቆርጦና አምርሮ ሲነሳ ከህወሃት ይልቅ የተጨነቁት በወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ስም ድርጎ ሲቀበሉ የከረሙት ናቸው። ከህወሃት በኩል ልምጭ የተቆረጠበት የሚመስለው ሆድ-አደሩ ቡድን መላውን የኢትዮጵያ ህዝብ ያንገሸገሸውንና ህወሃትን እስከ አንገቱ ያነቀውን፤ ይልቁንም በህወሃት/ኢህአዴግ መንደር እውቅና አግኝቶ ከጠ/ሚ እስከ ተራ ካድሬ እየተቀባበለ የሚዘምርለትን “የመልካም አስተዳደር እጦት” በምትባል “የጦስ ዶሮ” በመታከክ የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ያነሳውን ዘርንና ትውልድን ከጥፋት የመታደግና የአማራ ማንነቱን በትግሪያዊነት ከመተካት የማዳን ፈርጀ ብዙ ጥያቄ “የትግራይ ክልል ባለስልጣናት የአስተዳደር በደል ስለፈጸሙበት” ነው እያሉ ማፌዝ በወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ቁስል በእሳት የጋለ ብረት እንደመስደድ ይልቅስ አቶ ሃይሉና የጥቅም ተጋሪዎቻቸው በወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ላይ የደረሰው በደል የዘር ማፅዳትና በትግሪያዊነት የመተካት ዓለም-አቀፍ ወንጀል መሆኑን የምትስቱት አይመስለንም። ይህን በማንነታችን ላይ የተፈጸመና በዓለም-አቀፍ የፍርድ አደባባይ የሚያስጠይቅን ወንጀል በማኮሰስና “የትግራይ ክልል ባለስልጣናት የአስተዳደር በደል” አድርጎ በማቅረብ ከህወሃት ጋር የገጠማችሁን ኪሳራ ማወራረድ ወይም የሚቆረጥላችሁን ድርጎ ማሳደግ አትችሉም። ኪሳራችሁን ማወራረድም ሆነ ሌላም ማድረግ የምትችሉት ለጌቶቻችሁ እውነቱን በመናገር ብቻ ነው። ምክንያቱም የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ጎንደሬ-አማራ መሆኑን በአንድ ድምጽ ያረጋገጠውና በማንነቱም ምክንያት ለሚመጣ ማንኛውም ነገር ዋጋ ለመክፈል ዝግጁነቱንና ቁርጠኝነቱን በተግባር ያሳየው ገና “የትግራይ” የሚባሉ ገዥዎችና አስተዳደራቸው ከመፈጠሩ እጅግ አስቀድሞ እንደነበር ከወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ባልተናነሰ እነ ስብሃት ነጋ ጠንቅቀው ያውቃሉና እራሳችሁን አታታልሉ። ትዝብት ላይም በሌላ በኩል ምንም እንኳ ዛሬ ህወሃት እስከ አፍንጫው ቢታጠቅና የሃገሪቱን መንግስታዊ ስልጣንና ሃብት እንዳሻው ቢያዝና ቢናዘዝበትም የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ዛሬም በማንነቱ ላይ ያለውን የቀደመ ጽኑ እምነትና የትውልዱን ምስክርነት ማስለወጥ አልተቻለውም። እንግዲህ ለህወሃትና ለእነ አቶ ሃይሉ የሺወንድም እውነታው እንደ እሬት መራራ ቢሆንባቸውም ታሪክ በደማቁ የመዘገበውና በእያንዳንዱ የወልቃይት ጠገዴ ተወላጅ ህሊና ተጽፎ የሚገኘውና ለትውልድ የምናስተላልፈው እውነታ ግን የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ህወሃት ዕርስታችንን ከመርገጡ በፊትም ሆነ በወረራ በተቆጣጠረ ጊዜ በጎንደሬ-አማራነቱ ጸንቶ በመቆም መራር መስዋእትነት እንደከፈለ ሁሉ ወደፊትም በማንኛውም የከፋ ፈተና ውስጥ ቢያልፍም ከጎንደሬ-አማራነቱ ሊያናውጸው የሚችል ምንም አይነት ምድራዊ ሃይል ያለመኖሩን ነው። ምክንያቱም ወልቃይት ጠገዴ አይደለም ለማንነቱና ለዕርስቱ፤ አምነው ለተጠጉትም አንገት እንደማያስደፋ ትግራውያን ያውቃሉ! ታዲያ ወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ማነው? “በአፍ የመጣን በአፍ፣ በመጣፍ የመጣን በመጣፍ” መመለስ የቀደሙ አባቶቻችን ስርዓትና ብሂል በመሆኑና ታሪካዊ ጠላቶቻችንም እንደ አመጣጣቸው መመለስ ተገቢ በመሆኑ ህወሃት በተላላኪዎቹ በኩል በወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ መካከል ሊዘራ የሞከረውን እንክርዳድና በኢትዮጵያ ህዝብና በታሪካችን ላይ ሊፈጠር የታሰብውን ብዥታ ለማጥራት ሲባልና ለታሪክም ምስክር ይሆን ዘንድ “የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ ማነው?” የሚለውን ጥያቄ በአጭሩ እንደሚከተለው ስንመልስ ጥልቁንና ተነግሮ የማይጠገበውን የወልቃይት ጠገዴና ጠለምት ታሪክ ለታሪክ ፀሃፊዎችና ለባለሙያዎች በመተው ነው። 1. የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ እንደ ማንኛውም የሰሜኑ ኢትዮጵያ ማህበረሰብ ሁሉ የአካባቢውን ስያሜ በመውሰድ የእራሱ መጠሪያ አድርጎ ኖሯል። ለምሳሌ የጎንደሬ ዘሩ ምንድነው? የሚኖርበት አካባቢ ስያሜ ማን ይባላል? የጎጃሜውስ? የወሎዬው? የጋይንቴው? የምንጃሬው? የስሜንኛው? … ወዘተ ለመሆኑ እነዚህ ወገኖቻችን እራሳቸውን ሲጥሩ “እኛ ማነን” ይላሉ? እኛስ እነርሱን እነማን ናቸው እንላለን? ጎንደሬውን – ጎንደሬ ፤ ጎጃሜውን – ጎጃሜ ፤ ወሎዬውን – ወሎዬ፣ ደብረታቦሬውን – ደብረታቦሬ፤ ጋይንቴውን – ጋይንቴ፤ ስሜንኛውን – ስሜንኛ፤ በለሴውን – በለሴ፣ ወግሬውን – ወገሬ፣ ቋረኛውን – ቋሬ …. ወዘተ እያልን ወልቃይቴውን – ወልቃይቴ፣ ጠገድቼውን – ጠገድቼ፣ ጠለምቴውን – ጠለምቴ አላልንምን? እንላለን እንጂ! 2. ታዲያ የወልቃይት ጠገዴ ማህበረሰብ አባቱ ማነው? የዘር ሐረጉስ ከየት ይመዘዛል ቢሉ? ወልቃይት የሚለው ስም ከስር መሰረቱ የአማራ መስራች አባት የሚባለው የተጠቀሰበት አገር ነው። አማራው ከወልቃይት ወደ ጠለምት ከዚያም ወደ ላኮ መልዛ (የዛሬው ወሎ) እያለ ሌላውን አካባቢ እያስፋፋ እስከ ሞቃዲሾ ተጉዞ ሃገር ያቀና ታላቅ ነገድ ያረፈበት መሆኑ ታሪክ ሁሌም ይመሰክራል። ወልቃይት ጠገዴ አማራ የሆነው ዛሬ ትግሬ ሊያደርጉት እንደሚታትሩት በተዘዋዋሪ ሳይሆን የአማራ አባትና ግንድ በመሆን ነው። ለዚህ ፅሁፍ በሚስማማ መልኩ ታሪካዊ ማስረጃዎችን እንመልከት። አለቃ ታዬ ወልደማርያም የተባሉ ሊቅና የተመሰከረላቸው ታሪክ ፀሃፊ “የኢትዮጵያ ህዝብ ታሪክ” በተባለው ዝነኛ መፅሃፋቸው በገፅ 16 ላይ እንዲህ ፅፈዋል። “ከለው ከሳባ ወደ ምዕራብ ወደ ደቡብ ያለ ያማራ የወልቃይት የጠገዴ አባት ነው። ከእነዚህም የኢትዮጵስ ልጆች የወንድማማቾቹ ነገድ ህዝብ ሁሉ በመልካቸውና በቁርበታቸው ይመሳሰላሉ። እኒህም ህዝብ የያዙት አገር በጥቅሉ ባባታቸው ስም ኢትዮጵያ ተብሎ ይጠራል።” በመቀጠልም የአማራው አባት አስገዴ ግንዱ ከወልቃይት ጠገዴ አርማጭሆ ከዚያም እያደገና እየሰፋ አማራ ሳይንት ድረስ የደረስ መሆኑን ገልጸው ጽፈዋል። አቶ አማረ አፈለ “ደም አይፍሰስ በቃ የህወሃት ማኒፌስቶ ያብቃ!” በሚለው መፅሐፋቸው በገጽ 27 ታሪካዊ ምስክርነታቸውን እንደሚከተለው አስፍረዋል። “ከተከዜ ጀምሮ ወደ ደቡብ እስከ ሸላሎ በተዘረጋው ምድር ላይ ያሉት ወረዳዎች ሕዝቡ አፍ መፍቻ ቋንቋው አማርኛ ነው። ከትግራይ ጋር በተከዜ ወንዝ ድልድይነት ጎረቤት ስለሆነ ወዲያና ወዲህ ማዶ ያለው የዐማራና የትግራይ ቋንቋ ቃላት ቢያንስ 80 በመቶ ተመሳሳይ በመሆናቸው መናገሩ አዳጋች አይሆንባቸውም። ይልቁንም የወልቃይት ጠገዴና ጠለምት መዘጋዎች ጥጥ ስለሚያመርት ብዙ የትግራይ ተወላጆች በጥጥ ለቀማ ወቅት በየዓመቱ ወደነዚህ መዘጋዎች ይመጣሉ። ዐማሮች ከእነርሱ ጋር ለመግባባት ሲሉ ትግርኛውን ይጠቀሙበታል። ከእንግዶች መካከል ሀገሬውን አግብተው የሚቀሩም አይጠፉም። ለዚህም ወደ ኋላ መለስ ብለን ታሪክ ስንመረምር ወልቃይት ጠገዴና ጠለምት በአክሱም፤ በላስታው በሽዋ ሆነ በጎንደር ዘመነ መንግሥት አንድም ግዜ የትግራይ ግዛት አካል ወይም ገባር የሆነበት የታሪክ ወቅት የለም። ይህን እውነት ለመረዳት ከጎንደር ዘመነ መንግሥት በፊት ጀምሮ 20ኛ ምዕተ ዓመት ሁለተኛ አጋማሽ ድረስ የታወቁ የውጭ ሀገር ጉብኝዎችና ታሪክ ፀሐፊዎች በተለያዩ ክፍለ ዘመናት ኢትዮጵያን እየተዘዋወሩ ካዩ በኋላ ስለ ብሔረስቦችና ስለ አስተዳደር ክፍሎች የተውልን ጹሑፎችና ካርታዎች ህያው የታሪክ ማስረጃዎች ናቸው።” “ለአብነት ያህል ፍራንሲስኮ አልቫሬዝ፤ ጅምስ ብሩስ፤ ዶክተር ሚካኤል ረሥል፤ ማንስፊልድ ፓርኪንስ፤ ስቨንረንሰን ወዘተ…….የተባሉ ታዋቂ ተመራማሪዎች ለትውልድ ያበረከቷቸውን መጻሕፍት መመልከት ይቻላል። ይልቁስ የኢጣሊያን መንግሥት ኢትዮጵያን በ1928 ዓ/ም ከመውረሩ በፊት በጐንደር ከተማና በሌሎች ከተሞች በከፈታቸው የቆንስል ቢሮዎች አማካይነት ባካሄደው ሰፊ የኢትዮጵያ ብሔረሰቦች ጥናት ባወጣው አስተዳደር መዋቅር ትግራይ ከኤርትራ ጋር ሲደርብ ጠገዴንና ጠለምትን የአማራ ክልል በማድረግ ትግሬ አለመሆናቸውን
8561
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B5%E1%8A%95%E1%8B%B1%20%E1%8C%88%E1%89%A5%E1%88%A9
ስንዱ ገብሩ
ወይዘሮ ስንዱ ገብሩየመጀመሪያዋ ሴት የፓርላማ ተመራጭ፣ የጦር አርበኛ፣ ፀሐፊ- ተውኔት፣ ደራሲ፣ የመጀመሪያዋ ሴት ዲፕሎማት የነበሩት እና ሚያዝያ ፲፪ ቀን ፳፻፩ ዓ/ም በ፺፫ ዓመታቸው ከዚህ ዓለም በሞት የተለዩን የክብርት ዶክቶር፣ ወይዘሮ ስንዱ ገብሩን ማንነት የሚዘክር “ዝክረ - ስንዱ ገበሬ”፣ በሚል ዝግጅት በእቴጌ መነን ትምህርት ቤት በኢትየጽያ የሴቶች ማኅበራት ቅንጅት (ኢሴማቅ)፣ ከኢትዮጵያ ሴት ደራሲያን ማኅበር፣ ከኢትዮጵያ ሴት መገናኛ ብዙኀን ማኅበር፣ ከኢትዮጵያ ሕግ ባለሙያ ሴቶች ማኅበረና፣ ከጾታዊ ጥቃት መከላከያ ማኅበር ጋር በትብብር የተዘጋጀ ዝክር ተከናውኗል። ልደትና የወጣትነት ዘመናት ወይዘሮ ስንዱ ገብሩ በሸዋ ክፍለ ሀገር በመናገሻ አውራጃ በአዲስ ዓለም ከተማ ጥር ፮ ቀን ፲፱፻፰ ዓ/ም ተወለዱ። አባታቸው ታዋቂው ዲፕሎማት፣ የመጀመሪያ የሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት ምክትል ፕሬዘደንት፤ ጣሊያኖች ከኢትዮጵያ ከወጡ በኋላ ደግሞ የምክር ቤቱ ፕሬዘደንት የነበሩት በዳግማዊ ምኒልክ ሹመትም የመጀመሪያው የጎንደር ከተማ አስተዳዳሪ የነበሩት ከንቲባ ገብሩ ደስታ ሲሆኑ ታናሽ እህታቸው ደግሞ የውብዳር ገብሩ (አሁን ታዋቂዋ ሙዚቀኛ እማሆይ ጽጌ ማርያም) ናቸው። ዕድሜያቸው ለትምህርት በደረሰበት ወቅት እቤታቸው አስተማሪ ተቀጥሮላቸው የአማርኛን ትምህረት ከፊደል መቁጠር እስከ ዳዊት መድገም በቤታቸው ተማሩ። ከዚያም ወደ አዲስ አበባ ሄደው በስዊድን ሚሲዮን ትምህርት ቤት በመግባት እስከ ስምንተኛ ክፍል ተምረዋል። ከንቲባ ገብሩ ወጣቷን ስንዱ ገብሩን እያስከተሉ ወደ ቤተ መንግሥትም ሆነ ሌላ ሥፍራዎች ይወስዷቸው እንደነበረና ከጊዜው አልጋ ወራሽ ተፈሪ መኮንንም ጋር እንዳስተዋዋቋቸው ተዘግቧል። አልጋ ወራሹም የወጣቷን ብልህነትና ትጋት በማድነቅ ወደ ፈረንጅ አገር ተልከው ትምህርታቸውን እንዲከታተሉ ባዘዙት መሠረት ወይዘሮ ስንዱ በ፲፱፻፳፩ ዓ/ም (ፊታውራሪ አመዴ በ፲፱፻፲፱ ዓ/ም ይላሉ) ወደ ስዊስ ለትምህርት ቢሄዱም ኑሮው ስላልተመቻቸውና ትምህርት ይሰጥበት የነበረውን የጀርመንኛ ቋንቋ ስላልወደዱት ወደ ፈረንሳይ አቅንተው ትምህርታቸውን ቀጠሉ። በመጨረሻም በስዊስ እና በፈረንሳይ ሁለት ትምህርት ቤቶች በመዘዋወር በዲፕሎማ ተመረቁ። እዛው የሕግ ትምህርት ለመቀጠል ጀምረው የነበረ ቢሆንም፤ ፍላጎታቸው ወደ ሥነ-ጽሑፍ በማዘንበሉ በአጠቃላይ ለአምስት ዓመታት እዛው ተምረው ወደ ሀገራቸው ተመለሱ። ወደ ሀገራቸው እንደተመለሱም በአዲስ አበባ በቅዱስ ጊዮርጊስ ትምህርት ቤት ውስጥ የፈረንሳይኛ ቋንቋን፣ ሀይጅን፣ ቁጥርንና የአማርኛ ድርሰት አጻጻፍን ማስተማር ጀመሩ። በዚህ ሁኔታ አንድ ዓመት እንደቆዩ ለብላታ ሎሬንሶ ታዕዛዝ ተዳሩና ባለቤታቸው የሐረርጌ ክፍለሀገር አስተዳዳሪ ሆነው በመሾማቸው ወደዚያው ከባለቤታቸው ጋር አቀኑ። ከአንድ ዓመት ተኩል በኋላም ብላታ ሎሬንሶ የፍርድ ቤት ሹምና የዜና ስርጭት ኃላፊ ሆነው በመሾማቸው ወደ አዲስ አበባ ሲመለሱ አብረዋቸው ወደ አዲስ አበባ ተመለሱ። የፋሺስት ኢጣልያ ወረራ ዘመናት ፋሺስቶች ኢትዮጵያን በወረሩ ጊዜ ንጉሠ ነገሥቱ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ወደ እንግሊዝ ሀገር ሲሰደዱ ብላታ ሎሬንሶ ታዕዛዝም አብረው ከጃንሆይ ጋር ሄዱ። ወይዘሮ ስንዱ ግን ከቤተሰቦቻቸው ጋር እና ሆለታ ውስጥ ከሚገኙ ወደ መቶ የሚጠጉ የጦር መኮንኖች ጋር ተቀላቅለው ፋሺስቶችን ለመፋለም ወደ ቦሬ ሄዱ። እዚያም የመትረየስ አተኳኮስ ትምህርት ተማሩ። ወደ ነቀምት በመሄድም ሕዝብን እየሰበሰቡ ስለ ነፃነት ማስተማሩን ተያያዙት። በዚህ ወቅት በባንዳዎች ጠቋሚነት በፋሽስት እጅ ከመውደቅ ለጥቂት አምልጠው ጎሬ ላይ ከልዑል ራስ እምሩ ጦር ጋር ተቀላቀሉ። ከዚያም በጦርነቱ የሚጎዱ አርበኞችን ለማከም የሚሆን ቀይ መስቀል ለማቋቋም መፈለጋቸውን ለራስ እምሩ አማክረው በተሰጣቸው ፭ መቶ ብር አቋቁመው አርበኞችን መርዳት ጀመሩ። ወዲያው ግን እርሳቸው ተቀላቅለውት የነበረው የጥቁር አንበሳ ጦር ሲመታ በጣልያን ሠራዊት እጅ ተማርከው በእስር ወደ አዲስ አበባ አመጧቸውና የቁም እስረኛ ሆኑ። የካቲት ፲፪ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ/ም ግራዚያኒን ለመግደል በተደረገው ሙከራ ወንድማቸው መሸሻ ገብሩ አሉበት በመባል ይታሰሱ ስለነበር ወንድማቸውን ከአደጋ ለማዳን ሲሞክሩ በድጋሚ በፋሺስቶች እጅ ወደቁ። በወቅቱ ግራዚያኒ ይኖርበት የነበረው የገነተ ልዑል ቤተ መንግሥት ውስጥ ታሰሩ። ቀጥሎም ወደ አስመራ፣ ከዚያ ወደ ምጽዋ ተወሰዱ። ከምጽዋ ወደብ ሦስት መቶ ወንዶችና ስምንት ሴቶች (እማሆይ ጽጌ ማርያምን ጭምር) ሆነው በመርከብ “አዚናራ” ወደተባለች የኢጣሊያኖች እስር ቤት ተወስደው ዘጠኝ ወራት ታሰሩ። ከእስር በኋላም ወደ አዲስ አበባ ሲመለሱ በእንደዚህ ያለ ተግባር ላይ እንዳይሰማሩ ከፍተኛ ማስጠንቀቂያ ቢሰጣቸውም፤ ማስፈራሪያው ሳይበግራቸው አርበኞችን በግጥም፣ በወኔ ቀስቃሽ ጽሑፎች በማበረታታት፣ መረጃ በማቀበል፣ መሣሪያ በማዳረስ የጀግንነት ተግባር ፈጽመዋል። ከድል በኋላ ከድል በኋላ ወይዘሮ ስንዱ ለሁለት ዓመታት ደሴ ከተማ የሚገኘው የወይዘሮ ስኂን ትምህርት ቤት አስተዳዳሪ በመሆን፣ በኋላም ወደ አዲስ አበባ ተመልሰውም የእቴጌ መነን ትምህርት ቤት ምክትል ርዕሰ መምህርነት፣ ከዚያም የመጀመሪያዋ ሴት ርዕሰ መምህር ሆነው አገልግለዋል። በእቴጌ መነን ትምህርት ቤት በነበሩበት ወቅት፤ “ኮከብ ያለው ያበራል ገና”፣ “የየካቲት ቀኖች”፣ “የኑሮ ስህተት” የሚሉ ትያትሮችን ሠርተው አቅርበዋል። የመጀመሪያዋ ሴት የሕግ መምሪያ ምክር ቤት አባል ከ፲፱፻፵፰ ዓ/ም እስከ ፲፱፻፶፪ ዓ/ም ድረስ የመጀመሪያዋ የሴት የሕግ መምሪያ ምክር ቤት አባልና የሕግ መወሰኛ ምክር ቤት ምክትል ሊቀ መንበር ሆነው አገልግለዋል። በዚህ ምክር ቤት አባል በነበሩበት ጊዜ ብቸኛዋ ሴት ከመሆናቸውም ባሻገር የሴቶች እኩልነት በማይከበርበት ጊዜ እና “የወንድ ዓለም” በገነነበት የታሪክ ምዕራፍ የሴቶችን ሰብዓዊ መብት ለማስከበርና እኩልነትን በሕግ ለማስተማመን ብዙ የታገሉ ሴት ነበሩ። ስለዚህ ጊዜ ሁኔታዎች ምስክርነት ከሰጡት በከፊሉ፦ “… የቤተሰብ ሕጉ በእርሳቸው ጊዜ ሲወጣ፣ የመኖሪያ ስፍራ የመምረጥን መብት በተመለከተ ለባል የተሰጠውን መብት ተከራክረው ተቀባይነት ቢያጡም የፍትሕ ብሔር ሕጉ ላይ ሴቶች ባገቡት ወንድ ስም ይጠሩ የሚለውን በመቃወም እንዳይፀድቅ ያደረጉና ያስቀየሩ ሴት ስለሆኑ ቀዳማይት ታጋይ እላቸዋለሁ። …” ወይዘሮ መዓዛ አሸናፊ፤ የኢትዮጵያ የሕግ ባለሙያ ሴቶች ማኅበር የቦርድ ሰብሳቢ። “… የተፈጠሩበትን ዘመን፣ ሁኔታና አካባቢ አልፈው ዓላማቸውን ያሳኩ አንቱ ለተባለላቸው የአገልግሎቶችና የሥራ አይነቶች ከውጊያ እስከ ውሳኔ ሰጪነት በመቀመጥ ፈር ቀዳጅ ናቸው። በተቀመጡበት ሥልጣንም፣ ለተነሱበት ዓላማ ለሴቶች የእኩልነት ጥያቄ የከፈሉት አስተዋጽኦና ተግባራት በታሪክ የዘመኑ ታላቅ ሰው ያደርጋቸዋል …” ወይዘሮ ሳባ ገብረ መድኅን፣ የኢትዮጵያ ሴቶች ማኅበራት ቅንጅት ዳይሬክተር። እራሳቸውም በጊዜው የዚሁ ሸንጎ አባል የነበሩት ፊታውራሪ አመዴ ለማ ደግሞ ስለዚህ ጉዳይ ትዝታቸውን ሲያካፍሉን፦ “የፍተሐ ብሔሩ ሕግ ቀርቦ ስንከራከር፣ ምን ይላል ፍትሐ ብሔር ውስጥ ያን ጊዜ ሲወጣ፣ ‘የቤቱ ሹም ባል ይሆናል። ሚስት ለባሏ ታዛዥ መሆን አለባት። እንዲህ እንዲህ የሚል ሴቶችን የሚጫኑ አንቀጾች አሉ። ይሄንን ወይዘሮ ስንዱ የዚያን ጊዜ ቀደም ብለው የነቁ ስለነበረ “እንዴ! ለምን አንድ ጊዜ እኛን ንጉሠ ነገሥቱ እኩል ናችሁ ካሉን በኋላ በእራሳችን ስምምነት እንጂ በሕግ ሴቶችን የሚጨቁን ሕግ መግባት የለበትም” ብለው ተከራከሩ። እሺ ድምጽ ይሰጥበት ሲባል አንድ ሰው ብቻ ደገፋቸው። ተናደዱ። “እናንተ እዚህ ምክር ቤት የመጣችሁ ወንዶች፤ ስትመረጡ ሴትና ወንደ ነበር የመረጣችሁ፣ ግን ልትመክሩ የመጣችሁት ለወንዶች እንጂ ለሴቶች እንዳልሆነ ታዝቤአችኋለሁ። ይህ ዛሬ እናንተ የሰጣችሁት ውሳኔ፣ ከአንድ ከተወሰነ ጊዜ በኋላ ብዙ ሴቶች ገብተው ይገለብጡታል እና ዘለቄታ የለውም።” ብለው ተናደው ይሄን ተናግረው ወጡ። ይላሉ ሌላው የዚህ ሸንጎ አባልና ለብዙ ዘመናት የወይዘሮ ስንዱ ጓደና የነበሩት አቶ ጠንክር ተድላ፦ ሴቶችን በተመለከተ ጉዳይ ባል ከሚስቱ እውቀት ውጭ ከ አምሥት መቶ ብር በላይ እንዳይበደር የሚል ሃሣብ አቅርበው በጋለ ስሜት እንደተከራከሩና ውጤቱም ይህ ቁም ነገር ሕግ ለመሆን የበቃ መሆኑን ይመሰክራሉ። ሌላው ብዙ የተሟገቱበትና ውጤታማ የሆኑበት ጉዳይ በጊዜው ቀርቦ የነበረው ‘እንደ ፈረንጆች’ ተለምዶ የኢትዮጵያም ሴቶች ባል ሲያገቡ የባላቸውን አባት ስም እንዲጠቀሙበት የሚል ያልተሳካ የሕግ ረቂቅ ነበር። ሌላ አስተዋጽዖዎች የኢትዮጵያ ቀይ መስቀልና ቀይ ጨረቃ ማኅበር ፕሬዝዳንት፣ የሕዝባዊ ኑሮ እድገት ዋና ፀሐፊነትና አስተዳዳሪነት፣ በምዕራብ ጀርመን ለሦስት ዓመት የትምህርት አታሼ በመሆን አገልግለዋል። ወይዘሮ ስንዱ ከአሥር በላይ የግጥምና ልብ ወለድ መጻሕፍት የጻፉ ሲሆኑ ሠላሳ ሁለት ጽሑፎቻቸው በ[[አዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ] ይገኛሉ። የድርሰት ሥራዎች ኮከብህ ያውና ያበራል ገና በግራዚያኒ ጊዜ የየካቲት ቀኖች (፲፱፻፵፯ ዓ/ም) የታደለች ህልም (፲፱፻፵፰ ዓ/ም) ርእስ የሌለው ትዳር (፲፱፻፵፰ ዓ/ም) የኔሮ ስህተት (፲፱፻፵፰ ዓ/ም) ከማይጨው መልስ (፲፱፻፵፱ ዓ/ም) ፊታውራሪ ረታ አዳሙ (፲፱፻፵፱ ዓ/ም) የመጀመሪያዋ የሴት ፓርላማ አባል፣ የሴት የሰብዓዊ መብት ተሟጋች፣ ጀግናና ፀረ-ፋሺስት አርበኛ፣ ፀሐፊ ተውኔት፣የመጽሐፍ ደራሲ፣ እና የመጀመሪያዋ የሴት ዲፕሎማት ስንዱ ገብሩ (የክቡር ዶክተር) ሰኞ ሚያዝያ ፲፪ ቀን ፳፻፩ ዓ/ም በተወለዱ በ ፺፫ ዓመታቸው ሕይወታቸው አልፎ በመንበረ ፀባዖት ቅድስት ሥላሴ ቤተ ክርስቲያን ተቀብረዋል። ወይዘሮ ስንዱ ገብሩ ላበረከቷቸው አስተዋጽዖዎች የወርቅ ሜዳሊያ፣ የንግሥት ሣባ የወርቅ ኒሻን፣ የቀይ መስቀል የወርቅ ሜዳሊያ እና በኢ.ህ.አ.ዴ.ግ ዘመን ከአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ የክብር ዶክትሬት ተሰጥቷቸዋል። ዋቢ ምንጮች (ሰኞ ግንቦት 3 ቀን 2001 ዓ.ም. » በዮናስ ኃይለ መስቀል. ፌብሩዋሪ 20 ቀን 2007 ታይቷል። =15 (መስከረም ፳፭ ቀን ፳፻፫ ዓ/ም ታይቷል።) የኢትዮጵያ ጸሓፊዎች
39059
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8A%A2%E1%89%B5%E1%8B%AE%E1%8C%B5%E1%8B%AB%20%E1%8B%B0%E1%88%AB%E1%88%B5%E1%8B%AB%E1%8A%95%20%E1%88%9B%E1%8A%85%E1%89%A0%E1%88%AD
የኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር
የኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር (ኢ.ደ.ማ.) ፋሺስት ኢጣሊያ በ፲፱፻፳፱ ዓ.ም. በአዲስ አበባ ከተማ ያደረገውን ጭፍጨፋ ፳፫ኛው ዓመት በሚታሰብበት የካቲት ፲፪ ቀን ፲፱፻፶፪ ዓ.ም.፤ የሀገር ፍቅር ቴአትር አዳራሽ በነበረው ኪነ-ጥበባዊ መሰናዶ ተመሠረተ። ምሥረታ እና አመራር ኢ.ደ.ማ.፣ በእውቅ ሰዎች እና ደራስያን ሲመራ እና ሲስተዳደር ቆይቷል። ማኅበሩን ካቋቋሙት ደራስያን መካከልም ደጃዝማች ግርማቸው ተክለ ሐዋርያት፣ ብላታ ወልደ ጊዮርጊስ ወልደ ዮሐንስ፣ አቶ ግርማ ወልደ ጊዮርጊስ (የኢፌዲሪ ፕሬዚዳንት)፣ ጸሐፌ ተውኔት መንግስቱ ለማ፣ አቤ ጉበኛ፣ ሎሬት ጸጋዬ ገብረ መድህን፣ ለማ ፈይሳ፣ ከበደ ሚካኤልና ጳውሎስ ኞኞን የመሳሰሉት በቀዳሚነት ይጠቀሳሉ። ቀዳሚ የማኅበሩ ርዕስ ክቡር ራስ ቢትወደድ መኮንን እንዳልካቸው (በዝነኛው “አልሞትኩም ብዬ አልዋሽም” ድርሰታቸው ይታወቃሉ) ሲሆኑ ቀጥለውም ደጃዝማች ግርማቸው ተክለ ሐዋርያት ማሕበሩን መርተዋል። ብላታ ጌታዬ አስፋው ተፈራም በጸሐፊነት ተመርጠው አገልግለዋል። ማኅበሩን በልዩ-ልዩ ሥልጣነ-ወንበር ካገለገሉት ሌሎች ደግሞ በከፊሉ፦ አቶ አምደ ሚካኤል ደሳለኝ፣ አቶ ግርማ ወልደ ጊዮርጊስ፤ አሰፋ ገብረ ማርያም፣ ደበበ ሰይፉ፣ ማሞ ውድነህ እና አሁን በፕሬዝዳንትነት እየመሩት ያሉት ጌታቸው በለጠም ይገኙበታል። "የኢትዮጵያ ድርሰት ማኅበር (ኢደማ) ተብሎ የተቋቋመው ይህ ድርጅት፣ መጠሪያውን በ፲፱፻፸ ዓ.ም. ወደ “የኢትዮጵያ ደራስያን አንድነት ማኅበር” ከለወጠው በኋላ፣ ያሁኑን መደበኛ መጠሪያውን “የኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር” (ኢደማ) ያገኘው የካቲት ፲፩ ቀን ፲፱፻፸፰ ዓ.ም. ነው። በቅርቡ በ"ፍኖተ ነፃነት" ጋዜጣ ላይ ማኅበሩን ከመሠረቱት እና በጸሐፊነትም ካገለገሉት ከብላታ ጌታዬ አስፋው ተፈራ ጋር በተደረገ ቃለ-ምልልስ እንደተዘገበው፤- ማሕብሩ ሲመሠረት በዋናነት ዓላማው አድርጎ የተነሣው «በሀገሪቷ ያሉት የጽሑፍ ቅርሶች በዋናነት ተሰባስበው እንዲታተሙና ሌሎች አዳዲስ ጸሐፍትን ለማፍራት» እንደነበር እና «የአሁኑ የሀገሪቷ ፕሬዝዳንት ግርማ ወልደ ጊዮርጊስ የደራስያን ማኅበሩ ገንዘብ ያዥ በነበሩበት ጊዜ መንግሥት የመጽሐፍ ህትመትን ወጪ ¼ኛ እንዲሸፍን» አድረገዋል። ብላታ ጌታዬ አስፋው ቀጥለውም፣ «ይኸንኑ ¼ መንግሥት ይሸፍነዋል የሚባለውን ወጪ ብርሃንና ሰላም ማተሚያ ቤት ሕትመቱን ካከናወነ በኋላ ያልተሸጠውን ትምህርት ሚኒስቴር እንዲገዛው ተደርጐ ትምህርት ቤቶች ለሪፈረንስ (ማጣቀሻ) እንዲጠቀሙበት ይደረጋል።» ብለዋል። ንጉሠ ነገሥቱም ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ «ለመጽሐፍ ትልቅ ፍቅር ስለነበራቸውና አርአያ ለመሆን ቲያትርን እንደሚመለከቱና እንደሚገመግሙ ሁሉ ወመዘክር (ብሔራዊ ቤተ-መዛግብትና መጽሐፍት ማዕከል) በመገኘት በመጽሐፍ ሂስና ውይይት ላይ ይካፈሉ እንደነበር» ብላታ ጌታዬ አስፋው ተፈራ ገልጸዋል። ከዚህም ሌላ የብላታ ጌታዬ ትውስታ፣ በዘመኑ «የ ዩ.ኔ.ስ.ኮ. ኃላፊ የነበሩት ክቡር አቶ አካለ ወርቅ ሀብተ ወልድ ፓሪስ ለስብሰባ በተገኙበት ጊዜ ሀገራችን በየዓመቱ ፵ሺ ዶላር ለመክፈል በመስማማት ግዴታዋን ስትወጣ በአንፃሩም በአባልነታቸው በርካታ መጽሐፎችን ያገኙ እንደነበር ይመሰክራሉ» ይላል። የአባላት ደራስያንን ሥራዎች ለኅትመት እንዲበቁ ለማድረግ የሚያስችሉ ምቹ ኹኔታዎችን ከሚፈጥርባቸው ነገሮች አንዱ ከማተሚያ ቤቶች ጋራ ያለው የሥራ ትብብር እና ስምምነት ነው። በዚህም ረገድ ከአርቲስቲክ ማተሚያ ቤት በተገኘ የ፪መቶ ፶ሺ ብር ‘ተዘዋዋሪ ድጎማ’ አያሌ የተለማማጅ እና አንጋፋ ደራስያንን እና ገጣምያንን ሥራዎች ለኅትመት እንዲበቁ አድርጓል። ተመሳሳይ ስምምነቶችም ከብርሃን እና ሰላም እንዲሁም ከብራና ማተሚያ ቤቶች ጋራም እንደተደረጉ ተዘግቧል። ማተሚያ ቤቶቹ በጥሬ ገንዘብ የሚሰጡት ብር ባይኖርም ከኢ.ደ.ማ. ጋራ እስከ ተስማሙበት የገንዘብ መጠን ድረስ ከማኅበሩ ገምጋሚ ኮሚቴ አልፈው የሚመጡትን የአባላቱን ረቂቆች በነጻ ያትማሉ። በማኅበሩ የሥራ ደንብ፣ የአንድ ደራሲ ረቂቅ የገምጋሚ ኮሚቴውን ምዘና አልፎ፤ አርትኦቱ ተሠርቶ እና ታትሞ ለገበያ ከቀረበ በኋላ ከሚያገኘው ትርፍ ላይ የአርትኦት ክፍሎ፣ ለማተሚያ ቤቱ እና ለኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር የተወሰነ ክፍያ የማድረግ ግዴታ ይኖርበታል። ኢ.ደ.ማ. ካከወናቸው ዐበይት ተግባራት አንዱ በ፳፻፪ ዓ.ም. የተከበረውን የ፶ኛ ዓመት የወርቅ በዓል አጋጣሚ በማድረግና የኢትዮጵያ ፖስታ አገልግሎት ድርጅትን በማስተባበር በሀዲስ አለማየሁ ፣ በከበደ ሚካኤል ፣ በሎሬት ጸጋዬ ገብረ መድህን እና በስንዱ ገብሩ ምስል ያሳተማቸው የመታሠቢያ ቴምብሮች አንዱ ነው። በዚህ ትብብር “የኢትዮጵያ ደራስያን ፪ኛ ዕትም” በሚል የታተሙትና ጳጉሜ ፪ ቀን ፳፻፬ ዓ.ም. በአዲስ አበባ ቴአትርና ባህል አዳራሽ የተመረቁት ቴምብሮች ደግም ደራስያን ነጋድራስአፈወርቅ ገብረ ኢየሱስ፣ ቀኝ-ጌታ ዮፍታሄ ንጉሤ፣ ብላቴን ጌታ ኅሩይ ወልደ ሥላሴ እና አቶ ተመስገን ገብሬ ናቸው። የቴምብሮቹ ምስሎች የተነደፉት በአገኘሁ አዳነና እሸቱ ጥሩነህ ሲሆን፤ የ፳ ሳንቲም፣ የ፹ ሳንቲም፣ የአንድና ሁለት ብር ዋጋ አላቸው። እነዚህ አንጋፋ ደራሲያን በኢትዮጵያ ዘመናዊ ሥነ ጽሑፍ ታሪክ ውስጥ ጉልህ እና ዘላለማዊ አሻራ የተዉ ናቸው፡፡ የኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር በግማሽ ምዕተ ዓመት ሕይወቱ ጊዜያት በርካታ ውጣ ውረዶችን አሳልፏል። አቋሙ ዘለቄታ ባለው መልክ እንዲቀጥል ለማድረግ የመጀመርያው ፕሬዝዳንት የነበሩት የ“አርዐያ” እና “የኤደኑ ጃንደረባ” መጻሕፍት ደራሲ ግርማቸው ተክለ ሐዋርያት በጊዜው በብሔራዊ ቴአትር ለተወሰነ ጊዜ ከታየው “ቴዎድሮስ” ከተሰኘው ተውኔታቸው ገቢ ላይ ፲ሺ ብር ለማኅበሩ ለግሰው እንደነበር ተዘግቧል። ሆኖም፣ ማኅበሩ በገንዘብ አቅሙ የጠነከረ ስላልነበረ በተለያዩ ጊዜያት የሥራ ክንውኑን ያልቀለጠፈ እንዳደረገው ይነገራል። ደራሲ ማሞ ውድነህ ፕሬዝዳንት በነበሩበት ወቅት የአባላቱ ቁጥር አነስተኛነትና የገቢ ምንጮቹ ደካማነት የጽሕፈት ቤቱን የቤት ኪራይ እንኳን በአግባቡ እንዳይከፍል እስከማድረግ ደርሶ ነበር። በ፲፱፻፺፯ ዓ.ም. ጌታቸው በለጠን ጨምሮ አዲስ የሥራ አስፈፃሚ ቡድን ከተመረጠ በኋላ ባሉት ጊዜያት ግን የሞያ ማኅበሩ በእጅጉ እየተቀየረ መምጣቱም ይነገራል። አዲሱ የሥራ አስፈጻሚ ለብዙ ዓመታት በአዲስ አበባ ብቻ ተወስኖ የነበረውን ጽሕፈት በአጭር ጊዜ እንዲስፋፋ አድርጓል። ማኅበሩ ዛሬ በሐረር፤ በባሕር-ዳር፤ በደሴ፤ በጎንደር እና በደብረ ማርቆስ ተጨማሪ ቅርንጫፍ ጽ/ቤቶች አሉት። የገቢ ምንጮቹንም በተለያየ መንገድ እያሰፋ ነው። ማኅበሩ የአባልነት መሥፈርት ብሎ ያስቀመጣቸው እንደ መጽሐፍ ማሳተም እና ለኅትመት ታስቦ የተጠናቀቀ ረቂቅ ጽሑፍ መኖርን ነው። በተለያዩ የኅትመት ውጤቶች ላይ ጽሑፍ የሚያቀርቡ ጸሐፍትም አባል መኾን የሚችሉበትን መስፈርትም አካቷል። እነዚህን መስፈርቶች ማሟላት የማይችል ነገር ግን አባል የመኾን ፍላጎት ያለውን ሰው ደግሞ ወርኀዊ ክፍያ እንዲከፍል በማድረግ በደጋፊ አባልነት እንዲቀጥል የሚያስችል ምቹ ኹኔታ አለው። “ብሌን” መጽሔት ብሌን የኢትዮጵያ ደራሲያን ማኅበር ይፋዊ ልሳን ነች፡፡ ይች መጽሔት የመጀመሪያ ዕትሟን ገጣሚ እና ደራሲ ደበበ ሰይፉ የማኅበሩ ፕሬዝዳንት ሳለ በነሐሴ ወር ፲፱፻፹፪ ዓ.ም. ለንባብ ያበቃች ሲሆን እስከ ማኅበሩ ፶ኛው የወርቅ ዓመት ድረስ በሃያ ዓመታት በጠቅላላው ስድስት ዕትሞችን ብቻ ነው ያስነበበችው። በአዲስ ነገር ድር-ገጽ ላይ፣ “የኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር ከተኛበት እየነቃ ነው” በሚል ርዕስ በቀረበው መጣጥፍ እይታ የዚች የ’ብሌን’ መጽሔት ወቅታዊነት ብቻ ሳይሆን በአቀራረብ «ዐምዶቿም ተከታታይነት እና ወጥነት አልነበራቸውም»። እንዲሁም «ይህ ዐይነቱ አቀራረብ እና ብዙዎች ተወዳጅ አካሄድ ብለው የወሰዱት በኋላ ላይ በታተሙት የብሌን መጽሔቶች ላይ መደገም አልቻለም። አንዳንዶች መጽሔቷ በሥነ ጽሑፋዊ ብስለት እያሽቆለቆለች መጥታለች ሲሉ ትችት ያቀርቡባታል። የዐምድ መለዋወጡንም እንደ ዋነኛ ችግር የሚያነሱ አልታጡም።» በማለት ይተቻል። ዋቢ ምንጮች ሪፖርተር , ኪንና ባሕል፣ የካቲት ፲ ቀን ፳፻፪ ዓ.ም. , “የኢትዮጵያ ደራስያን ማኅበር ከተኛበት እየነቃ ነው” ፍኖተ ነፃነት፤ ፪ኛ ዓመት ቅጽ.፪ ቁ.፰፤ " ከ” ኮ”ና “ካ” የፈለቀች አርቲስት -“የፍቅር ጮራ” ደራሲ ማነው?፤ ማክሰኞ መስከረም ፲፮ ቀን ፳፻፬ ዓ.ም. የኢትዮጵያ ሥነ-ጽሁፍ
15726
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9D%E1%88%B5%E1%8A%AB%E1%8B%AC%20%E1%8A%85%E1%8B%99%E1%8A%93%E1%8A%95%20%E1%88%98%E1%8B%B5%E1%8A%80%E1%8A%94%20%E1%8B%93%E1%88%88%E1%88%9D
ምስካዬ ኅዙናን መድኀኔ ዓለም
ምስካዬ ኅዙናን መድኀኔ ዓለም ቤተ ክርስቲያን፣ አዲስ አበባ የዚህ ቤተ ክርስቲያን ጽላት ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ አገራችን ኢትዮጵያ በፋሺስት ኢጣልያ በተወረረች ጊዜ በስደት እንግሊዝ አገር ባዝ በተባለ ከተማ ሲኖሩ፣ ጥር ፲፫ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ/ም በጊዜው በስደት ኢየሩሳሌም ለነበሩት ወደ ብፁዕ እጨጌ ገብረ ጊዮርጊስ (በኋላ አቡነ ባስልዮስ) አንድ ፅላትና ለአገልግሎት የሚበቁ አምስት መነኮሳትን ወደእንግሊዝ አገር እንዲልኩላቸው በአባ ሐና ጅማ በላኩት ደብዳቤ መሠረት ተልኮ በስደት የኖረ ፅላት ነበር። ጃንሆይ]] የስደት መልእክት== “ሞዓ አንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ ፤ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ሥዩመ እግዚአብሔር ንጉሠ ነገሥት ዘኢትዮጵያ ይድረስ ከብፁዕ አባቴ እጨጌ ገብረ ጊዮርጊስ እንደምን ሰንብተዋል ፤ እኛ እግዚአብሔር ይመስገን ደህና ነን። እስካሁን ባለነው አኳኋን የምናስበው ለናንተ ነው እንጂ ወደኛ ምንም የሚያሳስብ የለም። ይልቁንም የኛ እዚህ መሆንና በየጊዜው ጀኔቭ በሚደረገው ስብሰባ ፤ ቢፈቀድልን የኛ መሄድ ባይፈቀድልንም መላክተኛችንን መላክ ለመጣንበት ጉዳይ ዋና ረዳታችን ስለሆነ የፈጣሪያችን ፍርድ የኢትዮጵያን ጉዳይ እስካጠቃለልን ድረስ እዚሁ ሆኖ ማዳመጥ የሚያስፈልግ መሆኑን ስለተረዳነው የፈጣሪያችንን ቁርጥ እስክናውቅ ድረስ በዚሁ በእንግሊዝ አገር ለመቆየት ቆርጠናል። የእግዚአብሔር ቸርነት ፈቅዶልንና አሰናብቶን ወደ ኢየሩሳሌም እስከምንመጣበት ቀን ድረስ የሃይማኖት ችግር እንዳያገኘን የሚያድጉትም ልጆቻችን የሃይማኖታቸውን መሠረት እንዳያጡት አስበን አንድ ጽላትና አምስት መነኮሳት የሚያስፈልጉትን ንዋየ ቅድሳትና መጻሕፍት ሰጥተውት ይዞ እንዲመጣ አባ ሐናን ልኬዋለሁና ከመምህር ገሪማ ጋራ ተማክራችሁ ዐቢይ ጾም ሳይገባ እንዲደርስ አድርጋችሁ እንድትልኩልን ይሁን። በየጠረፋችንም ተሰደው በሰው ግዛት ላሉትም ሰዎቻችን እንደዚሁ ሰው መላክ አስፈላጊ ሳይሆን አይቀርምና እየተመካከራችሁበትና ፈቃዱ የሚሆን መነኩሴ እየመረጣችሁ እስክናስታውቃችሁ ድረስ መጠበቅ ነው። ጥር ፲፫ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ/ም ፣ ሎንዶን” እጨጌ ገብረ ጊዮርጊስም ይሄ መልእክት እንደደረሳቸው በኢየሩሳሌም ዴር ሡልጣን የኢትዮጵያ ገዳም የነበረውን፣ በስመ መድኀኔ ዓለም የተጠራ ጽላት ፤ ለቁርባንና ለጸሎት የሚያስፈልጉትን ንዋየ ቅድሳት እና መጻሕፍት ጭምር በአምስት መነኮሳት እጅ አስይዘው በፍጥነት ወደእንግሊዝ አገር ላኩ። የተላኩትም መነኮሳት፦ ፩ኛ/ መምህር ገብረ ኢየሱስ - መነኮስ ወቆሞስ ፪ኛ/ አባ ሐና ጅማ - መነኮስ ፫ኛ/ አባ ማርቆስ - መነኮስ ፬ኛ/ አባ ኃይሌ ብሩክ - መነኮስ ፭ኛ/ አባ ገብረ ማርያም - መነኮስ ናቸው። እነዚህ መነኮሳትም እንግሊዝ አገር እንደደረሱ፣ ሚያዝያ ፳፯ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ/ም አንድ መካነ ጸሎት ባርከው እንደ ቤተ ክርስቲያን ሕግ የጸሎትና የቁርባን ሥርዓት ያደርጉ ጀመር። ከዚያም የተነሳ ያች ቤተ ክርስቲያን በስደት ያለች ኦርቶዶክሳዊት የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን ተብላ ትጠራ ጀመር። የፋሺስት ኢጣልያ ኃይል ተደምስሶ የኢትዮጵያ ነጻነት ሲመለስ ይሄ በስደት እንግሊዝ አገር የነበረው የመድኀኔ ዓለም ጽላትም ከግርማዊት እቴጌ መነን ጋር ነሐሴ ፳፫ ቀን ፲፱፻፴፫ ዓ/ም ተመልሶ አገሩ ገባ። ከዚያም በኋላ ሚያዝያ ፳፯ ቀን ፲፱፻፴፭ ዓ/ም በቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ሆስፒታል ቅጽር ግቢ በታነፀው ቤተ ክርስቲያን “ምስካዬ ኅዙናን መድኀኔ ዓለም” ተብሎ ቅዳሴ ቤቱ ተከበረ። በስደት በነበሩበት ዘመናት ሥርዓተ ቅዳሴ እንደተለመደው በግዕዝ ሲዘመር፣ በሥርዓቱ ውስጥ የተካተቱት ጸሎቶችም ሆኑ የቅዱስ ወንጌል ምንባብ፣ ወዘተ. ግን በአማርኛ ቋንቋ ነበር የሚነበቡት። አሁንም ይሄ ታቦት ተመልሶ ከገባ በኋላ በአባ ሐና ጅማ እና በአባ ኃይሌ ብሩክ መሪነት ሥርዓቱ ቀጠለ። በአገሪቱም ይሄ አዲስና ምእመኑን የሚያሳትፍ ተራማጅ ሥርዓት በኢትዮጵያ በጊዜው ያልተለመደ ቢሆንም የከተማው ምእመናን ጧት እና ማታ የምስካዬ ኅዙናን መድኀኔ ዓለምን ቤተ ክርስቲያን ማዘውተር ልምድ ሆነ። በተጨማሪም፣ የአጥቢያው ተፈሪ መኮንን ትምህርት ቤት እና እቴጌ መነን ትምህርት ቤት ተማሪዎች እሑድ እሑድ የማይለዩ አስቀዳሾች ነበሩ። በዚህ ዓይነት እስከ ፲፱፻፵ ዓ/ም ቆይቶ በጊዜው የነበረበት የቅዳሴ ቤት መጥበብ ግልጽ ስለሆነ ንጉሠ ነገሥቱ አሁን ቤተ ክርስቲያኑ የሚገኝበትን ቦታ ለአዲስ ቤተ ክርስቲያን ግንባት እንዲሆን አዘዙ። የቤተ ክርስቲያን ግንባታ ግርማዊ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ የአዲሱን የምስካዬ ኅዙናን መድኀኔ ዓለም ቤተ ክርስቲያን መሠረት ድንጋይ ሚያዝያ ፳፯ ቀን ፲፱፻፵ ዓ/ም ሲያስቀምጡ አትኩሮታቸው ወጣቱ ትውልድ ላይ እንደነበር ያደረጉት ንግግር ያመለክታል። “… በተፈሪ መኮንን ተማሪ ቤት ክበብ ውስጥ ይህን የአዲሱን ቤተ ክርስቲያን መሠረት ስንመሠርት በዚህ ተማሪ ቤት የሚማሩት ክርስቲያናውያን ወጣቶች የኦርቶዶክሳዊት ሃይማኖታቸውን ሥርዓት እንዲጠቀሙበት አስበን ነው። የጥበብ መጀመሪያ እግዚአብሔርን መፍራት ነው ፤ ሃይማኖቱን የማያከብር ሃይማኖት የሌለው፣ እርሱም የሚያምነው ደገፋ የሌለው፣ እርሱንም ማንም የማያምነው የሁለት ዓለም ስደተኛ ነው። ፍሬውን ለማየት ተስፋችን እርሱ ምስካዬ ኅዙናን መድኀኔ ዓለም ነው።” የቤተ ክርስቲያኑ ሕንፃ ግንባታ በሚካሄድበት ጊዜ የዚህ ጽሑፍ አቅራቢ በቅርብ እንደተረዳው፣ ንጉሠ ነገሥቱ፣ ልዑላን እና ልዑላት ቤተ ሰቦቻቸው፤ መሳፍንቱ እና መኳንንቱ የሕንፃውን መገንቢያ ድንጋይ በትከሻቸው እያቀረቡ እንደተሳተፉ ተገንዝቧል። በዚህ ዓይነት እርምጃ ተገንብቶ፣ ልክ በሁለት ዓመቱ በ፲፱፻፵፪ ዓ/ም ግንባታው ተፈጽሞ ቤተ ቅዳሴው ሚያዝያ ፳፯ ቀን ተመረቀ። ዋቢ ምንጭ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ሐዋርያዊ ድርጅት፣ “ትንሣኤ፡ የሃያ አምስት ዓመታት መንፈሳዊ እርምጃ” (፲፱፻፶፱ ዓ/ም) ብርሃንና ሰላም ማተሚያ ቤት። አብያተ ክርስቲያናት
13476
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%88%8D%E1%89%A0%E1%88%AD%E1%89%B5%20%E1%8A%A0%E1%8B%AD%E1%8A%95%E1%88%B5%E1%89%B3%E1%8B%AD%E1%8A%95
አልበርት አይንስታይን
አልበርት አይንስታይን በ1895 ዓ.ም ነበር የሁለተኛ ደረጃ ትምህርቱን ሳያጠናቅቅ በኤሌክትሪካል ኢንጂነሪንግ ዲፓርትመንት ገብቶ በድግሪ ለመረቅ በስዊስ (ዙሪክ ከተማ) የምዝገባ ማመልከቻውን ያስገባው። ለአንስታይን ብቸኛ ማስረጃው በጀርመን ሙኒክ ከተማ የተማረበት የሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤት ውጤቱ ብቻ ነበር። አባቱ በሙኒክ ከተማ የከፈተው ንግድ ለኪሳራ በመዳረጉና ወደ ጣሊያን ሀገር በመሰደዱ የተነሳ ጀርመን ሀገር ብቻውን የቀረው አይንስታይን እንደ ድሮው ለትምህርቱ ትኩረት መስጠት አልሆነለትም። በዚህ ወቅት ነበር አይንስታይን ትምህርቱን አቋርጦ በሚላን ከሚገኙት ቤተሰቦቹ ጋር የተቀላቀለው። ከጣሊያን ወደ ስዊስ በመሄድ በኮሌጅ ደረጃ ገብቶ ለመመረቅ ያመላከተበት የስዊስ «ዙሪክ ፖሊ ቴክኒክ ኮሌጂ» ምንም እንኳን አይንስታይን ትምህርቱን ያላጠናቀቀ ቢሆንም የመግቢያ ፈተናውን ካለፈ ሊማር እንደሚችል ተፈቀደለት። አይንስታይንም በታላቅ ወኔ በማትሪክ ውጤታቸው ከፍተኛ ነጥብ ካመጡና በዕድሜ ከሜበልጡት ተማሪዎች ጋር ወደፈተና አዳራሹ ገባ። የፈተናው አይነት አለም አቀፍ ይዘት ያላቸው እንደ «ፈረንሳይኛ፣ ሒሳብ፣ ፊዚክስ፣ ታሪክ፣ ጆግራፊ፣ ሙዚቃ» ይገኙበታል። የመግቢያ ፈተናዎቹም ለኢንጅነሪንግ ትምህርት የሚማሩ ተማሪዎችን ብቃት በሚገባ አብጠርጥረው ሊፈትኑ የሚችሉ ጥያቄዎችን ያካተተ ነበር። ይህን ከባድ ፈተና ነበር አይንስታይን የተጋፈጠው። አንድ ሳምንት የፈጀው ይህ የመግቢያ ፈተናም በሶሥተኛው ሳምንት ነበር ውጤቱ የተገለጨው። ከ300 ተማሪዎች ውስጥም በዲግሪ ፕሮግራም እንዲታቀፉ የሚፈቀድላቸው ከመቶ ለማይበልጡት በመሆኑ ፍክክሩ እጅግ ከባድ ነበር። የተፈታኝ ተማሪዎችም ውጤት አንድ አንድ እያል መለጠፍ ተጀመረ ከማትስና ከፊዚክስ የሰቃዮች ሰቃይ የነበረው አንስታይን ነበር። የሁለተኛ ደረጃ ትምህርቱን ያቋረጠው፣ የማትሪክ ፈተና ያልወሰደው አንስታይን በማትሪክ ውጤታቸው አንቱታን ያተረፉ የሲውዘር ላንድ ተማሪዎችን ከእግሩ ስር አሰልፏቸዋል። ይሁን እንጂ ይህን መሰሉ የሰቀላ ውጤት በሌሎች የትምህርት አይነቶች ላይ ሊደግም ግን አልተቻለውም ነበር። አልበርት አንስታይን ተወልዶ ያደገው በጀርመን ነው ፈረንሳይኛን ቋንቋ መሆኑን ከማወቅ የዘለለ እውቀት አልነበረውም። በሰዎች ትልቅ ግምት የሚሰጣቸው አለባበስና ፀጉር አበጣጠር በእርሱ ዘንድ ተራ ነገሮች ናቸው። ፀጉሩም ቢሆን ሁሌም ጨፍራራ ነበር። ብሎም የምርምር ስራዎቹን ወደ እንግሊዘኛ የሚለውጡለት ጓደኞቹ ነበሩ። ብሎም ልታሪክ ትምህርትና ለጂኦግራፊ ትምህርት ንቁ ስላልነበር ወደ ኮሌጅ ለመግባት ያደረገው ጥረት ሳይሳካ ቀረ። በፈተና መውደቁን የሰሙት አባቱ ሄርማን እና እናቱ ፓውሊን አንስታይንን በቶሎ ወደ ሚላን እንዲመጣ አደረጉት። በአንድ በኩል ልጃቸው ትምህርቱን እንዲያጠናቅቅ ቢመክሩትም አሻፈረኝ ብሏችው ነበርና ብዚህ ሁኔታ መቆየቱ አሳስቧችዋል። በሌላ በኩል ደግሞ ከዙሪክ ፖሊ ቴክኒክ ኮሌጅ መሰናበቱ አሳዝኗቸዋል። በመጨረሻ አንስታይን ጉዞውን ከሲውዘር ላንድ ወደ ጣሊያኗ ሚላን አደረገ። ከወላጆቹም ጋር ተገናኘ። ወላጆቹም የሁለተኛ ደረጃ ትምህርቱን በሚላን እንዲያጠናቅቅ ቢመክሩትም እሱግን አሻፈረኝ አለ። አሁንም ምኞቱ ያለው በታላቁ የዚውዘርላንድ ኮሌጅ (ዙሪክ ፖሊ ቴክኒክ) ላይ እንደሆነ በጠንካራ አንደበቱ ገለፀላቸው። አንስታይንን እንደገና ወደ ሲውዘርላንድ ላኩት። አንስታይን አሁን አንድ ነገር ማድረግ እንዳለበት አላጣውም። በዚህ ኮሌጅ ገብቶ ለመማር የመግቢያ ፈተናውን ማለፍ ይጠበቅበታል። ፈተናውን በሚገባ ለማለፍ ደግሞ የሁለተኛ ድረጃ ትምህርቱን ማጠናቅቅ እንዳለበርት ተገንዝቧል። በመሆኑም ከዙሪክ ከተማ ብዙም ወደማትርቀው አይራው ከተማ አመራ። በአይራው ከተማ ውስጥ በምትገኘው የካንቶሊክ ት/ቤት ተመዝግቦ ያቃረጠውን የሁለተኛ ደረጃ ትምህርቱን ቀጠለ። በዚህ ት/ቤት ታሪክ ታይቶም ተሰምቶም በማይታወቅ ስኬት ከፍተኛ ውጤት በማምጣት ትምህርቱን አጠናቀቀ። በ1986 አንስታይን በዙሪክ ፖሊ ቴክኒክ ኮሌጅ ገብቶ ለመማር የሚያስችለውን ፈተና እንደገና ወሰደ። "ከትላንት እንማራለን፣ ዛሬን እንኖራለን፣ ስለነገም ተስፋ እናደርጋለን" የሚለው አንስታይን በመጨረሻ ህልሙን እውን አድርጎ በኮሌጁ ለመታቀፍ በቃ። የኮሌጅ ቆይታው በጣም አስገራሚ የነበረ ሲሆን ብዙ ጊዜውንም ክፍል ገብቶ ከመማር ይልቅ በቤተ-ሙከራ ጅፍሎች ውስጥ ማሳለፍ ይመርጥ ነበር። ገና ኮሌጅ በገባ በመጀመሪያው ሴሜስተር ላይ ሳይንሳዊ ጥናት በማካሄድ አድናቆትን ያገኘው አንስታይን የተፈጥሮ ሳይንስ ትምህርትን የሚያፈቀረው ለንድፈ ሃሳብ (ቴዮሪ) ሳይሆን ለተግባራዊ አጠቃቀም ነበር። በርግጥ አንድ ተግባራዊ ውጤት ያለውን ሳይንሳዊ ጥናት ላማካሄድ ቲዮሪ መሰረታዊ መነሻ ማሆኑ አይካድም አንስታይን ግን 10 በመቶ ጊዜውን ለጥናት 90 በመቶውን ደግሞ ለተግባራዊ ምርምር ነበር የሚያውለው። የ16 አመት ልጅ ግሩም የሳይንስ ምርምር አደረገ ሲባል ቢደመጥ ማን ያምናል። ነገሩ ግን እውነት ነው አንስታይን በ16 አመቱ ነበር ኢተር በማግኔት መግነጢሳዊ ሃይል ውስጥ ሲያልፍ የሚኖረውን ባህሪይ ያጠናው። በዚያው ኮሌጅ ውስጥ የተለያዩ ሽልማቶን የተቸረው አንስታይን ነበር። በ1890 የኮሌጁ የወርቅ ሜዳሊያ ተሸላሚ በመሆን የኤልክትሪክ ምህንድስና ድግሪውን ጫነ። በመረቃው ወቅት የደስታው ተካፋይ በመሆን ከሚላን ተነስተው ዙሪክ የደረሱት እናቱ ፓውሊን አባቱ ሄርማን ደስታቸው እጅግ ሀያል ነበር። አብራው ደግሞ አንዲት የሲውዘርላንድ ዜግነት ያላት ተመራቂ ትገኛለች። ሜሊቫ ሜሪክ በመባል የምትጠራው ይህቺ ወጣት ከአንስታይን ጋር ስትማር የነበረችና ትምህርት ያገናኛቸው ፍቅረኛሞች ናቸው። የአንስታይን የእድሜ ልክ ጓደኛ የነበረው ኢንጂነር ማይክል ቢሶ የተገኘው ከዚሁ ኮሌጅ ነው። የምረቃ ስነ-ስርአቱ አምሮና ደምቆ ኢንጂነር አልበርት አንስታይንም ካባና ወርቁን አጥልቆ ነበር የተጠናቀቀው። ቀሪው ምርቃት ደግሞ የተካሄደው በሜሊቫ ሜሪክ ቤተሰቦች ውስጥ ነበር። የጀርመን ሰዎች
48762
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A3%E1%8A%83%E1%8A%A2%20%E1%8A%A5%E1%88%9D%E1%8A%90%E1%89%B5
ባኃኢ እምነት
ባሃይ እምነት በተለይ በመሥራቹ ባኃኦላህ ጽሑፎችና ትምህርቶች ላይ በ1855 ዓም በፋርስ የተመሠረተ አነስተኛ ሃይማኖት ነው። በዓለም ዙሪያ ከ5 እስከ 7 ሚሊዮን አማኞች ሲኖሩት ባሃዮች በአንዳችም አገር የመንግሥት ሃይማኖት ወይም የሕዝብ ብዛት ከቶ ሆነው አያውቁም። በኢትዮጵያም ቁጥራቸው 27 ሺህ የሆኑት ባሃይ አማኞች ይኖራሉ። የባሃይ (ፋርስኛ፦ /በሃኢ/ «የክብር») እምነት መነሻ ከሺዓ እስልምና ውስጥ ይቆጠራል። በሺዓ ውስጥ፣ እንዲሁም በፋርስ አገር ያብዛኞቹ ክፍል ውስጥ፣ «የአሥራሁለተኞቹ ወገን» ሲባሉ ይሄ ማለት የነቢዩ መሐመድ 12ኛው ተከታይ ወራሽ ወይም ኢማም፣ ሙሃመድ አል-ማህዲ፣ በ5ኛው አመተ እድሜ በ866 ዓም ሳይሞት እንደ ተሰወረ፣ ወደፊትም በመጨረሻ ቀናት ለአለም ፍጻሜው ትግል፣ እርሱ ከኢሳ (ኢየሱስ) ጋር ይታያል የሚል የአብዛኞቹ ሺዓዎች ጽኑ እምነት ነው። ይህም እምነት በእስልምና ትንቢቶች ላይ ይመሠረታል። «የ12ኞቹ ወገን» አማኞች እንግዲህ ከ866 ዓም ጀምረው ለዚሁ ማህዲ ዳግመና እንዲመልስ ጠብቀዋል። በ1816 ዓም በፋርስ፣ አህመድ ሻይኽ የተባለ መምህር የሻይኺስምን እንቅስቃሴ መሠረተ፣ ይህም ወገን በተለይ የተነበየ ማህዲን ስለ ማግኘት ልዩ ትኩረት ይሰጥ ነበር። በሻይኽ አህመድ ተከታይ በሲዪድ ካዚም ዕረፍት በ1836 ዓ.ም.፣ የሻይኺስም አማኞች በመላው ፋርስ ማህዲውን ለማግኘት ወጥተው፣ አንድ «ሲዪድ አሊ ሙሐመድ» የተባለ ወጣት አገኝተው «እኔ ለማህዲው መንፈሳዊው በር (ወይም ባብ) ነኝ» አላቸው። ሰውዬውም ከዚያ ጀምሮ «ባብ» በመባል ታውቆዋል፣ እንቅስቃሴውም «ባቢስም» ይባል ጀመር። ከትንሽ ጊዜ በኋላ ባብ እራሱ የተሠወረው ማህዲ እንደ ነበር ለተከታዮቹ አዋጀ፣ ከዚያም በኋላ ባብ «የአዲሱ ዘመን ነቢይ» በመጨረሻም «የአምላኩ ክስተት» መሆኑን በአዋጆች ገለጸ። ከዚህስ በኋላ የፋርስ ባለሥልጣናት ከቁርዓን በሺርክ እንደ ወጣ እንደ ረባሽ ወይም ሀረጤቃ ቆጥረውት አሠሩትና በ1842 ዓም ይሙት በቃ ፈረዱበት። ባብ «የአዲሱ ዘመን ነቢይ» እየተባለ፣ «የአምላኩ ክስተት ሊመጣ ነው» ስለ ነበየ፣ ከማረፉ ቀጥሎ ቢያንስ ሃያ ሰዎች ደግሞ «እኔ የተነበየው የአምላኩ ክስተት ነኝ» ብለው አሳወቁ። ሚርዛ ሁሰይን አሊ-ኑሪ፣ ወይም ባሃኦላህ ከባቢስም አማኞች አንዱ ሆኖ የፋርስ ባለሥልጣናት ካሠሩት መካከል ነበር። ከእስር ቤት ሲወጣ ከፋርስ በስደት ወደ ኦቶማን መንግሥት ተባረረ፤ በዚያም አገር የባቢስም አማኞች ቅሬታ መሪና የእምነት ጽሑፎች ደራሲ ሆነ። በ1855 ዓም ባሃኦላህ የተነበየው «የአምላኩ ክስተት» እንደ ነበር ያወራ ጀመር፣ ከዚህም በኋላ አዲሱ ሃይማኖት «ባቢስም» ሳይሆን «ባሃይ እምነት» በመባል ይታወቅ ጀመር። ባሃኦላህ ደግሞ «እኔ የአምላኩ ክስተትና የተመለሰው ኢየሱስ ክርስቶስ ነኝ» የሚሉ ደብዳቤዎች ለሮሜ ፓፓ፣ ለንግሥት ቪክቶሪያ፣ እንዲሁም ለፈረንሳይ፣ ሩስያ፣ ኦስትሪያ-ሀንጋሪ፣ ጀርመን ወዘተ. መሪዎች ይልክ ነበር። ባሃኦላህ በ1884 ዓም ካረፈ በኋላ፣ ልጁ አብዱል-ባሃ የባሃይ እምነት እንቅስቃሴ መሪ እስከ 1914 ዓም ድረስ ሆነ። በ1914 ዓም የአብዱል-ባሃ ልጅ-ልጅ፣ ሾጊ ኤፈንዲ፣ እስከ 1949 ዓም ድረስ መሪነቱን ወረሰው። በነዚህ ዓመት በባሃኦላህ ተወላጆች መካከል ብዙ ክርክሮችና ችግሮች ነበሩ፤ ብዙዎቹም በአብዱል-ባሃ ወይም በሾጊ ኤፌንዲ ቃል ከእንቅስቃሴው ተወገዙ። በ1949 ዓም ሾጊ ኤፈንዲ ያለ ወራሽ ሲያርፍ፣ የባሃይ መሪዎች ከዚያ ወዲያ ማናቸውም አንድያ ላይኛ መሪ እንዳይኖርባቸው ወሰኑ። ከ1955 ዓም ጀምሮ የባሃይ እምነት ላይኛ ሥልጣን በሃይፋ፣ እስራኤል የሚገኘው የባሃይ እምነት አለም አቀፍ ፍርድ ቤት ሆኖአል፣ በብዙ አገራት ውስጥ ብዙ በጎ አድራጎት የሚፈጽም ሰላማዊ ሃይማኖት ሆኖአል። የሾጊ ኤፈንዲ መበሊት ሩሒዪህ ኻኑም ከባሃይ እምነት አለቆች አንድዋ ሆና ኢትዮጵያንም በ1961 ዓም በጎበኘችው ጊዜ፣ ንጉሠ ነገሥት በሰላማዊነት ተቀበሉአት። በባሃይ እምነት ዘንድ፣ የእምነቱ መሥራች ባኃኦላህ እንደ «የአምላኩ ክስተት» እና «የተመለሰው ኢየሱስ» እስካሁን ድረስ ይታያል። «ባብ» ደግሞ በባሃይ እምነት ውስጥ በዮሐንስ መጥምቁና በኤልያስም መንፈስ የመጣ ነቢይ እንደ ነበር ይታመናል። «የአምላኩ ክስተት» በየሺሁ ዓመታት ያህል ከሰማይ እንደሚላክ ይታመናል፤ ከባኃኦላህ ቀድሞ በታሪክ የተላኩት «የአምላክ ክስተቶች» አዳም፣ ኖኅ፣ ክሪሽና፣ ሙሴ፣ አብርሃም፣ ዞራስተር፣ ጎታማ ቡዳ፣ ኢየሱስና ሙሀመድ ይጠቀላሉ። ከባሃኦላህ ዘመን ከአንድ ሺህ አመት በኋላ፣ ወደፊት የሚከተለው «የአምላኩ ክስተት» እንደሚደርስ ይታመናል። ዕለተ ደይን ወይም የፍርድ ቀን በባሃይ እምነት ዘንድ በዓለም ፍጻሜ የሚደርስ ሳይሆን፣ በየሺሁ አመታት «የአምላኩ ክስተት» በተላከበት ሰዓት በመንፈሳዊነት የሚከሠት ድርጊት ይቆጠራል። እንዲሁም የሙታን ትንሳኤ በባሃይ እምነት ዘንድ የሰውነት ትንሳኤ ሳይሆን መንፈሳዊ ትንሳኤ በተሻለ ዓለም ወይም ህልውና እንደሚሆን ይታመናል። ማናቸውም ዝሙት ወይም አረቄ መጠጣት በባሃይ እምነት በፍጹም ክልክል ነው፣ ለባሃኦላህ ትምህርቶች ተቃራኒ የሆኑ ሥራዎች ይባላሉ። ከባሃይ እምነት ኢላማዎች መካከል፣ የሰው ልጆችን ሁሉ በአንድነት፣ በአንድ ሰላማዊነት፣ በአንድ አስተዳደር፣ በአንድ ትምህርት፣ ሃይማኖቶቹንም ሁሉ በአንድ ሃይማኖት በመሲሃቸው በባሃኦላህ ትምህርት ስር ለማዋኸድ ዋናዎቹ ኢላማዎች ናቸው። ከዚህም በላይ የሰው ልጆችን ሁሉ በአንድ ቋንቋ ለማዋኸድ ይመኛሉ፤ ሆኖም ስለዚሁ ቋንቋ ጸባይ የቱ አይነት ቋንቋ እንደሚሆን ምንም ስምምነት ገና አይኖርም። የፋርስ ታሪክ
50224
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%89%A1%E1%8A%90%20%E1%8C%B4%E1%8C%A5%E1%88%AE%E1%88%B5
አቡነ ጴጥሮስ
ብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ ቤተክርስቲያን በአደራነት የሰጠቻቸውን ኃላፊነት ለመወጣት ሕዝበ ክርስቲያኑን በጸሎታቸው እየደገፉ በትምህርታቸው እያበረቱ በማስተዳደር ላይ እንዳሉ በ፲፱፳፰ ዓ.ም. አረመኔው የኢጣልያ ፋሺስት በግፍ ሀገራችንን ለመውረር ክተት ሠራዊት ምታ ነጋሪት በማለት ባሕርን አቋርጦ መጣ ፡፡ አጭር የጀግንነት ታሪካቸውን ዝቅ ብለው ቪዲዮ ክሊፕ ላይ ማዳመጥ ይችላሉ ። ቅድስት ቤተ ክርስቲያን በሀገር በመጣ ወራሪ ቀጥተኛ ተጠቂናትና ሊቃውንቷ፣ ገዳማትና አድባራቷ እንዲሁም ንዋያተ ቅድሳቷ በወራሪው የኢጣልያ ኃይል ይጨፈጨፉና ይቃጠሉ ገቡ ፡፡ ይህ ግፍ በዕውቀት ኮትኩታ ባሳደገቻቸው ቅድስት ቤተ ክርስቲያን ላይ ሲፈጸም ያዩት ብፁዕነታቸው ወራሪውን ኃይል ከኢትዮጵያውያኑ አርበኞች ጋር በመሆን በጸሎት ሊዋጉት ወሰኑ ፡፡ በመጀመሪያ የወቅቱ የሀገሪቱ መሪ ግርማዊ ንጉሠ ነገሥት በሰሜኑ የሀገሪቱ ክፍል ከአረመኔው ፋሺስት ጦር ጋር በመፋለም ላይ የነበረውን አርበኛ ለማበረታታት ወደ ማይጨው በሔዱ ጊዜ ብፁዕነታቸው ተከትለው ሔዱ፡፡ ይሁን እንጂ ንጉሡም ሆኑ ብፁዕነታቸው ከሠራዊቱ ጋር ተቀላቅለው ብዙም ሳይቆዩ የጠላት ጦር በመርዝ የታገዘ ጥቃት በስፋት በመክፈቱ የኢትዮጵያ ሠራዊተ ወደ ኋላ እንዲያፈገፍግ ሆነ፡፡ በዚህም የተነሣ ንጉሡ ወደ አዲስ አበባ ሲመለሱ ብፁዕነታቸውም አብረው ተመለሱ ፡፡ እዚሁ እሞታለሁ ብለው እንቢ ያሉት ንጉሡ ወደ ኢትዮጵያ እንዲመለሱ ከሌሎች አባቶች ጋር ብፁዕነታቸው ያደረጉት ሚና ቀላል እንዳልነበር ይነገራል ፡፡ በበለጠ ለመረዳት ይህን ይመልከቱ ቆራጥ ውሳኔያቸው ይሁን እንጂ በጠላት የግፍ ጥቃት ክፉኛ ያዘኑት ብፁዕነታቸው በአዲስ አበባ ለመቀመጥ አልፈቀዱም፡፡ በታላቁ የደብረ ሊባኖስ ገዳም ተሰባስበው የቤተ ክርስቲያን አምላክ እግዚአብሔር በኢትዮጵያውያን ላይ የመጣውን ችግር እንዲያስታግስ በጸሎት እየለመኑ ወደ ነበሩት አባቶችና አርበኞች በመሄድ ለሀገርና ለነጻነት መሞት ቅዱስ ተግባር መሆኑን በመስበክ ሁሉም እንዲጋደሉ ማሳሰብ እና ማትጋት ጀመሩ፡፡ ምንም እንኳን ድልን ባይቀዳጅም በእርሳቸው ስብከት የተነሣሡት አርበኞችም ወደ አዲስ አበባ በመምጣት ጠላትን ወግተዋል፡፡ በዚህ ጊዜ ብፁዕነታቸውም አብረው ነበሩ፡፡ ያጋጠማቸው እክል ብፁዕነታቸው የነበሩበት የአርበኞች ጦር ወደ አዲስ አበባ ቢመጣም ድል ላለመቀዳጀቱ ምክንያቱ የመረጃ ልውውጥ ክፍተት እንደነበር ይነገራል፡፡ ይኸውም “የሰላሌ አርበኞች” ተብሎ የሚታወቀው፣ በነደጃዝማች አበራ ካሣ ይመራ የነበረውና በደብረ ሊባኖስ ጫካዎች ውስጥ መሽጎ የነበረው አርበኛ ጦር በሸንኮራ በኩል ከነበረውና በደጃዝማች ፍቅረ ማርያም ይመራ ከነበረው አርበኛ ጦር፣ በምዕራብ በኩል ከነበረውና በደጃዝማች ባልቻ አባ ነፍሶ ይመራ ከነበረው አርበኛ ጦር ጋር በአንድ ጊዜ ተንቀሳቅሶ አዲስ አበባ ላይ ወንበሩን አደላድሎ የተቀመጠውን የግራዚያኒን ጦር ሊወጋ ይነጋገራል፡፡ ይሁን እንጂ በስምምነቱ መሠረት ሦስቱም የጦር ኃይል ምታ ነጋሪት ክተት ሠራዊት ብሎ ወደ አዲስ አበባ ቢንቀሳቀስም በሦስቱም አቅጣጫ በአንድ ጊዜ ባለ መድረሱ በጠላት ላይ ያደረሰው ጉዳት ቀላል የሚባል ባይሆንም በተናጠል እየተመታ ወደ መጣበት ተመለሰ፡፡ በመጀመሪያ በኮተቤ በኩል የደረሰው የደጃዝማች ፍቅረ ማርያም ጦር ነበር፡፡ ይህ ጦር የካ ሚካኤል ላይ ሲደርስ ተመትቶ ተመለሰ፡፡ የጠላት ጦር የደጃዝማች ፍቅረ ማርያምን ጦር ወደ መጣበት መልሶ ወደ አዲስ አበባ ሲመለስ የደጃዝማች ባልቻ ጦር በባቡር ጣቢያ በኩል መጣሁ አለ፡፡ እሱንም መትቶ መለሰ፡፡ በመጨረሻ ደግሞ የደጃዝማች አበራ ጦር በእንጦጦ በኩል አድርጎ መጣ ፡፡ እሱም በጠላት ጦር ተመትቶ ተመለሰ ፡፡ የመጨረሻ ውሳኔያቸው በዚህ ዓይነት ሦስቱም ኃይሎች በአንድ ጊዜ ባለማጥቃታቸው ወደየመጡበት ሲመለሱ ከሰላሌ አርበኞች ጋር የነበሩት ብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ ጠላት ከኢትዮጵያውያኑ ነጥቆ አገሬ ከተማዬ ብሎ በመቀመጥ በመላ ሀገሪቱ የሚያካሒደውን ጭፍጨፋ የሚመራባትንና ትእዛዝ የሚያስተላልፍባትን ከተማ አዲስ አበባን ትተው ለመሄድ አልፈቀዱም፡፡ በመሆኑም “ብችል በኢትዮጵያውያን ላይ እያደረሰ ያለውን ግፍ በቅርብ ርቀት ሆኖ የሚመለከተውን ሕዝብ በማትጋት በጠላት ላይ እንዲነሳ አደርጋለሁ፤ ካልሆነ ደግሞ እዚሁ እሞታለሁ” ብለው ከአርበኞች ተነጥለው በአዲስ አበባ ቀሩ፡፡ ሰማዕቱ ጴጥሮስ ይሁን እንጂ ጠላት በመላ ከተማዋ ባሰማራቸው በርካታ ባንዳዎች መካከል ብፁዕነታቸው እንዳሰቡት ሊንቀሳቀሱ አልቻሉም፡፡ በመጨረሻ እዚሁ ከተማ ተሰውሬ መኖር አልፈልግም፤ ወደ ገጠር ፊቴን አልመልስም በማለት ሐምሌ 22 ቀን 1928 ዓ.ም በወቅቱ የኢጣሊያ እንደራሴ ለነበሩት ራስ ኃይሉ እጃቸውን ሰጡ፡፡ እራስ ኃይሉም ወዲያውኑ ለግራዚያኒ አሳልፈው ሰጧቸው፡፡ ብፁዕነታቸው በተጠቀሰው ቀን እጃቸውን ከሰጡበት ጊዜ ጀምሮ በጠላት የጥይት እሩምታ በሰማዕትነት እስካለፉበት ጊዜ ድረስ የነበረውን ሂደት ኮርየሬ ዴላሴራ የተባለው የጋዜጣ ወኪል እና የምስራቅ አፍሪካ ዜና መዋዕለ አዘጋጅ የነበረው ፓጃሌ የተባለ ጋዜጠኛ እ.ኤ.አ ሰኔ 15 ቀን 1936 ዓ.ም አዲስ አበባ በነበረ ጊዜ በብፁዕነታቸው የተሰጠውን ፍርድና የተፈፀመውን ግድያ ባየው እና በተመለከተው መንገድ እንደሚከተለው ጽፎ ነበር፡ ሐምሌ 22 ቀን 1928 አቡነ ጴጥሮስ ተይዘው ወደ ግራዚያኒ ቀረቡ ፡፡ በዚህ ጊዜ አቡነ ቄርሎስ የተባሉት “ግብፃዊ ጳጳስ ቀርበው ለእስክንድሪያው መንበረ ፓትርያርክ ምክር ቤት ሳታሰማ በአቡነ ጴጥሮስ ላይ አንዳች ነገር ማድረግ አይገባህም” ሲሉ ለግራዚያኒ ነገሩት ፡፡ ምክንያቱም ይላሉ አቡነ ቄርሎስ “አቡነ ጴጥሮስ ታላቅ ሰው ናቸው፡፡ በመሰረቱ ሊያዙ ባልተገባ ነበር፡፡ ከተያዙ ደግሞ ልትገላቸው ትችላለህ፡፡ ነገር ግን በእርሳቸው ላይ የምታደርገውን ነገር ሁሉ ለእስክንድሪያው መንበረ ፓትርያርክ ምክር ቤት ሳታሰማ ምንም ማድረግ አይገባህም” አሉት፡፡ አቡነ ቄርሎስ ይህን ማለታቸው በዲፕሎማቲክ ደረጃ ለዓለም ለማሰማት እና የአቡነ ጴጥሮስን ህይወት ለማትረፍ አስበው እንደነበር ግልጽ ነው፡፡ ነገር ግን ግራዚያኒ ይህ የአቡነ ጴጥሮስ የሞት ፍርድ እንኳንስ እስከ ግብፅ ከአዲስ አበባ ውጪ እንኳን ከመሰማቱ በፊት በግማሽ ቀን እንዲፈፀም ትዕዛዝ አስተላለፈ፡፡ በእርግጥ ምንም እንኳን ከመገደል ባያመልጡም ብፁዕነታቸው እንደተያዙ ንቡረ ዕድ ተክለሀይማኖት/አዲስ ተክሌ/ና ሌሎች ሊቃውንት ወደ አቡነ ጴጥሮስ ዘንድ በመሄድ ማልደዋቸው ነበር ይባላል፡፡ ብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ ቁመታቸው ረዘም፣ ፊታቸው ዘለግ ያለ፣ መልካቸው ጠየም ያለ፣ አዋቂነታቸው እና ትህትናቸው ከገፃቸው የሚነበብ ሲሆን በዚህ ጊዜ ለብሰውት የነበረው ልብስ ጵጵስና ጥቁር ካባ ያውም በጭቃ የተበከለ ነበር ፡፡ በዚህ ሁኔታ ብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ ወደ ችሎት ቀረቡ፡፡ ለፍርድም የተሰየሙት ዳኞች ሦስት ሲሆኑ እነዚህም የጣሊያኖች የጦር ሹማምንት ናቸው፡፡ የመካከለኛው ዳኛ ኮሎኔል ነበር፡፡ የቀረበባቸውም ወንጀል ሕዝብ ቀስቅሰዋል፣ እራስዎም ዐምፀዋል፣ ሌሎችንም እንዲያምፁ አድርገዋል የሚል ነበር፡፡ ዳኛውም “ካህናቱም ሆኑ የቤተ-ክህነት ባለሥልጣኖች ሊቀ ጳጳሱ አቡነ ቄርሎስም የኢጣሊያንን መንግሥት ገዢነት አምነው አሜን ብለው ሲቀበሉ እርስዎ ለምን ዐመፁ? ለምን ብቻዋን አፈንጋጭ ሆኑ?” ሲል ጠየቃቸው፡፡ አቡነ ጴጥሮስም የሚከተለውን መለሱ፡፡ “አቡነ ቄርሎስ ግብፃዊ ናቸው፤ ስለ ኢትዮጵያና ኢትዮጵያውያን የሚገዳቸው ነገር የለም፡፡ እኔ ግን ኢትዮጵያዊ ነኝ፡፡ ሐላፊነትም ያለብኝ የቤተ ክርስቲያን አባት ነኝ፡፡ ስለዚህ ስለ ሀገሬና ስለ ቤተክርስቲያኔ እቆረቆራለሁ፡፡ ከዚህ በቀር ለእናንተ ችሎት የማቀርበው ነገር የለኝም፡፡ ለፈጣሪዬ ብቻ የምናገረውን እናገራለሁ፡፡ እኔን ለመግደል እንደወሰናችሁ ዐውቃለሁ፡፡ ስለዚህ በእኔ ላይ የፈለጋችሁትን አድርጉ፡፡ ግን ተከታዮቼን አትንኩ” አሉ፡፡ “ይህንንም ብለው በጥይት ተደብድበው ሲገደሉ እንዲያይ ተጋብዞ ለተሰበሰበው ሕዝብ የሚከተለውን ሕያው መልእክት አስተላለፉ “አረማዊ የሆነው የፋሺስት መንግሥት ቤተ-ክርስቲያንን ለማቃጠል፣ ሕዝበ ክርስቲያንን ለመግደል፣ ሃይማኖትን ለማጥፋት፣ ታሪካችንን ለማበላሸት የመጣ ነው እንጂ በጎ ለመሥራት እውነተኛ ፍርድ ለመስጠት ስላልመጣ ለዚህ ለግፈኛ አትገዙ፡፡ ስለ ውድ ሀገራችሁ፣ ስለ ቀናች ሃይማኖታችሁ ተከላከሉ፡፡ ነፃነታችሁ ከሚረክስ ሙታችሁ ስማችሁ ቢቀደስ ታላቅ ዋጋ ያለው ክብር ታገኛላችሁ፡፡ የኢትዮጵያ ሕዝብ ለዚህ ለጠላት እንዳይገዛ አውግዣለሁ፤ የኢትዮጵያ መሬት ጠላትን ብትቀበል የተረገመች ትሁን፡፡ በፈጣሪዬ በኢየሱስ ክርስቶስ ስም የተገዘተች ትሁን፡፡” ጋዜጠኛው ይቀጥላል፡፡ “እኒህ ጳጳስ ሐቀኛ ነበሩ፡፡ ነገር ግን ለኢጣሊያ ለጋስዮን ታዝዞ የመጣው አስተርጓሚ ዳኞች የሚሉትን ብቻ ከማስተርጎም በቀር ጳጳሱ የሚናገሩትን ሐቀኛ ንግግር አላስተረጎመም፡፡ እኔ እንኳን የሰማሁት በአዲስ አበባ ለሠላሳ ዓመት የኖረው የእቴጌ ሆቴል ሐላፊ የነበረው የግሪክ ዜጋ ማንድራኮስ አጠገቤ ተቀምጦ ስለ ነበር የተናገሩትን ሁሉ ስለ ገለጠልኝ ነው፡፡ እኔ እንደ ሰማሁት ፍርዱን ለመስማት በብዛት የተሰበሰቡት ጣሊያኖችና ታዝዞ የወጣው የአዲስ አበባ ሕዝብ ሐቀኛ የሆነውን ንግግራቸውን ቢሰሙ ኖሮ ልባቸው ይነካ ነበር” ይላል፡፡ ሆኖም አስተርጓሚው በጳጳሱ ላይ ተፅዕኖ ስላሳደረባቸው እውነተኛ ንግግራቸው ሳይገለጥ ቀረ፡፡ ቀጥሎም ብፁዕነታቸው በፍርድ ችሎት ላይ እንዳሉ ሕዝቡ ሁሉ ስለ ርሳቸው እያዘነ ሳለ መስቀላቸውን አውጥተው እየፀለዩ ሕዝቡን ባረኩ ፡፡ ወዲያው የሞታቸው ፍርድ ሲሰማ ሕዝቡ በኢጣልያ የእጅ ሰላምታ ዓይነት እጁን እንዲያነሳ ታዘዘ ፡፡ በዚያን ጊዜ አቡነ ጴጥሮስ የሞታቸው ሰዓት መድረሱን ዐውቀው ሰዓታቸውን ከኪሳቸው አውጥተው ተመለከቱ ፡፡ ሰዓቱም 5፡15 ነበር ፡፡ በዚህ ጊዜ ሁሉ ምንም ፍርሃት አይታይባቸውም ነበር፡፡ የሞታቸውን ፍርድ ያነብ የነበረው ኢጣሊያዊ ዳኛ ግን ይንቀጠቀጥ ነበር ፡፡ ታላቅ ፍርሃትም በፊቱ ላይ ይታይ ነበር፡፡ ሐምሌ ፳፪ ቀን ፲፱፳፰ ፤ ፭፡፲፭ ሰዓት ይሙት በቃ የተፈረደባቸው ብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ በችሎት ፊት ለብዙ ሰዓታት ቆመው ስለዋሉና ደክሞአቸው ስለነበር ለመቀመጥ ፈልገው ዳኛውን በትሕትናና በፈገግታ ጠየቁት ፡፡ እንዲቀመጡም ፈቀደላቸው ፡፡ በመጨረሻም የሞታቸው ፍርድ ከተነበበ በኋላ የፈረዱባቸውን ዳኞች ጸልየው በመስቀላቸው ባረኩዋቸው ፡፡ ብፁዕነታቸው እስከ መቃብር አፋፍ ድረስ የፍርሃትና የድንጋጤ ምልክት ያይደለ ከልብ የሆነ ፍጹም ቆራጥነት ይታይባቸው ነበር፡፡ የሀገራቸው በጠላት መወረር፣ የሕዝባቸው መገደልና መታሰር፣ የቤተ ክርስቲያናቸው መደፈር እስከ ሞት ያደረሳቸው እኒህ እውነተኛ ጳጳስ ለመገደል ሲወሰዱ ጥይት አልፎ ሌላ ሰው እንዳይጎዳ ግንብ ይፈለግ ጀመር፡፡ ሩቅ ባለመሔድ ከመካነ ፍትሑ 10 ሜትር ርቆ ግንብ ያለው መግደያ ቦታ ተገኘና ወደዚያ ተወሰዱ ፡፡ ከገዳዮቹም አንዱ “ፊትዎን ለመሸፈን ይፈልጋሉን?” ሲል ጠየቃቸው ፡፡ “ይህ የአንተ ሥራ ነው” ሲሉ ብፁዕነታቸው መለሱ ፡፡ ከመግደያውም ቦታ እንደደረሱ ወንበር ቀረበላቸውና ፊታቸውን ወደ ግንቡ ጀርባቸውን ወደ ሕዝቡ አድርገው እንዲቀመጡ ሆኑ ፡፡ ከዚያ በኋላ ስምንት ወታደሮች በስተጀርባቸው ሃያ ርምጃ ርቀው ተንበርክከው በተጠንቀቅ ቆሙ ፡፡ ወዲያው አዛዡ “ተኩስ” በማለት ትእዛዝ ሲሰጥ ስምንቱም ተኩሰው መቱዋቸው ፡፡ ግን በስምንት ጥይት ሳይሞቱ ቀሩ ፡፡ መሞታቸውንና አለመሞታቸውን ለማረጋገጥ ዶክተር ተጠራ ፡፡ ዶክተሩም እንዳልሞቱ አረጋገጠ ፡፡ ከዚያም ሌላ ወታደር በሦስት የሽጉጥ ጥይት ራስ ቅላቸውን መትቶ ገደላቸው ፡፡ ብፁዕነታቸው የተገደሉበት ቦታ መኻል አዲስ አበባ ዛሬ መታሰቢያ ሐውልታቸው ቆሞ በሚገኝበት ቦታ አካባቢ ነው፡፡ “የብፁዕነታቸው አስክሬን ማንም እንዳይወስደው በአስቸኳይ ከአዲስ አበባ ውጭ ማንም በማያውቀው ቦታ በምሥጢር እንዲቀበር ተደረገ ፡፡ በዚያች ሌሊት በአዲስ አበባ ውስጥ በየቤቱ ልቅሶና ዋይታ ሆነ ፡፡” ይህ ጋዜጠኛ የሰጠው ምስክርነት የብፁዕ አባታችን አቡነ ጴጥሮስን የመሪ ሀገር ወዳድነትና የኢትዮጵያን ሕዝብ ታጋሽነትና ጀግንነት ሲያረጋግጥ ይኖራል ፡፡ የብፁዕነታቸውን በድን በተመለከተ አንዳንድ የቤተ ክርስቲያናችን አባቶች ቅዱሳን መላእክት የጻድቃንን በድን እያመጡ እንደሚያስቀምጡበትና በውስጡ የሚቀመጥ አስክሬን እንደማይፈርስ ወደሚነገርለት አቡነ መልከ ፄዴቅ ዋሻ /ሰሜን ሸዋ/ መላእክት ወስደው እንዳስቀመጡትና በዚያ እንደታዬ ይናገራሉ ፡፡ በተጨማሪም ደራሲና ጋዜጠኛ ጳውሎስ ኞኞ “አቡነ ጴጥሮስ እንዴት ሞቱ?” ሲል ሙሴ ፓይላክን ጠይቋቸው እርሳቸውም የሚከተለውን ተናግረዋል ፡፡ “አቡነ ጴጥሮስ የተገደሉ ዕለት እዚያው ነበርኩ ፡፡ መጀመሪያ በእጃቸው ይዘውት የነበረውን መጽሐፍ ቅዱሳቸውን ተሳለሙት ፡፡ ቀጥለውም በያዙት መስቀል አማትበው ሕዝቡን ባረኩ ፡፡ የኪሳቸውንም ሰዓት አውጥተው ካዩ በኋላ መልሰው ከኪሳቸው ከተቱት ፡፡ ወዲያው ወታደሮች በሩምታ ተኩሰው ገደሉዋቸው ፡፡ ይህ እንደ ሆነ አስገዳዩ ኮሎኔል ተመልካቹን ሕዝብ አጨብጭቡ ብሎ አዘዘና ተጨበጨበ ፡፡ ማታ ከአስገዳዩ ኮሎኔል ጋር ተገናኝተን ስንጫወት: “በዚህ ቄስ መገደል እኮ ሕዝቡ ተደስቷል” አለኝ፡፡ “እንዴት?” ብለው “አላየህም ሲያጨበጭብ” አለኝ ፡፡ እኔም “ባታውቀው ነው እንጂ የሕዝቡ ባሕል ሲናደድም ያጨበጭባል” አልኩት ፡፡ “እንዴት?” ቢለኝ እጄን እያጨበጨብኩ አሳየሁት ፡፡ እሱም አሳየኝ ፡፡ “ከዚህ በኋላ የሆነው ቢሆን እኔ ትልቅ ማስታወሻ አግኝቼአለሁ” ብሎ አቡነ ጴጥሮስ ሲገደሉ ይዘውት የነበረውን መስቀልና መጽሐፍ ቅዱስ ፣ የኪስ ሰዓታቸውን ጭምር አሳየኝ ፡፡ መጽሐፍ ቅዱሱ መሐል ለመሐል በጥይት ተሰንጥቋል ፡፡ መስቀሉም ልክ በመሐከሉ ላይ ጥይት በስቶት ወጥቷል፡፡ የኪስ ሰዓታቸውንም እንዳየሁት እንደዚሁ ጥይት በስቶታል” ብለው ያዩትን መስክረዋል ፡፡ የመታሰቢያ ሐውልት የብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ ጥብአት ማለትም ለሀገራቸውና ለእምነታቸው እስከ መጨረሻዋ ሰዓት ድረስ መስክሮ ማለፍ ምክንያቱ በልጅነታቸው ከቅኔ መምህራቸው የሰሙት የአደራ ቃል እንደሆነ ይነገራል፡፡ አለቃ ተጠምቀ የተባሉ ቅድስናን ከሊቅነት አስተባብረው የያዙ መምህራቸው አንድ ቀን ብፁዕነታቸውን ጠርተው “ኃይለ ማርያም፣ አንተ ወደ ፊት ጳጳስ ትሆናለህ፡፡ በዚያ ጊዜ አረመኔ በዚህች ሀገር ይሠለጥናል፡፡ ታዲያ ያኔ አንተ ለነፍስህ ሳትሰቀቅ በሰማዕትነት እለፍ፡፡ ሰማዕትነት ክፍልህ ነው፡፡ አደራ” ብለዋቸው ነበር ይባላል፡፡ ይህንን የመምህራቸውን የአደራ ቃል የያዙት ብፁዕነታቸው እስከ መጨረሻው ለነፍሳቸው ሳይፈሩ፣ አንዲትም ቀን ሳይሸሹ ከላይ በቀረበው ሁኔታ የሰማዕትነት ጽዋቸውን ሊቀበሉ ችለዋል፡፡ ጠላት ድል ተደርጎ ሀገራችን ነፃነቷን ከተቀዳጀት በኋላ የብፁዕነታቸውን አኩሪ ታሪክ ትውልድ ሲያዘክርላቸው እንዲኖር መታሰቢያ ይሆናቸው ዘንድ በግርማዊ ቀዳማዊ ንጉሠ ነገሥት አሳሳቢነት ሐምሌ 16 ቀን 1938 ዓ.ም በአዲስ አበባ ከተማ እምብርት ሐውልት ቆሞላቸዋል፡፡ ከድል በኋላ የብፁዕነታቸው ሐውልት ተመርቆ የቤተ መንግሥቱም ሆኑ የቤተ ክህነቱ ባለሥልጣናት አበባ ጉንጉን ከሐውልቱ ሥር ሲያስቀምጡ ከቤተ ክህነት ካስቀመጡት አባቶች አንዱ በ1921 ዓ.ም አብረዋቸው የተሾሙት ብፁዕ አቡነ ይስሐቅ ነበሩ፡፡ ትውልድ ሁሉ ለሀገር ክብርና ለነጻነት በተከፈለው፡፡ የብዕፁነታቸው ሕይወት እንዲማርበትና ሕያው ምስክር ሆኖ እንዲኖር የቆመላቸውን ሐውልት ኢትዮጵያዊያን ሁሉ በክብር ይጠብቁታል ፡፡ '''''የእኝህን ታላቅና ቅዱስ ሰማዕት አባት ክብርና ተጋድሎ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋህዶ ቤተክርስቲያን ቅዱስ ሲኖዶስ ከአምስት ዓመት በፊት ቅዱስ /ሰማዕት/ ብሎ በማጽደቅ በስማቸው በቅድስና ማዕረግን ሰጥቶ በስማቸው ታቦት ተቀርጾ ቤተክርስቲያን እንዲሰራላቸው ወስኗል ፡፡ ይህም በተወለዱበት በሰሜን ሸዋ ሰላሌ ሃገረሰብከት በፍቼ ከተማ የቅዱስ ሲኖዶስ ውሳኔ ተግባራዊ ሆኗል፡፡ ሰማዕቱ ብፁዕ አቡነ ጴጥሮስ፣ አርበኛ፣ ጀግና፣ ጳጳስ፣ ሰማዕት ቅዱስም የሆኑ አባት ናቸው ፡፡'''''
52327
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8D%B3%E1%8D%BB%E1%8D%B2%E1%8D%AC%20%E1%8B%A8%E1%88%A9%E1%88%B6-%E1%8B%A9%E1%8A%AD%E1%88%AC%E1%8A%95%20%E1%89%80%E1%8B%8D%E1%88%B5
፳፻፲፬ የሩሶ-ዩክሬን ቀውስ
እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. የካቲት 24 ቀን 2022 ሩሲያ ከ2014 ጀምሮ በመካሄድ ላይ ያለውን የሩሶ - የዩክሬን ጦርነት ትልቅ መባባስ ምልክት በሆነው በደቡብ ምዕራብ በኩል በደቡብ ምዕራብ ጎረቤት በሆነው በዩክሬን ላይ መጠነ ሰፊ ወረራ ከፈተች። እ.ኤ.አ. ከ2021 መጀመሪያ ጀምሮ በተራዘመ የራሺያ ወታደራዊ ግንባታ እና ሩሲያ ዩክሬን ከአሜሪካ ጋር የአውሮፓ መንግስታት ጥምረት የሆነውን ኔቶን እንዳትቀላቀል በህጋዊ መንገድ እንድትከለክል ጠይቃለች። እና ካናዳ. ወረራ ከመደረጉ ጥቂት ቀናት ቀደም ብሎ ሩሲያ የዶኔትስክ ህዝቦች ሪፐብሊክ እና የሉሃንስክ ህዝቦች ሪፐብሊክን ሁለት እራሳቸውን የሚጠሩ የዩክሬን ግዛቶች እውቅና ሰጥተው ነበር፣ በመቀጠልም የሩሲያ ጦር ሃይሎች በምስራቅ ዩክሬን ዶንባስ አካባቢ ወረራ ፈጸሙ። በየካቲት 24 ቀን 03:00 (06:00 የሞስኮ ሰዓት) ፣ የሩሲያ ፕሬዝዳንት ቭላድሚር ፑቲን በምስራቅ ዩክሬን ወታደራዊ ዘመቻ እንዳደረጉ አስታውቀዋል ። ከደቂቃዎች በኋላ የሚሳኤል ጥቃቱ በሰሜን ዋና ከተማ ኪየቭን ጨምሮ በመላው ዩክሬን በሚገኙ ቦታዎች ተጀመረ። የዩክሬን የድንበር አገልግሎት ከሩሲያ እና ከቤላሩስ ጋር ያለው የድንበር ጣቢያዎች ጥቃት እንደደረሰባቸው ገልጿል።ከሁለት ሰአት በኋላ 05፡00 አካባቢ የሩሲያ የምድር ጦር ኃይሎች ወደ አገሪቱ ገቡ። የዩክሬን ፕሬዝዳንት ቮሎዲሚር ዘለንስኪ የማርሻል ህግን በማውጣት ከሩሲያ ጋር ያላቸውን ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት በማቋረጥ እና አጠቃላይ ንቅናቄን በማወጅ ምላሽ ሰጥተዋል። ወረራው በሩሲያ ላይ የተጣለውን ማዕቀብ ጨምሮ አለም አቀፍ ውግዘት ደርሶበታል ፣በሩሲያ ፀረ-ጦርነት ሰልፎች በጅምላ ታስረዋል። የድህረ-ሶቪየት አውድ እና የብርቱካን አብዮት። እ.ኤ.አ. በ 1991 የሶቪየት ህብረት መፍረስን ተከትሎ ዩክሬን እና ሩሲያ የቅርብ ግንኙነታቸውን ቀጥለዋል። እ.ኤ.አ. በ 1994 ዩክሬን የኒውክሌር ጦር መሳሪያዋን ለመተው ተስማምታለች እና ሩሲያ ፣ ዩናይትድ ኪንግደም እና ዩናይትድ ስቴትስ በዩክሬን የግዛት አንድነት ወይም የፖለቲካ ነፃነት ላይ ዛቻ ወይም የኃይል አጠቃቀም ላይ ማረጋገጫ እንዲሰጡ የቡዳፔስት የደህንነት ማረጋገጫ ስምምነትን ፈረመች ። . ከአምስት ዓመታት በኋላ ሩሲያ የአውሮፓ ደኅንነት ቻርተር ፈራሚዎች አንዷ ነበረች፣ በዚያም “እያንዳንዱ ተሳታፊ መንግሥት በዝግመተ ለውጥ ወቅት የሕብረት ስምምነቶችን ጨምሮ የፀጥታ ሥምምነቶችን የመምረጥ ወይም የመለወጥ ነፃነት የማግኘት ተፈጥሯዊ መብትን በድጋሚ አረጋግጣለች። . እ.ኤ.አ. በ 2004 የወቅቱ ጠቅላይ ሚኒስትር ቪክቶር ያኑኮቪች በዩክሬን ጠቅላይ ፍርድ ቤት ውሳኔ መሠረት በተካሄደው ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ አሸናፊ ተባለ። ውጤቱም የተቃዋሚውን እጩ ቪክቶር ዩሽቼንኮ በመደገፍ ሕዝባዊ ተቃውሞ አስነሳ። ውጤቱን ተቃወመ። በአብዮቱ አስጨናቂ ወራት እጩ ዩሽቼንኮ በድንገት በጠና ታመመ፣ እና ብዙም ሳይቆይ በብዙ ገለልተኛ የሀኪሞች ቡድን በ ዲዮክሲን መመረዙ ታወቀ። ዩሽቼንኮ በመመረዙ ውስጥ የሩሲያን ተሳትፎ አጥብቆ ጠረጠረ። ይህ ሁሉ ውሎ አድሮ ቪክቶር ዩሽቼንኮ እና ዩሊያ ቲሞሼንኮ ወደ ስልጣን በማምጣት ያኑኮቪች በተቃዋሚነት እንዲመሩ በማድረግ ሰላማዊው የብርቱካን አብዮት አስከትሏል። እ.ኤ.አ. በ 2008 የሩሲያ ፕሬዝዳንት ቭላድሚር ፑቲን ዩክሬን ወደ ኔቶ ልትገባ የምትችልበትን ሁኔታ ተቃውመዋል። እ.ኤ.አ. በ 2009 የሮማኒያ ተንታኝ ኢሊያን ቺፉ እና ተባባሪዎቹ ዩክሬንን በተመለከተ ሩሲያ የተሻሻለውን የብሬዥኔቭ አስተምህሮ በመከተል የዩክሬን ሉዓላዊነት ከዋርሶ ስምምነት አባል ሀገራት የበለጠ መሆን እንደሌለበት የሚገልጽ አስተያየት ሰጥተዋል። እ.ኤ.አ. በ 1980 ዎቹ መጨረሻ እና በ 1990 ዎቹ መጀመሪያ ላይ የሶቪዬት ተፅእኖ ሉል ከመውደቁ በፊት ። የዩክሬን አብዮት እና ጦርነት የዩክሬን መንግስት የአውሮፓ ህብረት–የዩክሬን ማህበር ስምምነትን ለማቋረጥ ባደረገው ውሳኔ፣ ይልቁንም ከሩሲያ እና ከኢዩራሺያን ኢኮኖሚ ህብረት ጋር ያለውን ግንኙነት በመምረጥ የዩክሬን መንግስት በወሰደው ውሳኔ ላይ የዩሮማይዳን ተቃውሞ በ2013 ተጀመረ። ከሳምንታት የተቃውሞ ሰልፎች በኋላ፣ ያኑኮቪች እና የዩክሬን ፓርላማ ተቃዋሚ መሪዎች እ.ኤ.አ. በማግስቱ ያኑኮቪች የፕሬዚዳንትነት ሥልጣናቸውን የነጠቀውን የክስ መቃወሚያ ድምፅ አስቀድሞ ከኪየቭ ሸሸ። የዩክሬን ሩሲያኛ ተናጋሪ ምስራቃዊ ክልሎች መሪዎች ለያኑኮቪች ታማኝነታቸውን እንደሚቀጥሉ በማወጅ እ.ኤ.አ. በ 2014 በዩክሬን የሩስያ ፕሮ-ሩሲያ አለመረጋጋትን አስከትሏል ። ብጥብጡ የተከተለው በመጋቢት 2014 ክራይሚያን በሩስያ መግዛቱ እና በዶንባስ ጦርነት በኤፕሪል 2014 የጀመረው በሩሲያ የሚደገፉ የዲኔትስክ ​​እና የሉሃንስክ ህዝቦች ሪፐብሊኮች ኳሲ ግዛቶች ሲፈጠሩ ነው። እ.ኤ.አ. ሴፕቴምበር 14 ቀን 2020 የዩክሬን ፕሬዝዳንት ቮሎዲሚር ዘለንስኪ የዩክሬንን አዲሱን ብሔራዊ ደህንነት ስትራቴጂ አፀደቁ ፣ “ይህም ከኔቶ ጋር በናቶ ውስጥ አባልነት የመሆን ዓላማ ያለው ልዩ አጋርነት እንዲኖር ያስችላል። ማርች 24 ቀን 2021 "በጊዜያዊነት የተያዘው የክራይሚያ ሪፐብሊክ ሪፐብሊክ ግዛት እና የሴቫስቶፖል ከተማን የማስወገድ ስትራቴጂ እና መልሶ የማቋቋም ስትራቴጂ" ቁጥር 117/2021 በማፅደቅ የተፈረመውን ድንጋጌ ተፈራርሟል። እ.ኤ.አ. በጁላይ 2021 ፑቲን ስለ ሩሲያውያን እና ዩክሬናውያን ታሪካዊ አንድነት በሚል ርዕስ አንድ ድርሰት አሳትሟል ፣ በዚህ ውስጥ ሩሲያውያን እና ዩክሬናውያን “አንድ ህዝብ” ናቸው የሚለውን አመለካከት በድጋሚ አረጋግጠዋል ። አሜሪካዊው የታሪክ ምሁር ቲሞቲ ስናይደር የፑቲንን ሃሳቦች ኢምፔሪያሊዝም ብለው ገልፀውታል። እንግሊዛዊው ጋዜጠኛ ኤድዋርድ ሉካስ እንደ ታሪካዊ ክለሳ ገልፆታል። ሌሎች ታዛቢዎች የሩስያ አመራር ስለ ዘመናዊው ዩክሬን እና ስለ ታሪኩ የተዛባ አመለካከት እንዳላቸው ገልጸዋል. ሩሲያ የዩክሬን ወደ ኔቶ መግባት እና በአጠቃላይ የኔቶ መስፋፋት የብሄራዊ ደኅንነቷን አደጋ ላይ ይጥላል ስትል ተናግራለች። በተራው፣ ዩክሬን እና ሌሎች ሩሲያ አጎራባች የአውሮፓ ሀገራት ፑቲንን የሩስያን ኢምንትነት ሞክረዋል እና ጠበኛ ወታደራዊ ፖሊሲዎችን ይከተላሉ ሲሉ ከሰዋል። የሩሲያ ወታደራዊ ግንባታ ግጭቱ በመጀመሪያ ከመጋቢት እስከ ኤፕሪል 2021 እና ከጥቅምት 2021 እስከ የካቲት 2022 በከፍተኛ ወታደራዊ ግንባታ የጀመረ ሲሆን በሁለተኛው ወታደራዊ ግንባታ ወቅት ሩሲያ ለአሜሪካ እና ኔቶ ጥያቄዎችን በማንሳት የጥያቄዎችን የያዙ ሁለት ረቂቅ ስምምነቶችን አራግፋለች። “የደህንነት ዋስትና” ብሎ የሚጠራውን ዩክሬን ከናቶ ጋር እንደማትቀላቀል የገባችውን ሕጋዊ አስገዳጅ ቃል ኪዳን እንዲሁም በምስራቅ አውሮፓ የሚገኙትን የኔቶ ወታደሮች እና ወታደራዊ ሃርድዌር መቀነስን ጨምሮ፣ እና ኔቶ በጣት ጣቱ ከቀጠለ ያልተገለጸ ወታደራዊ ምላሽን አስፈራርቷል። ጠበኛ መስመር". የመጀመሪያው የሩሲያ ወታደራዊ ግንባታ እ.ኤ.አ. ይህ የተገለጸው የዩክሬን መንግሥት በዚያ ወር መጀመሪያ ላይ የሩስያ ደጋፊ በሆኑት የዩክሬን ተቃዋሚ ፖለቲከኛ እና ባለሀብት ቪክቶር ሜድቬድቹክ ላይ ከቭላድሚር ፑቲን ጋር የጠበቀ ግኑኝነት ያላቸው ሰዎች ላይ የወሰደውን እርምጃ ተከትሎ ነው። እ.ኤ.አ. ማርች 3፣ 2021፣ ሱስፒል እንዳሉት፣ እራሱን የዶኔትስክ ህዝብ ሪፐብሊክ ብሎ ከሚጠራው ተገንጣዮች በዩክሬን ወታደራዊ ቦታዎች ላይ “ቅድመ መከላከል እሳት” ለመጠቀም ፍቃድ እንደተሰጣቸው ዘግበዋል። በማርች 16፣ በሱሚ የሚገኘው የ የድንበር ጠባቂ ሚል አየ። ከሩሲያ የሚበር ማይ-8 ሄሊኮፕተር በግምት 50 ሜትሮች (160 ጫማ) ወደ ዩክሬን ግዛት በመግባት ወደ ሩሲያ አየር ክልል ከመመለሱ በፊት። ኖቮዬ ቭሬሚያ የተሰኘው የዩክሬን መጽሔት እንደገለጸው ከአሥር ቀናት በኋላ የሩስያ ወታደሮች በዶንባስ በምትገኘው ሹሚ መንደር አቅራቢያ በሚገኙ የዩክሬን ቦታዎች ላይ ሞርታር በመተኮስ አራት የዩክሬን አገልጋዮችን ገድለዋል። ኤፕሪል 1 ቀን ሩሲያ በዶንባስ የተኩስ አቁም ለማደስ ፈቃደኛ አልሆነችም። ከማርች 16 ጀምሮ ኔቶ ተከታታይ ወታደራዊ ልምምዶችን ተከላካይ አውሮፓ 2021 ጀምሯል። ከ27 ብሔሮች የተውጣጡ 28,000 ወታደሮችን ያሳትፋል። ሩሲያ ኔቶ መከላከያ አውሮፓን 2021 በመያዙ ነቀፋ ሰንዝራለች፣ እናም ለኔቶ ወታደራዊ እንቅስቃሴ ምላሽ ለመስጠት ወታደሮቿን ወደ ምዕራባዊ ድንበሯ አሰማርታለች። የሥምምነቱ ሥራ ሩሲያ በሚያዝያ ወር አጋማሽ ላይ በሩሶ-ዩክሬን ድንበር ላይ ከፍተኛ የሆነ ወታደር እንዲፈጠር አድርጓል። በዩክሬን የተገመተው ግምት በ 40,000 የሩስያ ጦርነቶች ወደ ክራይሚያ እና በሩሶ-ዩክሬን ድንበር ምስራቃዊ ክፍል ላይ ተሰማርቷል. የጀርመን መንግስት ቡድኑን ማሰማራቱን ቀስቃሽ ነው ሲል አውግዟል። እ.ኤ.አ. ማርች 30 ፣ የዩክሬን ጦር ኃይሎች ዋና አዛዥ ኮሎኔል ጄኔራል ሩስላን ክሆምቻክ ለዛፓድ 2021 መልመጃ [] በዩክሬን ዳርቻ ላይ በሩሲያ ጦር ኃይሎች ወታደራዊ መገንባቱን የሚጠቁሙ የስለላ ሪፖርቶችን ገልጿል። 28 የሩስያ ሻለቃ ታክቲክ ቡድኖች በሩሶ-ዩክሬን ድንበር ላይ በዋናነት በክራይሚያ፣ ሮስቶቭ፣ ብራያንስክ እና ቮሮኔዝ ይገኛሉ። 60,700 የሩስያ ወታደሮች በክራይሚያ እና ዶንባስ ሰፍረዋል ተብሎ ይገመታል፣ 2,000 ወታደራዊ አማካሪዎችና አስተማሪዎች በምስራቅ ዩክሬን ይገኛሉ። ኮምቻክ እንደሚለው፣ ወደ 53 ሻለቃ ታክቲክ ቡድኖች ያድጋል ተብሎ የሚጠበቀው ግንባታ ለዩክሬን ወታደራዊ ደህንነት “አደጋ” ፈጥሯል። የቭላድሚር ፑቲን ቃል አቀባይ ዲሚትሪ ፔስኮቭ የዩክሬን መግለጫዎች አልተስማሙም, ወታደራዊ እንቅስቃሴዎች ለጎረቤት ሀገሮች ምንም አይጨነቁም. ይልቁንም ውሳኔዎቹ የተወሰዱት በ‹‹ብሔራዊ ደኅንነት›› ጉዳዮች ላይ ነው። በመጋቢት መጨረሻ እና በኤፕሪል መጀመሪያ መካከል ከፍተኛ መጠን ያለው የጦር መሳሪያ እና መሳሪያዎች ከተለያዩ የሩሲያ ክልሎች እስከ ሳይቤሪያ ድረስ ወደ ሩሲያ-ዩክሬን ድንበር እና ወደ ክራይሚያ ተጓጉዘዋል። እንደ የሩሲያ ፕሮ-የቴሌግራም ቻናል ያሉ ኦፊሴላዊ ያልሆኑ የሩሲያ ምንጮች። ወታደራዊ ታዛቢ, የሩሲያ -52 እና ሚል ሚ-28 ጥቃት ሄሊኮፕተሮች ቡድን በረራ የሚያሳይ ቪዲዮ አሳተመ. በረራው የተካሄደው በሩሶ-ዩክሬን ድንበር ላይ ነው ተብሏል። የቀጠለው ብጥብጥ እና መባባስ የዩሲያን እና ፕሮ-ክሬምሊን ሚዲያ ሚያዝያ 3 ላይ የዩክሬን ሰው አልባ አውሮፕላን ጥቃት በሩስያ በተያዘው የዶንባስ ክፍል የሕፃን ሞት ምክንያት በማድረግ ክስ አቅርበዋል። ይሁን እንጂ ስለ ድርጊቱ ምንም ተጨማሪ ዝርዝር ነገር አልተሰጠም። ዩክሬይንን ከአውሮፓ ምክር ቤት ለማግለል ሀሳብ ሲያቀርቡ የዩክሬን መሪዎች "ለሞት ተጠያቂ መሆን አለባቸው" ብለው ያምናል , የሩሲያ ግዛት ዱማ ተናጋሪ.በኤፕሪል 5, የዩክሬን የጋራ ቁጥጥር እና ማስተባበሪያ ማእከል () ተወካዮች ) ውንጀላውን ለማጭበርበር ሩሲያውያንን የሚደግፉ ዓላማዎችን በሚመለከት በዩክሬን ለሚገኘው የ ልዩ ክትትል ተልዕኮ ማስታወሻ ልኳል። በማግስቱ ተልእኮው በሩስያ በተያዘው ዶንባስ የአንድ ልጅ መሞቱን አረጋግጦ፣ ነገር ግን በ"ዩክሬን ሰው አልባ አውሮፕላን ጥቃት" እና በልጁ ሞት መካከል ግንኙነት መፍጠር አልቻለም። ኤፕሪል 6 ላይ በዶኔትስክ ውስጥ በኔቭልስኬ ከተማ አቅራቢያ በዩክሬን ቦታዎች ላይ በተፈጸመ ተኩሶ አንድ የዩክሬን አገልጋይ ተገደለ። ሌላ ወታደር ስቴፕን አቅራቢያ ባልታወቀ ፈንጂ ተገድሏል። በጥቃቱ ምክንያት በደቡብ ዶንባስ በቫሲሊቭካ እና ክሩታ ባልካ መንደሮች መካከል ባለው "ግራጫ-ዞን" ውስጥ የሚገኘው የውሃ ማስተላለፊያ ጣቢያ ኃይል በመሟጠጡ ከ50 በላይ ሰፈሮች ላይ የውሃ አቅርቦት እንዲቋረጥ አድርጓል። እ.ኤ.አ. በ 2014 ክሬሚያ ከተቀላቀለ በኋላ ብዙም ሳይቆይ ዩክሬን 85 በመቶውን የክራይሚያን ውሃ የሚያቀርበውን የሰሜን ክራይሚያ ካናልን ፍሰት ዘጋች። በመቀጠልም የክራይሚያ የውሃ ማጠራቀሚያዎች ተሟጠዋል እና የውሃ እጥረት ተከስቷል, ውሃ በቀን ከሶስት እስከ አምስት ሰአታት በ 2021 ብቻ እንደሚገኝ ይነገራል. ኒው ዮርክ ታይምስ ከፍተኛ የአሜሪካ ባለስልጣናትን ጠቅሶ የክራይሚያ የውሃ አቅርቦትን ማረጋገጥ በሩሲያ ሊገባ ይችላል የሚል ዓላማ ሊሆን እንደሚችል ተናግረዋል. . ሩሲያ በካስፒያን ባህር እና በጥቁር ባህር መካከል መርከቦችን አስተላልፋለች። ዝውውሩ በርካታ የማረፊያ ጀልባዎችን ​​እና የጦር ጀልባዎችን ​​አሳትፏል። ኢንተርፋክስ በኤፕሪል 8 እንደዘገበው የካስፒያን ፍሎቲላ መርከቦች እና መርከቦች ከጥቁር ባህር መርከቦች ጋር በመተባበር የመጨረሻውን የባህር ኃይል ልምምድ እንደሚያልፉ ዘግቧል ። በኤፕሪል 10, ዩክሬን የቪየና ሰነድ አንቀጽ 16 ን በመጥራት በአውሮፓ የደህንነት እና ትብብር ድርጅት () ውስጥ በሩሲያ-ዩክሬን ድንበር አቅራቢያ ባሉ ክልሎች እና በሩሲያ-የተያዘው ክሬሚያ ውስጥ በሩሲያ ወታደሮች መጨናነቅ ላይ ስብሰባ አነሳች ። የዩክሬን ተነሳሽነት በተለያዩ ሀገራት የተደገፈ ቢሆንም የሩስያ ልዑካን ቡድን በስብሰባው ላይ ሳይገኝ ቀርቶ ማብራሪያ ለመስጠት ፈቃደኛ አልሆነም። በኤፕሪል 13፣ የዩክሬን ቆንስላ ኦሌክሳንደር ሶሶኒዩክ ከአንድ የሩስያ ዜጋ ጋር በተደረገ ስብሰባ "ሚስጥራዊ መረጃ እየተቀበለ" እያለ በሴንት ፒተርስበርግ በፌደራል የደህንነት አገልግሎት () ተይዟል። ሶሶኒዩክ በኋላ ከሩሲያ ተባረረ። በምላሹም በኪየቭ የሚገኘው የሩሲያ ኤምባሲ ከፍተኛ የሩሲያ ዲፕሎማት የሆኑት ኢቭሄን ቼርኒኮቭ በኤፕሪል 19 በዩክሬን ውስጥ ስብዕና የሌላቸው ተብለው ተፈርጀው በ 72 ሰዓታት ውስጥ አገሪቱን ለቀው ለመውጣት ተገደዋል። ኤፕሪል 14 ቀን በክራይሚያ በተካሄደው ስብሰባ ላይ የሩሲያ የፀጥታው ምክር ቤት ፀሐፊ ኒኮላይ ፓትሩሼቭ የዩክሬን ልዩ አገልግሎቶችን በባሕረ ገብ መሬት ላይ "የሽብር ጥቃቶችን እና ማበላሸት" ለማደራጀት ሲሞክሩ ከሰዋል። ከኤፕሪል 14 እስከ 15 ባለው ምሽት፣ ከከርች ስትሬት 40 ኪሎ ሜትር (25 ማይል) ርቀት ላይ በሚገኘው በአዞቭ ባህር ውስጥ በሶስት የዩክሬን ጂዩርዛ-ኤም-ክፍል መድፍ ጀልባዎች እና ከባህር ዳርቻ ጥበቃ ስድስት መርከቦች መካከል የባህር ኃይል ግጭት ተፈጠረ። የ ድንበር አገልግሎት. ክስተቱ በተከሰተበት ወቅት የዩክሬን የጦር ጀልባዎች ሲቪል መርከቦችን ሲያጅቡ ነበር። የዩክሬን መርከቦች ከኤፍኤስቢ መርከቦች የሚደርስባቸውን ቁጣ ለመከላከል በአየር ላይ የሚተላለፉ የጦር መሣሪያዎችን እንደሚጠቀሙ ማስፈራራታቸው ተዘግቧል። ክስተቱ ምንም ጉዳት ሳይደርስበት ተጠናቀቀ። በማግስቱ የዩክሬን የውጭ ጉዳይ ሚኒስቴር እንደዘገበው ሩሲያ በወታደራዊ ልምምዶች ሰበብ እስከ ጥቅምት ወር ድረስ የጥቁር ባህርን ክፍል ከጦር መርከቦች እና ከሌሎች ሀገራት መርከቦች መዘጋቷን አስታውቃለች። ሚኒስቴሩ ውሳኔውን በተባበሩት መንግስታት የባህር ህግ ኮንቬንሽን የተረጋገጠውን "የመርከብ ነፃነት መብትን የሚጻረር ነው" ሲል አውግዞታል። በኮንቬንሽኑ መሰረት ሩሲያ በአዞቭ ባህር ውስጥ "የአለም አቀፍ የባህር ዳርቻ ወደቦች የባህር መተላለፊያዎችን ማገድ" የለባትም. የፔንታጎን ፕሬስ ሴክሬታሪ የሆኑት ጆን ኪርቢ እንዳሉት፣ ሩሲያ ከ2014 የበለጠ ወታደሮችን በራሶ-ዩክሬን ድንበር አቅራቢያ አሰባሰበች። ሩሲያ ከኤፕሪል 20 እስከ 24 ቀን 2021 በክራይሚያ እና በጥቁር ባህር አንዳንድ አካባቢዎች በሚደረጉ በረራዎች ላይ ጊዜያዊ እገዳን መጣሏን ለአውሮፕላን አብራሪዎች በወጣው አለም አቀፍ ሪፖርት ላይ ተገልጿል። እ.ኤ.አ. ኤፕሪል 22 ቀን 2021 የሩሲያ የመከላከያ ሚኒስትር ሰርጌይ ሾይጉ ከ58ኛው እና 41ኛው ጦር ሰራዊት እና 7ኛ ፣ 76ኛ እና 98ኛ ጠባቂዎች አየር ወለድ ክፍል ወታደሮች ጋር ወታደራዊ ልምምድ መቋረጡን በደቡባዊው ግንቦት 1 ምርመራ ካደረጉ በኋላ ወደ ቋሚ ቦታቸው እንደሚመለሱ አስታውቀዋል። እና ምዕራባዊ ወታደራዊ አውራጃዎች. በፖጎኖቮ ማሰልጠኛ ተቋም ያሉ መሳሪያዎች ከቤላሩስ ጋር በሴፕቴምበር 2021 ለታቀደለት አመታዊ የውትድርና ልምምድ መቆየት ነበረባቸው። አዲስ ውጥረት (ጥቅምት 2021 - የካቲት 2022) እ.ኤ.አ. ጥቅምት 11 ቀን 2021 የሩሲያ የጸጥታው ምክር ቤት ምክትል ሊቀ መንበር ዲሚትሪ ሜድዴዴድ በ ውስጥ አንድ አሳዛኝ ነገር ፣ በዚህ ውሰጥ ዩክሬን የምዕራቡ ዓለም “ቫሳል” ነች እና ስለዚህ “ደካማ”፣ “አላዋ” እና “አስተማማኝ ቪኪ” በማለዳ የዩክሬን ባለስልጣናት ጋር ተወያይተዋል። ሜድዴዴዴ ሩሲያ ከዩክሬን ጋር በተያያዘ ምንም ማድረግ ከብባት እና ከሩሲያ ጋር ያለውን ግንኙነት ለማሻሻል ልባዊ ፍላጎት ያለው የዩክሬን መንግስት ወደ ስልጣን መላክ እንዲጠበቅ መጠበቅ አለበት ። አንቀፅ "በአንድነት ይሰራል" ከሩሲያ የወቅቱ የዩክሬን መንግስት እይታ ጋር። እ.ኤ.አ. በህዳር 2021 የሩሲያ መከላከያ ሚኒስቴር የአሜሪካ ምስራቹን ወደ ጥቁር ባህር ማሰማራቱን "ለክልላዊ ደህንነት እና የስልታዊ መረጋጋት ስጋት" ሲል ገልጿል። ሚኒስቴሩ በመግለጫው "በጥቁር ባህር ክልል አሜሪካ ከምታደርገው እንቅስቃሴ ጀርባ ያለው እውነተኛ ግብነትየ በደቡብ ምስራቅ ያለውን ግጭት በሃይል ለመፍታት ቢሞክር የትያትር ስራዎችን ማሰስ ነው" ሁለተኛው የሩሲያ ወታደራዊ ግንባታ የዩናይትድ ስቴትስ የመከላከያ ሚኒስቴር ከፍተኛ ባለስልጣናት ባለፈው ግንቦት 5 ቀን 2021 ሩሲያ ጥቂት ሺህ ወታደሮቿን ማስወጣቷ ከቀደምት ወታደራዊ ግንባታ በኋላ ነው። በርካታ የሩስያ ዩኒቶች ወደ ትውልድ ሰፈራቸው ቢመለሱም ተሸከርካሪዎች እና መሳሪያዎች አልተወሰዱም ይህም እንደገና ወደ ጦር ሰፈሩ ሊሰማራ ይችላል የሚል ስጋት ፈጥሯል።በግንቦት መጀመሪያ ላይ የዩናይትድ ስቴትስ የመከላከያ ሚኒስቴር ከፍተኛ ባለስልጣናት ከ 80,000 በላይ የሩሲያ ወታደሮች አሁንም በራሺ-ዩክሬን እንደሚቆዩ ገምተዋል ። ድንበር። እ.ኤ.አ. በኖቬምበር 2021 መጀመሪያ ላይ የሩሲያ ወታደራዊ ግንባታ ሪፖርት የአሜሪካ ባለስልጣናት ሩሲያ በዩክሬን ላይ ልትወረር እንደምትችል አውሮፓውያን አጋሮቿን እንዲያስጠነቅቁ ገፋፍቷቸዋል ፣ በርካታ ባለሙያዎች እና ተንታኞች ፑቲን ከምዕራቡ ዓለም ጋር ለቀጣይ ድርድር የበለጠ ጠንካራ እጃቸውን እንደሚፈልጉ ያምኑ ነበር። የዩክሬን ወታደራዊ መረጃ () እ.ኤ.አ. በኖቬምበር 2 ቁጥሩ ወደ 90,000 ከፍ ብሏል ይህም ከ 8 ኛ እና 20 ኛ ጥበቃ እና ከ 4 ኛ እና 6 ኛ የአየር እና የአየር መከላከያ ሰራዊት የተውጣጡ ሃይሎችን ያቀፈ ነው ። እ.ኤ.አ. ህዳር 13 የዩክሬን ፕሬዝዳንት ቮሎዲሚር ዘለንስኪ ሩሲያ እንደገና 100,000 ወታደሮችን በራሶ-ዩክሬን ድንበር አቅራቢያ እንዳሰባሰበ አስታውቋል ፣ ይህም በግምት 70,000 የአሜሪካ ግምገማ ከፍ ያለ ነው ። በተመሳሳይ ቀን ፣ በሩሲያ-1 ላይ በተደረገ ቃለ ምልልስ ፣ ፑቲን ምንም አይነት ዕድል አልተቀበለም ። ዩክሬን ላይ የሩሲያ ወረራ ፣ ሀሳቦቹን “አስደንጋጭ” በማለት በተመሳሳይ ጊዜ ኔቶ በጥቁር ባህር ላይ ያልታቀደ የባህር ኃይል ልምምዶችን አድርጓል ሲል ከሰዋል። ከ 8 ቀናት በኋላ የ ዋና አዛዥ የሩሲያ ወታደሮች ወደ 92,000 ቀርበዋል ሲሉ አስተያየት ሰጥተዋል. ቡዳኖቭ ሀገሪቱን ለማተራመስ በኪዬቭ በ -19 ክትባት ላይ በርካታ የተቃውሞ ሰልፎችን በማሴር ሩሲያን ከሰዋት። እ.ኤ.አ. በኖቬምበር መጨረሻ እና በታህሳስ መጀመሪያ 2021 መካከል፣ የሩስያ እና የዩክሬን ባለስልጣናት በዶንባስ ክልል አንዳቸው የሌላውን ግዙፍ ሰራዊት ክስ ሲነግዱ፣ የዩክሬን የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር ዲሚትሮ ኩሌባ እ.ኤ.አ. “[ሩሲያ] ውድ ዋጋ ያስከፍላታል” ሲል የክሬምሊን ቃል አቀባይ ዲሚትሪ ፔስኮቭ ህዳር 21 ቀን ውንጀላውን “[ዋ] ሆን ተብሎ ተገርፏል” በማለት ውንጀላውን ጠርተው እንደነሱ አስተያየት ተናግሯል ። ዩክሬን በዶንባስ ላይ የጥቃት እርምጃዎችን አቅዳ ነበር። በታህሳስ 3 ቀን የዩክሬን የመከላከያ ሚኒስትር ኦሌክሲ ሬዝኒኮቭ በጃንዋሪ 2022 መጨረሻ ላይ ሩሲያ በቬርኮቭና ራዳ (የዩክሬን ብሔራዊ ፓርላማ) በተደረገው ስብሰባ ላይ "ትልቅ መስፋፋት" ሊኖር እንደሚችል ተናግሯል ። ሬዝኒኮቭ የሩስያ ወታደራዊ ግንባታ 94,300 ወታደሮችን እንደያዘ ገምቷል። እ.ኤ.አ. በታህሳስ 2021 መጀመሪያ ላይ ፣ በጄኔስ የተደረገ ትንታኔ የሩሲያ 41 ኛው ጦር (ዋና ዋና መስሪያ ቤት ኖሲቢርስክ) እና 1 ኛ የጥበቃ ታንክ ጦር (በተለምዶ በሞስኮ ዙሪያ የሚሰማራ) ዋና ዋና አካላት ወደ ምዕራብ እንዲቆሙ ተደርጓል ፣ ይህም የሩሲያ 20 ኛን ያጠናክራል ። 8 ኛ ጥበቃዎች ቀድሞውኑ ወደ ሩሲያ - ዩክሬን ድንበር ተጠግተው ነበር ። ቀደም ሲል እዚያ የተሰማሩትን የሩሲያ የባህር ኃይል እና የምድር ክፍሎች በማጠናከር ተጨማሪ የሩስያ ሃይሎች ወደ ክራይሚያ መዘዋወራቸው ተዘግቧል።የአሜሪካ የስለላ ባለስልጣናት ሩሲያ በጥር 2022 በዩክሬን ሊካሄድ በታቀደው ታላቅ ወታደራዊ ጥቃት ለመጭው እቅድ ማውጣቷን አስጠንቅቀዋል። እስክንድር-ኤም፣ በ2018 ተጀመረ። እ.ኤ.አ. ከጥር 2022 ጀምሮ ሩሲያ በኪዬቭ የሚገኘውን የኤምባሲ ሰራተኞቿን ቀስ በቀስ ማፈናቀል ጀመረች ። የመልቀቂያው ምክንያቶች ያልታወቁ እና ብዙ ግምቶች ተደርገዋል። በጥር ወር አጋማሽ ላይ በዩክሬን የመከላከያ ሚኒስቴር የተደረገ የስለላ ግምገማ ሩሲያ በራሶ-ዩክሬን ድንበር ላይ ወታደራዊ ግንባታን በማጠናቀቅ በመጨረሻው ደረጃ ላይ እንደምትገኝ ገምቷል ፣ በክልሉ 127,000 ወታደሮችን አከማችቷል። ከጦር ሠራዊቱ ውስጥ 106,000 ያህሉ የመሬት ሃይሎች ሲሆኑ የተቀሩት የባህር ሃይሎች እና የአየር ሃይሎች ናቸው። ከዚህም በተጨማሪ 35,000 ተጨማሪ በሩሲያ የሚደገፉ ተገንጣይ ሃይሎች እና ሌሎች 3,000 የሩስያ ጦር በአማፂያን ቁጥጥር ስር በነበሩት ምስራቅ ዩክሬን ውስጥ ነበሩ። ግምገማው ሩሲያ 36 የኢስካንደር የአጭር ርቀት ባለስቲክ ሚሳኤል () ሲስተሞች በድንበር አካባቢ እንዳሰማራች ተገምቷል፣ በርካቶችም በኪየቭ ርቀት ላይ ይገኛሉ። ግምገማው የተጠናከረ የሩሲያ የስለላ እንቅስቃሴም ዘግቧል። በጥር 20 በአትላንቲክ ካውንስል የተደረገ ትንታኔ ሩሲያ ተጨማሪ ወሳኝ የውጊያ አቅሞችን ወደ አከባቢው አሰማርታለች ሲል ደምድሟል። እ.ኤ.አ. በጥር 2022 መገባደጃ ላይ፣ ቀደም ሲል በታቀዱት የጋራ ወታደራዊ ልምምዶች እ.ኤ.አ. በየካቲት ወር ውስጥ ዋና ዋና የሩሲያ ወታደራዊ ክፍሎች ተዛውረው ወደ ቤላሩስ ተሰማርተዋል። ይኸውም የምስራቅ ወታደራዊ ዲስትሪክት ዋና መሥሪያ ቤት ከዲስትሪክቱ 5ኛ፣ 29ኛ፣ 35ኛ እና 36ኛ ጥምር ጦር ሠራዊት፣ 76ኛ ጠባቂዎች የአየር ጥቃት ክፍል፣ 98ኛ ጠባቂዎች አየር ወለድ ክፍል እና ከፓስፊክ መርከቦች 155ኛ የባህር ኃይል ጦር ከተውጣጡ ተዋጊዎች ጋር በመሆን ወደ ቤላሩስ ተሰማርቷል። ብርጌድ የዩክሬን እና የአሜሪካ ባለስልጣናት ሩሲያ ቤላሩስን እንደ መድረክ ለመጠቀም ሞክሯል ብለው ያምኑ ነበር። እ.ኤ.አ. የካቲት 8 ቀን ከባልቲክ መርከቦች ኮሮሌቭ ፣ ሚንስክ እና ካሊኒንግራድ የስድስት የሩሲያ ማረፊያ መርከቦች መርከቦች; እና ፒተር ሞርጉኖቭ፣ ጆርጂይ ፖቤዶኖሴቶች እና ኦሌኔጎርስኪ ጎርንያክ ከሰሜናዊው መርከቦች ወደ ጥቁር ባህር በመርከብ የባህር ኃይል ልምምዶች እንደነበሩ ተነግሯል። መርከቦቹ ከሁለት ቀናት በኋላ ሴባስቶፖል ደረሱ። በፌብሩዋሪ 10, ሩሲያ ሁለት ዋና ወታደራዊ ልምምዶችን አስታውቃለች. የመጀመሪያው በጥቁር ባህር ላይ የተደረገው የባህር ኃይል ልምምድ ሲሆን በዩክሬን ተቃውሞ ገጥሞት ሩሲያ በኬርች ስትሬት፣ በአዞቭ ባህር እና በጥቁር ባህር ላይ የባህር ኃይል መንገዶችን በመዝጋቷ ምክንያት; ሁለተኛው በቤላሩስ እና ሩሲያ መካከል 30,000 የሩስያ ወታደሮች እና ከሞላ ጎደል ሁሉንም የቤላሩስ ታጣቂ ሃይሎችን ያሳተፈ ከቤላሩስ እና ዩክሬን ድንበር አቅራቢያ በሚገኙ ክልሎች የተካሄደው የጋራ ወታደራዊ ልምምድ ነው። ለኋለኛው ምላሽ ዩክሬን 10,000 የዩክሬን ወታደሮችን ያሳተፈ የተለየ ወታደራዊ ልምምድ አድርጓል። ሁለቱም መልመጃዎች ለ 10 ቀናት ቀጠሮ ተይዘዋል. የብሔራዊ ደኅንነት አማካሪ የሆኑት ጃክ ሱሊቫን ያልተገለጸ መረጃን በመጥቀስ፣ በየካቲት 20 በቤጂንግ የ2022 የክረምት ኦሎምፒክ ከመጠናቀቁ በፊት ጥቃት በማንኛውም ጊዜ ሊጀመር እንደሚችል ተናግረዋል። በተናጥል ፣መገናኛ ብዙኃን በየካቲት 16 ቀን የመሬት ወረራ ሊጀመር የሚችልበት ቀን ሆኖ ለብዙ አጋሮች በተሰጠው የዩኤስ የስለላ መረጃ ላይ የተመሰረቱ በርካታ ሪፖርቶችን አሳትሟል ።እነዚህን ማስታወቂያዎች ተከትሎ ዩኤስ አብዛኛዎቹን የዲፕሎማቲክ ሰራተኞቿን እና በዩክሬን የሚገኙ ሁሉንም ወታደራዊ አስተማሪዎች አዘዘ። .ጃፓን, ጀርመን, አውስትራሊያ እና እስራኤልን ጨምሮ በርካታ አገሮች ዜጎቻቸው በአስቸኳይ ዩክሬንን ለቀው እንዲወጡ አሳስበዋል.በማግስቱ ወደ ዩክሬን የሚያደርገውን በረራ አቁሟል, ሌሎች አየር መንገዶች ደግሞ በመላው ሀገሪቱ ያለውን ተጋላጭነት ለመገደብ የበረራ መርሃ ግብራቸውን ቀይረዋል. እ.ኤ.አ. ሩሲያ "ከዩክሬን ግዛት አጠገብ ባሉ አካባቢዎች እና በጊዜያዊነት በተያዘው ክራይሚያ ውስጥ ስላለው ወታደራዊ እንቅስቃሴ ዝርዝር ማብራሪያ" ለመስጠት. የዩክሬን የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር ዲሚትሮ ኩሌባ እንደተናገሩት በተፈለገው የ48 ሰአት የጊዜ ገደብ ውስጥ ከሩሲያ ባለስልጣናት ምንም አይነት ምላሽ አልተገኘም። እ.ኤ.አ. በጋራ የመተማመን ግንባታ እና ግልጽነት እርምጃዎች ላይ የተስማሙበት. እነዚህ እርምጃዎች ሁለቱም የመከላከያ ሚኒስትሮች በየሀገራቸው ወታደራዊ ልምምዶች () መጎብኘታቸውን ያካትታሉ። በዩክሬን የተጠየቀው በ ውስጥ ያለው አስቸኳይ ስብሰባ በፌብሩዋሪ 15 ተካሄዷል። ይሁን እንጂ በ ውስጥ የሩሲያ ልዑካን በስብሰባው ላይ አልነበሩም. እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 14፣ ሾይጉ ከሩሲያ ደቡባዊ እና ምዕራባዊ ወታደራዊ አውራጃዎች የተውጣጡ ክፍሎች በዩክሬን አቅራቢያ “የአካል ብቃት እንቅስቃሴ” መጠናቀቁን ተከትሎ ወደ ሰፈራቸው መመለስ መጀመራቸውን ተናግሯል። ይሁን እንጂ በሚቀጥለው ቀን በጋዜጣዊ መግለጫው ላይ ባይደን እንደነዚህ ያሉትን ዘገባዎች ማረጋገጥ እንደማይችሉ አስተያየታቸውን ሰጥተዋል.በየካቲት 16, የኔቶ ዋና ጸሐፊ ጄንስ ስቶልተንበርግ የሩሲያን የይገባኛል ጥያቄ ውድቅ በማድረግ ሩሲያ ወታደራዊ መገንባቱን እንደቀጠለች ተናግረዋል. እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 17 ፣ ከዩኤስ እና ከናቶ የመጡ ከፍተኛ ባለስልጣናት የወረራ ስጋት እንደቀጠለ ገልጸዋል ፣ ምክንያቱም ሩሲያ አሁንም በዩክሬን ላይ ወረራ ለማድረግ የሚያስችል እየፈለገች ነበር ፣ የውሸት ባንዲራ ተግባር ለማካሄድ በመሞከር ላይ ። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 18፣ ቢደን ፑቲን ዩክሬንን ለመውረር ውሳኔ እንዳደረገ እርግጠኛ መሆኑን አስታውቋል። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 19፣ ሁለት የዩክሬን ወታደሮች ሲገደሉ ሌሎች አምስት ደግሞ ከተገንጣዮች በተተኮሱት መድፍ ቆስለዋል። እ.ኤ.አ. የካቲት 20 ቀን የቤላሩስ የመከላከያ ሚኒስቴር የቤላሩስ ፕሬዝዳንት አሌክሳንደር ሉካሼንኮ እና ፑቲን ባደረጉት ውሳኔ የ 2022 ወታደራዊ ልምምድ እንደሚቀጥል አስታውቋል ። እንደ ክሪኒን ገለጻ፣ በዩኒየን ስቴት ውጫዊ ድንበሮች ላይ ያለው ወታደራዊ እንቅስቃሴ መባባስ እና በዶንባስ ሁኔታው ​​መበላሸቱ ምክንያት ነው።በዚያኑ ቀን በርካታ የዜና ማሰራጫዎች እንደዘገቡት የዩኤስ የስለላ ድርጅት የሩስያ አዛዦችን መገምገሙን ዘግቧል። ወረራውን እንዲቀጥል ትእዛዝ ተሰጥቷል። ኢኮኖሚያዊ ቅጣቶች የጀርመኑ ቻንስለር ኦላፍ ሾልስ የሩስያ ዶንባስን ወረራ ተከትሎ የኖርድ ዥረት 2 የጋዝ ቧንቧን ላልተወሰነ ጊዜ ዘግተውታል። የባልቲክ ግዛቶች የውጭ ጉዳይ ሚኒስትሮች ሩሲያ ከ ስዊፍት ዓለም አቀፍ የመልእክት መላላኪያ አውታር ለአለም አቀፍ ክፍያዎች እንድትቋረጥ ጠይቀዋል። ሌሎች የአውሮፓ ህብረት አባል ሀገራት ፍቃደኛ አልነበሩም፣ ሁለቱም የአውሮፓ አበዳሪዎች አብዛኛው ወደ 30 ቢሊዮን ዶላር የሚጠጋውን የውጭ ባንኮች ለሩሲያ መጋለጥ ስለያዙ እና ቻይና የተባለ የስዊፍት አማራጭ ስላዘጋጀች ነው። የ ስዊፍት የጦር መሳሪያ ለ እድገት ትልቅ መነቃቃትን ይፈጥራል ይህ ደግሞ ስዊፍትን ያዳክማል እንዲሁም የምዕራቡ ዓለም አቀፍ ፋይናንስ ቁጥጥርን ያዳክማል። ቦሪስ ጆንሰን.ጀርመን በተለይም ሩሲያ ከ ስዊፍት እንድትታገድ የሚጠይቁትን ጥሪዎች ተቃውሟቸዋል, ይህም ለሩሲያ ጋዝ እና ዘይት ክፍያ የሚኖረውን ውጤት በመጥቀስ; ይሁን እንጂ በየካቲት 26 የጀርመን የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አናሌና ቤርቦክ እና የኢኮኖሚ ሚኒስትር ሮበርት ሃቤክ ከስዊፍት ሩሲያ የተከለከሉ ገደቦችን በመደገፍ በጋራ መግለጫ ሰጥተዋል። ብዙም ሳይቆይ, ዋና ዋና የሩሲያ ባንኮች ከ ስዊፍት እንደሚወገዱ ተገለጸ, ምንም እንኳን አሁንም ለጋዝ ጭነት የመክፈል አቅምን ለማረጋገጥ የተደራሽነት ውስንነት ይኖራል. ከዚህም በተጨማሪ ምዕራቡ ዓለም የ630 ቢሊዮን ዶላር የውጭ መጠባበቂያ ክምችት ባለው የሩሲያ ማዕከላዊ ባንክ ላይ ማዕቀብ እንደሚጥል እና የማዕቀቡን ተጽእኖ ለማካካስ ንብረቶቹን እንዳያባክን ተነግሯል። የብሪታኒያ ጠቅላይ ሚኒስትር ቦሪስ ጆንሰን ሁሉም ዋና ዋና የሩሲያ ባንኮች ንብረታቸው እንዲታገድ እና ከዩናይትድ ኪንግደም የፋይናንስ ስርዓት እንደሚገለሉ እና አንዳንድ ወደ ሩሲያ የመላክ ፍቃድ እንደሚታገድ አስታውቀዋል። በተጨማሪም በዩኬ የባንክ ሂሳቦች ውስጥ ለሩሲያ ዜጎች የተቀማጭ ገንዘብ ገደብ አስተዋውቋል እና ከ100 በላይ ግለሰቦች እና አካላት ንብረቶችን አግዷል። የሩሲያ የፀጥታው ምክር ቤት ምክትል ሊቀ መንበር እና የቀድሞ ፕሬዝዳንት ዲሚትሪ ሜድቬዴቭ ኔቶ ከአፍጋኒስታን ለመውጣት “የፖለቲካ አቅመ ቢስነት” ምልክት ነው ሲሉ በሩሲያ ላይ የተጣሉ ምዕራባውያን ማዕቀቦችን ጨምሮ ተሳለቁ። ኩባንያዎች በሩስያ ውስጥ የያዙትን የውጭ ሀብት ወደ ሀገር ሊለውጡ ዛቱ። የተወዳደሩ ግዛቶች (ክሪሚያ፣ ዶኔትስክ፣ ሉሃንስክ) በወረራ ምክንያት የሩሲያ አውሮፕላኖችን ከአየር ክልላቸው ያገዱ ሀገራት እ.ኤ.አ. ማዕቀቡ የቴክኖሎጂ ዝውውሮችን፣ የሩስያ ባንኮችን እና የሩሲያ ንብረቶችን ያነጣጠረ ነበር። ከፍተኛ ተወካይ ጆሴፕ ቦሬል የአውሮፓ ህብረት "ከዚህ በፊት ታይቶ የማያውቅ ማግለል" እንደሚገጥማት ተናግረዋል ። በተጨማሪም "እነዚህ ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ በአውሮፓ ውስጥ በጣም ጨለማ ከሆኑት ሰዓቶች መካከል ናቸው" ብለዋል. የአውሮፓ ፓርላማ ፕሬዝዳንት ሮቤታ ሜቶላ “አፋጣኝ፣ ፈጣን፣ ጠንከር ያለ እና ፈጣን እርምጃ” እንዲወስዱ ጥሪ አቅርበው ለመጋቢት 1 ቀን ያልተለመደ የፓርላማ ስብሰባ ጠሩ። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 22 የዩኤስ ፕሬዝዳንት ጆ ባይደን ን ጨምሮ በአራት የሩሲያ ባንኮች ላይ እንዲሁም ለፑቲን ቅርብ በሆኑ “በሙስና የተጨማለቁ ቢሊየነሮች” ላይ ገደቦችን አስታውቀዋል ። ዩኤስ በተጨማሪም የኤክስፖርት ቁጥጥርን አቋቋመች ፣ ይልቁንም ሩሲያ የከፍተኛ የቴክኖሎጂ አካላትን ተደራሽነት በመገደብ ላይ ያተኮረ ልብ ወለድ ማዕቀብ ላይ ያተኮረ ነው ። , ሁለቱም ሃርድዌር እና ሶፍትዌሮች, ማንኛውም ክፍሎች ወይም ዩኤስ በመጡ አእምሯዊ ንብረቶች የተሠሩ ናቸው. ማዕቀቡ ማንኛውም ሰው ወይም ኩባንያ ቴክኖሎጂን፣ ሴሚኮንዳክተሮችን፣ ምስጠራ ሶፍትዌሮችን፣ ሌዘርን ወይም ሴንሰሮችን ለሩሲያ መሸጥ የሚፈልግ ፈቃድ እንዲጠይቅ ያስገድዳል፣ ይህም በነባሪነት ውድቅ ተደርጓል። የማስፈጸሚያ ዘዴው በሰውየው ወይም በኩባንያው ላይ የሚጣሉ ማዕቀቦች ናቸው። የማዕቀቡ ትኩረት በመርከብ ግንባታ፣ በኤሮስፔስ እና በመከላከያ ኢንዱስትሪዎች ላይ ነው። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 26, የፈረንሳይ የባህር ኃይል በእንግሊዝ ቻናል ውስጥ የሩስያን የጭነት መርከብ ባልቲክ መሪን ያዘ. መርከቧ በእገዳው ኢላማ በሆነ ኩባንያ ውስጥ ተጠርጥራለች. መርከቧ ወደ ቦሎኝ ሱር-ሜር ወደብ ታጅባ በምርመራ ላይ ነች። ዩናይትድ ኪንግደም የሩሲያ ግዛት አየር መንገድ ኤሮፍሎት እና የሩሲያ የግል ጄቶች ከዩኬ የአየር ክልል አግዳለች። እ.ኤ.አ. የካቲት 25 ፣ ፖላንድ ፣ ቡልጋሪያ እና ቼክ ሪፖብሊክ የአየር ክልላቸውን ለሩሲያ አየር መንገዶች እንደሚዘጉ አስታውቀዋል ። ኢስቶኒያም በማግስቱ ተከትላለች። በምላሹም ሩሲያ የብሪታንያ አውሮፕላኖችን ከአየር ክልሏ ከልክላለች። የሩሲያ ትልቁ የሀገር ውስጥ አየር መንገድ ኤስ7 አየር መንገድ ወደ አውሮጳ የሚያደርገውን ሁሉንም በረራዎች መሰረዙን ያስታወቀ ሲሆን የአሜሪካ አየር መንገድ ዴልታ አየር መንገድ ከኤሮፍሎት ጋር ያለውን ግንኙነት ማቋረጡን አስታውቋል። በተጨማሪም ሩሲያ ከአየር ክልሏ ከቡልጋሪያ ፣ፖላንድ እና ቼክ ሪፖብሊክ አጓጓዦች ሁሉንም በረራዎች ታግዳለች ።ኢስቶኒያ ፣ ሮማኒያ ፣ ሊቱዌኒያ እና ላቲቪያ የሩሲያ አየር መንገዶችን ከአየር ክልላቸው እንደሚከለክሉ አስታውቀዋል ። የውጭ ወታደራዊ ድጋፍ ለዩክሬን በቪክቶር ያኑኮቪች መሪነት የዩክሬን ጦር ተበላሽቶ ነበር። የያኑኮቪች ውድቀት እና የምዕራብ መስለው መሪዎች መተካታቸውን ተከትሎ የበለጠ ተዳክሟል። በመቀጠልም በርካታ የምዕራባውያን አገሮች (ዩኬ፣ አሜሪካ፣ ፈረንሳይ፣ ጀርመን፣ የባልቲክ አገሮች፣ ፖላንድ፣ አውስትራሊያ፣ ካናዳ እና ቱርክን ጨምሮ) እና ድርጅቶች (ኔቶ እና የአውሮፓ ህብረት) ወታደራዊ ኃይሉን መልሶ ለመገንባት ወታደራዊ ዕርዳታ መስጠት ጀመሩ። በተለይም የዩክሬን ታጣቂ ሃይሎች እ.ኤ.አ. ከ2019 ጀምሮ የቱርክን ቤይራክታር ቲቢ2 ሰው አልባ የጦር አየር ተሽከርካሪዎችን ማግኘት የጀመሩ ሲሆን ይህም በጥቅምት 2021 በዶንባስ የሩስያ ተገንጣይ መድፍ ቦታ ላይ ዒላማ ለማድረግ ጥቅም ላይ ውሏል። ሩሲያ መሳሪያዋን እና ወታደሮቿን በዩክሬን ድንበሮች መገንባት ስትጀምር የኔቶ አባል ሀገራት የጦር መሳሪያ አቅርቦትን መጠን ጨምረዋል። የዩኤስ ፕሬዝዳንት ጆ ባይደን የ260 ሚሊዮን ዶላር ርዳታ ለመስጠት በነሀሴ እና ታህሳስ 2021 የፕሬዝዳንታዊ ውድቀት ባለስልጣናትን ተጠቅመዋል። እነዚህም የሴት ልጅ ግርዛት-148 ጃቬሊንስ እና ሌሎች ፀረ-ትጥቅ ትጥቅ፣ የጦር መሳሪያዎች፣ የተለያዩ ጥይቶች እና ሌሎች መሳሪያዎች ማድረስ ይገኙበታል። ወረራውን ተከትሎ ሀገራት የጦር መሳሪያ አቅርቦት ተጨማሪ ቃል መግባት ጀመሩ። ቤልጂየም፣ ቼክ ሪፐብሊክ፣ ኢስቶኒያ፣ ፈረንሳይ፣ ግሪክ፣ ኔዘርላንድስ፣ ፖርቱጋል እና እንግሊዝ የዩክሬን ጦር እና መንግስትን ለመደገፍ እና ለመከላከል አቅርቦቶችን እንደሚልኩ አስታውቀዋል። እ.ኤ.አ. ከ30ዎቹ የኔቶ አባላት ጥቂቶቹ የጦር መሳሪያ ለመላክ ሲስማሙ ኔቶ እንደ ድርጅት ግን አላደረገም። እ.ኤ.አ. በጥር 2022 ጀርመን የጦር መሳሪያ ወደ ዩክሬን እንዳትልክ እና ኢስቶኒያ በጀርመን በተሰራ የጦር መሳሪያዎች ላይ የኤክስፖርት ቁጥጥሮች የቀድሞ የምስራቅ ጀርመን ዲ-30 አስተናጋጆችን ወደ ዩክሬን እንዳትልክ ከልክላለች።ጀርመን 5,000 የራስ ቁር እና የመስክ ሆስፒታል ወደ ዩክሬን እንደምትልክ አስታወቀች። የኪዬቭ ከንቲባ ቪታሊ ክሊችኮ በስድብ ምላሽ ሰጥተዋል፡ "ከዚህ በኋላ ምን ይልካሉ? ትራሶች?" እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. የአውሮፓ ህብረት የውጭ ፖሊሲ ሃላፊ ጆሴፕ ቦሬል ለገዳይ ዕርዳታ 450 ሚሊዮን ዩሮ (502 ሚሊዮን ዶላር) እና ተጨማሪ 50 ሚሊዮን ዩሮ (56 ሚሊዮን ዶላር) ገዳይ ባልሆኑ አቅርቦቶች እንደሚገዙ ተናግረዋል ። ቦረል የአውሮፓ ህብረት የመከላከያ ሚኒስትሮች እቃውን እንዴት እንደሚገዙ እና ወደ ዩክሬን እንዴት እንደሚያስተላልፍ አሁንም ዝርዝር ጉዳዮችን መወሰን እንዳለባቸው ተናግረዋል ነገር ግን ፖላንድ እንደ ማከፋፈያ ማዕከል ለመሆን ተስማምታለች. ቦረል ለዩክሬን በአውሮፕላን አብራሪነት መንቀሳቀስ የቻሉትን ተዋጊ ጄቶች ለማቅረብ እንዳሰቡም ገልጿል። እነዚህ በ€450 ሚሊዮን የእርዳታ ጥቅል አይከፈሉም። ፖላንድ፣ ቡልጋሪያ እና ስሎቫኪያ ማይግ-29 ነበራቸው እና ስሎቫኪያ ሱ-25ም ነበሯት እነዚህም ዩክሬን ቀድሞውንም የበረረች እና ያለ አብራሪ ስልጠና ሊተላለፉ የሚችሉ ተዋጊ ጄቶች ነበሩ። በማርች 1፣ ፖላንድ፣ ስሎቫኪያ እና ቡልጋሪያ ተዋጊ ጄቶችን ለዩክሬን እንደማይሰጡ አረጋግጠዋል። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 26 የዩኤስ ውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አንቶኒ ብሊንከን “ፀረ- ጦር እና ፀረ-አይሮፕላን ሲስተም ፣ጥቃቅንና ልዩ ልዩ ጥይቶች ፣ የሰውነት ትጥቅ እና ተዛማጅ መሳሪያዎች”ን ጨምሮ 350 ሚሊዮን ዶላር ገዳይ ወታደራዊ እርዳታ መፍቀዱን አስታውቋል። ሩሲያ የዩናይትድ ስቴትስ ሰው አልባ አውሮፕላኖች በጥቁር ባህር ላይ የጦር መርከቦቿን ኢላማ ለማድረግ ለዩክሬን ባህር ኃይል መረጃ መስጠቷን ዩናይትድ ስቴትስ አስተባብላለች። በፌብሩዋሪ 27፣ ፖርቱጋል ኤች ኤንድ ኬ 3 አውቶማቲክ ጠመንጃዎችን እና ሌሎች ወታደራዊ መሳሪያዎችን እንደምትልክ አስታውቃለች። ስዊድን እና ዴንማርክ ሁለቱም በቅደም ተከተል 5,000 እና 2,700 ፀረ-ታንክ የጦር መሳሪያዎች ወደ ዩክሬን ለመላክ ወሰኑ። ዴንማርክ ከ 300 የማይንቀሳቀሱ ስቲንጀር ሚሳኤሎች ዩናይትድ ስቴትስ በመጀመሪያ ለአገልግሎት እንደሚረዳን ተናግራለች። ቱርክም ቲቢ 2 ሰው አልባ አውሮፕላኖችን ሰጥታለች። የኖርዌይ መንግስት መጀመሪያ ላይ የጦር መሳሪያ ወደ ዩክሬን አልልክም ነገር ግን እንደ ኮፍያ እና መከላከያ መሳሪያ ያሉ ሌሎች ወታደራዊ መሳሪያዎችን እልካለሁ ካለ በኋላ እ.ኤ.አ. ለገለልተኛ ሀገር ዋና ዋና የፖሊሲ ለውጥ ፣ ፊንላንድ ወደ ጥይት መከላከያ ጃኬቶች ፣ ባርኔጣዎች እና የህክምና አቅርቦቶች ለመጨመር 2,500 ጠመንጃዎች ከ150,000 ዙሮች ፣ 1,500 ባለአንድ ጥይት ፀረ-ታንክ መሳሪያዎች እና 70,000 የውጊያ ራሽን እንደምትልክ አስታወቀች። አስታወቀ።
15387
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%B0%E1%8C%83%E1%8B%9D%E1%88%9B%E1%89%BD%20%E1%8A%83%E1%89%A5%E1%89%B0%20%E1%88%A5%E1%88%8B%E1%88%B4%20%E1%89%A0%E1%88%8B%E1%8B%AD%E1%8A%90%E1%88%85
ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ በላይነህ
=100084732863752 ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ በላይነህ በተጉለትና ቡልጋ አውራጃ በከሰም ወረዳ ልዩ ሰሙ ውቢት በሚባለው ሥፍራ፣ ከታወቁት አባታቸው ከአቶ በላይነህ ቢተውልኝ እና ከእናታቸው ከወይዘሮ ማናለብሽ በድሉ መስከረም ፮ ቀን ፲፱፻ ዓ.ም ተወለዱ። በተወለዱ በአሥራ አምስት ዓመታቸው በቤተ መንግሥት የዕልፍኝ አሽከር ሆነው ሲያግለግሉ ከቆዩ በኋላ ጥንታዊ የክብር ዘበኛ ሲቋቋም በወታደርነት ተዛውረው አግልግሎታችውን አበረከቱ። በመጋቢት ወር ፲፱፻፳፰ ዓ.ም ማይጨው ላይ በተደረገው ታላቁ ጦርነት ከክብር ዘበኞች ጋደኞቻቸው ጋር ሆነው ከፍ ባለ ጀግንነት ከጠላት ጋር በመዋጋት አገራቸውንና ንጉሠ ነግሥታቸውን አግልግለዋል። ከዚያም እንደተመለሱ በንጉሠ ነግሥታቸው መሪ ትእዛዝ መሠረት የጦርነት ትግላቸውን በመቀጠል አምስት ዓመት ሙሉ በአርበኝነት የጦር መሪ በመሆን እጅግ ከፍ ባለ ጀግንነት ሌት ከቀን ያለ አንዳች አረፍት በየጦር ሜዳው የጠላትን ኃይል ያንበረከኩ ታላቅ ጀግና ነበሩ የገደሏቸውንም የጠላት መኮንኖች ለመጥቀስ ያህል፣ ፩. በሐምሌ ወር ፲፱፻፳፰ ዓ.ም አሌልቱ ላይ ፹፰ የጠላት የጦር ከባድ መኪናዎች(ካሚዮን)በተቃጠሉ ጊዜ የጦር መሪ የነበሩት አርበኞች ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ በላይነህና ፊታውራሪ ጂማ ሰንበቴ ነበሩ። ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ በዚሁ ጦርነት ላይ ሁለት የጠላት ከፍተኛ መኮንኖች ግድለዋል። ፪.ክቡር ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ በላይነህ በአሌልቱ ሜዳ ላይ ከኅዳር ፳፩ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ.ም ጀምሮ ሦስት ቀን ሙሉ የፈጀውን ጦርነት ባደረጉ ጊዜ ከጠላት በኩል የኢጣሊያ ፋሽስቶች ብቻ ፺፮ መኮንኖችና ወታደሮች ተግድለዋል። ፫.በ፲፱፻፳፱ ዓ.ም ሸንኮራ አራራቲ ላይ በተደረገው ኃይለኛ ጦርነት ጄኔራል አውጎስቲኒን ግድለዋል። ፬.በ፲፱፻፴ ዓ.ም ቡልጋ ውስጥ ጨመሪ በተባለ ቦታ በተደረገው ከባድ ጦርነት ክቡር ራስ ደስታ ዳምጠውን እና እነደጃዝማች አበራ ካሳን የገደለውን ከፍተኛ የጠላት የጦር መሪ ገድለዋል። ፭.በግንቦት ወር ፲፱፻፴ ዓ.ም በቡልጋ የጉንጭ በተባለ ሥፍራ በተደረገው ብርቱ ጦርነት ጄኔራል ጋሊያኒን ገድለዋል። ጀኔራል ጋሊያኒ በተገደለ ማግስት ስቻት በተባለው ሥፍራ የጠላት አውሮፕላኖች ብዙ ስንቅና ጥይት ለደጃዝማች ጦር ጥለዋል። ይህም ሊደረግ የቻለው ከጄኔራል ጋሊያኒ ላይ ብዙ የጦር መሣሪያና የአውሮፕላን ምልክት የሆነውን ሰንደቅ ዓላማ ስለማረኩ ነው። ከነዚህም ከገደሏቸው የጠላት መኮንኖች ላይ ብዙ ኒሻን ማርከው አሁን በቤተ መጻሕፍት መወዘክር ለመታሰቢያ ሰጥተዋቸው ይገኛሉ። የሰሜን ዘመቻ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ በእንግሊዝ ሠራዊት እርዳታ ሚያዝያ ፳፯ ቀን አዲስ አበባ ሲገቡ በራስ አበበ አረጋይ የሚመራው የሸዋ የአርበኛ ሠራዊት በሰሜን ኢትዮጵያ መሽጎ የተቀመጠውን የጣልያን ጦር ከ እንግግሊዙ "ጊዲዮን ፎርስ" ሠራዊት ጋር ለማስለቀቅ ሲላኩ፣ ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ አርበኞቻቸውን ይዘው ዘመቱ። ከሸዋ ተነስተው ከ ፭፻ አርበኞች ጋር በ እንግሊዙ 'ቢምባሺ ጋይ ካምቤል' መሪነት በመጀመሪያ ደሴ ላይ የ'ዱካ ዳዎስታ'ን ጦር ድል ካደረጉ በኋላ ጉዟችውን ወደ ጎንደር በመቀጠል በ ፯ሺ የ 'ዳግላስ ፎርስ' ጋር ተቀላቀለው አስከ ጎንደር ድረስ የነበሩትን ታላላቅ የጠላት የጦር ምሽጎች በተለይም ቁልቋል በር እና ፍርቃ በር የተባሉትን ምሽጎች ከነ ፊታውራሪ ከበደ ካሳ እና ደጃዝማች ኪዳኔ ወልደመድኅን አርበኞች ጋር በመተባበር ደመሰሱ። ነሐሴ ፲፱ ቀን ፲፱፻፴፫ ዓ/ም በጣልያኑ ኮሎኔል አድርያኖ ቶሬሊ የሚመራው ሠራዊት ቁልቋል በር ላይ ለመሸገው ሠራዊት በአምሳ ስምንት የጭነት መኪና ስንቅ አቀብሎ ወደጎንደርሲመለስ አርበኞቹና እንግሊዞች በጣሉበት አደጋ ላይ ከወገን ሠራዊት ፲፬ ሰዎች ሲሞቱ ከቆሰሉት ፴፱ ሰዎች መሃል እግራቸውን በጥይት የቆሰሉት አንዱ ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ ነበሩ። በመጨረሻም ጎንደር ላይ የሠፈረውን የጀኔራል ጉልዬልሞ ናሲን ሠራዊት በጦር ኃይል የጦር ምሽጉን በመጣስ ከተማው ውስጥ ገቡ። ኅዳር ፲፰ ቀን ፲፱፻፴፬ ዓ.ም ፤ አዲስ አበባ ነጻ በወጣች በ ፯ኛው ወር፣ የጄነራል ጉልዬልሞ ናሲ ሠራዊት ድል ሆኖ የፋሺስት ኢጣልያ ወረራ ጎንደር ላይ አከተመ። በነጻነት ዘመን ከዚህ ድል በኋላ፣ ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ ከነሠራዊታቸው ወደ አዲስ አበባ ተመልሰው የካቲት ፲፰ ቀን ፲፱፻፴፬ ዓ/ም በታላቅ ሰልፍና ሥነ ሥርዓት ስድስት ዓመት ከተለዩዋቸው ንጉሠ ነግሥታችው ፊት ቀርበው ቆርጠጥ ቆርጠጥ ጎርደድ ጎርደድ አንዳንዴም በርከክ እያሉ ፤ ኃብቴ ኃብተ ሥላሴ የጠቅል አሽከር የንጉስ ተፈሪ ፤ ለሃይማኖቱ ተከራካሪ ፤ ጄኔራል ገዳይ ኒሻን ያሠረ ፤ ማጆር ማራኪ የተከበረ ፤ ያንተ አሽከር ያንተ ወታደር ፤ በዘመተበት የማያሳፍር ፤ ዘው ዘው ባይ ከጦሩ ማህል ፤ ጄኔራል ናዚ አቤት አቤት ሲል ፤ እያሉ ይህንንና ይህን የመሳሰለውን የፉከራ ቃል እየተናገሩ ከማይጨው ጀምረው እስካሁን ድረስ የሠሩትን ጀብዱ ሲቆጥሩ እንኳን ከዚህ በፊት ሥራ የሰራውን ቀርቶ ያልሰራውንም ዘራፍ ለገናው ለማለት ወኔውን ይቀሰቅሰው ነበር ።ከዚህ በኋላ የማረኳቸውን ከባድና ቀላል መትረየሶች በማበርከት ያደረጓቸውን አግልግሎቶች ጠቅሰው ፤ «እኔ አገልጋይዎ እንኩዋን አይነዎን አይቼ ከፊትዎ ቀርቤ ድካሜንና ሙያዬን ተናግርኩ እንጂ እንግዲህ እኔ ይህንን እድል ካግኘሁ በኋላ እውነተኛ ባሪያዎ ነኝና ምንም አላሳስብምብለው ቢናገሩ» ግርማዊ ጃንሆይ «ጌታችን እየሱስ ክርስቶስ ደቀ መዛሙርቱን ከመውደዱ የተነሣ እንግዲህ እናንተ ጌቶች ናችሁ እንጂ ባሮች አይደላችሁም እንዳላቸው ተወዳጅ ልጅ ነህ እንጂ ባሪያ አይደለህም ሥራህም በማንም አፍ የተመሰገነ ነው»።<ባንዲራችን ጋዜጣ ፩ኛ ዓመት፣ ቁጥር ፴፱ የካቲት ፲፰ ቀን ፲፱፻፴፬ ዓ/ም</> ብለው ሞገሳዊ ቃል ሰጥተዋቸዋል። በዚሁ ዕለት የደጃዝማችነት ማዓረግ ተሰጣቸው። ከዚያም ወዲህ ፩/የክብር ዘበኛ ከፍተኛ መኮንን ሆነው በአስፈላጊው ቦታ እየተዘዋወሩ ፀጥታ ነሺዎችን የጦር ኃይል እያዘዙ ፀጥታ አስከብረዋል። ፪/በ፲፱፻፴፱ ዓ.ም ክፍለ ጦራቸውን እያዘዙ የጉርሱምና የጊሪ አውራጃ ገዥ ሆነው ተሹመዋል። ፫/በ፲፱፻፵፯ ዓ.ም በግርማዊ ንጉሠ ነግሥት መልካም ፈቃድ የጨቦና ጉራጌ አውራጃ ገዥ ሆነው ተሹመዋል። ፬/በ፲፱፻፶፪ ዓ.ም የምሥራቅ ሸዋ ብሔራዊ ጦር አዛዥ ሆነው ተሹመዋል። ፭/በ፲፱፻፶፫ ዓ.ም የሕግ መወሰኛ ምክር ቤት አባል ሆነው በመሾም እስከ ዕለተ ሞታቸው ጊዜ ድረስ አግልግለዋል። የተሸለሟቸው ኒሻኖችና ሜዳዮች የቅዱስ ጊዮርጊስ የጀብዱ ሜዳይ ባለ ፪ ዘንባባ ፤ የአርበኝንት ሜዳይ ፤ የኢትዮጵያ የክብር ኮከብ ኮማንደር ያለ ፕላክ ፤ የኢትዮጵያ የክብር ኮከብ ከነ ፕላኩ ፤ ከእንግሊዝ መንግሥት፦ የአፍሪቃ ኮከብ እና የአፍሪቃ የድል ኮከብ ሜዳዮች ፤ የኢትዮጵያ የድል ኮከብ ሜዳይ ናቸው። ክቡር ደጃዝማች ኃብተ ሥላሴ በላይነህ ፈጣሪያቸውን ፈሪ፤ ሀገራቸውንና ንጉሠ ነገሥታቸውን አፍቃሪ ፤ ድኅ መጋቢና አሳዳሪ ፤ ሽማግሌዎችን ጧሪ ፤ ጓደኞቻቸውን አክባሪ ነበሩ። ብዙ ጊዜ ያማቸው በነበረው የጉበትና የልብ ድካም ህመም ሚያዝያ ፲፩ ቀን ፲፱፻፷ ዓ.ም በተወለዱ በ፷ ዓመታቸው ከዚህ ዓለም በሞት ተለዩ። ግርማዊ ቀዳማዊ ንጉሠ ነገሥት ኃይለ ሥላሴ ፤ የተከበሩ ልዑላውያን ቤተሰቦች፤ የተከበሩ ሚንስትሮችና ከፍተኛ የጦር ባለስልጣኖች በተገኙበት በከፍተኛ ወታደራዊ ሥነ ሥርዓት በመንበረ ፀባዖት ቅድስት ሥላሴ ቤተ ክርስቲያን ለሀገራችው ታላላቅ አገልግሎት ለፈጸሙ ጀግኖች አርበኞች በተዘጋጀው ሥፍራ በክብር አርፈዋል። ባንዲራችን ጋዜጣ ፩ ኛ አመት ቁጥር ፵፱ የካቲት ፲፰ ፲፱፻፴፬ ዓ.ም አዲስ ዘመን ጋዜጣ ሚያዝያ ፲፱፻፷ ዓ.ም
9680
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%8D%E1%8B%B5%E1%8B%AB
ልድያ
ልድያ (አሦርኛ፦ ሉዱ፤ ዕብራይስጥ፦ /ሉድ/፣ ግሪክ፦ /ሉዲያ/) በምዕራብ ትንሹ እስያ የተገኘ ታሪካዊ አውራጃና መንግሥት ነበር። በታወቀበት ዘመን ዋና ከተማው ሰርዴስ ሆነ። በአንድ ወቅት የትንሹ እስያ ምዕራብ ክፍል በሙሉ የሉድያ ግዛት ነበረ። በኋለ ዘመን ደግሞ ልድያ የሮማ መንግሥት ጠቅላይ ግዛት ነበረ። መሐለቅ መጀመርያ የተፈጠረው በልድያ ክ.በ. 660 አመት ያሕል እንደ ነበረ ይታመናል። የታሪካዊው ልድያ ጠረፎች በዘመናት ላይ ይለያዩ ነበር። በመጀመርያ በሚስያ፣ በካርያ፣ በፍርግያና በዮንያ ይወሰን ነበር። በኋላ፣ የንጉሦች አልያቴስና ቅሮይሶስ ሠልፎች ልድያን ሲያስፋፏት፣ ከሉቅያ በቀር ትንሹን እስያ ከሃሊስ ወንዝ ምዕራብ በሙሉ ገዙ። ከፋርስ ወረራ ቀጥሎ ማያንድሮስ ወንዝ በፋርስ መንግሥት የክፍላገሩ ደቡብ ጠረፍ ሆነ። በሮማ መንግሥት ውስጥ ደግሞ የልድያ ጠቅላይ ግዛት በአንድ በኩል ከሚስያና ከካርያ መካከል በሌላውም በኩል ከፍርግያና ከአይጋዮስ ባሕር መካከል ያለው አገር ሁሉ ነበረ። ቋንቋቸው ሉድኛ በሕንዳዊ-አውሮፓዊ ቋንቋዎች ቤተሠብ ሲሆን በዚሁም ቤተሠብ ውስጥ የአናቶላዊ ቅርንጫፍ አባል ነበር። ስለዚህ የሉዊኛና የኬጥኛ ቅርብ ዘመድ ነው።. ሉድኛም በመጨረሻ እስከ 1ኛ ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ በፊት ድረስ እንደ መነጋገርያ ሆኖ ቆየ። ማዮንያ እና ልድያ የልድያ መንግሥት መጀመርያ የተነሣ የኬጥያውያን መንግሥት በ1180 ክ.በ. ገደማ ከወደቀበት ወቅት በኋላ ነበረ። ቀድሞ በኬጥያውያን መንግሥት ዘመን፣ የአገሩ ስም አርፃዋ ሲሆን ይህ ሉዊኛ የሚናገር አገር ነበር። ይሁንና ክሁሉ ጥንታዊ በሆኑት ኬጥያውያን ሰነዶች የአገሩ ስም «ሉዊያ» ይባላል። በግሪክ ምንጮች ዘንድ ግን፣ የልድያ መንግሥት መጀመርያ ስም ማዮንያ ተባለ፤ ሆሜርም (ዒልያድ . 431) የልድያን ነዋሪዎች ማዮናውያን () ይላቸዋል። ሆሜር ደግሞ ዋና ከተማቸውን 'ሰርዴስ' ሳይሆን 'ሁዴ' ይለዋል (ኢልያድ . 385)። ሆኖም 'ሁዴ' ምናልባት ሰርዴስ የቆመበት ሠፈር ስም ሊሆን ይቻላል.። ኋላም፣ ሄሮዶቶስ (ታሪኮች . 7) እንደሚነግረው፣ መዮናውያን ስለ ንጉሳቸው ስለ አቲስ ልጅ ሉዶስ () ስም አዲስ ስያሜያቸውን 'ልድያውያን' (ግሪክ፡ /ሉዶይ/) ተቀበሉ። ይህም የሆነ ከአፈታሪካዊው ሄራክሌስ ሥርወ መንግሥት በፊት እንደ ነበር ይላል። እንደዚህም ሕዝቡ በዕብራይስጥ ሉዲም () ሲባሉ፣ ምክንያቱም በጥንት ከሉድ ሴም (ዘፍ. 10) እንደ ተወለዱ መሆኑ ይታመናል። በመጽሐፈ ኩፋሌ ምዕ. 9 መሠረት እንደገና የሉድ ርስት ከ'አሦር ተራሮች' ወደ ምዕራብ እስከ 'ታላቁ ባህር' ድረስ ይሠጣል፤ ይህም ማለት የትንሹ እስያ ልሳነ ምድር በሙሉ ነው። ትልቁ ፕሊኒ (የተፈጥሮ ታሪክ 5:30) እና ሄሮክሌስ እንደ ጻፉት፣ ማዮንያ የተባለ መንደር ለረጅም ዘመን በዙሪያው ይገኝ ነበር። ሄሮዶቶስ ደግሞ የኤትሩስካውያን ሥልጣኔ (በዛሬው ጣልያን) በልድያውያን ሠፈረኞች እንደተመሠረተ በሉዶስም ወንድም በቲሬኖስ እንደ ተመሩ የሞለውን ትውፊት ይጠቅሳል። ነገር ግን የሃሊካርናሦስ ዲዮኒስዮስ ይህን ታሪክ አልተቀበለም፣ የኤትሩስካውያን ባሕልና ቋንቋ ከልዳውያን እጅግ ይለያይ ነበርና። በፓክቶሎስ ወንዝ የተገኘው የወርቅ ዝቃጅ የልድያ መጨረሻ ንጉስ ቅሮይሶስ ሀብት ምንጭ ሆነ። በአንድ ትውፊት ዘንድ መንስኤው የፍርግያ ንጉስ ሚዳስ 'የወርቅ ዕጆቹን' በውኆቹ ውስጥ ስለ ታጠቡ ነበር። መጀመርያ መሐለቆች የፈተና ደንጊያ የተባለው ፈጠራ ዕውቀት በልድያ ከተስፋፋ በኋላ፣ የልድያ ሰዎች ወዲያው ለብረታብረታቸው መደበኛ ጥረት ለማረጋገጥ ቻሉ። ይህ ቀላል መሣርያ ለግሪኮችም «የልድያ ደንጊያ» በመባል ታወቀ። ከዚያ በፊት ከጥንት ጀምሮ ወርቅና ብር በክብደት (ሰቀል) ለሸቀጥ ቢጠቅምም (ለምሳሌ በካሩም)፣ ብዙ ጊዜ ከሌሎች የብረት አይነቶች ጋር ተቀላቅሎ ነበር። አሁን የልድያ ንጉሥ ማሕተም የጥረቱ ማረጋገጫ ሆነ፤ በዚህም አዲስ የመሐለቅ ገበያ መጀመርያ መመሠረት ቻለ። በሄሮዶቶስ ታሪክ መሠረት፣ ልዳውያን ከሁሉ በፊት የወርቅና የብር መሐለቅ የተጠቀሙት ሰዎች ነበሩ፤ እንዲሁም ቋሚ ሱቆችን መጀመርያ የገነቡት ሕዝብ መሆናቸውን ይመሠክራል። እነኚህ መጀመርያ መሐለቆች በ660-600 ክ.በ. ገዳማ እንደ ተሰሩ ይታመናል። መጀመርያው መሐለቅ ከኤሌክትሩም (በተፈጥሮ የሚገኝ የወርቅና የብር ቅልቅል) ነው የተሠራ። በእስታቴር ሢሶ ድፍን ሆኖ ክብደቱ 4.76 ግራም ነበር፣ በንጉሡም ምልክት በአንበሣ ራስ ስዕል ይታተም ነበር። አንድ እስታቴር 14.1 ግራም ኤሌክትሩም ነበር። ይህም ለአንድ ወታደር የአንድ ወር ደመወዝ ነበረ። የልድያ ንጉሥ ቅሮይሶስ ስለ ሀብቱ ስመጥር ሆነዋል። ሆኖም በ558 ክ.በ. ቅሮይሶስ በፋርስ ንጉሥ በ2ኛ ቂሮስ እጅ ድል ስለ ሆኑ መንግሥቱ ወዲያው የፋርስ ክፍላገር ሆነ። ሥርወ መንግሥታት ልድያ በታሪክ 3 ስርወ መንግሥታት ነበሩዋት፦ አትያዶች (1300 ክ.በ) - አፈታሪካዊ ዘመን (ቅድመ ታሪክ) ሄራክሊዶች (እስከ 695 ክ.በ. ድረስ) - በሄሮዶቶስ ዘንድ ሄራክሊዶች ከጀግናው ሄራክሌስ ትወልደው ለ22 ትውልዶች ከ1197 ክ.በ ጀምሮ ለ505 አመታት ነገሡ። አልያቴስ በ784 ክ.በ. አካባቢ ነገሡ። የዚሁ ሥርወ መንግሥት መጨረሻ ንጉስ ሙርሲሎስ (ካንዳውሌስ) ነበረ። ከ17 አመታት ዘመን በኋላ በባልንጀራው በጉጌስ እጅ ተገደለ። ጉጌስ ወይም በአሦር ጽሕፈቶች 'የሉዱ ጉጉ' የተባለው በሙርሲሎስ ፈንታ ከ695 እስከ 660 ክ.በ. አካባቢ ነገሡ። በዚህ ዘመን ዘላኖች ኪሜራውያን ሕዝብ ብዙ ከተሞች በልድያ ዘረፏቸው። ጉጌስ ከግብጽ ጋር ስምምነት አድርገው ሠራዊቱን ወደ ግብጽ ልከው ከአሦራውያን ሃያላት ጋር ተጣሉ። 2ኛ አርዲስ (660-629 ክ.በ.) ሣድያቴስ (629-618 ክ.በ. ገዳማ) - ሄሮዶቱስ እንዳለው ይህ ንጉስ ከሜዶን ነገሥታት ጋር ታግለው ኪሜራውያንንም ከእስያ አባርረው ስምርንስንም ይዘው፣ ሚጢሊኒን ወረሩት። 2ኛ አልያቴስ (618-568 ክ.በ.) - የሜዶን ንጉስ ኩዋክሻጥራ ልድያን ባጠቃ ጊዜ፣ ከረጅም ጦርነትና በ593 ክ.በ. በአንድ ታላቅ ውግያ መካከል ግርዶሽ ድንገት መጥቶ ከዚያ ቀጥሎ በኪልቅያና በባቢሎን ነገሥታት አማካይነት ስምምነት ተደረገላቸውና ያንጊዜ ሃሊስ ወንዝ የሜዶንና የልድያ ጠረፍ ሆነ። ቅሮይሶስ (568-554 ክ.በ.) - ከዚህ ንጉስ የተነሣ 'እንደ ቅሮይሶስ ሃብታም' ዘይቤ ሆኗል። ቅሮይሶስ በፋርስ ንጉሥ በ2ኛ ቂሮስ ላይ ጦርነት አድርገው በ554 ክ.በ. ተሸንፈው ከዚያ የልድያ መንግሥት ጨረሰና የፋርስ መንግሥት ክፍላገር ሆነ። የፋርስ መንግሥት በ554 ክ.በ የፋርስ ንጉስ 2ኛ ቂሮስ ሰርዴስን ይዘውት ልድያ የፋርስ ክፍላገር ሆነ። የመቄዶንና የግሪኮች ዘመን የፋርስ መንግሥት ለመቄዶን ንጉሥ ለታላቁ እስክንድር በወደቀበት ወቅት ልድያ የክፍላገር ስም ሆኖ ቆየ። እስክንድርም ሲሞት መንግሥቱም በአለቆቹ በተከፋፈለው ጊዜ፣ ልድያ ወደ ሴሌውቅያ ተሰጠ። ከዚያ ወደ ጴርጋሞን መንግሥት ተጨመረ። የጴርጋሞን መጨረሻ ንጉሥ አገሩን ለሮማውያን በኑዛዜ ሰጠ። የሮማ መንግሥት ሮማውያን ሰርዴስን በገቡበት ጊዜ በ141 ክ.በ. ልድያ ወዲያው በሮማ መንግሥት ውስጥ የእስያ ጠቅላይ ግዛት ክፍል ሆነ። ይህ በጣም ሃብታም ጠቅላይ ግዛት ነበርና አገረ ገዡ ትልቅ ማዕረግ ነበረው። ዙሪያው ቶሎ የአይሁድ ሠፈረኞችንና የክርስትና ተከታዮችን አገኘ። በሐዋርያት ሥራ 16:14 መሠረት፣ አንዲት ቀይ ሐር ሻጭ ከትያጥሮን 'ልድያ' ተባለች፣ ትያጥሮንም ቀድሞ 'ልድያ' በተባለ አውራጃ ነበረ። በ3ኛ ክፍለ ዘመን ዓ.ም. ክርስትና ከኤፌሶን መቀመጫ በአገሩ ውስጥ ቶሎ ተስፋፋ። በሮማ ንጉስ ዲዮክሌቲያኖስ ትዕዛዝ 'ልድያ' በ288 ዓ.ም. እንደገና የትንሽ ጠቅላይ ግዛት ስም ሆነ። ዋና ከተማው እንደገና ሰርዴስ ሆነ። በቢዛንታይን ንጉሥ ሄራክሊዮስ ዘመን (602-633 ዓ.ም.) ልድያ በአናቶሊኮንና ትራቄሲዮን ክፍላገሮች ተከፋፈለ። ዙሪያው በመጨረሻው በ1382 ዓ.ም. የኦቶማን ቱርክ መንግሥት ክፍል ሆነ። እስከ ዛሬም ድረስ በቱርክ አገር ምዕራብ ይገኛል። ግርጌ ነጥቦች ዋቢ ድረ-ገጾች . የአለሙ መጀመርያ መሐለቅ (እንግሊዝኛ) ታሪካዊ አናቶሊያ
39053
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%AD%E1%88%8B%E1%8B%B2%E1%88%9A%E1%88%AD%20%E1%8D%91%E1%89%B2%E1%8A%95
ቭላዲሚር ፑቲን
የሩሲያ ፖለቲከኞች ቭላድሚር ቭላድሚሮቪች ፑቲን [] የተወለደው እ.ኤ.አ. ጥቅምት 7 ቀን 1952 (አውሮፓዊ) የሩሲያ ፖለቲከኛ እና የቀድሞ የስለላ ኦፊሰር ነው ፣የሩሲያ ፕሬዝዳንት ፣ እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. ከ1999 እስከ 2000፣ እና ከ2008 እስከ 2012. ፑቲን አሁን በስልጣን ላይ ያሉት አውሮፓውያን የጎረቤት ቤላሩስ አሌክሳንደር ሉካሼንኮ በመቀጠል ሁለተኛው ረጅሙ ፕሬዝዳንት ናቸው። ፑቲን የተወለዱት በሌኒንግራድ (አሁን ሴንት ፒተርስበርግ) ሲሆን በሌኒንግራድ ስቴት ዩኒቨርሲቲ የህግ ትምህርት ተምረው በ1975 ተመርቀዋል።ለ16 አመታት በኬጂቢ የውጭ መረጃ መኮንንነት ሰርተው ወደ ሌተናል ኮሎኔልነት ማዕረግ የደረሱ ሲሆን እ.ኤ.አ. በሴንት ፒተርስበርግ ውስጥ ሥራ ። በ1996 የፕሬዚዳንት ቦሪስ የልሲን አስተዳደርን ለመቀላቀል ወደ ሞስኮ ተዛወረ። እ.ኤ.አ. ነሐሴ 1999 ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው ከመሾማቸው በፊት የፌዴራል ደኅንነት አገልግሎት (ኤፍኤስቢ) ዳይሬክተር እና የፀጥታው ምክር ቤት ፀሐፊ ሆነው ለአጭር ጊዜ አገልግለዋል።የልሲን ሥልጣን ከለቀቁ በኋላ ፑቲን ተጠባባቂ ፕሬዚዳንት ሆኑ እና አራት ወር ባልሞላ ጊዜ ውስጥ በቀጥታ ተመርጠዋል። ለመጀመሪያ ጊዜ የፕሬዝዳንትነት ዘመናቸው እና በ2004 በድጋሚ ተመረጡ። ያኔ በህገ መንግስቱ ለሁለት ተከታታይ የፕሬዝዳንትነት ዘመን ብቻ የተገደበ ስለነበር ፑቲን ከ2008 እስከ 2012 በዲሚትሪ ሜድቬዴቭ በጠቅላይ ሚኒስትርነት አገልግለዋል እና እ.ኤ.አ. በማጭበርበር እና በተቃውሞ ክስ; እ.ኤ.አ. በ2018 በድጋሚ ተመርጧል። እ.ኤ.አ. በ2021 ህዝበ ውሳኔ ተከትሎ የሕገ-መንግስታዊ ማሻሻያዎችን ፈርሟል ፣ ይህም ለሁለተኛ ጊዜ ለመወዳደር የሚያስችለውን ጨምሮ የሕገ-መንግስታዊ ማሻሻያዎችን ፈረመ ይህም የፕሬዚዳንትነቱን እስከ 2036 ሊያራዝም ይችላል። ፑቲን በፕሬዚዳንትነት በመሩበት የመጀመሪያ የስልጣን ዘመን የሩስያ ኢኮኖሚ ለስምንት ተከታታይ አመታት ያደገ ሲሆን አጠቃላይ የሀገር ውስጥ ምርት የሚለካው በመግዛት አቅም በ72 በመቶ አድጓል። የሩስያ ራስን የገመተ የህይወት እርካታ በከፍተኛ ሁኔታ ተነሳ. እድገቱ የተገኘው የነዳጅ እና ጋዝ ዋጋ በአምስት እጥፍ በመጨመሩ ሲሆን ይህም አብዛኛውን የሩስያ የወጪ ንግድ፣ ከኮሚኒስት ድቀት እና የፋይናንስ ቀውሶች በማገገም፣ የውጭ ኢንቨስትመንት መጨመር እና አስተዋይ የኢኮኖሚ እና የፊስካል ፖሊሲዎች ውጤት ነው። ፑቲን በሁለተኛው የቼቼን ጦርነትም ሩሲያን ድል አድርጋለች። በሜድቬዴቭ ዘመን በጠቅላይ ሚኒስትርነት በማገልገል መጠነ ሰፊ ወታደራዊ ማሻሻያ እና የፖሊስ ማሻሻያ እንዲሁም ሩሲያ በራሶ-ጆርጂያ ጦርነት ድልን በበላይነት መርተዋል። በሶስተኛው የፕሬዝዳንትነት ዘመናቸው፣ እ.ኤ.አ. በ2014 መጀመሪያ ላይ ሩሲያ በዩክሬን ወታደራዊ ጣልቃ ገብነት ከጀመረች እና ክሬሚያን ከግዛት በኋላ ከአለም አቀፍ ማዕቀቦች ጋር ተዳምሮ የነዳጅ ዋጋ ማሽቆልቆሉ እ.ኤ.አ. በ2015 የሩስያ ኢኮኖሚ በ 3.7% እንዲቀንስ አድርጓል። % የሀገር ውስጥ ምርት ዕድገት። በአራተኛው የፕሬዝዳንትነት ዘመናቸው የኮቪድ-19 ወረርሽኝ ሩሲያን ተመታ፣ እና ፑቲን እ.ኤ.አ. በ2022 ዩክሬንን ሙሉ በሙሉ እንድትወረር አዘዙ፣ ይህም በሩሲያ ላይ ተጨማሪ ማዕቀቦች እንዲጣሉ በማድረግ የገንዘብ ቀውስ አስከትሏል። በፑቲን ዘመን ከተከናወኑት ክንውኖች መካከል የነዳጅና የጋዝ ቧንቧ ዝርጋታ፣ የ የሳተላይት አሰሳ ሥርዓት መልሶ ማቋቋም እና እንደ 2014 የሶቺ ክረምት ኦሊምፒክ እና የ2018 የፊፋ የዓለም ዋንጫ ያሉ ዓለም አቀፍ ዝግጅቶችን መሠረተ ልማት መገንባት ይገኙበታል። በፑቲን መሪነት ሩሲያ ወደ አምባገነንነት ተሸጋግራለች። ባለሙያዎች ሩሲያን እንደ ዲሞክራሲ አይቆጥሩም, የፖለቲካ ተቃዋሚዎችን ማሰር እና መጨቆን, የነፃ ፕሬስን ማስፈራራት እና ማፈኛ እና የነጻ እና ፍትሃዊ ምርጫ እጦትን በመጥቀስ ሩሲያ በትራንስፓረንሲ ኢንተርናሽናል የሙስና አመለካከቶች ማውጫ, በኢኮኖሚስት ኢንተለጀንስ ዩኒት ዲሞክራሲ ላይ ጥሩ ውጤት አስመዝግቧል. ኢንዴክስ፣ እና የፍሪደም ሃውስ ነፃነት በአለም መረጃ ጠቋሚ። ስለ ፑቲን የህይወት ታሪክን የፃፈው ሩሲያዊ አሜሪካዊ ማሻ ጌሴን "ፑቲን እና ባልደረቦቻቸው በዋነኛነት የፕሬስ ክሊፕን በመሰብሰብ በኬጂቢ ለሚሰራው የማይጠቅም መረጃ ተራራ አስተዋጽኦ አድርገዋል" ብሏል። የፑቲንን ስራ በቀድሞው የስታሲ የስለላ ሃላፊ ማርከስ ቮልፍ እና የፑቲን የቀድሞ የኬጂቢ ባልደረባ ቭላድሚር ኡሶልቴሴቭ ዘንድ ተቀባይነት አላገኘም። እንደ ጋዜጠኛ ካትሪን ቤልተን ገለጻ ይህ ማቃለል ፑቲን በኬጂቢ በማስተባበር እና በአሸባሪው የቀይ ጦር ቡድን ድጋፍ ላይ ያላቸውን ተሳትፎ የሚሸፍን ሲሆን አባላቱ በተደጋጋሚ በምስራቅ ጀርመን ከስታሲ ድጋፍ ጋር ተደብቀው ነበር እና ድሬስደን “የህዳግ” ከተማ ተብላ ተመርጣለች። የምዕራባውያን የስለላ አገልግሎቶች ዝቅተኛ መገኘት. የመጀመሪያ ህይወት ቭላድሚር ቭላድሚሮቪች ፑቲን በጥቅምት 7 ቀን 1952 በሌኒንግራድ ፣ ሩሲያ ኤስኤፍአር ፣ ሶቪየት ዩኒየን (አሁን ሴንት ፒተርስበርግ ፣ ሩሲያ) ፣ የቭላድሚር ስፒሪዶኖቪች ፑቲን እና ማሪያ ኢቫኖቭና ፑቲና (የአባቷ ሸሎሞቫ ፣ 1911-1998) ከሶስት ልጆች ታናሽ ታናሽ ተወለደ። ). የቭላድሚር ፑቲን አያት ስፒሪዶን ፑቲን ለቭላድሚር ሌኒን እና ጆሴፍ ስታሊን የግል አብሳይ ነበሩ። አልበርት በጨቅላነቱ ሞተ ቪክቶር በዲፍቴሪያ ሞተ በሌኒንግራድ የናዚ ጦር ሃይሎች በሁለተኛው የአለም ጦርነት። የፑቲን እናት የፋብሪካ ሰራተኛ ነበረች እና አባቱ በሶቪየት ባህር ሀይል ውስጥ ለውትድርና ወታደራዊ ሰራተኛ ነበር፣ በ1930ዎቹ መጀመሪያ ላይ በባህር ሰርጓጅ መርከቦች ውስጥ አገልግሏል። በሁለተኛው የዓለም ጦርነት መጀመሪያ ላይ አባቱ በ የጥፋት ሻለቃ ውስጥ አገልግሏል። በኋላም ወደ መደበኛው ጦር ተዛውሮ በ1942 ክፉኛ ቆስሏል።የፑቲን እናት አያት በ1941 በጀርመን ወራሪዎች በቴቨር ክልል ተገድለዋል እና እናቱ አጎቶቹ በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት በምስራቃዊ ግንባር ጠፉ። ሴፕቴምበር 1 ቀን 1960 ፑቲን በቤቱ አቅራቢያ በሚገኘው ባስኮቭ ሌን በሚገኘው ትምህርት ቤት ቁጥር 193 ጀመረ። ገና የወጣት አቅኚ ድርጅት አባል ካልሆኑት ወደ 45 የሚጠጉ ተማሪዎች ክፍል ውስጥ ከጥቂቶቹ አንዱ ነበር። በ12 አመቱ ሳምቦ እና ጁዶ መለማመድ ጀመረ። በትርፍ ጊዜው በማርክስ፣ ኢንግልስ እና ሌኒን ላይ ማንበብ ይወድ ነበር። ፑቲን ጀርመንኛን በሴንት ፒተርስበርግ ሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤት 281 አጥንቶ ጀርመንኛን እንደ ሁለተኛ ቋንቋ ይናገራል። ፑቲን በ1970 በአንድሬ ዣዳኖቭ (አሁን ሴንት ፒተርስበርግ ስቴት ዩኒቨርሲቲ) በተሰየመው ሌኒንግራድ ስቴት ዩኒቨርሲቲ ህግን አጥንቶ በ1975 ተመረቀ።የእርሳቸው ፅንሰ-ሀሳብ “በአለም አቀፍ ህግ እጅግ በጣም ተወዳጅ ኔሽን ግብይት መርህ” ላይ ነበር። እዚያ እያለ የሶቪየት ዩኒየን ኮሚኒስት ፓርቲ አባል መሆን ነበረበት እና ህልውናው እስካልቆመ ድረስ (እ.ኤ.አ. በነሀሴ 1991 ከህግ ወጥቷል) አባል ሆኖ ቆይቷል። ፑቲን የንግድ ህግን የሚያስተምር ረዳት ፕሮፌሰር አናቶሊ ሶብቻክን አገኘው እና በኋላም የሩሲያ ህገ መንግስት እና በፈረንሳይ ለደረሰው የሙስና እቅድ ተባባሪ ደራሲ ሆነ። ፑቲን በሶብቻክ ሥራ በሴንት ፒተርስበርግ ተጽዕኖ ይኖረዋል። ሶብቻክ በሞስኮ ውስጥ በፑቲን ሥራ ውስጥ ተፅዕኖ ይኖረዋል. ኬጂቢ ሥራ እ.ኤ.አ. በ 1975 ፑቲን ኬጂቢን ተቀላቅለው በ 401 ኛው ኬጂቢ ትምህርት ቤት በኦክታ ፣ ሌኒንግራድ አሰልጥነዋል ። ከስልጠና በኋላ ወደ አንደኛ ዋና ዳይሬክቶሬት ከመዛወሩ በፊት በሁለተኛው ዋና ዳይሬክቶሬት (ፀረ-መረጃ) ውስጥ ሠርቷል ፣ እዚያም በሌኒንግራድ የውጭ ዜጎችን እና የቆንስላ ባለሥልጣናትን ይከታተላል ። በሴፕቴምበር 1984 ፑቲን በዩሪ አንድሮፖቭ ቀይ ባነር ተቋም ለተጨማሪ ስልጠና ወደ ሞስኮ ተላከ። ከ1985 እስከ 1990 በድሬዝደን፣ ምሥራቅ ጀርመን፣ የሽፋን ማንነትን በአስተርጓሚነት አገልግለዋል። በሙያው ውስጥ ያለው ይህ ጊዜ በአብዛኛው ግልጽ አይደለም. ማንነቱ ያልታወቀ ምንጭ እንደገለጸው የቀድሞ የ አባል በድሬስደን ከሚገኙት ከእነዚህ ስብሰባዎች በአንዱ ታጣቂዎቹ ፑቲንን በምዕራብ ጀርመን ለ የተሰጡ የጦር መሣሪያዎችን ዝርዝር አቅርበዋል። በፑቲን እንደተቀጠረ የሚናገረው ክላውስ ዙክሆልድ፣ የኋለኛው ደግሞ ኒዮ-ናዚ ራይነር ሶንታግ እንዳስተናገደ እና በመርዝ ላይ ጥናት ያዘጋጀውን ደራሲ ለመመልመል ሞክሯል። ፑቲን ለገመድ አልባ ግንኙነት ጉዳዮች ከአስተርጓሚ ጋር ለመቅጠር ጀርመኖችን ማግኘታቸውም ተዘግቧል። በደቡብ-ምስራቅ እስያ በገመድ አልባ የግንኙነት ቴክኖሎጂዎች ውስጥ የተሳተፈ በጀርመን መሐንዲሶች፣ በእሱ ተመልምለው፣ እዚያ እና ወደ ምዕራብ ባደረጉት ጉዞ ምክንያት ነው። የፑቲን ይፋዊ የህይወት ታሪክ እንደሚለው፣ እ.ኤ.አ. ህዳር 9 ቀን 1989 የጀመረው የበርሊን ግንብ ፈራርሶ የሶቪየት የባህል ማዕከል (የወዳጅነት ቤት) እና በድሬዝደን የሚገኘውን የኬጂቢ ቪላ ፋይሎችን ለባለሥልጣናቱ አድኗል። ኬጂቢ እና ስታሲ ወኪሎችን ጨምሮ ተቃዋሚዎችን እንዳያገኙ እና እንዳያጠፉ ለመከላከል ጀርመን ተባበረች። ከዚያም በጥቂት ሰዓታት ውስጥ የኬጂቢ ፋይሎችን ብቻ አቃጠለ ተብሎ ይታሰባል፣ ነገር ግን የሶቪየት የባህል ማዕከል ለጀርመን ባለስልጣናት መዛግብትን አዳነ። በዚህ ማቃጠል ወቅት ስለ ምርጫው መስፈርት ምንም አልተነገረም; ለምሳሌ፣ የስታሲ ፋይሎችን ወይም ስለ ሌሎች የጀርመን ዲሞክራቲክ ሪፐብሊክ ሪፐብሊክ ወይም የዩኤስኤስአር ኤጀንሲ ፋይሎችን በተመለከተ። እቶኑ ስለፈነዳ ብቻ ብዙ ሰነዶች ለጀርመን የተተዉ ቢሆንም ብዙ የ ቪላ ሰነዶች ወደ ሞስኮ እንደተላኩ አስረድተዋል። ከኮሚኒስት የምስራቅ ጀርመን መንግስት ውድቀት በኋላ፣ ኬጂቢ እና የሶቪየት ቀይ ጦር ሰራዊት በምስራቅ ጀርመን ቢንቀሳቀሱም ፑቲን በድሬዝደን እና ከዚያ በፊት በነበሩት ሰላማዊ ሰልፎች ታማኝነታቸውን በሚመለከት ጥርጣሬ በመፈጠሩ ከኬጂቢ አገልግሎት መልቀቅ ነበረበት። እ.ኤ.አ. በ 1990 መጀመሪያ ላይ ወደ ሌኒንግራድ ተመለሰ የ "ንቁ ክምችቶች" አባል በመሆን ለሦስት ወራት ያህል ከሌኒንግራድ ስቴት ዩኒቨርሲቲ ዓለም አቀፍ ጉዳዮች ክፍል ጋር ለሦስት ወራት ያህል ሰርቷል ፣ ለዶክትሬት ዲግሪው ሲሰራ ምክትል ሬክተር ዩሪ ሞልቻኖቭን ሪፖርት አድርጓል ። እዚያም አዳዲስ የኬጂቢ ምልምሎችን ፈልጎ የተማሪውን አካል ተመልክቶ በቅርቡ የሌኒንግራድ ከንቲባ ለመሆን ከቀድሞው ፕሮፌሰሩ አናቶሊ ሶብቻክ ጋር ያለውን ወዳጅነት አድሷል። ፑቲን እ.ኤ.አ. ነሐሴ 20 ቀን 1991 በሶቪየት ፕሬዝደንት ሚካሂል ጎርባቾቭ ላይ የሶቭየት ህብረት መፈንቅለ መንግስት ሙከራ በተደረገ በሁለተኛው ቀን ከሌተናል ኮሎኔል ማዕረግ ጋር ስራቸውን እንደለቀቁ ተናግረዋል ። ፑቲን “መፈንቅለ መንግስቱ እንደተጀመረ ወዲያውኑ ከየትኛው ወገን እንደምገኝ ወሰንኩ” ቢልም ምርጫው ከባድ እንደነበር የገለፁት እሱ የህይወቱን ምርጥ ክፍል “በአካል ክፍሎች” ያሳለፈ በመሆኑ ነው። እ.ኤ.አ. በ 1999 ፑቲን ኮሚኒዝምን “ከዋናው የሥልጣኔ አካል የራቀ ዕውር መንገድ” ሲል ገልጿል። የፖለቲካ ሥራ 1990-1996: የሴንት ፒተርስበርግ አስተዳደር በግንቦት 1990 ፑቲን የሌኒንግራድ ከንቲባ አናቶሊ ሶብቻክ የዓለም አቀፍ ጉዳዮች አማካሪ ሆነው ተሾሙ። እ.ኤ.አ. በ2017 ከኦሊቨር ስቶን ጋር ባደረጉት ቃለ ምልልስ ፑቲን በሚካሂል ጎርባቾቭ ላይ የተካሄደውን መፈንቅለ መንግስት ተከትሎ እ.ኤ.አ. በ1991 ከኬጂቢ ስልጣን መልቀቃቸውን ተናግሯል ፣ ምክንያቱም በተፈጠረው ነገር ስላልተስማሙ እና በአዲሱ አስተዳደር ውስጥ የስለላ አካል መሆን አልፈለጉም ። በ2018 እና 2021 የፑቲን መግለጫ እንደሚለው፣ ተጨማሪ ገንዘብ ለማግኘት እንደ የግል የታክሲ ሹፌር ሰርቶ ሊሆን ይችላል፣ ወይም እንደዚህ አይነት ስራ አስቦ ሊሆን ይችላል። ሰኔ 28 ቀን 1991 ዓለም አቀፍ ግንኙነቶችን እና የውጭ ኢንቨስትመንቶችን በማስተዋወቅ እና የንግድ ሥራዎችን በመመዝገብ የከንቲባ ጽሕፈት ቤት የውጭ ግንኙነት ኮሚቴ ኃላፊ ሆነ ። በአንድ አመት ውስጥ ፑቲን በማሪና ሳልዬ በሚመራው የከተማው የህግ መወሰኛ ምክር ቤት ተመርምሯል. በ93,000,000 ዶላር የሚገመቱ ብረቶች ወደ ውጭ መላክ ጨርሶ ላልደረሰው የውጭ የምግብ ዕርዳታ እንዲቀርብ ፈቅዷል የሚል መደምደሚያ ላይ ተደርሷል። መርማሪዎቹ ፑቲን ከስልጣን እንዲባረሩ ቢመክሩም ፑቲን እስከ 1996 የውጪ ግንኙነት ኮሚቴ ሃላፊ ሆነው ቆይተዋል።ከ1994 እስከ 1996 ድረስ በሴንት ፒተርስበርግ በርካታ የፖለቲካ እና የመንግስት ሀላፊነቶችን ያዙ። በማርች 1994 ፑቲን የሴንት ፒተርስበርግ መንግስት የመጀመሪያ ምክትል ሊቀመንበር ሆነው ተሾሙ። በግንቦት 1995 በጠቅላይ ሚኒስትር ቪክቶር ቼርኖሚርዲን የተመሰረተው የሊበራል የስልጣን ፓርቲ የኛ ቤት - የኛ ቤት - የሩስያ የፖለቲካ ፓርቲ የሴንት ፒተርስበርግ ቅርንጫፍን አደራጅቷል. እ.ኤ.አ. በ 1995 ለዚያ ፓርቲ የሕግ አውጪ ምርጫ ዘመቻን ያስተዳድራል ፣ እና ከ 1995 እስከ ሰኔ 1997 ድረስ የሴንት ፒተርስበርግ ቅርንጫፍ መሪ ነበር። 1996-1999: የሞስኮ የመጀመሪያ ሥራ ሰኔ 1996 ሶብቻክ በሴንት ፒተርስበርግ በድጋሚ ለመመረጥ ያቀረበውን ጥያቄ በማሸነፍ የምርጫ ቅስቀሳውን ሲመራ የነበረው ፑቲን በከተማው አስተዳደር ውስጥ የነበረውን ቦታ ለቋል። ወደ ሞስኮ ተዛውሮ በፓቬል ቦሮዲን የሚመራ የፕሬዝዳንት ንብረት አስተዳደር ዲፓርትመንት ምክትል ኃላፊ ሆኖ ተሾመ. እስከ መጋቢት 1997 ድረስ ይህንን ቦታ ይይዝ ነበር. ለግዛቱ የውጭ ንብረት ተጠያቂ ሲሆን የሶቪየት ዩኒየን እና የኮሚኒስት ፓርቲ የቀድሞ ንብረቶችን ወደ ሩሲያ ፌዴሬሽን እንዲዛወሩ አደራጅቷል. እ.ኤ.አ. ማርች 26 ቀን 1997 ፕሬዝዳንት ቦሪስ የልሲን ፑቲንን የፕሬዝዳንት ስታፍ ምክትል ሃላፊን ሾሙ ፣ እስከ ግንቦት 1998 ያቆዩትን ልጥፍ እና የፕሬዚዳንት ንብረት አስተዳደር ዲፓርትመንት ዋና ቁጥጥር ዳይሬክቶሬት ሃላፊ (እስከ ሰኔ 1998 ድረስ) ። በዚህ ቦታ ከሱ በፊት የነበረው አሌክሲ ኩድሪን እና ተከታዩ የወደፊት ታዋቂ ፖለቲከኞች እና የፑቲን አጋሮች የሆኑት ኒኮላይ ፓትሩሼቭ ነበሩ። ሰኔ 27 ቀን 1997 በሴንት ፒተርስበርግ ማዕድን ኢንስቲትዩት ፣ በሪክተር ቭላድሚር ሊቲቪንኮ እየተመራ ፣ ፑቲን በኢኮኖሚክስ ውስጥ የሳይንስ መመረቂያ እጩውን ተከላክሏል ፣ በገቢያ ግንኙነቶች ምስረታ ስር የክልል ሀብቶች ስትራቴጂክ ዕቅድ ። ይህም አንድ ወጣት ባለሥልጣን በሙያው አጋማሽ ላይ ምሁራዊ ሥራ የሚጽፍበትን በሩሲያ ያለውን ልማድ የሚያሳይ ምሳሌ ነው። ፑቲን በኋላ ፕሬዝዳንት በሆኑበት ወቅት 15 ገፆች ከአሜሪካ የመማሪያ መጽሀፍ እንደተገለበጡ ከታወቀ በኋላ በብሩኪንግ ኢንስቲትዩት ባልደረቦች ላይ የመመረቂያ ፅሁፉ የስርቆት ክስ ኢላማ ሆነ። ፑቲን የመመረቂያ ጽሁፉ ተጠቅሷል ብለው መለሱ፣ የብሩኪንግስ ባልደረቦች ምናልባት ያልታሰበ ቢሆንም የስርቆት ወንጀል መሆኑን አስረግጠው ተናግረዋል። የመመረቂያ ኮሚቴው ክሱን ውድቅ አድርጎታል። እ.ኤ.አ. ግንቦት 25 ቀን 1998 ፑቲን በቪክቶሪያ ሚቲና ምትክ ለክልሎች የፕሬዚዳንትነት ሠራተኞች የመጀመሪያ ምክትል ኃላፊ ተሾመ ። እና, 15 ጁላይ, እሱ ሰርጌይ ሻክራይ በመተካት, ክልሎች ሥልጣን መገደብ ላይ ስምምነቶች ዝግጅት እና የፌደራል ማዕከል ፕሬዚዳንት ጋር የተያያዘው የኮሚሽኑ ኃላፊ ተሾመ. ከፑቲን ሹመት በኋላ ኮሚሽኑ ምንም አይነት ስምምነቶችን አላጠናቀቀም, ምንም እንኳን በሻክሬይ የኮሚሽኑ መሪ ሆኖ በነበረበት ወቅት 46 ስምምነቶች ተፈርመዋል. በኋላ ፑቲን ፕሬዝዳንት ከሆኑ በኋላ 46ቱን ስምምነቶች ሰርዘዋል። እ.ኤ.አ. ሐምሌ 25 ቀን 1998 ዬልሲን ፑቲንን የፌደራል ደህንነት አገልግሎት (ኤፍኤስቢ) ዳይሬክተር ፣ የሩሲያ ፌዴሬሽን ዋና የመረጃ እና ደህንነት ድርጅት እና የኬጂቢ ተተኪ ሾመ። 1999: የመጀመሪያ ደረጃ ፕሪሚየር እ.ኤ.አ. ነሐሴ 9 ቀን 1999 ፑቲን ከሦስቱ የመጀመሪያ ምክትል ጠቅላይ ሚኒስትሮች አንዱ ሆኖ ተሾመ እና በዚያ ቀን በፕሬዚዳንት የልሲን የሩሲያ ፌዴሬሽን መንግሥት ተጠባባቂ ጠቅላይ ሚኒስትር ተሾመ ። ዬልሲን ፑቲንን እንደ ተተኪያቸው ማየት እንደሚፈልግ አስታውቋል። በኋላም በዚያው ቀን ፑቲን ለፕሬዚዳንትነት ለመወዳደር ተስማማ። እ.ኤ.አ. ኦገስት 16፣ የግዛቱ ዱማ የጠቅላይ ሚኒስትርነቱን ሹመት በ233 ድምጽ (በ84 ተቃውሞ፣ 17 ድምጸ ተአቅቦ) ሲያፀድቅ፣ 226 ቀላል አብላጫ ድምፅ ሲያስፈልግ ከአስራ ስምንት ወራት ባነሰ ጊዜ ውስጥ የሩሲያ አምስተኛ ጠቅላይ ሚኒስትር አድርጎታል። . በሱ ሹመት፣ ፑቲን በአጠቃላይ ህዝብ ዘንድ የማይታወቅ፣ ከቀደምቶቹ የበለጠ ረጅም ጊዜ ይኖራል ብለው የጠበቁት ጥቂቶች ናቸው። እሱ መጀመሪያ ላይ እንደ የየልሲን ታማኝነት ይቆጠር ነበር; ልክ እንደሌሎች የቦሪስ የልሲን ጠቅላይ ሚኒስትሮች፣ ፑቲን ሚኒስትሮችን አልመረጡም፣ ካቢኔያቸው በፕሬዚዳንት አስተዳደር ተወስኗል። የየልሲን ዋና ተቃዋሚዎች እና ተተኪዎች ቀድሞውንም የታመሙትን ፕሬዚደንት ለመተካት ዘመቻ ሲያካሂዱ ነበር፣ እናም ፑቲን ተተኪ እንዳይሆኑ ከፍተኛ ትግል አድርገዋል። በቼቼን ሪፑብሊክ ኢችኬሪያ የሚገኘውን የቀድሞ የኬጂቢ ወኪሎችን ጨምሮ የዳግስታን ወረራ እና የዳግስታን ወረራ ተከትሎ ለሁለተኛው የቼቼን ጦርነት የፑቲን ህግ እና ስርዓት እና ያልተቋረጠ አቀራረብ ብዙም ሳይቆይ ታዋቂነቱን ከፍ አድርጎ ፈቀደ። ተቀናቃኞቹን እንዲያገኝ። ከፓርቲ ጋር በይፋ ባይገናኝም፣ ፑቲን በታህሳስ 1999 በዱማ ምርጫ ሁለተኛ ከፍተኛውን የህዝብ ድምጽ አሸንፎ አዲስ ለተቋቋመው የአንድነት ፓርቲ ድጋፋቸውን ሰጥተዋል። 1999–2000፡ ተጠባባቂ ፕሬዝዳንት እ.ኤ.አ. በታህሳስ 31 ቀን 1999 ዬልሲን ባልተጠበቀ ሁኔታ ሥራቸውን ለቀቁ እና በሩሲያ ሕገ መንግሥት መሠረት ፑቲን የሩሲያ ፌዴሬሽን ተጠባባቂ ፕሬዝዳንት ሆነ። ይህንን ሚና በመያዝ ፑቲን ቀደም ሲል በቼችኒያ የሚገኙ የሩሲያ ወታደሮችን ለመጎብኘት ቀጠሮ ተይዞ ነበር. በታኅሣሥ 31 ቀን 1999 ፑቲን የፈረሙት የመጀመሪያው የፕሬዚዳንታዊ ድንጋጌ "የሩሲያ ፌዴሬሽን የቀድሞ ፕሬዚዳንት እና የቤተሰቡ አባላት ዋስትና ላይ" በሚል ርዕስ ነበር. ይህም “በስልጣን ዘመናቸው ፕሬዝዳንት እና ዘመዶቻቸው ላይ የሙስና ክስ እንደማይከተል አረጋግጧል። ይህ በተለይ የየልሲን ቤተሰብ አባላት በተሳተፉበት የ ጉቦ ጉዳይ ላይ ያነጣጠረ ነበር። እ.ኤ.አ. ነሐሴ 30 ቀን 2000 የወንጀል ምርመራ (ቁጥር 18/238278-95) ፑቲን ራሱ የሴንት ፒተርስበርግ ከተማ አስተዳደር አባል ሆኖ ከተጠርጣሪዎቹ አንዱ ሆኖ ተቋርጧል። በታህሳስ 30 ቀን 2000 በስዊዘርላንድ አቃቤ ህጎች በሺዎች የሚቆጠሩ ሰነዶች ቢተላለፉም በጠቅላይ አቃቤ ህግ ላይ ሌላ ክስ “በማስረጃ እጥረት” ተቋርጧል። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 12 ቀን 2001 ፑቲን በ 1999 የወጣውን ድንጋጌ የተተካ ተመሳሳይ የፌዴራል ሕግ ፈርመዋል ። እ.ኤ.አ. በ 1992 ፑቲን በብረታ ብረት ወደ ውጭ በመላክ ላይ ያለውን ሙስና በተመለከተ ክስ በማሪና ሳሌይ ተመልሳ ነበር ፣ ግን ዝም ተብላ እና ከሴንት ፒተርስበርግ እንድትወጣ ተገድዳለች። ተቃዋሚዎቹ በሰኔ 2000 ለምርጫ እየተዘጋጁ በነበሩበት ወቅት የየልሲን መልቀቂያ በሦስት ወራት ጊዜ ውስጥ ፕሬዚዳንታዊ ምርጫው እንዲካሄድ አድርጓል፣ መጋቢት 26 ቀን 2000። ፑቲን በመጀመሪያው ዙር 53% ድምጽ በማግኘት አሸንፈዋል። 2000–2004፡ የመጀመሪያው የፕሬዚዳንት ዘመን የፕሬዚዳንት ፑቲን ምረቃ የተካሄደው በግንቦት 7 ቀን 2000 ነበር. ፑቲን የገንዘብ ሚኒስትር ሚካሂል ካሲያኖቭን ጠቅላይ ሚኒስትር አድርጎ ሾመ. ለፑቲን ተወዳጅነት የመጀመሪያው ትልቅ ፈተና የሆነው እ.ኤ.አ. በነሐሴ 2000 የኩርስክ ባህር ሰርጓጅ መርከብ አደጋ አላግባብ አያያዝ ተጠርጥረው ተወቅሰዋል። ያ ትችት በዋናነት ፑቲን ከእረፍት ለመመለስ ብዙ ቀናት ስለፈጀባቸው እና ሌሎችም ቦታውን ከመጎበኙ በፊት ነበር። እ.ኤ.አ. በ 2000 እና 2004 መካከል ፣ ፑቲን የሀገሪቱን ድሆች ሁኔታ እንደገና መገንባት ጀመሩ ፣ ከሩሲያ ሁሉንም ነገር የሚቆጣጠሩ ሀብታም ነጋዴዎች ጋር የስልጣን ሽኩቻ በማሸነፍ ከእነሱ ጋር 'ትልቅ ድርድር' ላይ ደርሰዋል ። ይህ ድርድር ኦሊጋርቾች የፑቲንን መንግስት ለሚያሳድጉት ግልፅ ድጋፍ እና ትብብር በመተካት አብዛኛውን ስልጣናቸውን እንዲጠብቁ አስችሏቸዋል። የሞስኮ የቲያትር ታጋቾች ችግር በጥቅምት 2002 ተከስቷል። ብዙ የሩሲያ ፕሬስ እና የአለም አቀፍ ሚዲያዎች በቀውሱ ወቅት በልዩ ሃይሉ የማዳን ዘመቻ 130 ታጋቾች መሞታቸው የፕሬዚዳንት ፑቲንን ተወዳጅነት በእጅጉ እንደሚጎዳ አስጠንቅቀዋል። ሆኖም ከበባው ካበቃ በኋላ ብዙም ሳይቆይ የሩሲያው ፕሬዝደንት 83% ሩሲያውያን በፑቲን እና ከበባው አያያዝ እርካታ አግኝተዋል። እ.ኤ.አ. በ 2003 የቼቼንያ ሪፐብሊክ የሩሲያ አካል መሆኗን የሚገልጽ አዲስ ሕገ መንግሥት በማፅደቅ በቼችኒያ ሕዝበ ውሳኔ ተካሂዶ ነበር ። በሌላ በኩል ክልሉ የራስ ገዝ አስተዳደር አግኝቷል። የቼቼንያ የፓርላማ ምርጫ እና የክልል መንግስት ከተቋቋመ በኋላ ቀስ በቀስ ተረጋግታለች.በሁለተኛው የቼቼን ጦርነት ውስጥ ሩሲያ የቼቼን አማፂ እንቅስቃሴን ክፉኛ አቃተች; ነገር ግን፣ በሰሜን ካውካሰስ ሰሜናዊ ክፍል አልፎ አልፎ በአማፂያን የሚደርስ ጥቃት ቀጥሏል። 2004–2008፡ ሁለተኛ ፕሬዝዳንታዊ የስልጣን ዘመን እ.ኤ.አ. ማርች 14 ቀን 2004 ፑቲን 71% ድምጽ በማግኘት ለሁለተኛ ጊዜ የፕሬዚዳንትነት ምርጫ ተመረጠ ። የቤስላን ትምህርት ቤት የታገቱት ቀውስ ከሴፕቴምበር 1-3 2004 ተከሰተ። 186 ህጻናትን ጨምሮ ከ330 በላይ ሰዎች ሞተዋል። የሶቪየት አገዛዝ መፍረስ ከፑቲን መነሳት በፊት ያለው የ 10 ዓመት ጊዜ ውስጥ በሩሲያ ውስጥ ሁከት የፈጠረበት ጊዜ ነበር. እ.ኤ.አ. በ 2005 የክሬምሊን ንግግር ፣ ፑቲን የሶቭየት ህብረትን ውድቀት “የሃያኛው ክፍለዘመን ታላቅ ጂኦፖለቲካዊ ጥፋት” በማለት ገልፀውታል። ፑቲን በማብራራት “ከዚህም በላይ የመበታተን ወረርሽኝ እራሷን ሩሲያ ወረረች” የሀገሪቱ ከመቃብር እስከ መቃብር ያለው የማህበራዊ ደህንነት መረብ ጠፍቷል እና ከፑቲን አገዛዝ በፊት በነበሩት ጊዜያት የህይወት ዕድሜ ቀንሷል። እ.ኤ.አ. በ 2005 የሩሲያ የጤና እንክብካቤ ፣ ትምህርት ፣ መኖሪያ ቤት እና ግብርና ለማሻሻል ብሔራዊ ቅድሚያ የሚሰጣቸው ፕሮጀክቶች ተጀመረ ። የዩኮስ ዘይት እና ጋዝ ኩባንያ ፕሬዝዳንት ሚካሂል ኮዶርኮቭስኪ በማጭበርበር እና በታክስ ማጭበርበር ላይ የቀጠለው የወንጀል ክስ በአለም አቀፍ ፕሬስ ኮዶርኮቭስኪ ለሊበራል እና የኮሚኒስት ተቃዋሚዎች የክሬምሊን ተቃዋሚዎች የበቀል እርምጃ ተደርጎ ይወሰድ ነበር። ተይዟል፣ ዩኮስ ተከስቷል፣ እና የኩባንያው ንብረቶች ከገበያ በታች በሆነ ዋጋ ለጨረታ ቀረቡ፣ ትልቁን ድርሻ በመንግስት ኩባንያ አግኝቷል። የዩኮስ እጣ ፈንታ ሩሲያ ወደ መንግሥታዊ ካፒታሊዝም ሥርዓት መሸጋገሯን የሚያሳይ ምልክት ተደርጎ ይታይ ነበር። ይህ በጁላይ 2014 የዩኮስ ባለአክሲዮኖች በሄግ በሚገኘው ቋሚ የግልግል ፍርድ ቤት 50 ቢሊዮን ዶላር ካሳ በተሰጣቸው ጊዜ ይህ አጽንዖት ተሰጥቶ ነበር። እ.ኤ.አ. ጥቅምት 7 ቀን 2006 በሩሲያ ጦር ውስጥ ያለውን ሙስና እና በቼቺኒያ ያለውን ባህሪ ያጋለጠው ጋዜጠኛ አና ፖሊትኮቭስካያ በአፓርታማዋ ሎቢ ውስጥ በፑቲን የልደት በዓል ላይ በጥይት ተመታ። የፖሊትኮቭስካያ ሞት ዓለም አቀፋዊ ትችትን አስነስቷል፣ ፑቲን የሀገሪቱን አዲስ ነፃ ሚዲያ መጠበቅ አልቻለም በሚል ውንጀላ ነበር። ፑቲን ራሳቸው ከጽሑፎቿ ይልቅ የሷ ሞት በመንግስት ላይ ችግር መፍጠሩን ተናግሯል። ፑቲን፣ ቢል ክሊንተን፣ ጆርጅ ኤች.ደብሊውቡሽ እና ሉድሚላ ፑቲና በቦሪስ የልሲን መንግስታዊ የቀብር ሥነ ሥርዓት ላይ በሞስኮ፣ ሚያዝያ 2007 እ.ኤ.አ. በ 2007 "የተቃዋሚዎች ሰልፍ" በተቃዋሚው ቡድን የተደራጀው ሌላኛው ሩሲያ በቀድሞው የቼዝ ሻምፒዮን ጋሪ ካስፓሮቭ እና የብሔራዊ-ቦልሼቪስት መሪ ኤድዋርድ ሊሞኖቭ ነበር ። ከቅድመ ማስጠንቀቂያ በኋላ በተለያዩ የሩስያ ከተሞች የተካሄዱ ሰልፎች በፖሊስ እርምጃ የተስተናገዱ ሲሆን እነዚህም በተቃዋሚዎች ጉዞ ላይ ጣልቃ በመግባት የፖሊስ መስመሮችን ሰብረው ለመግባት የሞከሩ 150 የሚደርሱ ሰዎች በቁጥጥር ስር መዋላቸው ታውቋል። እ.ኤ.አ. ሴፕቴምበር 12 ቀን 2007 ፑቲን በጠቅላይ ሚኒስትር ሚካሂል ፍራድኮቭ ጥያቄ መንግስትን ፈረሰ። ፍራድኮቭ በፓርላማው ምርጫ ላይ ለፕሬዚዳንቱ "ነጻ እጅ" ለመስጠት እንደሆነ አስተያየት ሰጥቷል. ቪክቶር ዙብኮቭ አዲሱ ጠቅላይ ሚኒስትር ተሹመዋል። እ.ኤ.አ. በታህሳስ 2007 ዩናይትድ ሩሲያ 64.24 በመቶውን የህዝብ ድምጽ አሸንፋለች ለግዛት ዱማ በምርጫ የመጀመሪያ ውጤቶች መሠረት። በታህሳስ 2007 በተካሄደው ምርጫ የተባበሩት ሩሲያ ማሸነፏ በወቅቱ ለነበረው የሩሲያ አመራር እና ፖሊሲው ጠንካራ ህዝባዊ ድጋፍ እንዳለው በብዙዎች ዘንድ ተወስዷል። 2008–2012፡ ሁለተኛ ፕሪሚየርነት ፑቲን በህገ መንግስቱ ለሶስተኛ ተከታታይ የስልጣን ዘመን እገዳ ተጥሎባቸዋል። ተቀዳሚ ምክትል ጠቅላይ ሚኒስትር ዲሚትሪ ሜድቬዴቭ ተተኪ ሆነው ተመርጠዋል። እ.ኤ.አ. ግንቦት 8 ቀን 2008 የፕሬዚዳንትነቱን ቦታ ለሜድቬዴቭ ካስረከቡ ከአንድ ቀን በኋላ በተደረገ የኃይል ማቀያየር ተግባር ፑቲን የፖለቲካ የበላይነታቸውን አስጠብቀው የሩሲያ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው ተሾሙ። ፑቲን የዓለምን የኤኮኖሚ ቀውስ መዘዝ ማሸነፍ በሁለተኛው የፕሪሚየር ስልጣናቸው ሁለት ዋና ዋና ስኬቶች መካከል አንዱ እንደሆነ ተናግረዋል ። ሌላው እ.ኤ.አ. በ 2008 እና 2011 መካከል የሩስያን የህዝብ ብዛት ማረጋጋት ነበር በ 1990 ዎቹ ውስጥ የጀመረውን የረዥም ጊዜ የስነ-ሕዝብ ውድቀት ተከትሎ። እ.ኤ.አ. ሴፕቴምበር 24 ቀን 2011 በሞስኮ በተካሄደው የዩናይትድ ሩሲያ ኮንግረስ ሜድቬዴቭ ፑቲን በ2012 ለፕሬዚዳንትነት እንዲቆሙ በይፋ ሀሳብ አቅርበው ፑቲን ተቀብለውታል። ዩናይትድ ራሽያ ባላት አጠቃላይ የራሺያ ፖለቲካ የበላይነት ከተቃረበ አንፃር፣ ብዙ ታዛቢዎች ፑቲን ለሦስተኛ የሥልጣን ዘመን መብቃታቸውን ያምኑ ነበር። ይህ እርምጃ ሜድቬዴቭ በታህሳስ ወር በሚካሄደው የፓርላማ ምርጫ የዩናይትድ ሩሲያ ትኬት ላይ እንዲቆም ተጠብቆ የነበረ ሲሆን በፕሬዝዳንታዊ የስልጣን ዘመናቸው መጨረሻ ጠቅላይ ሚኒስትር የመሆን አላማ ነበረው።እ.ኤ.አ. በታህሳስ 4 ቀን 2011 ከተካሄደው የፓርላማ ምርጫ በኋላ በፑቲን ጊዜ ትልቁ ተቃውሞ በአስር ሺዎች የሚቆጠሩ ሩሲያውያን የምርጫ ማጭበርበርን በመቃወም ተቃውሞ አድርገዋል። ተቃዋሚዎች ፑቲንን እና ዩናይትድ ሩሲያን በመተቸት የምርጫው ውጤት እንዲሰረዝ ጠይቀዋል። እነዚያ ተቃውሞዎች በህብረተሰቡ ውስጥ የቀለም አብዮት ፍርሃትን ቀስቅሰዋል። ፑቲን እ.ኤ.አ. በ 2005 እና 2012 መካከል ባለው ጊዜ ውስጥ ለራሱ እና ለዩናይትድ ሩሲያ ፓርቲ ታማኝ የሆኑ በርካታ ወታደራዊ ቡድኖችን አደራጅቷል ተብሏል። 2012–2018፡ ሦስተኛው የፕሬዚዳንት ጊዜ እ.ኤ.አ. ሴፕቴምበር 24 ቀን 2011 ሜድቬዴቭ በተባበሩት ሩሲያ ፓርቲ ኮንግረስ ላይ ንግግር ሲያደርጉ ፓርቲው ፑቲንን እንደ ፕሬዝዳንታዊ እጩ እንዲያቀርብ እንደሚመከር አስታውቋል ። በተጨማሪም ሁለቱ ሰዎች ከረጅም ጊዜ በፊት ፑቲንን በ 2012 ለፕሬዚዳንትነት እንዲወዳደሩ ለማድረግ ስምምነትን እንዳቋረጡ ገልጿል.ይህ ማብሪያና ማጥፊያ በብዙ ሚዲያዎች "ሮኪሮቭካ" ተብሎ ይጠራ ነበር, የሩሲያ የቼዝ እንቅስቃሴ "ካስትሊንግ" ነው. እ.ኤ.አ. ማርች 4 ቀን 2012 ፑቲን በ 2012 የሩስያ ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ በአንደኛው ዙር 63.6% ድምጽ በማግኘት አሸንፈዋል ፣ ምንም እንኳን በድምጽ ማጭበርበር ክስ ቀርቦ ነበር። ተቃዋሚዎች ፑቲንን እና የተባበሩት ሩሲያ ፓርቲን በማጭበርበር ከሰዋል። በምርጫ ጣቢያዎች የዌብካም ካሜራዎችን መጠቀምን ጨምሮ ምርጫውን ግልፅ ለማድረግ የተደረገው ጥረት ይፋ ቢደረግም፣ ምርጫው በሩሲያ ተቃዋሚዎች እና በአውሮፓ የጸጥታውና የትብብር ድርጅት የዓለም አቀፍ ታዛቢዎች የሥርዓት ግድፈቶችን ነቅፈዋል። የፀረ-ፑቲን ተቃውሞዎች በፕሬዚዳንታዊው ዘመቻ ወቅት እና በቀጥታ ከተካሄዱ በኋላ ተካሂደዋል. በጣም የታወቀው ተቃውሞ በፌብሩዋሪ 21 የተደረገው የፑሲ ሪዮት አፈጻጸም እና ተከታዩ የፍርድ ሂደት ነው። 8,000-20,000 የሚገመቱ ተቃዋሚዎች በሞስኮ ግንቦት 6 ተሰብስበው ነበር፣ ከፖሊስ ጋር በተፈጠረ ግጭት ሰማንያ ሰዎች ቆስለዋል፣ 450ዎቹ ደግሞ ታስረዋል፣ ሌሎች 120 ደግሞ በማግስቱ ታስረዋል። በሩሲያ ትልቁ ስታዲየም በሉዝሂኒኪ ስታዲየም 130,000 የሚገመቱ ደጋፊዎች በተሰበሰቡበት የፑቲን ደጋፊዎች ተቃውሞ ተካሄዷል። አንዳንድ ተሰብሳቢዎች ለመምጣት ክፍያ እንደተከፈላቸው፣ በአሰሪዎቻቸው እንዲመጡ እንደተገደዱ ወይም በምትኩ በሕዝብ ፌስቲቫል ላይ እንደሚገኙ በማመን ተሳስተው እንደነበር ተናግረዋል። ሰልፉ እስከ ዛሬ ፑቲንን ለመደገፍ ትልቁ ነው ተብሏል። የፑቲን ፕሬዝዳንት እ.ኤ.አ. ሜይ 7 ቀን 2012 በክሬምሊን ተመረቁ። ፑቲን በፕሬዝዳንትነት የመጀመሪያ ቀን 14 ፕሬዝዳንታዊ አዋጆችን አውጥተዋል ፣እነዚህም በመገናኛ ብዙሃን “ግንቦት ድንጋጌዎች” እየተባሉ የሚጠሩ ሲሆን ለሩሲያ ሰፊ ግቦችን የሚገልጽ ረጅም ጊዜ ጨምሮ ። ኢኮኖሚ. ሌሎች ድንጋጌዎች ትምህርትን፣ መኖሪያ ቤትን፣ የሰለጠነ የሰው ኃይል ሥልጠናን፣ ከአውሮፓ ኅብረት ጋር ያለውን ግንኙነት፣ የመከላከያ ኢንዱስትሪን፣ የብሔረሰቦችን ግንኙነት እና ሌሎች የፖሊሲ ዘርፎችን በፑቲን የፕሬዚዳንት ዘመቻ ወቅት በወጡ የፕሮግራም አንቀጾች ላይ የተመለከቱ ናቸው። እ.ኤ.አ. በ 2012 እና 2013 ፣ ፑቲን እና የዩናይትድ ሩሲያ ፓርቲ በሴንት ፒተርስበርግ ፣ በአርካንግልስክ እና በኖቮሲቢርስክ በኤልጂቢቲ ማህበረሰብ ላይ ጥብቅ ህግን ደግፈዋል ። የሩሲያ የግብረ-ሰዶማውያን ፕሮፓጋንዳ ህግ የሚባል ህግ "የግብረ-ሰዶማዊ ፕሮፓጋንዳ" (እንደ ቀስተ ደመና ባንዲራ ያሉ ምልክቶችን እንዲሁም ግብረ ሰዶማዊ ይዘት ያላቸውን ጽሑፎች የሚከለክል) በስቴት በጁን 2013 ጸድቋል። ስለ ሩሲያ ዓለም አቀፍ ስጋቶች ምላሽ መስጠት ህግ፣ ፑቲን ተቺዎችን እንዲያስተውሉ ህጉ “የሴቶች ልጆችን እና ግብረ ሰዶማዊነትን ፕሮፓጋንዳ የሚከለክል ነው” ሲሉ ጠይቀው በ2014 የክረምት ኦሎምፒክ ላይ የግብረ ሰዶማውያን ጎብኝዎች “ልጆቹን በሰላም መተው አለባቸው” ብለዋል ነገር ግን “ሙያዊ ፣ ሙያ” እንደሌለ ተናግረዋል ። ወይም ማህበራዊ መድልዎ" በሩሲያ ውስጥ በግብረ ሰዶማውያን ላይ. እ.ኤ.አ. በሰኔ 2013 ፑቲን የንቅናቄው መሪ ሆነው በተመረጡበት የመላው ሩሲያ ህዝባዊ ግንባር በቴሌቪዥን በተካሄደው ሰልፍ ላይ ተገኝተዋል ።እ.ኤ.አ. ሰዎች” እና አስፈላጊ ከሆነ አንድ ቀን በአሁኑ ጊዜ ፑቲንን የሚደግፈውን ተወዳጅነት ያጣውን የተባበሩት ሩሲያ ፓርቲን ይተኩ። የሩስያ-ዩክሬን ግጭት የዩክሬንን የሩሲያ ወረራ ዋና መጣጥፍ እዚህ ያንብቡ እ.ኤ.አ. በ 2014 ሩሲያ በዩክሬን ግዛት ውስጥ ብዙ ወታደራዊ ወረራዎችን አድርጋለች። ከዩሮሜዳኑ ተቃውሞ እና የዩክሬን ፕሬዝዳንት ቪክቶር ያኑኮቪች ውድቀት በኋላ የሩሲያ ወታደሮች ያለ ምልክት ምልክት በዩክሬን ክራይሚያ ግዛት ውስጥ ስትራቴጂካዊ ቦታዎችን እና መሰረተ ልማቶችን ተቆጣጠሩ። ሩሲያ የክሬሚያ ሪፐብሊክ ሪፐብሊክን እና የሴቫስቶፖል ከተማን ቀላቀለች ፣ ክሪሚያውያን ወደ ሩሲያ ፌዴሬሽን ለመቀላቀል ድምጽ የሰጡበት ህዝበ ውሳኔ በኋላ ፣ እንደ ኦፊሴላዊው ውጤት ። በመቀጠልም በዩክሬን ዶንባስ አካባቢ የዩክሬን ራዳ የሕግ አውጭ እርምጃዎችን በመቃወም ሰልፎቹ ተባብሰዋል ። በዩክሬን መንግስት እና በሩሲያ የሚደገፈው ራሱን የዶኔትስክ እና የሉሃንስክ ህዝቦች ሪፐብሊኮችን ተገንጣይ ሃይሎች መካከል የታጠቀ ግጭት። በነሐሴ ወር ላይ የሩስያ ወታደራዊ ተሽከርካሪዎች በዶኔትስክ ግዛት ውስጥ በበርካታ ቦታዎች ላይ ድንበር አቋርጠዋል.የሩሲያ ወታደራዊ ወረራ በዩክሬን ባለስልጣናት በሴፕቴምበር መጀመሪያ ላይ ለዩክሬን ኃይሎች ሽንፈት ተጠያቂ እንደሆነ ታይቷል. እ.ኤ.አ. በኖቬምበር 2014 የዩክሬን ወታደራዊ ወታደሮች እና መሳሪያዎች ከሩሲያ ወደ ተገንጣዮች ቁጥጥር ወደ ምሥራቃዊ ዩክሬን ክፍሎች ከፍተኛ እንቅስቃሴ መደረጉን ዘግቧል። አሶሼትድ ፕሬስ እንደዘገበው 80 ምልክት የሌላቸው የጦር መኪኖች በአማፅያን ቁጥጥር ስር ባሉ አካባቢዎች እየተንቀሳቀሱ ነው። የ ልዩ የክትትል ሚስዮን በዲፒአር በሚቆጣጠረው ግዛት ውስጥ የከባድ መሳሪያዎችን እና ታንኮችን ምንም ምልክት ሳይኖራቸው ኮንቮይዎችን ተመልክቷል። የ ተቆጣጣሪዎች ጥይቶችን የሚያጓጉዙ ተሽከርካሪዎች እና የወታደሮች አስከሬን የሰብአዊ ርዳታ ኮንቮይዎች በማስመሰል የሩሲያ እና ዩክሬይን ድንበር ሲያቋርጡ መመልከታቸውን ገልጸዋል። እ.ኤ.አ. ኦገስት 2015 መጀመሪያ ላይ በድርጊት ለተገደሉ ወታደሮች የሩስያ ወታደራዊ ኮድ ምልክት የተደረገባቸው ከ21 በላይ ተሽከርካሪዎችን ተመልክቷል። ዘ ሞስኮ ታይምስ እንደዘገበው ሩሲያ የሰብአዊ መብት ተሟጋቾችን ለማስፈራራት እና በግጭቱ ውስጥ የሩሲያ ወታደሮች ስለሞቱት ጉዳይ ሲናገሩ ዝም ለማሰኘት ሞክሯል ። ደጋግሞ እንደዘገበው የእሱ ታዛቢዎች “የተጣመሩ የሩሲያ-ተገንጣይ ኃይሎች” የሚቆጣጠሩትን አካባቢዎች እንዳይጎበኙ ተከልክሏል ። እንደ አምነስቲ ኢንተርናሽናል ያሉ አብዛኛዎቹ የአለም አቀፉ ማህበረሰብ አባላት እና ድርጅቶች ሩሲያ በድህረ-አብዮት ዩክሬን ውስጥ በወሰደችው እርምጃ አለም አቀፍ ህግን በመጣስ እና የዩክሬንን ሉዓላዊነት በመጣስ ወንጅለዋቸዋል። ብዙ አገሮች በሩሲያ, በሩሲያ ግለሰቦች ወይም ኩባንያዎች ላይ የኢኮኖሚ ማዕቀቦችን ተግባራዊ አድርገዋል - ሩሲያም ምላሽ ሰጥታለች. እ.ኤ.አ ኦክቶበር 2015፣ ዋሽንግተን ፖስት እንደዘገበው ሩሲያ በቅርብ ሳምንታት ውስጥ የተወሰኑ ልሂቃን አሃዶቿን ከዩክሬን ወደ ሶሪያ በማሰማራቷ የሶሪያውን ፕሬዝዳንት ባሻር አላሳድን ለመደገፍ ነው። በታህሳስ 2015 የሩሲያ ፌዴሬሽን ፕሬዝዳንት ፑቲን የሩሲያ ወታደራዊ የስለላ መኮንኖች በዩክሬን ውስጥ እየሰሩ መሆናቸውን አምነዋል ። እንደ ምሁር አንድሬ ቲሲጋንኮቭ ብዙ የዓለም አቀፉ ማህበረሰብ አባላት ፑቲን ክሬሚያን መቀላቀል ሙሉ ለሙሉ አዲስ ዓይነት የሩስያ የውጭ ፖሊሲ እንደጀመረ አድርገው ገምተው ነበር.የእሱ የውጭ ጉዳይ ፖሊሲ "በመንግስት ከሚመራው የውጭ ፖሊሲ ተቀይሯል" በማለት የክሪሚያን ግዛት ወስደዋል. " የሶቭየት ህብረትን እንደገና ለመፍጠር አጸያፊ አቋም ለመውሰድ. በተጨማሪም ይህ የፖሊሲ ለውጥ መረዳት የሚቻለው ፑቲን በራሺያ የተፅዕኖ መስክ ውስጥ ያሉ ሀገራትን "ምዕራባዊ ሀይልን ከመጥለፍ" ለመከላከል ሲሞክሩ ነው. ክራይሚያን የመቀላቀል ድርጊቱ ደፋር እና ከባድ ቢሆንም፣ የእሱ "አዲሱ" የውጭ ፖሊሲ ከቀድሞ ፖሊሲዎቹ ጋር የበለጠ ተመሳሳይነት ሊኖረው ይችላል። በሶሪያ ውስጥ ጣልቃ መግባት እ.ኤ.አ. ሴፕቴምበር 30 ቀን 2015 ፕሬዝዳንት ፑቲን በሶሪያ የእርስ በርስ ጦርነት ውስጥ የሩሲያ ወታደራዊ ጣልቃ ገብነትን ፈቀዱ ፣ የሶሪያ መንግስት በአማፂያን እና በጂሃዲስት ቡድኖች ላይ ወታደራዊ እርዳታ እንዲደረግለት ባቀረበው መደበኛ ጥያቄ መሠረት ። የሩሲያ ወታደራዊ እንቅስቃሴ የአየር ድብደባን፣ የክሩዝ ሚሳኤል ጥቃቶችን እና የፊት መስመር አማካሪዎችን እና የሩሲያ ልዩ ሃይሎችን የሶሪያ መንግስትን በሚቃወሙ ታጣቂ ቡድኖች ላይ፣ የሶሪያ ተቃዋሚዎችን ጨምሮ፣ እንዲሁም የኢራቅ እና ሌቫን እስላማዊ መንግስት () ያቀፈ ነበር። ፣ አል ኑስራ ግንባር (አልቃይዳ በሌቫንቱ) ፣ ታህሪር አል ሻም ፣ አህራር አል ሻም እና የድል ጦር ሰራዊት። ፑቲን እ.ኤ.አ. ማርች 14 ቀን 2016 በሶሪያ ውስጥ ለሩሲያ ጦር ያዘጋጀው ተልእኮ “በአብዛኛው ተፈጽሟል” በማለት ካስታወቀ በኋላ የሩሲያ ጦር “ዋና ክፍል” ከሶሪያ እንዲወጣ ካዘዘ በኋላ በሶሪያ የተሰማራው የሩሲያ ጦር በንቃት መስራቱን ቀጥሏል። የሶሪያን መንግስት በመደገፍ ይንቀሳቀሱ። እ.ኤ.አ. በ 2016 የአሜሪካ ምርጫ (የአውሮፓ የቀን መቁጠሪያ) ሩሲያ ጣልቃ ገብታለች የሚለው የተሳሳተ አስተያየት በጃንዋሪ 2017 የዩኤስ የስለላ ማህበረሰብ ግምገማ ፑቲን በግላቸው የተፅዕኖ ዘመቻን እንዳዘዙ፣ መጀመሪያ ላይ ሂላሪ ክሊንተንን ለማንቋሸሽ እና የምርጫ እድሎቿን እና የፕሬዚዳንትነት እድሏን ለመጉዳት፣ ከዚያም በኋላ ለዶናልድ ትራምፕ “ግልጽ ምርጫ” በማዳበር ከፍተኛ እምነት እንዳላቸው ገልጿል። ሁለቱም ትራምፕ እና ፑቲን በዩኤስ ምርጫ ውስጥ ምንም አይነት የሩስያ ጣልቃ ገብነትን በተከታታይ ውድቅ አድርገዋል። ሆኖም ፑቲን በኋላ ላይ ጣልቃ መግባት “በንድፈ ሀሳብ ደረጃ ይቻላል” እና “የአገር ፍቅር አስተሳሰብ ባላቸው” የሩስያ ጠላፊዎች ሊፈጸም እንደሚችል ገልፀው በሌላ ጊዜ ደግሞ “ሩሲያውያን እንኳን ሳይሆኑ ዩክሬናውያን፣ ታታሮች ወይም አይሁዶች፣ ግን የሩሲያ ዜግነት ያላቸው ናቸው” ሲሉ ተናግረዋል ። ተጠያቂ። የኒውዮርክ ታይምስ በጁላይ 2018 እንደዘገበው ሲአይኤ ከፑቲን ጋር ቅርበት ያለው የሩስያ ምንጭን ለረጅም ጊዜ ሲንከባከበው እንደነበር እና ምንጩ በ2016 የፑቲን ቀጥተኛ ተሳትፎ ቁልፍ መረጃ እንዲያስተላልፍ አስችሎታል። በኋላ ላይ አንድ የአሜሪካ ከፍተኛ መርማሪ ለመንግስት ባደረገው ምርመራ ምንም አይነት ሩሲያውያን በአሜሪካ ምርጫ እንዳልተሳተፈ እና የይገባኛል ጥያቄዎች እና ክሶች ውሸት መሆናቸውን አረጋግጧል። እስካሁን ድረስ የተሰረቀ ምርጫ የይገባኛል ጥያቄዎች ተነስተዋል ነገር ግን የተጠናቀቀውን የተጨማለቀ ምርመራ ለማቃለል ምንም ማስረጃ አልተሰጠም። 2018-አሁን፡ አራተኛው የፕሬዝዳንት ጊዜ ፑቲን በ2018 በተካሄደው ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ ከ76 በመቶ በላይ ድምጽ በማግኘት አሸንፈዋል። አራተኛው የስልጣን ዘመናቸው የጀመረው እ.ኤ.አ ሜይ 7 ቀን 2018 ሲሆን እስከ 2024 ድረስ ይቆያል።በዚያኑ ቀን ፑቲን ዲሚትሪ ሜድቬዴቭን አዲስ መንግስት እንዲመሰርቱ ጋበዙ። ግንቦት 15 ቀን 2018 ፑቲን በክራይሚያ ድልድይ አውራ ጎዳና ላይ በእንቅስቃሴው መክፈቻ ላይ ተሳትፏል። እ.ኤ.አ. ሜይ 18 ቀን 2018 ፑቲን በአዲሱ የመንግስት አወቃቀር ላይ ድንጋጌዎችን ፈርመዋል ። እ.ኤ.አ. በሜይ 25 ቀን 2018 ፑቲን በ 2024 ለፕሬዚዳንትነት እንደማይወዳደር አስታውቋል ፣ ይህንንም ከሩሲያ ሕገ መንግሥት ጋር በማክበር።በ 14 ሰኔ 2018 ፑቲን በሩሲያ ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ የተካሄደውን የ 21 ኛውን የፊፋ የዓለም ዋንጫ ከፈተ። እ.ኤ.አ. በሴፕቴምበር 2019 የፑቲን አስተዳደር በሩሲያ በተካሄደው ሀገር አቀፍ የክልል ምርጫ ውጤቶች ላይ ጣልቃ በመግባት በተቃዋሚ ፓርቲ ውስጥ ያሉትን ሁሉንም እጩዎች በማስወገድ አጭበርብሮታል። ለገዥው ፓርቲ የተባበሩት ሩሲያ ድል የበኩሉን አስተዋጽኦ ለማድረግ የታለመው ዝግጅቱ ለዴሞክራሲያዊ ሥርዓት ግንባታ ህዝባዊ ተቃውሞዎችን በማነሳሳት ከፍተኛ እስራትና የፖሊስ ጭካኔ የተሞላበት ድርጊት እንዲፈጠር አድርጓል። እ.ኤ.አ. ጃንዋሪ 15 ቀን 2020 ዲሚትሪ ሜድቬዴቭ እና መላው መንግስታቸው ከቭላድሚር ፑቲን የፌደራል ምክር ቤት ንግግር በኋላ ሥልጣናቸውን ለቀቁ። ፑቲን ከፕሬዚዳንትነት በኋላ የፖለቲካ ሥልጣናቸውን ሊያራዝሙ የሚችሉ ዋና ዋና የሕገ መንግሥት ማሻሻያዎችን ጠቁመዋል። ከዚሁ ጋር ፑቲንን በመወከል አዲስ መንግስት እስኪቋቋም ድረስ ስልጣኑን መጠቀሙን ቀጠለ። ፕሬዚዳንቱ ሜድቬዴቭ አዲስ የተፈጠረውን የፀጥታው ምክር ቤት ምክትል ሊቀ መንበር ቦታ እንዲይዙ ሐሳብ አቅርበዋል። በእለቱም ፑቲን የሀገሪቱ የፌደራል ታክስ አገልግሎት ኃላፊ ሚካሂል ሚሹስቲንን ለጠቅላይ ሚኒስትርነት አቅርበው ነበር። በማግስቱ በስቴቱ ዱማ ለቦታው ተረጋግጦ በፑቲን አዋጅ ጠቅላይ ሚኒስትር ተሾመ። ጠቅላይ ሚኒስተር ያለ ምንም ድምፅ ሲረጋገጥ ይህ የመጀመሪያው ነው። እ.ኤ.አ. ጥር 21 ቀን 2020 ሚሹስቲን የካቢኔውን ረቂቅ መዋቅር ለቭላድሚር ፑቲን አቀረበ። በእለቱም ፕሬዚዳንቱ የካቢኔ አወቃቀሩን ድንጋጌ ተፈራርመው የቀረቡትን ሚኒስትሮች ሾመዋል። የኮቪድ -19 ወረርሽኝ እ.ኤ.አ. ማርች 15 ቀን 2020 ፑቲን የኮሮና ቫይረስ ስርጭትን ለመከላከል የመንግስት ምክር ቤት የስራ ቡድን እንዲቋቋም አዘዙ። ፑቲን የሞስኮ ከንቲባ ሰርጌ ሶቢያኒን የቡድኑ መሪ አድርጎ ሾመ። እ.ኤ.አ. ማርች 22 ቀን 2020 ከጣሊያን ጠቅላይ ሚኒስትር ጁሴፔ ኮንቴ ጋር የስልክ ጥሪ ካደረጉ በኋላ ፑቲን የሩሲያ ጦር ወታደራዊ ሐኪሞችን ፣ ልዩ መከላከያ ተሽከርካሪዎችን እና ሌሎች የሕክምና ቁሳቁሶችን ወደ ጣሊያን እንዲልክ አመቻችቷል ፣ ይህም የአውሮፓ ሀገር በ ኮቪድ -19 ወረርሽኝ በጣም የተጠቃች ። እ.ኤ.አ. ማርች 24 ቀን 2020 ፑቲን ኮሮናቫይረስ የተያዙበት በሞስኮ ኮሙናርካ የሚገኘውን ሆስፒታል ጎበኘ ፣ እዚያም ከእነሱ ጋር እና ከዶክተሮች ጋር ተነጋገረ ። ቭላዲሚር ፑቲን ከኖቮ-ኦጋርዮቮ ከሚገኘው ቢሮ በርቀት መሥራት ጀመረ ። ዲሚትሪ ፔስኮቭ እንዳሉት ፑቲን በየቀኑ የኮሮና ቫይረስ ምርመራዎችን ያልፋል እና ጤንነቱ አደጋ ላይ አይወድቅም። እ.ኤ.አ. ማርች 25 ፣ ፕሬዝዳንት ፑቲን ለህዝቡ በቴሌቪዥን በሰጡት ንግግር ኤፕሪል 22 የሚካሄደው ህገ-መንግስታዊ ህዝበ ውሳኔ በኮሮናቫይረስ ምክንያት ለሌላ ጊዜ እንደሚራዘም አስታውቀዋል ። አክሎም የሚቀጥለው ሳምንት በአገር አቀፍ ደረጃ የሚከፈልበት የበዓል ቀን እንደሚሆን እና ሩሲያውያን በቤት ውስጥ እንዲቆዩ አሳስቧል.ፑቲን በተጨማሪም የማህበራዊ ጥበቃ እርምጃዎችን ዝርዝር, ለአነስተኛ እና መካከለኛ ኢንተርፕራይዞች ድጋፍ እና የፊስካል ፖሊሲ ለውጦችን አስታውቋል.ፑቲን የሚከተለውን አስታወቀ. ለጥቃቅን ኢንተርፕራይዞች፣ ለአነስተኛ እና መካከለኛ ንግዶች የሚወሰዱ እርምጃዎች፡ የግብር ክፍያዎችን (ከሩሲያ ተጨማሪ እሴት ታክስ በስተቀር) ለሚቀጥሉት ስድስት ወራት ማስተላለፍ፣ የማህበራዊ ዋስትና መዋጮ መጠን በግማሽ መቀነስ፣ የማህበራዊ ዋስትና መዋጮዎችን ማስተላለፍ፣ ለቀጣዩ የብድር ክፍያ ማዘግየት ስድስት ወራት፣ ለስድስት ወራት የሚቆይ የቅጣት ማገድ፣ የዕዳ አሰባሰብ እና የአበዳሪዎች የዕዳ ኢንተርፕራይዞች መክሰር። እ.ኤ.አ. ኤፕሪል 2 ቀን 2020 ፑቲን የሥራ ያልሆኑትን ጊዜ እስከ ኤፕሪል 30 መራዘሙን ያሳወቀበት አድራሻ በድጋሚ ሰጥቷል። ፑቲን ሩሲያ በኮቪድ-19 ላይ የምታደርገውን ጦርነት ሩሲያ በ10ኛው እና በ11ኛው ክፍለ ዘመን ከነበሩት የፔቼኔግ እና የኩማን እንጀራ ዘላኖች ጋር ካደረገችው ጦርነት ጋር አመሳስለውታል። ከኤፕሪል 24 እስከ 27 በተደረገው የሕዝብ አስተያየት 48% የሚሆኑት የሩሲያ ምላሽ ሰጭዎች የፑቲንን የኮሮና ቫይረስ ወረርሽኝ አያያዝ እንደማይቀበሉ ተናግረዋል ፣ እና በችግር ጊዜ የእሱ ጥብቅ ማግለል እና የአመራር እጦት የእሱን “ጠንካራ” ምስል የማጣት ምልክት እንደሆነ በሰፊው ተነግሯል። በሰኔ 2021 ፑቲን በስፑትኒክ ቪ ክትባት ሙሉ በሙሉ ከበሽታው መከተቡን ገልፀው ክትባቶች በፈቃደኝነት መሆን ሲገባቸው በአንዳንድ ሙያዎች አስገዳጅ እንዲሆኑ ማድረጉ የኮቪድ-19 ስርጭትን ይቀንሳል። በሴፕቴምበር ላይ ፑቲን በውስጥ ክበባቸው ውስጥ ያሉ ሰዎች ለበሽታው መያዛቸውን ካረጋገጡ በኋላ ራሳቸውን ማግለል ጀመሩ። የሕገ መንግሥት ህዝበ ውሳኔ እና ማሻሻያዎች ፑቲን በሩሲያ ሕገ መንግሥት ላይ ማሻሻያዎችን በይፋ ለማስገባት እ.ኤ.አ. ጁላይ 3 ቀን 2020 አስፈፃሚ ትዕዛዝ ተፈራርሟል፣ ይህም ለሁለት ተጨማሪ የስድስት ዓመታት ምርጫ እንዲወዳደር አስችሎታል። እነዚህ ማሻሻያዎች ከጁላይ 4 ቀን 2020 ጀምሮ ተፈጻሚ ሆነዋል። ከጁላይ 11 ጀምሮ በሩሲያ ሩቅ ምስራቅ ውስጥ በካባሮቭስክ ግዛት ውስጥ የታሰሩትን የክልል አስተዳዳሪ ሰርጌ ፉርጋልን ለመደገፍ የተቃውሞ ሰልፎች ተካሂደዋል ። የ2020 የካባሮቭስክ ክራይ ተቃዋሚዎች ፀረ-ፑቲን እየሆኑ መጥተዋል። እ.ኤ.አ. በጁላይ 2020 በሌቫዳ የተደረገ የሕዝብ አስተያየት ጥናት ከተደረጉት ሩሲያውያን 45% ተቃዋሚዎችን ደግፈዋል። እ.ኤ.አ. በታህሳስ 22 ቀን 2020 ፑቲን ለሩሲያ የቀድሞ ፕሬዚዳንቶች የዕድሜ ልክ የአቃቤ ህግ ያለመከሰስ መብት የሚሰጥ ህግ ፈርመዋል። ፳፻፲፬ የሩስያ-ዩክሬን ቀውስ እና ወረራ በሴፕቴምበር 2021 ዩክሬን ከኔቶ ኃይሎች ጋር ወታደራዊ ልምምድ አድርጋለች።ክሬምሊን ኔቶ በዩክሬን ወታደራዊ መሠረተ ልማቶችን እያስፋፋ ለፑቲን "ቀይ መስመሮችን" እንደሚያቋርጥ አስጠንቅቋል።የፑቲን ቃል አቀባይ ዲሚትሪ ፔስኮቭ ሩሲያ በዩክሬን ላይ ሊከሰት የሚችል ወረራ ለማድረግ እየተዘጋጀች ነው የሚለውን ውንጀላ አስተባብለዋል። እ.ኤ.አ. ኖቬምበር 30 ቀን 2021 ፑቲን በዩክሬን የኔቶ መገኘት መስፋፋት በተለይም የሩስያ ከተሞችን መምታት የሚችሉ ረጅም ርቀት የሚሳኤል ወይም የሮማኒያ እና የፖላንድ አይነት የሚሳኤል መከላከያ ዘዴዎችን መዘርጋት የ"ቀይ መስመር" ጉዳይ እንደሚሆን ተናግረዋል ። ለ ክሬምሊን. ፑቲን ኔቶ ወደ ምሥራቅ እንደማይስፋፋ ወይም “የሚያስፈራሩን የጦር መሣሪያ ሥርዓቶች ከሩሲያ ግዛት አጠገብ” እንዳትሰጥ ሕጋዊ ዋስትና እንዲሰጣቸው ፕሬዝዳንት ጆ ባይደንን ጠይቀዋል። አሜሪካ እና ኔቶ የፑቲንን ጥያቄ ውድቅ አድርገውታል። ክሬምሊን ዩክሬንን የመውረር እቅድ እንደሌለው ደጋግሞ አስተባብሏል። ፑቲን እነዚህን ፍርሃቶች “አስደንጋጭ” ሲሉ አጣጥለውታል። እ.ኤ.አ. በታህሳስ 2021 የሌቫዳ ማእከል የህዝብ አስተያየት ጥናት እንዳመለከተው 50% ያህሉ ሩሲያውያን ለሩሶ-ዩክሬን ቀውስ ተጠያቂው አሜሪካ እና ኔቶ ናቸው ብለው ሲያምኑ 16 በመቶው ዩክሬንን ሲወቅሱ 4% ብቻ ሩሲያን ወቅሰዋል። ሆኖም ግን፣ እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. በየካቲት 2022 ፑቲን የዩክሬን ኔቶ አባል መሆኗ ዩክሬን በሩስያ የተጠቃለችውን ክሬሚያ ወይም በዶንባስ ደጋፊ ሩሲያውያን ተገንጣዮች የሚተዳደረውን ግዛት እንድትቆጣጠር ሊያበረታታ ይችላል ሲሉ አስጠንቅቀዋል። ምን ይጀምራል - ከኔቶ ጋር እንዋጋለን? ስለዚህ ጉዳይ ማንም አሰበ?" እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 7 ቀን 2022 ፑቲን ከፈረንሳዩ ፕሬዝዳንት ኢማኑኤል ማክሮን ጋር በጋራ በሰጡት ጋዜጣዊ መግለጫ ላይ እንዳሉት “በርካታ (የማክሮን) ሀሳቦች ፣ ሀሳቦች… ለተጨማሪ እርምጃዎች መሰረት ሊሆኑ ይችላሉ ። ሁሉንም ሰው የሚስማማ ስምምነት ለማግኘት ሁሉንም ነገር እናደርጋለን ብለዋል ። ." ፑቲን በዩክሬን አቅራቢያ አዲስ ወታደራዊ ተነሳሽነት ላለማድረግ ቃል ገብቷል እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. እ.ኤ.አ. የካቲት 21 ቀን ፑቲን ተገንጣይ ሪፐብሊካኖችን እንደ ገለልተኛ ሀገር የሚያውቅ ድንጋጌ ፈረመ። እ.ኤ.አ. ፌብሩዋሪ 24 ፣ ፑቲን በቴሌቭዥን በተላለፈው አድራሻ በዩክሬን ውስጥ “ልዩ ወታደራዊ ዘመቻ” በዩክሬን ላይ ሙሉ ወረራ መጀመሩን አስታውቋል ። ፑቲን እንደተናገሩት "ለደም መፋሰስ ተጠያቂነት ሁሉ በዩክሬን ግዛት ላይ በሚገዛው ገዥ አካል ህሊና ላይ ይሆናል" ብለዋል ። የብሪታንያ ጠቅላይ ሚኒስትር ቦሪስ ጆንሰን ፑቲን የጦር ወንጀል ክስ ሊመሰርቱ እንደሚችሉ ጠቁመው ዩናይትድ ኪንግደም እና አጋሮቿ እየሰሩ መሆናቸውን ተናግረዋል ። በዩክሬን ቲያትር ውስጥ በጦር ወንጀሎች ለተሳተፉ ሰዎች ልዩ ዓለም አቀፍ የጦር ወንጀል ፍርድ ቤት አቋቋመ። በወረራ ምክንያት ፑቲንን ጨምሮ በሩሲያ ላይ ተጨማሪ ማዕቀቦች ተጥለዋል። ፑቲን በምዕራቡ ዓለም “አስጨናቂ መግለጫዎች” ሲሉ ለጠሩት ምላሽ፣ ስትራቴጂካዊ የሮኬት ኃይሎችን የኒውክሌር መከላከያ ክፍሎችን በከፍተኛ ጥንቃቄ ላይ አስቀምጠዋል። የአሜሪካ የስለላ ኤጀንሲዎች ፑቲን ባልተጠበቀ ሁኔታ ጠንካራ በሆነው የዩክሬን መከላከያ ምክንያት በዝግመታዊ ግስጋሴው “ተበሳጭቷል” ብለው ወስነዋል። የኮቪድ-19 ወረርሽኝ። እ.ኤ.አ. የካቲት 28 ወረራውን ለማስቆም እንደ ቅድመ ሁኔታ ፣ ፑቲን የዩክሬን ገለልተኝት ፣ “ማደንዘዣ” እና “ወታደር ማስወጣት” እና ከራሺያ የተካለችውን ክሪሚያ እንደ ሩሲያ ግዛት እውቅና ጠየቀ። የቤት ውስጥ ፖሊሲዎች
12200
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%B4%E1%88%9E%E1%8A%AD%E1%88%AB%E1%88%B2
ዴሞክራሲ
ዴሞክራሲ የፖለቲካ ሥርዓት ሲሆን ትርጓሜውም ሕዝባዊ መንግስት ማለት ነው። በሌላ አባባል ዲሞክራሲ ማለት ህዝብ የሚያስተዳድረውን አካል ያለምንም ተፅዕኖ ከመካከሉ መርጦ ሥልጣን የሚሰጥበት ሥርዓት ነው። ቀጥተኛ እና ቀጥተኛ ያልሆነ ዴሞክራሲ በተጠነሰሰበት ጥንታዊት ግሪክ ፣ ሰዎች ይኖሩ የነበረበት መሠረታዊ የፖለቲካ አሃድ (ዩኒት) ፣ ከተማዊ መንግስት ይባላል። ይህ በአሁን ዘመን ካለው አገር ወይንም ብሔራዊ መንግስት ይለያል። ከተማዊ መንግስታት፣ ለምሳሌ አቴና እንደ ከተማ አስተዳደርነቱ ፣ በቆዳ ስፋት አንስተኛ ስለነበር የዘመኑ ዲሞክራሲ በቀጥተኛ ተሳትፎ (በስብሰባ) ላይ የተመሰረተ ነበር። ነገር ግን ይህ ዓይነት አሰራር ከ፲፯ኛው ክፍለ ዘመን በኋላ ለተነሱት በንፅፅር ግዙፍ ለሆኑት ብሔረ መንግስታት እማይቻል ስለነበር (ማለት ከአገሪቱ ግዙፍ የቆዳ ስፋት አንጻር ሁሉን ዜጋ በየሳምንቱ ለስብሰባ መጥራት ስለማይቻል) በእንግሊዝ አገር ፓርላማ የተባለ አዲስ ሥርዓት ተፈጠረ። ይህም ማለት ሕዝቡ ተወካዮቹን (የፓርላማ ዓባላትን) ይመርጣል፤ ተመራጮችም መንግሥትን ይመሠርታሉ። ይህ ዓይነት ሥርዓት (ቀጥተኛ ያልሆነ ዴሞክራሲ) በመባል ይታዎቃል። በአሁኑ ሰአት አብዛሃኛዎቹ የአለም ሃገራት የሚጠቀሙበት የመንግስት መዋቅር ነው። ዜግነትና ዴሞክራሲ አንድ ሥርዓት ዲሞክራሲያዊ፣ በሌላ አነጋገግር ከሕዝብ ወይም በሕዝብ የቆመ ነው ከተባለ፣ ሕዝብ ማለት እዚህ ላይ ምንድን ነው? አብዛኛውን ጊዜ ሕዝብ ማለት ዜጋ ማለትን ሲዎክል፣ እስከ ሃያኛው ክፍለ ዘመን ድረስ አብዛኞች ዲሞክራሲያዊ ሃገሮች ዜግነትን ትንሽ ለሆነ የህብረተሰብ ክፍል (ሴቶችን፣ ድሆችን፣ ዘሮችን ያገለሉ) ብቻ ያድሉ ነበር። እነዚህ ትንሽ ክፍሎች ብቻ እሚሳተፉበት ዴሞክራሲ በአሁኑ ዘመን ተቀባይነትን ያጣ ነው። ባሁኑ ዘመን፣ ዲሞክራሲ ማለት ብዙኃኑ ኅብረተሰብ መንግሥት የማዋቀር መብት አለው። የጥቂቶች መብት ደግሞ በህግ የተጠበቀ ነው። ሥርዓተ ሕዝብ፣ ሥርዓተ ልሂቅ፣ ሥርዓተ ጥቂት ፖለቲካዊ ዜግነት ሕጻናትን እንደማይጨምር አሁን ድረስ አብዛኞች ሃገራት የሚሰሩበት ነው። ይሁንና፣ በዚህ መንገድ አላግባብ ሌሎችም የሕዝብ አካላት እየተገለሉ ሄደው፣ ዴሞክራሲው ወደ ሌላ ዓይነት ሥርዓት ሊቀየር ይችላል። ለምሳሌ በህብረተሰቡ ውስጥ ያሉ የተከበሩ ሰዎች ብቻ እሚሳተፉበት ሥርዓት ሲፈጠር ሥርዓተ ልሂቅ ወይንም አሪስቶክራሲ ይባላል። በሆነ አጋጣሚ ዕድል አግኝተው ጥቂት ቡድኖች ብቻ በማህበረሰቡ ላይ በሚተላለፉ ውሳኔዎች ሲሳተፉ ሥርዓተ ጥቂት ወይንም ኦሊጋርኪ ይባላል። ይህን ሁኔታ ለማዎቅ አንድ አንድ ጊዜ አስቸጋሪ ይሆናል ምክንያቱም ሙሉ በሙሉ ዴሞክራሲያዊ በሆነ ሥርዓት ሳይቀር፣ ጊዜ አግኝተው በፖለቲካው የሚሳተፉ ግለሰቦች ከአጠቃላይ ዜጋ ጥቂት ስለሆኑ። ይሁንና በዲሞክራሲ፣ የመሳተፍ መብቱ ለሁሉም ዜጋ ምንጊዜም ያለ ነው፣ ይጠቀሙበት አይጠቀሙበት። ዴሞክራሲ ለምን ተፈለገ? እንደ ፈላስፋው ጆን ስቱዋርት ሚል ሦስት ምክንያቶች ይጠቀሳሉ፦ ሥልታዊ ምክንያት ሕግ አርቃቂዎች የአንድን ሕብረተሰብ ጥቅም፣ መብት እና አስተሳሰብ በሚያረቁት ሕግ ውስጥ ግምት እንዲያስገቡ ከሌሎች የፖለቲካ ሥር ዓቶች በላይ ዴሞክራሲ ያስገድዳቸዋል። በዚህ ምክንያት ሰዎች በዚህ ሥርዓት ውስጥ የመጎዳታቸው ዕድል አንስተኛ ነው። ተመራማሪ ዓማርትያ ሴን ዋቢ ሲሰጥ «በማናቸው ዲሞክራሲያዊና ሉዓላዊ መንግስታት ከፍተኛ ርሃብ ተከስቶ አያቅም» ይላል። ሥነ ዕውቀታዊ ምክንያት ዴሞክራሲ አብዛኛውን ሕዝብ በውሳኔ አስጣጥ ላይ ስለሚያካፍል፣ ከሌሎች የፓለቲካ ሥርዓቶች በበለጠ ሥለ ሕዝቡ ጉዳይ ያዎቀ ሆኖ ይገኛል። በውሳኔ አሰጣጥ የሚካፈለው ሕዝብ መብዛት በሌላ ጎን ትክክለኛ ውሳኔ ላይ ለመድረስ እሚደረገውን ስራ ያግዛል፣ ተሳታፊዎችም ስለ ጉዳዮች የበለጠ የተተቸና የተብራራ ግንዛቤ እንዲኖራቸው ይረዳል። የዜጎችን ባሕርይ የማሻሻል ምክንያት በዴሞክራሲ ሥርዓት ያሉ ሰዎች በውሳኔዎች ላይ ስለሚሳተፉ፤ ከሌሎች ሥርዓት ሰዎች በተለየ እራሳቸውን ችለው እንዲያስቡ፣ በሃሳባቸው ምክንያታዊ እንዲሆኑ እና የሌሎችን መብቶች ግምት ውስጥ እንዲያስገቡ ስለሚገደዱ በሥነ ምግባር እንዲሻሻሉ ይሆናሉ። ከሚያስከትለው ጥቅም ውጭ ሌሎች ሥነ ምግባራዊ ጥቅሞች ይጠቀሳሉ። ለምሳሌ ሓርነት እና ዕኩልነት፣ እኩልነት፣ የሕግ የበላይነት፣ የመናገር መብት፣ ፍትህ ይጠቀሳሉ በዴሞክራሲ ላይ የተነሱ ትችቶች ፕላቶ የሥርዓተ ልሂቃን ዓይነት መንግስት ደጋፊ ስለነበር ዲሞክራሲን ከዚህ አቋሙ ተነስቶ ለመንቀፍ ሞክሯል። በእርሱ አስተሳሰብ በዲሞክራሲ ሥር ዓት ወደ ሥልጣን ላይ መውጣት እሚችሉት የምርጫ ሥር ዓቱን በማጭበርበር ወይንም በብልጥ ንግግር እና ስራ ሰውን በማታለል የተካኑ ሰዎች ይሆናሉ። ምርጫን እሚያሸንፉ ሰዎች ደግሞ የግዴታ መንግስታዊ ኣስተዳደር ላይ ብቁ ሆነው ስለማይገኙ፣ ዴሞክራሲ መንግስትን ለንደዚህ ያለ ግሽበት ይዳርጋል ይላል። የእንግሊዙ ቶማስ ሆብስ በአንጻሩ የዘውድ ሥርዓትን በመደገፍ፤ የዴሞክራሲ ሥርዓት መንግስት እንዳይረጋጋ እሚያረጉ ተቃውሞዎችን ያበረታታል በማለት ይነቅፋል። የዴሞክራሲ ተቋሞች ምርጫ ተቋም ዴሞክራሲ የመጣው የግሪክ ቃል ከሆኑት «ዴሞስ» ማለት «ህዝብ» እና «ክራቶስ» ማለት «ስልጣን» የመጣ ቃል ነው። በጥንታዊ የግሪክ ከተማ አቴንስ አገዛዝ ይተገበር ነበር። ዋቢ ጽሑፎች የፖለቲካ ጥናት
45336
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%AD%E1%88%AD%E1%88%B5%E1%89%B6%E1%88%B5
ክርስቶስ
ክርስቶስ ማለት ከግሪክኛ ቋንቋ ነው፤ ይህም ለመሢሕ (ከዕብራይስጥ ማሺያሕ ወይም «የተቀባ») ትርጒም ነው። በክርስትና እምነት እንደ ኢየሱስ ክርስቶስ (ረቢ ይሆሹዓ) ስያሜ ይጠቀማል፤ «የተቀባ» ማለትም ወልድ (ከሥላሴ አንዱ) ሆኖ ለንጉሥነት ማለት ነው። «በእርሱ የመለከት ሙላት ሁሉ በሰውነት ተገልጦ ይኖራልና» (ቈላስ. ፪፣፱) በአዲስ ኪዳን የተመሠረተ እምነት ነው። በትምህርተ ሥላሴ ዘንድ እሱ ብቻ መላው አምላክ ሳይሆን የፈጣሪው ክንድ ወይም አካል ነው፤ እንደ አብና መንፈስ ቅዱስ ሆኖ ደግሞ በሌሎች ቦታዎች አለ። በብሉይ ኪዳን ደግሞ “መሲሕ” የሚለው የአረቢኛ ቃል “መሢሐ” ַ የሚለው የእብራይስጥ ቃል “መሢሕ” ክ የሚለው የአረማይ ቃል ሴማዊ መነሻ ሲኖረው ትርጉሙ “የተቀባ” ማለት ነው፣ በግሪክ ደግሞ “ክርስቶስ” ነው፤ ይህ ማእረግ በብሉይ ኪዳን ለተለያየ ነገስታትና ነቢያት በግሪኩ ሰፕቱጀንት ላይ “ክርስቶስ” በእብራይስጡ ደግሞ መሢሐ” ַ ተብሎ አገልግሎት ላይ ውሏል፤ መቀባት መሾምን ያመለክታል በአምላክ የተቀቡ የአምላክ መሢሖች ብዙ ናቸው፦ 1ኛ ዜና 16፥22 “መሢሖቼን” አትዳስሱ፥ “በነቢያቴም” ክፉ አታድርጉ ብሎ፥ ሰው ግፍ ያደርግባቸው ዘንድ አልፈቀደም ስለ እነርሱም ነገሥታትን ገሠጸ። መዝሙረ ዳዊት 105፥14-15 “መሢሖቼን” አትዳስሱ፥ “በነቢያቴም” ክፉ አታድርጉ ብሎ፥ ሰው ግፍ ያደርግባቸው ዘንድ አልፈቀደም ስለ እነርሱም ነገሥታትን ገሠጸ። አንደኛ “ሳኦል” 1ሳኦል በትንቢት የተነገረለት መሢሐዊ ንጉስ ነው፦ 1 ሳሙ 2:10 እግዚአብሔር እስከ ምድር ዳርቻ ይፈርዳል፤ “ለንጉሡም” ኃይል ይሰጣል፤ “የመሲሑንም” ֹ ቀንድ ከፍ ከፍ ያደርጋል። ይህንን ጥቅስ የአይሁድ ምሁራን እና ለዘብተኛ የብሉይ ተንታኞች ለሳኦል እንደሆነ ያትታሉ፤ በተጨማሪም በሳሙኤል ዘመን የተቀባ መሢሕ ሳኦል እንደሆነ በቁና መረጃ አለ፦ 1ሳሙ 10:1፤ ሳሙኤልም የዘይቱን ብርሌ ወስዶ በራሱ ላይ አፈሰሰው፥ ሳመውም፥ እንዲህም አለው። በርስቱ ላይ አለቃ ትሆን ዘንድ እግዚአብሔር “ቀብቶሃል” ָ ֧፤ 1ሳሙ 12፥3 እነሆኝ በእግዚአብሔርና “በመሲሑ” ֹ ፊት መስክሩብኝ የማንን በሬ ወሰድሁ? 1ሳሙ 12፥5 እርሱም፦ በእጄ ምንም እንዳላገኛችሁ እግዚአብሔርና “መሲሑ” ֹ ዛሬ በእናንተ ላይ ምስክሮች ናቸው አላቸው፤ ሁለተኛ “ዳዊት” 2 ሳሙ 22፥51 የንጉሡን መድኃኒት ታላቅ ያደርጋል፤ ቸርነቱንም ለመሲሑ ֹ ለዳዊትና ለዘሩ፥ ለዘላለም ይሰጣል። 2 ሳሙ 23፥1 የዳዊትም የመጨረሻ ቃሉ ይህ ነው። ከፍ ከፍ የተደረገው፥ የያዕቆብም አምላክ መሢሕ ַ֙፥ በእስራኤል ዘንድ መልካም ባለ ቅኔ የሆነ፥ የእሴይ ልጅ የዳዊት ንግግር፤ መዝ 132:17 በዚያ ለዳዊት ቀንድን አበቅላለሁ፥ “ለመሢሔ” ሰው መብራትን አዘጋጃለሁ። ሶስተኛ “ሰለሞን” 1ሳሙ 2:35 የታመነም ካህን ለእኔ አስነሣለሁ፥ በልቤም በነፍሴም እንዳለ እንዲሁ ያደርጋል፤ እኔም የታመነ ቤት እሠራለታለሁ፥ ዘመኑን ሁሉ በመሢሔ ሰው ፊት ይሄዳል። ይህ ጥቅስ ትንቢት ሲሆን ትንቢቱም ስለ ካህንና ካህኑ የሚሄድበት መሢሑ ናቸው፤ ምሁራን ካህኑ ሳዶቅ ሲሆን መሢሑ ደግሞ ቤት የሰራው ሰለሞን ነው፦ 1 ኛ ነገሥት 1፥39 ካህኑም ሳዶቅ ከድንኳኑ የቅብዓቱን ቀንድ ወስዶ ሰሎሞንን ቀባ ፤ ቀንደ መለከትም ነፉ፤ ሕዝቡም ሁሉ፦ ሰሎሞን ሺህ ዓመት ይንገሥ አሉ። አራተኛ “ሴዴቂያስ” ምሁራን በባቢሎን ምርኮ ጊዜ በጉድጓድ የተያዘው ሴዴቅያስ እንደሆነ ያትታሉ፤ ይህም ንጉስ መሲህ ተብሏል፦ ሰቆእንኖራለንቃው ኤርምያስ 4፥20 ሬስ። ስለ እርሱ። በአሕዛብ መካከል በጥላው በሕይወት ያልነው “የእግዚአብሔር መሢሕ” ַ፥ የሕይወታችን እስትንፋስ፥ በጕድጓዳቸው ተያዘ። አምስተኛ “ሙሴና ኤልያስ” ዘካ 4:14 እርሱም። በምድር ሁሉ ጌታ አጠገብ የቆሙት “ሁለቱ የተቀቡት” እነዚህ ናቸው አለኝ። በምድር ሁሉ ጌታ አጠገብ የቆሙት “ሁለቱ የተቀቡትየተባሉት ዝናብ እንዳይዘንብ ሰማይን ካዘጋው ከኤልያስና ውኃዎችንም ወደ ደም ካስለወጠው ከሙሴ ሌላ እነማን ሊሆኑ ይችላሉ? ምሁራን በዚህ ሸክ የላቸውም፦ ራእይ 11፥3-10 “ለሁለቱም ምስክሮቼ” ማቅ ለብሰው ሺህ ከሁለት መቶ ስድሳ ቀን “ትንቢት” ሊናገሩ እሰጣለሁ። እነዚህ “በምድር ጌታ ፊት የሚቆሙ” ሁለቱ ወይራዎችና ሁለቱ መቅረዞች ናቸው። ዘካርያስ 4፥11 እኔም መልሼ፦ በመቅረዙ በስተ ቀኝና በስተ ግራ ያሉ እነዚህ “ሁለት የወይራ ዛፎች” ምንድር ናቸው? አልሁት። ዘካ 4:14 እርሱም። በምድር ሁሉ ጌታ አጠገብ የቆሙት “ሁለቱ የተቀቡት” እነዚህ ናቸው አለኝ። ስድስተኛ “ኢየሱስ” መዝሙረ ዳዊት 2፥2 የምድር ነገሥታት ተነሡ፥ አለቆችም በእግዚአብሔርና በመሢሑ ֹ ላይ እንዲህ ሲሉ ተማከሩ። ክርስቶስ ቅድመ ዓለም ያለ እናት ከባሕርይ አባቱ ከአብ ፣ ድኀረ ዓለም ያለ አባት ከቅድስት ድንግል ማርያም በሥጋ የተወለደ፣ ሥጋን እና ነፍስን ከቅድስት ድንግል ማርያም ነሥቶ ሰው የሆነ የባሕርይ አምላክ ነው::የሰውን ልጅ ከባርነት ነጻ ለማውጣት ፣ ከሞት ወደ ሕይወት፣ ከባርነት ወደ ነጻነት፣ ከጨለማ ወደ ብርሃን ለማሸጋገር፤ ፍቅር ከዙፋኑ ስቦት የወረደ፤ አምላክ ነው ኢየሱስ ክርስቶስ:: ክርስቶስ ኢየሱስ ቸር እረኛ፣ አምላክ፣ ወልደ አምላክ፣ ሰውም አምላክም፣ ሲሆን በክርስቲያኖች መካከል ስለ ባሕርይው የተለያዩ አመለካከቶች አሉ::በጥንታዊት ቤተክርስቲያን ማለትም ከጉባኤ ኬልቄዶን በፊት አንዲት ሐዋርያዊት ቤተክርስቲያን በነበረችበት ወቅት ያለው አስተምህሮ ክርስቶስ'' እግዚአብሔር ነው ፤አምላክ ነው፤ አምላክ ደግሞ አንድ ባሕርይ አለው፤ ክርስቶስም አንድ ባህርይ አንድ አካል አለው ይል ነበር:: ከሁለት አካል አንድ አካል፣ ከሁለት ባሕርይ አንድ ባሕርይ ፣ ሰውም አምላክም፣ ትስእብት(ሥጋ) ከመለኮት ጋር ፍጹም ከተዋሐደ በኋላ እንደ ሁለት አካል ወይም ባህርይ አይቆጠርም ፤ብላ ታስተምር የነበረች አለማቀፋዊት ቤተክርስቲያን በጉባዔ ኬልቄዶን ከሁለት ተከፈለች::ይህም አንድ ባሕርይ እና ሁለት ባሕርይ በማለት ነበር:: ነገር ግን ማንም ክርስቲያን ቢሆን አሁን ላይ ያለው እምነት ክርስቶስ የዓለም መድህን፣ የእግዚአብሔር ልጅ ፣ የሕይወት መገኛ፣ ህብስተ ሕይወት፣ መንገድ እና መልካም እረኛ እንደሆነ፤ የሰውን ልጅ ድንቅ በሆነ ፍቅሩ ከሰይጣን አገዛዝ ነጻ ያወጣ ፣ በምድር አባት በሰማይ እናት የሌለው ፣ ሁለት ልደታት ያለው፣ ከብርሃን የተገኘ የዓለም ብርሃን ፣ ቅን ፈራጅ እና እውነተኛ ዳኛ እንደሆነ ይታመናል::ክርስቶስ በክርስትና ዓለም ላሉ ሰወች መራራ ሞትን ሞቶ ሕይወትን የሰጠ ፣መራራ ከርቤን ጠጥቶ ጣፋጭ ወይንን(ደሙን) ያጠጣ፣ ራቁትን ሆኖ ፀጋን ያለበሰ፣ ተሰቅሎ ሰይጣንን ከፊታችን ጠርቆ ያስወገደ ፣ ተርቦ ሰማያዊ ሕብስትን ያበላ የሁሉም አዳኝ መሆኑ ይታመናል::ክርስቶስ'''-«ሁሉም በእርሱ ሆነ፥ (በእርሱ ተፈጠረ)፥ ከሆነውም (ከተፈጠረውም) ሁሉ ያለ እርሱ ምንም የሆነ የለም። ዮሐ ፩፥፫።-ተብሎ እንደተጻፈ፤ ደግሞም በትንቢት ነብዩ ኢሳይያስ <<ሕፃን ተወልዶልናልና፥ ወንድ ልጅም ተሰጥቶናልና አለቅነትም በጫንቃው ላይ ይሆናል ስሙም ድንቅ መካር፥ ኃያል አምላክ፥ የዘላለም አባት፥ የሰላም አለቃ ተብሎ ይጠራል።>> ተብሎ እንደተተነበየ፤ በወንጌልም <<ቃል እግዚአብሔር ነበረ>> ተብሎ የምሥራች እንደተነገር፤ በዮሐንስ ወንጌል ሐዋርያው ቶማስ ጌታዬ አምላኬ ብሎ እንደመሰከረ፤ ክርስቶስ እግዚአብሔር መሆኑ በብዛት ባለንበት ዓለም ይታመናል::ነገር ግን ከዚህ የተለየ እምነት በአለማችን እንዳለም ይታወቃል::
48333
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%80%E1%88%AB%E1%8A%95%E1%8B%AE%20%E1%88%98%E1%8B%B5%E1%8A%85%E1%8A%94%20%E1%8B%93%E1%88%88%E1%88%9D
ቀራንዮ መድኅኔ ዓለም
ደብረ ቀራንዮ መድኃኔአለም ቤተክርስቲያን ደብሩ ለመጀመርያ ጊዜ የተመሠረተው በንጉሥ ሣህለ ሥላሴ በ1826 ዓም ሲሆን ከአዲስ አበባ ቤተክርስቲያኖች በዕድሜ ትልቁ ነው። አሁን ያለውን ቤተክርስቲያን ያሠሩት ደግሞ አፄ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ናቸው።የደብረ ቀራንዮ መድኃኔዓለም ቤተክርስትያን ዳግማዊ ቀራንዮ ዘኢትዮጵያ ከአዲስ አበባ አድባራትና ገዳማት አንዱና ቀዳሚው የሆነው ይህ ደብር የተመሰረተው በ1826 ዓ/ም በንጉስ ሳህለስላሴ ሲሆነ አመሰራረቱም ንጉስ ሳህለ ስላሴ በሸዋ ግዛታቸው ውስጥ እየተዘዋወሩ አንድነትን ለማስተማር ባላቸው ጽኑ ዓላማ መሰረት ሰራዊታቸውን አስከትለው 1826 ዓ/ም ወደ ደቡብ ተጒዋዙ በዚህ ጉዙአቸው በወሊሶ በኩል አልፈው የጉራጌን ህዝብ ሀገር አስተማሩ ጉዞአቸውንም በማራዘም በአርሲ አካባቢ የሰሜኑን ክልል እነዲማር አድርገው በግራኝ ምክንያት ተለያይቶ የነበረውን ህዝብና ክልል አንድ ካደረጉ በኋላ ከጉዞአቸው ሲመለሱ ዛሬ ቀራንዮ ቀራንዮ መድኃኔዓለም ቤተክርስትያነ ከተመሰረተበት ቦታ ደርሰው ጥቂት ዕረፍት ቆይታ አደረጉ፡፡ በዚህም ጊዜ የእግዚአብሔር መንፈስ አመልክቷቸው በዚህ ቦታ እግዚአብሔር እንዲመለክበት በቦታውም ፅላተ መድኃኔዓለም ከእቲሳ መጥቶ በመረጡበት ቦታ እንዲተከል ትዕዛዝ ያስተላልፋሉ ታቦቱ በንጉሱ ትዕዛዝ መጥቶ በመረጡት በተዘጋጀለት መቃኞ ውስጥ ቢያርፍም ቦታው ደን ለበስ ስለነበረና ብዙ ኢአማንያን እንዲሁም ሽፍቶች ስለነበሩ መቃኞ ከአንድም ሶስት ጊዜ ሊቃጠል ችሎአል ሆኖም የንጉሱ አላማ ዕውቀትን ማበልጸግ ቤተክርስትያንን ማነጽ ስለነበር የሽፍቶቹን ኃይል በእግዚአብሔር አጋዥነት አሸንፈዋቸዋል ቤተክርስትያኑንም አጠገቡ ከሚገኘው አቃቂ ወንዝ ጋር በማጣመር አቃቂ መድኃዓለም ተብሎ ይጠራም ነበር የመድኃነኔዓለም ጽላት አመጣጥ በሚወሳበት ወቅት መምህር ተክለወልድና አባ ደጀን ተጠቃሽ ናቸው መምህር ተክለወልድ ከእቲሳ አምጥተው በዚህ ቦታበተሰራውመቃኞ ውስጥ እንዳስቀመጡት በአገልግሎታቸውም ወቅት ከባድ ፈተና እንዳጋጠማቸው ይነገራል በሌላ በኩል ደግሞ በሁለተኝነነት የጠቀስናቸው አባደጀን እንዳመጡት ይነገራል፡፡ከንጉስ ሳህለ ስላሴ ትዕዛዝ ተቀብለው ጽላቱም ከእቲሳ አስይዘውየላኳቸው አባ ዘወልደማርያም የተባሉ አባት እንደነበሩ ይታወሳል አባ ዘወልደማርያም በዚህም ቦታ ቦታ ሀገር በቀል እጽዋትን ተክለዋል አባ ደጀንም ከጽላቱ ጋር ድርሳነ ማህየዊ የተባለ በዚህቤተክርስትያን ብቻ የሚገኝ መጽሀፍ አምጥተዋል ደብሩ በዚህ አይነት ሁኔታ ከቀጠለ በኋላ 1899 ዓ/ም አጼ ምንሊክ ባወጁት አዋጅ የአብያተ ክርስትያናያ ምስረታና ዕደሳ መሰረት ቤተክርስትያኑ በሶስት አመት ውስጥ ተጠናቆ 1901 አጼው ባሰሩት አዲስ የሳር ክዳን ትልቅ ቤተክርስትያን ውስጥ ሊገባ ችሏል አጼ ምንሊክም በዚያው ዓመት በጃን ሜዳ መኳንንቱንና መሳፍንቱ ህዝቡ በተሰበሰበበት አቃቂ መድኃኔዓለም እንዳይባል እንዲህም ብሎ የጠራ ይቀጣል ከአሁን በኋላ ቀራንዮ መድኃኔዓለም ይባል እንጅ ብለው በአዋጅ ተናግረው አጸደቁ ቀራንዮ የሚለው ስያሜ ምንም እንኳን ለቤተመቅደሱ የተሰጠው ስያሜ ቢሆንም ለክልሉ ለአካባቢው እስከ አሁን ድረስ መጠሪያ በመሆን ያገለግላል፡፡ አፄ ምንሊክም ጌታችን ከተሰቀለበት ከኢየሩሳሌም ቀራንዮ አፈር በማስመጣት በግቢው ውስጥ ካስፈሰሱ ብኋላ ዳግማዊ ቀራንዮ ብለው መሰየማቸውን ታሪክ ይናገራል አዲሱን የሳር ክዳን ቤተክርስትያን ከንጉሱ ትዕዛዝ ተቀብለው ከነሰራተኞቻቸው ያሰሩት ኋላም የደብሩ የመጀመሪያ ገበዝ በመሆን ደብሩም ለብዙ አመታት የመሩት ደጃዝማች ወልደገብርኤል ነበሩ ደጃዝማች ወልደገብርኤል የቤተመንግሰቱንና የቤተክርስትያኑን ስራ በትጋት በመስራት ለቤተክርስትያኑ ታላቅ ሰው ነበሩ ኋላም ደጃዝማች ወልደገብርኤል የቤተመንግስቱ ስራ ፋታስላልሰጣቸው የደብሩን ቅርስና ሀብት ለህይወታቸው ሳይሳሱ ለጠበቁት ለቄሰገበዝ አስራት ሀብተሚካኤል አስረከቧቸው 1901 የተሰራው አዲሱ ቤተመቅደስ የምዕመናን ቁጥር ከጊዜ ወደ ጊዜ እየበዛበ መምጣቱ የተነሳና ለአገልግሎት አይመችም ነበር ይህንንም የተመለከቱት ንግስት ዘውዲቱ ሌላ ዘመናዊና ሰፊ ቤተክርስትያን ለማሰራት ያቅዳሉ ነገር ግን ሀሳባቸውን እውን ሳያደርጉ 1922 ዓ/ም ያርፋሉ ፡፡ ከዚህም በኋላ 1922 በዚያው ዓመት በግርማዊ ጃንሆይ እንደነገሱ የንግስት ዘውዲቱ ዕቅድና አላማ የነበረውና ታላቁን ቤተመቅደስ አሰሩ የቤተመቅደሱም ስራ 1922 ተጃምሮ 1925 በግርማዊ ጃንሆይ በነገሱ በሶስተኛ ዘመነ መንግስታቸው ተጠናቀቀ በዚሁ ዓመትም በታላቅ ድምቀት በአዲሱ ቤተክርስትያን በደመቀ ሁኔታ ተከበረ አሁን የሚገኘው ቤተክርስትያነ ግንባታው ተሰርቶ እስኪያልቅ ድረስ ደጃዝማች ወልደገብርኤል ለአፅማቸው ማረፊያ ባሰሩት ባለአንድ ፎቅ የቆርቆሮ ክዳን ቤት ውስጥ ነበር በዚህም ፅላቱ ሳለ ቅዳሴው በፎቁ ማህሌቱ በታች ይስተናገድ ነበር፡፡ አሁን የሚገኘው ህንጻ ቤተክርስትያን ምን ያህል ገንዘብ እንደፈጀ የሚገልጽ ሰነድ የለም ነገር ግን በግርማዊ ጃንሆይ በግል ገንዘባቸው እንዳሰሩት ታሪክ ይናገራል ህንጻውን የሰሩት ሁለት የጣልያን ዜግነት የነበራቸው በዚያም ዘመን በህንጻ ስራ ታዋቂ በነበሩት ሙሴ ፓፓጀማና ኩኞስ ነበሩ በደብሩም ብዙ የተለያዩ ቅርሶች የሚገኙ ሲሆን በአሁኑም ሰዓት ከ350 ዓመት በላይ ያስቆጠሩ እጽዋት ሲገኙ ከዚህም በተጨማሪም ደብሩ ከተለያዩ ነገስታት የተሰጡትና በአንዳንድ አባቶች የተሰጡት ጥንታዊ የብርሃና መጽሃፍት አልባሳት የተለያዩ ውድ የወርቅ የብር የነሀስ መስቀሎች ጥላዎች በንግስት ቪክቶርያ ለሳህለ ስላሴ የተሰጡ የተለያዩ ውድ ስጦታዎችና የባላብዙ ታሪከና ቅርስ ባለቤት ደብር ነው ደብረ ቀራንዮ በአጥቢያው ለሚገኙ ደብራትና አብያተክርስትያናት ብሎም ለአዲስ አበባ ከተማ መመስረት መነሻም ነው፡፡ የኢትዮጵያ አብያተ ክርስቲያናት አዲስ አበባ
13992
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8C%A3%E1%8B%AD%E1%89%B1%20%E1%89%A5%E1%8C%A1%E1%88%8D
ጣይቱ ብጡል
«ብርሃን ዘ ኢትዮጵያ» በሚል ቅፅል ስም የታወቁት እቴጌ ጣይቱ ከአባታቸው ደጃዝማች ብጡል ኃይለ ማርያም እና ከእናታቸው ወይዘሮ የውብ ዳር ነሐሴ ፲፪ ቀን ፲፰፻፴፪ዓ/ም በጌምድር ውስጥ ደብረ ታቦር ከተማ ተወለዱ። በየኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ስርዓት መሠረት በተወለዱ በ ፹ ቀናቸው ጥቅምት ፳፯ ቀን ፲፰፻፴፫ ዓ/ም በደብረ ታቦር ኢየሱስ ቤተክርስቲያን ክርስትና ተነሡ። በልጅነት ዘመናቸው በዚሁ ደብር ውስጥ ዳዊትን ሲከታተሉ ከቆዩ በኋላ በጊዜው ይሰጡ የነበሩትን ሌሎች የሃይማኖት ትምህርቶች በየታላላቁ አድባራት በመዘዋወር ያጠናቀቁ ስለመሆናቸው ታሪክ አዋቂዎች ይናገራሉ። የተማሩባቸውም መፃሕፍት ተጽፈው ይገኙ የነበረበትን የግዕዝ ቋንቋ አጣርተው ያውቁ ነበር። እናታቸው ወይዘሮ የውብዳር ከባለቤታቸው ደጃዝማች ብጡል ኃይለ ማርያም ከሞቱ በኋላ በጅሮንድ መዩ የተባሉትን የዓፄ ቴዎድሮስን ባለሟል አግብተው ነበር። እሳቸውም ጣይቱ ብጡል ትምህርት እንዲቀስሙ ለማድረግ ልዩ መምህር ቀጥረውላቸው እንደነበር ይታወቃል። እቴጌ ጣይቱ በማኅደረ ማርያም ሆነው ሲማሩና መፃሕፍትን ይቀጽሉ በነበሩበት ጊዜ ለቤተክርስቲያን መጋረጃ መሥሪያ በትርፍ ጊዜያቸው ፈትል እየፈተሉ ያቀርቡ ነበር። በበገና ቅኝትና ድርደራም በኩል የታወቁ ባለሙያ እንደነበሩ ይተረክላቸዋል። ከንጉሥ ምኒልክ ጋር ጋብቻ የሸዋው ንጉሥ ምኒልክ በሸዋ የዓፄ ቴዎድሮስ እንደራሴ ከነበሩት አቶ በዛብህ ጋር ነሐሴ ፲፯ ቀን ፲፰፻፶፯ ዓ/ም በጋዲሎ አካባቢ በተደረገው ጦርነት ድል አድርገው ወደ አንኮበር ገብተው በነሐሴ ፳፬ ቀን ነገሡ። በነገሡም በአሥራ ሁለት ዓመታቸው የፋሲካን በዓል በባሕር ዳር አቅራቢያ ሱሉልታ ላይ ዋሉና ደብረ መይ በጣይቱ ብጡል እናት በወይዘሮ የውብዳር ቤት ከጣይቱ ብጡል ጋር ተጫጭተው ስለጋብቻቸው ተነጋገሩ። ከዚያም ዋና ከተማቸው ወደነበረችው ደብረ ብርሃን ተመልሰው መጡ። ከተጫጩ ከሁለት ዓመት በኋላ ወይዘሮ ጣይቱን ለማስመጣት በቤተ መንግሥቱ በተደረገው ምክር መሠረት አለቃ ተክለማርያም ወልደ ሚካኤል ደብዳቤ ተሰጥቷቸው ተላኩ። በዚያም አስፈላጊው ሁሉ በተፋጠነ ሁኔታ ተሟልቶ በጐጃም በኩል ደንገጡሮችና አሽከሮች አስከትለው ጉዞውን ጀመሩ። ደብረ ብርሃንም በገቡ ጊዜ ንጉሡ /ምኒልክ/ ታላቅ አቀባበል አደረጉላቸው። ከዚያም ጣይቱ ወንድማቸው ራስ ወሌ ብጡል ዘንድ ለጥቂት ዓመታት ተቀምጠው ከቆዩ በኋላ የጋብቻቸው ስነ-ሥርዓት የፋሲካ ዕለት ሚያዝያ ፳፭ ቀን ፲፰፻፸፭ ዓ/ም በአንኮበር መድኃኔ ዓለም ቤተ ክርስቲያን ቅዱስ ቁርባን ተቀብለው ተጋቡ። አፈወርቅ ገብረ ጊዮርጊስ “ዳግማዊ አጤ ምኒልክ” በተባለው መጽሐፋቸው ገጽ ፴፱--፵፩ ላይ “ከልዢነት ጀምረው ሲመኟት እንደ ህልም ሲአልሟት ትኖር የነብረችው ጣይቱ ብጡል በ፲፰፻፸፭ ዓ/ም ደብረ ብርሃን ገባች ንግሥተ ሸዋ ሆነች ወዲያው የፋሲካ ለት አንኮበር መድኃኔ ዓለም ቆርበው ሁለቱ ተጋቡ። … ፀሐይቱ ለማለት ጣይቱ ተባለች ነገር ግን ከጣይቱ እጣይቱ ለመባል ይገባታል።” ይላሉ «ብርሃን ዘ ኢትዮጵያ» ዘውድ ጫኑ ንጉሡ «አፄ ምኒልክ ንጉሠ ነገሥት ዘኢትዮጵያ» የሚለውን ስም በተቀዳጁ በማግሥቱ ጥቅምት ፳፯ ቀን ፲፰፻፹፪ አ/ም ወይዘሮ ጣይቱ ብጡል እቴጌ ተብለው ተሰየሙ። የስርዓተ ዘውዱ አፈፃፀም በከፍተኛ መሰናዶ የተጠናቀቀ በመሆኑ እጅግ ደማቅ እንደነበር ከተፃፉ ፅሁፎች ለማወቅ ይቻላል። እቴጌ ጣይቱም ጳጳሱ አቡነ ማቴዎስ ከንጉሠ ነገሥቱ እጅ የተቀበሉትን ዘውድ ደፉላቸው። ከዚያን ጊዜ ጀምሮ በታወቁበት «እቴጌ ጣይቱ ብርሃን ዘ ኢትዮጵያ» በሚል የክብር ስም ማኅተም ተቀረፀላቸው። እነዚሁ ታሪካዊ ሂደቶች እቴጌይቱን በኢትዮጵያ ዱኛዊ፣ ወታደራዊና ማኅበራዊ ኑሮ ውስጥ ከፍተኛና ብሩህ ሚና ለመጫወት የቻሉ አድረገዋቸዋል። የዱኛ (ፖለቲካ) ተግባራት እቴጌ ጣይቱ በዱኛ አስተዳደር አንፃር የነበራቸው ችሎታና ተግባራዊ እንቅስቃሴ በታሪክ አዋቂዎች ዘንድ ተደናቂነትን አትርፎላቸዋል። በየጊዜው ይነሱ በነበሩ የሀገር ጉዳዮች ላይ ይይዙት የነበረው አቋም፣ ይሰጡት የነበረው ውሳኔና ያስተላልፉት የነበረው ትዕዛዝ ተሰሚነትና ተቀባይነት እያገኘ እንደመሄዱ መጠን ከጊዜ ወደ ጊዜ እየጨመረ ይሄድ ለነበረው የዱኛ ሥልጣናቸው ዓይነተኛ ምክንያት ነበር። እቴጌ ጣይቱ በኢትዮጵያ ዱኛ ተሳትፏቸው የገነነውና በአገር አስተዳደርም ውስጥ ከፍተኛ ሚና መጫወት የጀመሩት ኢትዮጵያ ሚያዝያ ፳፭ ቀን ፲፰፻፹፩ ዓ/ም በውጫሌ ላይ ከኢጣሊያ ጋር በተፈራረመችው ውል ውስጥ በጣልያንኛው ትርጉም ሀገሪቷን ነፃነት እንደሌላት ጥገኛ በማስመሰል ዓላማ ላይ የተመረኮዘ ውንብድና መኖሩ ከታወቀ ወዲህ ነው። ይህ ለአድዋ ጦርነት መነሳት ምክንያትና ዋነኛ መንስዔ የሆነው ጉዳይ ሊታወቅ የቻለው እቴጌ ጣይቱ የውጫሌው ውል አንቀፅ ፲፯ ላይ ዓለቃ ዓፅመ ጊዮርጊስ የተባሉት ቋንቋ አዋቂ ዓፄ ምኒልክ በሰጧቸው ትዕዛዝ መሠረት የውሉን ሰነድ በመመርመር የውሉ አስራ ሰባተኛው አንቀፅ የያዘውን የትርጉም መዛባት በመግለፅ ጉዳዮ ኢትዮጵያ የምትጐዳበት ስለመለሆኑ ጭምር በማስረዳት በሰጡት ቃል ሲሆን እቴጌ በዚህ ወቅት ነገሮችን በጥንቃቄ የሚከታተሉ ስለነበር ዓፄ ምኒልክ በመጀመሪያ ሳይረዱ ዓለቃ ዓፅመ ጊዮርጊስ እንዲታሰሩ ቢያደርጉም እቴጌ ጣይቱ ግን እኒህ ሰው ትክክለኛ የኢትዮጵያ ወዳጅ መሆናቸውን ለዓፄ ምኒልክ በማስረዳት ከሦስት ዓመታት እስራት በኋላ ማስፈታቸው ይታወቃል። በዚህ በኩል ሲታይ እቴጌ ጣይቱ የምኒልክ የቅርብ አማካሪ በመሆን በፖለቲካ ተግባሮች ምን ያህል አስተዋፅኦ እንዳበረከቱ መገንዘብ ይቻላል። እቴጌ እንደተናገሩትም «ዓፅመ ጊዮርጊስ ቢታሰር ቢፈታም ለሀገሩ የሚገባውን ሠርቶ ነው። ኧረ ለመሆኑ ኢትዮጵያዊ ነኝ የሚለው ዮሴፍ፣ ጣሊያኖች በተንኮል ገብተው በማታለል ይህን የመሰለ ሥራ ሲሠሩ አነጋጋሪ ሆኖ ሳለ እንዴት ሳይስጠነቅቅዎ ቀረ?» በማለት የእቴጌ ጣይቱ የቁጣ መዓት ወደ ዮሴፍ ዞረ። ከዚያም ጨምረው «ከእንግዲህ ወዲህ የኢትዮጵያን ጥቅም የሚነካ፣ ሥር የሚነቅል፣ መሠረት የሚያፈርስ ጉዳዮን ሁሉ እኔ ሳላየው እንዳያልፍ ይፍቀዱልኝ» ብለው ለንጉሡ ባመለከቱት መሠረት ይኸው አንቺ ሳታይው ሳትመረምሪው አያልፍም በማለት ፈቀዱላቸው፣ ይህ እንደሚያመለክተው እቴጌ ጣይቱ በኢትዮጵያ ፖለቲካ ውስጥ የነበራቸውን ተገቢ ቦታ የሚያመለክት ነው። ውሉንም ለማስተካከል ዓፄ ምኒልክ ያደረጉት የዲፕሎማቲክ ጥረት ውጤታማ ሊሆን ባለመቻሉ ሚኒስትሮች የጦር አለቆችና መኳንንት የሚገኙበት ጉባዔ እንዲጠራ አደረጉ። እያንዳንዱ ሰው ስለተነሳው ችግር ያለውን አስተያየት ሀገር ፍቅር በተሞላበት አንደበትና የጋለ መንፈስ ሲገለፅ ቆየ። እቴጌ ጣይቱም በበኩላቸው «እኔ ሴት ነኝ ጦርነት አልወድም። ሆኖም ይህን ኢትዮጵያን የኢጣሊያ ጥገኛ የሚያድርግ ውል ከመቀበል ጦርነትን እመርጣለሁ» ብለው በታሪክ ቅርስነቱ በማንኛውም የሀገሪቱ ትውልድ ትተውት ያለፉት አባባል ዘመን ተለውጦ ዘመን እየተተካ በሄደ ቁጥር የሚነገር በመሆኑ የእቴጌን ጀግንነት የቁርጠኛ ኢትዮጵያዊ ልጅ ለመሆናቸው ሌላ ማረጋገጫ ማቅረብ አያስፈልግም። እቴጌ ጣይቱ ወንድማቸው ራስ ወሌን አተኩረው በማየት በታወቀው ጀግና አንደበታቸው የተሰበሰበውን ሕዝብ ስሜት ለመቀስቀስ ድምፃቸውን እንዲያሰሙ ማድረጋቸው ይነገራል። እሳቸውም፦ «መልኩ ከመልካችን የማይመሳሰል እግዚአብሔር በባህር ከልሎ የሰጠንን አገራችንን የሚቀማ ጠላት መጥቶ እንዴት ዝም እንላለን እንዋጋለን እንጂ» በማለት የሀገሪቱን ቁንጅና ልምላሜ የምታፈራውን የእህልና የከብት ዓይነት እየጠቃቀሱ በማንሳት «ኧረ ለመሆኑ ተራራው ሸለቆው ወንዛወዙ ጨፌው ሜዳው ማነው ቢሉት የማነው ብሎ ሊመልስ ነው እንገጥመዋለን እንጂ!» በማለት የተሰበሰበውን ሕዝብ ልብ የሚነካና ወኔውን የሚቀሰቅስ ንግግር በማድረግ የተዋጣ የቅስቀሳ ችሎታቸው በአገኙት መድረክና አጋጣሚ የሚጠቀሙ አንደበተ ርቱዕ ነበሩ። ስለ እቴጌ ጣይቱ ፖለቲካዊ እንቅስቃሴ በምሳሌነት ሊቀርብ የሚችል ሌላ ዓይነተኛ ታሪክ ዓፄ ዮሐንስ በሞቱ በአንድ ዓመታቸው በመጋቢት ፲፰፻፹፪ ዓ/ም ዓፄ ምኒልክ አገሩን ለማረጋጋት ሲሉ መሃል ትግሬን ለመጐብኘት በሄዱ ጊዜ እቴጌ ጣይቱ ለሸዋም፣ ለወሎም፣ ለበጌምድርም፣ ለየጁም መካከል በሆነችው ደሴ ከተማ ሆነው አገሩን እንዲጠብቁ በማለት ትተዋቸው እንደሄዱ እዚያ ሆነው ያከናወኑት ተግባር የረጋ አስተዋይና የተዋጣላቸው ዲፕሎማት አሰኝቷቸዋል። በተለይም በሁለት የጦር አበጋዞች መሃል የሚፈጠር አለመግባባትን አግባብቶ በመፍታት በኩል ተወዳዳሪ አልነበራቸውም። እቴጌ ጣይቱ ከሕዝቡ ጋር በነበራቸው ግንኙነት በተለይም ያሳዩት በነበረው ርህራሄና ልግስና በጣም የተወደዱና የተመሰገኑ በመሆናቸው በሚያውቋቸው ዘንድ በሰፊው ይወራላቸዋል። ግልፅ የሆነው የፖለቲካ አስተያየታቸውና ጽኑ የሆነው ተግባራዊ ውሳኔያቸው፣ ዘዴንና ሥልጣንን እንዲሁም ምክርን ኃይልን ምን ጊዜ በእንዴት ያለ መጠን መጠቀም እንዳለባቸው በትክክል የመገመት ችሎታቸው ሲታይ በዓለም ከታወቁት የፖለቲካ አርበኞች ውስጥ ሊወሳ የሚገባ ታሪካዊ ስፍራ እንዳላቸው አጠራጣሪ አይሆንም። ስመ ጥሩነታቸውን ለማትረፍ ካስቻላቸው ጉዳዮች ጽኑ በሆነ መንፈሳዊ ኑሮአቸው አኳያ የሚታየው የልግስናና የቤተ ክርስቲያን ነፃ ተግባሮች አንዱና ዓይነተኛው ነው። ይህ ከሃይማኖት መሪዎች ጋር ልዩ ግንኙነት ለመመስረት ያስቻላቸው ከመሆኑም በላይ የፖለቲካ ሥልጣናቸውን ለማጠናከር ከፍተኛ አስተዋፅኦ እንዳደረገ ከሌሎች ታላላቅ የፖለቲካ ሰዎች ታሪካዊ አነሳስ ለመገንዘብ ይቻላል። በዚህ በኩልም እቴጌ ጣይቱ ብጡል በማህበራዊ ህይወት ሲያደርጉ የነበሩት በጐ ተግባር በመንፈሳዊ ኑሮአቸው በእምነቱ ተከታዮች ያላቸው ተቀባይነትም እጅግ የጐላ እንደነበረ የሚታወቅ ሲሆን ከነዚህም ውስጥ ለየካ ቅዱስ ሚካኤል ሠላሳ ጋሻ መሬት፣ ለሐመረ ኖህ ኪዳነ ምሕረት አሥራ ስድስት ጋሻ መሬት የሰጡት ለአብነት ያህል የሚጠቀሱ ናቸው። እቴጌ ጣይቱ ለኢትዮጵያ ፖለቲካዊ ወታደራዊና ኢኮኖሚያዊ ሁኔታዎች መረጋጋት የሚያረጋግጥ የሀገር ግንባታ ተግባሮች በማከናወን ረገድና የአዲስ አበባ ከተማ መቆርቆር በእቴጌ ጣይቱ ከተጠናቀቁት የግንባታ ተግባሮች አንዱ ነው። በመሆኑም የአዲስ አበባ ስም በተጠራ ጊዜ እቴጌ ትዝ የሚሉን ሲሆን በዚሁ በአዲስ አበባ በከፍተኛ ቀበሌ ፲፪/ፒያሳ/ አካባቢ የሚገኘው የከተማዋ የመጀመሪያው ሆቴል «ጣይቱ ሆቴል» የቅርብ ትዝታችን ነው። ምንም እንኳን እቴጌ ጣይቱ የተቀረፀላቸው ሐውልትና ለትውልድ የሚተላለፍ ስማቸውን የሚያስጠራ ልጅ ባለመውለዳቸው /መሐን/ ቢሆኑም የዓፄ ምኒልክን ልጆች አክብሮታዊ ፍቅር ሳይለያቸው ቤተሰባዊ ፍቅርን የተላበሱ እንደነበረ ከተለያዩ መፃህፍት ለመረዳት ይቻላል። የሕይወት ጓዳቸው የሕይወት ፍጻሜ እቴጌ ጣይቱ ባለቤታቸው ዓፄ ምኒልክ በጽኑ በታመሙበት ዘመን ከጭንቀታቸው የተነሣ የሚከተለውን ረጅም ደብዳቤ ለጀርመን ንጉሥ እንደላኩ በታሪክ ተመዝግቦ ይገኛል፡፡ በ፳፻፪ ዓ/ም "አስደናቂዎቹ የነገሥታትና የመሳፍንት ደብዳቤዎች" በሚል ርዕስ በታተመው መጽሐፍ ውስጥ የእቴጌ ጣይቱ ደብዳቤ እንደሚከተለው ቀርቧል፡፡ "ይድረስ ከክቡር ወዳጃችን ከዳግማዊ ዊልሄልም የጀርመን ንጉሠ ነገሥት፡፡ የተላከ ከእቴጌ ጣይቱ ብርሃን ዘኢትዮጵያ፡፡ ሰላምና ጤና ለእርስዎ ይሁን፡፡ በብዙ ማክበርና በትሕትና ይህንን ደብዳቤ ልጽፍልዎ አሰብሁ፣ ስለዚህ ይህንን የደረሰብኝን የሚያሳዝን ነገር ደፍሬ ልጽፍልዎ የግድ ሆነብኝ ልታገሰው አልተቻለኝምና፡፡ ስለ አጤ ምኒልክ ጤና መጉደል፤ ጌታዬን፣ ወዳጄን አጣቸው ይሆን ብዬ አጥብቄ ተጨንቄአለሁ፡፡ ለሴቶች ካባት ከናት ከልጅ ከወንድምም የጮኛ ነገር ጭንቅ እንደሆነ የታወቀ ነው፡፡ ስለዚህ የጀርመን መንግሥት ሐኪም የጥብቅ ረቂቅ ብልሃት ስመ ጥሩነቱ አስከኔ ደርሶ ንጉሠ ነገሥቱ ተፈውሰው እንደቀድሟቸው ሆነው ለማየት የተቃጠለ ምኞቴ እንዲፈጸምልኝና በብርቱ አጥብቆ ለሚወዳቸውም ሕዝባችን ንጉሡ በሕይወት እንዲቆዩለት ለመፈወስ የሚያስፈልግ ነገር ሳይደረግላቸው እንዳይቀር ብለን የጀርመንን ስመጥሩ የጥበብ ረቂቅ ብልኃት እረዳትነት ለመንን፡፡ ንጉሡ በቸርነትዎ ሐኪሙንም ምክር የሚረዳንንም ይስደዱልን ያልነውን ዶክቶር ዲንትግራፍን ጨምረው ሰደዱልን፡፡ እነሱም በመምጣታቸው እኛንም ሠራዊታችንንም እጅግ ደስ አለን፡፡ ነገር ግን እንደተመኘነው ሳይሆንልን ቀረ፡፡ አለመሆኑንም ለማስረዳት ከዚህ ቀጥሎ በሚጻፈው ቃል አስታውቃለሁ፡፡ ሐኪሙ ዶክቶር ስትይሂክለር በሚያዝያ ፳፪ ቀን ገቡ፡፡ ከዚያም አንስቶ እስከ ግንቦት ፲፭ቀን ጧት ማታ እየተመላለሱ፣ ለንጉሥ መድኃኒቱን ሲያደርጉ ሰነበቱ፡፡ በግንቦት ፲፭ቀን ግን በንጉሠ ነገሥቱ ደም የመርዝ ፍለጋ አገኘሁ ይጠንቀቁ ብለው ለኔ ነገሩኝ፡፡ እኔም ባጤ ምኒልክ መርዝ ማን ያደርግባቸዋል፡፡ ይህ ነገር አይጠረጠርም አልሁ፡፡ ሐኪሙም ከወጥ ቤት ዕቃም ከምንም ከምን እድፍ መጠንቀቅ ነው አሉ፡፡ የከበሩም እጮኛዬ ሕመምዎ ከጀመረዎ ቀን አንስቶ እስካሁን ድረስ የዛሬው ሰዓት በኔ ዘንድ የተወደዱ ስለሆኑብኝ፣ ያለዕረፍት በብርቱ ትጋትና ጥንቃቄ ከብቤ ጌታዬን የማስታምምዎ እኔው ራሴ ነኝና፣ የሐኪሙን ትእዛዝ ሁሉ መፈጸሙን ተደላድዬ ማስረዳት የሚቻለኝ ስለሆነ ይህንንስ እሺ የሚሰናዳውም ምግብ ሁሉ ከኔ ቤት ነው አልሁ፡፡ ከዚያም ወዲህ ዳግመኛ መርዝ አገኘሁ ብለው አልነገሩንም፡፡ እንደፊተኛው መድኃኒቱን ሲያደርጉ ቆዩ፡፡ ዶክቶር ዲንትግራፍም እሳቸው ያሉትን ሁሉ አድርገን ለሳቸው የሚመቻቸውን ማለፊያ የተሰናዳ ቤት ሰጥተን አክብረን አስመችተን አኑረናቸው ነበር፡፡ በሐምሌ በ፱ ቀን ግን ዶክቶር ዲንግራፍም ሐኪሙን ይዘው መጥተው የኛ መኳንንቶችና ሠራዊት ከተሰበሰበበት ላይ በንጉሡ ክፉ ነገር ተደርጎባቸዋልና በብርቱ የታመኑትን አገልጋዮቻችንን፣ እጃቸውን ተይዘው ይመርመሩ፡፡ ይህ ካልሆነ ሐኪሙ ገብተው መድኃኒት አያደርጉም ብለው ከለከሉ፡፡ በበነጋውም ዶክቶር ዲንትግራፍ ከንጉሥ ልገናኝ ብለው ላኩ፡፡ እኛም እሺ ብለን ፪ታችንም ፩ ላይ ሁነን ጠራናቸው፡፡ እሳቸውም እነዚህ ሰዎች እጃቸው ተይዘው ይመርመሩ አሉ፡፡ የታመኑ አሽከሮቻችን ናቸው፡፡ አይጠረጠሩም፡፡ እጃቸው ተይዘው የሚመረመሩት ምንድነው ብንላቸው ተይዘው ካልተመረመሩ ሐኪሙ አይገቡም አሉ፡፡ ደግሞ በበነጋው ምንስቲሩን ሙሴ ሽለርን ጠርተን እነዚህ ፪ቱ ሹሞቻችንን ይያዙ ያሉበት ምንድነው ነገሩ ብለን ብንጠይቃቸው በንጉሡ ምግብ ውስጥ መርዝ ተገኝቷል፡፡ በመብልና በመጠጥ ውስጥ ሆኖ ንጉሡን አልጎዳቸውም እንጂ ሐኪሙ አግኝተዋል፡፡ ብለው ነገሩን፡፡ እኔም ለምንስቲሩ ንጉሥ የሚመገቡት ሁሉ የሚሰናዳ ከኔ ቤት ነው የኔ ሹሞች ናቸው የሚያሰናዱ፡፡ እነዚህ ሰዎች ግን በኔ ቤት በምንም በምን አይደርሱም ብዬ አስታወቅሁ፡፡ ንጉሡም እነዚህ ሰዎች በዚህ ነገር አይጠረጠሩም ሥራቸው አይደለም ብለው ተናገሩ፡፡ ሕዝቡም አጤ ምኒልክ እንደነፍሱ እንዲያውም ከነፍሱ አልቆ እንዲያፈቅረዎ ንጉሡም በሕዝቡ አክብሮትና አፍቅሮት መከበብዎን ተደላድዬ አውቃለሁና ይህኑን ሥራ በሕይወታቸው ላይ ሊሠራባቸው ማንም የሚችል ሰው የለም፡፡ ሚኒስትሩ ግን ምንም ቢሆን እነዚህ ሰዎች ካልወጡ አይሆንም ንጉሥን የሚጠብቅ ሐኪሙ ሌላ ሰው መርጠው ያግቡ አሉ፡፡ ሐኪሙም እንደዚሁ እነዚህ ሰዎች ካልወጡ አልገባም ብለው ቀሩ፡፡ እኔም በዚህ ነገር እኔን የሚጠብቅ ሌላ ሹም መቀበሉ ታላቅ ሸክም ሆነብኝ፡፡ በገዛ ሰውነቴ ላይ መርዝ በማድረግ መጠርጠር አይቻልምና፡፡ ደግሞ የዚያኑለት ማታ ዶክተር ዲንትግራፍ እነዚህ ሰዎች ካልተሻሩና ካልወጡ እኔ አልቀመጥም ብለው የሰጠናቸውን ቤት ለቀው ሄዱ፡፡ እዚያም ከሄዱ በኋላ እነዚህ ሰዎች ካልወጡ፣ እኔን አሰናብቱኝ ብለው ወደ ንጉሡ ወረቀት ጻፉ፡፡ ንጉሥም አንተም ልሰናበት ያልክበት፣ እነዚህስ ሰዎች የሚወጡበት ብልሃቱ ካልተገለጠ እንዴት ይሆናል አንተው ይመርመሩ ባልክበት ነገር በ፳ ሐምሌ ማክሰኞ እንድትመጡ ብለው ላኩባቸው፡፡ በዚያው ለነሱ ባስታወቅንበት ቀን አባታችን አቡነ ማቴዎስም በከተማም ያሉት ሐኪሞች የኛም መኳንንቶች ሁሉ ተሰብስበው ከ፬ እስከ ፯ ሰዓት ሲጠብቁ ውለው እነሱ ሳይመጡ ቀሩ፡፡ የተሰበሰበውም ሰው በየቤቱ ገባ፡፡ ዶክተር ዲንትግራፍም ዳኛውስ ማነው ስፍራውስ ወዴት ነው ብሎ ሳይመጡ ቀሩ፡፡ ሐኪሙም እነዚህ ሰዎች ፈጽመው ካልተከለከሉ እኔ አልገባም ደግሞም ስገባ እኔ የምወደውን አስተርጓሚ ይዤ ነው የምገባ ውሌ ይህ ነው ብሎ ወረቀት ጻፉ፡፡ በዚህ ምክንያት ወደፊትም እንዲያስታምሙልን እርዳታቸውን ለመፈለግ የማይመቸን የማይመስለን ሆነብን፡፡ ደግሞ ፫ተኛ እነዚህ ሰዎች ከዚህ ተከልክለው ወደሌላ አገር ካልሄዱ እኔ አልኖርምና አሰናብቱኝ ብለው በራስ ቢቶደድ ተሰማ እጅ ወረቀት ላኩ፡፡ ንጉሥም እኔም በነዚህ በሰዎች በሹመት ነገር ሌላ የተመቀኛቸው ሰው ተነስቶ አስወጡልን ያላቸው ሰው ይኖር ይሆን እነዚያማ ከመጡ ጥቂት ነው አገሩን አያውቁት ሰውን አለመዱት ከነሱም ጋር ጠብ የላቸውም ይህ ነገር ምን ይሆን ብለን ገረመን፡፡ ከዚህ በኋላ ይህ ካልሆነ አሰናብቱኝ ብለው ፫ጊዜ ወረቀት ላኩ፡፡ ከዚህማ ወዲያ አላሰናብትም አሉኝ ብለው ወደ መንግሥታቸው የላኩት እንደሆነ የከበሩ ንጉሠ ነገሥት ወዳጄ ይቀየሙኛል ብለው ለዶክተር ዲንትግራፍ ይመርምሩ ብትሉ እሺ ብለን ቀን ቆርጠን ብናስታውቃችሁ ሳትመጡ ቀራችሁ፡፡ እኔ የማምናቸውን ያሳደግኋቸውን የሾምኋቸውን ሹማምንቶቼን ከዚህ ወጥተው ወደ ሌላ አገር ካልሄዱ ከነሱ ጋራ ለመኖር አይሆንልኝም ብለህ መሰናበትህን ከወደድህ እሺ አሰናብቼሃለሁ ብለው ጻፉለት፡፡ በዚህ በኛ ዘንድ ያሉን ምንስቲሩ ሙሴ ሽለር ግን መልካም ሰው ናቸው ዳሩ ግን ነገሩን መርምረው ለኛ ባለማስታወቃቸው አዘንን፡፡ ስለሆነም የተመኘነውን ፈቃዳችንን ለመፈጸም ብለው በታላቅ ቸርነትዎ ላደረጉልን በጎ አድራጐት እኔው እራሴ በፍጹም ልቤ ግርማዊ ሰውነትዎን አመሰግናለሁ፡፡ ይህንን ሁሉ ነገር መጻፋችን እነሱን ለማዋረድ ብለን አይደለም። የንጉሡ ልቡና እንዳይቀየምብን ብለን ነው እንጂ፡፡ ዳሩ ግን አንድነት የማያዋህደንን ታላቁን ፍቅራችንን ለማሰናከል ይህ ትንሽ ነገር ምክንያት ይሆናል ተብሎ አለመጠርጠሩ ግልጥ ነገር ነው፡፡ የንጉሡ ፈቃድዎ ቢሆን ከዚህ በኋላ ሁሉንም ነገር ለሚጠይቋቸው ምላሽ የሚናገሩ ከኛ ዘንድ መልዕክተኞች ለመስደድ እንመኛለን፡፡ ነገሩ ብዙ ስለሆነ በወረቀት አይጠቀለልምና ፊት ከሙሴ ሮዝ ጋራ መጥተው የነበሩት ሐኪም ሀንስ ቮልብረሽት ለኔም መድኃኒት አድርገውልኝ አድነውኝ ነበርና ዛሬም ለጥቂት ቀን እንዲመጡልን እንመኛለን፡፡ የከበሩ ንጉሠ ነገሥትም በቸርነትዎ ይሰዱልናል በማለት ተስፋ እናደርጋለን፡፡ ለእሰዎ እድሜና ጤና ለሕዝብዎም ሰላምና ዕረፍት እንዲሰጥልን እግዚአብሔርን እንለምናለን፡፡ ነሐሴ ፲፩ ቀን ፲፱፻፩ ዓመተ ምሕረት አዲስ አበባ ተጻፈ፡፡ ደብዳቤው ማኀተም አለው፡፡ ማኀተሙ በግዕዝ እንደተቀረጸው ዝማኅተም ዘእቴጌ ጣይቱ ብርሃን ዘኢትዮጵያ ይላል፡፡ የሥልጣን ፍጻሜ ባላቸው ዳግማዊ ዓፄ ምኒልክ ከሞቱ በኋላ በልጅ እያሱና በደጃዝማች ተፈሪ መኮንን መካከል በተፈጠረው የሥልጣን ሽኩቻ አማካኝነትና ባስከተለው በጦሩ መሃልም መከፋፈል በመታየቱ በልጅ ኢያሱ አስተዳደር ዘመንም እቴጌይቱ ከቤተ መንግሥት ተወግደው በግዞት ላይ ለአንድ ዓመት ከመንፈቅ ከሃያ ሁለት ቀናት ተቀመጡ። ሆኖም ታማኝ አሽከሮቻቸውና መላው ሠራዊት የእቴጌነታቸውን ልዕልና አላጐደለባቸውም። መሳፍንቱ መኳንንቱና ወይዛዝርቱም ቢሆን ተገቢውን አክብሮት ሳይነፍጓቸው ዕለት በዕለት ይጠይቋቸው ነበር። አቤቶ ኢያሱም ቢሆኑ የተለያዩ ስጦታዎችን ይዘው በመሄድ ይጠይቋቸው ነበር። የጦር ሚኒስትሩ ፊታውራሪ ሀበተ ጊዮርጊስ ዲነግዴም የተለያዩ እጅ መንሻ ይዘው ይጠይቋቸው ነበር። የልጅ እያሱ ሥልጣን ብዙም ሳይቆይ ከላይ በተገለጸው ‘የሥልጣን ክርክር’ ተሸንፈው መስከረም ፲፯ ቀን ፲፱፻፱ ዓ/ም የሚኒስትሮች ካቢኔ ወይዘሮ ዘውዲቱ ምኒልክ ንግሥተ ነገሥታት ተብለው መንግሥቱን በመምራት እንዲተኳቸው መደረጉ ለእቴጌ ጣይቱ ታላቅ ድል ሆነ። በመሆኑም የእቴጌም የእስራት ቀንበር ሦስት ወር ባልሞላ ጊዜ ሊወድቅላቸው ቻለ። ንግስት ዘውዲቱ ሥልጣናቸው ተዳክሞ ትዕዛዛቸው እንዳይዛባ በማለት ከተጋዙበት ከእንጦጦ ሳይቀር ምክር መለገሳቸውን አላቋረጡም ነበር። እቴጌ ጣይቱ የደረሰባቸውን ፈተና ሁሉ በትዕግስት ተቀብለው ጥቂት እፎይ ካሉ በኋላ ከዓፄ ምኒልክ ጐን ሆነው የኢትዮጵያን አንድነትና ጥንካሬ ለማረጋገጥ ሲታገሉ ያለፉት ዘመን ከዕለታት አንድ ቀን ትዝ ስላላቸው ከሰገነት ላይ ብቅ ብለው «ያ ቤት የትኛው ነው» ብለው ሲጠይቁ ከደንገጡሮቹ አንዷ «የእመቤቴ እልፍኝ ግምጃ ቤት ነበር» አለች። እሳቸውም ትንሽ ተከዝ ብለው ከቆዩ በኋላ ቀበል በማድረግ «ነበር ለካስ እንዲህ ቅርብ ኖሯል» አሉ ይባላል። እቴጌ ጣይቱ ሰኞ የካቲት ፬ ቀን ፲፱፻፲ ዓ/ም በመንፈቀ ሌሊት ህመም ፀንቶባቸው ከሚወዱትና ከሚወዳቸው ሕዝብ በሞት ተለዩ። የእረፍታቸውን ዜና የሀዘኑንም ሥነ ስርዓት ለማወጅ የቤተ መንግሥቱ መድፍ ሃያ አምስት ጊዜ ድምፁን አሰማ። በሀዘኑ ስርዓትም ላይ እቴጌ በአድዋ ጦር ሜዳ ላይ ያሳዩትን የቆራጥነትና የጀግንነት ሙያቸውን እየጠቀሱ በግጥም እየገለጡ በማሞገስ ይሸልሉ ይፎክሩና ያቅራሩ ነበር። የእቴጌም አስክሬን በወርቅ ሀረግ በተከበበ የእንጨት ሳጥን ተደርጐ በብረት ሳጥን ውስጥ ከገባ በኋላ በቀድሞ ቤተ ፀሎታቸው ውስጥ ሸራ ቤት እየተባለ ይጠራ በነበረው መንበረ ፀሐይ እንጦጦ ማርያም ቤት ውስጥ በታላቅ ክብር አረፉ። ለተሰበሰበው ሕዝብ ትልቅ ግብዣ ተደርጐ የቀብሩ ፍፃሜ ሆነ። እቴጌ ጣይቱ ከማረፋቸው አስቀድመው ለንግሥት ዘውዲቱ «ልጄ ማሚቴ ሆይ አደራዬን ሰጥቼሻለሁ» ብለው መናዘዛቸው በታሪክ ይወሳል። በዚሁ መሠረት ንግሥት ዘውዲቱ በታሕሣሥ ወር ፲፱፻፳ ዓ/ም የዓፄ ምኒልክን ዓፅም ከቤተ መንግስቱ አስወጥተው ለማረፊያው በታዕካ ነገሥት በዓታ ቤተ ክርስቲያን አሳንፀው በነበረ ጊዜ የእቴጌንም ዓጽም እዚሁ እንዲያርፍ ቢፈልጉም የእንጦጦ ማርያም ካህናት እቴጌ ጣይቱ ለኛም እናታችን ናቸውና መታሰቢያነታቸውን እንሻለን በማለት የተቃውሞ ድምፅ አሰሙ። ቢሆንም የኑዛዜውን ቃል አብራርተው በማስረዳታቸው ፈቅደውላቸዋል። በመጨረሻም የእቴጌ ጣይቱ፣ የዓፄ ምኒልክና የንግሥት ዘውዲቱ መካነ መቃብር በታዕካ ነገሥት በዓታ ቤተ ክርስቲያን ምድር ቤት ውስጥ በመንበሩ ትይዩ ሳጥኖች ተፈልፍለው በተሰሩ እብነ በረድ ታሽገው እንደቆዩ በወለሉ ላይ መደዳውን ተቀምጠው ይገኛሉ። እቴጌ ጣይቱ በሞት የተለዩዋቸውን የሕይወት ጓደኛቸውን ጥለው በግዞት እንዲቆዩ በተገደዱበት በእንጦጦ አፋፍ ላይ ሆነው አዲስ አበባ ብለው የሠየሟትን መዲና በዓይን በመቃኘት «ያ ቤት የትኛው ነው» ብለው የጠየቁት የምኒልክን መቃብር በዓይናቸው ሲፈልጉ ይሆን? የሰው ሕይወት ኃላፊ ነው፣ ታሪክ ግን ሠሪዋን ለዘላለም ታስታውሳለች። በዚያች ደቂቃ እቴጌ ጣይቱ ስማቸውን የሚያስጠራ ታሪካቸውን የሚያስታውስ አንድ የምኒልክ የደም ቋጠሮ ሀረግ ሳያሠሩ ማለፋቸው ሳያሳዝናቸው እንዳልቀረ መገመቱ ቀላል ነው። ይህንም ሀዘን ለግዞት ወደ እንጦጦ ከመውጣታቸው ጥቂት ጊዜ በፊት ሊሸኟቸው በተሰበሰቡት መኳንንትና ወይዛዝርት ፊት የገጠሙት ግጥም አንጀት የሚበላ ነበር። «ተወዶ ከመኖር ተጠልቶ መውለድ ማን ያይብኝ ነበር ይህን ሁሉ ጉድ» ብለው ባሰሙት ግጥም ነበር። ዋቢ ምንጮች ጳውሎስ ኞኞ፣ «አጤ ምኒልክ» (፲፱፻፹፬ ዓ/ም)፣ ገጽ ፬፻፹፫-፬፻፹፰ አፈወርቅ ገብረ ኢየሱስ፣ «ዳግማዊ አጤ ምኒልክ»፣ (1901 ዓ/ም) ሮማ፣ ሪፖርተር፣ “እቴጌ ጣይቱን በዓለም አቀፍ የሴቶች ቀን ስናስታውሳቸው” ጥላሁን ብርሃነ ሥላሴ፣ «የ20ኛው ክፍለ ዘመን ኢትዮጵያ» አንደኛ መጽሐፍ፣ ፲፱፻፺፮ ዓ.ም. የኢትዮጵያ ሰዎች የኢትዮጵያ ነገሥታት
52615
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B0%E1%88%8E%E1%88%9E%E1%8A%95%20%E1%8B%B4%E1%88%AC%E1%88%B3
ሰሎሞን ዴሬሳ
በ1995 ዋሽንግተን ዲሲ ሰለ ቀጣዩ ዓለም ወይም ከሞት ቡሃላ ስላለው ህይዎት ተጠይቆ የሰጠው ምላሽ ነበር። ሲመለከቱት ይበልጥ ጥያቄ የሚያጭር ማንነት ያለው፣ በዘመናዊ የኢትዮጲያ ስነ-ፁሑፍ ውስጥ አማፂ ሊባል የሚችል ስብዕና ያለው ሙግትና ተጠየቅን የሚወድ እንዲሁም ግጥም ማለት ቤት ሲመታ ብቻ ሳይሆን ቤት ሳይመታ ጭምር መሆኑን ከኦረምኛ ቋንቋ ወለሎን በመውሰድና ለአማረኛው የግጥም ስልት የሰተዋወቀና ያረጋገጠ ታላቅ የስነ-ፁሑፍ ሰው ጋሽ ሰለሞን ደሬሳ። የዘርፈ ብዙ ሙያ ባለቤቶች ስለሆነው ጋሽ ሰሎሞን ደሬሳ ከወለጋ እስክ አዲስ አበባ፣ ከዚያም ከፈረንሳይ እስክ አሜሪካ ያሳለፋቸውን የሂዎት ተሞክሮ ላስቃኛችሁ። ጋሽ ሰሎሞን ደሬሳን ለመግለፅ ደራሲ፣ገጣሚ፣ጋዜጠኛ፣የስነ-ጥበብ ሃያሲ፣ተፈላሳፊ፣መምህር፣አማካሪ….እያልን መቀጠል እንችላለን።በ1964 ባወጣዉ “ልጅነት” በተሰኘው አፈንጋጭ ዘይቤ በነበረው የግጥም መድብሉ ምክኒያት ለበርካቶች ገጣሚነቱ ይጎላል።ይህ ስሙን የተከለበት መድብሉ ብዙ የወዛገበና ትችት የዘነበበት ቢሆንም ባልታሰበ መንገድ ለደራሲው የገጣሚነት ማረጋገጫ ቡራኬዎች ነበሩ።ከዚያ በፊት በጋዜጠኝነቱ የሚታዎቀዉ ጋሽ ሰሎሞን የአዲስ የግጥም ስልት መሪ ለመሆን በቅቷል። ጋሽ ሰሎሞን የተወለደው በምዕራብ ወለጋ ዞን መናገሻ ከሆነቺው ጊምቢ ብዙም በማትርቀው ጬታ በተባለች መንደር ነበር። ወደ ቡሃለዉ ግጥም የፃፈላትን የትውልድ መንደሩን የለቀቀው ገና በአራት ዓመቱ ሲሆን አዲስ አበባ ካመጡት ቡሃላ ምንምንኳን ዘመዶቹ ትምህርት ቢያስገቡትም ትምህርት አለገባ ስላለው ተፈሪ መኮንን፣መደሃኒያለም እንዲሁም ዊንጌት የመሳሰሉ ትምህርት ቤቶችን አዳርሷል።ሰነፍ የተባለው ተማሪ ግን ገና በ16 ዓመቱ ቀ.ኃ.ሰ ዩኒቨርሲቲ ኮሌጅን እንደተቀለቀለ ይናገራል። ጋሽ ሰለሞን በዩኒቪርሲቲ ቆይታው የስነ-ፁሑፍና ፍልስፍና ትምህርቱን ቢጀምርም ትምህርቱን ሳያጠናቅቅ በኢትዮጰያ ሬድዮ የእንግሊዘኛ ዜና አንባቢ ሆኖ ለ 3ወራት እንዳገለገለ የነፃ ትምህት እድል አግኝቶ ወደ ፈረንሳይ አቀና።ምናልባትም የወደፊት ሂዎቱና አስተሳሰቡ ላይ ጉልህ ተፅዕኖ ካሳደሩበት መካከል ይህ የፈረንሣይ ኑሮው አንዱ ነው። ቱሉዝ በተባለች በደቡብ ፈረንሳይ በምትገኝ ከተማ ይማር የነበረው ጋሽ ሰለሞን ብዙን ጊዜ አውሮፓና ፓሪስን በመጎብኘት ያሳልፍ ነበር። ፈረንሳይ ውስጥ እነ ጀምስ ቦልደዊንና ቸሰተር ሃይምስን ከመሳሰሉ ታላላቅ የአሜሪካ ደራሲያን ጋር መዋሉ፣ከጃዝ ሙዚቀኞችና ከሰዓሊያን ጋር ሃሳብ መለዋወጡ፣የተለያዩ ሙዚየሞችና ጋለሪዎችን መጎብኘቱ የስነ-ጥበብ ግንዛቤውን በማዳበር በኩል እገዛ አድረገውለታል።ከገጣሚነቱ ባሻገር በሀገራችን ከሞቱ የስነ-ጥበብ ሃያሲ ሰዩም ወልዴ ሌላ የሚጠቀስ የዘርፉ ድንቅ ባለሙያ መሆኑ ይነገርለታል። ጋሽ ሰለሞን ፈረንሳይን የለቀቀው ሰዓሊ ጓደኛው እስክንድር በጎሲያን አሜሪካ ውስጥ ሊየገባ በመሆኑ ሚዜ ሆኖ አሜሪካ በማቅናቱ ነበር።የፈረንሳይ ትምህርቱን አቋርጦ አሜሪካ የገባው ጋሽ ሰለሞን ለመጨረሻ ጊዜ አውሮፓን ቢሰናበትም ፓሪስ ላይ በፈረንሳይኛ ግጥሞች ፅፎ የተወሰኑት ታትመውለት ነበር።ለመጀመሪያ ለአንዲት የአዲስ አበባ ኮርዳ አፍቃሪ 10 ሳንቲም ተከፍሎት የግጥም ስንኞችን ሀ ብሎ መደርደር የጀመረው ጋሽ ሰለሞን “ኪነጥበብ ለኪነጥበብነቱ” የሚለዉን የኪነጥበብ መርህ እንደሚከተል ይነገርለታል። በአሜሪካ ቆይታው በቅድሚያ ወደ ካሊፎርኒያ በማቅናት ከጌታሁን አምባቸው ጋር በጋራ በመሆን በቴፕ እየቀረፁ አማረኛ ማስተማር ጀመሩ። ይህ በንዲህ እንዳለ እሱን ጨምሮ 11 ኢትዮጵያውያን የተሳተፉበት “ኢትየጵያን ዲክሽነሪ” ላይ አሻራዉን አሳርፏል። ምን ይሄ ብቻ ከሉካንዳ ጀምሮ እስከ ተባበሩት መንግስታት ድርጅት ባሉት ቦታዎች ሰርቷል።እዚያ እያለ ለኢትዮዮጵያ ሬድዮ ለወጣው ክፍት የስራ ቦታ ተወዳድሮ በማለፉ ወደ ሀገሩ ተመልሶ በድጋሚ ኢትዮጵያ ሬድዮ ተቀጥሯል። እንዲሁም የኢትዮጲያ ሬድዮንና ቴለቪዥን ምክትል ሥራ አስኪያጅ ሆኖም አገልግሏል። ጋሽ ሰለሞን የጋዜጠኝነትና የስነ-ፅሑፍ ችሎታውን ይበልጥ ያስመሰከረው ከ1950ዎቹ ጀምሮ አዲስ ሪፖርተርና በተባለው የእንገሊዘኛ መፀሄቶችና መነን በመሳሰሉ የአማረኛና የእንግሊዘኛ ህትመቶች ላይ በሚያሰፍራቸው መጣጥፎች ነበር። እነዚህ የፅሁፍ ተሞክሮቹና የአፃፃፍ ልምዶቹ ወደቡሃላው የታዎቀበትን የግጥም ስልት ለመሞከርም መንደርደሪያ ሆነውታል። ጋሽ ሰለሞን በ1965ዓ.ም ወደ አሜሪካ እንደተጓዘ በሃገራችን የመንግስት ለውጥ በመደረጉ በነበረበት መቅረትን መርጧል። በደርግ ስረዓት ወቅት ስለኢትዮጵያ ከመገናኛ ብዙኃን ከሚሰማው በስተቀር ሀገሩን አይቶ የማያቀው ጋሽ ሰለሞን ደርግ ከወደቀ ቡሃላ ሀገሩን ከመጎብኘቱም በላይ በ1991በቤህራዊ ቴያትር አዳራሽ ለአድናቂዎቹ ግጥሞቹን አንብቧል።ጋሽ ሰለሞን በአሜሪካን ኑሮው ከስነ-ፁሁፍ ይልቅ ወደ መምህርነቱ አድልቶ ነበር። እንደገና ዩኒቨርሲቲ በመግባትም በምስራቃዊያን ፍልስፍናና አሜሪካን ስነ-ፀሁፍ የመጀመሪያ ድግሪውን አግኝቷል። እሱ የመጀመሪያ ድግሪ ብቻ ቢኖረውም ከሚያስተምራቸውና ከሚያማክራቸው መካከል የድህረ ምረቃ ተማሪዎችም ይገኙበት ነበር።ተማሪዎቹ የክፍሉ ጓደኞቹ ብቻ ሳይሆኑ በተለያየ የስራ መስክም ተሰማርተው የጠበቀ ወዳጂነት ነበረው። ጋሽ ሰለሞን ከ19 ዓመታት በፊት መስከረም 1991ዓ.ም ከሪፓርተር መፀሄት ጋር ባደረገው ቃለ ምልልስ ስለትምህርቱ፣ ስለጓደኞቹ፣ሰለግጥሞቹ፣ስለኢትዮጲየ ስነፅሁፍ፣ስለመንፍሳዊነት፣ስለኢትዮጲያዊያንና ቤሄረሰቦቿ እንዲሁም ስለጋዜጠኝነት ሰፋ ያል ሐተታ ሰጥቶ ነበር።ለትውስታችን ይረዳን ዘንድ ስለመንፈሳዊነት፣ ሰለግጥሞቹ እንዲሁም ስለጋዜጠኝነት ያሰፈራቸውን ላሰዳሳችሁ። ከ1000 በላይ የሃይማኖት መፀሃፍትን ብቻ ያነበበዉ ጋሽ ሰለሞን መንፈሳዊው እሳቤው ከኢትዮጲያዊያን እሳቤ ጋር እጅጉን ከመቃረኑም በላይ ለሱ እስልምናና ክርስትና እንደ ሀይማኖት አይቆጥራቸውም ይልቁንም እሱ መንፈሳዊነት ሰለሚለዉና አንደ ለዩ ሰለሞንን ስለመፍጠር ትረጉም ስለሚሰጠው እሳቤው የደላል።በ1995 ከያሬድ ጥበቡ ጋር ባደረገው ቆይታ እግዛብሔር የሚውደውን እንደሚቀጣ እንዲሁም አብዛህኛው ኢትዮጵያዊ ሰለሚየምንበትና ፈጣሪ ስለሚዎደን ይቀጣናል ስለሚሉት እምነት ሲጠይቀው ጋሽ ሰለሞን የሰጠው መልስ እንዲህ በማለት ነበር። “እንደኔ አስተሳሰብ ስለተዎደድን ነው የምንረገጠው የሚለው በተለይ ከአይሁዶች የዎረስነው ብሉይ ኪዳንባንቀበል፤ ከወደድከኝ የኔ ወንድም አትርገጠኝ፣ ጌታዬ ከዎደድከኝ አትርገጠኝ፣ ከረገጥከኝ ካጉላላሀኝ አልወድህም ብዬ እኔ ለራሴ ቆርጫለሁ።” እንደ ጋሽ ሰለሞን እይታ ግጥም ለመፃፍ ትንሽ ጥጋብ፣ ልበ ደንዳናነት እንዲሁም እብደት ያስፈልጋል።እንደሱ እሳቤ አንድ ፀሐፊ አንድ ደህና ነገር ከፃፈ ቡሃላ ህይዎቱ ካለተለዎጠ ድግግሞሽ ነው የሚፅፈው።አክሎም የሱ ግጥም ለማንበብ የሱን ድምፅ እንደሚሹ እንዲሁም መነሻው እሱ እንደሆነ ገልፆ በግርድፉ ለሱ ግጥም ማለት በግጥም የተፃፈፈ እንዲሰማን መሆኑን ይገልፃል። “በአጭሩ ለኔ እንደሚመስለኝ በስድ ንባብ የተፃፈ እንዲገባህ፣ በግጥም የተፃፈው እንዲሰማህ ነው።ገባህ አልገባህ ሁለተኛ ነገረ ይመስለኛል።ግጥምን የማነበው እንዲገባኝ ሳይሆን እንዲሰማኝ ነው።”በአጭሩ ለኔ እንደሚመስለኝ በስድ ንባብ የተፃፈ እንዲገባህ፣ በግጥም የተፃፈው እንዲሰማህ ነው።ገባህ አልገባህ ሁለተኛ ነገረ ይመስለኛል።ግጥምን የማነበው እንዲገባኝ ሳይሆን እንድመሠጥበት ነው” ጋሽ ሰለሞን የጋዜጠኝነት ተሞክሮውንና በወቅቱ የለውን የጋዜጠኞቹ እውነትን ለማወቅ ከቢሮክራሲዉ ጋር የሚያደረጉትን ትግል ገልፆ ባሁኑ ወቅት የሉት ድፍረት ይጎላቸዋል ሲልም ምልከታውን ጣል አድርጎል። ጋሽ ሰለሞን ከገዳሙ አብረሃ ጋር በመቀናጀት በአቢዎቱ ዋዜማ የነበረውን የፖለቲካ፣ኢኮኖማያዊ እንዲሁም መሃበራዊ አለመረጋጋት አስመልክቶ በ1961ዓ.ም በአዲስ ሪፖርተር ” ዘ ሀይፈኔትድ ኢትዮጵያ” በሚል ርዕስ በሁለት ክፍል ታትሞ በዎጣዉ አምድ በሁለት ዓለም ውስጥ ስለተፈጠረው ውጥረት ለመመርመር ሞክረዋል።ይህ ፅሁፍ እስካሁንም አግራሞትን ከማጫሩም በላይ ጋሽ ሰለሞን የተዋጣለት ሃያሲ መሆኑን ይመሰክራል።ባጠቃላይ ጋሽ ሰለሞን ደሬሳን የህይዎት ተሞክሮና የሚከተለውን ፍልስፍና ለመግለፅ እስካሁን የተጠቀሱት ባህርን በጭልፋ እንደመጭለፍ ይሆናልና በዚሁ መቋጨት አሰብኩ። የጋሽ ስበኃት አምቻ፣የነይልማ ደሬሳ ባለስጋ ብኩኑ ፈላስፋ ስደተኛው ገጣሚ ሰለሞን ደሬሳ በአሜሪካ ግዛት ሚኔሶታ ከተማ ሂዎቱን እየመራ ሳለ ባደረበት ፅኑ ህመም ሳቢያ ለ7 ወራት ሲታከም ቆይቶ ባሳለፍነው ጥቅምት 23,2010 በ80 አመቱ ላይመለስ አሸለበ።የአልጋ ቁራኛ እስከሆነበት ድረስ በሚኔሶታ ዩኒቨርሲቲ የሀይማኖት ንፅፅር መምህር የነበረው ጋሽ ሰለሞን የአንድ ሴት ልጅ አባት ሲሆን 3መፀሐፍትን ለአንባቢያን አበርክቷል። ስረዓተ ቀብሩም በኑዛዜው መሰረት በሚኔሶታ ከተማ በሚገኘው የባህር ዳርቻ ልጁ ፣ባለቤቱ እንዲሁም ወዳጆቹ በተገኙበት በግባዓተ ዕሳት ተፈፅሟልበዛሬው መሰናዷችን የንባብ ሰው ስለሆነው፣ግልፅ በሆነ አገላለፅ የተሰማውን የሚናገር፣ከፍተኛ የማድመጥ ክህሎት ስላለውና ምንም አይነት ቢሮክራሲ የማይዋጥለት እንዲሁም ከተሞክሮውና እውቀቱ ሳንቋደሰ የመለጠን ድንቅ ባለታሪክ ጋሽ ሰለሞን ደሬሳ ለመዳሰስ ሞክረናል።መሰናዶውን በማዘጋጀት ያቀረብኩላችሁ እኔ ኑሩ ሀሰን ስሆን እንደመረጃነት መፀሄት,ዋዜማ ሬዲዮ እንዲሁም በተለያየ ጊዜ ከተለያየ ሰው ጋር የደረገውን ቃለምልልስ በማሰባሰብ ነበር። ሳምንት ከተረኛ አዘጋጅ በአዲስ ታሪክ እስክንገናኝ ሰናይ ዕለተ ቅዳሜ ተመኘሁ ሰላም። በወለጋ ክፍለ አገር ጩታ በተባለች መንደር በ1929 ወይም በ1930 ዓ.ም. ተወለድኩ፡፡ በጣሊያን ጊዜ፡፡ አራት ዓመት ሲሞላኝ ዘመዶቼ ወደ አዲስ አበባ ይዘውኝ ስለመጡ አገሬ አዲስ አበባ ነው ማለት ይቀለኛል፡፡ ትምህርት አልገባ ብሎታል ተብዬ ያልገባሁበት ትምህርት ቤት የለም፡፡ በመጨረሻ አዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ ኮሌጅ በ16 ዓመቴ ገባሁ፡፡ እዚያም ከትምህርቱ ይልቅ ልጅ ሁሉ እንደሚያደርገው ጨዋታና መበጥበጥ ይበልጥብኝ ነበር፡፡ ክፍል ውስጥ የሚገኘውን ትምህርት አላጠናቅኩትም፡፡ ነገር ግን ዩኒቨርሲቲው ውስጥ ከሚገኙት ልጆች መጻሕፍት ቤቱን እንደኔ የተጠቀመበት ብዙ ተማሪ ያለ አይመስለኝም፡፡ ከዚያ ለሦስት ወራት የእንግሊዝኛ ዜና አንባቢ ሆኜ በአሁኑ ራዲዮ ኢትዮጵያ በቀድሞው ራዲዮ አዲስ አበባ ተቀጠርኩ፡፡ ከአለቃዩ ጋር በልጅነቴ የተነሳ አልተስማማንም፡፡ ወዲያው እንዳጋጣሚ ፈረንሣይ አገር ስኮላርሺፕ አገኘሁ፡፡ በዩኒቨርሲቲው ታሪክ በፈረንሣይኛ ቋንቋ ትምህርት የጅማሪ ክፍሎን ሦስት ጊዜ በተደጋጋሚ የወደቀ ቢኖር እኔ ብቻ ሳልሆን አልቀርም፡፡ ፈረንሣይኛ ይህን ያህል አላስቸገረኝም፡፡ ተማሪ ቤት ተመዘገብኩ፡፡ ፈረንሣይ አገር የዩኒቨርሲቲ ፈተና በዓመት አንድ ጊዜ ነው የምትፈተነው፡፡ የምማረው ቱሉዝ ነበርና እኔ አውሮፓ ውስጥ ስዞር ከርሜ አንድ ሦስት ወር ሲቀረው መጥቼ አጥንቼ አልፋለሁ፡፡ በኋላ ሰዓሊው እስክንድር በጎስያን ጥቁር አሜሪካዊት አላባማ ሊያገባ ስለነበር ለሱ ሚዜ ሆኜ አሜሪካ ሄድኩኝ፡፡ ሁለተኛ ወደ አውሮፓ አልተመለስኩም፡፡ ወደ ካሊፎርኒያ ሄጄ ካሊፎርኒያ ዩኒቨርሲቲ ሥራ አገኘሁ፡፡ በቴፕ እየቀረፁ ቋንቋ ማስተማር የመጀመሪያውን ክፍላቸውን ከጌታሁን አምባቸው ጋር እኔ ነበርኩ ያቋቋምኩት፡፡ ያላየሁት ገንዘብ እጄ ገባ፡፡ አማርኛ አስተምር ነበር፣ ይህን አሠራ ነበር፣ በኋላ ላይ ደግሞ ዎልፍ ሌስላው ‹‹ኢትዮጵያን ዲክሽነሪ›› ብሎ ያወጣትን አንድ አሥራ አንድ ኢትዮጵያውያን ሆነን ስንሠራ እሱ ሱፐርቫይዘር ነበር፤ በዚህ ሁሉ የማገኘው ገንዘብብ ኪሴን ሞላው፡፡ ከዚያ ወደ ኒዮርክ ሄድሁና ለአንድ ለሁለት ቀን ሉካንዳ ውስጥ ሥራ እሠራለሁ ብዬ ገባሁ፡፡ ገንዘቡ ጥሩ ነበር፤ ግን የሥጋው ሽታ ስለበዛ እሱን ጥዬ ወጣሁ፡፡ ግራና ቀኝ ስል በተባበሩት መንግሥታት ሥራ አገኘሁ፡፡ እዚያ እየሠራሁ አንድ ማስታወቂያ አየሁ፡፡ ‹‹የኢትዮጵያ ብሮድካስቲንግ ሰርቪስ ሠራተኛ ይፈልጋል›› የሚል ሲሆን፣ አሜሪካኖችም ሌሎችም ሲያመለክቱ እኔም አመለከትኩ፡፡ በቋንቋ ማወቅ ስለሆነ እኔ አማርኛ፣ ኦሮምኛ፣ ፈረንሣይኛ፣ እንግሊዝኛ እናገራለሁ፡፡ ትግርኛም ትንሽ ትንሽ እሰማ ነበር፡፡ በዚህ አሜሪካኖቹን አሸንፌ ተቀጥሬ መጣሁ፡፡ በእውነት ያደግሁት ራዲዮ ኢትዮጵያ ውስጥ ነው፤ ነፍሴን ያወቅሁት፡፡ ወደ መጨረሻ ከዚያ ስወጣ የራዲዮ የቴሌቪዥን ምክትል ሥራ አስኪያጅ ነበርኩ፤ ለአዲስ ሪፖርተር እንግሊዝኛ መጽሔት እሠራ ነበር ግጥም እፃፅፍ ነበር፡፡ እውነቱን ለመናገር እኔ ገጣሚ ነኝ ብዬ አስቤ አላውቅም ነበር፡፡ እንዲሁ በየቦታው እየተጻፈ (አሁንም እንዲሁ ነው) የጠፋው ጠፍቶ የተገኘውን ባለቤት ስብሰባ ካስቀመጣቸው ውስጥ ‹‹ልጅነት›› ወጣች፡፡ የቀሩትን እዚሁ ትቻቸው ሄድኩኝ፡፡ እንደ ሦስት ጅምር ተውኔቶች፣ የአጫጭር ልቦለድ ስብስቦችና ግጥሞች እዚሁ ቀረሁ፡፡ ዩኒቨርሲቲ ውስጥ ጽሑፍ አስተምር ስነበር ለብዙ ጊዜ አልጽፍም ነበር፡፡ ለእኔ ሁለቱ አንድ ላይ አልሄደም፤ አስቸገረ፡፡ የማስተምረው እና አንድ ላይ በማንኛውም አቅጣጫ ነው፡፡ አስተምር ነበር፡፡ ለማስተማር ኳሊፊኬሽን ኖሮኝ አያውቅም፡፡ ሳመለክት እንዳጋጣሚ እቀጠራለሁ ከዚያ ከተማሪዎቹ ጋር እየተማርኩ ነው የማስተምረው፡፡ የዛሬ አምስት ነው ስድስት ዓመት ገደማ ከዩኒቨርሲቲ ወጣሁ፡፡ ምክንያቱም የተማሪዎቼን ጽሑፍ ማረም ስለሰለቸኝ ነበር፡፡ ከዚያ ጀመርኩኝ፡፡ አሁንም የምሠራው ይህንኑ ነው፡፡ ከየትኛውም ተቋም ጋር ግንኙነት የለኝም፡፡ የማስተምረው በአንድ ቦታ ሳይሆን እየተዘዋወርኩ ነው፡፡ ተማሪዎቼን የማሰባስበው በአፍ ማስታወቂያና እርስ በርሱ እየተስማማ ከሚመጣው ነው፡፡ ያለኝ የባችለር ዲግሪ ነው የመጀመሪያ ዲግሪ ብቻ ነገር ግን የድህረ ምረቃ ተማሪዎችንም አስተምር ነበር፡፡ መጀመሪያ በዩኒቨርሲቲው ፕብሊክ ሄልዝ ኮሌጅ ውስጥ ከዚያ ደግሞ ገሽታልት ኢንስቲትዩት (የሳይኮሎጂ) ውስጥ በሳይኮሎጂ ለፒኤችዲ የሚሠሩትንም፣ ሶሻል ወርከሮችንም፣ ሳይካትሪስቶችንም አስተምር ነበር፡፡ አሁንም እንደዚህ ያሉ የግል ተሪማዎች አሉኝ፡፡ የባችለር ዲግሪዬን አዲስ አበባ ሳልጨርሰው ነው የሄድኩት፡፡ አሜሪካ ሄጄ የጨረስኩት ነው፡፡ እዚህ ዩኒቨርሲቲ ሳልጨርሰው ሳይሆን ዲግሬዬን ሳላገኝ የወጣሁት ነበረ፡፡ የምዕራባውያን ፍልስፍናን ክፍል ውስጥ በመማር ሳይሆን በማንበብ ምናልባት ኮሌጅ ለማስተርስ ከሚሠሩት ጋር እኩል ሳላነብ የቀረሁ አይመስለኝ፡፡ ስላልተፈተንኩበት ሳለማር ልል አልችልም፡፡ እዚያ ብሄድ አዲስ ነገር ካጋጠመኝ ብዬ በአንድ ስምንት ወር ውስጥ ጨረስኳት፡፡ ከሦስት ወር በኋላ እዚያው ካሊፎርኒያ ዩኒቨርሲቲ መልሰው ለማስተማር ቀጠሩኝ፡፡ መጀመሪያ ስቀጠር ሳስተምረው የነበረ ኮርስ ‹‹ሥነ ጥበብና ቴክኖሎጂ›› የሚል የራስ ፈጠራ የሆነ ነበር፡፡ ቴክኖሎጂው እየተሻሻለ ሲሄድ ሥነ ጥበቡን ይለውጠዋል፡፡ ሥነ ጥበቡ ደግሞ እየተሻሻለ ሲሄድ ለቴክኖሎጂው አዲስ መንገድ ይከፍታል፡፡ እና በዓለም ታሪክ ውስጥ ሥነ ጥበብና ቴክኖሎጂ የት የት ቦታ ነው የተገናኙት የሚለውን ማስተማር ጀመርሁ፡፡ የፈረንሳይ ሥነጽሑፍና እኔ[ለማስተካከል | ኮድ አርም] የፈረንሳይን ሥነ ጽሑፍ አነብም አጠናም ነበር፡፡ የደረሱበትን አላውቅም እንጂ በፈረንሣይኛ የጻፍኳቸው፣ ታትመው የወጡም ግጥሞች ነበሩኝ፡፡ አሁን ፈረንሣይኛው እየጠፋ ሄዷል፡፡ የቀሩኝ አማርኛ፣ እንግሊዝኛ ኦሮምኛ ናቸው፡፡ በኦሮምኛ እስካሁን አልጻፍኩም፡፡ በኔ ላይ ተፅዕኖ ያሳደረብኝ የፈረንሳይ ሥነ ጽሑፍ ሳይሆን ፓሪስ መኖሬ ነው፡፡ ፓሪስ ስደርስ 20 ዓመቴ ነበር፡፡ ፓሪስ ነፃ ክፍት ከተማ ስለነበርና ልጅ ስለበርኩ ቁልፉን የከተማው ከንቲባ እንደሰጠኝ ነው ያየሁት፡፡ በኋላ ትልልቅ የሆኑ ጸሐፊዎች፣ የሙዚቃ ሰዎች ሠዓሊዎች ነበሩ፡፡ እንዲያውም ላንድ አቫን ጋርድ የፈረንሣይ ጋለሪ ማንም ሳይሾመኝ ሥዕል አውቃለሁ ብዬ ገብቼ አንድ አማካሪ ሆኜ ያኔ የመረጥኳቸው ሠዓሊዎች አሁን በዓለም የታወቁ አሉ፤ ኢትዮጵያውያን ማለቴ አይደለም፡፡ ዋናው ተፅዕኖ ከነሱ ጋር መዋል መቻሌ ነው፡፡ ከጥቁር አሜሪካዎች ጋርም በጣም በጣም ቅርብ ነበርኩኝ በተለይ ከጃዝ ሙዚቀኞች ጋር፡፡ አሁንም በብዛት የምሰማው ሙዚቃ የኢትዮጵያ፣ ጃዝና ክላሲካል ሙዚቃ ነው፡፡ ከፈረንሣይ ጸሐፊዎች ጋርም ያለ ዕድሜዬና ያለ ዕውቀቴ እኩል ገብቼ ዋልኩኝ፡፡ በማንበብ ሳይሆን አብሮ በመዋል እንዳባቶች ሆነው አሳድገውኛል፡፡ ከፈረንሣይ፣ ከእንግሊዝ ከአሜሪካን ጸሐፊዎች ውስጥ ሪቻርድ ሪይት ለትንሽ አመለጠኝ፡፡ ግን የእሱ ጓደኞች ከሚውሉበት ነበር የምውለው፡፡ እነ ቸስተር ሃየምስ፣ ጀምስ ቦልድዊንና ስማቸውን ከማላስታውሳቸው ጸሐፊዎች ጋር አብሮ መዋል እኔንም ጸሐፊ ያደረገኝ መስሎኝ ነበር፡፡ ያሳደጉኝ እነሱ እንጂ የፈረንሣይ ዩኒቨርሲቲ አይደለም፡፡ በተጨማሪም ፓሪስ ከተማ አለች ከኢትዮጵያውያን ጓደኞቼ ጋር እየዋልኩኝ ወደ ሙዚየም፣ ቤተ መጻሕፍት፣ ቲያትር ቤት፣ ኮንሰርት እሄድ ነበር፡፡ ገንዘብ ብዙ አልነበረበኝም፡፡ በተለይ መጨረሻው ላይ ምንም አልነበረኝም፡፡ ከትሬንታ ላይ ሌሊት ሌሊት አትክልት እያወረድኩ ነበረ የምኖረው፡፡ ግን አንድ ሳንቲም ኪሴ ሳይኖር እንደ ሚሊየነር ልጅ ነው ፓሪስን የኖርኩባት፡፡ ከአዲስ አበባ ቀጥላ የትውልድ ከተማዬ የምትመስለኝ ፓሪስ ነች፡፡ የሥነ ጽሑፍ አቋም[ለማስተካከል | ኮድ አርም] ከብዙ ወጣት ደራስያን ጋር ከዮሐንስ አድማሱ፣ ብርሃኑ ዘርይሁን ጋር የተለየ አቋም ነበረኝ፡፡ ከዮሐንስ ጋር ከሥነ ጽሑፍ ይልቅ የጓደኝነት ግንኙነት ነበረን፡፡ በጣም በጣም አደንቀው የነበረና አሁንም የማደንቀው የአማርኛ ባለቅኔ ብዬ የምገምተው ገብረክርስቶስ ደስታ ነው የተረሳ፡፡ የተረሳ ስል ግጥሞቹ ተሰብስበው በመጽሐፍ መልክ አልወጡም፡፡ ከአቶ መንግሥቱ ለማ ጋርም ጓደኞች ነን፡፡ አንዳንዶቹን ግጥሞቹን በጣም አደንቃቸው ነበር፡፡ እሱ እኔ ላይ ተፅዕኖ ሳይኖረው አይቀርም ብዬ እገምታለሁ፡፡ ምክንያቱም መጻፍ ሳልጀምር ነው የሱን ግጥም እሱ ሲያነብ መስማት የጀመርኩት፡፡ እንዲያውም ልጅነት ውስጥ ‹‹ቱሉዝ ገምቤላ›› የምትል አንድ ግጥም አለች፡፡ እሷ ያለጥርጥር የመንግሥቱ ተፅዕኖ አለባት፡፡ አንዳንድ ጸሐፊዎች ወይም ገጣሚዎች አካባቢያቸው ያለውን የሰው ሕይወት ሆነ፣ የማኅበራዊ ሆነ፣ የመሬት አቀማመጥ፣ ቅጠላ ቅጠሉን ይጽፋሉ፡፡ አንዳንድ ደግሞ ከሐሳብ ነው የሚጽፉት ግብ አላቸው፡፡ ወይ የማስተማር ወይ የመቀስቀስ (እንደ ፉከራ) ወይ ሕይወት ከበደኝ ብሎ እሮሮ የማሰማት ዓለማ አለው፡፡ ሌላው መንገድ የሰው ልጅ ውጪው ብቻ ሳይሆን ውስጡም ሕይወት አለውና የውስጡ ብዙ ጊዜ እውጪ አንፀባርቆ አይታይም፡፡ እኔን በተለይ የሚስበኝ ይኼ ነው፡፡ ነገር ግን ወስኜ ‹‹ጥበብ ለጥበብነቱ ሲባል›› ብዬ ተነስቼ አላውቅም፡፡ ልጅም ሆኜ ወደዚያ ይስበኝ ነበር፡፡ እንዳጋጣሚ በልጅነቴ የመጀመሪያዬን ግጥም 10 ሳንቲም ነበር ሸጥኳት፡፡ ጎረቤታችን የነበረች አንድ ወጣት ሴት ከአንድ ወጣት ጋር ፍቅር ይዟት 10 ሳንቲም ከፍላ እሷ ናት ግጥም ያጻፈችኝ፡፡ የግጥሙም አለመወደድ ይሁን ወይም የሷ የትም አልደረሰም፡፡ እና እሱ ተፅዕኖ አሳደረብኝ፣ ግብ ለማጣት አይለም፡፡ ግብ መጀመሪያ ላይ ወስኜ እንዲህ ይሁን ብዬ አልነበረም የምጽፈው፡፡ ውስጤ ያለውን እንደመጣም ነበር የምጽፈው፡፡ አሁን ደግሞ ለኔ እንደሚመስለኝ ዛሬ የምጽፈው ግጥም ሳየው ግጥሙን አንብቤ የሚለው ሁሉ ዛሬ ካወቅሁት ባይታተም ግዴለኝም፡፡ አሜሪካ እንድ አሥራ ሦስት ግጥሞች አንድ የግጥም መድበል ውስጥ ወጥተዋል፡፡ እንግሊዝ አገርም አንድ ሁለት ወጥተዋል፡፡ ካናዳም ወጥተዋል፡፡ እና እንዳጋጣሚ ወዳጅ አግኝቷቸው ፎቶ ኮፒ ልኮልኝ ሳያቸው ያኔ ምን እንደሆኑ አላውቃቸውም ነበር፡፡ አሁን ነው የምረዳቸው፡፡ አንብቤው ግጥሙ በሙሉ ለራሴ ግልጽ ሆኖ ከታየኝ የትናንትናውን፣ ያለፈውን እንደማወራ መስሎ ስለሚሰማኝ አላስቀምጣቸውም፡፡ ግጥም እንደዚህ መጻፍ ጥሩ አይደለም ማለቴ አይደለም፡፡ እያንዳንዱ አናፂ ሆነ ጸሐፊ የየራሱ ባህርይ ስላለው የኔ ባህርይ ወደ ውጭው አይደለም ማለቴ ነው፡፡ ግብ በሚመለከት ግን እኔ ባልወስነውም ያገኛል፡፡ ጓደኛሞች[ለማስተካከል | ኮድ አርም] ከስብሐት ገብረእግዚአብሔርና ከተስፋዬ ገሰሰ ጋር አብሮ አደጎች ነበርን፤ ዩኒቨርሲቲ ኮሌጅ፡፡ ውጭ ሁላችንም የራስ የራሳችን ጓደኞች ነበርን፡፡ ሲመሽ ሁላችንም አንድ ሰፈር ነበር የምንሄደው ውቤ በረሃ፡፡ አንዳንዴ አብረን እንሄዳለን እንጂ የውቤ በረሃ ጓደኞቼ እነስብሐት አልነበሩም፡፡ ሦስታችን ስንገናኝ ሥነ ጽሑፍ በብዛት እናነብ ነበር፡፡ ስብሐት ያን ጊዜም ቢሆን ግጥም አልነበረም የሚጽፈው፣ አጫጭር ልቦለዶች ነው፡፡ ተስፋዬ ግጥምም ይሞካክር ነበር፡፡ እኔ ወደ ግጥም ነበር የማደላው፡፡ ስብሐት መጀመሪያ ጽፎ አስደንቆኝ ያየሁት ኤክስ አን ፕሮቫንስ ሆኖ የጻፈውን ነው፡፡ እኔ ፓሪስ ነበርኩ፡፡ ላየው ስለፈለኩ መንገድ ላይ መኪና እየለመንኩ ደረስኩ፡፡ ይች ትኩሳት ተብላ የወጣችው ያኔ ስትጻፍ ነበረች አጀማመሯን አየሁት፡፡ ከዚያ ደግሞ እዚህ መጥቼ በእጅ ተገልብጠው ቀበና በላይ እንግሊዝ ተማሪ ቤት በታች ሲኖር አስነበበኝ፡፡ የኔንም አብረን እናነብ ነበር፡፡ በኋላ ደግሞ እህቴን አገባ፤ ሃና ይልማን፡፡ ከመንገድ ወዲህና ከመንገድ ወዲያ ስለምንኖር ሁልጊዜ ማታ ማታ እንገናኝ ነበር፡፡ ስብሐትና ተስፋዬ በወንድምነትም በጓደኝነትም እንደ ወንድሞቼ የሚቀርቡኝ ናቸው፡፡ ከነገብረክርስቶስ ደስታ፣ መንግሥቱ ለማ፣ ዳኛቸው ወርቁ፣ ዮሐንስ አድማሱ ጋር ያገናኘን ሥነ ጽሑፍ ነው፡፡ ከዚያ ተነስቶ ነው ጓደኞች የሆነው፡፡ ከዮሐንስ ጋር ትንሽ እንዳንቀራረብ ያደረገን የሥነ ሐሳብ መለያየት ሳይሆን ሐረር ሊያስተምር መሄዱ ነው፤ የምንገናኘው ሲመጣ ነበር፡፡ የሚገርመኝ ነገር እኔ የሱን ግጥም ሳነብ በሐሳብ ተለያየን ብዬ አልነበረም የማስበው፤ ‹‹ይኼ ዮሐንስ አድማሱ ነው›› ነው የምለው እሱም አንስቶት በዚህ ስንከራከር አላውቅም፡፡ ሲያነብ ግን ይኼ ሰሎሞን ነው ይላል፡፡ ሳናነብበት መለያየታችንን ተቀብለን የምንናበብ ይመስለኛል፡፡ ገብረክርስቶስ ዊንጌት አብረን ስንማር እሱ ሥዕል ነበር የሚሠራው፤ ጀርመን አገር ሲማርም ሄጄ ጎብኜቸዋለሁ፤ ከእስክንድር ጋር፡፡ መጀመሪያ ግጥም ያነበበልኝ እዚያ ነው፤ ኮለን አጠገብ ይኖር ነበር፡፡ ምንም እንኳ ሥዕሎቹ ቆንጆ ቢሆኑም የሚያስደንቁኝ የአማርኛ ግጥሞቹ ነበሩ፡፡ ከዚያ መጥተን እዚህ ቀጠልን፡፡ ያን ጊዜ ፕሮፌሰር መስፍን ወልደማርያምም ይጻጽፍ ነበር፤ አሁን ትቶ እንደሆነ አላውቅም፡፡ እሱም አንዱ ባለጠበል ነበር፡፡ ዳኛቸው አይመጣም፡፡ ተጎትቶ ካልሆነ ከሰው አይቀርብም ነበር፡፡ ከኔ ጋር ግን ውጭም ወዳጆች ነበርን፡፡ ‹‹ልጅነት›› ታትማ ስትወጣ በመጠኑ ቁጣ ወረደባት፡፡ የኢትዮጵያን የግጥም አወራረድ አበላሽ፤ ከፈረንጅ ያመጣው ነው፤ አንዳንዶቹ ደግሞ ሱሪያሊስቶቹን ገልብጦ ነው ምናምን ይባል ነበር፡፡ የማስታውሰው የምስጋና ጽሑፍ ያገኙሁት ከዳኛቸው ወርቁ ብቻ ነው፡፡ የደረሰኝ የምስጋና ጽሑፍ የቄስ ጽሕፈት ይመስል ነበርና የሱ መሆኑን ያወቅሁት በኋላ ስንቀራረብ ነው፤ አልፈረመባትም ነበር፡፡ እንደ አጋጣሚ ደግሞ እኔ ‹‹አደፍርስ››ን አግኝቼ ሳነብ ‹‹ማነው ልጅነትን የጻፈው?›› ብሎ ሲፈልግ ነው የተገናኘነው፡፡ በጣም በጣም ኢትዮጵያ ውስጥ ብቻ ሳይሆን የትም ቦታ ከማደንቃቸው ጸሐፊዎች ዳኛቸው አንዱ ነው፡፡ በሁሉም ሳይሆን በአደፍርስና በ :: በአጠቃላይ ግን አንድ ጸሐፊ አንደ ደህና ነገር ከጻፈ በኋላ ሕይወቱ ካልተለወጠ ድግግሞሽ ነው የሚጽፈው፡፡ እነ ዳኛቸው ለአማርኛ ሥነ ጽሑፍ ያደረጉት አስተዋፅኦ ከሁሉ የበለጠ ስታይል (አማርኛ ምን እንደምለው አላውቅም) ይመስለኛል፡፡ ይኸውም የስብሐትን የአማርኛ አጻጻፍ የትም ባየውና ባይፈርምበትም የስብሐት መሆኑን አውቃለሁ፡፡ መጀመሪያ መቅለሏ፣ የአረፍተ ነገሩ ማጠር፣ ቁጭ ብለህ የምትነጋገር ነው የሚመስልህ፡፡ አማርኛ አሁንም ብሶበታል፤ ገመድ ሆኗል፡፡ የዳኛቸው ደግሞ የስብሐት ተቃራኒ የሆነ ነው፡፡ ግን ገመድ አለበትም፡፡ የመንግሥቱ ለማ ሌላው ቢቀር ‹‹ማን ያውቃል›› የምትል ግጥም አለች፡፡ የመስቀል ወፍና የአደይ አበባ ቀጠሮ እንዳላቸው መስከረም ሲጠባ ማን ያውቃል? አንድ ጸሐፊ ሁልጊዜ ተነባ የምትታወስና የሰውን መንፈስ ፍላጎት የምትቀሰቅስ ከጻፈ ዕድለኛ ነው ብዬ አስባለሁ፡፡ እና የመንግሥቱ ለማ ይኼ ግጥም አለ፤ ሌሎችም አሉት፡፡ ትያትሮችም አሉ፡፡ መንግሥቱ ለማ ፌዘኛና ተሰጥኦ ነበረው፡፡ ሌላ እንደሱ ተሰጥኦ የነበረውም አቶ ነጋሽ ገብረማርያም ነው፤ አሁንም ይጽፍ እንደሆነ አላውቅም፡፡ በጣም ለማሳቅ ስጦታ ያለው፡፡ እስክንድር አሁን በቅርብ ‹‹›› በሚል መጽሔት አንድ ረዘም ያለ ድርሰት ስለሱ በእንግሊዝኛ ጽፌ ነበር፡፡ ያው እዚያ ያልኩትን ነው የምደግመው፡፡ እስክንድር በኢትዮጵያ ሥነ ሥዕል ውስጥ የተለየ ቦታ ያለው ይመስለኛል፡፡ የተለየ ቦታ ያለው ስል ከሌሎቹ ሁሉ ይልቃል ለማለት ሳይሆን ጨክኖ መንገድ ክፍቷል ብዬ ነው የምገምተው፡፡ መንገድ ሲከፍት ደግሞ ፓሪስና ሎንደን አሥር ዓመት ከተማረ በኋላ (እውነቱን ለመናገር አልተማረም ከሠዓሊዎች ጋር በመዋል፤ ሙዚየሙም ውስጥ ጊዜ ከማሳለፍ፣ ከማጠንጠን ተነስቶ) ከፈረንጆቹ ተፈናቅሎ ወደ አፍሪካ ትራዲሽን በጠቅላላው፣ በተለይ ደግሞ የምዕራብ አፍሪካ ቅርፆች ተፅዕኖ አሳደሩበት፡፡ የነ ኤምስጋርቱቶላ ጽሑፍ ተፅዕኖ አሳደረበት፡፡ ከዚያ ተላቆ ወደ ኢትዮጵያ ተመለሰ፡፡ ወደ ኢትዮጵያ እ.ኤ.አ. በ1966 እንደገና መንገድ ለመለወጥ በጣም ዝግጁ ሆኖ መጣ፡፡ መጥቶ የአክሱምን፣ የጎንደርን፣ የላሊበላን፣ የወላይታ ቅርፃ ቅርፆችን፣ ኦሮሞ መቃብር ላይ የሚቆሙትን፣ ሐረር ዋሻ ውስጥ ያሉትን አየና አንድ ጊዜ ጭንቅላጹን በረገደው፡፡ ተመልሶ ያንን ሊሠራ ሲችል ተላቀቀና ወደዚህ ዞረ፡፡ አሁን የኢትዮጵያን ሥዕሎች ዞሬ አላሁም እንጂ ለብዙ ጊዜ ተፅዕኖው ይታይ ነበር፡፡ አንዳንዶቹ ሰንፈው ነው፡፡ ባትሰንፍም የአንዳንድ ሰው ሥዕል አንድ ጊዜ ካየኸው አይለቅህም፡፡ የእስክንድር ሥዕሎች ሲታዩ አዲስ ነገር ይመስላሉ፤ ደግመህ ስታየው አብረኸው ያደግኸው ይመስላል፡፡ የኢትዮጵያን ሥዕሎች ጥንት የነበሩት ጎንደር ደብረብረሃን ሥላሴ ያሉት ሥዕሎች የሚያስደንቁ ናቸው፡፡ ከዚያ ወዲህ ጨክኖ ዓይኑን ወደዚህ ዞር ያደረገና ታይቶት የሠራ ነው፡፡ በቅርብ ካሉት ውስጥ በጣም የማደንቀው ሠዓሊ እሱ ነው፡፡ ይልቃል አይደለም አደንቀዋለሁ ነው የምለው፡፡
12287
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A2%E1%88%8B%E1%88%8D
ቢላል
በአላህ ስም እጅግ በጣም ሩህሩህ በጣም አዛኝ በሆነው ያ አላህ አንተ ካሳወቅከን በስተቀር እውቀት የለንምና ጠቃሚ እውቀትን ትሰጠን ዘንድ እንማጸንሀለን ::አሜን ቢላል በባርነት ቢላል ኢብን ረባህ በአረብኛ ‎. የሚታወቅበት ስሞቹም ቢላል አል ሃበሽይ፣ ቢላል ኢብን ሪያህ፣እና ቢላል ኢብን ረባህ. ቢላል ታማኝ እና ኢማንነኛ ነበር በነብዩ ሙሀመድ ልብ ዉስጥ ልዩ ቦታ ነበረዉ. ቢላል የተወለደዉ ነብዩ ሙሀመድ ከተወለዱበት ቅዱስ ከተማ መካ ዉስጥ ነዉ የተወለደዉ ቤተሰቦቹ ገን በኢትዮጵያ ደማስቆ በምትባል ከተማ ዉስጥ ነዉ ተነስተዉ ወደ መካ ከአቢሲኒያ ኢትዮፕያ ዉስጥ በባርነት ተሽጠዉ ነበር የሀዱት የሚባለዉ. ቢላል ከባርነት ላወጣዉ እስልምና በሙአዚንነት ስያገለግል ነዉ የሞተዉ. በሙአዚንነቱ በእስልምና ታሪክ የመጀመርያዉ ሙአዚን ነዉ. ለመጀመርያ ሙአዚንነቱ የተመረጠዉ በነብዩ ሙሀመድ ነበር. ቢላል ከባርነት የወጣዉ በአቡበክር ነበር. ምክንያቱም ቢላል ባርያ ስለነበር አሳዳሪዉ ኡመያህ ከእስልምና ዉጣ በነላት እና ኡዛ እመን ሲል በመካ በርሃ በጸሀይ በተቃጠለ አሽዋማ መሬት ላይ አስሮ ሆዱ ላይ ትልቅ ደንጋይ እየጣለ ሲቀጣዉ አሀዱን አሀድ እያለ ስቃዩን ለአላህ ስያደርግ ስቃዩን ለማስቆም አቡበክር ሰዉ ልኮ በፈለገዉ ያህል ገንዘብ እንዲገዛዉ ጠየቀዉ ኡመያህም እሽ ሲል ሸጠለት. ከዛም አቡበከር ለራሱ ባርያ ሊአደርገዉ አልፈለገም ነጻነትን ሰጠዉ. ከዛን ቀን ቡሃላ ባርነቱ አብቅትዋል. ቢላል ድምጸ መርዋው ህዝቦቹን በሚያምር ድምጹ የሚጣራ ይሉታል. ቢላል የሞተዉ በ638 እስከ 642 ባለዉ ነው. እስልምናን የተቀበለዉ የአስራ ስድስት አመት ወጠጤ እያለ ነበር. በስልምና የቢላል ታሪክ እስልምና ከመጣ ቡሃላ እንዴት ባርነት እንደቀነሰ ነዉ. =እንዴት ወደ እስልምና እንደገባ ቢላል ኢብኑ ረባህ የምስጋና እና የሙገሳ ቃላትን ሲሰማ አንገቱን ይደፋ ነበር እናም አይኖቹን በትዝታ ገርበብ አድርጎ ትናንት ባሪያ የነበርኩ ሀበሻ ነኝ ይላል። እነሱ ግን የእኛ ልዑል ብለው ነበር የሚጠሩት። ኡመያ ኢብን ኸለፍ በመባል የሚታወቅ ቁረይሽ ባሪያ የነበረው ቢላል ነብዩ ሙሀመድ ሰለላሁ አለይሂ ወሰለም በነብይነት የመላካቸው ወሬ የመካን ህዝብ ሲያተራምስ ከቢላል ጆሮ ደረሰ። የቢላል አሳዳሪ ከእንግዶቹ ጋር ስለ ነብዩ መላክ እና ጣኦታቸውን እንደሚቃወም በንዴት እየተብሰለሰለ እና ሴራ እያውጠነጠነ ሲናገር ሙሐመድ ስለተንሱበት አላማ እና ምን እያሉም እንደሚያስተምሩ ሊቀነጭብ ቻለ። አዲስ የመጣው ዲን ለአካባቢው እንግዳ እና ስር ነቀል ለማምጣት ያለመ ሙሀመድም ምንም እንኳን ነብይ ነኝ ብለው በመናገራቸው ተቃውሞ የገጠማቸው ቢሆንም ታማኝ :እውነተኛ እና በስነ ምግባር የታነጹ መሆናቸውን ከጠላቶቻቸው ቁንጮዎች አንደበት አድምጧል። «ሙሀመድ አንድም ቀን ዋሽቶ አያውቅም: ጠንቋይም ሆነ እብድ አልነበረም:... ዛሬ ግን እኛ እርሱን በነዙህ ነገሮች መጥራት ይኖርብናል። ወደ እርሱ የሚጎርፉትን ሰዎች መግታት የምንችለው በዚህ መንገድ ነው።» በማለት ዚዶልቱ ቢላል ታዝቧል። እምነቱን ሲገልጽ ሙሐመድን የሚቃወሙት በቅድሚያ የአባቶቻቸውን እምነት ቀጣይነት ለማረጋገጥ ሲሆን በሁለተኛ ደረጃ ደግሞ የቁረይሽን የበላይነት የሚያከስም መስሎ ስለተሰማቸው ነው። ቁረይሽ በመላው አረብ ለጣኦታዊ እምነት ማዕከል በሆነችው በመካ የሚገኝ ነገድ በመሆኑ ተፈሪነቱ እና ከበሬታው የላቀ ነበር። በ 3ኛ ደረጃ በኒ ሀሽም ተብሎ በሚታወቀው የነብዩ ሙሐመድ የዘር ሀረግ ቤተሰብ ላይ ያሳደሩት ቅናት እና ምቀኝነት ነበር። ከበኒ ሀሽም ቤተሰብ ነብይ እና መልእክተና መምጣቱን እንደ ሽንፈት ቆጥረውታል ? ሁሉም ጎሳ እና ቤተሰብ ከራሱ ወገን ነብይ እንዲወጣ ይመኝ ነበር። ከ እለታት አንድ ቀን ቢላል ኢብኑ ረባህ የኢማን ብርሀን ፈነጠቀበት : ምርጫውን ይፋ ማድረግ እንዳለበት ወሰነ። ወደነብዩ ሙሀመድ በመሄድም ለኢስላም እጁን መስጠቱን ይፋ አደረገ። የቢላል መስለም በመካ ምድር ተሰማ። የበኒ ጁመህ መሪዎች በቁጣ ተወጠሩ : በተለይ አሳዳሪው የኢስላም ጠላት ኡመያ ኢብን ኸለፍ ሀበሻዊ ባሪያው መስለሙ እንደ ታላቅ ነውር እና ንቀት ቆጥሮታል። ለዚህም እንዲህ አለ «-ይህ ኮብላይ ባሪያ በመስለሙ ጸሀይ ተመልሳ የምትጠልቅ አይመስለኝም...» ሲል ቁጭቱን ገለጸ። በእምነቱ የደረሰበት ችግር ቢላል ግን ለኢስላም ብቻ ሳይሆን ለመላው የሰው ዘር የሚያኮራ አቋም ከመውሰድ ወደ ሁዋላ አላለም። አላህ የአንድ ሰው የቆዳ ቀለሙ መጥቆር ከፍተኛውን የኢማን ደረጃ ለማግኘት የሚያግደው እንደማይሆን በቢላል ተምሳሌነት አስተምሯል። ቢላል ለዘመኑ ሰዎች እና ከ እሱ በሁዋላ ለመጣው ትውልድ እንዲሁም እምነቱን ለሚጋሩት እና ለማይጋሩትም ወገኖች ያስተማረው ትምህርት ቢኖር የህሊና ነጻነት እና ሉአላዊነት ምድርን የሞላ ንዋይም ሆእን አሰቃቂ ቅጣት ሊበግረው እንደማይችል ነው። ቢላል እርቃኑን በትኩስ አሸዋማ መሬት ላይ እንዲንከባለል እና ቋጥኝ ድንጋይም ደረቱ ላይ እንዲጫን ተደርጓል። ግን እምነቱን ሊቀይር አልፈቀደም። በተከታታይ እና በተደጋጋሚ ኢ -ሰባአዊ ድርጊት ተፈጽሞበታል። የቁረይሽ ሹማምንት አንድን ባሪያ ሊያሳምኑ እና ወደ ቀድሞው እምነቱ ሊመልሱት ባለመቻላቸው ቁጭት እና ሀፍረት ስለተሰማቸው ክብራቸውን ለመጠበቅ ሲሉ ቢላል ቢያንስ ቢያንስ ስለ አማልክቶቹ ጥቂት በጎ ነገር እንዲናገር ቢጠይቁትም አሻፈረኝ አለ። ህይወቱን ከስቃይ ምናልባትም ከሞት ለማዳን ቢያንስ ስለ አማልክቶቻቸው ከልቡ እንኳ ባይሆን ማመስገን በቂ ነበር። ታላቁ ቢላል ግን ከስጋዊ ህመም መንፈሳዊ የበላይነትን በመምረጡ ለጠላቶቹ ጥያቄ ምላሽ ለመስጠት ፈቃደኛ አልሆነም። ይልቁንም በተደጋጋሚ አሀድ አሀድ ... በማለት የአምላክን አንድነት ያውጅ ነበር። ላት እና ኡዛ የተሰኙ ጣኦታትን እንዲያወሳ ያለመታከት ይጠይቁታል። መልሱ ግን አሁንም አሀድ ...አሀድ ...ነበር። እኛ የምንለውን ደግመህ በል በማለት ይገርፉታል : በምጸታዊ ቃልም እናንተ የምትሉትን ለመናገር ምላሴ አይችልም ይላቸዋል .... ከዛም ህመሙን ለመቀነስ እና ነጻነቱብ ለመስጠት አቡበከር ከኡመያ ቢላልን ገዛዉ ከዛም ነጻ አወጣዉ.
45790
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A2%E1%8B%AB%E1%88%B1%20%E1%8D%AD%E1%8A%9B
ኢያሱ ፭ኛ
'''ልጅ እያሱ እና ደጃች ተፈሪ መኮንን ልጅ ኢያሱ ሚካኤል ከበርካታ ሙስሊም ባላባቶች ጋር የተነሳቸው ፎቶግራፎች አሉ፡፡ ለምሳሌ ሀረር ውስጥ ገራድ አብዱላሂ አሊ ሳዲቅ ከሚባል የሀረር ገዥ ቤተሰብ ጋር የተነሳው ፎቶግራፍ በብዙ ስፍራዎች ተለጥፎ አይቼዋለሁ፡፡ አንዳንድ ምንጮች ያ ፎቶግራፍ ልጅ እያሱን ለመወንጀል “” በሚባለው የፈጠራ ጥበብ የተሰራ ነው የሚል ታሪክ ያስነብባሉ። ለምሳሌ “የሃያኛው ክፍለ ዘመን ኢትዮጵያ” የተሰኘው መጽሐፍ ደራሲ “ፎቶውን የሰራው ዝነኛው እንግሊዛዊ ወታደር ቶማስ ለውሬንስ (በዓለም ታሪክ መጻሕፍት በሚል ቅጽል ስም የሚታወቅ) ነው” በማለት ጽፈዋል። ሆኖም የልጅ እያሱ የልጅ ልጅ የሆኑት ፕሮፌሰር ግርማ ዮሐንስ እያሱ እንደዚህ ዓይነት ፎቶዎች እርግጠኛ ሊሆኑ እንደሚችሉ ከአስር ዓመታት በፊት “ጎህ” ለተሰኘ መጽሔት በሰጡት ቃለ-ምልልስ ገልጸዋል። ፕሮፌሰር ግርማ ስለዚህ ጉዳይ ሲናገሩ እንዲህ ነበር ያሉት። “ከሼኮችና ከሌሎችም ጋር የተነሱአቸው ፎቶግራፎች ብዙዎች አሉ። ስለዚህ ከቄስ ጋር መነሳትም የተለመደ ነበርና ልጅ እያሱ ሁለቱንም እኩል አድርጎ ለማየት የነበራቸው ፖሊሲ አካል ነው”። (ጎህ መጽሔት፣ ቅጽ 1፣ ቁጥር 5፣ ጥቅምት 1993፣ ገጽ 13) በቅርብ ጊዜ ስለልጅ እያሱና የአፋሮች ግንኙነት የጻፉት አራሚስ ሁመድ ሱሌ ( የተባሉ ምሁር ልጅ እያሱ ከአፋር ባላባቶችም ጋር እኝህን መሰል ፎቶግራፎች መነሳቱን አረጋግጠዋል። ስለዚህ ፎቶው “ፎርጅድ” አልነበረም ማለት ነው። ሁለቱ ምሁራን (ፕሮፌሰር ግርማ እና አራሚስ ሁመድ ሱሌ) በትክክል እንደገለጹት ልጅ እያሱ ፎቶግራፉን የተነሳበት ዓላማ ሙስሊም ኢትዮጵያዊያን ከክርስቲያን ወገኖቻቸው ጋር እኩል መሆናቸውን ለማሳየት በሚል ነው። ታዲያ ልጅ እያሱ በመናፍቅነት በተከሰሰበት ወቅት እንዲህ ዓይነት ፎቶዎች እየተለቀሙ እንደማስረጃ ቀርበውበት ነበር። ይህ የልጅ እያሱ መስለም በዘመኑ ብዙ የተባለለት ቢሆንም እስከ አሁን ድረስ ከአፍ ታሪክ የበለጠ ማስረጃ ሊቀርብለት አልቻለም። የእርሱ የስልጣን ባለጋራ የሆኑት ራስ ተፈሪ መኮንን (አጼ ኃይለ ሥላሴ) በጻፉት “ህይወቴና የኢትዮጵያ እርምጃ” የተሰኘው ግለ-ታሪካቸው ውስጥ የእያሱ ወንጀሎች በማለት ከዘረዘሯቸው አስራ አንድ ነጥቦች መካከል አስሩ አቀራረባቸው ቢለያይም ይዘታቸው አንድ ነው። ይኸውም የልጅ እያሱ መስለም ነው። እነዚህ ነጥቦች የልጅ እያሱን አራት ሴቶች ማግባት፣ መስጊድ ገብቶ መስገድና ቁርአን ማንበብ፣ መስጊድ ማሰራት፣ በኢትዮጵያ ባንዲራ ላይ “ላኢላሃ ኢለላህ” የሚል ጽሁፍ ማስጠለፍ ወዘተ… የመሳሰሉት ናቸው። ይሁንና የልጅ እያሱ የልጅ ልጅ የሆኑት ፕሮፌሰር ግርማ ዮሐንስ “እነዚህ ሁሉ የፈጠራ ክሶች ናቸው” ነው የሚሉት። በተለይ ከተፈሪ መኮንን ጋር ከተዋጉ በኋላ ተሸንፈው በሸሹበት የአፋር በረሃ ያስጠለሏቸው የዘመኑ የአፋር ሱልጣን አቡበከር የወንድም ልጅ የሆኑት ሀንፍሬ አሊሚራህ ስለልጅ እያሱ ፍጹም ክርስቲያን መሆን ምስክርነታቸውን እንደሰጡአቸው ይገልጻሉ። አራሚስ ሁመድ ሱሌ የተባሉት ምሁርም የፕሮፌሰር ግርማን አባባል የሚያጠናክር ምስክርነት ሰጥተዋል። እኝህ ምሁር እንደጻፉት ክርስቲያኑ ልጅ እያሱ በአፋር ምድር ሳለ በክርስትና እምነቱ ከመጽናቱም በላይ አገልጋዮቹ የሰሩለትን የማሽላ ጠላ ይጠጣ ነበር። ስለዚህ ልጅ እያሱ ሙስሊሙን ከክርስቲያኑ ጋር እኩል ለማድረግ ጥረት ከማድረጉ ውጪ ለራሱ ክርስቲያን ሆኖ ነው የኖረው ማለት ነው። ሆነም ቀረ ግን የእያሱ መስለም እርሱን ከስልጣን ለማውረድ የተደረገው ትግል ማጠንጠኛ ሆኖ ነው ያረፈው። ፕሮፌሰር ባህሩ ዘውዴ ክሱ በዚህ ስልት የተቀናበረው እያሱን በህዝቡና በጦር ሀይሉ ዘንድ ለማስጠላት አመቺ መሳሪያ ሆኖ በመገኘቱ ነው ይላሉ። እንደ ፕሮፌሰሩ ገለጻ ልጅ እያሱ ቀጨኔ መድኃኒዓለምን የመሳሰሉ ደብሮችን እንዳልተከለ ሁሉ ከፍ ብሎ የሚወራው መስጊዶችን ማሰራቱ ነው። ለክሱ ማስረጃ አምጡ በሚባልበት ጊዜ “ድሮውንስ ከሙሐመድ ዓሊ ልጅ ምን ይጠበቅ ኖሯል?!” የሚል ቃለ አጋኖ ይደሰኮር ነበር። “ይሁንና” ይላሉ ፕሮፌሰር ባህሩ “ለሸዋ መኳንንት የእያሱ አደገኛነት የፖለቲካ የበላይነታቸውን ከመፈታተኑ ላይ ነበር። ስለዚህ የመናፍቅነቱ ክስ የመነጨው ለሃይማኖት ከመጨነቅ ሳይሆን ለተፈጠረው የፖለቲካ ስጋት ርዕዮተ ዓለማዊ ሽፋን ሆኖ ለማገልገል ካለው አመቺነት ነው።” (ባህሩ ዘውዴ፣ የኢትዮጵያ ታሪክ ከ1847-1983፡ ገጽ 134-135) በልጅ እያሱ ላይ የሚደረገው ዱለታ ከፍተኛ ደረጃ ላይ የደረሰው ልጅ እያሱ አባቱን “ንጉሥ ሚካኤል” በማለት በወሎና በትግሬ ላይ ባነገሠበት ጊዜ ነው። የሸዋ መኳንንት ራስ ሚካኤል ሰሜን ኢትዮጵያን በቀጥታ ሌላኛውን የኢትዮጵያ ክልል በልጁ በኩል መቆጣጠሩን አሰመሩበት። በመሆኑም የሸዋ መኳንንት “ይህ ወጣት ከቤተ መንግሥቱ ጠራርጎ ሳያስወጣን እንቅደመው” በማለት መሯሯጥ ጀመሩ። የዚህ አድማ ዋነኛ መሪና አቀናባሪ የጦር ሚኒስትሩ ፊታውራሪ ሀብተ ጊዮርጊስ ዲነግዴ ስለመሆኑ ምሁራን የሚስማሙበት ሐቅ ነው። ከዚህ በፊት እንዳጫወትኳችሁ ልጅ እያሱ የዕድሜ ልክ ባላንጣው ሊሆን የበቃውን ደጃች ተፈሪ መኮንንን በጋብቻ ጠልፎ ዝም ሊያሰኘው ሞክሮ ነበር። ይሁንና ተፈሪ የእያሱ እህት ልጅ የሆነችውን ወ/ሮ መነን አስፋውን ቢያገባም ሁለቱ ወጣቶች ፍጹም ሊጣጣሙ አልቻሉም። ተፈሪ የዘመኑ ሀብታም ክፍለ ሀገር የነበረው ሀረርጌ የዕድሜ ልክ ግዛቴ ነው ብሎ ያስብ ነበር። እያሱ ደግሞ ተፈሪ በሀረር ሀብት መበልጸጉን አልወደደውም። በተለይም ደጃች ተፈሪ ከባቡር መስመር መዘርጋት ጋር በአጭር ጊዜ ውስጥ የሀገሪቱ መንግሥት ግምጃ ቤት አለኝታ ሊሆን የበቃውን የድሬዳዋ ጉምሩክ ገቢ በቀጥታ ሊቆጣጠረው መቻሉ ለልጅ እያሱ አልተዋጠለትም። ነገር ግን ከዚህ ክስተት በላይ እያሱን በተፈሪ ላይ ያነሳሳው የልጅ እያሱን ስም የሚያጠፋ ሚስጢራዊ ደብዳቤ ለእንግሊዝ መንግሥት ተጽፎ መገኘቱ ነው። ይህንን ደብዳቤ የጻፉት የደጃች ተፈሪ መኮንን ጸሓፊና አንድ ማንነቱ በውል ያልተገለጸ ሌላ ሰው ናቸው። ደብዳቤው በማን ትዕዛዝ እንደተጻፈ ግን የታሪክ ሰነዶች በይፋ የሚገልጹት ነገር የለም። ልጅ እያሱ “ትዕዛዙን ያስተላለፈው ተፈሪ መኮንን ነው” ባይ ነው። በዚህም ወደ አዲስ አበባ አስጠርቶት ስለጉዳዩ ቢጠይቀው ደጃች ተፈሪ ከነገሩ ንጹህ መሆኑን በመሀላ ገለጸለት። ቢሆንም እያሱ አላመነውም። በመሆኑም በሁለቱ መካከል የነበረው ቅራኔ በጣም ተባባሰ። ነገሮች በዚህ ላይ እንዳሉ ልጅ እያሱ ተፈሪ መኮንንን ወደ አዲስ አበባ አስጠርቶት እርሱን ሳያነጋግር ወደ ሀረር ወረደ። ከሀገሬው ህዝብ ጋር ከተማከረ በኋላም ደጃች ተፈሪ መኮንንን ከሀረር ገዥነቱ ሻረው። በምትኩም የከፋ ገዥ አድርጎ ሾመውና በአስቸኳይ ወደ ተሾመበት ክልል እንዲሄድ ጥብቅ ትዕዛዝ ሰጠው። የድሬ ዳዋ ጉምሩክንም ወዳጁ በነበረው ሶሪያዊው ሀሲብ ይዲልቢ ስር እንዲሆን አደረገው። የልጅ እያሱ እርምጃ ተፈሪን በጣም አስደነገጠው። “ይህ መስፍን ሊውጠኝ እያመቻቸኝ ነው” በማለት እንዲያስብም አደረገው። ስለዚህ ደጃች ተፈሪ ወደ ከፋ መሄዱን ተወና አዲስ አበባ ሆኖ የሚበጀውን መንገድ ማፈላለግ ጀመረ። ልጅ እያሱ በትዕዛዝ ላይ ትዕዛዝ ቢያዥጎደጉድለትም ደጃች ተፈሪ ልዩ ልዩ ሰበቦችን እያመካኘ በዋና ከተማይቱ ሰነበተ። የእያሱንም ልብ ለማቀዝቀዝ የስጋ ዘመዱ የሆነውን ቀኛዝማች እምሩ ኃይለ ሥላሴን (የኋለኛው ራስ እምሩ) የቃልና የጽሑፍ መልዕክት አስጨብጦ ልጅ እያሱ ወደሚገኝበት ድሬዳዋ ላከው። እያሱም የተፈሪን መልዕክት ከሰማ በኋላ እንዲህ አለ። “ደጃች ተፈሪ አሳቡ ሁሉ ሌላ ነው። ያንዳንድ ወስላቶች ነገር እየሰማ ወዲያ ወዲህ ቢል ብርቱ ነገር ያገኘዋል። የአዲስ አበባ ወስላታ ሁሉ ፍሬ ያለው መስሎታል።” (ፕሮፌሰር ጌታቸው ኃይሌ፣ “ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ”፣ በኢትኦጵ መጽሔት የቀረበ ጽሁፍ፣ ጥቅምት 1993፣ ገጽ 37) ይህ የልጅ እያሱ አነጋገር በሁለቱ ልዑላን መካከል የነበረው ውጥረት ከፍተኛ ደረጃ ላይ መድረሱን ያመላክታል። የእያሱ ንግግር ለደጃች ተፈሪ ጆሮ ከደረሰው በኋላ ተፈሪ በስውር ማድባቱን ትቶ እያሱን ከስልጣን ለመፈንገል የሚዶልቱትን መኳንንት በይፋ ተቀላቀለ። በአስገራሚ ፍጥነትም የዱለታውን መሪነት ከፊታውራሪ ሀብተ ጊዮርጊስ እጅ የሁለቱ ወጣቶች መገፋፋት ይፋ ሆኗል። ቀጣዩ ነገር “ማን ቀድሞ አጥቅቶ የአሸናፊነቱን ዘውድ ይቀዳጃል” የሚለው ብቻ ነበር። የሸዋና የምዕራብ ኢትዮጵያ ባላባቶች በተፈሪ ዙሪያ ተሰልፈዋል። የወሎ፣ የአፋር፣ የኦጋዴንና የሀረርጌ ባላባቶች የእያሱን ጎራ ተቀላቅለዋል። ቢሆንም ሁለቱ ጎራዎች በራሳቸው ወኔ ፍልሚያውን መጀመር አልቻሉም። የመጨረሻውን ፍልሚያ ለማስጀመር ሌላ ስውር እጅ አስፈልጓል። የዘመኑ ታላላቅ ቅኝ ገዥዎች እጅ! እንግሊዝ፣ ኢጣሊያና ፈረንሳይ ሁለቱ ልዑላን ሲጣሉ መጀመሪያ ላይ አይተው እንዳላዩ ሆነው ስራቸውን ማከናወኑን ነበር የመረጡት። ከቆይታ በኋላ ግን የልጅ እያሱ የእኩልነት ፖሊሲ (በሁሉም ኢትዮጵያዊያን መካከል እኩልነትን ለማስፈን በሚል የሚወስዳቸው እርምጃዎች) የነርሱን ጥቅም የሚጎዳ መሆኑን ተገነዘቡ። የጠረፍ አካባቢ ገዥዎች ከቅኝ ገዥዎች ጋር ለሚያደርጉት ውጊያ የሞራል ድጋፍ የሚሰጥ መሆኑ አስቀየማቸው። በተለይ እንግሊዝ ሶማሌላንድን ከብሪታኒያ አገዛዝ ነጻ ለማውጣት ለ30 ዓመታት ሲዋጋ ለኖረው ሰይድ አብዱሌ ሐሰን የተሰኘ የኦጋዴን ሶማሊዎች ብሔራዊ ጀግና የመሳሪያ ድጋፍ በገፍ ማቅረቡ ቅኝ ገዥዎቹን በጣም አስበረገጋቸው። “ይህ ወጣት ዝም ተብሎ ከተተወ ከዚህ አካባቢ ሊያስነቅለን ነው” እንዲሉም አደረጋቸው። አልፎ ተርፎም ልጅ እያሱ በዘመኑ ከነዚህ ቅኝ ገዥዎች ጋር በአንደኛው የዓለም ጦርነት የሚዋጉትን ጀርመንና ቱርክን የመደገፍ አዝማሚያ ማሳየቱ ሶስቱ ሀያላን እርሱን ከስልጣን ለመንቀል በሚደረገው ትግል በቀጥታ እንዲሳተፉ አነቃነቃቸው። በመሆኑም ሀያላኑ ጳጉሜ 1908 የእያሱን የጠላትነት እርምጃ በማስመልከት በጻፉት የማስጠንቀቂያ ደብዳቤ አድማውን መቀላቀላቸው ይፋ ሆነ። ከመጋረጃ ጀርባ ኩዴታ ጠንስሰው ወደ ተግባር መለወጥ ላቃታቸው የሸዋ መኳንንት ኩዴታው ወደ ተግባር የሚለወጥበትንም ስልት አስጨበጧቸው። በተለይ በእያሱ ላይ የቀረበው የመናፍቅነት ክስ ትክክል መሆኑን ለማስረገጥ የእያሱን መስለም የሚያሳዩ ፎቶግራፎችን እያባዙ በአዲስ አበባና በሌሎችም ከተሞች አሰራጩ። ይህ ውጥረት በተፈጠረበት ወቅት ልጅ እያሱ ኦጋዴን ነበር። ከበረሃ ወደ አዲስ አበባ ተመልሶ በቤቱ ላይ የተለኮሰውን እሳት እንዲያጠፋ ወዳጆቹ መልዕክት ቢሰዱለት “የሸዋን መኳንንት በአፉ ላይ ብሸናበት የሚናገረኝ የለም” የሚል የንቀት መልስ መለሰላቸው። በዚህም የስልጣን ፍጻሜውን አቃረበው። ታዲያ እያሱ የጠላቶቹን አሰላለፍ በደንብ የተገነዘበው አይመስልም። በርሱ ሐሳብ ሁሉንም ኢትዮጵያዊ ለማመጣጠን የሚወስዳቸውን እርምጃዎች የሚቃወሙት የሸዋ መኳንንት ብቻ ነበሩ። ነገሩ ግን እንዲያ አልነበረም። ፕሮፌሰር ባህሩ ዘውዴ እንደሚሉት ልጅ እያሱ ፖሊሲውን በግልጽ ባለማብራራቱ ተራው ህዝብ እንኳ ሀገሩን ለማስለም ሌት ተቀን የሚደክም አድርጎ ነው የወሰደው። በዚህ ላይ እነ ደጃች ተፈሪ በቆንስሎቹ ድጋፍ እያሱ የሚገለበጥበትን የሀሰት ክስ ቀምመው ሲያቀርቡለት ህዝቡም እንደ መኳንንቱ “ድሮስ ከሙሐመድ ዓሊ ልጅ” አለና አረፈው። በመሆኑም ሰፊው ህዝበ ክርስቲያን ለዱለታው ድጋፉን ሰጥቷል። የእያሱ እጣ አሳዛኝ የሚሆነው ድሮ የሚገብሩለት ሁሉ በዚህ ቀውጢ ጊዜ ሲከዱት ነው። በተለይ በስልጣን ዘመኑ መጀመሪያ ላይ በወሰዳቸው ተራማጅ እርምጃዎች ተደስተው በርሱ ዙሪያ የተሰለፉት ለውጥ ናፋቂ ምሁራን በዚህ የፈተና ወቅት የገቡበት ሳይታወቅ ከጎኑ ጠፍተዋል። አንዳንዶቹ ጭራሽ ከርሱ ጎራ ተነጥለው እርሱን ወደ መንቀፍ ገብተዋል። ለዚህም ምሳሌ የሚሆነው የነጋድራስ አፈወርቅ ገብረኢየሱስ ነገር ነው። ነጋድራስ አፈወርቅ ልጅ እያሱን በስልጣን ዘመኑ መጀመሪያ ላይ የኢትዮጵያ ተስፋና የለውጥ ሀዋሪያ አድርገው እንዳላንቆለጳጰሱት ሁሉ በዚህ የመከራ ወቅት እንዲህ የሚል ስንኝ መቋጠራቸውን ታሪክ አዋቂዎች በትውስታቸው መዝግበዋል። ሙሐመድ እያሱ ለገመ በራሱ እያሱ ሙሐመድ አልጋ ሲሉት አመድ። (ብርሃኑ ድንቄ፣ ቄሳርና አብዮት፣ 1986፣ ገጽ 30) እንግዲህ የልጅ እያሱ ውድቀት እውን ሆነ። ለሶስት ዓመታት የነገሠበትን አልጋ ከውጪና ከውስጥ በተሸረበበት ሴራ አጣ። መስከረም 17/1909 ዓ.ል. ዘውዲቱ ምኒልክ ንግሥተ ነገሥታት ተብላ ዙፋኑ ላይ ስትቀመጥ ደጃች ተፈሪ መኮንን “ራስ” ተብሎ የኢትዮጵያ መንግሥት አልጋ ወራሽና ባለሙሉ ስልጣን እንደራሴ ሆነ። ይህ ሁሉ ሲከናወን ኢላማ የሌለው ተኩስ አልፎ አልፎ ከመሰማቱ በስተቀር አዲስ አበባ ሰላም ነበረች (አንዳንዶች 17 ሰዎች ሞተዋል በማለት ጽፈዋል)። የልጅ እያሱ ከስልጣን መውረድ ዜና የተሰማው እያሱ ጅጅጋ እያለ ነው። የዜናውን መሰማት ተከትሎ የእያሱ ደጋፊዎች በሚበዙባቸው ሀረርና ድሬ ዳዋ ታላቅ ረብሻ ተነሳ። የደጃች ተፈሪ መኮንን ደጋፊዎች የተባሉት እየተሳደዱ ተፈጁ። እያሱ በከተሞቹ ደርሶ ሁኔታውን ካረጋጋ በኋላ በአሻጥር የተወሰደበትን ዙፋን ለማስመለስ ከከተሞቹ ነዋሪዎች ጋር ተማከረ። በዚህም የህዝቡን ድጋፍ ካገኝ በኋላ በሸዋ ላይ ለመዝመት መዘጋጀት ጀመረ። ይሁንና ዝግጅቱን ሳያጠናቅቅ እነ ራስ ተፈሪ የላኩት 15,000 ጦር ወደ ሀረርጌ እየመጣ መሆኑ ታወቀ። ልጅ እያሱም የሸዋውን ጦር ለመግጠም ወደ ምዕራብ አቅጣጫ ገሠገሠ። ሁለቱ ሀይሎች ሚኤሶ አጠገብ ተገናኙ። ትልቅ ውጊያም አደረጉ። በጦርነቱ የሸዋው ሀይል ድል ስለቀናው ልጅ እያሱ ወደ አፋር በረሃ ሸሸ። የልጅ እያሱ አባት (ራስ ሚካኤል) የልጁን ስልጣን ለማስመለስ 100,00 ጦር አስከትቶ ወደ ሸዋ ዘመተ። ነገር ግን እርሱም እንደ ልጁ ሰገሌ ላይ ተሸነፈ። ልጅ እያሱ የሰገሌውን መርዶ ከሰማ በኋላ በሽሽት ነው የኖረው ለማለት ይቻላል። በመቅደላና በደሴ አነስተኛ ውጊያዎችን ቢያደርግም በለስ ሊቀናው አልቻለም። ከዚያም ወደ አውሳ በረሃ ሄዶ ከወዳጁ ከሱልጣን አቡበከር ጋር ለጥቂት ዓመታት ኖረ። ነገር ግን ጠላቶቹ እዚያም እንዲቆይ አልፈቀዱለትም። ከሀረርጌና ከወሎ ትልቅ ጦር ቢያዘምቱበት ወደ ትግራይ ሸሸ። በትግራይ ውስጥ ለጥቂት ወራት ከቆየ በኋላ በ1915 ተያዘና ፍቼ ታሰረ። እዚያ እያለ የጎጃሙ ራስ ሀይሉ ተክለሀይማኖት እስር ቤቱን ሰብሮ ሊያስወስደው መሆኑ ስለተወራ ሌላ ቦታ እንዲዛወር ተወሰነ። በመሆኑም ወደ ሀረርጌ ተወስዶ ጋራ ሙለታ አምባ ላይ በተሰራለት እስር ቤት እንዲታሰር ተደረገ። በዚህ አምባ ላይም ለአስር ዓመታት ያህል በእስር ከቆየ በኋላ ጥቅምት 1928 መሞቱ ይፋ ሆነ። ልጅ እያሱ ሚካኤል የስልጣን ዘመኑ በእንቆቅልሽ የተመላ ነው። መንግሥቱን ያስተዳደረበት ዘይቤ፣ ከስልጣን የወረደበት ሁኔታ፣ በእስር ላይ ያሳለፈው ህይወትና የሞተበትም ሁኔታ እንቆቅልሽ ነው። ሌላው ይቅርና የተቀበረት ቦታ እንኳ እስከ አሁን ድረስ በትክክል አይታወቅም። እንቆቅልሽ በእንቆቅልሽ! ተሸዋረጋ የሚወለድ ልጅ እምብዛም አይከፋ እምብዛም አይበጅ ትንሽ ወደኋላ ይቀረዋል እንጅ። ባሽከሮቹ ክፋት ደግሞም ባጋፋሪ ዘውዱ ሲዞር አየን ወደ ልጅ ተፈሪ። እያሱ የሚባል አንድ ልጅ ተወልዶ የአባቶቹን መሬት አደረገው ባዶ። መች ባንተ ይሆናል ምኒልክ ንጉሡ አንተ አስበህ ነበር ልትሰጠው ለእያሱ እንኳን ሊነግሥና ይያዛል ለነፍሱ በራስ መኮንን ልጅ ትጠፋለች ነፍሱ ተጌታ ተፈርዷል ዘውዲቱ ሊነግሱ። የልጅ እያሱ ሰው የአባሻንቆ ሎሌ ተለቀለቀለት መወቂያው ሰገሌ። ሰገሌ ሜዳ ላይ የመጣብን መርዶ በቀኝ እጁ ካራ በግራው ብርንዶ። (የወሎው ሼኽ ሑሴን ጂብሪል ስለልጅ እያሱ ተናግረውታል ከተባለው ትንቢት: ምንጭ፣ ቦጋለ ተፈሪ በዙ፡ “ትንቢተ ሼኽ ሑሴን ጅብሪል”፣ አዲስ አበባ፣ 1985) ከወሒድ ዑመር
50399
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%8B%B2%E1%88%B5%20%E1%89%85%E1%8B%B3%E1%88%9D
አዲስ ቅዳም
አ/ቅዳም አ/ቅዳም በአማራ ክልል አዊ ዞን የ[ፋግታ ለኮማ] ወረዳ ዋና ከተማ ስትሆን አ/ቅዳም በምሥራቅ ጎጃም እና በምእራብ መሃል የምትገኝ ከተማ ነች። አዲስ ቅዳም በድሮው ጎጃም አጠቃላይ ግዛት አገው ምድር አውራጃ ፣በባንጃ ወረዳ፣በባንጃ ለኮማ ምክትል ወረዳነት ከ1936-1987 ዓ.ም የቆየች ስትሆን ከ1987 ዓ.ም ወዲህ አዊ ብሔረሰብ ዞን ራሱን ችሎ ሲቋቋም ወረዳዎች ውስጥ የፋግታ ለኮማ ወረዳ ዋና ከተማ ነች ፡፡ አንዳንድ አፈታሪኮች ለኮማ የባንጃ ልጅ ሲሆን ፋግታ ደግሞ የአንከሻ ልጅ ነው ይላሉ ፡፡ከተማዋ ከመዲናችን አዲስ አበባ 470 ኪ.ሜ ፣ከክልሉ ርዕሰ ከተማ ባህርዳር 104 ኪ.ሜ እንዲሁም ከብሔስብ ዞን ርዕሰ ከተማ እንጅባራ 18 ኪ.ሜ ርቀት ላይ ከአዲስ አበባ -ጎንደር በሚወስደው አገር አቋራጭ መንገድ ግራና ቀኝ ደጋማ ቦታ ላይ የተመሰረተች ናት ፡፡ሰባቱ የአገው አባቶች ዛሬ አዲስ ቅዳም እየተባለ የሚጠራውን ቦታ በድሮ ጊዜ “አጂስ ክዳሜ” ብለው ሰይመውት ቅዳሜ ቀን ለመወያያትና ለገቢያ ማዕከልነት (ኩሰጝፂ፣ዙሚትጝፂ፣ እንክርጝፂ ኧኧኮ) ይጠቀሙበት እንደነበር የአካባቢው ቀደምት አባቶችና አፈ ታሪኮች ያስረዳሉ ፡፡ በ1903 ዓ.ም ጎጃም ገዥ የነበረው ንጉስ ተ/ሃይማኖት ሲሞት በጊዜው የነበሩት የኢትዮጵያ ንጉስ አፄ ምኒልክ ጎጃምን ምስራቅ ፣ዳሞትና አገው ምድር ብለው ሲከፋፍሉ ለእነዚህ ግዛቶችም አስተዳዳሪ/ገዢ/ ሲመርጡ ራስ መንገሻ አቲከም አገው ምድርንና ደሞትን ገዢ ሆነው ተሾሙ፡፡ ከዚያ በፊት የነሩበት አዛዥ ገዛኻኝ ከወሰኑት ቦታ ባንግ ታራራ (አመዳይ ደን) ላይ ሆነው የጥንቱን ገበያ ስባቱ አባቶች ካስቀመጡት አንስተው ወደ አቅራቢያቸው አዛማች ኪዳነ ምህረት ወደ “ጉቢቺሊ” በመውሰዳቸው በመሰራቾቹ ተቃውሞ ብዙም ሳይቆይ ተመልሶ አሁን ካለንበት ከጥንቱ ቦታ ገበያው ተቋቁሟል ፡፡ ወደ ቦታው ሲመለሱ ግን የድሮ መጠሪያ “አጂስ ቅዳሜ” በመቀየር አዲስ ቅዳም ተብሎ ተጠርቷል ፡፡ ይህም ሊሆን የቻለው የአውጚ ቋንቋ በአማረኛ እየተወረስ በመሄዱ ነው ይላሉ አባቶች ፡፡ የአዲስ ቅዳም ጦርነት የኢጣሊያን ጦርነት ሽንፈት በኃላ በኢትዮጵያ አርበኞች ላይ ለመቀበል ከ40 አመታት በኋላ እደገትና ተነሳስተው ክብራቸውንም ለማስጠበቅ ኢትዮጵያ ላይ በኦጋዴን አካባቢ ድንበር ጥስው በመግባት አደጋን አድርሰዋል ፡፡ምንም እንኳ ያስቡት ባይሳካለቸውም የኢትዮጵያ አርበኞች ተጋድሏቸውን በየጫካውና በየሽንተረሩ ተያይዘውታል ፡፡ ለአምስት አመታት ያህል ከተካሄዱ ጦርቶች መካከል በድሮው አገው ምድር አውራጃ በአሁኑ አዊ አስ/ዞን ውስጥ አንዱ በጦርነት የአዲስ ቅዳም ጦርነት ነበር፡፡ ይህ ጦርነት የተካሄደው የኢጣሊያን የዳፈጣ ጦር ግንቦት 24/1932 ዓ.ም በሁለት አቅጣጫ ማለትም የእንጅባራው በደቡብና የዳንግላው በስተ ሰሜን የእንጅባራው አድጓሚ ተራራ እንዲሁም የዳንግላው ከአ/ ቅዳም 1ኛ ደረጃ ት/ቤት ላይ መትረይስ በመቀየስ ለገበያ የመጣውን ህዝብ ለመጨፍጨፍ ሲዘጋጅ ጀግኖች የአገው ምድር አባት አርበኞች የተለመደ ሽንፈት አከናንበው መልሰውታል ፡፡ አዲሲቅዳም ከተማ ምንም አይነት ቤት ስላልነበረው ቅዳሜ ቀን ለገቢያ ብዙ ህዝብ ይሰብሰብ ነበር፡፡ይህን ህዝብ ለመጨፍጨፍ ነበር የጣሊያን ፋሽስት ጦር ቋምጦ የተነሳው በዕለቱም ህዝብ በቦታው የተለያዩ መሳሪያዎችን ለመሸጥና ለመግዛት የመጡ የአገውምድር አባትአርበኞች፣ራስ ቢትወደድ መንገሻ ጀንበሬ፣ ፊታውራሪ የኔው አባዲት፣ ፊትአውራሪ ደስታወርቄ፣ቀኝ አዝማች በቀለ ወንድምና ቀኝ አዝማች አባ ደስታ የተሳተፉ ሲሆን በተለይ እና ፊት አውራሪ የኔው አባዲና ከማሳው በመመስግ ፣ራስ ቢትወደድ መንገሻ ጀንበሬ ከኳሽኒ መሽገው የፋሺስት ነጭ ደጋአመድ አድርገዋል፡፡ ጦርነቱ ከዕለቱ በግምት 4 ስዓት የተጀመረው ቀኑን ሙሉ ውሎ ጽሀይ ግባት ላይ በአገውምድር አርበኞች ድልአድራጊት ተፈፅሟል፡፡ በዕለቱ በዱርገ ደሉ የነበሩ ሴቶች ፊታውራሪ ተብለው የተሸለሙ ሲሆን ከጣላትም ሆነ ከአባት አርበኞች የሞተ እንዳለ ሆኖ ብዙ መሳሪያዎችን ማለትም 500 ያህል አልቢን ምኒሽር ፣50 ሽጉጦች ፣8 የእጅ መትረይስ ከጠላት እጅ ተማርከዋል፡፡ በማለት በወቅቱ ተሳታፊ የነበሩት አባት አርበኞች በትውስት ይናገራሉ ፡፡ የከተማዋ ገበሬዎች የአዲስ ቅዳም ከተማን ጥንታዊ የገቢያ ማዕከልነት ሲገልፁት በጃን ሆይ ጊዜ አዲስ ቅዳሜ ቀን የገቢያ ማዕከል በመሆንዋ ሀይለኛ የሆነ የገቢያ ምርት የገቢያ ግብዓት ለነበራትየዳንግላ ገበያን ቅዳሜ ቀን በተመሳሳይ ይውል ስለነበር ዳንግላ የገበያ ግብአት በመቀነሱ ወደ ረዕቡ ቀን እንደቀየሩ በጊዜው የነበረው ታሪክ አዋቂ አውራጃ ገዥ ግራ አዝማች አየሁ ጀንበሬያስረዳሉ ሆኖም ግን የደርግ መንግስት ከገባ በኃላ የገብያተኛውን የስራ ቀን እንዲውል ማለትም ቅዳሜ በማህበረሰዱ ዘምድ ስንበት ውይምሀጥማኖታዊ በዓል ተብሎ ስለሚከበር ነው ፡፡ ይህ አዲስ ቅዳም የገበያ ማዕከል በትልቅ ሾላ ዛፍ ስራ ስለነበር በዚህ ጥላ በመጠለል ጠላ፣ አረቄ፣ዳቦና የተለያዩ ነገሮች በተጨማሪ ይሸጥበት እንደነበር ይነገራሉ ፡፡ ገበያው ሰፊና ጥንታዊ በመሆኑ እንስሳት፣ እህል፣ማር፣ቅቤ ፣ሸቀጣ ሸቀጥ ፣ቡናና ሌሎችም ይገበያዩበታል ፡፡ የከተማው አመሰራረት ከተማዋ የተመሰረተችው በሁለት አጥቢያ ዳኛ በሚተዳደር የሽንኩሪ ሚካኤል እና በዚምብሪ ኪዳነ ምህረት ባለአባቶች መሬት ሲሆን ይህቦታ 1936 በፊት የባለአባቶች መሬት እንጂ ምንም አይነት ቤቶች ያልነበሩበት ፣ለከማነትም ያልታቀደ አልፎ አልፎ ቆባ ዛፍ ያለበት እንዲሁም ገበያተኛው የሚገበያይበት ትልቅ የሾላ ዛፍ እንደነበር የቦታው ነዋሪ አባቶች ያስተውሳሉ፡፡ ከጣሊያን ሽንፈት ወረራ በኃላ ፣ጃንሆይ ከውጭ ሀገር ከተመለሱ በኃላ /ማለትም 1936 ዓ.ም/ የአዲስ ቅዳም ከተማ ለገበያ ቦታ ሰፋትና ድምቀት በማመን በወቅቱ የነበሩ አገው ምድር አውራጃ አስተዳዳሪ ደጅ አዝማች ያረጋል እረታ ሰብሳቢነት ፣ በባንጃ ወረዳ አስረዳዳሪ ቀኝ አዝማች ቸኮል ጀንበሬ ፣በለኮማ ባንጃ ምክትል አስተዳዳሪነት ፣በፊት አውራሪ ደስታ ወርቄ በተገኙበት ገበያ ቦታ በአካባቢው ህዝብና የመሬት ባለይዞታዎች ፈቃደኝነት የገቢያው ስፋት በመከለሉ ከዚያው በመነሳት ምክትል አስተዳደሩና ወረዳ ቤተ ክህነት እንዲሆነ ተወሰነ፡፡ በ1951 በገቢያው ዙሪያ በአካባቢው ቤት በሰረቱት ከተማዋ መቆርቆር ጀመረች ከዚያ በፊት ለምክትል ወረዳ እናቤተ ክህነት ቢሮ በስተቀር ምንም አይነት ቤት ያልነበረ ሲሆን ከ1951 ጀምሮ ግንወ/ ሮ የዝብነሽ ታመነ የተባለች ሴት የመሸታ መሸጫ የዳስ ጎጆ በጊዜው ከነበሩ መሬት ባለአባቶች ጠይቃ ስራች ፡፡ በኋላም እና ወ/ሮ ቦጌ ብዙነህ፣ነጋድራስ ቢረስ፣ አቶ አያሌው ፈንቴ እና ሌሎችም የመሬት ባለአባቶችና ሌላ አካባቢ የመጡ ከባለአባቶች መሬት እየገዙ የሳር ጎጆዎችን መስራት ጀመሩ፡፡ ነጋድራስ ቢረስ ወርቅነህ የከተማዋ ቆርቆሮ ነጋዴ ነበሩ ሲሆን ከአዲስ አበባ በበቅሎ በመጫን አምጥተው ከተማዋን ከሳር ቤት ወደ ቆርቆሮ ቤት በመቀየር ከተማዋም ከገጠር ወደ ከተማ በሚደረገው የነጋዴዎችና ሴተኛ አዳሪዎች ፍልሰት እየሰፋች መምጣቷን የከተማዋ ነዋሪዎች ያበስራሉ ፡፡ ወ/ሮ የዝብነሽ ታመነ የመጀመሪያ መሽታ ቤት/ጠላ እና አረቄ / ስትከፍት ወ/ሮ ቦጌ ብዙነሽ መጀመሪያ ከተማ ጠጅ ቤት እንደነበራቸው አባቶች ያወሳሉ ፡፡ መጀመሪያው ሰፈር የዶሮ ማነቂያ ሰፈር ይባላል ፡፡ ስያሜ የተሰጠውም ትንሽ አጣብቂኝ መንገድ ዛሬ ቴሌ ከመሰራቱ በፊት እንደነበር የሰፈሩ ነዋሪዎች ይናገራሉ፡፡
13975
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%89%A1%E1%8A%90%20%E1%88%B0%E1%88%8B%E1%88%9B
አቡነ ሰላማ
አቡነ ሰላማ በአጼ ቴወድሮስ ዘመን የነበሩ ፓትሪያርክ ናቸው። የአቡነ ሰላማ ከሳቴ ብርሃን አጭር ታሪክ “ዓለም አልተገባቸውምና በምድረ በዳና በተራራ፥ በዋሻና በምድር ጒድጓድ ተቅበዘበዙ።” ዕብ. 11፥38። በእርግጥ ዓለም ለእገሌ ይገባል ለእገሌ አይገባም የምትባል አይደለችም። ቅዱሳን መናንያን ግን በራሳቸው ፈቃደ ዓለምን አንፈልግሽም ስላሏት ዓለም አልተገባቸውም ተባሉ። እንደ ማንኛውም ሰው በዓለም መኖር ሲችሉ ዓለምን ንቀው መኖሪያቸውን በተራራና በዋሻ አደረጉ። ያላቸውን ንቀው እንደ ሌላቸው በመሆን ስለ ሰማያዊ ፍቅር መከራን ተቀበሉ። “ሁሉን እያጡ መከራን እየተቀበሉ እየተጨነቁ የበግና የፍየል ሌጦ ለብሰው ዞሩ” ዕብ. 11፥37 ወዳጄ ሆይ! ለመሆኑ ቅዱሳን አባቶቻችን የሞቀ ቤታቸውን ጥለው በዱር በጫካ ከአራዊት ጋራ መኖርን መምረጣቸው እንደ ሞኝነት ይቆጠር ይሆን? ወይስ እውቀት ያነሳቸው ይመስልሃል? አይደለም። በሳይንሱ ዓለም ትምህርት ተምረው ዲፕሎም፣ ዲግሪ፣ ማስትሬት የጨረሱ ዶክትሬትም ጨብጠው ወደ ገዳም የገቡ ብዙዎች ናቸው። እነዚህ ቅዱሳን በዓለም ላይ ሳሉ ብዙ ነገር ቢኖራቸውም እንኳን የሚበልጠውን ሰማያዊ ፍቅር ፈልገው ሁሉንም ትተው ወደ ምናኔ ገቡ። “እውነት እላችኋለሁ እናንተስ የተከተላችሁኝ፥ በዳግመኛ ልደት የሰው ልጅ በክብሩ ዙፋን በሚቀመጥበት ጊዜ፥ እናንተ ደግሞ በአሥራ ሁለቱ የእስራኤል ነገድ ስትፈርዱ በአሥራ ሁለት ዙፋን ትቀመጣላችሁ።” ማቴ. 19፥28። ወዳጄ ሆይ! የቅዱሳን ገዳማውያን ገድል የሕይወታቸው ኑሮ ለሁሉም መልካም ምሳሌና አርአያ ሊሆን ይችላል። ከምንም በላይ ደግሞ እምነታችን ለማጠንከርም ይረዳናል። ምክንያቱም ጠንካራ እምነት ማምጣት የምንችለው የእምነት ጀግኖች አባቶቻችንን የሰሩትን አብነት በማድረግ ነው። አዎ! የቅዱሳንን ሕይወት ማጥናት ለእኛም ከይስሙላ ወይም ከታይታ ኑሮ ወጥተን በትክክል የተቀየረ ሕይወት እንዲኖረን ያግዘናል። ስለሆነም ቅዱሳን በየዕለቱ ሥራቸውን እንድናስታውስና ሕይወታቸው የመንፈስ ምግብ ማድረግ ይገባናል። እንግዲህ ወዳጄ የቅዱሳን ገዳማውያን በረከታቸው ለማግኘትና ከሕይወታቸው ተምረን ብርሃን የሆነውን መንገዳቸውን እንድንከተል ወደ ታሪካቸው እንሻገር። “የጻድቃን መንገድ ግን እንደ ንጋት ብርሃን ነው።” ምሳ. 4፥18 ወዳጄ ሆይ! ˝ባሕርን በጭልፋ˝ እንደሚባለው በዚህች ብጣሽ ወረቀት የሁሉንም ቅዱሳን መናንያን ታሪክ መዘርዘር ባይቻልም ከቅዱሳን ታሪክ የዚሁ ቅዱስ ጻድቅ ራሱ እንደ ሻማ እየቀለጠ ለእኛ ብርሃን የሆነ የታላቁ አባታችን አቡነ ሰላማ ከሳቴ ብርሃን ፍቅሩን እንመልከት። አቡነ ሰላማ ከሳቴ ብርሃን በሦስተኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ በሕዳር 26/ 245 ዓ.ም ከአባቱ ቅዱስ ምናጦስና ከእናቱ ቅድስት ማርያም ሰናይት በጢሮስ /ግሪክ/ ተወለደ። የመጀመሪያ ስሙ ፍሬምናጦስ ይባላል። አባታችን አቡነ ሰላማ የ12 ዓመት ልጅ እያለ ሜሮጵዮስ የተባለ ነጋዴ /ፈላስፋ/ ይዞት ወደ አገራችን በእግዚአብሔር ፈቃድ መጣ። ከእርሱም ጋር ኤድስዮስ የተባለም አብሮት እንደነበረ ይታወቃል። እነዚህን ሁለት ወጣቶች አስከትሎ የመጣው ሜሮጵዮስ በቀይ ባሕር አካባቢ ይኖሩ የነበሩ ሰዎች በጣሉለት አደጋ በዚሁ እንደ ሞተ ታሪክ ይነግረናል። ፍሬምናጦስና ኤድስዮስ ግን በወቅቱ የአክሱም ንጉሥ የነበረው ንጉሥ ታዜር ጋር አድገዋል። ንጉሡ በአእምሮ መብሰላቸውን ተመልክቶ ፍሬምናጦስ በጅሮንድ ኤድስዮስም ጋሻ ጃግሬው አድርጎ ሾማቸው። ከዚያ በኋላ ንጉሥ ታዜር ሲያርፍ ወደ ፈለጉበት እንድሄዱ ነፃ ስለተለቀቁ ኤድስዮስ ወደ አገሩ ተመልሶ ሄዷል። አባታችን አቡነ ሰላማ ከሳቴ ብርሃን ግን በጨለማ የሚኖረውን ሕዝብ ትቼ ወደ አገሬ አልመለስም በማለት እኛን በማፍቀር እንደቀረ ታሪክ ያስረዳናል። ወዳጄ! የቅዱሳን ፍቅራቸው እውነትም ልብ ይነካል። በዚያን ጊዜ በአገራችን ኢትዮጵያ ስርዓተ ንስሐ፣ ስርዓተ ጥምቀት፣ ስርዓተ ቅዳሴ፣ ስርዓተ ቅዱስ ቁርባን የሚያከናውን ጳጳስ ስላልነበረ ይህን የተመለከቱ ነገስታት ኢዛናና ሳይዛና ጵጵስና እንዲያመጣ አባታችን አቡነ ሰላማን ወደ ግብጽ ላኩት። አባታችንም ወደ ግብጽ በመሄድ ስርዓቶቹን በመማር በቅዱስ አትናትዮስ አንብሮተ እድ ˝ኤዽስ ቆጶስ ዘአክሱም ወዘኩላ ኢትዮጵያ” ተብሎ ጵጵስና ተቀበለ። ወደ አገራችን ከተመለሰ በኋላ መጀመሪያ ነገስታት ኢዛናና ሳይዛናን አጥምቆና አቁርቦ አብርሃ ወአጽበሃ በማለት ስመ ክርስትና ሰጣቸው። በመቀጠልም በመላው አገራችን እየተዘዋወረ በማስተማር ስርዓቱን ፈጽሟል። ከዚህም የተነሳ ጨለማን አስወግዶ ብርሃንን የገለጠ ቀዳሚ የምድረ ሐበሻ ታላቅ ሐዋርያ ነው። የቀናች ሃይማኖትን በማስተማር ጨለማውን ብርሃን በማድረጉ “ብርሃን ገላጭ ሰላማ” ተብሏል። የሓምሌ ወር ስንክሳር። አባታችን አቡነ ሰላማ በኢትዮጵያና ኤርትራ በመላው ምድረ ሓበሻ በኪደተ እግሩ ተመላለሶ ወንጌል እንዳስተማረና ስፍር ቁጥር የሌላቸው ድውያንን ፈውሶ ሙታንን እንዳስነሳ ገድሉ ያስረዳናል። በተለያዩ ባዕድ አምልኮ ያመልክ የነበረ ሕዝብም በጣፋጭ ስብከቱ እግዚአብሔርን ወደ ማመን መልሶታል ። በጸሎቱ አጋንንትን ጠራርጎ ከአገራችን በማስወጣት ሰላም የሰጠን የሰላም አባት ነው። ˝ሰላማ˝ ማለት ˝ሰውና እግዚአብሔርን የሚያስታርቅ˝ ማለት ነው። ወዳጄ ሆይ! አባታችን አቡነ ሰላማ ከሳቴ ብርሃን በ 350 ዓ.ም ክርስትና የኢትዮጵያ ብሔራዊ ሃይማኖት ሆኖ እንዲታወጅ አድርጓል። ˝አቡነ ̋ /አባታችን/ የሚለውን ማዕረግ ለመጀመሪያ የተሰጠው ለርሱ ነው። ጻድቁ አባታችን በዕድሜም በጸጋም ትልቅ አባት በመሆኑ ከኋላው ለመጡት ብዙዎች ቅዱሳን መምህራቸውና አባታቸው ነው። ለዚህም ነው አባታችን ቅዱስ ያሬድ “ዝንቱ ብእሲ መምህርነ ዘተፈነወ ውስተ ምድርነ ይከሰተ ብርሃነ” በማለት አመስግኖታል። ብርሃንን ለመግለጥ ወደ አገራችን የተላከ መምህራችን ማለቱ ነው። ወዳጄ ሆይ! በልጅነታቸው የመጡት አባታችን አቡነ ሰላማ ከሳቴ ብርሃን የአገራችን ፍቅር አስገድዷቸው እስከ ዕለተ ዕረፍታቸው በአገራችን የኖሩ ሲሆን በእነዚህ ጊዜያቶች ውስጥ ከሰሯቸው የተለያዩ ድንቅ ሥራዎች ውስጥ በጥቂቱ እንደሚከተለው ይሆናል። - ወንጌል የሚያስተምሩ፣ የሚያጠምቁና የሚያቆርቡ ካህናትና ዲያቆናት ሾመዋል። - ለምእመናን መካሪ የንስሐ አባት እንዲኖራቸው አድርገዋል። - ከአብርሃ ወአጽብሃ ጋር በመሆን አብያተ ክርስቲያን አንጸዋል። - ቅዱሳት መጻሕፍት ከሱርስት፣ ከዕብራይስጥና ከግሪክ ወደ ግእዝ ቋንቋ እንዲተረጎሙ አድርገዋል። - የሳባውያን ፊደል አቀማመጥ በማስተካከል ከግራ ወደ ቀኝ የመጻፍንና የማንበብን ዘዴ በማስተማር ብዙ ውለታ የዋሉ ታላቅ አባት ናቸው። የኢትዮጵያ ሰዎች ኢትዮጵያ በ19ኛው ክፍለ ዘመን
50223
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%93%E1%88%A9%E1%88%82%E1%89%B6
ናሩሂቶ
ናሩሂቶ (፣ ይጠራ []፤ የተወለደው የካቲት 23 ቀን 1960) የጃፓን ንጉሠ ነገሥት ነው። በሜይ 1 2019 የሪዋ ዘመን በመጀመር የአባቱ አኪሂቶ ከስልጣን መውረድን ተከትሎ ወደ ክሪሸንተምም ዙፋን ተቀላቀለ። በጃፓን ባህላዊ የሥርዓት ሥርዓት መሠረት 126ኛው ንጉሥ ነው። ናሩሂቶ በቶኪዮ የተወለደችው የአኪሂቶ እና የሚቺኮ የበኩር ልጅ ሲሆን የዚያን ጊዜ ዘውድ ልዑል እና የጃፓን ልዕልት ነው። እ.ኤ.አ. ጥር 7 ቀን 1989 የአፄ ሸዋን ሞት ተከትሎ አባቱ ንጉሠ ነገሥት ሆነው በተሾሙበት ወቅት አልጋ ወራሽ ሆነ እና በ 1991 ዘውድ ልዑል ሆነው መዋዕለ ንዋያቸውን ሰጡ ። በቶኪዮ የጋኩሹይን ትምህርት ቤቶች ገብተው ትምህርታቸውን በጋኩሹን ዩኒቨርሲቲ እና እንግሊዘኛን በሜርተን ተምረዋል። ኮሌጅ, ኦክስፎርድ. እ.ኤ.አ. በ 1993 የሃርቫርድ ምሩቅ እና ዲፕሎማት ማሳኮ ኦዋዳን አገባ ፣ ከእርሷ ጋር አንዲት ሴት ልጅ አላት፣ አይኮ ፣ ልዕልት ቶሺ (እ.ኤ.አ. የተወለደ 2001)። በተፈረደባቸው የጦር ወንጀለኞች ላይ የአያቱን እና የአባቱን ቦይኮት በመቀጠል የያሱኩኒ መቅደስን ጎብኝቶ አያውቅም። ቦይኮቱ የተጀመረው እ.ኤ.አ. በ1975 ነው። ናሩሂቶ በውሃ ፖሊሲ እና በውሃ ጥበቃ ላይ ፍላጎት አለው እና ቫዮላን መጫወት ይወዳል። እሱ የ2020 የበጋ ኦሎምፒክ እና የ2020 የበጋ ፓራሊምፒክ የክብር ፕሬዝዳንት ሲሆን የአለም የስካውት እንቅስቃሴ ድርጅት ደጋፊ ነው። ንጉሠ ነገሥት ከመሆናቸው በፊት በአጠቃላይ በጃፓን ፕሬስ ውስጥ በተሰየመው ስም እና የልዑል ማዕረግ ይጠቀሳሉ. ዙፋኑን ሲረከብ፣ በስሙ አልተጠራም፣ ይልቁንም “ግርማዊ ንጉሠ ነገሥቱ” ተብሎ ይጠራል፣ እሱም “ግርማዊነቱ” (፣ ሄካ) ተብሎ ሊጠራ ይችላል። . በጽሑፍ፣ ንጉሠ ነገሥቱ በመደበኛነት “የሚገዛው ንጉሠ ነገሥት” (፣ ኪንጆ ቴኖ) ተብሎም ይጠራል። የናሩሂቶ የግዛት ዘመን “ሪኢዋ” () የሚል ስም አለው።እና እንደ ልማዱ እሱ ከሞተ በኋላ በካቢኔ ትእዛዝ ንጉሠ ነገሥት ሬይዋ (፣ ሬይዋ ቴኖ፣ “ከሞት በኋላ ያለው ስም ይመልከቱ”) ይባላል። በእሱ ምትክ የሚቀጥለው ዘመን ስም ከሞተ በኋላ ወይም ከመውረዱ በፊት ይቋቋማል የመጀመሪያ ህይወት ናሩሂቶ በየካቲት 23 ቀን 1960 ከቀኑ 4፡15 ላይ ተወለደ። በቶኪዮ ኢምፔሪያል ቤተ መንግሥት ኢምፔሪያል ቤተሰብ ኤጀንሲ ሆስፒታል ውስጥ። እንደ ልዑል በኋላ፣ “የተወለድኩት በበረንዳ ውስጥ ባለው ጎተራ ውስጥ ነው። ወላጆቹ አኪሂቶ እና ሚቺኮ ያኔ የጃፓን ዘውድ ልዑል እና ዘውድ ልዕልት ሲሆኑ የአባታቸው አያት ሂሮሂቶ በንጉሠ ነገሥትነት ነገሠ። ሮይተርስ እንደዘገበው የናሩሂቶ ቅድመ አያት እቴጌ ኮጁን ምራቷን እና የልጅ ልጆቿን በ1960ዎቹ ሚቺኮ ለልጇ ተስማሚ አይደለችም በማለት ያለማቋረጥ በመክሰስ ምራቷን እና የልጅ ልጆቿን ለመንፈስ ጭንቀት እንዳዳኗቸው ሮይተርስ ዘግቧል። የናሩሂቶ የልጅነት ጊዜ ደስተኛ እንደነበረ ተዘግቧል፣ እና እንደ ተራራ መውጣት፣ መጋለብ እና ቫዮሊን መማር ባሉ እንቅስቃሴዎች ይደሰት ነበር። ከንጉሣዊው ቻምበርሊን ልጆች ጋር ተጫውቷል እና በማዕከላዊ ሊግ ውስጥ የዮሚዩሪ ጃይንቶች ደጋፊ ነበር ፣ የእሱ ተወዳጅ ተጫዋች ቁጥር 3 ፣ በኋላ የቡድን አስተዳዳሪ ፣ ሺጊዮ ናጋሺማ። አንድ ቀን ናሩሂቶ በታሪክ የመጀመሪያ ዲግሪውን እና ሁለተኛ ዲግሪውን የሚያቀርበውን የትራንስፖርት ታሪክ ቀልብ የሳበው የጥንታዊ መንገድ ፍርስራሽ በቤተ መንግስት ቅጥር ግቢ ውስጥ አገኘ። በኋላ ላይ "ከልጅነቴ ጀምሮ ለመንገድ ከፍተኛ ፍላጎት ነበረኝ. በመንገድ ላይ ወደማይታወቀው ዓለም መሄድ ትችላለህ. በነፃነት ለመውጣት ጥቂት እድሎች ባለኝ ህይወት እየመራሁ ስለነበርኩ, መንገዶች ለመንገዱ ውድ ድልድይ ናቸው. ያልታወቀ ዓለም ፣ ለመናገር። እ.ኤ.አ. ነሐሴ 1974 ልዑሉ 14 ዓመት ሲሆነው ወደ ሜልቦርን፣ አውስትራሊያ ለመኖሪያ ተላከ። የናሩሂቶ አባት፣ ያኔ የዘውድ ልዑል አኪሂቶ፣ ከዓመት በፊት በነበረው ጉዞ በዚያ ጥሩ ተሞክሮ ነበረው፣ እና ልጁም እንዲሄድ አበረታተው። ከነጋዴው ኮሊን ሃርፐር ቤተሰብ ጋር ቆየ። ከአስተናጋጁ ወንድሞቹ ጋር ተግባብቶ በፖይንት ሎንስዴል ዙሪያ እየጋለበ፣ ቫዮሊን እና ቴኒስ በመጫወት እና ኡሉሩ ላይ አንድ ላይ ወጣ። አንድ ጊዜ በገዥው ጄኔራል ሰር ጆን ኬር በተዘጋጀው በመንግስት ቤት በተዘጋጀው የመንግስት እራት ላይ ለታላላቅ ሰዎች ቫዮሊን ተጫውቷል። ናሩሂቶ የአራት ዓመት ልጅ እያለ ብዙ የጃፓን ልሂቃን ቤተሰቦች እና ናሪኪን (የኖውቪክ ሀብት) ልጆቻቸውን በሚልኩበት በታዋቂው የጋኩሹይን ትምህርት ቤት ተመዘገበ። በከፍተኛ ደረጃ ናሩሂቶ የጂኦግራፊ ክለብን ተቀላቀለ። ናሩሂቶ በማርች 1982 ከጋኩሹን ዩኒቨርሲቲ በታሪክ በፊደል ባችለር ዲግሪ ተመርቋል። እ.ኤ.አ. በጁላይ 1983 ናሩሂቶ በዩናይትድ ኪንግደም ሜርተን ኮሌጅ ኦክስፎርድ ዩኒቨርሲቲ ከመግባቱ በፊት የሶስት ወር የጠነከረ የእንግሊዘኛ ኮርስ ወሰደ እና እስከ 1986 ተምሯል። ቴምዝ በ18ኛው ክፍለ ዘመን እስከ 1989 ዓ.ም. በኋላ እነዚህን አመታት ዘ ቴምስ እና እኔ - በኦክስፎርድ የሁለት አመት ማስታወሻ በተባለው መጽሃፉ ላይ በድጋሚ ጎበኘ። ትራውት ኢንን ጨምሮ 21 ያህል ታሪካዊ መጠጥ ቤቶችን ጎብኝቷል። ናሩሂቶ የጃፓን ሶሳይቲ እና የድራማ ማህበረሰብን ተቀላቀለ እና የካራቴ እና የጁዶ ክለቦች የክብር ፕሬዝዳንት ሆነ። ኢንተር-ኮሌጅ ቴኒስ ተጫውቷል፣ በሜርተን ቡድን ውስጥ ቁጥር ሶስትን ከስድስት ውስጥ ዘርግቷል፣ እና የጎልፍ ትምህርቶችን ከፕሮፌሽናል ወሰደ። በሜርተን ባሳለፈው ሶስት አመታትም በዩናይትድ ኪንግደም ውስጥ በሶስቱ የምርታማነት ሀገራት ከፍተኛውን ከፍታ ላይ ወጥቷል፡ የስኮትላንድ ቤን ኔቪስ፣ የዌልስ ስኖውደን እና ስካፌል ፓይክ በእንግሊዝ። በኦክስፎርድ በነበረበት ጊዜ ናሩሂቶ በመላው አውሮፓ ለመጎብኘት እና የብሪታንያ ንጉሣዊ ቤተሰብን ጨምሮ አብዛኛው ንጉሣዊ ሥልጣኑን ማግኘት ችሏል። የዩናይትድ ኪንግደም ንጉሣዊ ቤተሰብ አባላት በአንጻራዊ ሁኔታ ዘና ያለ ምግባር አስደንቆታል፡- “ንግሥት ኤልሳቤጥ ዳግማዊ፣ በመገረም አስተውላ፣ የራሷን ሻይ አፍስሳ እና ሳንድዊች አቀረበች። ከሊችተንስታይን ልዑል ሃንስ-አዳም 2ኛ ጋር በበረዶ መንሸራተቻ ሄዷል፣ በሜዲትራኒያን ባህር ውስጥ በማሎርካ ከስፔኑ ንጉስ ጁዋን ካርሎስ 1ኛ ጋር እረፍት አድርጓል፣ እና ከኖርዌይ ልዑል ሃራልድ እና የዘውድ ልዕልት ሶንጃ እና የኔዘርላንድ ንግስት ቢአትሪክስ ጋር በመርከብ ተሳፍሯል። ናሩሂቶ ወደ ጃፓን ሲመለስ በጋኩሹዊን ዩኒቨርሲቲ በታሪክ ማስተር ኦፍ ሂውማኒቲስ ዲግሪ አግኝቶ በ1988 በተሳካ ሁኔታ ዲግሪውን አግኝቷል። የግል ሕይወት ጋብቻ እና ቤተሰብ ናሩሂቶ በህዳር 1986 በቶኪዮ ዩኒቨርሲቲ ስታጠና ከማሳኮ ኦዋዳ (በውጭ ጉዳይ ሚኒስቴር ውስጥ የሚሰሩ ሰራተኞች) ከስፔን ኢንፋንታ ኢሌና ሻይ ጋር ተገናኘች። ልዑሉ ወዲያውኑ በእሷ ተማረከ እና በሚቀጥሉት ጥቂት ሳምንታት ውስጥ ብዙ ጊዜ እንዲገናኙ አመቻችቶላቸዋል። በዚህ ምክንያት በ1987 ዓ.ም. የንጉሠ ነገሥቱ ቤተሰብ ኤጀንሲ ማሳኮ ኦዋዳን ባይቀበልም፣ እና ለቀጣዮቹ ሁለት ዓመታት በቦሊኦል ኮሌጅ ኦክስፎርድ ብትማርም፣ ናሩሂቶ የማሳኮ ፍላጎት አላት። ጃንዋሪ 19 ቀን 1993 የኢምፔሪያል ቤተ መንግስት መቀላቀላቸውን ከማስታወቁ በፊት ሶስት ጊዜ ሀሳብ አቀረበላት። ሰርጉ የተፈፀመው ሰኔ 9 ቀን በተመሳሳይ አመት በቶኪዮ ኢምፔሪያል ሺንቶ አዳራሽ ከ 800 ተጋባዥ እንግዶች በፊት ሲሆን ይህም በርካታ የአውሮፓ መንግስታት እና የንጉሳውያን መሪዎችን ጨምሮ።በትዳራቸው ጊዜ የናሩሂቶ አባት ዙፋን ላይ ስለወጣ ናሩሂቶ በየካቲት 23 ቀን 1991 ልዑል ሂሮ ( ፣ ሂሮ-ኖ-ሚያ) በሚል ማዕረግ እንደ ዘውድ ልዑል ተሰጥቷል። የማሳኮ የመጀመሪያ እርግዝና በታኅሣሥ 1999 ታወጀ፣ ነገር ግን ፅንስ አስወገደች። ንጉሠ ነገሥት ናሩሂቶ እና እቴጌ ማሳኮ አንዲት ሴት ልጅ አሏቸው አይኮ፣ ልዕልት ቶሺ ፣ ታኅሣሥ 1 ቀን 2001 በቶኪዮ ኢምፔሪያል ቤተ መንግሥት በሚገኘው ኢምፔሪያል ቤተሰብ ኤጀንሲ ሆስፒታል ተወለዱ። የትርፍ ጊዜ ማሳለፊያዎች እና ፍላጎቶች ናሩሂቶ በውሃ ፖሊሲ እና በውሃ ጥበቃ ላይ ፍላጎት አለው. በመጋቢት 2003 የሶስተኛው አለም የውሃ ፎረም የክብር ፕሬዝዳንት በመሆን በፎረሙ የመክፈቻ ስነ ስርዓት ላይ "የኪዮቶ እና የአካባቢ ክልሎችን የሚያገናኝ ውሀዎች" በሚል ርዕስ ንግግር አድርገዋል። እ.ኤ.አ. በመጋቢት 2006 ሜክሲኮን ጎብኝተው በአራተኛው የዓለም የውሃ ፎረም “ኢዶ እና የውሃ ትራንስፖርት” የመክፈቻ ሥነ-ሥርዓት ላይ የመክፈቻ ንግግር አድርገዋል። እና በታህሳስ 2007 የመጀመሪያው የእስያ-ፓሲፊክ የውሃ ስብሰባ የመክፈቻ ሥነ-ሥርዓት ላይ "ሰዎች እና ውሃ: ከጃፓን ወደ እስያ-ፓሲፊክ ክልል" ንግግር አቅርበዋል. ናሩሂቶ ቫዮላን ይጫወታል፣ ከቫዮሊን በመቀየሩ የኋለኛው "በጣም ብዙ መሪ፣ በጣም ታዋቂ" ለሙዚቃ እና ለግል ምርጫው ተስማሚ ነው ብሎ ስላሰበ። በትርፍ ሰዓቱ መሮጥ፣ የእግር ጉዞ ማድረግ እና ተራራ መውጣት ያስደስተዋል። የጃፓን ልዑል የዘውዱ ልዑል የ1998 የክረምት ኦሎምፒክ እና የ1998 የክረምት ፓራሊምፒክ ደጋፊ ነበር። ልዑሉ የዓለም የስካውት ንቅናቄ ደጋፊ ናቸው እና በ 2006 በጃፓን የስካውት ማህበር በተዘጋጀው የጃፓን ብሄራዊ ጃምቦሬ በ 14 ኛው ኒፖን ጃምቦሬ ተገኝተዋል ። ዘውዱ ልዑል ከ1994 ጀምሮ የጃፓን ቀይ መስቀል ማህበር የክብር ምክትል ፕሬዝዳንት ሆነው አገልግለዋል። እ.ኤ.አ. በ2012 ለሁለት ሳምንታት ናሩሂቶ የአባቱን ሃላፊነት በጊዜያዊነት በመምራት ንጉሰ ነገስቱ ገብተው ከልብ ቀዶ ጥገና ሲያገግሙ ነበር። የናሩሂቶ ልደት በሺዙካ እና ያማናሺ አውራጃዎች ለተራራው ፍቅር ስለነበረው "" ተብሎ ተሰይሟል። የጃፓን ንጉሠ ነገሥት እ.ኤ.አ. ታኅሣሥ 1 ቀን 2017 መንግሥት የናሩሂቶ አባት አፄ አኪሂቶ በ30 ኤፕሪል 2019 ከስልጣን እንደሚነሱ እና ናሩሂቶ ከግንቦት 1 ቀን 2019 ጀምሮ የጃፓን 126ኛው ንጉሠ ነገሥት እንደሚሆን አስታውቋል። ሚያዝያ 30 ቀን ከሰዓት በኋላ የስልጣን መልቀቂያ ሥነ ሥርዓትን ተከትሎ፣ አኪሂቶ የግዛት ዘመን እና የሃይሴይ ዘመን እስከ ቀኑ መጨረሻ ድረስ ቀጠለ። ከዚያም ናሩሂቶ በሜይ 1 መጀመሪያ ላይ በንጉሠ ነገሥትነት ተተካ፣ የሪዋን ዘመን አስገኘ። ሽግግሩ የተካሄደው እኩለ ሌሊት ላይ ነው። የናሩሂቶ የንጉሠ ነገሥት ቦታ በሜይ 1 ጥዋት ላይ በተካሄደ ሥነ ሥርዓት ላይ መደበኛ ነበር ። በንጉሠ ነገሥትነቱ የመጀመሪያ መግለጫው ፣ አባታቸው የተከተሉትን አካሄድ በጥልቀት ለማሰላሰል እና ሕገ መንግሥታዊ ኃላፊነታቸውን ለመወጣት ቃል ገብተዋል "የጃፓን የሀገር እና የህዝብ አንድነት ምልክት" ናቸው ። በህገ መንግስቱ አንቀፅ 4 ስር የናሩሂቶ ሚና ሙሉ በሙሉ ስነ-ስርዓት እና ተወካይ ተብሎ ይገለጻል, ከመንግስት ጋር የተገናኘ ምንም ስልጣን የለም; የፖለቲካ መግለጫ እንዳይሰጥ ተከልክሏል። የእሱ ሚና በሕገ መንግሥቱ በተደነገገው መሠረት የክልል ሥራዎችን በመፈጸም ላይ ብቻ የተገደበ ነው, ከዚያም በሕገ መንግሥቱ መስፈርቶች እና በካቢኔው አስገዳጅ ምክሮች የተገደበ ነው. ለምሳሌ ጠቅላይ ሚኒስትሩን በይፋ ሲሾም በብሔራዊ አመጋገብ የሚሾመውን ሰው መሾም ይጠበቅበታል። የናሩሂቶ የንግሥና ሥነ ሥርዓት የተካሄደው በ22 ኦክቶበር 2019 ነበር፣ እሱም በትክክል በጥንታዊ የአዋጅ ሥነ ሥርዓት ላይ በተቀመጠበት። በጁላይ 23 2021 ናሩሂቶ አያቱ ሂሮሂቶ በ1964 እንዳደረጉት ሁሉ በ2020 የበጋ ኦሊምፒክ (በመጀመሪያ በ2020 ሊደረግ የታቀደው፣ በኮቪድ-19 ወረርሽኝ የተራዘመ) በቶኪዮ ከፈተ። –የክሪሸንተሙም ከፍተኛ ትዕዛዝ አንገትጌ (ግንቦት 1 ቀን 2019) – የ የበላይ ትዕዛዝ ግራንድ ኮርዶን (የካቲት 23 ቀን 1980) – የጳውሎውኒያ አበቦች ትዕዛዝ ግራንድ ኮርዶን (ግንቦት 1 ቀን 2019) – የባህል ቅደም ተከተል (ግንቦት 1 ቀን 2019) – ወርቃማው ፋዘር ሽልማት የጃፓን ሰዎች
9724
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%88%9D%E1%88%8D%E1%8A%AE
አምልኮ
አምልኮ ወይም አምልኮት የሚለው ቃል "መለክ" ማለትም "መገዛት" ከሚል የግዕዝ ቃል የሚመነጭ ሲሆን በሙሉ ሁለንተና የሚቀርብ ልመና፣ ስእለት፣ ማጎብደድ፣ መተናነስ፣ ስግደት፣ መገዛት ፣ አገልግሎት ማለት ነው። መለኮት በባሕርይ የበላይና ገዢነትን ስለሚያመለክት ለሰውና ለፍጡር አይሆንም። ዕብራውያን /ኤል/ ወይም /ኤሎሃ/ የሚሉትን አረቦች /ኢላህ/ ይላሉ። ሁሉም የመለኮት ሥልጣን ያሳያል። በዚህ መልክ ከሄድን ከፈጣሪ ውጪ የማምክ ተግባር የጣዖት አምልኮ ይባላል። «አምልኮ» የሚለው ቃል በእብራይስጥ /አባድ/ ሲሆን በግሪክ ደግሞ /ላትሬኦ/ ነው፤ ይህም ለአንዱ አምላክ ብቻ በሙሉ ሁለንተና የሚቀርብ ልመና፣ ስእለት፣ ማጎብደድ፣ መተናነስ፣ ስግደት፣ መገዛት ፣ አገልግሎት ነው፤ ይህም አምልኮ ለአንድ አምላክ ብቻ እንደሚገባ የመለኮታዊ ትምህርት ቅሪት ባለበት ባይብል ላይ ሰፍሯል፦ ዘዳግም 6፥13 አምላክህን ያህዌህን ፍራ እርሱንም #አምልክ በስሙም ማል። ዘዳግም 10፥20 አምላክህን ያህዌህን ፍራ፥ እርሱንም #አምልክ ከእርሱም ተጣበቅ፥ በስሙም ማል። ዘዳግም 13፥4 አምላካችሁን ያህዌህን ተከተሉ፥ እርሱንም ፍሩ፥ ትእዛዙንም ጠብቁ፥ ቃሉንም ስሙ፥ እርሱንም ፥ ከእርሱም ጋር ተጣበቁ። ኢያሱ 24፥14 አሁንም ያህዌህን ፍሩ፥ በፍጹምም በእውነተኛም ልብ #አምልኩት አባቶቻችሁም በወንዝ ማዶ በግብፅም ውስጥ ያመለኩአቸውን አማልክት ከእናንተ አርቁ፥ ያህዌህንም አምልኩ ። ሳሙኤል ቀዳማዊ 12፥20 ሳሙኤልም ሕዝቡን አለ። አትፍሩ በእውነት ይህን ክፋት ሁሉ አደረጋችሁ ነገር ግን ያህዌህን በፍጹም ልባችሁ #አምልኩት እንጂ ያህዌህን ከመከተል ፈቀቅ አትበሉ። ሳሙኤል ቀዳማዊ 7፥3 ሳሙኤልም የእስራኤልን ቤት ሁሉ። በሙሉ ልባችሁ ወደ ያህዌህ ከተመለሳችሁ እንግዶችን አማልክትና አስታሮትን ከመካከላችሁ አርቁ፥ ልባችሁንም ወደ ያህዌህ አቅኑ፥ እርሱንም ብቻ #አምልኩ … ብሎ ተናገራቸው። ማቴዎስ 4፥10 ያን ጊዜ ኢየሱስ፦ ሂድ፥ አንተ ሰይጣን ለጌታህ ለአምላክህ ስገድ እርሱንም ብቻ #አምልክ ተብሎ ተጽፎአልና አለው። ልብ አድርግ አንድ ማንነት ብቻ ያለው አንድ አምላክ መሆኑን ለማመልከት «እርሱን» ብቻ አምልክ በሚል በገላጭ () የተጠፈነገ ነጠላ ተውላጠ ስም እንጂ «እነርሱ» የሚል የለም፤ ታዲያ ሶስት ማንነቶች ያሉባቸውን ምስልና ሃውልት አበይት በሚባሉት በኦርቶዶክስ፣ በካቶሊክ እና በአንግሊካን አብያተ-ክርስቲያናት ለምን ይሰገዳል፣ እጣን ይጨሳት፣ ይሸረገዳል፣ ይጎባደዳል? ይህ የጣኦት አምልኮ ካልሆነ ምን እንበለው? ወገኖቻችን፦ “ለስእልና ለሃውልት የአምልኮ ስግደት ሳይሆን የፀጋ ስግደት ነው የምናደርሰው” ይላሉ፤ እርግጥ ነው የአክብሮት ስግደት ባይብል ላይ ለመላእክትና ለሰዎች አይተናል፤ ግን የት ቦታ ነው ለማይሰማና ለማይለማ ምስልና ሃውልት ስገዱ የተባለው? ከዚያ ይልቅ የተቀረጸውንም ምስል ለአንተ አታድርግ፤ አትስገድላቸው፥ አታምልካቸውምም ተብሏል፦ ዘጸአት 20፥4 በላይ በሰማይ ካለው፥ በታችም በምድር ካለው፥ ከምድርም በታች በውኃ ካለው ነገር የማናቸውንም ምሳሌ፥ የተቀረጸውንም ምስል ለአንተ አታድርግ፤ #አትስገድላቸው፥ #አታምልካቸውምም፤ የሚገርመ የአገራችን ሰዎች እንዲህ ይፀልያሉ፦ “ዓለምን ለማዳን ሲል ኢየሱስ ክርስቶስ “ለ”ተሰቀለበት [[መስቀል]ም እስገዳለው” የዘወትር ጸሎት «መስቀል» እንጨት፣ ብር፣ ወርቅ ወይም ብረት አይደለምን? ይህንን ቀርፆ ለእርሱ መስገድ የጣኦት ክፍል አይደለምን? ሥላሴን በጀሶ ቀርፆ ወደ እነርሱ አምላኬ እያሉ መለማመን ባእድ አምልኮ አይደለምን? ኢሳይያስ 44፥17 #የቀረውንም #እንጨት አምላክ አድርጎ ምስል ይቀርጽበታል፤ በፊቱም ተጐንብሶ #ይሰግዳል ወደ እርሱም #እየጸለየ፦ አምላኬ ነህና አድነኝ ይላል። ኢሳይያስ 45፥20 እናንተ ከአሕዛብ ወገን ሆናችሁ ያመለጣችሁ፥ ተሰብስባችሁ ኑ በአንድነትም ቅረቡ፤ #የተቀረጸውን #የምስላቸውን #እንጨት የሚሸከሙና ያድን ዘንድ ወደማይችል አምላክ #የሚጸልዩ እውቀት የላቸውም። ኤርምያስ 10፥2-5 ያህዌህ እንዲህ ይላል፦ “የአሕዛብን መንገድ አትማሩ ከሰማይ ምልክትም አትፍሩ፤ አሕዛብ ይፈሩታልና። “የአሕዛብ ልማድ” ከንቱ ነውና፤ ዛፍ ከዱር ይቈረጣል፥ በሠራተኛም እጅ በመጥረቢያ ይሠራል። በብርና በወርቅ ያስጌጡታል፥ እንዳይናወጥም በችንካርና በመዶሻ ይቸነክሩታል። እንደ #ተቀረጸ ዓምድ ናቸው እነርሱም አይናገሩም፤ መራመድም አይቻላቸውማን ይሸከሙአቸዋል። ክፉ መሥራትም አይቻላቸውምና፥ ደግምም መልካም ይሠሩ ዘንድ አይችሉምና አትፍሩአቸው። የሥላሴ፣ የመላእክት፣ የቅዱሳን ምስልና ሃውልት ክፉ መሥራትም አይቻላቸውም፤ ደግምም መልካም ይሠሩ ዘንድ አይችሉም፤ ካልቻሉ ለምን ይሰገድላቸዋል? ይህ የእኛ የሙስሊሞች ጥያቄአችን ብቻ ነው እንጂ ነቀፌታ ወይም መዘርጠጥ አይደለም፤ አላህ ከእርሱ ሌላ ሰዎች የሚያመልኩአቸውን ጣዖታት አትስደቡ ብሎናል፤ ምክንያቱም ድንበርን በማለፍ ያለእውቀት አላህን ይሰድባሉና፦ 6፥108 እነዚያንም ከአላህ ሌላ “የሚጠሩዋቸውን” َ ጣዖታት አትስደቡ፤ ድንበርን በማለፍ ያለእውቀት አላህን ይሰድባሉና። “ዒባዳ” የሚለው ቃል “ዓበደ َ “አመለከ” ከሚል ግስ የተገኘ ሲሆን “አምልኮ” ማለት ነው፤ አምልኮ የሚገባው አንዱ አምላክ አላህ ብቻ ነው፤ መልእክተኞችም የተላኩበት ጭብጥ ይህ ነው፦ 16:36 በየሕዝቡም ሁሉ ውስጥ “አላህን #አምልኩ ፤ ጣዖትንም ራቁ” በማለት መልክተኛን በእርግጥ ልከናል፤ 21:25 ከአንተ በፊትም፣ እነሆ “ከእኔ ሌላ አምላክ የለምና #አምልኩኝ ِ ” በማለት ወደ እርሱ የምናወርድለት ቢሆን እንጅ ከመልክተኛ አንድንም አልላክንም። ለናሙና ያክል እነዚህ መልእክተኞች፦ 23:23 ኑሕንም ወደ ሕዝቦቹ በእርግጥ ላክነው፡፡ ወዲያውም «ሕዝቦቼ ሆይ! አላህን #አምልኩ ፡፡ ከእርሱ ሌላ ምንም አምላክ የላችሁም፡፡ አትጠነቀቁምን» አላቸው፡፡ 11:50 ወደ ዓድም ወንድማቸውን ሁድን ላክን አላቸው ፦ ወገኖቼ ሆይ አላህን #አምልኩ ከእርሱ ሌላ ምንም አምላክ የላችሁም፤ እናንተም ቀጣፊዎች እንጂ ሌላ አይደላችሁም። 7:73 ወደ ሠሙድም ወንድማቸውን ሷሊህን ላክን፤ አላቸው ፦ ወገኖቼ ሆይ! አላህን #አምልኩ ፤ ከርሱ ሌላ ለናንተ ምንም አምላክ የላችሁም፤ 29:16 ኢብራሂምንም ለሕዝቦቹ ባለ ጊዜ አስታውስ፦ አላህን #አምልኩ ፤ ፍሩትም፤ ይሃችሁ የታውቁ ብትሆኑ ለናንተ በላጭ ነው። 11:84 ወደ መድየንም ወንድማችውን ሹዐይብን፣ ላክን፤ አላቸው ሕዝቦቼ ሆይ! አላህን #አምልኩ ፤ ከርሱ ሌላ ለናንተ አምላክ የላችሁም፤ 2:83 የእስራኤል ልጆችንም ጥብቅ ኪዳን አላህን እንጂ ሌላን #አታምልኩ ፤ … በማለት በያዝንባቸው ጊዜ አስታውሱ፡፡ 5:72 አልመሲሕም አለ፦ የእስራኤል ልጆች ሆይ! ጌታዬንና ጌታችሁን አላህን #አምልኩ” ፤ 11:2 እንዲህ #በላቸው ፦ አላህን እንጂ ሌላን #አታምልኩ ፤ እኔ ለእናንተ ከእርሱ የተላክሁ አስስጠንቂ እና አብሳሪ ነኝ። ቁርአን ሲሶው የሚናገረው ስለ ኢባዳ ነው፣ ይህ የቁርአን አንድ ሶስተኛው የአምልኮ ጭብጥ በቀድሞዎቹ መጻሐፍት ውስጥ የተወሳ ነው፣ ለቀድሞቹ ነቢያት የመጣው የተውሂድ ትምህርት ነው በቁርአን ውስጥ የመጣው፣ በፊት ለነበሩት መልክተኞች የተባለው “አምልኩኝ” ሲሆን በነብያችን የተባለው ይህ ነው፤ ይህ ለእሳቸው እና ከእሳቸው በፊት የነበረው የተውሒድ መገሰጫ ነው፦ 26:196 እርሱም ቁርኣን በቀድሞዎቹ መጻሐፍት ውስጥ “የተወሳ” ነው፡፡ 23:68 የቁርኣንን ንግግሩንም አያስተነትኑምን ወይስ ለመጀመሪያዎቹ አባቶቻቸው ያልመጣ ነገር መጣባቸውን? 41:43 ከአንተ በፊት ለነበሩት መልክተኞች የተባለው “ቢጤ” እንጅ ለአንተ ሌላ አይባልም፤ 21:24 ይልቁንም ከእርሱ ሌላ አማልክት ያዙን? አስረጃችሁን አምጡ፤ *ይህ እኔ ዘንድ ያለው መገሠጫ፣ ከኔ በፊትም የነበረው መገሠጫ ነው* በላቸው። በእውነቱ አብዛኞቻቸው እውነቱን አያውቁም፤ ስለዚህ እነርሱ እንቢተኞች ናቸው َ ። በቀድሞዎቹ መጻሐፍት ውስጥ ፈጣሪ “ከእኔ ሌላ አምላክ የለምና አምልኩኝ” ብሎ የተናገረ አምላክ ዛሬም በዘመናች እኔን ብቻ አምልኩ ብሎ በተከበረው ቃሉ ይናገራል፦ 29:56 እላንተ ያመናችሁ ባሮቼ ሆይ! ምድሬ በእርግጥ ሰፊ ናት፤ ብትቸገሩ ተሰደዱ፤ እኔንም ብቻ #አምልኩኝ ِ ። 24:55 በእኔ ምንንም የማያጋሩ ሆነው #ያመልኩኛል ፤ ከዚያም በኋላ የካደ ሰው እነዚያ እነርሱ አመጠኞች ናቸው። 51:56 ጋኔንንና ሰውን #ሊያመልኩኝ ِ እንጅ ለሌላ አልፈጠርኳቸውም። 21:92 ይህች ሕግጋት አንዲት መንገድ ስትኾን በእርግጥ ሃይማኖታችሁ ናት፤ እኔም ጌታችሁ ነኝና #አምልኩኝ ِ ። 6:102 ይህ ጌታችሁ አላህ ነው፡፡ ከእርሱ በቀር አምላክ የለም፡፡ ነገርን ሁሉ ፈጣሪ ነው፡፡ ስለዚህ #አምልኩት ُ ፡፡ እርሱም በነገሩ ሁሉ ላይ ተጠባባቂ ነው፡፡
9698
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B3%E1%88%AA%E1%8A%AB%E1%8B%8A%20%E1%8A%A0%E1%89%86%E1%8C%A3%E1%8C%A0%E1%88%AD%20%E1%89%A0%E1%8B%A8%E1%8A%AD%E1%8D%8D%E1%88%88%E1%8B%98%E1%88%98%E1%8A%91
ታሪካዊ አቆጣጠር በየክፍለዘመኑ
ዓክልበ. - ዓመታት ከክርስቶስ ልደት በፊት፣ ማለት ከ1 ዓመተ ምኅረት (ወይም 9 እ.ኤ.አ.) በፊት ገ.፣ ግ. - ገደማ / ግድም - አመቱ ልክ ሳይሆን አካባቢው ነው። ከ1000 ዓክልበ. ወደ ቀድሞ እየሔደ፣ የአመቶቹ አቆጣጠር በልክ እርግጥኛ አይደሉምና የታሪክ ሊቃውንት ብዙ ጊዜ አይስማሙም። ዓመታት ከክርስቶስ ልደት በፊት ጥንታዊው ዘመን 3125 ግ. - የሴት ወገን ወደ ከንቲያመንቱ ልጆች ሄዶ ይከለሳሉ። 3104 ገደማ - የመንደሮቹ መኳያ ሰሌዳ በግብጽ ተሠራ፤ የጊንጥ ዱላ። የከንቲያመንቱ እና የሴት ወገኖች ክልሶች (ኦሪታውያን ወይም ደቂቃ ሔሩ) ተነሡ። 3101 ግ - ሜኒ (ሜኒስ ወይም ናርመር) መጀመርያ የመላው ግብጽ ፈርዖን ሆነ። 3089 ግ. ሜኒ (ናርመር) በውግያ ሞተ። ለ10 ወራት ግብጽ ያለ ንጉሥ ቆይቶ በመጨረሻ ከንቲያመንቱ-ሔሩ-ቴቲ እንደ ፈርዖን በጉባኤ ተመረጠ። ጽሕፈት ተለማ፤ ሰብአዊ መሥዋዕት ተጀመረ፤ ሊቃውንት ያልሆኑ ሰዎች ከግብጽ ወደ ምዕራብ፣ ደቡብና ምሥራቅ (ዮርዳኖስ) ሸሹ። 3080 ግ. - ጀር ኢቲ ነገሠ፤ ሰባአዊ መሥዋዕት ተስፋፋ፤ ደቂቃ ሔሩ በሴትጀት ሠፈር (የበኋላ ከነዓን) ላይ ዘመቱ። 3075 ግ. - ጀት ነገሠ። 3070 ግ - ደን ሰምቲ ነገሠ። የክልሶች ቁጥር ተጨመረ፤ ጭቆና በሴት ወገን ላይ ተደረገ። 3054 ግ. - መርባፐን ነገሠ። 3048 ግ. - ሰመርኅት ነገሠ፣ ሚኒስትሩ ሄኑካ ለደቂቃ ሔሩና ለሴት ወገን ምልክት አቀረበ። 3044 ግ. - ቃአ ነገሠ፤ 3037 ግ. - ሆተፕ ነገሠ፤ መጀመርያ በስሜን የሆነው የንጉሥ መቃብር። 3032 ግ. ነብሬ ነገሠ፤ የቅርጽ ምስል ሥራ ተጀመረ። 3029 ግ. - ኒነጨር ነገሠ፤ የላሞች ቁጠራ በየዓመቱ ተደረገ። 3014 ግ. - ሰነጅ ነገሠ፤ ከሔሩ ሃይማኖት ርቆ ስሙ በሰረኅ ሳይሆን አዲስ ምልክት ካርቱሽ ፈጠረ፤ ነፈርካሬ እና ነፈርካሶካር ግን ለትንሽ ዘመን በስሜን ግብጽ ነገሡ። 3007 ግ. - ሔሩ-ፔሬንመዓት ሰኅሚብ አዲስ የሰረኅ ስም ሴት-ፐሪብሰን አወጣ፣ በደቡብና ስሜን ግብጽ መካከል ብሔራዊ ጦርነት። 2996 ግ - ሔሩ-ኅሠኅም 2ቱን አገራት እንደገና አዋኅደ፣ ስሙም ሔሩ-ሴት-ኅሰኅምዊ ሆነ። ከዚህ ጀምሮ የንጉሥ ስም በካርቱሽ ሳይሆን በሰረኅ ብቻ ሆነ። 2987 ግ. - ነጨሪኸት (ጆሠር) በግብጽ ነገሠ። ዘመቻ በሲና አገር ላይ ተደረገ፣ ረኃብ ሆነ። መጀመርያው ሀረም መቃብር ተሠራ፤ በጸሐፈ ትዕዛዙ ኢሙጤስ (ኢምሆተፕ) ታቀደ። ኢሙጤስ የቀዶ ጥገና እና የመስኖ ሥራ አስተማረ። 2977 ግ. - ሳናኅት ነብኃ ነገሠ፤ ጉዞዎች ወደ ሲና ተቀጠሉ፣ ከዚህ ጀምሮ የንጉስ አርማ በካርቱሽና ሰረኅ አንድላይ ይታያሉ። 2975 ግ. - ሰኅምኅት ጆሰርቲ ነገሠ፤ ጉዞ ወደ ሲና ተድረገ፤ ሀረሙም በኢሙጤስ ታቀደ። 2973 ግ - ኅባ ነብካሬ ነገሠ። 2972 ግ. ነፈርካ ነገሠ፤ ካርቱሽ ብቻ ነበረው፤ የተያያዘ ጽሕፈት ተለማ። 2971 ግ - ሁኒሲት ነገሠ፤ ካርቱሽ ብቻ ነበረው። 2967 ግ. - ስነፈሩ ነገሰ፤ ሰረኅ በካርቱሽ አጠገብ ተመለሠ፤ ባህርን ሊሻገር የሚችል መርከብ ኃይል ነበረ፤ ዘመቻ በምዕራብና ደቡብ ጊረቤቶች ላይ ተደረጉ፤ 3 ሀረሞች ተሠሩና መዝገቦች ተሳኩባቸው። 2955 ግ. - ኁፉ ነገሠ፤ 1ኛው ታላቁ ሀረም ተሠራ። ዘመቻዎች ወደ ምሥራቅ፣ ምዕራብና ስሜን አገሮች ላይ አደረገ። 2938 ግ. - ረጀደፍ ነገሠ፤ እኅቱን አገባ 2927 ግ. - ኅፍሬ ነገሠ፤ እህቱን አገባ፤ 2ኛው ታላቅ ሀረምና የጊዛ ታላቅ እስፊንክስ ተሠሩ። 2914 ግ. መንካውሬ ነገሠ፤ እህቱን አገባ፤ 3ኛው ታላቅ ሀረም ተሠራ። 2903 ግ - ሸፕሰስካፍ ነገሠ። በመስተባ መቃብር እንጂ በሀረም አልተቀበረም፤ ሀረሞች ግን የሀገሩን ግቢ ለማከፋፈል ጠቀሙ። 2901-2872 ግ. - የፀሐይ መቅደስ ዘመን፤ ፈር ዖኖች ቤተ መቅደሶች ለፀሐይ አምላክ (ሬ) ሠሩ። 2901 ግ - ኡሠርካፍ ነገሠ፤ 2898 ግ. - ሳሁሬ ነገሠ። 2891 ግ. - ነፈሪርካሬ ነገሠ 2886 ግ. - ሸፕሰስካሬ፣ ነፈረፍሬ ነገሡ። 2884 ግ. ኒዩሠሬ ነገሠ። 2876 ግ. - መንካውሆር ነገሠ። 2875 ግ. - ጀድካሬ ነገሠ። 2853-2770 ግ. - የሀረም ጽሕፈቶች ዘመን። የፈርዖን ወገን (ደቂቃ ሔሩ ወይም ኦሪታውያን) በሴት ወገን ቅሬታ ላይ ማደን አደረገ። 2853 ግ. - ኡናስ ነገሠ። 2842 ግ. 2 ቴቲ ነገሠ። 2836 ግ. - 2 ቴቲ በወታድሮቹ ተገድሎ ኡሠርካሬ ዙፋኑን በግፍ ያዘ። 2835 ግ. - 1 ፔፒ፣ የ2 ቴቲ ልጅ። በዘመኑ ዘመቻ ወደ ደቡብና ምሥራቅ ይደረጋል። 2810 ግ - 1 መረንሬ፤ ዘመቻ ወደ ደቡብ አደረገ። 2805 ግ. - 2 ፔፒ ነገሠ። በርሱ ዘመን አንድ አጭር ሰው ከፑንት አገር ተማርኮ ወደ ግቢው ተወሰደ። 2774 ግ. ልጁ 2 መረንሬ ነገሠ፤ ምናልባት በግድያ ሞተ። 2773 ግ. ነፈርካሬ ነቢ ነገሠ - የ2 ፔፒ ሌላ ልጅ 2772 ግ. - ቃካሬ ኢቢ ነገሠ። 2770 ግ. - ነፈርካውሬ ነገሠ። ሸማይ ጠቅላይ ሚኒስትር ተደረገ። 2766 ግ. ነፈርካውሆር ነገሠ። 2764 ግ. ዋጅካሬ፤ ጸጥታ ለመመልስ ሞከረ። ሸማይ አርፎ ልጁ ኢዲ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነ። 2763 ግ. - የቀድሞ ግብጽ መንግሥት መጨረሻ 25ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 2475 ግ. - ኤንመርካር ኤሪዱን ሠራ። 2454 ግ. - ኤንመርካር ኡሩክን ሠራ። ጙሹር ከዚያ ወጥቶ ኪሽን ሠራ። 2432 ግ. - ኤንመርካር ሱመርን ገዛ፤ መጀመርያ አገሮች፦ ኤላም፣ አንሻን፤ ሱመር፣ አካድ፣ ሹቡር፤ ሐማዚ፣ ሉሉቢ፣ አራታ፣ ማርቱ። 2425 ግ. - የማርቱ ሕዝብ በሱመርና አካድ በዝተው ኤንመርካር በበረሃ ግድግዳ ሠራ። 2422 ግ. - ኤንመርካር ሐማዚን ያዘ። 2417 ግ. - ዋህካሬ ቀቲ በምስር (ሄራክሌውፖሊስ) 9ኛውን ሥርወ መንግሥት መሠረተ። 2407 ግ. - ኤንመርካር አራታን ከበበው። 2406 ግ. - ኤንመርካር ሞተ፤ ጦር አለቃው ሉጋልባንዳ በኡሩክ ዙፋን ተከተለው። 24ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 2400 ግ. - ዱሙዚድ፣ አሣ አጥማጁ በኡሩክ ነገሠ። 2389 ግ. - ኋንግ ዲ በዮሾንግ፣ ያንዲ በሸንኖንግ (ቻይና) 2384 ግ. - ሱመር ከተማ ኪሽ ንጉሥ ኤንመባራገሲ ኤላምን ወረረ። 2383 ግ. - ዱሙዚድ ኤንመባራገሲን ማርኮ አጋ በኪሽ ነገሠ። 2382 ግ. - ዱሙዚድ በአመጽ ተገልብጦ ጊልጋመሽ በኡሩክ ነገሠ። 2354 ግ. - ነገደ ኩሳ በኩሽ ተመሰረተ። 2350 ግ. - ቻይና፦ የባንጯን ውግያ፤ የኋንግ ዲ በያንዲ ላይ ድል አደረገ፤ ዮሾንግና ሸንኖንግ ተባብረው ኋሥያ የተባለውን ነገድ አንድላይ ይሠራሉ። ግብጽ፦ ቀቲ (አቅቶይ) በግብጽ ነገሠ። ሱመር፦ ኡር-ኑንጋል በኡሩክ ነገሠ። 2345 ግ. - የኡር ንጉሥ መስ-አኔ-ፓዳ የሱመርን ላዕላይነት ማዕረግ ያዘ። ሥርወ መንግሥታት በሣባ፣ ኤውላጥና ኦፊር ቆሙ (ነገደ ዮቅጣን)። 2331 ግ. - ቻይና፦ የዥዎሉ ውግያ፣ ኋንግ ዲ በቺ ዮው ላይ አሸነፈ። ግብጽ፦ መሪብታዊ ቀቲ በግብጽ ነገሠ፤ 2314 ግ. - መስኪአጝ-ኑና በኡር ነገሠ። ላጋሽ ነጻ ሆኖ ኡር-ናንሼ እዚያ ነገሠ። 2310 ግ. - አዋን (በኤላም) የሱመርን ላዕላይነት ማዕረግ ያዘ። 2304 ግ. - ሃባሢ በኩሽ ነገሠ። 23ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 2290 ግ. - ሻውሃው በኋሥያ ነገሠ። 2284 ግ. - አኩርጋል በላጋሽ ነገሠ። 2283 ግ. - ዧንሡ በኋሥያ ነገሠ። 2274 ግ. - የኪሽ ንጉሥ ካልቡም የሱመርን ላዕላይነት ማዕረግ ያዘ። 2271 ግ. - ሰብታ በኩሽ ነገሠ። 2254 ግ. - ኤአናቱም (ሉማ) በላጋሽ ነገሠ። 2243 ግ. - የሐማዚ ንጉሥ ሀዳኒሽ የሱመርን ላዕላይነት ማዕረግ ያዘ። 2236 ግ. - ነፈርካሬ ቀቲ በግብጽ ነገሠ። 2234 ግ. - ኤሌክትሮን በኩሽ ነገሠ። 2215 ግ. - የኡሩክ ንጉሥ ኤንሻኩሻና ሐማዚን፣ አካድን፣ እና መላ ሱመርን አሸንፎ መንግሥትን ገዛ። ኤአናቱም (ሉማ) ግን ግዛቱን አስፋፋ። 2206 ግ. - ዲ ኩ በኋሥያ ነገሠ። 2204 ግ. - ነቢር በኩሽ ነገሠ። 22ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 2200 ግ. - ነብካውሬ ቀቲ በግብጽ ነገሠ። 2195 ግ. - የላጋሽ ንጉሥ ኤአናቱም ኡሩክን ያዘ። 2194 ግ. - ኤአናቱም ሞተ፤ የኡሩክ ንጉሥ ሉጋል-ኪኒሼ-ዱዱ የሱመር ላዕላይነቱን ማዕረግ ያዘ። 2188 ግ. - የኡር ንጉሥ ናኒ ላዕላይነቱን በሱመር ያዘ። 2182 ግ. - መስኪአጝ-ናና በኡር ነገሠ። 2174 ግ. - 1 አሜን በኩሽ ነገሠ። 2167 ግ. - ሰነን- በግብጽ ነገሰ። 2154 ግ. - ነሕሴት ናይስ በኩሽ ነገሠች። 2153 ግ. - የአዳብ ንጉሥ ሉጋል-አኔ-ሙንዱ መንግሥት። ጉታውያን (ሜዶን) እና ሹቡር (አሦር) ይገዙለታል። 2147 ግ. - መሪካሬ በግብጽ ነገሠ። 2142 ግ. - ዲ ዥዕ በኋሥያ ነገሠ። 2140 ግ. - የሲኒ ከነዓን ወገን በኩሽ ደረሰ። 2133 ግ. - ያው በኋሥያ ነገሠ። 2127 ግ. - ኢብሉል-ኢል በማሪና አሹር፤ ኢግሪሽ-ሐላብ በኤብላ 2123 ግ. - ሆርካም በኩሽ ነገሠ። 2121 ግ - 2 መንቱሆተፕ በግብጽ ነገሠ። 2118 ግ - አብርሃም ከካራን ወደ ከነዓን ገባ (መ. ኩፋሌ) 2115 ግ - ኢርካብ-ዳሙ በኤብላ ነገሠ፤ የኤብላ አለቃ ኤና-ዳጋን ኢብሉል-ኢልን አሸነፈ፤ ኒዚ በማሪ፣ ቱዲያ በአሦር ነገሡ። 2114 ግ. - ኤና-ዳጋን የማሪ ዙፋን ያዘ። 2112 ግ. - ኢኩን-ኢሻር፣ ሒዳዓር በማሪ ነገሡ። 2109 ግ. - የአርዋዲ ልጅ አይነር ስለ ረሃብ ከከነዓን ወደ ኩሽ ደረሰ። ኢሻር-ዳሙ በኤብላ ነገሠ። 2108 ግ. - ዳንጉን ዋንገም በጎጆሰን ነገሠ። 2107 ግ. - ሉጋል-አኔ-ሙንዱ ሞተና የአዳብ መንግሥት ተከፋፈለ። ሉጋል-ዛገ-ሢ በኡማ፣ ፑዙር-ኒራሕም በአክሻክ፣ ሉጋላንዳም በላጋሽ ነገሡ፤ ሻሩሚተር በማሪ የላዕላይነቱን ማዕረግ ያዘ። በግብጽ መሪካሬ በመንቱሆተፕ ላይ አመጸ። 2102 ግ. - ሉጋላንዳ በአመጽ ተገለበጠና ኡሩካጊና በላጋሽ ንጉሥ ሆነ። 2101 ግ. - የኡማ ንጉስ ሉጋል-ዛገሲ ኡሩክን ይዞ «የኡሩክ ንጉሥ» የሚለውን ስያሜ ወሰደ። 21ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 2100 ግ. - የአክሻክ ንጉሥ ፑዙር-ኒራሕ ኒፑርንና ላዕላይነቱን ያዘ። 2098 ግ. - የላጋሽ ንጉሥ ኡሩካጊና መጀመርያ የሚታወቀውን ሕገ ፍጥሕ አወጣ። 2097 ግ. - የኒፑር ቄሳውንት ላዕላይነቱን ለኪሽ ንግሥት ኩግ-ባው ሰጡ። 2095 ግ. - የኡሩክ ንጉሥ ሉጋል-ዛገ-ሢ ላጋሽን ያዘ። 2094 ግ. - 1 ሳባ በኩሽ መንግሥት ነገሠ። 2092-90 ግ. - 2 መንቱሆተፕ በኩሽ ላይ ዘመተ። 2091 ግ. - ኡር-ዛባባ በኪሽ ነገሠ። 2085 ግ. - ሉጋል-ዛገ-ሢ ኪሽንና ኒፑርን ይዞ የሱመር ላዕላይነቱንም ያዘ። 2081 ግ. - መንቱሆተፕ ሄራክሌውፖሊስን ይዞ ግብጽን ሁለተኛ አዋሀደ። 2079 ግ. - የወይጦ አባት ዋቶ ሳምሪ ከግብጽ ስለ ረሃብ ወደ ኩሽ ደረሰ። 2077 ግ. - ታላቁ ሳርጎን በአካድ ነገሠ፤ የኡሩክን መንግሥት አሸነፈው። የኤብላ አለቃ ኢቢ-ዚኪርም ሒዳዓርን አሸነፈ፤ ኢሽቂ-ማሪ ተከተለው። 1 አንተፍ በግብጽ ነገሠ። 2075 ግ. - ኤላም በ1 ሳርጎን ወደ አካድ መንግሥት ተጨመረና አካድኛን ይፋዊ ቋንቋ አደረገበት። 2074 ግ. - ሳርጎን ወደ ምዕራብ እስከ ቆጵሮስ ድረስ ዘመተ፤ ኤብላን አቃጠለ። 2068 ግ. - ሳርጎን ማሪን አጠፋ። 2066 ግ. - ሳርጎን በአናቶሊያ (ሐቲ) ዘመተ። 2 አንተፍ በግብጽ ነገሠ። 2064 ግ. - ሶፋሪድ በኩሽ ነገሠ። 2063 ግ. - ሪሙሽ በአካድ ነገሠ። 2061 ግ. - ሹን በኋሥያ ነገሠ። 2056 ግ. - ማኒሽቱሹ በአካድ ነገሠ። 2049 ግ. - ናራም-ሲን በአካድ ነገሠ። 2047 ግ. - ናራም-ሲን በአዙሑኑም (አሦር) ዘመተ። 2044 ግ. - ናራም-ሲን በኡሩክ ዘመተ። 2040 ግ. - ናራም-ሲን የሱባርቱ አለቃ ዳሂሻታልን በአዙሑኑም ማረከው። 2039 ግ. - ናራም-ሲን ስሜን ሶርያን ወርሮ በአሞራውያን ላይ ዘመተባቸው። 2038 ግ. - ናራም-ሲን ኤብላን ያዘ፣ በሊባኖስና በአማና ዙሪያ ዘመተ። 2036 ግ. - ናራም-ሲን ከሐቲ (ኬጣውያን) ንጉሥ ፓምባና ከካነሽ ንጉሥ ዚፓኒ ጋር በአናቶሊያ ተዋጋ። 2034 ግ. - ናራም-ሲን የአራም አለቃ ዱቡልን ማረከ፣ ሉሉቢን አሸነፈ። እስከንዲ በኩሽ ነገሠ። 2030 ግ. - ሻርካሊሻሪ በአካድ ነገሠ። 2021 ግ. - ሻርካሊሻሪ የጉቲዩም ንጉሥ ሻርላግን ማረከው። 2020 ግ. - ሻርካሊሻሪ የባሳር አሞራውያንን አሸነፋቸው። 2019 ግ. - ሻርካሊሻሪ ኤላማውያንን በአክሻክ ውግያ አሸነፋቸው። 2018 ግ. - ሻርካሊሻሪ ጉቲዩምን ገበረው። 2016 ግ. - 3 አንተፍ በግብጽ ነገሠ። 2015 ግ. - ቡሩ በጎጆሰን ነገሠ። 2013 ግ. - ኢሉሉና ፫ ሌሎች ለአካድ መንግሥት ተወዳደሩ። አካድ በብሔራዊ ጦርነት እየደከመ ነው። ኤላማዊው አገረ ገዡ ኩቲክ-ኢንሹሺናክ በአመጽ ተነሥቶ አገሩን ነጻ አወጣውና አካድኛን ተወ። 2010 ግ. - ጉታውያን አካድን ድል አድርገው መስጴጦምያን ወረሩ። ዳ ዩ በቻይና ነገሠ። 2009 ግ. - ሆህይ በኩሽ ነገሠ። 3 መንቱሆተፕ በግብጽ ነገሠ። ጉደአ በላጋሽ ነገሠ። 2004 ግ. - ጉደአ አንሻንን መታ። 2003 ግ. - 4 መንቱሆተፕ በግብጽ። 2002 ግ. - 1 አመነምሃት በግብጽ። 20ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1999 ዓክልበ. ግ. - ጪ በቻይና ነገሠ። 1991 ዓክልበ. ግ. - ረሃብ በመካከለኛው ምሥራቅ። 1986 ዓክልበ. ግ. - የኤላም ንጉሥ ኩቲክ-ኢንሹሺናክ የአካድን ቅሬታ ያዘ። 1985 ዓክልበ. ግ. - የኡሩክ ንጉሥ ኡቱ-ኸጛል ጉታውያንን አስወጣቸውና መንግሥት ገዛ። ታይ ካንግ በቻይና ነገሠ። 1984 ዓክልበ. ግ. - ኡር-ናሙ ኡሩክን አሸነፈና በኡር መንግሥት ገዛ። 1983 ዓክልበ. ግ. - የኡር-ናሙ ሕግጋት ወጡ። 1982 ዓክልበ. ግ. - 1 ሰኑስረት ከአባቱ ጋራ በጋርዮሽ ፈርዖን ሆነ፣ በሊብያ ዘመተ። 1981 ዓክልበ. ግ. - ዦንግ ካንግ በቻይና ነገሠ። 1974 ዓክልበ. ግ. - ኡር-ናሙ በጉቲዩም ላይ ዘመተ፤ ሥያንግ በቻይና ነገሠ; አድግላግ በኩሽ ነገሠ። 1972 ዓክልበ. ግ. - ፩ ሰኑስረት ለብቻ ፈርዖን ሆነ። 1966 ዓክልበ. ግ. - ሹልጊ በኡር ነገሠ። 1964 ዓክልበ. ግ. - ፩ ሰኑስረት በኩሽ መንግሥት ላይ ዘመተ፤ ካርግ በጎጆሰን ነገሠ። 1954 ግ. - አድጋላ በኩሽ ነገሠ። 1946 ዓክልበ. ግ. - ተዋጊው ሃን ዥዎ የቻይናን ንጉሥ ሥያንግን አስገደለው፤ ለጊዜው ንጉሥ አልነበረም። 1944 ዓክልበ. ግ. - ሹልጊ እራሱን አምላክ ብሎ አዋጀ። 1937 ዓክልበ. ግ. - 2 አመነምሃት ለብቻ ፈርዖን ሆነ። 1924 ግ. - ባኩንዶን (ላከንዱን) በኩሽ ነገሠ። 1919 ዓክልበ. ግ. - ኦሳጉ በጎጆሰን ነገሠ። 1918 ዓክልበ. ግ. - አማር-ሲን በኡር ነገሠ። 1914 ዓክልበ. ግ. - 1 ፑዙር-አሹር በአሦር ነገሠ። 1909 ዓክልበ. ግ. - ሹ-ሲን በኡር ነገሠ። 1907 ዓክልበ. ግ. - ሻሊም-አሁም በአሦር ነገሠ። 1906 ዓክልበ. ግ. - ሃን ዥዎ ተሸንፎ ሻውካንግ የቻይና ንጉሥ ሆነ። 1905 ዓክልበ. ግ. - 2 ሰኑስረት ለብቻው ፈርዖን ሆነ። 1902 ግ. - ናከህቲ ካልነስ በሳባ ነገሠ፤ ኢሉሹማ በአሦር ነገሠ። 1901 ዓክልበ. ግ. - ኢቢ-ሲን በኡር ነገሠ። 19ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1900 ዓክልበ. - ታላቅ ረሃብ በመካከለኛው ምሥራቅ ጀመረ። እሽቢ-ኤራ በኢሲን ነጻ ንጉሥ ሆነ። 1894 ዓክልበ. - ማንቱራይ በ ኩሽ መንግሥት ነገሠ። 1891 ዓክልበ. - 3 ሰኑስረት ስሜን ኩሽ እስከ ፪ኛው አባይ ሙላት ያዘ። 1888 ዓክልበ. - 2 ሰኑስረት አርፎ 3 ሰኑስረት ለብቻ ፈርዖን ሆነ፤ 1885 ዓክልበ - ዡ በቻይና (ሥያ) ነገሠ። 1884 ዓክልበ. - ፫ ሰኑስረት በከነዓን ዘመተ። 1881 ዓክልበ. - 1 ኤሪሹም በአሦር ነገሠ፤ ጉዕል በጎጆሰን ነገሠ። 1880 ዓክልበ. - ታላቅ አውሎ ንፋስ በኡር ተከሠተ። 1879 ዓክልበ. -ኤላማውያን ኡር ከተማን አጠፉና ንጉሣቸውን ኢቢ-ሲንን ማረኩት። የኡር መንግሥት ውድቀት። 1878 ዓክልበ. - የኢሲን ንጉሥ እሽቢ-ኤራ ኤላማውያንን አሸንፎ ኡርን ያዘ። 1872 ዓክልበ. - ሹ-ኢሊሹ በኢሲን ነገሠ። 1869 ዓክልበ. - ኋይ በሥያ ነገሠ። 1865 ዓክልበ. - ታልሙን በጎጆሰን ነገሠ። 1862 ዓክልበ. - ኢዲን-ዳጋን በኢሲን ነገሠ። 1859 ዓክልበ. - 3 አመነምሃት ለብቻ በግብጽ ነገሠ። 1850 ዓክልበ. - እሽመ-ዳጋን በኢሲን ነገሠ። እርሱ ኒፑርን መለሰው። 1844 ዓክልበ. - አሞራዊው ጉንጉኑም በላርሳ ነጻነት ከኢሲን አዋጀ። 1842 ዓክልበ. - ኢኩኑም በአሦር ነገሠ። 1835 ዓክልበ. - ጉንጉኑም ኡርንና ኒፑርን ከኢሲን ያዘ። 1833 ዓክልበ. - ሊፒት-እሽታር በኢሲን ነገሠ። 1830 ዓክልበ. - ሃንዩል በጎጆሰን ነገሠ። 1832 ዓክልበ. - የሊፒት-እሽታር ሕግጋት በኢሲን፤ 4 አመነምሃት በ ግብጽ ነገሠ። 1829 ዓክልበ. - 1 ሳርጎን በአሦር ነገሠ። 1826 ዓክልበ. - ማንግ በሥያ ነገሠ። 1823 ዓክልበ. - ኡር-ኒኑርታ በኢሲን ነገሠ፤ ሶበክነፈሩ በግብጽ ነገሠች። 1821 ዓክልበ. - ያክቢም ሰኻኤንሬ በአባይ ወንዝ አፍ ዙሪያ (ጌሤም) ነገሠ። 1819 ዓክልበ. - ሰኸምሬ ኹታዊ 1 ሶበክሆተፕ በላይኛ ግብጽ ነገሠ። 1817 ዓክልበ. - አቢሳሬ በላርሳ ነገሰ፤ ኒፑር ወደ ኢሲን ተመለሰ። 1816 ዓክልበ. - ሰኸምካሬ ሶንበፍ በላይኛ ግብጽ ነገሠ። 1812 ዓክልበ. - ነሪካሬ በላይኛ ግብጽ ነገሠ። 1811 ዓክልበ. - ሰኸምካሬ 5 አመነምሃት በላይኛ ግብጽ፤ ያዓሙ ኑብዎሰሬ በጌሤም ነገሡ። 1808 ዓክልበ. - አመኒ ቀማው በላይኛ ግብጽ ነገሠ። 1807 ዓክልበ. - ሱሙ-አቡም በባቢሎን ነጻ ንጉስ ሆነ። 1806 ዓክልበ. - ሱሙኤል በላርሳ ነገሠ፤ ቡር-ሲን በኢሲን ነገሠ፤ ሆተፒብሬ በላይኛ ግብጽ ነገሠ። 1803 ዓክልበ. - ዩፍኒና 6 አመነምሃት በላይኛ ግብጽ ነገሡ። 1801 ዓክልበ. - ቃረህ ኻዎሰሬ በጌሤም ነገሠ። 18ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1800 ዓክልበ. - ሰመንካሬ ነብኑኒ በጤቤስ ነገሠ። 1799 ዓክልበ. - አዛገን በኩሽ መንግሥት ነገሠ። 1798 ዓክልበ. - ሰኸተፒብሬ በጤቤስ ነገሠ። 1796 ዓክልበ. - ሰዋጅካሬ፣ ነጀሚብሬ በጤቤስ ነገሡ፣ የላርሳ ንጉሥ ሱሙኤል ኪሽን አሸነፈ። 1795 ዓክልበ. - የባቢሎን ንጉሥ ሱሙ-አቡም ላርሳን አሸነፈው፣ ካዛሉንም ያዘ። ኻአንኽሬ ሶበክሆተፕ በጤቤስ ነገሠ። 1793 ዓክልበ. - ሱሙላኤል በባቢሎን ነገሠ። 1792 ዓክልበ. - ሱሙኤል ካዛሉን አሸነፈው። 1791 ዓክልበ. - ሱሙላኤል ካዛሉን አሸነፈው። ረንሰነብ፣ ሆር አዊብሬ በጤቤስ፣ አሙ አሆተፕሬ በጌሤም ነገሠ። 1790 ዓክልበ. - 2 ፑዙር-አሹር በአሦር ነገሠ። 1786 ዓክልበ. - ሸሺ መዓይብሬ በጌሤም ነገሠ። 1785 ዓክልበ. - ሱሙላኤል ኪሽን ዘረፈው። ሊፒት-ኤንሊል በኢሲን ነገሠ። 1783 ዓክልበ. - ሰኸምሬኹታዊ ኻውባው በጤቤስ ነገሠ። 1782 ዓክልበ. - ናራም-ሲን በአሦር ነገሠ። 1781 ዓክልበ. - ጀድኸፐረው፣ ሰጀፋካሬ በጤቤስ ነገሡ። 1780 ዓክልበ. - ሱሙኤል ኒፑርን ከኢሲን ያዘ፤ ኤራ-ኢሚቲ በኢሲን ነገሠ። 1779 ዓክልበ. - ሱሙላኤል ኪሽን አጠፋው። 1778 ዓክልበ. - ሱሙላኤል ካዛሉን አሸነፈው። ሰውሃን በጎጆሰን ነገሠ። 1777 ዓክልበ. - ኤራ-ኢሚቲ ኒፑርን ከላርሳ ያዘ። 1776 ዓክልበ. - ኑር-አዳድ በላርሳ ነገሠ፤ ኤራ-ኢሚቲ ኪሡራን ያዘ። ኹታዊሬ ወጋፍ በጤቤስ ነገሠ። 1775 ዓክልበ. - ኤራ-ኢሚቲ ካዛሉን ዘረፈ። 1774 ዓክልበ. - ኸንጀር በጤቤስ ነገሠ። 1772 ዓክልበ. - ኤንሊል-ባኒ በኢሲን ነገሠ። 1771 ዓክልበ. - 2 ኢፒቅ-አዳድ በኤሽኑና ነገሠ። 1770 ዓክልበ. - አሱል በጎጆሰን ነገሠ። 1769 ዓክልበ. - ሤ ባቻይና ነገሠ። 1766 ዓክልበ. - ስመንኽካሬ ኢሚረመሻው በጤቤስ ነገሠ። 1760 ዓክልበ - ሲን-ኢዲናም በላርሳ፣ ሑርፓቲዋ በካነሽ ነገሠ። 1757 ዓክልበ. - ሲን-ኢዲናም ባቢሎንን ድል አደረገው፤ ሳቢዩም በባቢሎን ነገሠ። 1755 ዓክልበ. - ሲን-ኢዲናም ኤሽኑናን ዘረፈው። 1754 ዓክልበ. - ሲን-ኢዲናም ኒፑርን ከኢሲን ያዘ። ሰኸተፕካሬ አንተፍ በጤቤስ ነገሠ። 1753 ዓክልበ. - ሲን-ኤሪባም በላርሳ ነገሠ፤ ነህሲ በጌሴም ነገሠ። 1752 ዓክልበ. - የባቢሎን ንጉሥ ሳቢዩም ላርሳን አሸነፈው። ኑያ፣ ሺነህ በጌሴም ነገሡ። 1751 ዓክልበ. - ሲን-ኢቂሻም በላርሳ ነገሠ። 1749 ዓክልበ. - ዛምቢያ በኢሲን ነገሠ። 1747 ዓክልበ. - ሲን-ኢቂሻም በኢሲን፣ ኤላም፣ ባቢሎንና ካዛሉ ኃያላት ላይ ድል አደረጋቸው፤ ኢተርፒሻ በኢሲን ነገሠ፣ ሸንሸክ በጌሤም ነገሠ። 1746 ዓክልበ. - ሲሊ-አዳድ በላርሳ ነገሠ። ዋዛድ በጌሤም ነገሠ። 1745 ዓክልበ. - ኤላማዊ-አሞራዊ አለቃ ኩዱር-ማቡግ ኢፒቅ-አዳድን ድል አደረገው፣ በሲሊ-አዳድም ፋንታ ልጁን ዋራድ-ሲንን በላርሳ ሾመው። 1 ሻምሺ-አዳድ በተርቃ ንጉሥ ሆነ፣ ቡ ጅያንግ በቻይና ነገሠ። የዛልፓ ንጉሥ ኡሕና የአሦራውያን ካሩም በካነሽ አቃጠለ። 1744 ዓክልበ.- ኡርዱኩጋ በኢሲን ነገሠ። ሴት መሪብሬ በጤቤስ ነገሠ። 1743 ዓክልበ. - ዋራድ-ሲን ካዛሉን አሸነፈው። አፒል-ሲን በባቢሎን ነገሠ። ሉሉቢ አሦርን አሸነፉ። 1742 ዓክልበ. - ኢፒቅ-አዳድ አራጳን ያዘ፤ ያዕቆብ-ሃር በጌሤም ነገሠ። 1741 ዓክልበ. - ሲን-ማጊር በኢሲን ነገሠ። 3 ሶበክሆተፕ በግብጽ ነገሠ፤ ኢፒቅ-አዳድ ኑዚን ያዘ። 1735 ዓክልበ. - ኖዕል በጎጆሰን ነገሠ። 1734 ዓክልበ. - ሪም-ሲን በላርሳ ነገሠ። 1731 ዓክልበ. - ዳሚቅ-ኢሊሹ በኢሲን ነገሠ። 1730 ዓክልበ. - 2 ኤሪሹም በአሦር ነገሠ። 1729 ዓክልበ. - ናራም-ሲን በኤሽኑና ነገሠ። 1726 ዓክልበ. - ዳሚቅ-ኢሊሹ ኒፑርን ከላርሳ ያዘ። 1725 ዓክልበ. - ሲን-ሙባሊት በባቢሎን ነገሠ። 1723 ዓክልበ. - ሻምሺ-አዳድ ኤካላቱምን ያዘ፤ ያኽዱን-ሊም በማሪ ነገሠ። 1722 ዓክልበ. - ሱሙ-ኤፑኽ በያምኻድ ነገሠ። 1721 ዓክልበ. - ሪም-ሲን ባቢሎንንና ኡሩክን መታ። 1720 ዓክልበ. - ሻምሺ-አዳድ አሹርን ይዞ በአሦር ንጉሥ ሆነ፤ ያኽዱን-ሊም በያሚናውያን ላይ ዘመተ። 1719 ዓክልበ. - ያኽዱን-ሊም ሻምሺ-አዳድን አሸነፈ። 1715 ዓክልበ. - ሪም-ሲን ኪሡራን ያዘ፤ ደርንም አጠፋ። 1714 ዓክልበ. - ሪም-ሲን ኡሩክን አጠፋ፤ ኒፑርን ከኢሲን መለሰ። 1712 ዓክልበ. - ሲን-ሙባሊት ሪም-ሲንን አሸነፈው፤ ዳዱሻ በኤሽኑና ነገሠ። ያክዱን-ሊም ሻምሺ-አዳድን በናጋር አሸነፈው። 1709 ዓክልበ. - ሲን-ሙባሊት ኢሲንን ያዘ። 1707 ዓክልበ. - ሻምሺ-አዳድ ያህዱን-ሊምን አሸነፈው። ዝምሪ-ሊም ወደ ያምኻድ ሸሸ። 1705 ዓክልበ. - ሪም-ሲን ኢሲንን ከባቢሎን ያዛ። ሃሙራቢ በባቢሎን ነገሠ። 1704 ዓክልበ. - የሃሙራቢ ሕገ መንግሥት በባቢሎን ተዋጀ። 1701 ዓክልበ. - 1 ነፈርሆተፕ በግብጽ ነገሠ። 17ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1700 ዓክልበ. - ዋርሻማ በካነሽ ነገሠ። 1699 ዓክልበ. - የባቢሎን ንጉሥ ሃሙራቢ ኡሩክንና ኢሲንን ከላርሳ ያዘ። 1694 ዓክልበ. - 1 ሻምሺ-አዳድ ልጁን ያስማ-አዳድ በማሪ መንግሥት ላይ ሾመው። 1691 ዓክልበ. - የአሦር ንጉስ ሻምሺ-አዳድ ቱሩካውያንን ድል አደረጋቸው። 1690 ዓክልበ. - ካነፈሬ 4 ሶበክሆተፕ በግብጽ ነገሠ። 1688 ዓክልበ. - 1 እሽመ-ዳጋን በአሦር ነገሠ። 1687 ዓክልበ. - ጅዮንግ በቻይና ነገሠ። 1684 ዓክልበ. - መርሆተፕሬ 5 ሶበክሆተፕ በግብጽ ነገሠ። 1680 ዓክልበ. - ኻሆተፕሬ 6 ሶበክሆተፕ በግብጽ ነገሠ። 1678-1672 ዓክልበ. - እርስ በርስ ጦርነት በአሦር፣ አሹር-ዱጉልና ፲ ሌሎች ተወዳዳሪዎች ነገሡ። 1676 ዓክልበ. - ሃሙራቢ ኤላምን፣ ማርሐሺን፣ ጉቲዩምን፣ ኤሽኑናን፣ ሱባርቱን አሸነፋቸው። ዋሂብሬ ኢቢያው በግብጽ ነገሠ። ዶሄ በጎጆሰን ነገሠ። 1675 ዓክልበ. - ሃሙራቢ የላርሳ ንጉሥ ሪም-ሲንን ድል አደረገው። 1674 ዓክልበ. - ሃሙራቢ ጉቲዩምን፣ ኤሽኑናን፣ ሱባርቱን አሸነፋቸው። 1673 ዓክልበ. - ሃሙራቢ ማሪን ኤካላቱምንና ሱባርቱን ያዘ። 1672 ዓክልበ. - ቤሉባኒ በአሦር ነገሠ። 1669 ዓክልበ. - ሃሙራቢ ጉቲዩምን፣ ቱሩኩን፣ ሱባርቱን አሸነፋቸው። ጂን በቻይና ነገሠ። 1667 ዓክልበ. - ሃሙራቢ ሱባርቱን አሸነፈ። 1665 ዓክልበ. - መርነፈሬ አይ በግብጽ ነገሠ። 1662 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና በባቢሎን ነገሠ፤ ሊባያ በአሦር ነገሠ። ፒጣና ካነሽን ያዘ፣ ልጁ አኒታ የሐቲና ዛልፓ ንጉሥ ፒዩሽቲን አሸነፈው። 1661 ዓክልበ. - ዘጸአት - ሙሴ ዕብራውያንን ከግብጽ ወደ ሲና መራ (መ. ኩፋሌ)። መርሆተፕሬ ኢኒ በጤቤስ ገዛ፤ ሂክሶስ የተባሉት አሞራውያን ግብጽን ወረሩ፤ ሳኪር-ሃር በስሜኑ ገዛ። ኮንግ ጅያ በቻይና ነገሠ። 1659 ዓክልበ. - ሰዋጅተው በጤበስ ነገሠ። 1656 ዓክልበ. - ኢነድ በጠቤስ ነገሠ። 1654 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና ካሳውያንን ድል አደረገ። 1653 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና ኤሙትባል፣ ኡሩክ፣ ኢሲን ድል አደረጋቸው። ሰዋጅካሬ ሆሪ በጠቤስ ነገሠ። 1652 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና አመጽ በአካድ አሸነፈ፣ ላርሳን አጠፋ። ጋው በሥያ ቻይና ነገሠ። 1651 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና አመጽ በሱመርና አካድ አሸነፈ። 1649 ዓክልበ. - ፋ በቻይና ነገሠ። 1648 ዓክልበ. - 7 ሶበክሆተፕ በጤቤስ ነገሠ፡ 1646 ዓክልበ. - 1 ሻርማ-አዳድ በአሦር ነገሠ። ጀሁቲ በጤቤስ ነገሠ፤ የአቢዶስ ሥርወ መንግሥት ነፃ ሆነ። 1645 ዓክልበ. - የኢሲን ገዥ ኢሉማ-ኢል በደቡብ ሱመር ወይም ከላውዴዎን እንደገና ከሳምሱ-ኢሉና በዓመጽ ተነሥቶ «የባሕር ምድር» የሚባል ግዛት መሠረተ። 1643 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና ኤሽኑናን መታ። 8 ሶበክሆተፕ በጤቤስ ነገሠ። 1642 ዓክልበ. - አፐር-አናቲ በሂክሶስ ነገሠ። የመሬት መንቀጥቀጥ በቻይና፣ ጄ ንጉሥ ሆነ። 1640 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና ሱሳን አጠፋ። 1638 ዓክልበ. - ሕያን በሂክሶስ ነገሠ። 1637 ዓክልበ. - 3 ነፈርሆተፕ በጤቤስ ነገሠ። ዙዙ በካነሽ ነገሠ። 1636 ዓክልበ. - መንቱሆተፒ በጤቤስ ነገሠ። 1635 ዓክልበ. - 1 ነቢሪራው በጤቤስ ነገሠ። 1634 ዓክልበ. - ኢፕታር-ሲን በአሦር ነገሠ። 1633 ዓክልበ. - ሁለተኛ የመሬት መንቀጥቀጥ በቻይና። 1628 ዓክልበ. - ቱድሐሊያ የኬጥያውያን መንግሥትን መሠረተ ። ታንግ የሻንግ ልዑል ሆነ። 1627 ዓክልበ. - ሳምሱ-ኢሉና አሞራውያንን አሸነፈ። 1624 ዓክልበ. - አቢ-ኤሹህ በባቢሎን ነገሠ። 1623 ዓክልበ. - ባዛያ በአሦር ነገሠ። 1621 ዓክልበ. - አቢ-ኤሹህ ካሳውያንን ድል አደረገ። ዕብራውያን አሞራውያንን (ዐግን) አሸነፉ። 1619 ዓክልበ. - አሃን በጎጆሰን ነገሠ። 1614 ዓክልበ. - 2 ነቢሪራው በጤቤስ ነገሠ። 1613 ዓክልበ. - ሰመንሬ በጤቤስ ነገሠ። 1612 ዓክልበ. - በቢአንኽ በጤቤስ ነገሠ። 1611 ዓክልበ. - የሚንግትያው ውግያ፦ የሻንግ ንጉሥ ታንግ ቻይናን ከሥያ መንግሥት ያዘ። 1605 ዓክልበ. - ሕሽሚ-ሻሩማ በኬጥያውያን ነገሠ። 1602 ዓክልበ. - ሻሙቄኑ በሂክሶስ ነገሠ። 16ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1600 ዓክልበ. - ሰኸምሬ ሸድዋሰት በጤቤስ ነገሠ። ዋይ ቢንግ በሻንግ (ቻይና) ነገሠ። 1597 ዓክልበ. - የባቢሎን ንጉሥ አቢ-ኤሹህ ኤሽኑናን አሸነፈ። ዦንግ ረን በሻንግ ነገሠ። 1596 ዓክልበ. - አሚ-ዲታና በባቢሎን ነገሠ፤ ሉላያ በአሦር ነገሠ። ሂክሶስ የአቢዶስ መንግሥት ያዙ። 1595 ዓክልበ. - 1 ደዱሞስ በጤቤስ ነገሠ። 1594 ዓክልበ. - ሞንተምሳፍ በጤቤስ ነገሠ። 1593 ዓክልበ. - አፐፒ በሂክሶስ ነገሠ። መራንኽሬ 6 መንቱሆተፕ በጤቤስ ነገሠ። ታይ ጅያ በሻንግ ነገሠ። 1592 ዓክልበ - 4 ሰኑስረት በጤቤስ ነገሠ። 1591 ዓክልበ. - 2 ደዱሞስ በጤቤስ ነገሠ። 1590 ዓክልበ. - የሂክሶስ ፈርዖን አፐፒ ጤቤስን ማረከ። ሹ-ኒኑዓ በአሦር ነገሠ። 1588 ዓክልበ. - ራሆተፕ በጤቤስ ነገሠ። (17ኛው ሥርወ መንግሥት) 1587 ዓክልበ. - ኢያሱ ወልደ ነዌ አርፎ ቄኔዝ በእስራኤል ፈራጅ ሆነ (ፊሎ)። የያምኻድ ንጉሥ እርካብቱም ከ«ሃቢሩ» ጋር ስምምነት ያደርጋል። 1584 ዓክልበ. - 1 ሶበከምሳፍ በጤቤስ ነገሠ። 1582 ዓክልበ. - 1 ላባርና በሐቲ (ኬጥያውያን መንግሥት) ነገሠ። 1581 ዓክልበ. - ዎ ዲንግ በሻንግ ነገሠ። 1577 ዓክልበ. - 2 ሶበከምሳፍ፣ 5 አንጠፍ በጤቤስ ነገሠ። 1576 ዓክልበ. - 2 ሻርማ-አዳድ በአሦር ነገሠ። 1574 ዓክልበ. - 6 አንጠፍ በጤቤስ ነገሠ። 1573 ዓክልበ. - 3 ኤሪሹም በአሦር ነገሠ። 1568 ዓክልበ. - 7 አንጠፍ በጤቤስ ነገሠ። 1567 ዓክልበ. - ሰናኽተንሬ አሕሞስ በጤበስ ነገሠ። 1566 ዓክልበ. - ሰቀነንሬ ታዖ በጤቤስ ነገሠ። 1563 ዓክልበ. - ካሞስ በጤቤስ ነገሠ። 1562 ዓክልበ. - ታይ ገንግ በሻንግ ነገሠ። 1561 ዓክልበ. - 2 ሻምሺ-አዳድ በአሦር ነገሠ። 1560 ዓክልበ. - ኻሙዲ በሂክሶስ ነገሠ። 1559 ዓክልበ. - አሚ-ሳዱቃ በባቢሎን ነገሠ። 1 ሐቱሺሊ በሐቲ ነገሠ። 1558 ዓክልበ. - 1 አሕሞስ በጤቤስ ነገሠ። (18ኛው ሥርወ መንግሥት) 1555 ዓክልበ. - 2 እሽመ-ዳጋን በአሦር ነገሠ። 1550 ዓክልበ. - በሶርያ የተገኘው ቅርስ «ቲኩናኒ ፕሪዝም» የ«ሃቢሩ» ቅጥረኞች ስሞች ይዘርዝራል። 1548 ዓክልበ. - አሕሞስ ሂክሶስን ከግብጽ ወደ ሻሩሄን አባረራቸው። 1542 ዓክልበ. - አሕሞስ ሻሩሄንን ከሂክሶስ ያዘ። 1539 ዓክልበ. - 3 ሻምሺ-አዳድ በአሦር ነገሠ። 1538 ዓክልበ. - ሳምሱ-ዲታና በባቢሎን ነገሠ። 1537 ዓክልበ - የአሕሞስ ባሕር ኃይል በጌባል፣ ፊንቄ አካባቢ ዘመተ። ሥያው ጅያ በሻንግ ነገሠ። 1536 ዓክልበ. - 1 ሙርሲሊ በሐቲ ነገሠ። 1534 ዓክልበ. - 1 አመንሆተፕ በግብጽ ነገሠ። 1530 ዓክልበ. - ዜቡል በእስራኤል ፈራጅ ሆነ (ፊሎ)። 1524 ዓክልበ. - 1 አሹር-ኒራሪ በአሦር ገዛ። 1520 ዓክልበ. - ዮንግ ጂ በሻንግ ነገሠ። 1513 ዓክልበ. - 1 ቱትሞስ በግብጽ ነገሠ። በኩሽ ከ፪ኛው እስከ ፫ኛው የአባይ ሙላት ድረስ ያዘ። 1512 ዓክልበ. - 1 ቱትሞስ በሶርያና ናሓሪን (ሑራውያን) ላይ ዘመተ። 1510 ዓክልበ. - 1 ቱትሞስ በኩሽ ከ፫ኛው እስከ ፬ኛው የአባይ ሙላት ድረስ ያዘ። 1508 ዓክልበ. - 1 ሙርሲሊ ሐለብን ይዞ ያምኻድን ጨረሰ። ታይ ዉ በሻንግ ነገሠ። 1507 ዓክልበ. - ኬጢያውያን ባቢሎንን አሸነፉ። የካሳውያን ንጉስ 2 አጉም የባቢሎን ገዢ ሆነ፤ የባቢሎንን ስም ወደ «ካርዱንያሽ» ቀየሩት። ኪርታ የሚታኒ መንግሥት በሑራውያን ላይ መሠረተ። 1 ሐንቲሊ በሐቲ ነገሠ። 1505 ዓክልበ. - እስራኤል ለአራም-ናሓራይን ንጉስ ኲሰርሰቴም ተገዛ። 1501 ዓክልበ. - 2 ቱትሞስ በግብጽ ነገሠ። 15ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1500-1400 ገ. - የኪዳኑ ስርወ መንግሥት በኤላም 1499 ዓክልበ. - 3 ፑዙር-አሹር በአሦር ገዛ። 1497 ዓክልበ. - ጎቶንያል በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1 ሹታርና በሚታኒ ነገሠ። 1491 ዓክልበ. - 1 ዚዳንታ፣ አሙና በሐቲ (ኬጥያውያን መንግሥት) ነገሡ። አርዛዋና ኪዙዋትና ከሐቲ ነጻ ሆኑ። 1488 ዓክልበ. - 1 ሑዚያ፣ ተለፒኑ በሐቲ ነገሡ። 1487 ዓክልበ. - ንግሥት ሃትሸፕሱት በግብፅ ነገሠች። 1483 ዓክልበ. - 1 ቡርና-ቡርያሽ በካራንዱኒያሽ (ባቢሎን) ነገሠ። ታሑርዋይሊ፣ አሉዋምና በሐቲ ነገሡ። 1480 ዓክልበ - ፓርሻታታር (= ባራታርና?) በሚታኒ ነገሠ፣ ሐለብን ያዘ። 1478 ዓክልበ. - 2 ሐንቲሊ በሐቲ ነገሠ። የግብጽ ትልቅ ጉዞ ወደ «ፑንት» ተደረገ። 1476 ዓክልበ. - 1 ኤንሊል-ናሲር በአሦር ገዛ። 1473 ዓክልበ. - 3 ካሽቲሊያሽ በካራንዱኒያሽ ነገሠ። 2 ዚዳንታ በሐቲ ነገሠ። «ሃቢሩ» ከሐለብ መስፍን ኢድሪሚ ጋር ተባብረው አላላኽን ለመያዝ ረዱት፣ የሙኪሽ ግዛት መሠረተ። 1466 ዓክልበ. - 3 ቱትሞስ ለብቻው በግብፅ ነገሠ። የመጊዶ ውጊያ - ፫ ቱትሞስ የመጊዶና የቃዴስ አለቆችን አሸነፈ። 1465 ዓክልበ. - ሙኪሽ ለሚታኒ ተገዥ ሆነ፣ ኪዙዋትናም ከሐቲ ወደ ሚታኒ ተጽእኖ አለፈ። 1463 ዓክልበ. - ኡላም-ቡርያሽ በካርዱንያሽ ነገሠ፤ «የባሕር ምድር»ን ያዘ፤ ኑር-ኢሊ በአሦር ገዛ። 1459-50 ዓክልበ. - ፫ ቱትሞስ በፊንቄ፣ ሙኪሽ፣ ሚታኒ ላይ በየዓመቱ ይዘምታል። 1458 ዓክልበ. - 2 ሑዚያ በሐቲ ነገሠ። 1457 ዓክልበ. - እስራኤል ለሞአብ ንጉሥ ኤግሎም ተገዛ። ሻውሽታታር በሚታኒ ነገሠ። 1451 ዓክልበ. - 1 አሹር-ራቢ በአሦር መንግሥቱን ከአሹር-ሻዱኒ ያዘ። 1450 ዓክልበ. - ሙኪሽ ድል ሆኖ ለቱትሞስ ተገበረ። 1449 ዓክልበ. - ፫ ቱትሞስ በሻሱ ወገን ላይ ዘመተ። 1447 ዓክልበ. - 3 አጉም በካራንዱኒያሽ ነገሠ። 1446 ዓክልበ. - ቱትሞስ እንደገና በፊንቄና ሶርያ ይዘምታል። 1441 ዓክልበ. - 1 አሹር-ናዲን-አሔ በአሦር ነገሠ። 1439 ዓክልበ. - ናዖድ በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1438 ዓክልበ. - 1 ሙዋታሊ በሐቲ ነገሠ። 1436 ዓክልበ. - ቱትሞስ በኩሽ ላይ ዘመተ፣ እስከ ናፓታ ድረስ ገዛ። 1435 ዓክልበ. - 2 አመንሆተፕ የጋርዮሽ ፈር ዖን ተደርገው የሃትሸፕሱትን ስም ከብዙ ሐውልቶች ደመሰሰ። 1433 ዓክልበ. - ዦንግ ዲንግ በሻንግ ነገሠ። 1 ቱድሐሊያ በሐቲ ነገሠ። 2 አመንሆተፕ ለብቻው በግብፅ ነገሠ። 1432 ዓክልበ. - 2 ኤንሊል-ናሲር በአሦር ገዛ። 1431 ዓክልበ. - 1 ካዳሽማን-ሃርቤ በካራንዱኒያሽ ነገሠ። 1428 ዓክልበ. - ቱድሐሊያ ኪዙዋትናን ወርሮ ያዘው። 1426 ዓክልበ. - ግብጽ ስምምነት ተዋውሎ የሶርያ ጦርነቶች ለጊዜው ጨረሱ። 1425 ዓክልበ. - 2 አሹር-ኒራሪ በአሦር ነገሠ። 1424 ዓክልበ. - ዋይ ረን በሻንግ ነገሠ። 1419 ዓክልበ. - አሹር-በል-ኒሸሹ በአሦር ገዛ። 1417 ዓክልበ. -አርታታማ በሚታኒ ነገሠ። 1415 ዓክልበ. - ካራ-ኢንዳሽ በካራንዱኒያሽ ነገሠ። 1414 ዓክልበ. - ሄ ዳን ጅያ በሻንግ ነገሠ። 1411 ዓክልበ. - አሹር-ረም-ኒሸሹ በአሦር ገዛ። 1409 ዓክልበ. - 4 ቱትሞስ በግብፅ ነገሠ። 1408 ዓክልበ. - 1 አርኑዋንዳ በሐቲ ነገሠ። 1407 ዓክልበ. -2 ሹታርና በሚታኒ ነገሠ። 1405 ዓክልበ. - ዙ ዪ በሻንግ ነገሠ። 1403 ዓክልበ. - 2 አሹር-ናዲን-አሔ በአሦር ገዛ። 1400-1210 ገ. - የኢጊሃልኪ ሥርወ መንግሥት በኤላም 14ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1393 ዓክልበ. - 1 ኤሪባ-አዳድ በአሦር ገዛ። 1383 ዓክልበ. - 1 ካዳሽማን-ኤንሊል በካርዱንያሽ ነገሠ። 1368 ዓክልበ. - 2 ቡርናቡርያሽ በካርዱንያሽ ነገሠ። 1366 ዓክልበ. - ሚታኒ በኬጢያውያን ግፊት ሲወድቅ የአሦር ንጉስ 1 አሹር-ኡባሊት ነጻነቱን አዋጀ። 1359 ዓክልበ. - እስራኤል ለከነዓን ንጉሥ ኢያቢስ ተገዛ። 1357 ዓክልበ. - የግብጽ ፈርዖን 4 አመንሆተፕ ስሙን ወደ አኸናተን ቀይሮ የጸሐይ ጣኦት አተን አምልኮት ብቻ ወይም ሞኖቴይስም የግብጽ መንግሥት ሃይማኖት አደረገው። 1341 ዓክልበ. - ካዳሽማን-ሐርቤ በካርዱንያሽ ነገሠ። ካሳውያን አምጸው ገደሉትና ናዚ-ቡጋሽ ሾሙ። አሹር-ኡባሊት ግን ቂሙን በቅሎ ወረራቸውና 2 ኩሪጋልዙን አቆመ። 1340 ዓክልበ. - ቱታንኻተን በግብጽ ነገሠ። 1339 ዓክልበ. - ዲቦራ እና ባርቅ በእስራኤል ፈራጆች ሆኑ። 1338 ዓክልበ. - ቱታንኻተን ስሙን ወደ ቱታንኻመን ቀይሮ የቀድሞ ፖሊቴይስም መንግሥት ሃይማኖት አስመለሰ። 1335 ዓክልበ. - 2 ኩሪጋልዙ ለጊዜው ኤላምን ወረረ። 1331 ዓክልበ. - አይ በግብጽ ፈርዖን ሆነ። ኤንሊል-ኒራኒ በአሦር ነገሠ፤ ኩሪጋልዙንም ድል አደረገ። 1330 ዓክልበ. - 2 አርኑዋንዳ፣ 2 ሙርሲሊ በኬጥያውያን ነገሠ። 1327 ዓክልበ. - ሆረምኸብ በግብጽ ፈርዖን ሆነ። 1322 ዓክልበ. - አሪክ-ደን-ኢሊ በአሦር ነገሠ። 1316 ዓክልበ. - ናዚ-ማሩታሽ በካርዱንያሽ ነገሠ። 1311 ዓክልበ. - 1 አዳድ-ኒራሪ በአሦር ነገሠ። 1303 ዓክልበ. - 2 ሙዋታሊ በኬጥያውያን ነገሠ። 13ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1299 ዓክልበ. - እስራኤል ለምድያም ተገዛ። 1292 ዓክልበ. - ጌዴዎን በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1290 ዓክልበ. - የአሦር ንጉስ 1 አዳድ-ኒራሪ የሚታኒን መንግሥትና ካሳውያንን አሸነፈ። ካዳሽማን-ቱርጉ በካሳውያን (በካርዱንያሽ) ነገሠ። 1280 ዓክልበ. - ስልማናሶር 1 በአሦር ነገሠ። 1272 ዓክልበ. - 2 ካዳሽማን-ኤንሊል በካሳውያን ነገሠ። 1263 ዓክልበ. - ኩዱር-ኤንሊል በካሳውያን ነገሠ። 1254 ዓክልበ. - ሻጋራክቲ-ሹሪያሽ በካሳውያን ነገሠ። 1252 ዓክልበ. - አቢሜሌክ በሴኬም ንጉሥ ሆነ። 1251 ዓክልበ. - 1 ቱኩልቲ-ኒኑርታ በአሦር፣ 1249 ዓክልበ. - ቶላ በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1241 ዓክልበ. - 4 ካሽቲሊያሽ በካሳውያን ነገሡ። 1240 ገ. - ካሳዊ ንጉስ 4 ካሽቲሊያሽ ከኤላም ጋር ሲዋጋ አላከናወነም። 1233 ዓክልበ. - ቱኩልቲ-ኒኑርታ ካውሳውያንን ድል አድርጎ ኤንሊል-ናዲን-ሹሚ በካርዱንያሽ ሾመ። 1232 ዓክልበ. - የኤላም ንጉሥ ኪዲን-ሑትራን የካሳውያን ገዢ ኤንሊል-ናዲን-ሹሚን ገደለ፤ 2 ካዳሽማን-ሐርቤ በካሳውያን ለአሦር ገዛ። 1231 ዓክልበ. - አዳድ-ሹም-ኢዲና በካሳውያን ለአሦር ገዛ። 1230 ዓክልበ. - አዳድ-ሹማ-ኢዲና በኤላም ላይ አሸነፈ። 1226 ዓክልበ. - ኢያዕር በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1225 ዓክልበ. - ካሳውያን ከአሦር አምጸው አዳድ-ሹም-ኡጹር በካሳውያን ነገሠ። 1215 ዓክልበ. - አሹር-አዲን-አፕሊ በአሦር ነገሠ። 1211 ዓክልበ. - 3 አሹር-ኒራሪ በአሦር ነገሠ። 1210-1100 ግ. - የሹትሩክ ሥርወ መንግስት በኤላም 1205 ዓክልበ. - ኤንሊል-ኩዱሪ-ኡጹር በአሦር ነገሠ። 1204 ዓክልበ. - እስራኤል ለአሞናውያን ተገዛ። 1200 ዓክልበ. - ኒኑርታ-አፓል-ኤኩር በአሦር ነገሠ። 12ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1195 ዓክልበ. - መሊ-ሺፓክ በካርዱንያሽ ነገሠ። 1190 ገ. - የኬጢያውያን መንግሥት በሙሽኪ (ፍሩጋውያን) ግፊት ወደቀ። 1186 ዓክልበ. - 1 አሹር-ዳን በአሦር ነገሠ። ዮፍታሔ የአሞንን ሰዎች አሸነፈ፣ በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1184 ዓክልበ. - የኤላም ንጉሥ ሹትሩክ-ናሑንተ ከካሳውያንን ጋር ሲዋጋ የሃሙራቢ ሕገጋት የተጻፈበትን ድንጋይ ከመማረኩ በላይ የማርዱክና የማኒሽቱሹ ጣኦታትና የናራም-ሲን ሐውልት ወደ ሱስን ማረከባቸው። 1180 ዓክልበ. - ማርዱክ-አፕላ-ኢዲና በካርዱንያሽ ነገሠ። ኢብጻን በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1173 ዓክልበ. - ኤሎም በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1166 ዓክልበ. - ኤንሊል-ናዲን-አሔ በካርዱንያሽ ነገሠ። 1164 ዓክልበ. - ዛባባ-ሹም-ኢዲና በካርዱንያሽ ነገሠ። 1163 ዓክልበ. - የኤላም ንጉሥ ሹትሩክ-ናሑንተ ካሳውያንን በፍጹም ድል አደረጋቸው። 1163 ዓክልበ. - ዓብዶን በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 1155 ዓክልበ. - እስራኤል ለፍልስጥኤም ተገዛ። 1141 ዓክልበ. - 1 አሹር-ረሽ-ኢሺ በአሦር ነገሠ። 1140 ዓክልበ. - የአሦር ንጉስ 1 አሹር-ረሽ-ኢሺ በአሞራውያን አገር በባቢሎንን ንጉሥ 1 ናቡከደነጾር ላይ አሸነፈ። 1135 ዓክልበ. - እስራኤል በሶምሶን መሪነት ለፍልስጥኤም ተገዛ። 1130 ግ. - ሱስን ለባቢሎን ንጉሥ ለ1 ናቡከደነጾር ወደቀና የኤላም ንጉሥ ሑተሉሽ-ኢንሹሺናክ ወደ አንሻን ሸሸ። 1122 ዓክልበ. - 1 ቴልጌልቴልፌልሶር በአሦር ነገሠ። 1115 ዓክልበ. - ኤሊ በእስራኤል ፈራጅ ሆነ። 11ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 1076 ዓክልበ. - ፍልስጥኤማውያን ታቦትን ማረኩ። 1075 ዓክልበ. - ሳሙኤል ፍልስጥኤማውያንን አሸንፎ ታቦት ወደ ቂርያት ሔደ። 1055 ዓክልበ. - ሳኦል በእስራኤል ነገሠ። 1015 ዓክልበ. - ዳዊት በእስራኤል (ኬብሮን) ነገሠ። 1008 ዓክልበ. - ዳዊት በኢየሩሳሌም ነገሠ። 10ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 992-987 - የባቢሎን ንጉሥ ማር-ቢቲ-አፕላ-ኡሹር ነገሠ። 975 - ሰሎሞን በእስራኤል ነገሠ። 972 - ሰሎሞን በኢየሩሳሌም ለያህዌ ቤተ መቅደስ ሠራ። 936 - የእስራኤል መንግሥት ተከፋፈለ። ኢዮርብዓም በእስራኤል፣ ሮብዓም በይሁዳ ነገሱ። 919 - 2 አዳድ ኒራሪ ንጉሥ ሆኖ የአሦር ሃይል ታደሰ። 9ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 891 - የአሦር ንጉስ አሹር-ናሲር-ፓል ነግሦ ያለ ምኅረት ጠረፎቹን ያስፋፋ ጀመር። 866 - 3 ስልምናሶር በአሦር ነገሠ። 861 - የእስራኤል ንጉሥ አካብ ከአሦር ጋር በቃርቃር ውግያ ተዋጋ፤ እንዲሁም ከሶርያ (አራም) ጋር ሲዋጋ ይገደላል። 849 - የእስራኤል ንጉሥ ኢዩ ግብር ለስልምናሶር ከፈለ። 831 - 5ኛ ሻምሺ-አዳድ በአሦር ነገሠ። 818-790 - 3 አዳድ-ኒራሪ በአሦር ነገሠ። 8ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 784 ገ. - አልያቴስ በልድያ ነገሠ። 755 - አሦር በብሔራዊ ጦርነት ተይዞ ባቢሎን በንጉሱ ናቦፖላሣር መሪነት ነጻነቱን አዋጀ። 753 ዓክልበ. (ሚያዝያ) - ፎሐ (ፑሉ) የሚባል አለቃ የአሦር መንግሥት ቀምቶ 3 ቴልጌልቴልፌልሶር ተብሎ ንጉስ ሆነ። 751-725 - የኤላም ንጉሥ ሑምባኒጋሽ ነገሠ። 748 - ቴልጌልቴልፌልሶር አርፋድን አጠፋ፤ ሐማትንም ያዘ። 746 - ቴልጌልቴልፌልሶር ፊልሥጥኤምን ወርሮ የእስራኤልን ንጉስ ምናሔምን 1000 መክሊት ብር አስገበረ። 740 - የእስራኤል ንጉስ ፋቁሔ ከሶርያ (አራም) ንጉስ ረአሶን ጋራ አደጋ በይሁዳ ላይ ሲጣሉ የይሁዳ ንጉሥ አካዝ የመቅደሱን ወርቅ ሰጥቶ ከቴልጌልቴልፌልሶር እርዳታ ጠየቀ። 737 - ቴልጌልቴልፌልሶር ወደ ባቢሎን ወርዶ ንጉሱን ናቡ-ሙኪን-ዜሪ ማረከና እራሱ 'የባቢሎን ንጉስ ፑሉ' ተብሎ ዘውዱን ተጫነ። 735 - 5 ስልምናሶር በአሦር ነገሠ። 733 - የእስራኤል ንጉሥ ሆሴዕ ግብርን ባቋረጠ ጊዜ የግብጽ ጠባቂነት አገኘ። ስለዚህ ስልምናሶር ወርሮ ከሦስት አመት ትግል በኋላ ሰማርያን ያዘና የእስራኤልን ቅሬታ ወደ ሌላ አገሮች ሰደዳቸው። 730 - ስልምናሶር ሰማርያን እየከበባት ድንገት ከሞተ በኋላ ሻለቃው 2 ሳርጎን ዙፋኑን ያዘ። 718 እና 716 - የኤላም ንጉሥ 2ኛ ሹትሩክ-ናሑንተ በ2ኛ ሳርጎን ሠራዊት እጅ ድል ሆነ። 708 - የሳርጎን ልጅ ሰናክሬም መሮዳክ-ባላዳንን ገልብጦ የራሱን ልጅ አሹር-ናዲን-ሹሚ በባቢሎን ዙፋን ላይ ንጉስ አደረገው። 702 - ሹትሩክ-ናሑንተ በወንድሙ ሐሉሹ ተገድሎ ይህ ሐሉሹ አሹር-ናዲን-ሹሚንና ባቢሎንን ማረከው። 7ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 697 - ሰናክሬም ባቢሎንን አጠፋው። 695-660 - ጉጌስ በልድያ ነገሠ። 661 - የአስራዶን ልጅ አስናፈር ሱስንን ድል አድርጎ ወረራት። እስኩታውያን ሜዶንን ስለወረሩ የፋርስ ነገዶች ከዚያ ወደ አንሻን ፈልሰው ንጉሳቸው ተይስፐስ አንሻንን ማረከው። 660 ገ. - መጀመርያ መሐለቅ በልድያ ተሠራ። 660-629 - 2ኛ አርዲስ በልድያ ነገሠ። 655 - የአሦር ንጉስ አስናፈር ሱሳን አጠፋ። 648 - አስናፈር ኤላምን በሙሉ ሲያጠፋ እርሻቸውን በጨው ዘራ። 629-618 ገ. - ሣድያቴስ በልድያ ነገሠ። 628 - ድራኮ የሚባል ጸሃፊ የአቴና ከተማ ሕገጋት ጻፈ፤ ይህም ሕግ እጅግ ጨካኝ ሆኖ ይሙት በቃ ለማንኛውም ጥፋት ወሰነ። 618-568 - 2ኛ አልያቴስ በልድያ ነገሠ። 600 - የአቴና አለቃ ሶሎን አዲስ ሕገ መንግሥት ፈጠረ። 6ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 595 - የባቢሎን ምርኮ - ይሁዳ በ2ኛ ናቡከደነጾር ተያዘ። 593 - የሜዶን ንጉስ ኩዋክሻጥራ ልድያን ባጠቃ ጊዜ፣ በአንድ ታላቅ ውግያ ግርዶሽ ድንገት መጥቶ ከዚያ ቀጥሎ በኪልቅያና በባቢሎን ነገሥታት አማካይነት ስምምነት ተደረገላቸውና ያንጊዜ ሃሊስ ወንዝ የሜዶንና የልድያ ጠረፍ ሆነ። 568-554 - ቅሮይሶስ በልድያ ነገሠ። 554 - ቅሮይሶስ በፋርስ ንጉሥ በ2ኛ ቂሮስ እጅ ድል ስለ ሆኑ መንግሥቱ ወዲያው የፋርስ ክፍላገር ሆነ። 546 - የፋርሶች አሐይመኒድ ነገሥታት ሱሳንን ያዙት። 5ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 457 - ሮማውያን መጀመርያ «12ቱ ሰንተረዦች» የተባለውን ሕገ መንግሥት አወጡ። 407 - ከአንድ ጨነፈር የተነሣ የሲቡላውያን መጻሕፍት ተማከሩና ሌክቲስቴርኒዩም የተባለው ሥነ ሥርዓት ለአማልክታቸው ጣኦት ተመሠረተ። 4ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 375 - ለሲቡላውያን መጻሕፍት 10 ጠባቂዎች በሮማ ተሾሙ። 350 ገ. - የግሪክ ፈላስፋ አሪስጣጣሊስ የሕገ መንግሥት ሀሣብ ለይቶ ዐወቀ። 339 - የመቄዶን ንጉሥ ታላቁ እስክንድር ከፋርስ መንግሥት ጋር ሱሳን አሸነፈው። 301 - ከሌላ ጨነፈር ቀጥሎ የሲቡላውያን መጻሕፍት ተማክረው መልሱ ጣኦቱን አይስኩላፒዩስ ወደ ሮማ ከኤፒዳውሮስ (በግሪክ) እንዲያመጡ ሆነ። ሆኖም የሮማ ሴናት በጦርነት ተይዞ ከአንድ ቀን ጸሎት በቀር ስለ አይስኩላፒዩስ ነገር ምንም አላደረገም። 3ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 246 - 'የአበባ ጨዋታዎች' () በሲቡላውያን መጻሕፍት ምክር ተመሠረቱ። 224 - የካርታጌና አለቃ ሃኒባል የሮማ ጭፍራ በካናይ ፍልሚያ ሲያጠፋ፥ መጻሕፍቱ ተማክረው እንደ ምክራቸው ሁለት ግሪኮችና ሁለት ጋውሎች በሮማ ገበያ በሕይወታቸው ተቀበሩ። 214 - የሃን ሥርወ መንግሥት በቻይና ተመሠረተ። 212 - በካርታጌና ጦርነት ጊዜ የሮማ አበጋዝ ስኪፒዮ አፍሪካኑስ ከሲቡላውያን መጻሕፍት ምክር የተነሣ የኩቤሌ ጣኦት ከፔሢኖስ አምጥቶ አምልኮቷን በሮማ አስገባ። 2ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 141 - ሮማውያን ሰርዴስን ገብተው ልድያ ወዲያው በሮማ መንግሥት ውስጥ የእስያ ጠቅላይ ግዛት ክፍል ሆነ። 1ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. 96-86 - የሱላ መሪነት በሮማ 91 - የዩፒተር መቅደስ በሮማ ተቃጥሎ የሲቡላውያን መጻሕፍት ጠፉ። 84 - የሮማ ላይኛ ምክር ቤት (ሴናት) ተልእኮዎች የሲቡል ትንቢቶች እንዲያገኙ ላኩዋቸው። 71 - 'በሮማ ሦስት ቆርኔሌዎሶች ሊገዙ ነው' ከሚል ከአንዱ ትንቢት የተነሣ ፑብሊዩስ ቆርኔሌዎስ ሌንቱሉስ ሱራ አንድ ሤራ አደረገ። 63 - 12 ፕቶለሜዎስ ወደ ግብጽ ዙፋን እንዲመለሱ ሮማውያን ሥራዊቱን መላካቸውን ሲማከሩ፣ መብራቅ በድንገት የዩፒተር ጣኦት መታ። ስለዚህ የሲቡል መጻሕፍቶች ተማክረው 'ከግብጽ አንድ ንጉሥ መቸም እርዳታ ቢለምንሽ፣ ወዳጅነትሽ አይቀርለት እንጂ ጣርና አደጋ እንዳያገኙሽ ሥራዊት ከቶ አትሥጪው' የሚል ትንቢት በመገኘቱ ይህ ቃል የፕቶሎሜዎስን መመለስ በጣም አቆየ። 52 - 'በጳርቴ ላይ ማሸነፍ የቻለው ንጉሥ ብቻ ይሆናል' ስለሚል ትንቢት ቄሣር በሮማ ሬፑብሊክ ላይ ንጉሥነትን በቶሎ እንደሚይዝ ያለ ጭምጭምታ ተፈጠረ። ዓመተ ምህረት 7 - በሮማ ንጉሠ ጢባርዮስ ቄሣር ዘመን የሮማ ቲቤር ወንዝ ሲጎርፍ አንዱ ቄስ የሲቢሊን መጻሕፍት እንዲማከሩ አስቦ ጢባርዮስ ምስጢራዊ ስለቆጠራቸው እምቢ አለ። 17-212 - ሃን ስርወ መንግሥት በቻይና 21 - የዮሐንስ መጥምቁ ስብከት በይሁዳ ተጀመረ። 26 ግ. - የኢየሱስ ስቅለት በኢየሩሳሌም። የኦስሮኤና ንጉሥ 5ኛው አብጋር ክርስትናን እንደ ተቀበለ ይባላል። 34 - 44 - ንግሥት ግርሳሞት ህንደኬ 7ኛ ዘመን በኢትዮጵያ 41 - የሮመ ቄሣር ክላውዴዎስ አይሁዶችን ከነክርስቲያኖች ከሮሜ ከተማ አባረራቸው። 71 - ደብረ ቬሱቪዩስ እሳተ ገሞራ በኢጣልያ 3 ከተሞችን አጠፋ። 89 - ጋን ዪንግ በቻይና አበጋዝ ባን ቻው ወደ ሮማ ተላከ። 108 - የሮማ ንጉስ ትራያኑስ ሱሳን ይዞ በአመጽ ምክንያት ቶሎ መመለስ ነበረበት። ይህም ሮማውያን ከሁሉ ወደ ምሥራቅ የደረሱበት ወቅት ነበረ። 218-643 - የሳሳኒድ መንግሥት በፋርስ 263 - ሮማውያን በፕላኬንቲያ ፍልሚያ[ በአላማኒ ጀርመኖች ከተሸነፉ በኋላ የሲቢሊን መጻሕፍት ተማከሩ። 288 - በሮማ ንጉስ ዲዮቅልጥያኖስ ትዕዛዝ 'ልድያ' እንደገና የትንሽ ጠቅላይ ግዛት ስም ሆነ። 303 - የሮማ ንጉሥ ጋሌሪዎስ አልጋ ላይ ወድቆ ትንሽ ሊያርፍ ሲል በመንግሥቱ ግዛት ውስጥ ላሉት ክርስቲያኖች ሁሉ ይቅርታ ሰጠ። 304 - ከሚልቪያን ድልድይ ፍልሚያ አስቀድሞ የተቃዋሚ አለቆች ማክሰንቲያስና ቈስጠንጢኖስ ሲያዘጋጁ ማክሰንቲያስ የሲቢሊንን መጻሕፍት አማከሩና ቈስጠንጢኖስ እምነታቸውን ከአፖሎ ወደ ክርስቶስ አዛወሩ። በፊልሚያውም የማክሰንቲያስ ድል መሆኑ ስመ ጥሩ ድርጊት ነው። 305 - ሁለት የጋርዮሽ ቄሣሮች 1ኛ ቈስጠንጢኖስ እና ሊቂኒዎስ የሚላኖ አዋጅን አወጡ። ይህ ህግ ለሰው ሁሉ የሃይማኖት ነጻነት በማረጋገጥ የክርስቲያኖች መሬት ያለ ገደብ እንዲመልስላቸው የሚያዝዝ ነበር። 317 - ቆንስጣንጢኖስ የኒቂያ ጉባኤ ጠሩ። 353 - የሮማ ንጉሥ ዩሊያኖስ ከሐዲ መንግሥቱን ለጥቂት ጊዜ ወደ ድሮ አረመኔ እምነት መለሠው። 355 - የሮማ ንጉሥ ዩሊያኖስ ከሐዲ በጳርቴ ላይ ዘመቻ ሊያደርግ ሲል መጻሕፍቱን አማከረ። ከሮማ የደረሰውም መልስ በዛኛው አመት ጠረፍ መሻገሩን በግልጽ ደገፈው። 372 - የካቶሊክ ቤተክርስቲያን በንጉሡ 1ኛ ቴዎዶስዮስ አዋጅ መሠረት የሮማ መንግስት ሃይማኖት በይፋ ተደረገ። 397 - የአሪዮስ ክርስትና ትምህርት አራማጅ የሆነ ስቲሊኮ የሲቡላውያን መጻሕፍት በሮማ እንዳቃጠላቸው ይባላል። 402 - ሮማ ከተማ በቪዚጎቶች ተዘረፈች። 430 - መጽሐፈ ቴዎዶስዮስ ለምሥራቅ ሮማ ሕገ መንግሥት ሆነ። 443 - የሮማ ንጉስ ያሰበሰበው የኬልቄዶን ጉባኤ ክርስቶስ ሁለት የተለያዩ ባሕርዮች እንደነበሩት አዋጀ። 463 - የቪዚጎቶች አለቃ ዩሪክ ሕገ መንግሥት አወጣ። 467 - የጀርመን አለቃ ኦረስቴስ የሮማ ነጉስን አባርሮ መጨረሻውን ንጉስ ሮሙሉስ አውግስጦስን ሾመ። 492 ገ. - የቡርጎንዳውያን፣ የአላማናውያንና የፍራንኮች ሕገጋት ተጻፉ። 498 - የቪዚጎቶች አለቃ 2ኛ አላሪክ መጽሐፈ ቴዎዶስዮስና አንዳንድ የተለያዩ የቀድሞ ሮማ ሐገጋት አከማችተው አዋጁአቸው። 526 - መጽሐፈ ዩስጢኒያኖስ ባይዛንታይን ሕገ መንግሥት ወጣ። 571 - በቻይና [[የመንግስት ሃይማኖት] የቡዳ ሃይማኖት ሆነ። 596 - በጃፓን 17 አንቀጽ ያለ ሕገ መንግሥት በልዑል ሾታኩ ተጻፈ። 602-633 - ቢዛንታይን ንጉሥ ሄራክሊዮስ ዘመን 614 - ነቢዩ መሐመድ የመዲና ሕገ መንግሥት አወጣ። 630 - የእስላም ሰራዊቶች ፋርስን በወረሩበት ጊዜ ሱሳ በጥፋት ላይ ተጣለ። 635 - የሎምባርዶች ሕገጋት ተጻፉ። 646 - የቪዚጎቶች አዳዲስ ሕገጋት ተጻፉ። 722 - የአላማናውያን አዳዲስ ሕገጋት ተጻፉ። 732 - የባይዛንታይን ንጉሥ ሌዎን ኢሳውራዊ «ኤክሎጋ» የተባለውን ሕገ መንግሥት አወጣ። 742 - አባሲዶች ሥልጣን ይዘው ዋና ከተማቸውን ከደማስቆ ወደ ባግዳድ አዛወሩ። 777 - የፍሪዝያውያን ሕገጋት ተጻፉ። 800 ገ. - ስሜን እንግሊዝ በቫይኪንጎች ስለተወረረ በንጉስ አልፍሬድ ጊዜ የሴክሶች ቀበሌኛ ይፋዊ ሁኔታ አገኘ። 835 - ካሮሉስ ማግኑስ የመሠረተው «የሮማናውያንና የፍራንካውያን መንግሥት በቨርዱን ውል በሦስት ተከፋፈለ። 870 - የባይዛንታይን ንጉሥ 1ኛ ባሲሌዎስ «ባሲሊካ» የተባለውን ሕገ መንግሥት አወጣ። 936 - ታምራዊ መልክ ያለበት ስዕል ከኤደሣ ወደ ቊስጥንጥንያ ተዛወረ። 981 - በምዕራብ ፍራንኪያ (የአሁን ፈረንሳይ) የመኳንንት ግፍ ለመቀነስ ቤተ ክርስቲያኑ «የእግዚአብሔር ሰላም» (/ፓክስ ደዪ/) ዐዋጀ። ይህ መጀመርያው የሰላም እንቅስቃሴ ሲሆን በአውሮፓ ተስፋፋ። 1059 - ኖርማኖች እንግሊዝን ወረሩ። 1088 - አንደኛው የመስቀል ጦርነት ተካሔደ። 1092 - የእንግሊዝ ንጉስ 1 ሄንሪ የነጻነት ሥርአት የተባለውን ሰነድ አዋጀ። 1110 - አዲስ የተቋቋመውን የእየሩሳሌም መንግስት ከእስላሞች ለመከላከልና ወደ ከአውሮፓ ወደ እየሩሳሌም የሚጎርፉትን ተሳላሚዎች ደህንነት ለመጠበቅ ቴምፕላርስ ተመሠረቱ። 1184 - በመስቀል ጦርነት የእንግሊዝ ንጉስ 1 ሪቻርድ በሳላዲን ላይ በአርሱፍ ውግያ አሸነፈ። 1196 - ፈረንጆች (መስቀለኞች) ቊስጥንጥንያን ዘረፉት። 1207 - መኳንንቱ የእንግሊዝ ንጉሱን ዮሃንስ (ጆን) ማግና ካርታ ('ታላቅ ሥርዓት') የሚባለውን ሰነድ እንዲፈርሙት አስገደዱዋቸው። 1210 - በወራሪ ሞንጎሎች እጅ ሱሳ በፍጹም ጠፋች። 1212-1222 - አንድ የሳቅሰን አስተዳዳሪ አይከ ቮን ረፕጎቭ ሳቅሰንሽፒግል የተባለውን ሕገ ፍትኅ አቀነባበረ። 1228 - ሱንዲያታ ከይታ ማሊ መንግሥትን ለማወሐድ የ'አፈ ቃል' ሕገ መንግሥት 'ኩሩካን ፉጋ' አወጡ። 1240 ገ. - በግብጽ አገር ቅብጡ አቡል ፋዳዒል እብን አል-አሣል ፍትሐ ነገሥት በአረብኛ ጻፉ። 1250 - ሁላጉ ከሐን የተባለው የሞንጎሎች መሪ ባግዳድን ሲበዘብዝ የአባሲዶች መንግስት ፍጻሜ ለመሆን በቅቷል። 1252 - እጣልያ የንጉስ ወገን በፓፓ ወገን በሞንታፔርቲ ድል አደረገ። 1262 - ይኵኖ አምላክ ሥልጣን ጨበጠው የኢትዮጵያ መጀመሪያው የሰለሞናዊው ሥርወ-መንግሥት ዐፄ ሆኑ። 1382 - የሰርዴስ ዙሪያ የኦቶማን ቱርክ መንግሥት ክፍል ሆነ። 1400 - የቻይና ሰዎች ወርረው 'ዶንግ ዶ' (ሀኖይ)ን ይዘው ስሙን 'ዶንግ ጯን' አሉት። 1420 - ዶንግ ጯን ወደ ቬትናም ሕዝብ ሲመለስ ስሙ 'ዶንግ ኪኝ' ሆነ። 1431 - በአጼ ዘርዕ ያዕቆብ ዘመን አባ ጊዮርጊስ ከ1 ፈረንሳያዊ ጐባኝ ጋራ ስለ ሃይማኖት ስላነጋገሩ አንድ ተልእኮ ወደ ሮማ ተላከ። 16ኛ ምዕተ ዓመት 1500 - ኢትዮጵያ ከአዳል ጋር ስትታገል ማቴዎስ የተባለ አንድ አርሜናዊ ወደ ፖርቱጋል ተልኮ የፖርቱጋል ንጉስ እርዳታ ለመነ። 1507 - የፖሎኝ ሠራዊት በኦርሻ ውግያ በሩስያ ላይ አሸነፈ። - ሀቫና በእስፓንያውያን በኩባ ደቡብ ዳርቻ ተመሠርቶ ከተማው በዚህ ሥፍራ ግን አልተከናወነም። 1511 - ሀቫና እንደገና በስሜን ዳርቻ ተመሠረተ። 1512 - የፖርቱጋል ሚሲዮን በኢትዮጵያ ደረሰ። 1514 - ቪክቶሪያ የምትባል መርከብ ወደ ስፓንያ በመመለሷ መጀመርያ ዓለምን የከበበችው መርከብ ሆነች። 1525 - የእንግሊዝ ንጉሥ 8ኛ ሄንሪ የፕሮቴስታንት እምነት ስለ አጸደቀ፤ በፓፓ ፈንታ የእንግሊዝ ቤተ ክርስቲያን የበላይ መሪ ሆነ። 1534 - ሳንቲያጎ ቺሌ በኗሪ አርበኞች ጠፋ። 1547 - የአውሮፓ መንግሥታት የመሪዎቻቸውን ሃይማኖት ይከተሉ የሚለው የአውግስቡርግ ውል ጸደቀ። 1557 - በዛሬው ዩናይትድ እስቴት ከሁሉ አስቀድሞ በአውሮጳውያን የተሰራ ከተማ ሰይንት ኦገስቲን፥ ፍሎሪዳ ተመሰረተ። 1564 - ካቶሊኮች በፈረንሳይ ፕሮቴስታንቶች ላይ የበርተሎሜዎስ እልቂት ጀምረው መሪያቸውን ደኮልኒን ገደሉ። 17ኛ ምዕተ ዓመት 1601 - ጋሊሌኦ ስለመጀመርያ ቴሌስኮፕ ለቬኒስ አማካሪዎች መግለጫ ሰጠ። መስከረም 4 ቀን - የስፓንያ ከተማ ቫሌንሲያ ሞሪስቾዎችን (አረብ ክርስቲያን) ሁሉ አባረራቸው። መስከረም 5 ቀን - የእንግሊዝ መርከበኛ ሄንሪ ሀድሰን የሀድሰን ወንዝ (በዛሬው ኒው ዮርክ) አገኘው። ኅዳር 23 ቀን - የስምምነት ውል ተፈራርመው፣ እስፓንያውያን በምሥራቅ ጃፓን ውስጥ አንድ ፋብሪካ ለመሥራት፣ የማዕድን ሠራተኞች ከ«አዲስ ስፓንያ» (ሜክሲኮ) ወደ ጃፓን ለማስገባት፣ የስፓንያ መርከቦች አስፈላጊነት እንደሆነባቸው ጃፓንን ለመጎብኘት ተፈቅደው፣ ደግሞ የጃፓን ተልእኮ ወደ እስፓንያ ቤተ መንግሥት እንዲጓዝ ተወሰነ። ጥር 2 ቀን - ጋሊሌኦ በቴሌስኮፕ አዲስ ጨረቃዎች በጁፒተር ዙሪያ አገኘ። መጋቢት 6 ቀን - የስዊድን ጭፍሮች መስኮብን ማረኩ። ግንቦት 2 ቀን - ፍራንሷ ራቫያክ የፈረንሣይን ንጉሥ 4ኛ አንሪ ገደላቸው። ሐምሌ 1 ቀን - ጆን ጋይ ከ39 እንግሊዛውያን ሰፈረኞች ጋራ ወደ ኒውፈንላንድ (የዛሬው ካናዳ) ከእንግሊዝ ወጣ። ሐምሌ 29 ቀን - ሄንሪ ሀድሰን የሀድሰን ባህረሠላጤ (በዛሬው ካናዳ) አግኝቶ ወደ እስያ የሚወስድ ማለፊያ መሰለው። 1617 - የኢትዮጵያ ንጉስ ሱስንዮስ ወደ ሮማ ፓፓ ተሰለሙ። 1625 - ሱስንዮስ ዘውዳቸውን ለልጃቸው ለፋሲላድስ እንዲሰጡ ተደረጉ። ፋሲላድስ ወዲያው አገሩን ወደ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን መለሱ። 1626 - ፋሲላደስ ኢየሱሳውያን አገሩን ለቅቀው እንዲሄዱ አዘዙ። 1641 - በኢጣልያ ካስትሮ የሚባል ከተማ በሮማ ፓፓ ላይ አመጽ አድርጎ፡ የፓፓ ሃያላት አጠፉት። 1658 - በለንደን እንግሊዝ 10 ሺህ ሕንጻዎች ያጠፋ ታላቅ እሳት ጀመረ። - በኢትዮጵያ ፋሲላድስ የኢየሱሳውያንን መጻሕፍት አስቃጠሉ። 1676 - የአውሮፓ ሠራዊት በቪኤና ውግያ ቱርኮችን አሸነፉ። 1690 - ፃር 1 ፕዮትር በሩሲያ የጺም ቀረጥ አስገበረ። 18ኛ ምዕተ ዓመት 1731 - በቻርልስተን፥ ሳውስ ካሮላይና አካባቢ ስቶኖ የባርዮች አመጽ ሆነ። 1745 - ንጉሡ አላውንግፓያ የዳጎን አውራጃ አሸንፎ ስሙን ወደ ያንጎን ቀየረው። 1747 - ሪቻርድ ካቲዮ የፍላጎትና አቅርቦትን መሪ ሃሳብ ለሥነ ንዋይ ጥናት አበረከተ። ኅዳር 5 ቀን - የአሜሪካ አብዮታዊ አርበኞች ከፍልሚያ በኋላ ሞንትሬያልን ማረኩ። ታኅሣሥ 23 ቀን - የእንግሊዝ ሠራዊት በኬበክ ከተማ አሜሪካውያንን አስመለሳቸው። የካቲት 29 ቀን - በሞርዝ ጅረት ድልድይ ፍልሚያ ስሜን ካሮላይና አርበኞች አሸነፉ። መጋቢት 10 ቀን - ከአሜሪካውያን መድፍ የተነሣ የእንግሊዝ ሠራዊት ከቦስቶን ይወጣል። ሰኔ 3 ቀን - አሜሪካውያን በቷ-ሪቭዬር ፍልሚያ በኬበክ ድል ሆኑ። ሰኔ 24 ቀን - ስፓንያውያን ሳን ፍራንሲስኮ ካሊፎርኒያ አቆሙ። ሰኔ 29 ቀን - የአሜሪካ ነጻነት ዐዋጅ (ከእንግሊዝ አገር) በቶማስ ጄፈርሰን ተጽፎ በፊላዴልፊያ ታተመ። ሐምሌ 4 ቀን - በኒው ዮርክ ከተማ ብዙ ሠልፈኞች ተናድደው የእንግሊዝ ንጉሥ 3ኛ ጆርጅን ሐውልት ያወድቃሉ። ሐምሌ 7 ቀን - የእንግሊዝ ዠብደኛ ጄምስ ኩክ በሦስተኛው ጉዞ ወደ ሰላማዊ ውቅያኖስ ከእንግሊዝ ወጣ። ነሐሴ 11 ቀን - የጀርመን ቅጥረኛ ወታደሮች የእንግሊዝ ሠራዊት ለመርዳት በኒው ዮርክ ደረሱ። ነሐሴ 23 ቀን - የእንግሊዝ ሠራዊት በጆርጅ ዋሽንግተን ላይ በሎንግ አይላንድ ውጊያ አሸነፉ። ጳጉሜ 3 ቀን - አንድ አውሎ ንፋስ ጉዋዶሎፕ ሲመታ ከ6000 ሰዎች በላይ ጠፉ። ጥቅምት 2-8 - ታላቅ አውሎ ነፋስ በማርቲኒክና በባርባዶስ ደሴቶች ላይ ሲጎርፍ 22,000 የሚያሕሉ ሰዎች ጠፍተዋል። የካቲት 22 ቀን - እንግሊዞች የዛሬውን ጋያና ከሆላንድ ያዙትና ጆርጅታውን ከተማ መሠረቱ። ጳጉሜ 1 ቀን - ሎስ አንጅለስ የምትባል ከተማ በ44 እስፓንያዊ ሠፈረኞች ተመሰረተች። 1775 - የአሜሪካ ነጻነት አብዮት ከእንግሊዝ በፓሪስ ውል ተጨረሰ። 1784 - በፈረንሳይ አብዮት ከ200 በላይ ቄሳውስት ሰማዕትነት አገኙ። 1785 - የፈረንሳይ አብዮታዊ አማካሪዎች "የማስፈራራት መንግስት" ዐዋጁ። 1790 - የአንድ ሳምንት ባሕር ውግያ በእንግሊዝና በእስፓንያ መካከል ከቤሊዝ አጠገብ ጀመረ። 1791 - ስልጣን ለመያዝ ናፖሌዎን ከግብፅ ወደ ፈረንሳይ ወጣ። 1792 - ጌብሪየል ፕሮሰር የባርዮችን ብጥብጥ በሪችሞንድ ቪርጂንያ አሸፈተ። 19ኛ ምዕተ ዓመት 1804 - ናፖሊዎን በሩሲያ ላይ በቦሮዲኖ ውግያ ድል አደረገ። መስከረም 5 - ናፖሊዎን እንዳይማርከው የሩሲያ ሰራዊት መስኮብን አቃጠለ። ነሐሴ 22 - ናፖሌዎን በድረስደን ውጊያ ድል አደረገ። ነሐሴ 25 - የናፖሌዎን ሠራዊት በኩልም ውጊያ ድል ሆነ። ነሐሴ 25 - ክሪክ የተባለው የቀይ ኢንዲያን ጐሣ ወታደሮች በፎርት ሚምስ ምሽግ አላባማ ላይ እልቂት አደረጉ። 1806 - የአሜሪካ መርከቦች በኤሪ ሐይቅ በእንግሊዝ አሸነፉ። ነሐሴ 19 ቀን - የእንግሊዝ ጭፍሮች በጦርነት ዋሺንግቶን ዲሲ ገብተው ዋይት ሃውስን አቃጠሉ። 1814 - ብራዚል ነጻነቱን ከፖርቱጋል አዋጀ። ነሐሴ 20 ቀን - ቤልጅክ በኔዘርላንድ ላይ አመጸ። ነሐሴ 23 ቀን - መጀመርያ የምድር ባቡር አገልግሎት «ዘ ቶም ሳምብ» በዩናይትድ ስቴትስ ጀመረ። 1825 - ባርነት በእንግሊዝ አገር ግዛቶች ሁሉ ባዋጅ ተከለከለ። 1828 - ሳሙኤል ሁስተን የቴክሳስ ሬፑብሊክ መጀመርያ ፕሬዚዳንት ሆኖ ተመረጠ። - በደቡባዊ ዚምባብዌ የነበሩ የሾና ህዝቦች በንዴቤሌ ብሔር ተወረው ግብር ለመክፈልና ወደ ሰሜናዊ ዚምባብዌ ለመሰደድ ተገደዱ። 1830 - በሜሪላንድ ፍረድሪክ ዳግላስ መርከበኛ በማስመስል ከባርነት አመለጠ። ነሐሴ 18 ቀን - እንግሊዝ ሆንግኮንግን ማረከ። ነሐሴ 21 ቀን - አሚስታድ የተባለ በአፍሪቃውያን የተማረከው መርከብ ወደ ኒው ዮርክ ደረሰ። ጳጉሜ 5 ቀን - ጆን ኸርሸል መጀመርያ ፎቶ አነሳ። 1844 - እንግሊዞች ያንጎን በጦርነት ሲይዙ ስሙን 'ራንጉን' አሉት። 1850 - በሪችሞንድ ቪርጂኒያ 90 ጥቁሮች ትምህርት ስለተማሩ ታሰሩ። 1854 - በአሜሪካ መነጣጠል ጦርነት ደቡብ ክፍላገሮች (ኮንፌዴራቶች) በ2ኛ መናሠሥ ውጊያ አሸነፉ። ነሐሴ 28 - የፕሩሲያ (ጀርመን) ሠራዊት 3ኛ ናፖሊዎንን ከ100,000 ጭፍሮች ጋር በሰዳን ውግያ አሸነፈ። ነሐሴ 30 - 3ኛ ናፖሊዎን ተማርኮ ፈረንሳይ ረፑብሊክ አዋጀ። 1865 - በአባታቸው በምፓንዴ መሞት ከትሿዮ የዙሉ ንጉስ ሆኑ። 1869 - የእንግሊዝ ቅኝ ግዛት ጎልድ ኮስት (የአሁን ጋና) መቀመጫ ከኬፕ ኮስት ወደ አክራ ተዛወረ። ጥቅምት 22 ቀን - ታላቅ አውሎ ንፋስ በሕንድ 200,000 ሰዎችን ገደለ። ሚያዝያ 17 ቀን - ሩስያ በቱርክ ኦቶማን መንግሥት ላይ ጦርነት አዋጀ። ሚያዝያ 29 ቀን - የላኮታ ኢንዲያን አለቃ ክሬዚ ሆርስ ለአሜሪካውያን ሠራዊት ዕጁን ሰጠ። ግንቦት 14 ቀን - ሮማኒያ ነጻነቱን ከኦቶማን ቱርክ መንግሥት አዋጀ። ጳጉሜ 1 ቀን - ክሬዚ ሆርስ በእስር ተገደለ። 1871 - በደቡብ አፍሪቃ መጨረሻ የሆኑት የዙሉ ንጉሥ ከትሿዮ በእንግሊዞች ተማረከ። 1875 - ክራካቶአ የተባለ እሳተ ገሞራ በእንዶኔዝያ ፈነዳ፤ 3600 ሰዎች ሞቱ። 1878 - አዲስ አበባ በዳግማዊ ምኒልክ ተቆረቆረች። ከምድር መንቀጥቀጥ በሳውስ ካሮላይና 100 ሰዎች ሞቱ። ነሐሴ 30 ቀን - ከ30 አመት ትግል በኋላ፣ የአፓቺ አለቃ ጀሮኒሞ በአሪዞና እጅን ሰጠ። 1881 - አይፈል ግንብ በፓሪስ ተሠራ። ቡጁምቡራ በጀርመን ምሥራቅ አፍሪካ (የዛሬው ቡሩንዲ) የወታደር ጣቢያ ሆነ። ባንጊ ከተማ (ዛሬ የመካከለኛው አፍሪካ ሪፑብሊክ ዋና ከተማ) በፈረንሳዮች በኡባንጊ ወንዝ ላይ ተመሠረተ። ብሪታኒያዊው ሴሲል ሮድስ ከንዴቤሌ ንጎሥ ሎቤንጉላ የማዕደን ማውጣት ፈቃድ አገኘ። ጥቅምት 5 ቀን - መጀመርያው ተንቀሳቃሽ ፊልም ፈተና የራውንድኸይ ገነት ትርኢት (2 ሴኮንድ) በሊድስ፣ እንግሊዝ በሉዊ ለ ፕረንስ ተቀረጸ። መጋቢት 2 ቀን - ንጉሠ-ነግስት ዮሐንስ አራተኛ በመተማ ውግያ ከሱዳን ጋር ተገደሉ። ሚያዝያ 25 ቀን - 2ኛ ምኒልክ ከጣልያን ጋር ውል ፈርመው ኤርትራ ለጣልያን ስልጣን ሰጡ። መስከረም 3 ቀን - ሳልስበሪ፣ ሮዴዚያ ተመሰረተች። ጥቅምት 9 ቀን - ዊንድሁክ ከተማ በጀርመኖች ተሠራ። 1887 - የብሪታኒያ ደቡብ አፍሪካ ኮባኒያ የዛምቤዚያን ስም ወደ ሮዴዢያ (ለሴሲል ሮድስ) ለወጠ። 1888 - ከዓለሙ ታሪክ አጭሩ ጦርነት - 38 ደቂቃ - የእንግሊዝ-ዛንዚባር ጦርነት። - በኢትዮጵያና በጣልያ የደረሰ የአድዋ ጦርነት። የ ቦሊቪያ መንግሥት መቀመጫ ከሱክሬ ወደ ላፓዝ ተዛወረ። 'ሎሬንሶ ማርኬስ' ከተማ (አሁን ማፑቶ) የፖርቱጋል ቅኝ አገር ሞዛምቢክ መቀመጫ ተደረገ። መስከረም 1 - በላቲመር ፔንሲልቬኒያ ፖሊሶች 19 የማዕደን ሰራተኞች በእልቂት ገደሉ። መስከረም 2 - የዳግማዊ ምኒልክ ሻለቆች የካፋን ንጉስ ጋኪ ሸሮቾ በማማረክ ያንን መንግስት ጨረሱ። ታኅሣሥ 22 - እንግሊዞች በደቡብ አፍሪካ የዙሉ አገር ወደ ናታል አውራጃ አስቀጠሉ። የካቲት 9 - የአሜሪካ መርከብ መይን በሃቫና ወደብ ኩባ ባልታወቀ ምክንያት ተፈነዳ። ሚያዝያ 15 - የአሜሪካ መርከብ ሃይል የኩባ ወደቦችን ማገድ ጀመረ። ሚያዝያ 18 - የአሜሪካ ምክር ቤት ከመይን መፈንዳት የተነሣ ጦርነት ከሚያዝያ 14 ጀምሮ እንደ ነበር በእስጳንያ ላይ አዋጀ። ሚያዝያ 30 - በጣልያ አበጋዙ ባቫ-በካሪስ ብዙ መቶ ሰልፈኞች በመድፍ ገደላቸው። ግንቦት 21 - ሴኮንዶ ፒያ የሚባል የፎቶ አንሺ የቶሪኖ ከፈን ፎቶ ሲታጠብ ኦሪጂናሉ ኔጋቲቭ መሆኑን አገኘ። ሰኔ 6 - ፊሊፒንስ ደሴቶች ነጻነት ከስፓንያ አዋጀ። ሐምሌ 1 - አሜሪካ የሃዋይኢ ደሴቶችን አስቀጠለ። ሐምሌ 11 - አሜሪካውያን በስፓኒሾች ላይ በሳንቲያጎ ፍልሚያ ኩባ አሸነፉ። ሐምሌ 19 - አሜሪካውያን ፕወርቶ ሪኮ ደሴት ወርረው ከስፓንያ ማረኩዋት። ነሐሴ 7 - በኩባ በስፓንያውያንና በአሜሪካውያን መካከል ያለው መታገል ጨረሰ። ነሐሴ 28 - በኦምዱርማን ውግያ ሱዳን የእንግሊዝ ሠራዊት ድል በማድረግ በሙሉ ቅኝ አገር አደረጉት። 1892 - ፖርቶ ኖቮ የፈረንሳይ ቅኝ ግዛት ዳሆመይ (የዛሬ ቤኒን) መቀመጫ ተደረገ። 'ፎርት-ላሚ' ከተማ (ዛሬ ንጃመና፣ ቻድ) በፈረንሳዊው አዛዥ ኤሚል ዣንቲ ተመሠረተ። ነሐሴ 21 ቀን - የእንግሊዝ ሃያላት በአፍሪካነር (ቦር) ጦርነት (ደቡብ አፍሪቃ) በበርገንዳል ውጊያ አሸነፉ። ጳጉሜ 3 ቀን - አንድ ታላቅ አውሎ ንፋስ በቴክሳስ 8000 ሰዎች አጠፋ። መስከረም 3 ቀን - በፊሊፒንስ ጦርነት የፊሊፒንስ ተዋጊዎች በአሜሪካ ሠራዊት ላይ ድል አደረጉ። ጳጉሜ 1 ቀን - ሌኦን ቾልጎሽ የተባለ ወንበዴ የአሜሪካ ፕሬዚዳንት መኪንሊ ተኩሶ ገደለው። 1894 - የአሜሪካ ፕሬዚዳንት መኪንሊ ተተኩሰው ሲሞቱ ቴዮዶር ሮዝቬልት ፕሬዚዳንት ሆኑ። 1897 - ሉሳካ ለአለቃው ሉሳካ ተሰየመ። ጣልያኖች ተከራይተው የነበረውን ሞቃዲሾን በዋጋ ገዙትና የጣልያ ሶማሊያ መቀመጫ ሆነ። ፈረንሳይ ከተደገፉት ሃይማኖቶች ተለየ። ታኅሣሥ 24 ቀን - የጃፓን-ሩስያ ጦርነት፡ ጃፓን ፖርት አርሰር ከሩስያ]] ማረከ። ጥር 14 ቀን - ብዙ ሰላማዊ ሰልፈኞች በሰይንት ፒተርስቡርግ ሩስያ በፖሊስ ተገደሉ። የካቲት 26 ቀን - የሩስያ ሠራዊት በሙክደን ውግያ በጃፓን ተሸነፈ። መጋቢት 26 ቀን - በምድር መንቀጥቀጥ በህንድ 20,000 ሰዎች ሞቱ። ግንቦት 20 ቀን - ጃፓን የሩስያን መርከብ ኃይል አጠፋ። ግንቦት 30 ቀን - የኖርዌይ ምክር ቤት ነጻነት ከስዊድን አዋጀ። ነሐሴ 26 ቀን - በካናዳ ውስጥ አልቤርታና ሳስካቸዋን አዳዲስ ግዝቶች ሆኑ። ነሐሴ 30 ቀን - ጃፓን በሩሲያ ላይ አሸንፎ በፖርትስመስ ኒው ሃምፕሽር ውል ተፈራረሙ። 1899 - በአውሮፓ የተደረገ መጀመርያው የአውሮፕላን በረራ። 20ኛ ምዕተ ዓመት 1906 - 1ኛ አለማዊ ጦርነት በአውሮፓ ጀመረ። 1907 - የደቡብ አፍሪካ ጭፍሮች ጀርመን ደቡብ-ምዕራባዊ አፍሪካ (ናሚቢያ) ወረሩ። ጳጉሜ 1 ቀን - ታንክ የሚባል የጦርነት መሳርያ ለመጀመርያ ጊዜ በእንግሊዞች ተፈተነ። 1911 - በሳንዠርመን ውል ዩጎስላቪያ፣ ሃንጋሪና ቸኮስሎቫኪያ ከኦስትሪያ ነጻነታቸውን አገኙ። 1912 - ፖሎኝ በዋርሳው ውጊያ በሩሲያ ቀይ ጭፍሮች ላይ ያሸነፋል። ነሐሴ 20 ቀን - ሴቶች በአሜሪካ ዩናይትድ እስቴት የምርጫ መብት አገኙ። 1914 - ቱርኮች በግሪክ-ቱርክ ጦርነት አሸንፈው ስምርኔስ ከተማ ተቃጠለ። 1915 - የእንግሊዝ አስተዳደር በፍልስጤም ጀመረ። ነሐሴ 26 ቀን - ታላቅ ምድር መንቀጥቀጥ በጃፓን መቶ ሺህ የሚያህሉ ሰዎች ገደለ። 1920 - ጦርነት የሚከላከል የኬሎግ-ብሪያንድ ውል በ60 አገሮች ተፈረመ። - የዓለሙ መጀመርያው ቴሌቪዥን ስርጭት ፈተና ተደረገ። 1921 - ሄርበርት ሁቨር የአሜሪካ ፕረዝዳንት ሆነ። - የእስቶክ ገበያ ውድቀት በመከሠቱ የመላ አለም ምጣኔ ሀብት ወደ 'ታላቁ ጭፍግግ' በ1 አመት ውስጥ ቶሎ ወረደ። 1924 - ጃፓን ማንቹርያን ወረረ። 1931 - ሂትለርና ስታሊን በሥውር ፊርማ ፖሎኝን አካፈሉ። ነሐሴ 26 ቀን - አዶልፍ ሂትለር ፖሎኝን በመውረሩ ሁለተኛ ዓለማዊ ጦርነት ጀመረ። 1932 - ጀርመኖች በ2ኛ ዓለማዊ ጦርነት ለንደንን በቦምብ ለመደብደብ ጀመሩ። 1934 - የአላም አል ሓልፋ ውጊያ በጀርመንና እንግሊዝ ታንኮች መኃል በግብፅ በረሃ ጀመረ። ጳጉሜ 5 ቀን - በ2ኛ አለማዊ ጦርነት የጓደኞች ሃያላት በማጁንጋ ማዳጋስካር ደረሱ። 1935 - የጓደኞች ወታደርና 1,800 የጣልያ እስረኞች ተሸክማ ላኮኒያ የምትባል መርከብ አፍሪካን ስትቀርብ በጀርመኖች ተተኩሳ ሰጠመች። ነሐሴ 28 ቀን - በ2ኛ አለማዊ ጦርነት ኢጣልያ በጓደኞቹ ሃያላት ተወረረች። ጳጉሜ 3 ቀን - የአሜሪካ ጄኔራል አይዘንሃወር የኢጣልያ እጅ መስጠት በጦርነት አዋጀ። 1936 - ፓሪስ ከተማ በጓደኞች አርበኞች ከጀርመን ነጻ ወጣች። 1941 - የሶቭየት ኅብረት መጀመርያውን ንዩክሌያር መሣሪያ በፈተና አፈነዳ። 1946 - የቻይና ሃያላት የደቡብ ኮርያ ደሴቶችን በቦምብ ደበደቡ። 1947 - በኢስታንቡል ቱርክ በኖረበት በግሪክ ህብረተሰብ ላይ እልቂት ተደረገ። 1949 - የአርካንሳው አገረ ገዥ ኦርቪል ፋውበስ ጥቁር ተማሮች ከነጭ ጋራ እንዳይማሩ የክፍላገሩን ወታደሮች በሊተል ሮክ ሰበሰበ። 1951 - የቅብጥ አቡና 6ኛ ቂርሎስ ለኢትዮጵያ የራሱን አቡነ እንዲኖሩት ፈቀዱለት። 1952 - መጀመርያው ሰው ሰራሽ መንኮራኩር (የሩሲያ) ጨረቃን ደረሰ። 1953 - «ኦፐክ» - የዘይት አስወጪ አገሮች ድርጅት - ተመሰረተ። 1954 - መጀመርያ ቴሌቪዥን ግንኙነት በአሜሪካና በአውሮጳ መካከል 1955 - ዶ/ር ማርቲን ሉጠር ኪንግ «እኔ ሕልም አለኝ» ያለበትን ቃል ለሰላማዊ ሰልፍ ተናገረ። 1958 - መጀመርያ የምድር ፎቶ በጨረቃ ምኋር ካለ ሰው ሰራሽ መንኮራኩር ተነሣ። 1959 - ጡርጉድ ማርሻል መጀመርያ አፍሪቃ-አሜሪካዊ የዋና ብሔራዊ ችሎት ፈራጅ ተሾሙ። 1960 - ፈረንሳይ ንዩክሌር ቦምብ በፈተና በመፈንዳቷ ወደ ንዩክሌር ሃያላት ገባች። 1961 - መንፈቅለ መንግስት በሊቢያ ሙአማር ጋዳፊን ከፍ አደረገው። 1963 - በአቲካ እስር ቤት ኒው ዮርክ ሁከት ተደረገ። 1966 - ጊኔ-ቢሳው ነጻነቱን ከፖርቱጋል አገኘ። 1969 - የአሜሪካ ፕሬዚዳንት ጂሚ ካርተር የፓናማ ካናል አስተዳደር ለፓናማ በ1992 ዓ.ም. ለማዛወር ውል ፈረሙ። 1970 - የጸረ-አፓርትሃይድ ወኪል ስቲቭ ቢኮ በደቡብ አፍሪካ ፖሊስ ታስሮ ተገደለ። 1972 - ነጻነት ለቨንዳ ተሰጠ - ይህ ግን ከደቡብ አፍሪካ ውጭ አልተቀበለም። 1975 - የኮሪያ አየር መንገድ አይሮፕላን በሶቭየት ኅብረት ላይ ሲተኮስ 269 መንገደኞች ሞቱ። 1978 - በመርዝ ጋዝ አደጋ በካሜሩን 1700 ሰዎች ሞቱ። ጳጉሜ 2 ቀን - ዴስሞንድ ቱቱ በኤጲስቆፖሳዊ ቤተክርስቲያን በደቡብ አፍሪካ መጀመርያ ጥቁር ኤጲስ ቆጶስ ሆኑ። 1979 - የሬጌ ሙዚቃ ዘፋኝ ፒተር ቶሽ ቤቱ በኪንግስተን ጃማይካ በሌቦች ተገደለ። 1981 - ቮየጀር የተባለ ሰው ሰራሽ መንኮራኩር በኔፕቱን ፈልክ አለፈ። 1982 - የብረት መጋረጃ በኰሙኒስት ሃንጋሪና በኦስትሪያ መሃል ተከፍቶ ወዲያው ብዙ ሺህ ጀርመኖች ወደ ምእራብ ፈለሱ። ነሐሴ 22 ቀን - ሳዳም ሁሰይን ኩወይት የኢራቅ ክፍላገር ነው ይላል። 1983 - ዑዝበክስታን ነጻነቱን ከሶቭየት ኅብረት አዋጀ። 1984 - ፓስካል ሊሱባ በኮንጎ ሪፑብሊክ ምርጫ ፕሬዚዳንት ሆኑ፤ ይህ ምርጫ የረጅም ዘመን አንድ ፓርቲ ግዛት ጨረሰ። 1985 - መይ ካሮል ጀሚሶን መጀመርያ ጥቁር አሜሪካዊት በጠፈር ሆነች። 1987 - ናቶ በቦስኒያ ሰርቦች ላይ ዘመቻ ጀመረ። 1988 - የራፕ ሙዚቃ ተጫዋች ቱፓክ ሻኩር በላስ ቬጋስ ተተኲሶ ተገደለ። 1989 - በእስላም ታጣቂዎች በአልጄሪያ በተገረገ እልቂት 60-100 ሰዎች ተገደሉ። 1990 - ስሜን ኮሪያ የራሱን ሰው ሠራሽ መንኮራኩር መጀመርያ ጊዜ ላከ። 1994 - አራት አውሮፕላኖች በአረብ ታጣቂዎች ተሰርቀው በአለም ንግድ ሕንጻና በፔንታጎን ተጋጭተው 3000 ያህል ሰዎች ተገደሉ። ነሐሴ 20 ቀን - የምድር ጉባኤ ስብሰባ በጆሃነስበርግ ደቡብ አፍሪቃ ጀመረ። ጳጉሜ 5 ቀን - ገለልተኛ አገር የሆነ ስዊስ በመጨረሻ የተባበሩት መንግስታት አባል ሆነ። 1996 - ስዊድን በምርጫ ለዩሮ እምቢ አለች።
13399
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8D%88%E1%88%AD%E1%8B%96%E1%8A%96%E1%89%BD%20%E1%8B%9D%E1%88%AD%E1%8B%9D%E1%88%AD
የፈርዖኖች ዝርዝር
የግብጽ ፈርዖኖች ዝርዝር በሥርወ መንግሥታት አከፋፈል እንደ ተለመደ ከማኔጦን የተወረሰ ነው። በተጨማሪ አንዳንድ ሌላ ጥንታዊ ዝርዝር ምንጭ ይታወቃል። ለመሆኑ ለብዙዎች ፈርዖኖች በሥነ ቅርስ የሃይሮግሊፍ መዝገብ በመገኘቱ፣ የስሞቻቸው አጠራር በግብጽኛ አሁን ሊታወቅ ይችላል። ለብዙዎቹም አያሌ ልዩ ስሞች አሏቸው። ጥንታዊው መንግሥት የጥንታዊ መንግሥት ዘመኖች ቁጥር በትክክል ሊታወቅ አይችልም። ከጥንታዊው ዘመን በኋላ የመካከለኛው መንግሥት (ምሥር) ፈርዖኖች መጀመርያ የገቡት 2130 ዓክልበ. ግድም ስለ ሆነ፣ ጥንታዊው መንግሥት ከዚያው በፊት መጨረስ ነበረበት። ነገር ግን ለያንዳንዱ ፈርዖን የዘመነ መንግሥታቸው ዕድሜዎች በየምንጩ እጅግ ይለያልና በጠቅላላ ምን ያህል ጊዜ እንደ ፈጀ ለማለት ያስቸግራል። በአንዳንድ ሊቃውንት ግምት ዘንድ የተመሠረተው 3200-3100 ዓክልበ. ግድም ቢሆንም፣ ይህ ግመት ብቻ መቅረቱ ማስታወስ ያሻል። ከ1ኛው ሥርወ መንግሥት አስቀድሞ በደቡብ የነገሡት አለቆች ንጉስ ጊንጥ ሁለት ጭላቶች 1ኛው ሥርወ መንግሥት ናርመር (/ ሜኒስ) 1 ቴቲ (አሃ) ጀር (ኢቲ) ጀት (ኢታ) ደን (ሰምቲ) አነጅብ (መርባፐን) ሰመርኸት (ሰምሰም) 2ኛው ሥርወ መንግሥት ሆተፕሰኸምዊ (ሆተፕ) ነብሬ (ካካው?) ሰነጅ (ወነግ) 3ኛው ሥርወ መንግሥት ነጨሪኸት (ጆሰር) ሳናኅት (ነብካ?) ኃባ (ነብካሬ?) ሁኒ (ሁኒሱት) 4ኛው ሥርወ መንግሥት 5ኛው ሥርወ መንግሥት ጀድካሬ ኢዜዚ 6ኛው ሥርወ መንግሥት 2 ቴቲ 1 ፔፒ 1 መረንሬ 2 ፔፒ 2 መረንሬ 7ኛው ሥርወ መንግሥት ማኔጦንና ሌሎቹ ጥንታዊ ምንጮች ለ7ኛው ሥወ መንግሥት በርካታ ተጨማሪ ስሞች (እስከ 70 ፈርዖኖች ድረስ) አስገብተዋል። ከነዚህም ሁሉ አንዱ ስም ብቻ (የነፈርካሬ ነቢ) ኅልውና በሥነ ቅርስ ተረጋግጧል። ስለዚህ ብዙ ሊቃውንት 7ኛው ሥርወ መንግሥት እንደ ኅሣዊ (ታሪካዊ እንዳልሆነ) ይቆጥሩታል። 8ኛው ሥርወ መንግሥት የማኔጦን 8ኛው ሥርወ መንግሥት እንደገና ብዙ ተጨማሪ ስሞች (በጠቅላላ 27) አሉት። ከነዚህ ሁሉ 3 ብቻ በዕውነት እንደ ነገሡ ይታወቃል። እነርሱም ቃካሬ ኢቢ፣ ነፈርካውሆር እና ዋጅካሬ ናቸው። ሌሎቹ ስሞች በኋለኛ ዘመን በውሸት እንደ ተፈጠሩ ይታሥባል። መጀመርያው ጨለማ ዘመን (9ኛው-11ኛው ሥርወ መንግሥታት) ከጥንታዊው መንግሥት መጨረሻ በኋላ ሥነ ቅርስ ስለሚከተለው ዘመን (2758-2413 ዓክልበ. ግድም) ዝም ይላል። ከዚሁም ዘመን በሕዋላ (2413-2002 ዓክልበ. ግድም) ብዙ አይልም። የመቃብሮች ቁጥር እጅግ በመቀነሱ እንዲህ የሕዝብ ቁጥር መቀነሱ ይታወቃል። ፈርዖኖች እንደገና ሲታዩ፣ ዋና ከተማቸው እንደ ዱሮ በሜንፊስ ሳይሆን አሁን በሄራክሌውፖሊስ ይገኛል። ለታሪክ በእርግጥ የታወቁት ፈርዖኖች ጥቂት ናቸው፤ አከታተላቸውና ዘመኖቻቸው የሚጠራጠር ነው። ዋህካሬ ቀቲ 2417-2350 ዓክልበ. ግድም 1 ነፈርካሬ ቀቲ ? 2350-2331 ዓክልበ. ግድም መሪብታዊ ቀቲ 2331-2271 ዓክልበ. ግድም ሳ-ቀቲ ኡሰርመሬ ? 2271-2236 ግድም 2 ነፈርካሬ ቀቲ ? 2236-2232 ዓክልበ. ግድም ሸድ ኡሰርሃፒ ? 2232-2200 ግድም ነብካውሬ ቀቲ 2200-2167 ዓክልበ. ግድም ሰነን ነፈርካሬ? 2167-2147 ግድም መሪካሬ 2147-2081 ግድም 11ኛው ሥርወ መንግሥት 10ኛው ሥርወ መንግሥት በሄራክሌውፖሊስ እየገዛ፣ ተወዳዳሪው 11ኛው ሥርወ መንግሥት በጤቤስ ወደ ደቡብ ተመሠረተ። ይሄ ሥርወ መንግሥት በመጨረሻ መላውን ግብጽ ያዘ። 2 መንቱሆተፕ 2121-2077 ዓክልበ. ግድም 1 አንተፍ 2077-2066 ዓክልበ. ግድም 2 አንተፍ 2066-2016 ዓክልበ. ግድም 3 አንተፍ 2016-2010 ዓክልበ. ግድም 3 መንቱሆተፕ 2010-2003 ዓክልበ. ግድም 4 መንቱሆተፕ 2003-2002 ዓክልበ. ግድም መካከለኛው መንግሥት 12ኛው ሥርወ መንግሥት 1 አመነምሃት 2002-1972 ዓክልበ. ግድም 1 ሰኑስረት 1972-1938 ዓክልበ. ግድም 2 አመነምሃት 1938-1905 ዓክልበ. ግድም 2 ሰኑስረት 1905-1888 ዓክልበ. ግድም 3 ሰኑስረት 1888-1859 ዓክልበ. ግድም 3 አመነምሃት 1859-1832 ዓክልበ. ግድም 4 አመነምሃት 1832-1824 ዓክልበ. ግድም ሶበክነፈሩ (ንግሥት) 1824-1820 ዓክልበ. ግድም ሁለተኛው ጨለማ ዘመን (13ኛው-17ኛው ሥርወ መንግሥታት) 13ኛው ሥርወ መንግሥት ሰኸምሬ ኹታዊ 1 ሶበክሆተፕ 1819-1816 ዓክልበ. ግድም ሰኸምካሬ ሶንበፍ 1816-1812 ዓክልበ. ግድም ነሪካሬ 1812-1811 ዓክልበ. ግድም ሰኸምካሬ 5 አመነምሃት 1811-1808 ዓክልበ. ግድም አመኒ ቀማው 1808-1806 ዓክልበ. ግድም ሆተፒብሬ 1806-1803 ዓክልበ. ግድም ዩፍኒ 1803 ዓክልበ. ግድም 6 አመነምሃት 1803-1800 ዓክልበ. ግድም ሰመንካሬ ነብኑኒ 1800-1798 ዓክልበ. ግድም ሰኸተፒብሬ 1798-1796 ዓክልበ. ግድም ሰዋጅካሬ 1796 ዓክልበ. ግድም ነጀሚብሬ 1796 ዓክልበ. ግድም ኻአንኽሬ ሶበክሆተፕ 1795-1791ዓክልበ. ግድም ረንሰነብ 1791 ዓክልበ. ግድም ሆር አዊብሬ 1791-1783 ዓክልበ. ግድም ሰኸምሬኹታዊ ኻውባው 1783-1781 ዓክልበ. ግድም ጀድኸፐረው 1781 ዓክልበ. ግድም ሰጀፋካሬ 1781-1776 ዓክልበ. ግድም ኹታዊሬ ወጋፍ 1776-1774 ዓክልበ. ግድም ኡሰርካሬ ኸንጀር 1774-1766 ዓክልበ. ግድም ስመንኽካሬ ኢሚረመሻው 1766-1754 ዓክልበ. ግድም ሰኸተፕካሬ አንተፍ 1754-1744 ዓክልበ. ግድም ሴት መሪብሬ 1744-1741 ዓክልበ. ግድም 3 ሶበክሆተፕ 1741-1702 ዓክልበ. ግድም 1 ነፈርሆተፕ 1702-1690 ዓክልበ. ግድም ካነፈሬ 4 ሶበክሆተፕ 1690-1684 ዓክልበ. ግድም መርሆተፕሬ 5 ሶበክሆተፕ 1684-1680 ዓክልበ. ግድም ኻውተፕሬ 6 ሶበክሆተፕ 1680-1676 ዓክልበ. ግድም ዋሂብሬ ኢቢያው 1676-1665 ዓክልበ. ግድም መርነፈሬ አይ 1665-1661 ዓክልበ. ግድም፤ ከርሱ በኋላ ያሉት ከጤቤስ ውጭ አልገዙም። መርሆተፕሬ ኢኒ 1661-1659 ዓክልበ. ግድም ሰዋጅተው 1659-1656 ዓክልበ. ግድም መርሰኸምሬ 1656-1653 ዓክልበ. ግድም ሰውጅካሬ ሆሪ 1653-1648 ዓክልበ. ግድም 7 ሶበክሆተፕ 1648-1646 ዓክልበ. ግድም መርኸፐሬ 1646 ዓክልበ. ግድም ሰኸቀንሬ 1646 ዓክልበ. ግድም በ13ኛው ሥርወ መንግሥት ውድቀት 16ኛው ሥርወ መንግሥት በጤቤስ፣ ሌላው «የአቢዶስ ሥርወ መንግሥት» በአቢዶስ ተነሡ። 14ኛው ሥርወ መንግሥት ከከነዓን የደረሱ እረኞችና ነጋዴዎች በአባይ ወንዝ አፍ በስሜን ግብጽ ነጻ መንግሥት መሠረቱ። ይህ ለጊዜው ከ13ኛው ሥርወ መንግሥት ጋር አንድላይ ነበር (1821-1742 ዓክልበ. ግድም)፤ ዘመናቸው ግን እርግጠኛ አይደለም። ያክቢም ሰኻኤንሬ 1821-1811 ዓክልበ. ግድም ያዓሙ ኑብዎሰሬ 1811-1801 ቃረህ ኻዎሰሬ 1801-1791 አሙ አሆተፕሬ 1791-1786 ሸሺ ማዓይብሬ 1786-1753 ነህሲ 1753 ኑያ 1752 ሸነህ 1752-1747 ሸንሸክ 1747 ዋዛድ 1746-1742 ያዕቁብ-ሃር 1742 ዓክልበ. ግድም፤ ከርሱ በኋላ ይህ ሥርወ መንግሥት ከጤቤስ ተሠረዘ። 15ኛው ሥርወ መንግሥት ከመርነፍሬ አይ ዘመን ቀጥሎ (1661 ዓክልበ.) ሌሎች ከከነዓን ገብተው አዲስ ተወዳዳሪ መንግሥት በስሜን ግብጽ ተነሣ፤ እሱም ሂክሶስ (ኸካ-ሻሱ ወይም «ውጫገር አለቆች») ይባላል። ሳኪር-ሃር 1661-1642 አፐር-አናቲ 1642-1638 ኽያን 1638-1602 ሻሙቄኑ 1602-1593 አፐፒ 1593-1560 ኻሙዲ 1560-1548 16ኛው ሥርወ መንግሥት የ13ኛው ሥርወ መንግሥት ተከታዮች በጤቤስ ናቸው። በዚህም ዘመን አቢዶስ የራሱን የአቢዶስ ሥርወ መንግሥት እንደ ነበረው ይታሥባል። ጀሁቲ 1646-1643 8 ሶበክሆተፕ 1643-1637 3 ነፈርሆተፕ 1636 መንቱሆተፒ 1635 1 ነቢሪራው 1635-1614 2 ነቢሪራው 1613 ሰመንሬ 1612 በቢአንኽ 1612-1600 ሰኸምሬ ሸድዋሰት 1600-1596 የሚከተሉት አጫጭር ዘመናት የገዙት ነገሥታት ቅድም-ተከተል እርግጠኛ አይደለም። 1 ደዱሞስ ? 1595 ሞንተምሳፍ ? 1594 መራንኽሬ 6 መንቱሆተፕ ? 1593 4 ሰኑስረት ? 1592 2 ደዱሞስ ? 1591 በ1590 ዓክልበ. ግድም የ15ኛው ሥርወ መንግሥት (ሂክሶስ) ፈርዖን አፐፒ ጤበስን ማረከ። 17ኛው ሥርወ መንግሥት ሂክሶስ ከጤቤስ ከወጡ በኋላ የ16ኛው ሥርወ መንግሥት ተከታዮች በጤቤስ ሆኑ። የገዙት ነገሥታት ቅድም-ተከተል እርግጠኛ አይደለም። ራሆተፕ 1588-1584 ዓክልበ. ግ. 1 ሶበከምሳፍ 1584-1577 ዓክልበ. ግ. 2 ሶበከምሳፍ 1577 5 አንጠፍ 1577-1574 6 አንጠፍ 1574-1568 7 አንጠፍ 1568 ሰናኽተንሬ አሕሞስ 1567 ሰቀነንሬ ታዖ 1566-63 ካሞስ 1563-1558 ዓክልበ. ግድም አዲሱ መንግሥት (18ኛው-20ኛው ሥርወ መንግሥታት 18ኛው ሥርወ መንግሥት 1 አሕሞስ 1558-1534 ዓክልበ. 1 አመንሆተፕ 1534-1513 ዓክልበ. 1 ቱትሞስ 1513-1501 ዓክልበ. 2 ቱትሞስ 1501-1487 ዓክልበ. ንግሥት ሃትሸፕሱት 1487-1466 ዓክልበ. 3 ቱትሞስ 1487-1433 ዓክልበ. 2 አመንሆተፕ 1435-1409 ዓክልበ. 4 ቱትሞስ 1409-1399 ዓክልበ. 3 አመንሆተፕ 1399-1361 ዓክልበ. አኸናተን 1361-1344 ዓክልበ. ንግሥት ነፈርነፈርኑአተን 1344-1341 ዓክልበ. ስመንኽካሬ 1341-1340 ዓክልበ. ቱታንኻመን 1340-1331 ዓክልበ. አይ 1331-1327 ዓክልበ. ሆረምኸብ 1327-1300 ዓክልበ. 19ኛው ሥርወ መንግሥት 1 ራምሴስ 1300-1298 ዓክልበ. 1 ሰቲ 1298-1287 ዓክልበ. 2 ራምሴስ 1287-1221 ዓክልበ. መርነፕታህ 1221-1211 ዓክልበ. 2 ሰቲ 1211-1205 ዓክልበ. ሲፕታህ 1205-1199 ዓክልበ. ንግሥት ተዎስረት 1199-1197 ዓክልበ. 20ኛው ሥርወ መንግሥት ፈርዖኖች ዝርዝር ፈርዖኖች ዝርዝር
40163
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%8C%85%E1%88%AB%E1%89%B5%20%E1%8C%88%E1%89%B5%E1%88%AD
ማጅራት ገትር
ማጅራት ገትር በድንገት በመነሳትና የአንጎልንና የኀብለ-ሰርሰርን ሽፋን የሆነው ስስ አካል በመመረዝ የአእምሮ መታወክ ስሜት የሚያስከትል አደገኛ በሽታ ነው፡፡ ለዚህ በሽታ በተለያዩ አካባቢዎች የተለያዩ ስያሜዎች ቢሰጠውም በስፋት የሚታወቁት ስያሜዎቹ ግን ማጅራት ቆልምም ፣ የጋንጃ በሽታና ሞኝ ባገኝ የሚባሉት ናቸው። የበሽታው ምንነትና ሥርጭት በሽታው በየትኛውም ክፍለዓለም የሚገኝ ሲሆን በአፍሪካም አብዛኛውን ጊዜ የሚከሰትበት የመልክአ ምድር ክልል አለው። ይህም ክልል “የአፍሪካ ማጅራት ገትር መቀነት" በመባል የሚታወቅ ሲሆን የሚገኘውም ከሰሐራ ምድረበዳ በስተደቡብና ከምድር ወገብ በስተሰሜን ባለው ሥፍራ ነው። ኢትዮጵያም በዚህ ክልል ውስጥ ትገኛለች። በአገራችን በሽታው አብዛኛውን ጊዜ የሚገኘው በጣም ሞቃታማና ደረቅ ያየር ጠባይ በሚታይበት ከጥር እስከ ሰኔ ባለው ጊዜ ሲሆን በማጅራት ገትር ወረርሽኝ የሚታወቁት ወራት ጥር፣ የካቲት፣ መጋቢት፣ ሚያዝያና ግንቦት ናቸው። ማጅራት ገትር ከ፰–፲፪ ዓመት በወረርሽኝ መልክ እየተቀሰቀሰ ጉዳት ማድረሱም ይታወቃል። የበሽታው መንስዔና የመተላለፊያ መንገዶች የበሽታው መንስዔዎች በዓይን ሊታዩ የማይችሉ ረቂቅ ተሕዋስያን ናቸው። በወረርሽኝ መልክ ለሚከሰተው ማጅራት ገትር መንስኤው በእንግሊዘኛው ቃል “ኔስሪየ ሜኒንጅቲዲስ" () ተብሎ የሚታወቀው ተሕዋስ ነው። የበሽታው አምጪ ተሕዋስያን በሽታው ካለበት ወይንም ተሕዋስያኑ በሰውነት ውስጥ እያሉ የሕመም ምልክቶች ከማይታይበት ተሸካሚ ሰው አፍንጫና ጉሮሮ በትንፋሽ፣ በማስነጠስና በሚያስልበት ወቅት በመውጣት ከአየር ጋር ወደ ጤናማው ሰው አፍንጫና ጉሮሮ ይደርሳሉ። ተሕዋስያኑም ከሁለት እስከ አሥር ቀናት ባለው ጊዜ ውስጥ የአፍንጫን የውስጥ ክፍልና ጉሮሮን በመውረር የጉንፋን ዓይነት ስሜት ያስከትላሉ። እርባታቸውና እድገታቸው ሲሟላ ወደ ደም ኡደት በመግባት በአካል ልዩ ልዩ ክፍሎች ላይ ከፍተኛ ጉዳት ያስከትላሉ። ተሕዋስያኑ አብዛኛውን ጊዜ የአንጎል ስስ ሽፋንን በከፍተኛ ደረጃ ያጠቃሉ። የአየሩ እርጠበት መጠን ዝቅተኛና ሞቃት በሚሆንበት ጊዜ በጠባብ ክፍሎች የሰዎች ተፋፍጐ መኖር፣ በበሽታው ከተያዘ ሰው ጋር ያለ ጥንቃቄ የቅርብ ግንኙነት ማድረግ፣ የግልንና የአካባቢ ንጽሕናን ያለመጠበቅና የመሳሰሉ ሁኔታዎች ለበሽታው መስፋፋት ከፍተኛ አስተዋጽኦ አላቸው። ዋና ዋና ስሜቶችና ምልክቶች በማጅራት ገትር በሽታ የተያዘ ሰው የሚከተሉት የሕመም ስሜቶችና ምልክቶች ይታዩበታል። • በድንገትና በአጣዳፊ ሁኔታ የሚጀምር የጤንነት መታወክ፣ • ከፍተኛ ትኩሣት /በአዋቂዎች ላይ ይበረታል/፣ • ማቅለሽለሽና ማስታወክ /በሕፃናት ላይ ይበረታል/፣ • በጣም ከባድ ራስ ምታት፣ • ማቃዠትና አዕምሮ መሳት፣ • መወራጨትና የጡንቻዎች በተለይም የጀርባና የማጅራት አካባቢ መኮማተርና መገተር፣ • የዓይኖች ሙሉ ለሙሉ ብርሃን ለማየት ያለመቻል ናቸው፡፡ በሽታው የሚያደርሳቸው ጉዳቶች ይህ በሽታ በዚህ የዕድሜ ክልል ያሉትን ያጠቃል ባንልም በአብዛኛው ለበሽታ የተጋለጡት ከሁለት እስከ ሠላሳ ዓመት የዕድሜ ክልል ውስጥ የሚገኙት የኀብረተሰብ አባላት ናቸው። የበሽታው ተሕዋስያን በጆሮና በዓይን ነርቮች ላይ ጉዳት ስለሚያደርሱ መደንቆርንና መታወርን ሊያስከትሉ ይችላሉ። በማጅራት ገትር የተያዘ ሰው የልብና የኩላሊት ሕመም ሊደርስበት ይችላል። የአጥንት መገጣጠሚያዎች ሕመምና የመዋጥ ችግር ይፈጥርበታል። አልፎ አልፎ በሳንባ ምች የተነሣ ይሞታል። በአጠቃላይ በማጅራት ገትር የተያዘ ሰው ከአካል መጉደል እስከ ሕይወት ማጣት የሚያደርሱ ሁኔታዎች ሊያጋጥሙት ይችላሉ። ሕክምናውና የመከላከያ ዘዴዎች ማጅራት ገትር በሕክምና የሚድን በሸታ ነው። ፈጣንና ተገቢ ሕክምና የተደረገላቸው ሕመምተኞች ከመቶው ከዘጠና በላይ የሚሆኑት የመዳን ዕድል አላቸው። ሕክምና ካላገኙ ግን የሚገድል በሽታ ነው። ማጅራት ገትርን ለመከላከልና ለመቆጣጠር ከምንጠቀምባቸው ዘዴዎች ዋና ዋናዎቹ የሚከተሉት ናቸው። • በአንድ አካባቢ ማጅራት ገትር መኖሩ ጥርጣሬ ካለ በክልሉ የሚገኙ መንግሥታዊና ሕዝባዊ ድርጅቶች እንደዚሁም ግለሰቦች ፈጥነው በአቅራቢያው ለሚገኙ የጤና ድርጅቶች ማሳወቅ፣ • መንግሥታዊና ሕዝባዊ ድርጅቶች ከጤና ተቋሞች ጋር በመተባበር ኀብረተሰቡ ስለበሽታው ምንነት እንዲያውቅ መቀስቀስ እንደዚሁም የተጠናከረ አሰሳ እንዲካሄድ፣ • መጠለያዎች እንዲሠሩና ከያሉበት ወደ መጠለያዎች እንዲወሰዱ ማድረግ፣ • የማጅራት ገትር ወረርሽኝ በሚነሳበት ወቅት ሕዝቡን ሊያሰባስቡ የሚችሉና በሽታውም እንዲዛመት የሚያግዙ እንደማኅበር፣ ሰርግ፣ ሰደቃና የመሳሰሉትን ወረርሽኙ ጋብ እስከሚል ድረስ ማቆየት። ይህም በሸታው እንዳይዛመት የሚረዳ መሆኑን ኀብረተሰቡ እንዲያውቅ ማድረግ፣በሸታው በገባበት ክልል በተለይም የሕዝብ ክምችት ባለባቸው ሥፍራዎች ለምሳሌ በትምህርት ቤቶች፣በወታደር ሠፈሮች፣ በመጠለያዎች፣ በወህኒ ቤቶችና በመሳሰሉት የመከላከያ ክትባት መስጠት፣ • የማጅራት ገትር ሕሙማንን በቅርብ ያስታመሙና የሚያስታምሙ ሰዎች የመከላከያ መድሃኒት እንዲውጡ ማድረግ፣ • ለሕሙማን ጊዜያዊ መጠለያ በማዘጋጀት ተገቢ የሕክምና ዕርዳታ እንዲያገኙ ማድረግ፣ • በሽታው በገባበት አካባቢ የሚገኝ ማንኛውም ሰው በሚያስነጥስበትም ሆነ በሚስልበት ጊዜ በመሐርም ወይም በጨርቅ አፍንና አፍንጫን መሸፈን በተጨማሪም ንፍጥንም ሆነ አክታን የትም እንዳይጣል ጥንቃቄ ማድረግ፣ በአጠቃላይም የግልንና የአካባቢ ንጽሕናን መጠበቅ። በንግሥት ዘውዲቱ ሆስፒታል የውስጥ ደዌ ስፔሻሊስት የሆኑት ዶክተር ዓቢይ ኃይሉ «በማጅራት ገትር መያዙ በምርመራ የተረጋገጠው በሽተኛ ህክምና መውሰድ የሚችለውም በሆስፒታሉ ውስጥ በመተኛት በደምስር በሚሰጥ አንቲባዮቲክስ( ፀረ ባክቴሪያ) መድኃኒት ነው።» ይሉና በበሽታው የተያዘ ሰው በሆስፒታል ውስጥ ከሰባት እስከ አስራ አራት ቀናት ተኝቶ መታከም እንዳለበትም ይገልጻሉ። ዋቢ ምንጮች የኢትዮጵያ ጤናና ሥነ ምግብ ምርምር ኢንስቲቲዩት፤ «ማጅራት ገትር»፤ አዲስ ዘመን፤ «ድንገተኛውና ተላላፊው ማጅራት ገትር»፤
14806
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%88%8D%E1%8D%8D%E1%88%AC%E1%8B%B5%20%E1%8A%A2%E1%88%8D%E1%8C%8D
አልፍሬድ ኢልግ
ቢትወደድ አልፍሬድ ኢልግበዳግማዊ ዓፄ ምኒልክ ዘመነ መንግሥት ኑሮውን ኢትዮጵያ ውስጥ የመሠረተ፤ የስዊትዘርላንድ ዜጋ ነበር። ኢልግ በምሕንድስና ሙያው ባቡር እና የቧንቧ ውሐ ለአገራችን ካስተዋወቃቸው ብዙ ዘመናዊ የሥልጣኔ መስመሮች ሁለቱ ሲሆኑ በንጉሠ ነገሥቱ ፊት ታላቅ ታማኝነትን በማፍራቱ የዘውድ አማካሪ እና የአገሪቱን የውጭ ጉዳይ እስከመምራትም የበቃ ሰው ነበር። ቢትወደድ ኢልግ በዘመናዊት ኢትዮጵያ ታሪክ ብዙ ሚና ከተጫወቱ አውሮፓውያን መሃል ባገሪቱ ባሳለፋቸው ሃያ ሰባት ዓመታት እና ባስቀመጣቸው የልማት አሻራዎቹ የታሪክ ሥፍራው በጣም የጎላ ሆኖ እናገኘዋለን። ኢልግ በስዊትዘርላንድ፣ ፍራውንፌልድ በሚባል ከዙሪክ ከተማ በሰሜን-ምሥራቅ አቅጣጫ በሚገኝ ሥፍራ በ መጋቢት ወር ፲፰፻፵፮ ዓ/ም ተወልዶ በስድሳ ሁለት ዓመቱ የገና ዕለት (ታሕሣሥ ፳፱ ቀን) ፲፱፻፰ ዓ/ም ዙሪክ ላይ በልብ ምታት ምክንያት አረፈ። ወደ ኢትዮጵያ መግባት ታዋቂው የታሪክ ምሁር ሪቻርድ ፓንክኸርስት ዳግማዊ ምኒልክ ገና በልጅነታቸው የዓፄ ተዎድሮስ እስረኛ በነበሩ ጊዜ ቴዎድሮስ አጠገባቸው የነበሩትን አውሮፓዊ ወንጌላያን መድፍና መሣሪያዎች እንዲሠሩላቸው ማግባባታቸውን ልብ አድርገው ነበርና የሸዋ ንጉሥ ሲሆኑ በ ኤደን ላይ የነበረ አንድ የስዊትዘርላንድ ዜጋ ነጋዴ ምሕንድስና የሚያውቁ አውሮፓውያን ባለሙያዎችን እንዲፈልግላቸው ጠይቀውት ነበር ይላል። ኢልግ እና ሁለት የአገሩ ሰዎች በ፲፰፻፸ ዓ/ም አካባቢ ጉዞዋቸውን ወደኢትዮጵያ አምርተው ሸዋ ሲገቡ ንጉሥ ምኒልክ መጫሚያ እንዲሠራላቸው ያዙትና ሠርቶ ባበረከተላቸውም መጫሚያ እጅግ እንደተደሰቱ ይነገራል። በሌላ ዘገባ ደግሞ ንጉሡ ኢልግን ጠመንጃ እንዲሠራላቸው አዘዙት። ኢልግ ጠመንጃ ለመሥራት ሙያ እንደሌለውና ከውጭ የሚመጣ መሣሪያ እሱ ከሚሠራው እጅግ የላቀ እንደሚሆን ቢያስረዳም፤ ምኒልክ ኃሳባቸውን የማይለውጡ ሆኑ። እሱም እንደተጠየቀው የሙከራውን ውጤት ሲያሳቸው ንጉሡ ተደስተው ይሄንኑ ጠመንጃ በግምጃ ቤታቸው የክብር ቦታ ሰጡት። ያም ሆነ ይህ ኢልግ በንጉሡ በኩል ዘለቄታ የነበረው የበጎ አስተያየትን እንዳተረፈ ግልጽ ነው። ወዲያው በምሕንድስና ሥራ በደሞዘኝነት ቀጥረውት በየወሩ ሰባት ወይም ስምንት ፓውንድ በጠገራ ብር ይከፍሉት እንደነበር ፓንክኸርስት ዘግቧል። ኢልግ ከሠራቸው አንዱ አዋሽ ወንዝ ላይ ያቆመው ድልድይ ነው። ስለዚህ ድልድይ ሥራ ኢልግ ሲጽፍ፤ የመጀመሪያው የድልድይ ሥራ እንደነበረና የድልድዩ ቋሚዎች በሰው ሸክም አሥራ አምስት ኪሎ ሜትር ተጉዘው እንደመጡ ይተርክና ሥራውን በሐሩር እና በዶፍ እንዲሁም በማታ የዱር አራዊትን በመቋቋም እራሱ ድንጋይ እየጠረበ፣ ምስማር፣ ችንካር እና ብሎን እያቀለጠ እየቀጠቀጠ እንደሠራው ይነግረናል። ምኒልክ በሸዋ ንጉሥ ከሆኑ በኋላ ሐዲድ አዘርግተው ባቡር ለማስገባት አሰቡ። ይህም ሀሳባቸው እንዲፈቀድላቸው የበላያቸውን ንጉሠ ነገሥቱን አጤ ዮሐንስን ፈቃድ ጠየቁ። በአጤ ዮሐንስ አካባቢ የነበሩ መኳንንቶች መክረው ምኒልክ ከግዛታቸው ከሸዋ ውጭ ሐዲድ ለመዘርጋት እንደማይችሉ ተነገራቸው። በሳቸው መቸኮልና መጓጓት ምክንያት አልፍሬድ ኢልግ በሥራና በሀሳብ ተጠምዶ እንደነበር ወዲያውም ለጃንሆይ ምኒልክ የሞዴል ባቡር ተጎታች ጋሪዎችን እየጎተተ በሐዲድ ላይ ሲሄድ የሚያሳይ ሠርቶ ሲያሳያቸው በጣም እንደተደሰቱ ጳውሎስ ኞኞ “አጤ ምኒልክ” በተባለው መጽሐፋቸው ዘግበዋል። ከዓፄ ዮሐንስ ሞት በኋላ ምኒልክ የንጉሠ ነግሥትነትን ዘውድ በጥቅምት ወር ጭነው ወዲያው በኅዳር ወር ላይ የምድር ባቡርን ሥራ አንቀሳቅሰዋል። ለዚህም ኢልግ ከማንኛውም ኩባንያ ጋር ተዋውሎ ሐዲዱን ለማሠራት የሚችልበትን ፈቃድና የሚዋዋልበትን የውል ዓይነት መጋቢት ፩ ቀን ፲፰፻፹፮ ዓ/ም አስጽፈው በማህተማቸው አትመው ሰጡት። ኢልግም ፓሪስ ከተማ ላይ ቢሮ ከፍቶ ለሥራው የሚያስፈልገውን መዋእለ ነዋይ፤ ሥራውን የሚኮናተሩ ድርጅቶችን እና ሌላም ጥናቶችን ማቀናበር ጀመረ። የዚህ የምድር ባቡር መሥመር ከጂቡቲ ወደብ ተነስቶ አዲስ አበባ ድረስ ፯፻፹፬ ኪሎ ሜትር ሲሆን ሥራው በ፲፰፻፺ ዓ/ም ተጀምሮ ከሀያ ዓመታት በኋላ በ ፲፱፱፻፲ ዓ/ም ተገባደደ። መቸም የኃሳቡ ጸንሳሽ ዳግማዊ ዓፄ ምኒልክም ሆኑ ሕልማቸውን ዕውን በማድረግ ብዙ አስተዋጽዖ ያስመዘገበው ኢልግም ፍጻሜውን ባያዩትም በኢትዮጵያ የምድር ባቡርን ስናስብ የነዚህ የሁለቱ ሰዎች ትዝታ በታሪክ ተመዝግቦ ይኖራል። ዳግማዊ ዓፄ ምኒልክ መጋቢት 10 ቀን 1887 ዓ/ም ለስዊስ መንግሥት ሪፑብሊክ ፕሬዚዳንት ከጻፉት ደብዳቤ። “ሙሴ ኢልግን እጅግ ያገለገለኝ የኔ መሐንዲስ ለዚህ ለፖስታ ማኅበር ለመግባት የሚያስፈልገውን ጉዳይ ሁሉ ለመፈጸም ሙኡ ሥልጣን ሰጥቸዋለሁ።” ዳግማዊ ምኒልክ በመንግሥታቸው ስርዓትን ለማስገባት፤ ኢትዮጵያ ከአውሮፓ “ክርስቲያን ሕዝብ” ጋር እንዲለማመድ እና በዋናነት ግን በ[[፲፰፻፹፭ ዓ/ም ለአድዋ ጦርነት መንስዔ የሆነውን የውጫሌ ውል ካፈረሱ በኋላ እንደልባቸው ከውጭው ዓለም ጋር ያለኢጣልያ ጣልቃ ገብነት መገናኛ መንገድ አስበው የፖስታ ስርዓትን ሲመሠርቱ በጊዜው የፖስታ ማኅበር ዋና መሥሪያ ቤት በስዊስ ከተማ በርን ላይ ነበር። ንጉሠ ነገሥቱ የፖስታ ድርጅት ከተቋቋመ በኋላ ወደአገር ውጭ ከጻፏቸው ደብዳቤዎች አንዱ ሐምሌ 13 ቀን 1887 ዓ/ም ኢልግ ወደአገሩ ሄዶ በነበረበት ጊዜ ለሱ የጻፉት ይጠቀሳል። “ፖስታ ማበጀታችን እንኳን ያንተ የወዳጃችን ደብዳቤና የማንም ነጋዴ ደብዳቤ ሁሉ እንዲመላለስበት ነበር። ያንተ ደብዳቤ መጥፋቱ ፖስታ ለምን ተደላደለ ብለህ አኩርፈህ ይሆን ወይስ የምድር ባቡር እስከ አዲስ አበባ ድረስ እስቲበጅ መጠበቅህ ይሆን? ያለዚያ ያንተን ደብዳቤ የሚውጥ አውሬ ከመንገድ ላይ እንዳለ ቁርጡን አስታውቀኝ።….” ይላል። የኢልግ መልስ ምን እንደነበር ባናውቅም፣ ምኒልክ ግን የቱን ያህል ናፍቀውት እንደነበር እንገነዘባለን። የቤተ መንግሥት እነጻ የሸዋው ንጉሥ ምኒልክ ዋና ከተማቸውን ከአንኮበር ወደ እንጦጦ ሲያዛውሩ መጀመሪያ የሠፈሩት በድንኳን ነበር። ወዲያ መሐንዲሳቸው አልፍሬድ ኢልግ አዲስ ቤተ መንግሥት እንዲያሠራላቸው በሰጡት ትዕዛዝ መሠረት፣ አሁን ድረስ ቆሞ በቤተ ቅርሳ ቅርስነት የሚያገለግለውን ሕንጻ አሠራላቸው። ቤተ መንግሥቱ ከአንኮበሩ ቤተ መንግሥት ያነሰ እና በዚያ ጊዜ የነበሩትን ቤተ መንግሥቶች ያህል ስፋት የለውም በሚል በጊዜው ነቀፋ ተሰንዝሮበት ነበር። ሆኖም ምኒልክ የንጉሠ ነገሥትነቱን ሥልጣን እስከጨበጡ ጊዜ ድረስ ተገልግለውበታል። አንዳንዴም ወደሰሜን ሲጓዙ ወይም እንጦጦ ማርያምን ሊሳለሙ ሲሄዱ ያርፉበት እንደነበር ይታወቃል። እሳቸውም ከሞቱ በኋላ እቴጌ ጣይቱ እስከ ዕድሜያቸው መጨረሻ ድረስ በግዞት ኖረውበታል። አዲስ አበባም የሚገኘው “ታላቁ” ወይም “የምኒልክ ቤተ መንግሥት” በ፲፰፻፺ ዓ/ም ላይ መታነጽ ሲጀምር ኢልግ በምሕንድስናው ሥራ ላይ ብዙ ተሳትፎ እንደነበረው ተጽፏል። በጊዜው ከተማዋን ትጎበኝ የነበረች፣ ወይዘሮ ፒስ የምትባል እንግሊዛዊት “(በቤተ መንግሥቱ) ብዙ (የስዊስ ባሕር ምስል እና የዊሊያም ቴል ጸሎት ቤት) ስዊሳዊ ተጽእኖዎች እንደተገነዘበች ጽፋለች ይላሉ ሪቻርድ ፓንክኸርስት . የቧንቧ ውሃ “አዲስ አበባ ከተማ ከተመሠረተችና የነዋሪዋ ብዛት እየጨመረ ከሄደ በኋላ በአዲስ አበባ ከተማ ውስጥ የውሃ እጥረት እያስጨገረ ሄደ።….ዓፄ ምኒልክም የውጭ አገር አማካሪዎቻቸው በፈረንጅ አገር ውሃ በቧንቧ እየተጠለፈ እንዴት አድርጎ ከቤት ድረስ እንደሚመጣ ካስረዷቸው በኋላ ያ ቧንቧ የተባለው ሥራ እንዲሠራ ዋና አማካሪያቸውንና መሐንዲሳቸውን ሙሴ ኢልግን አዘዙት።” አቶ ጳውሎስ ስለዚህ ሥራ በሰፊው ሲያጫውቱን ሥራው በ፲፰፻፹፮ ዓ/ም እንደተጀመረና ለቧንቧ መግዣ ሰባት ሺ ማርያ ጠሬዛ ብር እንደሰጡ፤ ውሃው ከእንጦጦ ኪዳነ ምኅረት ቤተ ክርስቲያን አካባቢ ተጠልፎ ከቤተ መንግሥቱ እንደገባ ይነግሩናል። በዘመኑም “እንዲህ ያለ ንጉሥ የንጉሥ ቂናጣ ውሃ በመዘውር ሰገነት አወጣ አሁን ከዚህ ወዲያ ምን ጥበብ ሊመጣ” ተብሎ ተገጠመ ይባላል። የቤተ መንግሥቱ የቧንቧ ውሃ ከተገጠመ በኋላ ምኒልክ አዲስ አበባ ከተማ በሙሉ እንዲዳረስ የውሃ ቧንቧ አስገዝተው ቧንቧው ከጂቡቲ እስከ ድሬ ዳዋ በምድር ባቡር፣ እስከ አዲስ አበባ ደግሞ በሰው ሸክም እንዲመጣ አዘዙ። ሆኖም እሳቸው ያሠሩት የቧንቧ ውሃ እምብዛም ሳይስፋፋ እስከ ጣልያን ወረራ ድረስ ቆየ። ሆኖም በዘመኑ የምኒልክ እንግዳ ሆኖ ኢትዮጵያን የጎበኘው አሜሪካዊው ዊሊያም ኤሊስ በምኒልክ አዳራሽ “ለኔ ክብር በተዘጋጀ ሰባት ሺ ሰዎች በተጋበዙበት ግብር ላይ፣ ጠጅ የሚባለውን መጠጥ በግብር ቤቱ ዙሪያውን በተገጠመ ቧንቧ የፈለገው ሰው እየተነሳ ከቧንቧው ይቀዳል።” ሲል ተቀድቷል። የዘውድ አማካሪና የመንግሥት አደራዳሪ ዳግማዊ ምኒልክ ኢልግን የውጭ ዜጋም ቢሆን እንኳ ያከብሩትና ያምኑትም ነበር። ትውልድ አገሩ ስዊስ የቅኝ ግዛት ምኞት የሌላትና ትንሽ፣ የ ባሕር ወደብ የለሽ እና ከሌላ አውሮፓዊ ኃያል መንግሥታት ጋር ያልተሻረከች መሆኗም የኢልግን ታማኘት ሳያጠናክረው አይቀርም። ኢልግም በበኩሉ “እንደአባቴ እወዳቸዋለሁ” ያላቸውን ምኒልክን ለሀያ ዓመታት በታማኝነት አገልግሏል። ኢልግ ከንጉሠ ነገሥቱ ጋር ወደ ትግራይ እና ዝዋይ የመሳሰሉ ቦታዎች ተጉዟል። እንዲሁም ወድጣልያን አገር ተጉዞ ከሚንስትሮቻቸው ጋር ከተወያየ በኋላ ሲመለስ ኢጣልያ ኢትዮጵያን በቅኝ ግዛት ለመያዝ አሳብ እንዳላት ዳግማዊ ምኒልክን አስጠንቅቋቸዋል። ከጦርነቱም በኋላ የአድዋ ድልም ያስከተለውን የድርድር () መስፋፋት እንዲያስተዳድር እና የአገሪቷን የውጭ ጉዳይ እንዲይስፋፋ ባለሙሉ ሥልጣን አደረጉት። ንጉሠ ነገሥቱ ኢልግን ሲሾሙት አብረውም የቢትወደድን ማዕርግ ሰጡት። በዚህ ሃላፊነት ሥራው ንጉሠ ነገሥቱን ወክሎ የውጭ አደራዳሪዎችን ያነጋግራል፣ ከኃያላን መንግሥታትም ጋር ይጻጻፋል። ሰውዬው ከአማርኛ ሌላ በጀርመንኛ፣ ፈረንሳይኛ፣ ጣልያንኛና እንግሊዝኛ ቋንቋዎች የሠለጠነ ስለነበር ለዚህ ሥራ ብቃት የነበረው ሰው ነበር። ከንጉሠ ነገሥቱም ሌላ ከብዙ ኢትዮጵያውያን መሳፍንት፣ መኳንንትና ሹማምንትም ጋር ይጻጻፍ እንደነበር ተዘግቧል። ከነኚህም መሃል እቴጌ ጣይቱ፣ የጎጃም ንጉሥ ተክለሃይማኖት፣ የሐረርጌው ገዥ ልዑል ራስ መኮንን፣ የጅማው አባ ጅፋር እና የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ሊቀ ጳጳስ አቡነ ማቴዎስ ይገኙበታል። ከአድዋ ድል በኋላ በኢጣልያ እና ኢትዮጵያ መሃል ጥቅምት ፲፮ ቀን ፲፰፻፹፱ የተፈረመውን የዕርቅ ውል፤ ከብሪታንያ እና ከፈረንሳይ መንግሥታት ጋር በመጋቢት ወር የተፈረሙትን ውሎች እንዲሁም ከጀርመን መንግሥት እና ከኦቶማን ንጉዛት መንግሥት ጋር የተፈረሙ ውሎችን በማዘጋጀትም ሆነ ማዋዋል ድረስ ኢልግ ሙሉ ተሳትፎ እንደነበረው ታሪክ ይዘግባል። ወደመጨረሻው ጊዜ ንጉሠ ነገሥቱም ጤናቸው እየደከመ መጣ። በቤተ መንግሥቱም እሱን የሚመቀኙት ሰዎች በዙ። ከሁሉም ግን በየካቲት ወር ፲፰፻፺፯ ዓ/ም የጀርመን ልዑካንን የመራው ፍሬድሪክ ሮሰን የተባለው ጀርመናዊ በኢትዮጵያ መንግሥት እና በጀርመን መንግሥት መሃል ብዙ ውሎችን ከተፈራረመ በኋላ በቤተ መንግሥቱ የኢልግ ተሰሚነት እየመነመነ ሄዶ በ፲፱፻ ዓ/ም ሥራውን ለቆ ወደትውልድ አገሩ ተመለሰ። ወደአገሩ ከተመለሰ በኋላ በእሪ በከንቱ ሠፈር ያለው መኖሪያ ቤቱ የመጀመሪያው ዘመናዊ ትምህርት ቤት (የአሁኑ ዳግማዊ ምኒልክ) በ፲፱፻፩ ዓ/ም ተከፈተበት። ከጥቂት ጊዜ በኋላ ግን ትምህርት ቤቱ አሁን አራት ኪሎ ወዳለበት ሥፍራ ተዛወረ። አልፍሬድ ኢልግም በተወለደ በስድሳ ሁለት ዓመቱ የገና ዕለት (ታሕሣሥ ፳፱ ቀን) ፲፱፻፰ ዓ/ም ዙሪክ ላይ በልብ ምታት ምክንያት አረፈ። ዋቢ ምንጮች ጳውሎስ ኞኞ፣ “አጤ ምኒልክ”፣ (የካቲት [[፲፱፻፹፬ ዓ/ም) የኢትዮጵያ ታሪክ
45625
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%88%B3%E1%8B%AD%E1%8A%95%E1%88%B5%E1%8A%93%20%E1%89%B4%E1%8A%AD%E1%8A%96%E1%88%8E%E1%8C%82%20%E1%88%98%E1%88%A8%E1%8C%83%20%E1%88%9B%E1%8B%95%E1%8A%A8%E1%88%8D%20%28%E1%8A%A2%E1%89%B5%E1%8B%AE%E1%8C%B5%E1%8B%AB%29
የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል (ኢትዮጵያ)
የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል (ሳ.ቴ.መ.ማ.)፣ ኢትዮጵያ የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃዎችን የመሰብሰብ፣ የመምረጥ፣ የመተንተንና እሴት አክሎ የማሰራጨት ኃላፊነት የተጣለበት የመንግስት ድርጅት ነው። የአመሰራረት ታሪክ በኢትዮጵያ ውስጥ ብሔራዊ የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃዎች ስብስብ ማዕከልን ለማቋቋም የመጀመሪያውን ሀሳብ የወጠነው በ1977 እ.ኤ.አ. የኢትዮጵያ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ኮሚሽን (ኢ.ሳ.ቴ.ኮ) ነበር። ኢኒስቲቲዩቱ የተመሰረተበት ዋነኛ ዓላማ የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃዎችን ለመሰብሰብ፣ ለማደራጀት እና ለማሰራጨት የሚያስፈልጉ የተለያዩ አገልግሎቶችንና መገልገያ ቁሳቁሶችን ለማቅረብ ምቹ ሁኔታን ለመፍጠር ነው። ዋና መቀመጫውን አዲስ አበባ፣ ኢትዮጵያ ልዩ ስሙ ቡልጋሪያ ማዞሪያ ያደረገው የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል (ሳ.ቴ.መ.ማ) በማቋቋሚያ ደንብ ቁጥር 257/2004 የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃዎችን በማፈላለግ፣ በመሰብሰብ፣ በመመምረጥ፣ በማደራጀት፣ በመተንተን እና በጥናትና ምርምር እሴት ጨምሮ በማሰራጨት የሀገሪቱን የቴክኖሎጂ ሽግግር ሂደት የማፋጠን ተልዕኮን በመያዝ የተመሰረተ ነው። የማዕከሉ ስትራቴጂክ መሰረቶች የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ በመንግስትና በሕዝብ የተሰጠውን ሀገራዊ ተልዕኮ በላቀ ብቃት ለማሳካት የተልዕኮ አፈፃፀም አቅጣጫ ጠቃሚ ኮምፓሶች የሆኑት ራዕይ፣ ተልዕኮ፣ እሴቶችና ተቋማዊ ፍልስፍናዎች (ስትራቴጂክ መሰረቶች) ያስፈልጉታል። በመሆኑም የማዕከሉ ስትራቴጂክ መሰረቶች እንደሚከተለው ቀርቧል። • በ2015 ዓ.ም የኢንፎርሜሽን ማኅበረሰብ ለመፍጠር የሚያስችል የሳይንስና ቴክኖሎጂ ልዕቀት ማዕከል ተገንብቶ ማየት፤ • ቴክኖሎጂን ለልማት ለመጠቀም በሚደረግ ጥረት ዘላቂ የኢንፎርሜሽን ምንጭ መሆን፤ • የባለቤትነት ስሜት • መደመር • ተማሪነት ተቋማዊ ፍልስፍና • መረጃችን ለሀገራዊ ቴክኖሎጂ ምጥቀት፤ • ተቋማዊ ልዕቀታችን በሰው ኃይላችን፤ • እሴት በማከል እንተማለን፤ ተቋማዊ አወቃቀር ዳይሬክቶሬት • የምርምርና ትንተና ዳይሬክቶሬት • የእውቀት አስተዳደርና ስርጭት ዳይሬክቶሬት • የኢንፎርሜሽን መሰረተ ልማት ዳይሬክቶሬት የኢትዮጵያ የሳይንስ፣ ቴክኖሎጂ እና ኢኖቬሽን ፖሊሲ የኢትዮጵያ የሳይንስ፣ ቴክኖሎጂ እና ኢኖቬሽን ፖሊሲ በ2004 ዓ.ም የፀደቀ ሲሆን ሀገሪቷ ውጤታማ የሆኑ የውጭ ቴክኖሎጂዎችን ለማፈላለግ፣ ለመምረጥ፣ ለማስገባት እንዲሁም ለመጠቀም የሚያስችላትን ሀገራዊ የኢኖቬሽን ስርዓት ለመፍጠርም ያለመ ነው። የፖሊሲው ዓላማ ውጤታማ የሆኑ የውጭ ቴክኖሎጂዎችን በማፈላለግ፣ በመምረጥ እና በማስገባት በማምረቻና በአገልግሎት መስጫ ተቋማት ውስጥ የመማር፣ የማላመድ እና የመጠቀም ሀገራዊ አቅም ለመገንባት የሚያስችል የቴክኖሎጂ ሽግግር ማዕቀፍ መፍጠር ነው። የሀገሪቷን የሳይንስ፣ ቴክኖሎጂ እና ኢኖቬሽን ችግሮች ጥናትና ምርጥ ተሞክሮ ያላቸው የሌሎች ሀገራት ሁኔታ ላይ የዳሰሳ ጥናት የተካሄደ ሲሆን በዚህም መሰረት አስራ አንድ ወሳኝ የፖሊሲ ጉዳዮች ተለይተዋል። እነዚህም፡- የቴክኖሎጂ ሽግግር፣ የሰው ሀብት ልማት፣ የማምረቻና የአገልግሎት ሰጪ ተቋማት፣ ምርምር፣ የፋይናንስ ሥርዓትና ማበረታቻ ሥርዓት፣ ብሔራዊ የጥራት መሰረተ ልማት፣ የዩኒቪርሲቲዎች፣ የምርምር ተቋማት፣ የቴክኒክና ሙያ ትምህርትና ሥልጠና ተቋማትና የኢንዱስትሪ ትስስር፣ የአዕምሯዊ ንብረት ሥርዓት፣ የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ፣ የአካባቢ ልማትና ጥበቃ እንዲሁም ዓቀም አቀፍ ትብብር ናቸው። ሀገራዊው የኢኖቬሽን ሥርዓት አስተዳደር መዋቅር የፖሊሲውን አፈፃፀም ለመምራት፣ ለመደገፍ እና ለመከታተል እንዲያስችል ተዘርግቷል። የኢኖቬሽን ሥርዓቱ ዋና ዋና ተዋናዮችም፡- ሀገራዊው የሳይንስና ቴክኖሎጂ ምክር ቤት፣ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ሚኒስቴር እና ሌሎች ሚኒስቴር መስሪያ ቤቶች እንዲሁም የኢኖቬሽን ድጋፍና የምርምር ሥርዓት ናቸው። የኢንፎርሜሽን ስርጭት የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል አንዱ ቁልፍ ተግባር እሴት የታከለባቸው የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃዎችን ማሰራጨት ሲሆን እነዚህን መረጃዎች ለማሰራጨት ማዕከሉ የተለያዩ የማሰራጫ ስልቶችን ይጠቀማል። ከስልቶቹ መካከል የቴሌቪዥን ስርጭት፣ ድረ-ገፅ ወይም የሳይበር እና የህትመት ሚዲያን ይጠቀማል። ማዕከሉ በአማርኛ ቋንቋ የተዘጋጀ ቴክ-ሳይንስ የተሰኘ መጽሐፍን በሶስት ወር አንድ ጊዜ የሚያሳትም ሲሆን ከዚህም በተጨማሪ በሳምንት አንድ ቀን ለ30 ደቂቃ ቆይታ የሚያደርግ የቴሌቪዥን ፕሮግራም አለው። ይህ የቴሌቪዥን ፕሮግራም በኢትዮጵያ ብሮድካስቲንግ ኮርፖሬሽን (ኢ.ቢ.ሲ) የቴሌቪዥን ጣቢያ የሚሰራጭ ነው። ሌላው መረጃ የማሰራጫ ስልት የሳይበር ሚዲያ ሲሆን ማዕከሉ የራሱ የሆነ ድረ-ገፅን (/ ወይም ) ይጠቀማል። ይህ ድረ-ገፅ በየቀኑ ከዓለማችን የተሰበሰቡና እሴት የታከለባቸው የተለያዩ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ዜናዎችን የያዘ ሲሆን በተጨማሪም የተለያዩ የምርምር ጥናቶችንና ህትመቶችን የያዘ ነው። የሳይንስና ቴክኖሎጂ አመላካቾች የሳይንስና ቴክኖሎጂ አመላካቾች ስለ ሳይንስና ቴክኖሎጂ ስርዓት፣ ዉስጣዊ መዋቅር፣ ከኢኮኖሚና ከማኅበረሰብ ጋር ስላለው ትስስር እንዲሁም ስርዓቱን የሚያስተዳድሩ አካላት፣ በውስጡ እንቅስቃሴ ለሚያደርጉ እና ስርዓቱ ተፅዕኖ ለሚያደርስባቸው አካላት ጥያቄዎችን የሚመልሱ ተያያዥነት ያላቸው መረጃዎች ናቸው። ይህ የሚያመላክተው በብሔራዊ ሳይንስ፣ ቴክኖሎጂ እና ኢኖቬሽን ስርዓት ላይ የሚመጣ ለውጥ በአምራችና አገልግሎት ሰጪ (የንግድ ተቋማት)፣ ተመራማሪዎች፣ የመንግስት ኤጀንሲዎች፣ በዘርፉ የሚሳተፉ ባለድርሻ አካላት መካከል ያለ ትስስርና ግንዛቤ ላይ ተጨባጭ ለውጥ እንደሚያመጣ ነው። የምርምርና ስርፀት ሰርቬይ ምርምርና ስርፀት አንዱ የሳይንስና ቴክኖሎጂ አመላካች ነው። ይህ አመላካች አዲስ ግኝቶችን ለመፍጠር የሚያስችሉ የዕውቀት ክምችትን እድገት፣ ከግለሰቦች የሚገኝን፣ ከባህልና ከማኅበረሰብ የሚገኝን እውቀት የሚያካትት እንዲሁም የዕውቀት ክምችትን መጠቀምን የሚያጠቃልል ነው። የመጀመሪያው ብሔራዊ የሳይንስና ቴክኖሎጂ አመላካች ዳሰሳ ጥናት በሳይንስና ቴክኖሎጂ ሚኒስቴር በ2010 እ.ኤ.አ. የተካሄደ ሲሆን በ2013 እ.ኤ.አ. ሳ.ቴ.መ.ማ ኃላፊነቱን ወስዶ ሁለተኛውን ብሔራዊ የሳይንስና ቴክኖሎጂ አመላካች ዳሰሳ ጥናት በማከናወን የጥናቱን ውጤት በ2014 እ.ኤ.አ. አውጥቷል። ዳሳሳ ጥናቱ ሀገሪቱ በምርምርና ስርፀት ላይ ያላትን ኢንቨስትመንትና የሰው ኃይል አግባብ በአራት ዘርፎች ከፋፍሎ የሚያሳይ ጥናት ነው። የመንግስት ተቋማት፣ የከፍተኛ የትምህርት ተቋማት፣ የቢዝነስ ተቋማት እና የግብረ ሰናይ ድርጅቶች ጥናቱ የዳሰሳቸው ዘርፎች ናቸው። በ2014 እ.ኤ.አ. የታተመው ጥናት በዋነኛነት ሀገሪቱ ለምርምርና ስርፀት የምታወጣው ወጪ ከሀገሪቱ አጠቃላይ የሀገር ውስጥ ምርት ምን ያህል እንደሆነ ለመጠቆም ነው። ከጥናቱም የተገኘው ውጤት እንደሚያመለክትው የምርመርና ስርፀት ወጪ የሀገሪቱን አጠቃላይ የሀገር ውስጥ ምርት 0.6 በመቶ ነው። ይህም በአፍሪካ ከአጠቃላይ የሀገር ውስጥ ምርት 1 በመቶ የሚሆነውን ወጪ ለምርምርና ስርፀት ማዋል ተብሎ የተቀመጠውን አቅጣጫ የሳተ ውጤት እንዳልሆነ ለመገንዘብ ተችሏል። በተጨማሪም በ2010 እ.ኤ.አ. ከተከናወነው ጥናት ውጤት ጋር ሲነፃፀር አመላካቹ (0.24 በመቶ) በ3 እጥፍ እድገት አሳይቷል። የኢኖቬሽን ሰርቬይ ኢትዮጵያ ከግብርና መር ኢኮኖሚ ወደ ኢንዱስትሪ መር ኢኮኖሚ ለመሸጋገርና የተጀመረውን የልማት ጎዳና ቀጣይነት ባለዉ መልኩ ለማስኬድ እውቀት መር ኢኮኖሚ ልትከተል ይገባል። በእውቀት መር ኢኮኖሚ ኢኖቬሽን ቁልፍ ሚና ይጫወታል። ይህንንም በመገንዘብ በሀገሪቱ ውስጥ ያለዉን የኢኖቬሽን ደረጃ ለመገንዘብና ተቋማት ለኢኖቬሽን እንቅስቃሴዎች የሚያወጡትን ወጪና ከተለያዩ ተቋማት ጋር እውቀትንና ክፍሎትን ለማዳበር የሚያደርጉትን ግንኙነቶች ለመረዳት እንዲሁም ዘርፉን ለማስተዳደር የሚችል ፖሊሲ ለመቅረፅ በ2007 የመጀመሪያውን የኢኖቬሽን ሰርቬይ ለማካሄድ ታቅዷል። ይህንንም እንዲያከናውን የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል ሙሉ ሀላፊነት ተጥሎበታል። ማዕከሉ የንግድ ተቋማትን እንደዋነኛ የጥናት ክፍል በመውሰድ በአራት ዘርፎች ላይ፣ ከዘጠኙ ክልሎችና በሁለቱ የፌደራል ከተማ መስተዳድሮች ውስጥ በናሙና የተመረጡ ተቋማት በሚያመርቷቸው ምርቶች ላይ፣ ከአመራረት ሂደት አንፃር፣ ከተቋም አስተዳደር እና ከግብይት ስርዓት አንፃር የሚያከናውኗቸው ኢኖቬሽኖች ላይ ጥናት ሊያከናውን አቅዷል። ተቋሙ ጥናቱን በሀምሌ 2006 ጀምሮ በሰኔ 2007 ዓም የሚያጠናቅቅ ሲሆን አሁን ማለትም በሚያዚያ ወር ላይ የጥናቱ 90 በመቶ ተገባዷል። የሳይንስና ቴክኖሎጂ አመላካች ተብለው ከሚጠቀሱት ውስጥ ሌላው ቢብሎሜትሪክስ ነው። ቢብሎሜትሪክስ የጥናታዊ ፅሁፍ ህትመቶችንና ማጣቀሻዎቻቸውን አህዛዊ ትንተናና ስታስቲክስን በመጠቀም የሚለካ ነው። ቢብሎሜትሪክስ ስታትስቲካዊ ትንተና በመጠቀም የማጣቀሻና የቃላት ድግግሞሽ ትንተና በማከናወን መረጃዎች አቅጣጫ ማግኘት ነው። የህትመቶችንና የማጣቀሻዎቻቸውን አህዛዊ ልኬትን በመጠቀም መለካት በመላው ዓለም ጥቅም ላይ እየዋለ ያለ አካሄድ ነው። ቢብሎሜትሪክስ የጥናቶችን አቅም ለመለካት ጥቅም ላይ ይውላል። ቢብሎሜትሪክስን የጥናቶችን አቅም ለመለካት ከሚጠቀሙ መካከል ዩኒቨርሲቲዎችና የመንግስት ላቦራቶሪዎች፣ ፖሊሲ የሚቀርፁ አካላት፣ የምርምር ዳይሬክተሮችና አስተዳደሮች፣ የመረጃ ልዩ ሙያተኞች እና ላይብረሪያኖች እንዲሁም የምርምር ባለሙያዎች ዋነኞቹ ናቸው። እስካሁን ድረስ በኢትዮጵያ የቢብሎሜትሪክስ ትንተና በሀገሪቱ የጥናት ባለሙያዎች አልተከናወነም። የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል በ2014 እ.ኤ.አ. የቢብሎሜትሪክስ ትነተና ለማከናወን ዕቅድ ይዟል። የአይ.ሲ.ቲ ሲስተሞች • ዌብ መሰረት ያደረገ የሰው ኃይል አውቶሜሽን ሲስተም በማዕከሉ ውስጥ የሚኖረው የሰው ኃይል አስተዳደር ስራ የተማከለና በአንድ መስኮት የሚከናወን ለማድረግ ምቹ የሆነ፣ የሰራተኞችን ማህደር በመያዝ ሰራተኞች የግል መረጃዎቻቸውን ማየትና ማስተካከል እንዲችሉ የሚረዳ ሲስተም ነው። • ዌብ መሰረት ያደረገ የእውቀት አስተዳደርና ኢለርኒንግ ሲስተም በማዕከሉ በሚገኙት ሰራተኞች ዉስጥ የሚኖርን እውቀት ተደብቆ እንዳይቀር እርስ በእርስ የመማሪያና የእውቀት መገበያያ መድረክ በመሆን የሚያገለግል ሲስተም ሲሆን ከዚህ በተጨማሪ በተለያዩ መንገዶች የተሰበሰቡ እውቀቶችን ከማዕከሉ ዉጪ ለሚገኙ ተጠቃሚዎች ለማጋራት አመቺ ስፍራ የሚፈጥር ሲስተም ነው። • የመረጃ ማነፍነፊያ ሲስተም ይህ ጎልጉል የተሰኘው የመረጃ ማነፍነፊያ () ሲሆን መንግስት ትኩረት በሰጠባቸው የሳይንስና ቴክኖሎጂ ዘርፎች መረጃዎችን ኢንዴክስ በማድረግ የተጠቃሚዎችን የመረጃ ጥማት ለማርካት የተበለፀገ ሲስተም ነው። • የብሔራዊ ሳይንስና ቴክኖሎጂ ዲጂታል ላይብረሪ ሲስተም መንግስት ትኩረት በሰጠባቸው የሳይንስና ቴክኖሎጂ መስኮች ዙሪያ የሚገኙ መጽሐፍትን ተጠቃሚዎች ባሉበት ቦታ ሆነው በኢንተርኔት እንዲያገኙ የሚያስችል ሀገራዊ ይዘት የተላበሰ ሲስተም ነው። • ዌብ መሰረት ያደረገ የአዕምሯዊ ንብረት ሲስተም በቴክኖሎጂ ሽግግሩ መንግስት ትኩረት በሰጠባቸው የትኩረት መስኮች የተሰበሰቡ የፓተንት መረጃዎች ለስራ ፈጣሪዎችና ተመራማሪዎች በሚያመችና ቀላል በሆነ ሀገራዊ ይዘትን በተላበስ መንገድ ማግኘት እንዲቻል የተበለፀገ ሲስተም ነው። • የ (ኦፕቲካል ካራክተር ሪኮግኒሽን) ሲስተም በህትመት መልክ የሚገኙ አማርኛን ጨምሮ በሌሎች ቋንቋዎች ያሉ ማንኛውም አይነት መረጃዎች ስካን ከተደረጉ በኋላ በቀላሉ በኮምፒውተር አማካኝነት መረዳትና መነበብ እንዲሁም ኤዲት መደረግ እንዲችሉ የሚያግዝ ሲስተም ነው። • የማዕከሉ ድረ-ገፅ በማዕከሉ የሚገኙትን ሳይንሳዊና ቴክኖሎጂያዊ እውቀቶችና ትኩስ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ዜናዎችን ተደራሽ ለማድረግ ማራኪ ገፅታን ተላብሶና የተጠቃሚዎችን ፍላጎት መሰረት አድርጎ በአማርኛና እንግሊዝኛ ቋንቋ የተዘጋጀ ድረ ገፅ ነው። • የማዕከሉ የውስጥ መገናኛ ኢንተርናል ፖርታል ይህ የዉስጥ ለዉስጥ መገናኛ በማዕከሉ ዉስጥ የሚገኙ ሰራተኞች የማዕከሉን መተዳደሪያ ሕግና ደንብ፣ ፖሊሲና መመሪያዎች እንዲሁም ማስታወቂያዎች በቀላሉ እንዲያገኙ የሚያስችል፣ የማዕከሉን ወቅታዊ የስራ ሂደትና የሰራተኞች የአፈፃፀም ደረጃ የሚያሳይ ሲሆን በተጨማሪም ሰራተኞች እርስ በእርስ የሚኖራቸውን የስራ ግንኙነት በይበልጥ ለማጠናከር የሚያግዝ ሲስተም ነው። • ዌብ መሰረት ያደረገ ሲስተም ይህ አውቶሜትድ የውጤት ተኮር ምዘና ሲስተም የማዕከሉን፣ በማዕከሉ ውስጥ የሚገኙ የስራ ሂደቶችን፣ የቡድን መሪዎችና ግለሰቦች ስራዎቻቸውን የሚያቅዱበት፣ አፈፃፀማቸውን የሚመዘግቡበትና የአፈፃፀም ምዘና ሪፖርት ማግኘት የሚችሉበት ያለምንም ሰው ጣልቃ ገብነት በኮምፒውተር አማካኝነት የሚከወን የተማከለ ሲስተም ነው። ቴክኖሎጂ ትንተናና ትንበያ በሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል ስር ከሚገኙት ዋና ዋና የስራ ሂደቶች ዉስጥ አንዱ ሲሆን በዋነኝነት ቴክኖሎጂዎችን ከማህበረ-ኢኮኖሚያዊ፣ ከባህል፣ ከዝግጁነት፣ ከአካባቢ፣ ከስጋት፣ ወደፊት ከሚያስከትሉት ተፅዕኖ እና ከሌሎች ዕይታዎች አንፃር በማየት ላይ ትኩረት ያደርጋል። የቴክኖሎጂ ትንተናና ትንበያ ስራን ለማከናወን የተለያዩ ደረጃዎች የሚታለፉ ሲሆን መረጃ ማሰባሰብ፣ መለየት፣ የቴክኖሎጂዎችን ቅድመ ትንተናና ትንበያ መረዳት እና የማጠቃለያ ሃሳብ ማስቀመጥ ከደረጃዎቹ መሀከል የሚገኙ ናቸው። ከትንተናና ትንበያ የሚገኘው መረጃ ለፖሊሲ አርቃቂዎች፣ ተመራማሪዎች፣ የፈጠራ ባለሙያዎችና ልዩ በሆኑ ሌሎች ባለድርሻ አካላት በመረጃ ምንጭነት ያገለግላል። ኢሳይንስ በእያንዳንዱ የሳይንሳዊ ጥናትና ምርምር ገፅታ ላይ ትልቅ ሚና የሚጫወት መስክ ነው። ለማንኛውም አይነት ፈር ቀዳጅ ለሆኑ ሳይንሳዊ ጥናቶችና ግኝቶች ከመጀመሪያ ፅንሰ ሃሳብ ጀምሮ የተለያዩ በስርዓት የተቀረፁ ሙከራዎችን ለማካሄድ፣ መረጃዎችን በስርዓት ለመሰብሰብ እንዲሁም ተጓዳኝ የሆኑ መረጃዎችን ለመተንተን የሚያገለግል አስቻይ መሳሪያ ነው። ማንኛውም አይነት የሳይንሳዊ ፅንሰ ሃሳብም ሆነ መላምት ፍላጎት መጠነ ሰፊ የሆነ መረጃ መሰብሰብ መቻል አለበት። ይህንንም ለማጎልበትና ለማሳካት የሚያግዙ ሲስተሞችን ባደጉ የኮምፒውቲንግ ስርዓቶች ለመደገፍ ኢሳይንስ ትልቅ አስተዋፅዖ ይኖረዋል። ኢሳይንስ ሳይንቲስቶች የስራቸውን ውጤት ለማከማቸት፣ ለማብራራት፣ ለመተንተን፣ የግንኙነት አውታራቸውን ለመዘርጋት እንዲሁም የራሳቸውን መረጃ ለሌላ ተመሳሳይ ቡድን ለማካፈል የሚያስችል አሰራርና ሂደትን በውስጡ ያዘለ ነው። የሳይንስና ቴክኖሎጂ መረጃ ማዕከል የመረጃ ማዕከል እንደ መሆኑ ኢሳይንስን ተግባራዊ ማድረጉ የመረጃ የመሰብሰብና ማሰራጨት ስራዎች በዋናነት ለማቀላጠፍ ያስችላል። እንዲሁም የመረጃ ማዕከሉ በውስጡ የምርምር ስራዎችን የሚሰራ ስለሆነ የምርምር ስራዎችን በተሻለ ጥራትና አቅም እንዲሰሩ ኢሳይንስ ከፍተኛ አስተዋፅዖ አለው። ከሳ.ቴ.መ.ማ. ጋር ተመሳሳይ የሆኑ ዓለም አቀፍ ተቋማት • የኮሪያ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ኢንፎርሜሽን ተቋም • የቻይና ሳይንሳዊና ቴክኒካል ኢንፎርሜሽን ተቋም • የማሌዢያ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ኢንፎርሜሽን ተቋም • የፊሊፒንስ የሳይንስና ቴክኖሎጂ ኢንፎርሜሽን ተቋም የኢትዮጵያ ድርጅቶች የኢትዮጵያ መንግሥት የመረጃና የመገናኛ ቴክኖዎሎጂ
36491
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8B%93%E1%88%88%E1%88%9D%20%E1%88%98%E1%88%9E%E1%89%85
የዓለም መሞቅ
ሙቀት መጨመር ስለ ነው የሙቀት መጠን ውስጥ ምድር ' ላዩን, ውቅያኖሶችን እና ከባቢ አየር ሺዎች ዓመታት በሺዎች የሚቆጠሩ በላይ እሄዳለሁ. በዛሬው ጊዜ አማካይ የሙቀት መጠን ሰዎች በ 1750 አካባቢ ብዙ የድንጋይ ከሰል ማቃጠል ከመጀመራቸው በፊት 1 ° ሴ ያህል ከፍ ያለ ነው። ግን በአንዳንድ የአለም ክፍሎች ከዚህ ያነሰ እና የተወሰኑ ናቸው። አብዛኞቹ የሳይንስ ሊቃውንት እ.ኤ.አ. በ 2100 ሙቀቶች እ.ኤ.አ. ከ 1750 በፊት ከነበረው ጋር ሲነፃፀር በ 2 ° ሴ (ከ 3.6 ° ) እስከ 4 ° ሴ ከፍ እንደሚል ይናገራሉ ፡ ፡በዚህ የሙቀት መጠን መጨመር ምክንያት ሰዎች በቀላሉ ሊያዩዋቸው የሚችሏቸው ለውጦች በዓለም ዙሪያ ያሉ የበረዶ ክዳኖች መቅለጥ ነው ፡፡ የባህር ምክንያት በሁለት ምክንያቶች እየጨመረ ነው ፡፡ አንደኛው ምክንያት እንደ ግሪንላንድ ያለ መሬት ላይ በረዶ ወደ ባህር እየቀለጠ ነው ፡ ሌላኛው ምክንያት ውሃ በሚሞቅበት ጊዜ እየጨመረ ስለሚሄድ ነው ፡፡ ብዙ ከተሞች በከፊል በ 21 ኛው ክፍለ ዘመን በውቅያኖሱ በከፊል በጎርፍ ይሞላሉ ፡፡ የአለም ሙቀት መጨመር በአብዛኛው ሰዎች ቤንዚን እና ቤቶችን እንዲሞቁ ለማድረግ የተፈጥሮ ጋዝ ያሉ ነገሮችን በማቃጠል ምክንያት ነው ፡ ነገር ግን ከሚቃጠለው ሙቀቱ ራሱ ዓለምን ትንሽ ትንሽ ሞቅ ያለ ያደርገዋል - እሱ ከሚነደው የሚወጣው ካርቦን ዳይኦክሳይድ የችግሩ ትልቁ ክፍል ነው ፡ ከሙቀት- ጋዞች መካከል ከ 200 ዓመታት በፊት የጆሴፍ ፉሪየርን ሥራ የሚያረጋግጥ ከመቶ ዓመት በፊት በስቫንቴ አርርኒየስ እንደተነበየው በከባቢ አየር ውስጥ ያለው የካርቦን ዳይኦክሳይድ መጨመር ለዓለም ሙቀት መጨመር ዋነኛው መንስኤ ነው ፡ ሰዎች መቼ ያቃጥለዋል ነዳጆች እንደ ከሰል , ዘይት እና የተፈጥሮ ጋዝ ይህ ካርቦን ዳይኦክሳይድን ወደ አየር ውስጥ ይጨምረዋል ፡ ይህ የሆነበት ምክንያት የቅሪተ አካል ነዳጆች ብዙ ካርቦን ይይዛሉ እና ማቃጠል ማለት በነዳጅ ውስጥ ያሉትን አብዛኛዎቹ አቶሞች ከኦክስጂን ጋር መቀላቀል ማለት ነው ። ሰዎች ብዙ ዛፎችን ሲቆርጡ ( የደን ​​መጨፍጨፍ ) ይህ ማለት በእነዚያ ዕፅዋት ከከባቢ አየር ውስጥ አነስተኛ የካርቦን ዳይኦክሳይድ ይወሰዳል ማለት ነው ፡ ወደ ምድር ገጽ ሙቀት የሞቀው እየሆነ እንደ ባሕር ደረጃ ከፍተኛ ይሆናል. ይህ የሆነበት ምክንያት ከ 4 ዲግሪ ሴንቲግሬድ በላይ ውሃ በሚሞቅበት ጊዜ ስለሚስፋፋ ነው ፡ በተጨማሪም በከፊል ነው ምክንያቱም ሞቃት ሙቀቶች የበረዶ ግግር እና የበረዶ ሽፋኖች እንዲቀልጡ ያደርጋቸዋል ። የባሕሩ ከፍታ የባህር ዳርቻ አካባቢዎችን ጎርፍ ያስከትላል ፡ የአየር ሁኔታ ዘይቤዎች ፣ የት እና ምን ያህል ዝናብ ወይም በረዶ እንዳለ ጨምሮ ፣ እየተቀየሩ ናቸው። በረሃዎች ምናልባት በመጠን ይጨምራሉ ፡ ከቀዝቃዛ አካባቢዎች ይልቅ ቀዝቃዛ አካባቢዎች በፍጥነት ይሞቃሉ ፡፡ ጠንካራ ማዕበል ዕድላቸው ሊሆን ይችላል እና የእርሻ ያህል እንደ ማድረግ አይችሉምምግብ . እነዚህ ተፅእኖዎች በሁሉም ቦታ ተመሳሳይ አይሆኑም ፡፡ ከአንድ አካባቢ ወደ ሌላ የሚደረጉት ለውጦች በደንብ የታወቁ አይደሉም ፡፡ በመንግስት ውስጥ ያሉ ሰዎች እና የአየር ንብረት ለውጥ ላይ የመንግሥታት ፓነል (አይ.ፒ.ሲ.ሲ.) ስለ ዓለም ሙቀት መጨመር እየተናገሩ ነው ፡ ግን መንግስታት ፣ ኩባንያዎች እና ሌሎች ሰዎች ስለዚህ ጉዳይ ምን እንደሚደረግ አይስማሙም ፡ አንዳንድ የሙቀት መጨመርን የሚቀንሱ ነገሮች አነስተኛ የቅሪተ አካል ነዳጆችን ማቃጠል ፣ ብዙ ዛፎችን ማብቀል ፣ ሥጋን መቀነስ እና ጥቂት ካርቦን ዳይኦክሳይድን ወደ መሬት ውስጥ ማስገባት ናቸው ፡፡ ምድርን ከአንዳንድ የፀሐይ ብርሃን ማጋለጡ (ይህ ጂኦኢንጂኔንግንግ ተብሎ ይጠራል) እንዲሁ የሙቀት መጨመርን ሊቀንስ ይችላል ግን በሌሎች መንገዶች የአየር ሁኔታን እንዴት እንደሚለውጠው አልገባንም ፡፡ እንዲሁም ሰዎች ከማንኛውም የሙቀት ለውጥ ጋር መላመድ ይችላሉ ፡፡ የ የኪዮቶው እና ፓሪስ ስምምነት ለመቀነስ ይሞክሩ ብክለት ነዳጆች መቃጠል ጀምሮ. አብዛኞቹ መንግስታትለእነሱ ተስማምተዋል ነገር ግን በመንግስት ውስጥ ያሉ አንዳንድ ሰዎች ምንም መለወጥ የለባቸውም ብለው ያስባሉ ፡፡ በላም መፈጨት የሚያመነጨው ጋዝም የዓለም ሙቀት መጨመርን ያስከትላል ፣ ምክንያቱም ሚቴን የተባለ ግሪንሃውስ ጋዝን ይይዛል ፡ 1 የሙቀት ለውጦች 1.1 የግሪንሃውስ ውጤት 1.2 ፀሐይ 1.3 አቧራ እና ቆሻሻ 2018-01-02 እልልልልልልልልልልል 121 2 በአየር ንብረት ለውጥ ምክንያት ሰዎች እየሰሩ ያሉት አንዳንድ ነገሮች 3 የአየር ንብረት ለውጥ ሳይንስ ታሪክ 4 በባህር ደረጃዎች ላይ የአለም ሙቀት መጨመር ውጤቶች 4.1 በአሁኑ የባህር ደረጃ የተጎዱት ከተሞች ይነሳሉ 5 ተጨማሪ ንባብ 6 ተዛማጅ ገጾች 7 ማጣቀሻዎች 8 ሌሎች ድርጣቢያዎች የሙቀት ለውጦች በተጨማሪ ይመልከቱ- ያለፉት 1000 ዓመታት የሙቀት መዝገብ ከተለያዩ ተኪ መልሶ ግንባታዎች ባለፉት ሁለት ሺህ ዓመታት ውስጥ የሙቀት ግራፍ ። የአየር ንብረት ለውጥ በምድራችን ታሪክ ላይ የበረዶ ለውጥን መምጣትን እና መጓዝን ጨምሮ ያለማቋረጥ ተከስቷል ፡ ነገር ግን ሰዎች በፍጥነት ካርቦን ዳይኦክሳይድን ወደ ከባቢ አየር ውስጥ ስለሚያስገቡ ዘመናዊ የአየር ንብረት ለውጥ የተለየ ነው ፡፡ 8 ከ 1800 ዎቹ ጀምሮ ሰዎች የዕለቱን የሙቀት መጠን መዝግበዋል ፡፡ በ 1850 አካባቢ ሳይንቲስቶች የአለምን አማካይ የሙቀት መጠን ማወቅ እንዲችሉ የሙቀት መጠንን የሚለኩ በቂ ቦታዎች ነበሩ ፡ ሰዎች ብዙ የሚነድ ጀመረ በፊት ጋር ሲነጻጸር ከሰል ለ ኢንዱስትሪ , የሙቀት 1 ° ሴ ገደማ ተነሥቶአል. ከ 1979 ጀምሮ ሳተላይቶች የምድርን የሙቀት መጠን መለካት ጀመሩ ፡ ከ 1850 በፊት ምን ያህል ሙቀት ወይም ቀዝቃዛ እንደነበረ ለማወቅ ለእኛ በቂ የሙቀት መለኪያዎች አልነበሩም ፡፡ የአየር ንብረት ተመራማሪዎች ቴርሞሜትሮች ከመኖራቸው በፊት ያለፈ የሙቀት መጠንን ለማወቅ ለመሞከር የተኪ ልኬቶችን ይጠቀማሉ ፡ ይህ ማለት ሲቀዘቅዝ ወይም ሲሞቅ የሚለወጡ ነገሮችን መለካት ማለት ነው ፡፡ አንደኛው መንገድ ወደ አንድ ዛፍ መቁረጥ እና የእድገት ቀለበቶች ምን ያህል ርቀት እንዳሉ መለካት ነው ፡ ለረጅም ጊዜ መኖር መሆኑን ዛፎች እኛን እንዴት አንድ ሀሳብ መስጠት ይችላሉ የሙቀት እና ዝናብ በሕይወት ሳለ ተቀይሯል. ላለፉት 2000 ዓመታት አብዛኛው የሙቀት መጠኑ ብዙም አልተለወጠም ፡፡ የሙቀት መጠኖቹ ትንሽ ሞቃታማ ወይም ቀዝቃዛዎች የነበሩባቸው አንዳንድ ጊዜዎች ነበሩ ፡፡ በጣም ዝነኛ ከሆኑት የሙቅ ጊዜያት አንዱ የመካከለኛው ዘመን ሞቃታማ ዘመን እና በጣም ዝነኛ ከሆኑት ቀዝቃዛ ጊዜያት አንዱ ትንሹ አይስ ዘመን ነበር ፡ በጥልቅ ጉድጓዶች ውስጥ የሚለካው የሙቀት መጠን ያሉ ሌሎች ተኪ ልኬቶች በአብዛኛው ከዛፉ ቀለበቶች ጋር ይስማማሉ ፡፡ የዛፍ ቀለበቶች እና የቦረቦር ቀዳዳዎች ሳይንቲስቶች ከ 1000 ዓመታት ገደማ በፊት የሙቀት መጠኑን እንዲሰሩ ብቻ ሊረዱ ይችላሉ ፡፡ የአይስ ኮሮች እንዲሁ ወደ ግማሽ ሚሊዮን ዓመታት ገደማ በፊት የሙቀት መጠኑን ለማወቅ ያገለግላሉ ፡ የግሪንሃውስ ውጤት ዋና ጽሑፍ- የግሪንሃውስ ውጤት ከአምስት አይፒሲሲ ሁኔታዎች ጋር ሲነፃፀር ከቅሪተ አካል ነዳጅ ጋር ተያያዥነት ያላቸው የ 2 ልቀቶች ፡ ዳይፕስ ከዓለም አቀፍ ውድቀት ጋር ይዛመዳል ፡፡ የኮል - ኃይል ተክሎች, የመኪና , ፋብሪካ , እና ሌሎች ሰው ሰራሽ ቆሻሻ ጋዝ ማንፈሻ የካርቦን ዳይኦክሳይድ እና ሌሎች ቢሊዮን 23 ስለ ቶን ማጥፋት መስጠት ጋዞች በየዓመቱ ወደ ምድር ከባቢ አየር ውስጥ. በአየር ውስጥ ያለው የ 2 መጠን ከ 1750 ገደማ ጋር ሲነፃፀር በ 31% ገደማ ይበልጣል ። ላለፉት 20 ዓመታት ሰዎች በአየር ውስጥ ካስቀመጡት የ 2 ሶስት አራተኛ ገደማ የሚሆነው እንደ የድንጋይ ከሰል ወይም እንደ ዘይት ቅሪተ አካል በማቃጠል ነው ። ቀሪው በአብዛኛው የሚመጣው እንደ ዛፍ መቆረጥን በመሳሰሉ መሬት ላይ በሚውሉ ለውጦች ላይ ነው ፡ 9 ዋና መጣጥፍ- ፀሐይ ፀሀይ በየ 11 ዓመቱ ትንሽ ትሞቃለች እና ቀዝቅዛለች ፡፡ ይህ የ 11 ዓመት የፀሐይ ዑደት ዑደት ይባላል። ለውጡ በጣም ትንሽ ስለሆነ ሳይንቲስቶች የምድርን የሙቀት መጠን እንዴት እንደሚነካ በጭንቅ መለካት ይችላሉ ፡፡ ፀሐይ ምድርን እንድትሞቀው የሚያደርግ ቢሆን ኖሮ የላይኛውንም ሆነ በአየር ውስጥ ከፍ ይል ነበር ፡፡ ነገር ግን በላይኛው ትራቶፊል ውስጥ ያለው አየር በእውነቱ እየቀዘቀዘ ነው ፣ ስለሆነም ሳይንቲስቶች በፀሐይ ላይ የሚከሰቱ ለውጦች ብዙ ውጤት ይኖራቸዋል ብለው አያስቡም ፡ በተጨማሪም ከመቶ ሚሊዮን ዓመታት በላይ ፀሐይ ቀስ እያለ እየደም ነው ፡፡ አቧራ እና ቆሻሻ በአየር ውስጥ ያለው አቧራ እና ቆሻሻ እንደ እሳተ ገሞራ ፣ የአፈር መሸርሸር እና የሜትሮሪክ አቧራ ካሉ የተፈጥሮ ምንጮች ሊመጣ ይችላል ፡ የተወሰኑት ቆሻሻዎች በጥቂት ሰዓታት ውስጥ ይወድቃሉ ፡፡ አንዳንዶቹ ኤሮስሶል ናቸው ፣ በጣም ትንሽ በመሆኑ በአየር ውስጥ ለዓመታት ሊቆይ ይችላል ፡ በከባቢ አየር ውስጥ የሚገኙት የአይሮሶል ቅንጣቶች ምድርን ቀዝቀዝ ያደርጋሉ ፡፡ ስለዚህ የአቧራ ውጤት የግሪንሃውስ ጋዞችን አንዳንድ ውጤቶች ይሰርዛል። ምንም እንኳን የሰው ልጆች የድንጋይ ከሰል ወይም ዘይት ሲያቃጥሉ ኤሮሶል በአየር ውስጥ ቢያስቀምጡም ይህ ከ 20 ዓመት ባነሰ ጊዜ ውስጥ የሚነድ ነዳጅ ግሪንሃውስ ውጤትን ብቻ ይሰርዛል ፡ . 13 በአየር ንብረት ለውጥ ምክንያት ሰዎች እየሰሩ ያሉት አንዳንድ ነገሮች አንዳንድ ሰዎች ብዙውን ጊዜ አነስተኛ ቅሪተ አካልን በማቃጠል የዓለም ሙቀት መጨመርን ለማስቆም ይሞክራሉ ፡፡ ብዙ ሰዎች አገራት አነስተኛ የሙቀት አማቂ ጋዞችን እንዲለቁ ለማድረግ ሞክረዋል ፡፡ የ የኪዮቶው ስምምነት በ 1997 ይህ ይሁን እንጂ በ 1990 ያላቸውን ደረጃዎች ከታች ወደ በከባቢ አየር ውስጥ ግሪንሃውስ ጋዞች መጠን ለመቀነስ የታሰበ ነበር የተፈረመ ነበር, የካርቦን ዳይኦክሳይድ መጠን እንዲነሣ ቀጥለዋል. የኃይል ቆጣቢነት አነስተኛ የቅሪተ አካል ነዳጅ ለማቃጠል ያገለግላል። እንዲሁም ሰዎች እንደ ሃይድሮጂን ፣ የፀሐይ ፓናሎች ወይም ከኑክሌር ኃይል ወይም ከነፋስ ኃይል የሚመጡ የቅሪተ አካል ነዳጅ የማያቃጥሉ የኃይል ምንጮችን መጠቀም ይችላሉ ፡ ወይም የካርቦን ዳይኦክሳይድ ወደ ከባቢ አየር እንዳይወጣ ይከላከላሉ ፣ ይህም ካርቦን መያዝ እና ማከማቻ (ሲሲኤስ) ይባላል ፡፡ ሰዎች የዓለም ሙቀት መጨመር በሚያመጣቸው ማናቸውም ለውጦች ምክንያት ሰዎች እንዴት እንደሚኖሩም መለወጥ ይችላሉ ፡፡ ለምሳሌ የአየር ሁኔታው ​​ወደ ተሻለ ቦታዎች መሄድ ወይም የጎርፍ ውሃ እንዳይገባ በከተሞች ዙሪያ ግድግዳ መገንባት ይችላሉ ፡፡ እንደ መከላከያ እርምጃዎች ሁሉ እነዚህ ነገሮች ገንዘብ ያስወጣሉ ፣ እናም ሀብታም ሰዎች እና ሀብታም ሀገሮች ከድሆች በበለጠ በቀላሉ ሊለወጡ ይችላሉ ፡፡ ጂኦኢንጂኔሪንግ እንዲሁ በአንዳንዶች ዘንድ እንደ አንድ የአየር ንብረት ለውጥ ቅነሳ ምላሽ ተደርጎ ይወሰዳል ፡ ለምሳሌ ናኖቴክኖሎጂን በመጠቀም ኤታኖልን ለመፍጠር የካርቦን ዳይኦክሳይድን ከአየር በማስወገድ ሂደት ተገኝቷል ፡ የአየር ንብረት ለውጥ ሳይንስ ታሪክ ጆሴፍ ፉሪየር; በመጀመሪያ የአየር ንብረት ለውጥን ለማብራራት ስቫንቴ አርርኒየስ; የአየር ንብረት ለውጥ ብዙ ዓመታት እንደሚወስድ ይታመናል ከ 1820 ዎቹ መጀመሪያ አንስቶ ብዙ የሳይንስ ሊቃውንት ስለ የአየር ንብረት ለውጥ ማወቅ ጀመሩ ፡፡ ጆሴፍ ፉሪየር ከፀሐይ የሚወጣው ብርሃን ወደ ከባቢ አየር ውስጥ ሊገባ ይችላል የሚል እምነት ነበረው ፣ ግን በቀላሉ ሊተው አይችልም ፡ አየር የኢንፍራሬድ ጨረር ሊወስድ እንደሚችል እና ወደ ምድር ገጽ እንደሚሰጥ ለማረጋገጥ ሞክሯል ፡፡ በኋላ እ.ኤ.አ. በ 1859 ጆን ቲንዳል የውሃ ተን እና 2 በፀሐይ የተሰጡትን የሙቀት ሞገዶች እንደሚያጠምዱ ተገነዘበ ፡ እ.ኤ.አ. በ 1896 ስቫንቴ አርርኒየስ የምድርን ሙቀት ከ5-6 ° ሴ ከፍ ለማድረግ ለ 2 የኢንዱስትሪ ምርት በሺዎች የሚቆጠሩ ዓመታት እንደሚወስድ ለማረጋገጥ ሞከረ ፡. ግን በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ብዙ ሰዎች ይህን ሀሳብ አላመኑም ምክንያቱም በጣም ቀላል ነበር ፡፡ በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ ሳይንቲስቶች በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን በከባቢ አየር ውስጥ በ 10% የካርቦን ዳይኦክሳይድ ጭማሪ እንዳለ ሰሩ ፣ ይህም ትንሽ ትንሽ ሞቅ ያደርገዋል ፡፡ ሰዎች የ 2 ልቀቶች በከፍተኛ ደረጃ እንደሚጨምሩ ያመኑበት በዚህ ወቅት ነበር [ ምንጭ? ] ወደፊት እና ወደ ውቅያኖሶች ውስጥ ጋዞች ማንኛውም ትርፍ ቀስመው ነበር. በ 1956 ጊልበርት ኤን ፕላስየግሪንሃውስ ጋዝ ልቀቶች በምድር ሙቀት ላይ ተጽዕኖ እንደሚያሳድሩ የወሰነ ሲሆን ስለ ጂኤችጂ ልቀት አለማሰብ ስህተት ይሆናል ሲል ተከራከረ ፡፡ ብዙም ሳይቆይ ሁሉንም የተለያዩ ሳይንስ ዓይነቶች የሚያጠኑ የሳይንስ ሊቃውንት የጂኤችጂ ልቀት ምስጢራዊነት እና ውጤቶቻቸውን ለማወቅ አብረው መሥራት ጀመሩ ፡፡ ቴክኖሎጂ እየገፋ ሲሄድ በ 2 ደረጃዎች የመጨመሩ ማረጋገጫ በ 1980 ዎቹ ውስጥ ነበር ፡ በቁፋሮ የተያዘ የበረዶ እምብርት የካርቦን ዳይኦክሳይድ መጠን ከፍ ማለቱን ግልፅ ማስረጃ አቅርቧል ፡፡ 17 የዓለም ሙቀት መጨመር በባህር ደረጃዎች ላይ የሚያሳድረው ተጽዕኖ የዓለም ሙቀት መጨመር ማለት አንታርክቲካ እና ግሪንላንድ የበረዶ ንጣፎች እየቀለጡ እና ውቅያኖሶች እየሰፉ ናቸው ማለት ነው ፡ የቅርብ ጊዜ የአየር ንብረት ለውጥ አሁንም 6 ሜትር (20 ጫማ) እንኳን ባሕር-ደረጃ መነሳት ሊያስከትል ነበር ግሪንሃውስ ጋዝ ልቀት ውስጥ ሳይንሳዊ ወረቀት በ 2015 ቅናሽ ነበር ሳይንስ . 18] እንደ ባንግላዴሽ ፣ ፍሎሪዳ ፣ ኔዘርላንድስ እና ሌሎች አካባቢዎች ያሉ ዝቅተኛ ስፍራዎች ከፍተኛ የጎርፍ መጥለቅለቅ ይገጥማቸዋል ፡ 20] በአሁኑ የባህር ደረጃ የተጎዱት ከተሞች ጭማሪ በ 6 ሜትር (20 ጫማ) በባህር ከፍታ በጎርፍ የሚጥለቀለቁ ቦታዎች አሁን ያለው የባህር ደረጃ ከፍ ካለ ብዙ ከተሞች የባህር ወደቦች እና የጎርፍ አደጋዎች ናቸው ፡ እነዚህ እና ሌሎቹ ከተሞች እየጨመረ የመጣውን የባህር ከፍታ እና ተያያዥ የዝናብ ማዕበልን ለመቋቋም መሞከራቸውን ጀምረዋል ፣ ወይም በዚህ ላይ እየተወያዩ መሆናቸውን ታማኝ ምንጮች ገልጸዋል ፡ ለንደን ኒው ዮርክ ሲቲ በአሜሪካ ውስጥ በሃምፕተን መንገዶች አካባቢ ኖርፎልክ ቨርጂኒያ ሳውዝሃምፕተን ክሪስፊልድ ፣ ሜሪላንድ ፣ አሜሪካ ቻርለስተን ፣ ሳውዝ ካሮላይና ማይሚ ፣ ፍሎሪዳ ከአውሎ ነፋሱ ጋር በተዛመደ የጎርፍ መጥለቅለቅ እና በባህር ደረጃ መጨመር በንብረት ላይ ጉዳት ሊያስከትል በሚችል ሁኔታ “በአለም ቁጥር እጅግ ተጋላጭ የሆነች ከተማ” ተብላ ተመዘገበች ፡ 32 ሴንት ፒተርስበርግ ሲድኒ ፣ አውስትራሊያ ጃካርታ እና ውስጥ, , ፓኪስታን ማሌ ፣ ማልዲቭስ ሙምባይ ፣ ቦነስ አይረስ ፣ ሎስ አንጀለስ ፣ ሪዮ ዴ ጄኔይሮ ደግሞም ሁሉም ሌሎች የባህር ዳርቻ ከተሞች አደጋ ላይ ናቸው ፡፡ ተጨማሪ ንባብ የአየር ንብረት ለውጥ ናሽናል ጂኦግራፊክ ልጆች ምንድነው? የአየር ንብረት ለውጥ ምንድነው? በእውነት ቀላል መመሪያ ቢቢሲ ተዛማጅ ገጾች የአየር ንብረት ለውጥ ጄምስ ሃንሰን ስተርን ክለሳ የአየር ንብረት ለውጥን በተመለከተ የመንግሥታት ፓነል ከባቢ አየር ችግር
13460
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8B%B0%E1%88%9D%20%E1%88%98%E1%8D%8D%E1%88%B0%E1%88%B5%20%E1%8A%A0%E1%88%88%E1%88%9B%E1%89%86%E1%88%9D
የደም መፍሰስ አለማቆም
ሰውነት በተፈጥሮ የሚገጥሙ ጉዳትና አደጋዎችን የሚቋቋምበት እና የሚፈታበት የራሱ የሆነ ስርአት አለው። ደም በደህናው ጊዜ በደም ዝውውር ስርአት ውስጥ እና በደም ቧንቧዎች ውስጥ እየተዘዋወረ ይኖራል። ነገር ግን የደም ቆዳ እና ደም መልስ /አርተሪ እና ቬይኖች/ በሚጐዱበት ጊዜ ደም ማርሰስ ይጀምራል። ይህ ፍሰት ወደ ውጭ አለዚያ ውስጥ ወዳሉት ህብረ ህዋሳት /ቲሹዎች/ ሊሆን ይችላል። ይህን የደም መፍሰስ በማቆም ወደ ጤነኛ ስርአት የሚመልስበት ሄሞስታሲስ የሚባል ስርአት በሰውነታችን ተጠናክሮ ይገኛል። በዚህ ሂደትም የደም መፍሰስ በሚገጥም ወቅት የተጐዱት የደም ቧንቧዎች ራሳቸውን በማጥበብ ፍሰቱን ለመግታት ሲሞክሩ ፕላትሌትስ የተሰኙት የደም ክፍሎች ደግሞ እርስ በእርሳቸው በመጣበቅ የተጠላለፈ ክር መሳይ ድር ይፈጥሩና ቀዳዳውን ለመድፈን ይጥራሉ። ደም የማርጋት ሂደቱም በዚሁ ይጀመራል። ይህ የማርጋት ሂደት እንደተጀመረ ከ20 የሚያንሱ ቅመሞችና ንጥረ ነገሮች በቅድመ ተከተል ይነቃቁና ደሙን ለማቆም ሂደቱ ይቀጥላል። በስተመጨረሻም ፋይብሪን የተባሉ ክሮች ተፈጥረው የተጐዳው አካባቢ ጋር በመጠቅጠቅ ጉዳቱ እንዲድን ያደርጋል። የደም መፍሰሱ እንደቆመና ጉዳቱ እንደዳነ ክሮቹ ይሟሙና አጠቃላይ የደም ስርአቱ ወደ ቀድሞው ጤናማ ሁኔታው ይመለሳል፡፡ ይህን ጤናማ የደም መፍሰስን የማቆምና የማርጋት ሂደት የሚያቀላጥፉ በርካታ ንጥረ ነገሮች ያገኛሉ። ከማዕድናት ደግሞ ካልሲየም ተጠቃሽ ነው፡፡ በዚህ ሂደት ውስጥ የሚፈጠር ማንኛውም ችግር ደም ሲፈሰን ቶሎ እንዳይቆም፣ ይህን ተከትሎም ለሚመጡ በርካታ የጤና ችግሮች ይዳርገናል። ሁኔታው በቁጥጥር ስር ካልዋለ እስከሞት ለሚደርስ አደጋ መጋለጥ እጣ ሊሆን ይችላል። ደማችን መፍሰሱን ለምን አያቆምም? የደም መፍሰስ ለመቆም ረጅም ጊዜ እንዲወስድ የሚያደርጉ የማርጊያ ቅመሞች አለመኖር ወይም መጠናቸው ማነስ ሊሆን ይችላል። ለዚህ የቅመሞቹ ማነስ ወይም አለመኖር ሁለት ዋነኛ መነሻዎች ይጠቀሳሉ። በዘር ከወላጆች ችግሩን ይዞ መውለድ የመጀመሪያው ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ ደም የማርጋት ስርአቱን የሚያደናቅፍ ከውልደት በኋላ የመጡ የጤና ችግሮች ናቸው። ከእነዚህ ችግሮች መካከል በቀይ የደም ህዋሳት እና ቧንቧዎች ላይ የሚደርስ ጉዳት፣ የጉበት ህመሞች፣ የኩላሊት ችግር፣ የቫይታሚን ኬ እጥረት፣ የመቅኒ ችግር እንዲሁም እንደ አስፕሪን ያሉ መድኃኒቶችን አዘውትሮ መጠቀም ቀድመው ይነሳሉ። የደም መፍሰስ ያለመቆም ችግር ያለባቸው ሰዎች ችግር ከልጅነት ሊጀምራቸው አሊያም ካደጉ በኋላ በአጋላጭ ምክንያቶች ሊታይባቸው ይችላል። የደም አለመርጋት ችግር እንዳለ ከሚጠቁሙ ምልክቶች መካከል በትንሹም በትልቁም መድማት፣ የአፍንጫ በተደጋጋሚ መድማት፣ የተለያዩ የቀዶ ጥገናዎች ከተደረጉ በኋላ የደም ፍሰት ቶሎ ያለመቆም፣ የድድ መድማት በብዙዎች ላይ ይታያሉ። እነዚህም ምልክቶች ተደጋግመው ከታዩ ሐኪም ጋር ቀርቦ ሁኔታው ከደም ያለመርጋት ጋር የተያያዘ መሆን አለመሆኑን ማረጋገጥ በባለሙያዎች ይመከራል። ሄሞፊሊያ የወንዶችን ደም አፍሳሹ ችግር በተለይ ወንዶችን የሚያጠቃው በዘር የሚወረሰው የደም ያለመርጋት ችግር /በሳይንሳዊ አጠራሩ ሄሞፊሊያ/ የበርካታ ወንዶች ችግር ነው። ይህ ችግር በዘረ-መል ወንድ ልጅ ከእናቱ ሊወርሰው በሚችል ጤናማ ያልሆኑ ዘረ-መሎች እና የማርጊያ ቅመሞች ማነስ ይከሰታል። ይህ አይነት ሰው አፍንጫው ቢደማ ቶሎ አይቆምም፣ በትንሽ በትልቁ ይደማል። ይህ ሁኔታ በሴቶች የመከሰት ዕድሉ አነስተኛ ነው። የዚህን ዘረ-መል አይነት ሴቶች ቢሸከሙትም ህመም የመሆን አጋጣሚ ግን የለውም። እጅግ በጣም ጥቂት ሴቶች ሰዎች ላይ አልፎ አልፎ ምልክቶች ሊታዩ ቢችሉም ለክፉ የሚሰጣቸው አይደለም። ሄሞፊሊያ የተሰኘው ይህ በዘር የሚተላለፍና ወንዶችን በተለይ የሚያጠቃ የደም አለመርጋት ችግር ፋክተር 8 በተሰኘ የደም ማርጊያ ቅመም ማነስ ምክንያት ይከሰታል። ችግሩ በምርመራ ከታወቀም ይህንኑ ያጠረ ቅመም በመስጠት ሊታከም ይችላል። ደም አለመርጋት መገጫ ከሁኑት ሁለት ዋነኛ ህመሞች ሁለተኛው ደግሞ ቮን ዊልብራንድ የተባለው ህመም ነው፡፡ ይህ ችንር ቮን ዊልበራንድ ፋክተር የተሰኘው ቅመም የሚያንስ በመሆኑ የደም መርጋቱን ለመፍጠር የሚረዱ የሚጠላለፉ ክሮችን መስራት በማስቸገሩ ይታወቃል። የዚህ ቅመም ማነስ ሰዎች በሚደሙ ወቅት ደሙ ቶሎ እንዳይቆም ያደርጋል። ችግሩ በሴቶች ሲከሰት የወር አበባቸው ላይ ችግሩ ይፈጥራል። የወር አበባቸውም ቶሎ አይቆምም። የደም መፍሰስ ጠንቆች የደም መፍሰስ ችግሩ በደም ማጣት ብቻ አይወሰንም። መቆም ያልቻለው ደም ፍሰት በአጭር እና ረጅም ጊዜ የተለያዩ የጤና ችግሮችንም ያስከትላል። ደም ያለመቆሙን ተከትሎ የሚከሰት ሞት እንደሚኖርም ባለሙያዎች ያስታውሳሉ። ከደም ያለመርጋት ጋር ተያይዘው ከሚከሰቱ ችግሮች ጥቂቶቹም የመገጣጠሚያዎች ጠባሳ እና የመገጣጠሚያ በሽታዎች፣ በዐይን ውስጥ ከሚከሰት የደም መፍሰስ የሚነሳ የዐይን ብርሃን ማጣት፣ የደም ማነስ፣ የነርቭ ችግሮች ናቸው። የጥንቃቄ እርምጃዎችና የሕክምና መፍትሄዎች እነዚህ የደም ለመርጋት መቸገር እና የደም በብዛት መፍሰስ ችግር ለማወቅ ቀደም ብለው የተጠቀሱ ምልክቶችን አስተውሎ ምርመራ ማድረግ ይሞከራል። የችግሩ አይነት እና ዝርዝር ሁኔታዎች በጥያቄዎችና የደም ምርመራዎች ከተለየ በኋላ እንደየግለሰቡ ሁኔታ ተመጣጣኝ የሆነ መፍትሄ በባለሞያዎቹ ይሰጣል። ከእነዚህ መፍትሄዎች መካከል ደም ለማርጋት አስፈላጊ የሆኑት ቅመሞች ማነስ ጋር የተያያዙ ሁኔታዎችን ቅመሞቹን ወደ ደም እንዲደርስ ማድረግ አንዱ መፍትሄ ነው። ከበድ ያለ የደም መፍሰስ ጉዳት ካለም ቅመሞቹን መጠን ከመተካትና ማሳደግ በተጨማሪ ደም መተካትም አስፈላጊ የሚሆንበት አጋጣሚ ሊኖር ይችላል። በህክምና ከሚሰጡ መድኃኒቶች በተጨማሪ የየራሳችን ለጤናማ የደም ግብአቶች ልንወስዳቸው የሚገቡ ማዕድናትን የያዙ ምግቦች መመገብም መልካም ነው። በተለይም እንደ ካልሲየም እና ፖታሲየም አይነት ማዕድናትን የሚይዙ አረንጓዴ አትክልቶች እና የወተት ተዋፅኦዎች ጠቃሚ ግብአቶች ናቸው። ዋናው ነገር ችግሩን በጊዜ ተረድቶ የባለሞያ እርዳታ በመፈለጉ ላይ ይሆናል። ደም ቶሎ አይቆምልዎትም እንግዲያው ችላ አይበሉት። ኋላ ጉዳቱ የከፋ ሊሆን ይችላል! ሠላም።
13958
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%89%B3%E1%8A%85%E1%88%A3%E1%88%A5%20%E1%8C%8D%E1%88%AD%E1%8C%8D%E1%88%AD
የታኅሣሥ ግርግር
የታኅሣሥ ግርግር በዘመናዊቷ ኢትዮጵያ ዓመቱ በገባ በአራተኛው ወር ላይ የተከሰተው የታኅሣሥ ፲፱፻፶፫ቱ የመፈንቅለ መንግሥት ሙከራ፤ የአገሪቷ መጭው ዕድሏ ፊቱን ገለጥ ያደረገብት ሁኔታ ነበር። ለምን? ከ፲፱፻፷፮ቱ አብዮት በፊት ዙፋኑን ክፉኛ ያናጋ ተቃውሞ ቢኖር፤ እንዲያውም የአብዮቱ ምሥረታ፣ በኢትዮጵያ “ዘመናዊ” ታሪክ ውስጥ ወሳኝ የሆነ የፖለቲካ ተቃውሞ ምዕራፍ መክፈቻ ሊባል የሚገባው ይኼው የአምሳ ሦስቱ ሙከራ ስለሆነ ነው። ከዚያ በፊት ዙፋኑ “የማይደፈር፣ የማይሞከር”፤ ንጉሠ ነገሥቱ የማይፈተን መለኮታዊ ሥልጣን እና እንደ ሥርወ መንግሥታቸው አመጣጥ “ሰሎሞናዊ ጥበብ”ን የተቀዳጁ ናቸው የሚባለውን ዕምነት እውን እንዳልሆነ የተገነዘብንበት የታሪክ ምዕራፍ ስለሆነ ነው። ከዚህም አልፎ በአፍሪቃ አኅጉር ከንስር ወይም ግብጽ ስኬታማ መፈንቅለ መንግሥት ተከትሎ የተጸነሰው ሁለተኛው ሙከራ ነበር። በሌላ አመለካከት ደግሞ ሙከራውን በጥምር ያቀነባበሩት ሁለቱ ወንድማማቾች ተምሳሌት የስድሳ ስድስቱን አብዮት በወታደርዊና የሲቪል ገጽታዎች መንታ ጥምርነቱ፣ የሚያንጸባርቅም ፈር ቀዳጅ ድርጊት ሆኖ እናገኘዋለን። «የዓድመኞቹ ዓላማ መንግሥቱን ገልብጠው አንድ መንግሥት ለማቋቋም፣ አልጋ ወራሻችንን ምክንያት አድርጎ ለመስበክ የተቻላቸውን ያህል በብዙ መንገድ ሠርተዋል። ግን ዓላማው የሚበልጠው የነሱን አምቢሲዮን መሙላት፣ የቀረውን የሕዝቡን ያታለሉበት ነገር ሁሉ እኛ ከፈራነው ነገር የወጣ አንድም ነገር የለም።»ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ፣ ከግርግሩ ክሽፈት በኋላ ለውጭ ጋዜጠኞች ከሰጡት ቃለ ምልልስ። የ፲፱፻፵፰ ዓ/ም ሕገ መንግሥት በ ፲፮ኛው ክፍለ ዘመን የጣልያን ተወላጁ ኒኮሎ ማክያቬሊ ሲጽፍ፣ “መገንዘብ ያለብን፣ አዲስ ስርዓትን በመሪነት ማስተዋወቅ ከሁሉም የበለጠ ፈታኝ ሥራ፤ የምሥረታው ተግባርም እጅግ አድካሚ የሆነ እና ውጤቱ ያልተረጋገጠ በመሆኑ የሚወዳደረው ነገር የሌለው ነው” ይላል፡፡ ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ በድሮው ስልት አዲስ ስርዓትን ለማስተዋወቅ ሞከሩ። እሳቸው ባለፈው ምዕተ ዓመት የተወለዱና ባለፈ ስርዓት ያደጉ ሲሆኑ “በስልጣኔ እርምጃ” ላይ ጉዞዋን የጀመረችው የኢትዮጵያ ልጆች ግን አብዛኛዎቹ ከጣልያን ወረራ በኋላ የተወለዱ ነበሩ። “ለአገራችሁ የሥልጣኔ እርምጃ ተግታችሁ ሥሩ፣ አገልግሉ!” ይሏቸው አልነበረም? ታዲያ “ወጣቱ ትውልድ” “ለአገር አንድነትና ብልጽግና” ብሎ ቢነሳ ያው አይደለም? ከ ፲፱፻፵፰ቱ “ሕገ መንግሥት” በኋላ ግን ወጣቱ ትውልድ ንጉሠ ነገሥቱን እንኳን በ“አዲስ ስርዓት” እና ሂደት ሊያሻሽሉ ቀርቶ እንዲያውም ለሥልጣኔ ሳንካ/ ጋሬጣ/ እንቅፋት ናቸው ብሎ አመነ። የአርባ ስምንቱማ ሕገ መንግሥት የተሻሻለ፤ ኢትዮጵያን ከዘመኑ ጋር የሚያጣምር ተብሎ ነበር የታወጀው። በውስጡ የተደነገጉት ሕጎች ግን ቁጥራቸው ከሢሶ በላይ የሚሆኑት ስለ ንጉሠ ነገሥታዊው ቤተሰብና የዘውዱን አወራረስ የሚመለከት እንጂ ወጣቱ እና የተማረው ወገን እንደጓጓው ኢትዮጵያን እንደነ ብሪታንያ እና እንደነ ጃፓን ወደ ሕገ መንግሥታዊ ንጉዛት የሚቀይር አልነበረም። ንጉሠ ነገሥቱ ፍጹም የሆነ ሥልጣን እንደያዙ የሚቆዩበት መሣሪያ ነበር። ይባስ ብሎ ይኸው ሕገ መንግሥት እንኳን የንጉሠ ነገሥቱን ሥልጣን ቀንሶ ለሕዝብ ሊያስረክብ ቀርቶ እንዲያውም የንጉሠ ነገሥቱ ሥልጣን “መለኮታዊነቱን” በማስረገጥ የእንደራሴው ምክር ቤት አባላት እንደተለመደው በሹመት እንጂ በሕዝብ ምርጫ እንደማይሰየሙ አረጋገጠ። ወጣቱ ትውልድ በሚያየው የኤሊ እርምጃ እና ለዚህም ምክንያት ናቸው ብሎ ባመነባቸው በንጉሠ ነገሥቱና አስተዳደራቸው እጅግ ተደናገረ። እነዚህ ወጣት መሪዎች፣ አንዳንዶቹም ውጭ የተማሩ የጥንታዊው ስርዓት ባለሥልጣናት ልጆች ቢሆኑም እርምጃው እንዲፋጠን፤ ዘመናዊ አዲስ ስርዓት እንዲመሠረት ያላቸውን ምኞትና ዓላማ ለማራመድ ሲሹ በግድ የንጉሠ ነገሥቱና የስርዓታቸው ተቃራኒ ኃይሎች መሆናቸው አልቀረም። እውነትም ከዚህ በፊት እነ ቢትወደድ ነጋሽ በዛብህ፣ ብላታ ታከለ ወልደሐዋርያት፤ ደጃዝማች በላይ ዘለቀ እና የመሳሰሉ የንጉሠ ነገሥቱን ሥልጣንና ስርዓት ተፈታትነዋል። ነገር ግን ከሞት በስተቀር ያተረፉት ነገር ወይም ያመጡት ለውጥ አልነበረም። አሁን ግን በተማሩና “ተራማጅ” በተባሉ ወጣት ትውልድ የመሚመራው ቅራኔ ልዩ እና ዘላቂ መሆን ይኖርበታል ብለው ተማምነዋል። መንግሥቱ ንዋይ በ ፲፱፻፰ ዓ/ም አዲስ አበባ ላይ አራዳ ጊዮርጊስ ገዳም ሠፈር አካባቢ ተወለዱ። አባታቸው ዓለቃ ንዋይ የደብሩ ዓለቃ ነበሩ። መንግሥቱ በተወለዱ በስምንት ዓመታቸው በ፲፱፻፲፮ ዓ/ም ታናሽዬው ገርማሜ ንዋይ ተወለዱ። ሁለቱም ትምሕርታቸውን በ ተፈሪ መኮንን ትምሕርት ቤት ተከታትለው አዲሱ የቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ሁለተኛ ደረጃ ትምሕርት ቤት ሲመሰረት ወደዚያ ተዛውሩ። የገነት ጦር ትምሕርት ቤት ሲከፈት ደግሞ፣ መንግሥቱ ንዋይ ተመልምለው ከገቡት ዕጩ መኮንኖች አንዱ ነበሩ። ሌሎች (በኋላ ጄነራሎች) እንደነ አቢይ አበበ፣ አሰፋ አያና፣ ኢሳያስ ገብረሥላሴና ከበደ ገብሬ በዚሁ ትምሕርት ቤት ከመንግሥቱ ጋር የነበሩ ዕጩ መኮንኖች ናቸው። መንግሥቱ ከዚያው የጦር ትምሕርት ቤት በመቶ አለቃ ማዕረግ ተመርቀው ሲወጡ ወዲያው የጠላት ኢጣልያ ጦር አገሪቱን ይወርና እሳቸው ከሌሎች ጓዶቻቸው ጋር ወደማይጨው ዘምተው ግዴታቸውን ተውጥተዋል። ጠላትም ድሉን ሲቀዳጅ እና ንጉሠ ነገሥቱ ሲሰደዱ መቶ አለቃ መንግሥቱ በዚያን ጊዜ የኢትዮጵያ መንግሥት ወደሸሸበት ነቀምት ሄደው እዚያ “ጥቁር አንበሳ” የሚባለውን ማኅበር መሥራች አባል ናቸው። ከጥቂት ጊዜም በኋላ ከጓደኞቻቸው ጋር ወደጅቡቲ ተሰደዱ። በ፲፱፻፴፪ ዓ/ም ንጉሠ ነገሥቱ ተመልሰው ካርቱም ሲገቡ እነኚህን ስደተኛ መኮንኖች ከጅቡቲ ወደካርቱም እንዲመጡ ይደረግና መንግሥቱ ንዋይ ከነ ሙሉጌታ ቡሊ፣ ነገሠ ወልደሐና፣ ወልደማርያም ኃይሌ፣ ዘውዴ ገበሳ እና ታምራት ዘገየ ጋር ሆነው ከንጉሠ ነገሥቱ ጋር ተቀላቀሉ። ወዲያውም ከእሳቸው ጋር በ፲፱፻፴፫ ዓ/ም አብረው ወደኢትዮጵያ በድል ሲገቡ በክብር ዘበኛ ውስጥ በጄኔራል ሙሉጌታ ሥር ሻምበል ሆነው ቆዩ። በመስከረም ወር ፲፱፻፵፱ ዓ/ም ኮሎኔል መንግሥቱ ብርጋዴር ጄኔራል ተብለው የክብር ዘበኛ ጠቅላይ አዛዥነትን ተሾሙ። ተራማጅ እና የክብር ዘበኛን ሠራዊት በሰገላዊ ውትድርና ንቃተ ሕሊናውን ለማዳበር ብዙ የጣሩ መኮንን እንደነበሩ ተመስክሮላቸዋል። ገርማሜ የስምንት ዓመት ታናሽ ቢሆንም ከሁለቱ የበለጠ የተፈጥሮ ኮስታራ፣ ትጉሕ ተማሪ እና ስፖርተኛ (በተለይም በእግር ኳስ) እንደነበር ይነገርለታል። ታላቅ ወንድሙንም ተከትሎ አንደኛ ደረጃ ትምሕርቱን በተፈሪ መኮንን ትምሕርት ቤት፣ ሁለተኛ ደረጃ ደግሞ በኮተቤው የቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ትምሕርት ቤት ካጠናቀቀ በኋላ በ፲፱፻፴፭ ዓ/ም ገደማ በልዑል አልጋ ወራሽ መርድ አዝማች አስፋ ወሰን ከሁለት ዘመዶቹ ገርማሜ እና አምዴ ወንዳፍራሽ፣ ሙሉጌታ ስነጊዮርጊስ፣ ሙላቱ ደበበ እና ምናሴ ኃይሌ (በኋላ የውጭ ጉዳይ ሚኒስቴር የነበሩት) ጋር ወደአሜሪካ ለትምሕርት ተላኩ። በዚህ ጊዜ ሌሎቹ ለጉዟቸው ሱፍ ልብስ ሲያሰፉ፣ ገርማሜ (ንዋይ) ግን በርኖስ ይገዛና ይሄንኑ ኮት እና ሱሪ አሰፍቶ ለብሶ ወደ ዊስኮንሲን ዩኒቨርሲቲ ይጓዛል። ከዊስኮንሲን የመጀመሪያ ጉላፑን () ይቀበልና ሊቀኪን ጉላፑን () ደግሞ ከ ኮለምቢያ ዩኒቨርሲቲ በ ደቦሰብ ሰገል () ይቀበላል። አሜሪካ በነበረበት ጊዜም በ”ሰሜን አሜሪካ የኢትዮጵያ ተማሪዎች ማኅበር” ፕሬዚደንት ነበረ። ለሊቀኪን ጉላፑ መመረቂያ ያቀረበው የጥናት ጽሑፍ “የነጮች የሠፈራ ፖሊሲ በኬንያ ላይ ያለው ተጽእኖ " በሚል ርዕስ ሲሆን በጭቆና ቀንበር ሥር የሚኖሩ አፍሪቃውያንን ዕሮሮ የሚያስተጋባ ጽሑፍ ነው። ትምሕርቱን እስከ ዲበሲን ጉላፕ () ደረጃ ለመከታተል ቢፈልግም ወደኢትዮጵያ እንዲመለስ በተደረገለት ጥሪ መሠረት በ፲፱፻፵፮ ዓ/ም አገሩ ተመልሶ ሲገባ መጀመሪያ በአገር ግዛት ሚኒስትር ውስጥ የደጃዝማች (በኋላ ራስ መስፍን ስለሺ በኋላም የሚኒስቴሩ የራስ አበበ አረጋይ ዋና ጸሐፊ ሆኖ ሲያገለግል ቆየ። እዚሁ አገር ግዛት ሚኒስቴር ውስጥ በነበረበት ጊዜ በአፍሪቃ አኅጉር የመጀመሪያው መፈንቅለ መንግሥት በንስር የተሳካበት ጊዜ ነበር። ገርማሜም ለኮሎኔል ናስር መንግሥት በድብቅ “እባካችሁ ስለመንግሥታችሁ አቋም እና አመሠራረት ማብራሪያ ላኩልን” የሚል ደብዳቤ መላኩ ሲደረስበት በንጉሠ ነገሥቱ መንግሥት እና በጊዜው ባለሥልጣኖች ላይ ምን ያህል ሽብር እና የእምነት ጉድለት እንደጣለ መገመት ይቻላል። አለባበሱ ሁሌም በካኪ ልብስና ቀይ ክራባት ስለነበረም “ወልፈናኝ” () የሚል ቅጽል ስም ከማትረፉም በላይ ለአብዮታዊ መንግሥቶች ከጻፈው ደብዳቤ ጋር በትንሹ የንጉሠ ነገሥቱን መንግሥት ጥርጣሬ፣ በተጨባጭ ሁኔታ ግን ታላቅ ትኩረት እንዲሰጠውና በ”እንግልት ሥፍራ” መንፈሱ መሰበር እና ሎሌነቱ መፈተን እንዳለበት ወሰኑ። ስለዚህም በተከታታይ በስውር ግዞት የሩቅና ፈታኝ ግዛቶች አስተዳዳድሪ እየተደረገ ይሾማል። የገርማሜ ንዋይ የመጀመሪያው መፈተኛ የወላይታ አውራጃ ገዥነት ነበር። እሱ ግን ይሄንን የግዞት ቦታ የፍትሓዊ አስተዳደር ሙከራ ጣቢያ በማድረግ ብዙ “ፍሬያማ” ሥራዎችን ሠርቷል። ለምሳሌ፦ • በሺህ የሚቆጠሩ ተማሪዎች የሚማሩበትን ትምሕርት ቤቶች በመሥራት • የሥፍራ ዕቅድ በመጀመርና የጭሰኝነትም ውልም በጽሑፍ በመደንገግ የጭሰኛውን መከራ ከፈለለት በንጉሠ ነገሥቱ መንግሥት በኩል ግን፣ እንኳን መንፈሱ ሊሰበር ቀርቶ እንዲያውም በአውራጃው ሕዝብ የተወደደ ሲሆን እንግልቱ አንሷል እንደማለት ያህል ይመስላል፣ በዘመኑ የእንግሊዝ መንግሥት የኢጣልያ ሶማልያን እና በጊዜው በሞግዚትነት ያስተዳድር የነበረውን የኦጋዴንን ግዛት አጣምሮ “ታላቋ ሶማልያ” በሚል አንድ አድርጎ ከኢትዮጵያ እጅ ለመፈልቀቅ በሚዶልትበት ፈታኝ ጊዜ፣ ገርማሜን የጅጅጋ አውራጃ ገዥ ያደርጉታል። እሱ ግን የኢትዮጵያ ሱማሌዎችን ሕይወት ለማሻሻል በወሰዳቸው እርምጃዎች ተወዳጅነትን አገኘ እንጂ እንደተገመተው መንፈሱም አልተሰበረ፣ ሥራው አልከሸፈም። መንግሥት በዚህም በጠረፍ አስተዳደሩም ላይ ጣልቃ እየገባበት ሊያደንቅፈው መሞከሩን አልተወውም። ያንጊዜ ነው ማዕበሉን መለወጥ አማራጭ የሌለው ተግባር መሆኑን የተረዳው። ወንድሙንም ለዚሁ ዓላማ ማነሳሳት የጀመረው ያኔ ነው። የሙከራው ጥንሰሳ መንግሥቱ ንዋይ ለፖሊስም ሆነ በሕይወታቸው ላይ ለፈረደባቸው ችሎት እንደገለጹት፣ ከ ፲፱፻፵፯ ዓ/ም ጀምሮ ንጉሠ ነገሥቱን እየተከተሉ በየከተማው፣ በየአውራጃውና በየወረዳው ሲዘዋወሩ የአቤቱታ አቅራቢው ሕዝብ ብዛትና በአዋጅ የሚነገረው ሁሉ ተግባር ላይ አለመዋሉ ያሳስባቸው እንደነበር ተንትነዋል። የመፈንቅለ መንግሥቱም ሦስተኛ አባል የነበሩት የንጉሠ ነገሥቱ ልዩ ካቢኔ ጸጥታ ጉዳይ ኃላፊ የነበሩት ሌተና ኮሎኔል ወርቅነህ ገበየሁም እንዲሁ በፍትሕ ዕጥረት ምክንያት ብሶት እንደተሰማቸው ይነገራል። አራተኛው አባል ብርጋዴር ጄነራል ጽጌ ዲቡ የብርጋዴር መንግሥቱ የቅርብ ወዳጅ ከመሆናቸውም ሌላ የፖሊስ ሠራዊቱ ዋና አዛዥ ነበሩ። ጽጌና መንግሥቱ አብረው ይውላሉ አብረው ያመሻሉ። በፖሊስ ሠራዊት ፈጥኖ ደራሽ ግቢ መኮንኖች ክበብ ነው የሚውሉት የሚያመሹት። ወንድማማቾቹ አባታቸው ዓለቃ ንዋይ በሞቱ በሁለተኛው ወር በአንድ ድግስ፤ መንግሥቱ ከወይዘሪት ከፋይ ታፈረ ጋር ገርማሜ ደግሞ ከወይዘሪት አያልነሽ ዘውዴ ጋር የካቲት ፱ ቀን ፲፱፻፶፩ ዓ/ም ተዳሩ። በሚቀጥለው ዓመትም ሚያዝያ ፳፪ ቀን ፲፱፻፶፪ ዓ/ም በሱሉልታ የተካሄደው የክብር ዘበኛ ሠራዊት የጦር ታክቲክ ትልቅ የማስጠንቀቂያ ደውል መሆኑን እና መፈንቅለ መንግሥቱ የዚያን ዕለት እንደተጀመረ እነ አቶ መኮንን ሀብተወልድ ገምተዋል ይባላል። ለማንኛውም የሙከራው ጥንሰሳ ተደርሶበት ነበ፤። አልፎ ተርፎም ንጉሠ ነገሥቱን የጸጥታና ስለላ ክፍል ሃላዊዎቻቸው አስጠንቅቀዋቸው ነበር ቢባልም፣ “አያደርጉትም” በሚል ንቀትም ይሁን ወይም ደግሞ በዕርግጥ የሚከሰት ተግባር ከሆነ ደግሞ እራሳቸውን ከጥቃት አግጣጫ ለማስወገድ ያቀዱትም የ”ሰሎሞናዊ ጥበብ” ሊሆን ይችላል፤ ብቻ ንጉሠ ነገሥቱ ኅዳር ፳፩ ቀን ለጉብኝት መጀመሪያ ወደምዕራብ አፍሪቃ ቀጥሎም ወደብራዚል በረሩ። ለእድምተኞቹ ይሄ እንከን ወይም ተወዳዳሪ የሌለው አመቺ ሁኔታን ፈጠረላቸው። የታኅሣሡ ጉሽ ሙከራው ማክሰኞ ታኅሣሥ ፬ ቀን ተጀመረ። ለትላልቅ መሳፍንት፣ መኳንንቶችና ዋና ሚኒስቴሮች “እቴጌ ታመዋልና በአስቸኳይ ወደቤተ መንግሥት ይምጡ” የሚል የስልክ ጥሪ መልክት ተላለፈ። እነ ራስ ስዩም መንገሻ፣ ራስ አበበ አረጋይ፣ አባ ሐና ጅማ፣ መኮንን ሀብተወልድ እና ሌሎችም በተቀበሉት ጥሪ መሠረት ቤተ መንግሥቱ ሲደርሱ ከእቴጌይቱ እና ከአልጋ ወራሽ ጋር ቁጥጥር ስር ዋሉ። የጦር ሠራዊቱ ኤታ ማጆር ሹም ሜጀር ጄነራል መርድ መንገሻ እና የምድር ጦር አዛዡ ሜጀር ጄነራል ከበደ ገብሬ ግን በተደጋጋሚ ቢጠሩም አሻፈረኝ ብለው አፈንግጠው ቀሩ። ዕሮብ ታኅሣሥ ፭ ቀን ወንድማማቾቹ መፈንቅለ መንግሥቱን ለሕዝብ ሲያስተዋውቁ፣ ለማስተላለፍ የፈለጉት ዐቢይ መልእክት ኢትዮጵያ በቅርብ ነጻ ከወጡት የአፍሪቃ አገሮች እንኳን ስትነጻጸር ምን ያህል ወደኋላ እንደቀረችና የመፈንቅለ መንግሥቱ ሙከራ የሀገሪቱን የቀድሞ ዝናና ክብር ለማደስ መሆኑን ነው። የሰፊው ሕዝብ ብሶት የቆረቆራቸው መሆኑን በመግለጽ፣ ፋብሪካዎች ለማቋቋምና ትምሕርት ቤቶች ለመክፈት ቃል ገቡ። የለውጥ ፈላጊ ናቸው የሚባሉትን ልዑል ራስ እምሩ ኃይለ ሥላሴን በጠቅላይ ሚኒስትርነት መሾማቸውንና አልጋ ወራሹን አስፋ ወሰንን (“አስገድደው”) በማስማማትም መንግሥት በቆረጠላቸው ደመወዝ እየተዳደሩ ለሕገ መንግሥት የሚገዙ ንጉሥ ሆነው እንደሚያገለግሉ እራሳቸው ለሕዝቡ በራዲዮ እንዲያስተላልፉ አደረጉ። ይሄ የአልጋ ወራሹ መልዕክት በገርማሜ ንዋይ፣ በሌተና ኮሎኔል ወርቅነህ ገበየሁና ባልደረቦቻቸው የተዘጋጀ ንግግር ሲሆን በከፊል እንደዚህ ነበር፦ “…ድንቁርናን ከመካከላቸው አጥፍተው በአእምሯቸው መራቀቅና በኑሮ ደረጃው እየገፉ የሚሄዱ የዓለም ሕዝቦች ላይ የኢትዮጵያን ሕዝብ ሊያደርሰው የሚችል የማይፈጸም የቃል ተስፋ መስማት ሳይሆን እውነተኛ ተግባር ላይ የዋለ የሕዝብ የአእምሮና የኑሮ እድገት የሀገር ኃብት ልማት ፕሮግራም እስከዛሬ ድረስ ተዘርግቶ ካለማየቱም በላይ ከጥቂት ዓመታት ወዲህ ነጻነታቸውን ያገኙ የአፍሪቃ አገሮች እንኳን ሳይቀሩ በሚፈጽሙት የስልጣኔ እርምጃዎች የኢትዮጵያን ሕዝብ እየቀደሙና ወደኋላ እየጣሉ ወደፊት የሚገሰግሱ መሆናቸው ለኢትዮጵያ ዕለት በዕለት ገሃድ እየሆነለት ሄደ። ይሄም ሁኔታ ካለፉት ሁለት ዓመታት ወዲህ የኢትዮጵያን ሕዝብ የረጅም ተስፋ መጨረሻ ላይ አላደረሰውም። ይህም ከመሆኑ የተነሳ ከጥቂት ጊዜ ወዲህ የተጀመረው የሕዝብ እንቅስቃሴ እነሆ ዛሬ ሥልጣንን ጨብጦ ለኢትዮጵያ ሕዝብና ለሀገሪቱም መድኅን ከመሆን ደረጃ ላይ መድረሱን ለኢትዮጵያ ሕዝብ ልገልጽላችሁ ዕድል በማግኘቴ ደስታዬ ፍጹም ነው።…….” ይህ በእንዲህ እንዳለ ዋና ተቃራኒዎቹ፤ አንደኛው ከሻለቃነት ማዕረግ በአንድ ጊዜ ወደ ብርጋዴር ጄነራልነት የተተኮሱት ሜጀር ጄነራል መርዕድ መንገሻ ሲሆኑ ሌላው ደግሞ ሜጀር ጄነራል ከበደ ገብሬ ያለመያዛቸው ለተቃራኒው ኃይል ጊዜ የሰጠና በመጨረሻም የሙከራውን መክሸፍ ምክንያት ሆኑት ከሚባሉት ዐቢይ ጉዳዮች ዋናው ነው። ከመኳንንቱ መኃል ደግሞ የሕዝብ እንደራሴዎች ሸንጎ ምክትል ፕሬዚደንት የነበሩት ዳጃዝማች (በኋላ ልዑል ራስ) አሥራተ ካሳ ነበሩ፡ እነኚህ ሁለት ጄነራሎችን እና የመሳሰሉ ተቃራኒዎችን መንግሥቱ ንዋይ ሌሎቹን በቁጥጥር ሥር ባዋሉበት ስልት እንዲመጡ ቢጠይቋቸውም አሻፈረን ብለው መቅረታቸው እጅግ በጣም በጅቷቸዋል። ሌተና ኮሎነል ወርቅነህ ገበየሁ ለመፈንቅለ መንግሥቱ ስኬታማነት እነዚህን ሁለት ጄኔራሎች በአስቸኳይ ቁጥጥር ላይ ማዋል ወሳኝ መሆኑን ደጋግመው ቢያስታውሱም ጄነራል መንግሥቱ ግን “ደም መፋሰስን ያስከትላል” በሚል ዕምነት ውድቅ አደረጉባቸው። የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ፓትርያርክ አቡነ ባስልዮስም “ክርስቲያን የሆናችሁ ልጆቼ እንዲሁም የመላው የኢትዮጵያ ሕዝብ…..ትናንትና አንዳንድ የክብር ዘበኛ ሠራዊት አባላት….ሀገራቸውን ክደዋል።….እነኚህን ከሃዲዎች አትመኑ አትከተሏቸው። በተሰጠኝ ሥልጣን አውግዣችኋለሁ…” የሚለውን መልክታቸው በሠፊው ተሰራጨ/ተበተነ። አቶ ጌታቸው በቀለ “” በተሰኘው መጽሐፋቸው ላይ፣ ኮሎነል ወርቅነህ "ስለ መፈንቅለ መንግሥቱ መጠንሰስ የሰማሁት ከተጀመረ በኋላ ነው። አሁን ተቃዋሚ ብሆን ጠንሳሾቹ ይገሉኛል። ከነሱ ጋር ሆኜ ለለውጥ ስዋጋ ብሞት ይሻለኛል ብዬ ወስኛለሁ።" አሉኝ ብለዋል መንግሥቱ ንዋይና ሁለቱ ጓደኞቻቸው ስላልተያዙት ሁለት ጄነራሎች የነበራቸው ግምት በጣም አነስተኛ ሲሆን ጄነራል መርድ የተገመቱት በአዲሱ መንግሥት ውስጥ ስለሚኖራቸው የሥልጣን ክፍያ ዋስትና ለማግኘት ፍላጎት እንዳላቸው ሲሆን፤ በጥሩ ኢትዮጵያውነት የተወሱት ከበደ ገብሬ ደግሞ ለኢትዮጵያ ሕዝብ ደህንነት ባላጋራ እንደማይሆኑና ከመርዕድ መንገሻ ጋር እንዳልተስማሙ በተጨባጭ መግለጫ የተደገፈ ነበር። ሆኖም የነኚህን አፈንጋጭ ጄነራሎች ከሥልጣን መሻር በራዲዮ አስነገሩ። ሐሙስ ታኅሣሥ ፮ ቀን የነጄነራል መርድ ተቃራኒ ኃይል ዝግጅቱን ጨርሶ በዚያው ዕለት ከቀትር በኋላ በዓየር እና በታንክ ጭምር የተፋፋመ ውጊያ ሲጀምር መንግሥቱ ንዋይ መምሪያ ክፍላቸውን ወደ ገነተ ልዑል ቤተ መንግሥት ያዛውራሉ። ዓርብ ታኅሣሥ ፯ ቀን የሙከራው ኃይል እየተዳከመ በአንጻሩ ደግሞ ተቃዋሚዎቻቸው እያደር እየጎለመሱ መሄዳቸውን የተገነዘቡት ሽብርተኞች በቁጥጥራቸው ላይ የነበሩትን ሃያ መሳፍንት፣ መኳንንት፣ ሚኒስትሮችንና መኮንኖችን ወደ አረንጓዴ ሳሎን ያዛውሩና አልጋወራሹንና አዲሱን ጠቅላይ ሚኒስትር ለብቻቸው እንዲጠበቁ ያደርጋሉ። ጄነራል ጽጌ ዲቡ ወዲያው ከተቃራኒ ወገን በተተኮሰ ጥይት ሲገደሉ፣ እነ ጄነራል መንግሥቱ የያዟቸውን እስረኞት ረሽነው ለማምለጥ ወሰኑ። ከነዚህ እስረኞች መሃል የነበሩት ብርጋዴር ጄነራል መኮንን ደነቀ “እኔ አውቆ ይሆን ሳያውቅ እንደሆነ አላውቅም፣ ነገር ግን መጀመሪያ ጥይት የተተኮሰው በሙሉጌታ ላይ ነው።” “መንግሥቱ ንዋይ ውጡ ሲል ሲወጡ ከጀርባቸው ተኩስባቸው ብሎ ትዕዛዝ ሰጥቶ ነበር መንግሥቱ። በኋላ ተነሱና ውጡ አሉ፡ አባ ሐና እኔ ቤቱን አውቀዋለሁ ከዚህ የተሻለ ቦታ የለም ሲሉ መንግሥቱ “ታዲያ አትሏቸውም?” ሲል ተኩሱ ተከፈተ።” ይላሉ። መንግሥቱ ንዋይ ግን በ የካቲት ወር ፲፱፻፶፫ ዓ/ም ለፍርድ ቤት በሰጡት ቃል “እኔ ግደሉም አላልኩም እራሴም አልተኮስኩም” ብለዋል። ያም ሆነ ይህ፣ ከሀያዎቹ መኻል እነ ሙሉጌታ ቡሊ፤ ራስ ሥዩም መንገሻ፤ ራስ አበበ አረጋይ፤ አቶ መኮንን ሀብተወልድ፤ አባ ሐና ጅማ፤ አቶ አምደሚካኤል ደሳለኝ፤ ብላታ ዳዊት ዕቁበ እግዚ፤ አቶ ገብረ ወልድ እንግዳ ወርቅ፣ ብላታ አየለ ገብሬ፤አቶ ታደሰ ነጋሽ፤ በጠቅላላው አሥራ አምስቱ ሲገደሉ፣ ሦስቱ ቆስለው ራስ አንዳርጋቸው መሳይ እና አንድ ሌላ ሰው ደግሞ ምንም ሳይነካቸው ተርፈዋል። ተቆሰሉትም አንዱ በአሥራ ሁለት ጥይት ተመተው የተረፉት ብርጋዴር ጄነራል መኮንን ደነቀ ናቸው። ጽጌ ዲቡ ከጦር ሠራዊት ኃይሎች ጋር ሲታኮሱ ቀደም ብለው ሲሞቱ፣ ኮሎኔል ወርቅነህ ደግሞ በተከበቡ ጊዜ “እጄን አልሰጥም ብለው” ራሳቸውን አጠፉ። መንግሥቱና ገርማሜ ግን በቤተ መንግሥቱ ጋራዥ በኩል ሾልከው ወደቀጨኔ መድሃኔ ዓለም በኩል ጫካ ለጫካ ኮበለሉ። ከሙከራው በኋላ ንጉሠ ነገሥቱ በማግስቱ ቅዳሜ ታኅሣሥ ፰ ቀን በአስመራ በኩል አድርገው ብዙም ወደአልተረጋጋችው አዲስ አበባ ከተማ ሲገቡ ወዲያው የወንድማማቾቹን ፎቶግራፍ የያዘ ማስታወቂያ በሠፊው ተሰራጨ። “የብዙዎችን ደም በግፍ ያፈሰሱት ከሐዲዎች የመንግሥቱ ንዋይና የገርማሜ ንዋይ ፎቶግራፎች እነዚህ ናቸው። ……..ጢማቸውን በመላጨት ወይም በማሳደግ ወይም በሌላ ዘዴ ይጠቀሙ ይሆናል። እነሱን ይዞ ለመጣ ታማኝ፣ በእያንዳንዳቸው አሥር ሺህ ብር/$ 10000 እና ልዩ ሽልማት ይሰጠዋል።” የጦር ኃይሎች ጠቅላይ ኤታ ማዦር ሹም ታኅሣሥ ፲፭ ቀን ወንድማማቾቹና ባልደረባቸው ሻምበል ባየ ጥላሁን ከአዲስ አበባ ድሬ ጨለባ በሚባል ሥፍራ ወደሚገኝ የዘመዳቸው እርስት በማምራት ላይ ሳሉ ነው የተከበቡት። እዚሁ ሥፍራ በተደረገው የተኩስ ልውውጥ ሻምበል ባየ እና ገርማሜ ሲገደሉ መንግሥቱ ነዋይ ግን ክፉኛ ቆስለው ይያዛሉ። የሁለቱ ሟቾች አስከሬን አዲስ አበባ ቤተ መንግሥቱ ደጃፍ ላይ ካደረ በኋላ በማግሥቱ ከኮሎኔል ወርቅነህ ገበየሁ አስከሬን ጋራ ምኒልክ አደባባይ ላይ ተሰቅሎ ዋለ። መንግሥቱ ንዋይ ቆስለው ከተያዙ በኋላ ከወር በላይ በህክምና ቆይተዋል። ከህክምናውም በኋላ የካቲት ፫ ቀን ለፍርድ ሲቀረቡ አንድ ዓይናቸው ድሬ ጨለባ ላይ የጠፋ ከመሆኑም በላይ ሁለተኛውም አስተማማኝ አልነበረም፡፡ በዚሁ ችሎት ላይ “መጀመሪያ ላይ አንድ ደረጃ ባላቸው የተያያዘ፤ በተማሩና አዲስ መንፈስ ባላቸው ኢትዮጵያውያኖች መንግሥት ለማቋቋም ነው ያሰብኩት። ከዚያ በኋላ ጃንሆይ ይጠየቃሉ። ጃንሆይ ይጠየቁና በእንግሊዝ መንግሥት ደረጃ ወይም ፖሊሲ መሠረት በመንግሥት ጉዳይ ውስጥ አጠቃላይ ሳይገቡ ፓርላማው ራሱ ነው የሚገዛው። ቤተ መንግሥቱን የሚያዘው ፓርላማ ነው።” ብለዋል ፍርድ ቤቱ መጋቢት ፲፱ ቀን ውሳኔውን ሰጠ። ጄነራሉ ይግባኝ ይሉ እንደሁ ሲጠየቁ ከዚህ የሚከተለውን እንደትንቢት የሚቆጠር ምላሽ ሰጡ። ”እናንተ ዳኞች! የበየናችሁብኝን የሞት ፍርድ ያለይግባኝ ተቀብያለሁ። ይግባኝ ብዬ የሚመለከትልኝ የኢትዮጵያ ሕዝብ ቢሆን ኖሮ ይግባኝ ማለት በፈልኩ ነበር። ነገር ግን ይህ እንደማይሆን አውቃለሁና የዓፄ ኃይለ ሥላሴን ፊት ለማየት አልፈቅድም። በእግዚአብሔር ስም በተቀመጣችሁበት የፍርድ ወንበር ላይ ከመቀመጣችሁ በፊት በእኔ ላይ የምትሰጡትን ፍርድ ታውቁት እንደነበር ሳስበውና ፍርድ እስከዚህ መድረሱን ስታዘብ ኀዘኔ ይብሳል። ለኢትዮጵያ ሕዝብ አንድነት፣ ነጻነትና እርምጃ የተነሳሁ ወንጀለኛ ነኝ እንጂ ላፋጀው የተነሳሁ ወንበዴ አይደለሁም። ይህን ማድረግ ፈልጌ ቢሆን ኖሮ ማንም የማይወዳደረው ሠራዊትና መሣሪያ ሳላጣ ዛሬ ከእናንተ ፊት ለመቆም ባልበቃሁ ነበር። እኔ ከዓፄ ኃይለ ሥላሴ ድንክ ውሾች ያነሰ ደመወዝ የሚያገኙ ሁለት የተራ ወታደሮችን አጣልቼ ለማደባደብና ሀገር ለማፍረስ አለመነሳሳቴን የሚያረጋግጥልኝ ከእናንተ በትዕዛዝ ያገኘሁትን ፍርድ ለመቀበል እዚህ መቆሜ ነው። ከእኔ በፊት በግፍ የፈሰሰው ንፁህ የኢትዮጵያዊያን ደም ብዙ ነው፡፡ በዓፄ ኃይለ ሥላሴ ዘመነ መንግሥት ግፍ ሽልማት በመሆኑ እኔ ለመሞት የመጀመሪያው ሰው አልሆንም፡፡ ሥልጣን አላፊ ነው፡፡ እናንተ ዛሬ ከጨበጣችሁት የበለጠ ሥልጣን ነበረኝ፡፡ ሀብትም አላጣሁም፡፡ ነገር ግን ሕዝብ የሚበደልበት ሥልጣንና ድሃ የማይካፈለው ሀብት ስላልፈለግሁ ሁሉንም ንቄ ተነሳሁ። አሁንም እሞታለሁ፡፡ ሰው ሞትን ይሸሻል ፡፡ እኔ ግን በደስታ ወደሞት እሄዳለሁ፡፡ ለኢትዮጵያ ሕዝብ ታላቅነት ቀድመውኝ መስዋዕት የሆኑትን አብረውኝ ተነስተው የነበሩትን ጀግኖች ወንድሞቼን ለመገናኝት ናፍቄአለሁ፡፡ የጀመርኩት ሥራ ቀላል አይደለም። ነገር ግን አልተሸነፍኩም። ወገኔ የሆነው የኢትዮጵያ ሕዝብ የጀመርኩትን ሥራ በቅርብ ጊዜ ውስጥ ፈጽሞ እራሱን እንደሚጠቅምበት አልጠራጠርም። ከሁሉ በበለጠ የሚያስደስተኝ ለኢትዮጵያ ሕዝብ ልሠራለት ካሰብኳቸው ሥራዎች አንዱ የኢትዮጵያን ወታደር ዋጋና ክብር ከፍ ማድረግ ሲሆን ይህ ኀሳቤ ሕይወቴ ከማለፉ በፊት ሲፈፀም ማየቴ ነው፡፡ ዛሬ መኖራችሁን በማየቴ ነገ መሞታችሁን ረስታችሁ አሜን ብላችሁ ቀናችሁን በማስተላለፍ በመገደዳችሁ በእኔ ላይ ሳትፈርዱ በራሳችሁ ላይ የፈረዳችሁ መሆናችሁን አላስተዋላችሁም፡፡ እኔ የተነሳሁት ከትክክለኛ ህግና ከህሊናችሁ ውጭ ለመፍረድ እንዳትገደዱ ለማድረግ ነበር፡፡ ባጭሩ በእኔ ላይ ለመፍረድ የቸኮላችሁትን ያህል አሥር እና አሥራ አምስት ዓመት የምታጉላሉት የድሀውን ሕዝብ ጉዳይ እንደዚህ አፋጥናችሁ ብትሠሩትና ብትሸኙት ኖሮ የእኔ መነሳት ባላስፈለገ ነበር። ከእናንተ ከዳኞችና የሞት ፍርድ እንድትበይኑብኝ ካዘዛችሁ ሰው ይልቅ ፍርድ ተቀባይ የዛሬው ወንጀለኛ የነገው ባለታሪክ ነኝ። የኔ ከጓደኞቼ መካከል ለጊዜው በሕይወት መቆየትና ለእናንተ ፍርድ መብቃት የመመዘኑን ፍርድ ለመጭው ትውልድ የሚያሳይ ይሆናል፡፡ ዋ ! ዋ ! ዋ ! ለእናንተና ለገዢአችሁ፡፡ የኢትዮጵያ ህዝብ ሃሳቤ በዝርዝር ገብቶት በአንድነት በሚነሳበት ጊዜ የሚወርድባችሁ መዓት አሰቃቂ ይሆናል፡፡ በተለይ የአፄ ኃ/ስላሴ የግፍ መንግስት ባላደራዎች ሆነው ድሀውን የኢትዮጵያ ህዝብ ሲገሸልጡት ከነበሩት መኮንን ሀ/ወልድና ገ/ወልድ እንግዳወርቅን ከመሳሰሉት በመንፈስ የታሰሩ በስጋ የኮሰሱ መዠገሮች መካከል ጥቂቶቹን ገለል ማድረጌን ሳስታውስና የተረፉትም ፍፃሜያቸውን በሚበድሉት በኢትዮጵያ ህዝብ እጅ ላይ መውደቅ ሲሰማኝ ደስ ይለኛል፡ በዚሁም መሠረት ጄነራሉ መጋቢት ፳፩ ቀን ፲፱፻፶፫ ዓ/ም በስቅላት ተቀጡ። መንግሥቱ ንዋይ በተከተሉት ጥቂት ዓመታት የንጉሠ ነገሥቱን ስርዓት በመቃወም ለቀጠለው ትግል እና ከአሥራ ሁለት ዓመት በኋላም ስርዓቱን ላወደመው አብዮት ዋና ፈር ቀዳጅና አርአያ ሲሆኑ በወንድማቸው እና በአባታቸው ስም የሰየሟቸው የሁለት ወንድ ልጆች አባትም ነበሩ። ዋቢ ምንጮች ጦቢያ መጽሔት፣ አራተኛ ዓመት ቁጥር 2፣ ጥቅምት 1988 ዓ/ም ጥቁር ደም ጋዜጣ፣ ሁለተኛ ዓመት ቁጥር 64፣ መስከረም 23 ቀን 1992 ዓ/ም የኢትዮጵያ ታሪክ
50605
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%85%E1%8B%B5%E1%88%B5%E1%89%B5%20%E1%8A%A0%E1%88%AD%E1%88%B4%E1%88%9B
ቅድስት አርሴማ
ቅድስት አርሴማ ፣ ሂርፕሲም (አርሜኒያዊት) እንዲሁም ሪሂፕሲም ፣ ሪፕሲም ፣ አርብሲማ ወይም አርሴማ ተብላ የምትጠራ ሮማዊ መሰረት ያላት ሰማዕት ነበረች። እርሷ እና ባልደረቦችዋ የሰማዕትነት አክሊል የተቀዳጁ የመጀመሪያዎቹ የአርሜንያ ሰማዕታት እንደሆኑ ተደርገው ይታያሉ ። እናታችን ከአባቷ ከቅዱስ ቴዎድሮስና ከእናቷ ቅድስት አትናሲያ በስዕለት ተወለደች ። ቤተሰቦቿ እግዚአብሔርን በቅንነት ያገለግሉ ከነበሩ ከከበሩ ካህናት ወገን እንደነበሩ የገድሏ መጽሐፍ ይነግረናል ። ሰማዕቷ ቅድስት አርሴማ ቅዱሳት መጻሕፍትን ከቤተሰቦቿ በሚገባ የተማረች፤ የተማረችውንም በተግባር የተረጎመች፤ በጸሎት ሕይወት የምትተጋ ከቅዱሳት አንስት አንዷ ናት ። ገድልዋ እደሚያስረዳው ድንግል እናታችን ቅድስት አርሴማን በምን እንመስላታለን? እርሷ በአድማስ ላይ ተቀምጦ እንደሚያበራ እንቁ ናትና ክብሯ ብዙ ነው ። መድኃኒታችን ክርስቶስ በወንጌል እንዳለው "በተራራ ላይ ያለች ከተማ ልትሠወር አይቻላትምና ።" የሰማዕቷ ሕይወት በፊታችን እንደ ብርሃን ተገልጦ ይታያል ። ቅድስት አርሴማ እንደ ልጅ ወላጆቿን በመታዘዝ ደስ ያሰኘች ቡርክት ናት ። ቅድስት አርሴማ ይሕ ቀረሽ የማይሏት ውብ ናት ። ቅድስት አርሴማ ድንግል ናት ። ቅድስት አርሴማ ባሕታዊት ጻድቅ ናት ። ቅድስት አርሴማ ኃያል ሰማዕት ናት ። ይሕስ እንደ ምን ነው ቢሉ፦ አበው በትውፊት እንደ ነገሩን ቅዱስ ጐርጐርዮስ የታላቋ ሰማዕት ቅድስት አርሴማ ትልቅ ወንድም ነው ። በዜና ሰማዕታት ተጽፎ እንደሚገኘው በዚያ የመከራ ዘመን ቅዱስ ጐርጐርዮስ ሦስት ኃላፊነቶች ነበሩበት ። ፩.ቅድስት አርሴማን ጨምሮ ደናግሉን ማጽናት ። ፪.ትምህርተ ቤተ ክርስቲያንን በሚገባ ማጥናት ። ፫.የሚመጣውን መከራ ለመቀበል ራሱን ማዘጋጀት ። ቅዱሱ ሦስቱንም ኃላፊነቶች በሚገባ በመወጣቱ ከራሱ አልፎ ለሌሎቹ አርአያ መሆን ቻለ ። ያቺን ንጽሕት አርበኛ ቅድስት አርሴማንም አጽንቶ የደናግሉ መሪ አደረጋት ። መከራው በጣም ገፍቶ እስከ መጣበት ጊዜ ድረስ በአንድ የደናግል ገዳም ውስጥ ሆነው ይጸልዩ፣ ይጾሙ ፣ ገዳማዊ ሥራንም ይሠሩ ነበር ። ለዚህም ነው ቅድስት አርሴማና ቅዱስ ጐርጐርዮስ ጻድቃን የምንላቸው ። በኋላ ግን ማኅደረ ሰይጣን ዲዮቅልጢያኖስ በመልኳ ተማርኮ ቅድስት አርሴማን ካላገባሁ በማለቱ ቅዱስ ጐርጐርዮስ ድንግሏን አርሴማን ጨምሮ መቶ ሃያ ሰባት ክርስቲያኖችን ይዞ ወደ አርማንያ ተሰደደ ። በአርማንያም በአንድ ገዳም ውስጥ ተደብቀው በጾምና በጸሎት ለጥቂት ጊዜ ቆዩ፤ ነገር ግን ረሃብ ፈጃቸው ። የሚላስ የሚቀመስ ነገር በአካባቢው ባለ መኖሩ ቅዱስ ጐርጐርዮስ ወደ ከተማ ለመውጣት ተገደደ ። በዚያም በድርጣድስ ቤተ መንግስት ውስጥ ባርነት ተቀጠረ ። በሚያገኛት ገንዘብም ወገኖቹን ይረዳ ነበር። መከራው ግን አለቀቃቸውም ። ርጉም ዲዮቅልጢያኖስ ቅዱሳኑ ወደ አርማንያ መሔዳቸውን ስለ ሰማ ይዞ እንዲልክለት ድርጣድስን ላከበት ። ድርጥዳስ ግን ለራሱ ፈለጋት ። የሰማዕትነትዋ መነሻ ይቺ ታላቅ ሰማዕት በነበረችበት ዘመን በአርመን የነገሠው አረማዊ ንጉሥ ይኸው ድርጣድስ ይባላል፡፡ ይህ ንጉሥ እግዚአብሔር አምላክ በሙሴ ላይ አድሮ "ቀልጠው የተሠሩትን የአማልክት ምስሎች ለአንተ አታድርግ" ብሎ የተናገረውን በመቃወም ለጣዖት የሚሰግድ ፀሐይንም ያመልክ ነበር ዘጸ.፴፬ ቁ.፲፯ ፡፡ በዘመኑ የነበሩ ክርስቲያኖችን "እኔ ለማመልከው "አምላክ" ወይም ጣዖት መስገድ አለባችሁ ፤ ይህን የማታደርጉ ከሆነ ትእዛዜን ጥሳችኋልና መከራ ይጸናባችኋል" የሚል ዐዋጅ በማውጣት ክርስቲያኖች ለስቃይ እዲጋፈጡ ሆ ፡፡ ጨካኙ ንጉሥ ድርጣድስ ይህን ትእዛዙን ባለማክበራቸው መከራና ስቃይ ያደረሰባቸው ክርስቲያኖች ቁጥራቸው ፻፳፯ ነበር ። የቅድስት አርሴማ ውሳኔ ቅድስት አርሴማም ይህን አይታ ከክርስቲያን ወገኖችዋ ጋር ወግና ስለክርስቶስ መመስከር ጀመረች ። የንጉሡም አገልጋይ በደም ግባቷና በንግግሯ ማማር ተደንቆ በዚች በፈቃዷ ሰማዕትነትን ልትቀበል በወደደች ሴት ምንም ሊያደርግባት ስላልወደደ ወደ ንጉሡ ወደ ድርጣድስ ከሃያ ሰባቱ ክርስቲያኖች ጋር ወሰዳት ፡፡ ንጉሡም ብዙ የተነገረላትን ወጣት ሲያይ በውበቷና በንግግሯ ተማርኮ ለዓለማዊ ደስታውና ፍላጎቱ ተመኛት ፡፡ ሚስት ትሆነው ዘንድ አብዝቶ ተማጸናት ፡፡ እጅ መንሻና ማታለየ የዚህን ዓለም ወርቅና ብር አቀረበላት ፡፡ ቅድስት አርሴማ ግን መልክ ረጋፊ ፤ የዚህ ዓለም ሀብትም ከንቱ እንደሆነ ስለምታውቅ በዓላማዋ ጸናች! ንጉሡንም "እኔ የንጉሥ ክርስቶስ ሙሽራ እንጂ የዚህን ዓለም አላፊ ጠፊ የሆነውን ገንዘብና ደስታ የምሻ አይደለሁም ፡፡" በማለት መለሰችለት ፡፡ የንጉሡም መልስና ዕድሉ ይህን በሰማ ጊዜ ሊያስፈራራትም ሞከረ ። ዓይኑዋ አያየ ደናግሉን ጨፈጨፋቸው ። ኣልሳካልህ ቢለው በኣደባባይ በግድ ሊያገባት ቢሞከር እጁን ጠምዝዛ በሰው ሁሉ ፊት መሬት ላይ ጣለችው ። እጅግ ስላፈረ ኣስገረፋት ኣሰቃያት ኣይኑዋንም አወጣ ። በመጨረሻም አንገቱዋን አስቆርጦ ከሰማዕታቱ ጋር ተራራ ላይ ጣላት ። ከነገሩ ሁሉ በህዋላ ድርጣድስና ባለምዋሎቹ ለኣደን በሔዱበት እርኩስ መንፈስ ወደ ኣውሬነት ቀየራቸው ። የንጉሱ እንሰሳ (አውሬ) መሆን በአርሜኒያ ታላቅ ድንጋጤ ፈጠረ ። የንጉሡ እህት ስታለቅስ በራዕይ ተገልጾላት " ጎርጎሪዮስን ከተቀበረበት ካላወጣቹህ አትድኑም " ኣለቻቸው ። ወዲያውም ቆፍረው አወጡት ። ቅዱሱ እንደወጣ ዕረፍት አልፈለገም ፣ ለአስራ አምስት ዓመታት ቀባሪ አጥቶ የተበተነውን የቅድስት አርሴማና የ ሰማዕታቱን አጽም ሰብስቦ በክብር አኖረው ።ድርጣድስና ባለምዋሎቾንም ወደ በርሃ ሔዶ ፈወሳቸው ። የቅድስት አርሴማ አጽም በአስራ አራተኛው ክፍለ ዘመን ከሌሎች ሰማዕታት አጽም ጋር ወደ ኢትዮጵያ እንደመጣ አባቶቻችን በትውፊት ይናገራሉ ።
52414
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%85%E1%8D%85%E1%88%8D
ቅፅል
ቅጽል ቃላቶችን የሚያጣምር ራሱን የቻለ ጉልህ የንግግር ክፍል ነው። 1) የርዕሱን ምልክት ያመልክቱ እና ጥያቄዎችን ይመልሱ ምን?፣ የማን?; 2) በጾታ, በቁጥር እና በጉዳይ ለውጥ, እና አንዳንድ - ሙሉነት / አጭር እና የንፅፅር ደረጃዎች; 3) በአንድ ዓረፍተ ነገር ውስጥ የአንድ ውሁድ ስም ተሳቢ ትርጓሜዎች ወይም ስመ ክፍል አሉ። የቃላት ደረጃዎች በትርጉም ሶስት ምድቦች በትርጉም ተለይተዋል-ጥራት ያለው, አንጻራዊ, ባለቤት. ጥራት መግለጫዎች የአንድን ነገር ጥራት እና ንብረት ያመለክታሉ: መጠኑ (ትንሽ ) ፣ ቅርፅ (ክብ ), ቀለም (ነጭ ), አካላዊ ባህርያት (ሞቃት ) , እንዲሁም የነገሩን ድርጊት ለመፈጸም ዝንባሌ (ባርበድ ). ዘመድ መግለጫዎች የዚህን ነገር ከሌላ ነገር ጋር በማያያዝ የአንድን ነገር ምልክት ያመለክታሉ (መጽሐፍ ), ተግባር (የንባብ ክፍል ) ወይም ሌላ ባህሪ (የትላንትናው ). አንጻራዊ መግለጫዎች ከስሞች፣ ግሦች እና ተውላጠ ቃላት የተፈጠሩ ናቸው፤ ለአንፃራዊ ቅፅል በጣም የተለመዱ ቅጥያዎች - ቅጥያዎች ናቸው - - ( ጫካ ), - ኦቭ - ( ጃርት ), - ውስጥ - ( ፖፕላር-በ- - ( መጋዘን ), - ኤል - ( አቀላጥፎ የሚናገር ). ያለው ቅጽሎች የአንድን ሰው ወይም የእንስሳት ንብረትን ያመለክታሉ እና ከስሞች በቅጥያ የተፈጠሩ ናቸው -ውስጥ - ( እናት-ውስጥ ), - ኦቭ - ( አባቶች ), - ኡይ - ( ቀበሮ ). እነዚህ ቅጥያዎች በቅጽል ግንድ መጨረሻ ላይ ናቸው (ዝ.ከ. የባለቤትነት ቅጽልአባቶች እና አንጻራዊ ቅጽል አባታዊ ). ጥራት መግለጫዎች በሁሉም የቋንቋ ደረጃዎች አንጻራዊ እና ባለቤት ይለያያሉ፡- 1) የጥራት መግለጫዎች ብቻ ይብዛም ይነስም ሊገለጥ የሚችል ባህሪን ያመለክታሉ። 2) የጥራት መግለጫዎች ተቃራኒዎች ሊኖራቸው ይችላል (ጸጥታ - ጮክ ብሎ ); 3) የጥራት መግለጫዎች ብቻ ያልተገኙ ሊሆኑ ይችላሉ, ዘመድ እና ባለቤት የሆኑ ሁልጊዜ ከስሞች, ቅጽል, ግሦች የተገኙ ናቸው; 4) ጥራታዊ ቅጽል ስሞችን ከፈጠራ ባህሪ ትርጉም ጋር ይመሰርታሉ (ጥብቅነት ) እና በ - ( ውስጥ ያሉ ተውላጠ ስሞችበጥብቅ )፣ እንዲሁም የግላዊ ግምገማ ቅጥያ ያላቸው ቅጽሎች (ሰማያዊ-ኢንኪ-ይ፣ ክፉ-ዩሽች- 5) ሙሉ / አጭር ቅጽ እና የንፅፅር ዲግሪ ያላቸው የጥራት መግለጫዎች ብቻ; 6) የጥራት መግለጫዎች ከመለካት እና ከዲግሪ ተውሳኮች ጋር ይጣመራሉ (በጣም ደስተኛ ). የቅጽሎች መቀነስ የሁሉም ምድቦች ቅፅሎች ከስም ጋር የሚስማሙበት የፆታ (በነጠላ)፣ ቁጥር እና ጉዳይ ላይ የማያቋርጥ ምልክቶች አሏቸው። ተውላጠ ስም ደግሞ በ መልክ ከሆነ እና ለወንድ ጾታ - እና በ አኒሜሽን ውስጥ ካለው ስም ጋር ይስማማሉ። ነጠላ(ዝከ.፡ አየሁቆንጆ ጫማዎች እና ቆንጆ ልጃገረዶች አያለሁ ). ቅጽል በጾታ፣ ቁጥር እና ጉዳይ መቀየር ቅፅል ማጥፋት ይባላል። የጥራት መግለጫዎች በ አጭር ቅጽ(በባዶ እግሮች ላይ ያሉ መግለጫዎች ፣ በጠራራ ፀሀይ በአረፍተ ነገር የተፃፉ እና የማያንፀባርቁ ናቸው። ስነ - ውበታዊ እይታቋንቋ)፣ እንዲሁም የጥራት መግለጫዎች፣ በቀላል ንጽጽር እና በመሰረቱ ላይ በተገነባው ውሁድ ሱፐርላቲቭ ዲግሪ (ከሁሉም በላይ) ቆመው። የሩሲያ ቋንቋ አለውየማይታለሉ ቅጽሎች የቆመው፡- 1) ቀለሞች; , ካኪ , ማሬንጎ , የኤሌክትሪክ ባለሙያ ; 2) ብሄረሰቦች እና ቋንቋዎች;ሓንቲ , ማንሲ , ኡርዱ ; 3) የአለባበስ ዘይቤ;ተደስቷል , ቆርቆሮ , ነበልባል , ሚኒ . የማይለዋወጡ ቅጽል ቃላትም (ክብደት) ናቸው።አጠቃላይ , መረቡ , (ሰአት)ጫፍ . ሰዋሰዋዊ ባህሪያቸው የማይለወጡ፣ ከስም ጋር ያለው ቅርበት፣ ከስም በኋላ ያለው ቦታ እንጂ በፊት ያልሆነ ስም ነው። የእነዚህ ቅፅሎች የማይለወጥ ባህሪያቸው ነው. የቃላት ንጽጽር ደረጃዎች የጥራት መግለጫዎች የንፅፅር ዲግሪዎች የማያቋርጥ የሞሮሎጂ ምልክት አላቸው። የትምህርት ቤት ሰዋሰው የሚያመለክተው ሁለት የንጽጽር ደረጃዎች እንዳሉ ነው -ንጽጽር እና የላቀ . ንጽጽር የቅጽል ደረጃ የሚያሳየው ባህሪው በትልቁ/በአነስተኛ ዲግሪ ውስጥ እንደሚገለጥ ነው። ይህ ርዕሰ ጉዳይከሌላ ርዕሰ ጉዳይ ጋር ሲነጻጸርቫንያ ከኮሊያ ከፍ ያለ ነው; ይህ ወንዝ ከሌላው የበለጠ ጥልቅ ነው ) ወይም በሌሎች ሁኔታዎች ተመሳሳይ ነገር (ቫንያ ካለፈው ዓመት የበለጠ ረጅም ነው; ወንዙ ከዚህ የበለጠ ጥልቅ ነው። ). የንጽጽር ዲግሪ ነውቀላል እና የተቀናጀ . ቀላል የንጽጽር ዲግሪ የባህሪው መገለጥ የበለጠ ደረጃን ያሳያል እና በቅጥያ እገዛ ከቅጽሎች መሠረት ይመሰረታል -እሷ(ዎች)፣ -፣ -እሷ/-ተመሳሳይ ( ፈጣን ፣ ከፍተኛ ፣ ቀደም ብሎ ፣ ጥልቅ ). የአንዳንድ ቅጽሎች የንፅፅር ደረጃ ቀላል ቅርፅ ከተለየ ግንድ ይመሰረታል፡ፕ ስለ ሆ - የከፋ , ጥሩ - የተሻለ . አንዳንድ ጊዜ፣ ቀላል የንፅፅር ዲግሪ ሲፈጠር፣ ቅድመ ቅጥያ ሊያያዝ ይችላል።ላይ - ( አዲስ ) . የቀላል ንጽጽር ዲግሪ ሞርፎሎጂያዊ ገጽታዎች የአንድ ቅጽል ባሕርይ አይደሉም። ይህ፡- 1) ተለዋዋጭነት; 2) ስም የመቆጣጠር ችሎታ; 3) በዋነኛነት በተሳቢው ተግባር ውስጥ ይጠቀሙከአባቱ ይበልጣል ). ቀላል የንፅፅር ዲግሪ የትርጉም ቦታን በተለየ ቦታ ብቻ ሊይዝ ይችላል (ከሌሎቹ ተማሪዎች በጣም የሚበልጥ ትልቅ ሰው ይመስላል ) ወይም በገለልተኛ ቦታ ላይ ከስም በኋላ በቅድመ-ቅጥያ አቀማመጥ ()አዳዲስ ጋዜጦችን ግዛልኝ ). የተቀናጀ የንጽጽር ዲግሪ የባህሪ መገለጥ ትልቅ እና ትንሽ ደረጃን ያሳያል እና እንደሚከተለው ይመሰረታል፡ ተጨማሪ/ያነሰ ኤለመንት + ቅጽል (ተጨማሪ / ያነሰ ረጅም ). በተቀነባበረ ንጽጽር ዲግሪ እና በቀላል መካከል ያለው ልዩነት እንደሚከተለው ነው። 1) የተዋሃደ የንጽጽር ዲግሪ በትርጉሙ ሰፋ ያለ ነው ፣ ምክንያቱም እሱ ትልቅ ብቻ ሳይሆን የአንድ ባህሪ መገለጫ አነስተኛ ደረጃን ስለሚያመለክት ፣ 2) የተቀናጀ የንፅፅር ዲግሪ ልክ እንደ አዎንታዊ የንፅፅር ደረጃ (የመጀመሪያው ቅጽ) ይለወጣል ፣ ማለትም በጾታ ፣ በቁጥር እና በጉዳይ ፣ እና እንዲሁም በአጭር ቅርፅ ሊሆን ይችላል (ተጨማሪ ቆንጆ ); 3) የተዋሃደ የንጽጽር ዲግሪ ሁለቱም ተሳቢ እና ያልተገለለ እና የተነጠለ ፍቺ ሊሆን ይችላል (ያነሰ የሚስብ ጽሑፍ ነበር አቅርቧል ውስጥ ይህ መጽሔት . ይህ ጽሑፍ ከቀዳሚው ያነሰ ትኩረት የሚስብ ነው. ) በጣም ጥሩ የንፅፅር መጠኑ ትልቁን / ትንሹን የባህርይ መገለጫን ያሳያል ( ከፍተኛው ተራራ) ወይም በጣም ትልቅ / ትንሽ የባህሪው መገለጫ (ደግ ሰው)። እጅግ የላቀ የንፅፅር ደረጃ፣ ልክ እንደ ንፅፅር፣ ቀላል እና ድብልቅ ሊሆን ይችላል። ቀላል የላቀ ቅጽል የባህሪው ከፍተኛውን የመገለጫ ደረጃ ያሳያል እና ከቅጽል ቅጥያዎች ጋር ከኦምኒቡስ የተሰራ ነው -አይሽ- / -አይሽ- (ከ በኋላ, ተለዋጭ መንስኤ)ጥሩ-፣ ከፍተኛ- ቀላል የላቁ የንጽጽር ዲግሪ ሲፈጥሩ ቅድመ ቅጥያውን መጠቀም ይቻላልንዓይ -: ደግ . የቀላል ሱፐርላቲቭ ዲግሪ የንፅፅር ንፅፅር ዘይቤዎች ከቅጽል ጋር ተመሳሳይ ናቸው ፣ ማለትም ፣ በጾታ ፣ በቁጥር ፣ በጉዳዮች መለዋወጥ ፣ በአገባብ ተግባር ውስጥ ትርጓሜ እና ተሳቢ። ቀላል የሱፐርላቲቭ ቅጽል አጭር ቅጽ የለውም. ውህድ ሱፐርላቲቭ ቅጽል የባህሪውን መገለጥ ትልቁን እና ትንሹን ሁለቱንም ያሳያል እና በሦስት መንገዶች ይመሰረታል ። 1) ቃል መጨመርአብዛኛው በጣም ጎበዝ ); 2) ቃል መጨመርበጣም/ቢያንስ ወደ ቅጽል የመጀመሪያ ቅጽ (በጣም / ቢያንስ ብልህ ); 3) ቃል መጨመርሁሉም ወይምጠቅላላ በንፅፅር ዲግሪ (ከሁሉም ሰው የበለጠ ብልህ ነበር። ). በአንደኛው እና በሁለተኛው ዘዴዎች የተፈጠሩ ውህድ ሱፐርላቲቭ ቅርጾች የቃላት ባህሪያዊ ባህሪያት አላቸው, ማለትም በጾታ, ቁጥር እና ጉዳይ ይለወጣሉ, አጭር ቅርጽ ሊኖራቸው ይችላል (አብዛኛው ምቹ ), ሁለቱንም እንደ ፍቺ እና እንደ ተሳቢው ስም አካል አድርጉ። በሦስተኛው መንገድ የተፈጠሩ ውህድ ሱፐርላቲቭ ቅርጾች የማይለዋወጡ ናቸው እና በዋነኝነት የሚሠሩት እንደ ተሳቢው ስም አካል ነው። ሁሉም የጥራት መግለጫዎች የንፅፅር ዲግሪዎች የላቸውም, እና ቀላል የንፅፅር ደረጃዎች አለመኖር የተዋሃዱ ቅርጾች ከሌሉ ብዙ ጊዜ ይስተዋላል. የቅጽሎች ሙሉነት / አጭርነት የጥራት መግለጫዎች ሙሉ እና አጭር ቅርጽ አላቸው. አጭር ቅጹ የሚፈጠረው አወንታዊ የማጠናቀቂያ ደረጃን ወደ ግንዱ በማከል ነው። መጨረሻ የሌለው ለወንዶች - ግን ለሴቶች, - ስለ / - ሠ ለአማካይ -ሰ / - እና ለብዙ ቁጥር (ጥልቅ - ጥልቅ -ግን ጥልቅ -ስለ ጥልቅ -እና ) . አጭር ቅጽ ከጥራት ቅጽል የተፈጠረ አይደለም፡- 1) አንጻራዊ ቅጽል ባህሪይ ቅጥያ አላቸው። -- : ብናማ , ቡና , ወንድማዊ ; 2) የእንስሳትን ቀለሞች ያመልክቱ.ብናማ , ቁራ ; 3) የግንዛቤ ግምገማ ቅጥያ አላቸው፡-ረጅም , ትንሽ ሰማያዊ . አጭር ፎርም ከሙሉ ቅፅ ሰዋሰዋዊ ልዩነቶች አሉት፡ በሁኔታዎች አይለወጥም, በአረፍተ ነገሩ ውስጥ በዋናነት እንደ ተሳቢው ክፍል ሆኖ ይታያል; አጭር ቅፅ እንደ ፍቺ የሚሰራው በተለየ የአገባብ አቀማመጥ ብቻ ነው (በመላው አለም ተናዶ ቤቱን ለቅቆ መውጣቱን አቆመ)። በተሳቢው አቀማመጥ ፣ የሙሉ እና አጭር ቅርጾች ትርጉም ብዙውን ጊዜ ይጣጣማሉ ፣ ግን አንዳንድ ቅጽል በመካከላቸው የሚከተሉትን የትርጓሜ ልዩነቶች ሊኖሩት ይችላል ። 1) አጭር መልክ የሚያሳየው ከልክ ያለፈ የባህሪ መገለጫ ከአሉታዊ ግምገማ ጋር፣ ዝከ..: ቀሚስ አጭር - ቀሚስ አጭር ; 2) አጭር ቅጽ ጊዜያዊ ምልክትን ያመለክታል ፣ ሙሉ - ቋሚ ፣ ዝ.ልጅ ታሟል - ልጅ የታመመ . አጭር ቅጽ ብቻ ያላቸው እንደዚህ ያሉ የጥራት መግለጫዎች አሉ-ደስ ብሎኛል , ብዙ , አለበት . ከምድብ ወደ ምድብ ቅጽል ሽግግር ቅፅል ከተለያዩ ምድቦች ጋር የተያያዙ በርካታ ትርጉሞች ሊኖሩት ይችላል. በትምህርት ቤት ሰዋሰው, ይህ "የቅጽል ቅፅል ከምድብ ወደ ምድብ ሽግግር" ይባላል. ስለዚህ አንጻራዊ ቅፅል የጥራት ባህሪ ያላቸውን ትርጉም ሊያዳብር ይችላል (ለምሳሌ፡-ብረት ዝርዝር (ዘመድ) -ብረት ያደርጋል - ዘይቤያዊ ሽግግር). ንብረት ያላቸው አንጻራዊ እና ጥራት ያላቸው ባህሪያት ትርጉሞች ሊኖራቸው ይችላል (ለምሳሌ፡- (ባለቤት)- ቀበሮ ኮፍያ (ዘመድ) -ቀበሮ ልማዶች (ካች)። ስለ ቅፅል ሞሮሎጂካል ትንተና ስለ ቅፅል ሞርፎሎጂካል ትንተና በሚከተለው እቅድ መሰረት ይከናወናል. . የንግግር ክፍል. አጠቃላይ እሴት. የመነሻ ቅጽ (ስም የነጠላ ተባዕታይ)። . የሞርፎሎጂ ባህሪያት. 1. ቋሚ ምልክቶች፡ ደረጃ በዋጋ (በጥራት፣ በዘመድ ወይም በባለቤትነት) 2. ቋሚ ያልሆኑ ምልክቶች፡- 1) ለጥራት መግለጫዎች፡- ሀ) የንፅፅር ደረጃ (ንፅፅር፣ የላቀ)፣ ለ) ሙሉ ወይም አጭር ቅፅ; 2) ለሁሉም ቅጽል፡- ሀ) ጉዳይ፣ ለ) ቁጥር፣ ሐ) ጾታ . የአገባብ ሚና. የአንድ ቅጽል ሞርፎሎጂያዊ ትንተና ምሳሌ። እና በእርግጠኝነት, እሷ ጥሩ ነበረች: ረጅም, ቀጭን, ዓይኖቿ ጥቁር ናቸው, ልክ እንደ ተራራ ካሞይስ, እና ወደ ነፍስህ (ኤም. ዩ. ለርሞንቶቭ) ተመለከተ. 1. ጥሩ (ምን?) - ቅጽል ፣ የመጀመሪያ መልክ ጥሩ ነው. 2. ቋሚ ምልክቶች: ጥራት ያለው, አጭር; ቋሚ ያልሆኑ ባህሪያት: ክፍሎች. ቁጥር, ሴት ጂነስ. 3. እሷ (ምን ነበር?)ጥሩ (የተሳቢው አካል)። 1. ከፍተኛ (ምን?) - ቅጽል ፣ የመጀመሪያ ቅፅ - ከፍተኛ. ተለዋዋጭ ምልክቶች: ሙሉ, አወንታዊ የንፅፅር ደረጃ, ክፍሎች. ቁጥር, ሴት ዝርያ ፣ . ፒ.. 3. እሷ (ምን ነበረች?) ከፍተኛ (የተሳቢው አካል). 1. ቀጭን - ቅጽል, የመጀመሪያው መልክ ቀጭን ነው. 2. ቋሚ ምልክቶች: ከፍተኛ ጥራት ያለው, የተሟላ; ቋሚ ያልሆኑ ምልክቶች: አወንታዊ የንጽጽር ደረጃ, ክፍሎች. ቁጥር, ሴት ዝርያ, . ፒ. 3. እሷ (ምን ነበረች?) ቀጭን(የተሳቢው አካል)። 1. ጥቁር - ቅጽል የመጀመሪያ መልክ ጥቁር ነው. 2. ቋሚ ባህሪያት: ጥራት; ቋሚ ያልሆኑ ምልክቶች፡ ሙሉ፣ አወንታዊ የንፅፅር ደረጃ፣ . ቁጥር ፣ ፒ. 3. አይኖች (ምን?) ጥቁር (ትንበያ). ማንበብና መጻፍ ክፍለ ጊዜዎችን እና ነጠላ ሰረዞችን በትክክለኛው ቦታ ላይ ማስቀመጥ ብቻ ሳይሆን በቋንቋ ጥናት ህጎች መሰረት በትክክል መጠቀምንም ያካትታል. የሩስያኛ ቅፅል ሀረጎችን እና አረፍተ ነገሮችን በመፍጠር ረገድ ትልቅ ሚና ይጫወታል. የእነሱ አጠቃቀም ንግግራችንን ያበለጽጋል, የበለጠ ሀብታም እና ምሳሌያዊ ያደርገዋል. ምናልባት, ምን እንደሆነ የማያውቁ አዋቂዎች የሉም, ነገር ግን, ስለዚህ ክፍል, ምንም ጥርጥር የለውም, በት / ቤት ሥርዓተ-ትምህርት ውስጥ የተጠቀሰው, ነገር ግን በጊዜ ሂደት ሊረሳው ስለሚችል, ብዙ አስደሳች መረጃዎች አሉ. ቅንጣት “አይደለም” ከቅጽል ጋር ብዙውን ጊዜ አንድ ቃል የሚታወቅ በሚመስልበት ጊዜ ሁኔታዎች አሉ, ነገር ግን በትክክል እንዴት በትክክል መፃፍ እንደሚችሉ አታውቁም. እንደነዚህ ዓይነቶቹ ጉዳዮች "አይደለም" ያላቸውን ቅጽል መጠቀምን ያካትታሉ. በየትኞቹ ጉዳዮች ላይ አብራችሁ መፃፍ እንዳለባችሁ አስቡበት። በመጀመሪያ፣ “አይደለም” የሚለው አሉታዊ ቅንጣቢ ከቅጽሎች ጋር አንድ ላይ ተጽፏል፣ ያለዚህ ቅንጣት ቅጾች በቀላሉ በ ውስጥ የሉም። ዘመናዊ ቋንቋ. ለምሳሌ, ጠላት, ግድየለሽነት. በሁለተኛ ደረጃ, ቅጽል ስሞች ከ "አይደለም" ጋር አንድ ላይ ጥቅም ላይ ይውላሉ, ትርጉሙ, የተወሰነ ክፍል ሲያያዝ, በትርጉሙ ተቃራኒ የሆነ ቃል ይለወጣል. እንዲህ ዓይነቱ ቅጽል በተመሳሳዩ ቃል ሊተካ እንደሚችል መታወስ አለበት. ለምሳሌ, ያላገባ - ነጠላ, እና ሌሎች. ሦስተኛ, ተቀባይነት ቀጣይነት ያለው የፊደል አጻጻፍዲግሪ እና መለኪያን ከሚገልጹ ገላጭ ቃላቶች ጋር ጥቅም ላይ የሚውሉ "አይደለም" ያላቸው ቅጽል. ለምሳሌ, በጣም ተገቢ ያልሆነ አስተያየት. ከ “አይደለም” ከሚለው ቅጽሎች ጋር በሚከተሉት ሁኔታዎች ተጽፈዋል። አንጻራዊ በሆነ ቅጽል ሲጠቀሙ። በተመሳሳይ ጊዜ, እንዲህ ዓይነቱ አሉታዊ ትርጉም እንደሚያረጋግጥ ግምት ውስጥ ይገባል. ለምሳሌ, ቀለበቱ ብር አይደለም (እዚህ ላይ ቀለበቱ ከብር የተሠራ እንዳልሆነ አጽንዖት ተሰጥቶታል). የአጭር እና ረጅም ቅርጾች በትርጉም የሚለያዩበትን ቅጽሎችን ሲጠቀሙ። ምሳሌ: ቀይ ቲማቲም አይደለም - ቀይ ሴት ልጅ አይደለችም. ለምሳሌ በቅጽሎች እና በተውላጠ-ቃላት ጥቅም ላይ ሲውል, በምንም መልኩ የድሮ ጽንሰ-ሀሳብ, ያልተለመደ ታሪክ, ወዘተ. ቃሉ ከተገለፀ በኋላ ይህንን የስነ-ቁምፊ ክፍል ሲጠቀሙ, እና ግንባታው ከተሳታፊው ጋር ወደ ማዞሪያው ቅርብ የሆነ ትርጉም አለው. ለምሳሌ, የበታች ያልሆኑ ድርጅቶች. “አይደለም” በሚለው ቅንጣቢው ቅጽል ሲጽፉ ለሚጠቀሙበት ዓረፍተ ነገር ትኩረት መስጠት አለብዎት። ስለዚህ አንድ አይነት ቃል በዚህ የንግግር ክፍል በሚጫወተው ሚና ላይ በመመስረት የተለያዩ የፊደል አጻጻፍ ሊኖረው ይችላል. ለምሳሌ፣ እዚህ ያለው ሰው አካባቢያዊ (ተሳቢ) አይደለም - እንግዳ ልማድ (ፍቺ)። " ወይም "" እንዴት እንደሚፃፍ? ከቅጥያ -አን-፣-ያን-፣-ኢን- ያሉ ቅጽል ስሞች በአንድ “” መፃፍ እንዳለባቸው ማወቅ ያስፈልጋል። ለመስታወት, ቆርቆሮ እና እንጨት. በቅጽሎች ውስጥ -" ጥቅም ላይ ይውላል, ለምሳሌ, ጠዋት (ፀሐይ) እና ሌሎች. ልዩነቱ ንፋስ ነው። ይሁን እንጂ እንዲህ ዓይነቱ ቅጽል ከቅድመ ቅጥያ ጋር ጥቅም ላይ ከዋለ በ "" የተጻፈ መሆኑን ልብ ሊባል ይገባል. ለምሳሌ, ሊዋርድ, ነፋስ የሌለበት. ጥቂት አስደሳች ነጥቦች በቋንቋው የዝግመተ ለውጥ ሂደት ውስጥ አንዳንድ ቅጽል ስሞች ወደ ስሞች ምድብ አልፈዋል። እነዚህም የሚከተሉትን ያካትታሉ: የልብስ ማጠቢያ, የፀጉር አስተካካይ, ጓዳ እና ሌሎች. በተጨማሪም, እንደ ሁለቱም የንግግር ክፍሎች ሊሰሩ የሚችሉ በርካታ ቃላቶች አሉ. እነዚህም የሚያጠቃልሉት፡ የታመሙ፣ የታወቁ፣ ዓይነ ስውራን እና ሌሎችም። እንዲሁም፣ የቋንቋ ሊቃውንት ያልተረጋጋ ውጥረት ያለባቸው ቅጽሎች በጊዜ ሂደት በመጨረሻዎቹ ቃላቶች ላይ በማተኮር የመጥራት አዝማሚያ እንዳላቸው ደርሰውበታል። ስለዚህ ቀደም ሲል እንደ "ነጎድጓድ", "ቀን" ያሉ ቃላት ጥቅም ላይ ውለዋል. አሁን በ "ቀን" እና "ነጎድጓድ" ተተኩ. እንደምታውቁት የሩስያ ቅፅሎች ባህሪ የመቀነስ ችሎታቸው ነው. ብኣንጻሩ፡ ውጽኢቱ ኣብ ውሽጢ 1999 ዓ.ም የእንግሊዘኛ ቋንቋበጾታ፣ በቁጥር እና በጉዳይ አይለወጥም፣ ነገር ግን መመስረት ይችላል። በቋንቋው ብዛትና ትርጉም (ከግሥ እና ከስሞች በኋላ) ቅጽል ሦስተኛውን ቦታ ይይዛል። አጠቃቀማቸው ይሰጣል ጥበባዊ ገላጭነትንግግራችን። የቅጽል ጽንሰ-ሐሳብ. የቅጽሎች ሞሮሎጂያዊ ባህሪያት. የቅጽሎች ክፍሎች 1. ቅጽል- የአንድን ነገር ምልክት የሚያመለክት እና ለጥያቄዎቹ ምን መልስ የሚሰጥ ገለልተኛ የንግግር ክፍል? የማን ነው? የቅጽል ዋና ዋና ባህሪያት ሀ) አጠቃላይ ሰዋሰዋዊ ትርጉም ምሳሌዎች ይህ የእቃው ባህሪ ዋጋ ነው፡- ሰማያዊ, ሰማያዊ, ሊ ጣዕም, ሽታ; ጣፋጭ, መዓዛ, ቅመም. ጥሩ መጥፎ. ደግ ፣ ትሁት ፣ አስቂኝ። የአእምሮ እና የንግግር እንቅስቃሴ. ብልህ ፣ ደደብ ፣ ተናጋሪ። ለ) የሞርፎሎጂ ባህሪያት ምሳሌዎች ልክ እንደ ስም - ጾታ, ቁጥር, ጉዳይ. ነገር ግን ከስሞች በተቃራኒ ቅጽሎች በጾታ፣ በቁጥር፣ በጉዳይ እና በፆታ ልዩነት ይለወጣሉ በነጠላ ቅርጽ ብቻ። ይህ የሆነበት ምክንያት ቅጽል የሚያገለግሉ፣ ​​ስሞችን ያብራሩ፡ ቅጽሎች በጾታ፣ በቁጥር እና በጉዳይ ከስሞች ጋር ይስማማሉ። ሠርግ፡ ሰማያዊ ምንጣፍ, ሰማያዊ ጥብጣብ, ሰማያዊ ሳውሰር - ሰማያዊ ምንጣፎች, ሰማያዊ ሪባን, ሰማያዊ ሳውሰርስ. ለ) የአገባብ ምልክቶች ምሳሌዎች በአንድ ዓረፍተ ነገር ውስጥ፣ ቅጽል አብዛኛውን ጊዜ የተሳቢው ፍቺ ወይም ስም አካል ነው። ሠርግ፡ ደስተኛ ቀልደኛወንዶቹን ሳቁ; ክሎውንደስተኛ ነበር ። ቅጽሎች በጾታ፣ ቁጥር እና ጉዳይ ካሉ ስሞች ጋር ይስማማሉ። ሠርግ፡ ደስተኛ ቀልደኛወንዶቹን ሳቁ; አስቂኝ ቀልድወንዶቹን ሳቁ። ቅጽል ስሞች በስሞች እና ተውላጠ ስሞች ሊራዘሙ ይችላሉ, ከእነሱ ጋር ሀረጎችን ይፈጥራሉ. ሠርግ፡ ከበሽታ ደካማ, በጣም ደካማ. 2. እንደ መዝገበ-ቃላት ፍቺው ተፈጥሮ ፣ ቅጽል በሦስት ምድቦች ይከፈላሉ ። ሀ) ጥራት ለ) ዘመድ; ለ) ባለቤት። ሀ) የጥራት መግለጫዎች የጥራት መግለጫዎችየእቃውን የተለያዩ ባህሪዎች ያመልክቱ- ዋጋ፡ ትልቅ, ትልቅ, ትንሽ; ዕድሜ፡- አሮጌ, ወጣት; ቀለም: ቀይ ሰማያዊ; ክብደት: ቀላል ክብደት; መልክ፡- ቆንጆ, ቀጭን; የግል ባህሪያት; ብልህ ፣ ጥብቅ ፣ ሰነፍ። ባህሪይ ሰዋሰዋዊ እና የቃላት አፈጣጠር ባህሪያትየጥራት መግለጫዎች፡- የንፅፅር ዲግሪዎች መኖር; ትልቅ ትልቅ ትልቅ; ብልህ - ብልህ ፣ ብልህ። ሙሉ እና አጭር ቅፅ መኖሩ; ጥብቅ - ጥብቅ, አሮጌ - አሮጌ. ከዲግሪ ተውሳኮች ጋር የማጣመር ችሎታ; በጣም ጥብቅ ፣ በጣም ትልቅ ፣ በጣም ብልህ። ቅጽ ተውላጠ ስም ከቅጥያ -፣ -፣ -። ብልጥ → ብልህ፣ ጎበዝ → ጎበዝ፣ ጨካኝ → ጨካኝ። ቅፅል ሀ ስሙን የሚያሟላ ዓይነት ቃል ወይም የንግግር ክፍል፣ እና ያ ተጨማሪ መረጃን ይሰጣል ወይም ትርጉሙን ያሟላል። ቅፅሉ በስም በፊት ወይም በኋላ ይቀመጣል ፣ በጾታ እና በቁጥር ይስማማል ፡፡ ቅፅሎች ባህሪያቸውን በመጥቀስ ወይም በማጉላት ስሞችን ይወስናሉ ፡፡ ለምሳሌ ‹ቢጫው ኳስ› ፣ ‹አሮጌው መኪና› ፡፡ ለአጠቃላይ ወይም ረቂቅ መግለጫዎች እንዲሁ በስፋት ጥቅም ላይ ይውላሉ ፡፡ ለምሳሌ ፣ ‘የአበባዎቹ ቢጫ ቀለም’ ፣ የአበባውን ዓይነት ሳይገልፅ ወይም ‘ከባድ ውድድር ነበር’ ፣ ረቂቅ ቅፅል ‘አስቸጋሪ’ ነው። ከትርጉማዊ እይታ ፣ ቅፅል የተለያዩ ባህሪያትን መግለጽ ይችላል እንደ-ባህሪዎች (ቆንጆ ፣ ረዥም) ፣ ሁኔታ (ነጠላ ፣ አሳዛኝ ፣ ደስተኛ) ፣ አመለካከቶች (ንቁ ፣ ተስማሚ) ፣ አጋጣሚዎች (ሊሆኑ የሚችሉ ፣ የማይታመን) ፣ መነሻ ወይም ዜግነት (ሜክሲኮ ፣ አርጀንቲናዊ) እና ሌሎችም ፡፡ ቅፅል ተጣጣፊነት ያለው ባሕርይ ነው፣ ማለትም ፣ በጾታ (በሴት / በወንድ) እና በቁጥር (ነጠላ / ብዙ) ላይ ከሚስማሙበት የሥርዓት ንግግራቸው ጋር የተዋሃዱ ሞርፊሞች ስሙ የፆታ ልዩነት ከሌለው ተጓዳኝ መጣጥፉ ጥቅም ላይ መዋል አለበት ፡፡ በዚህ ምክንያት ቅፅል ቅጹ ቢለያይም ባይለያይም በአጎራባች ስም ላይ የተመሠረተ ነው ፡፡ ለምሳሌ ‹ነፃ / ነፃ› ፣ ‹ልጅ / ልጆች› ፣ ‹ጥሩ / ጥሩ› ፣ ‹ኢሶሴልስ› ፡፡ የቅጽሎች ዓይነቶች ባህሪያቱን ለማጉላት ወይም የምንጣቀስባቸውን ስሞች ለመወሰን በየቀኑ የሚጠቀሙባቸው የተለያዩ ዓይነቶች ወይም የቅፅል ዓይነቶች አሉ ፡፡ ከዚህ በታች በጣም በብዛት ጥቅም ላይ የዋሉ የቅፅል ዓይነቶች ናቸው ፡፡ ብቁ የሆኑ ቅፅሎች አንድ ወይም ከዚያ በላይ ባሕርያትን በማጉላት የዓረፍተ ነገሩን ስም ወይም ርዕሰ ጉዳይ የሚገልጹ ወይም ብቁ የሚያደርጉ ናቸው ፡፡ በጣም ከተጠቀሙባቸው መካከል-ቆንጆ ፣ አስቀያሚ ፣ ረዥም ፣ አጭር ፣ ጥሩ ፣ ደግ ፣ ዘገምተኛ ፣ ፈጣን ፣ በትኩረት የሚከታተል ፣ ትንሽ ፣ ትልቅ ፣ ወፍራም ፣ ቀጭን ፣ ጉጉት ፣ ደስተኛ ፣ ሀዘን ፣ አዲስ ፣ አሮጌ ፣ ቢጫ ፣ ሰማያዊ ፣ ቀይ ፣ አረንጓዴ ፣ ቀላል ፣ ቆሻሻ ፣ ንፁህ ፣ ጠንካራ ፣ ተሰባሪ ፣ ጨካኝ ፣ ሰፊ ፣ ስስ ፣ ደስተኛ ፣ አፍቃሪ ፣ እና ሌሎችም ፡፡ 'ልጅሽ በጣም ናት ከፍተኛ ለዕድሜው. መኪና ሰማያዊ ከአጎቴ ነው ፡፡ መጽሐፉ ነው አጭር እና ያለምንም ችግር ያነባል '። 'ይሰማኛል ደስተኛ ዛሬ ከሰዓት በኋላ'. በተጨማሪ ይመልከቱ-ብቁ የሆኑ ቅፅሎችን። ገላጭ ቅፅሎች ከተናገረው ስም ጋር በተያያዘ ያለውን የቅርበት ግንኙነት ይወስናሉ ፡፡ እነሱም-ይህ ፣ ያ ፣ ያ ፣ ያ ፣ ያ ፣ ያ ፣ እነዚህ ፣ እነዚያ ፣ እነዚያ ፣ እነዚያ ፣ እነዚያ ናቸው። ምስራቅ አፓርታማ የእኔ ነው። ያ የልብስ ማጠቢያ ማሽን ጥሩ ነው። እነዚያ ብርድ ልብስ መታጠብ አለበት_. ‘የወጥ ቤት ጓንቶችዎ ናቸው እነዚህ’. ባለቤትነት ያላቸው ቅፅሎች ባለቤትነት ያላቸው ቅፅሎች የባለቤትነት ወይም የመያዝ ሀሳብን በስም በመለየት ይታወቃሉ ፡፡ እነዚህ ቅፅሎች ከስሙ በፊት ወይም በኋላ ሊመጡ ይችላሉ እና የእኔ ፣ የእርስዎ ፣ የእሱ ፣ የእኛ ፣ የእኛ / የእኛ ፣ የእርስዎ / የእርስዎ ፣ የእኔ ፣ የእርስዎ ፣ የእኛ ፣ የእኛ ፣ የእኛ ፣ የእኛ ፣ የእርስዎ። እኔ የእጅ አምባር እና የጆሮ ጌጦችህ ፡፡ ያ መጽሐፍ ነውየራሱ ‹ውስጥ የእኛ ቤት እኛ ምድጃ አለን ›፡፡ እነዚያ ጫማዎች ናቸው ያንተ?’. ‘የእሱ ማቅረቢያ አጭር ነበር ፡፡ የመወሰን ወይም የመወሰን ቅፅሎች እነሱ በአረፍተ ነገሩ ውስጥ ያለውን ስም የሚያስተዋውቁ ወይም የሚለዩ ቅፅሎች ናቸው ፣ ስለሆነም አይገልፀውም ይልቁንም ይገልፃል እና መጠኑን ይገድባል ፡፡ እነሱ በስም በፆታ እና በቁጥር የሚስማሙ በሰፊው ጥቅም ላይ የዋሉ ቅፅሎች ናቸው ፡፡ ‘አንዳንድ የጓደኞች ' ያትንሽ ውሻ ቆንጆ ነው። ‘ይህ ኳስ ' ያልተገለጹ ቅፅሎች እነሱ ከስም ጋር በተያያዘ በቂ መረጃ ባለመፈለግ ተለይተው የሚታወቁ ቅፅሎች ናቸው ፡፡ በጣም ጥቅም ላይ የዋሉት-አንዳንዶቹ ፣ የተወሰኑ ፣ ብዙ ፣ በጣም ትንሽ ፣ እውነት ፣ እያንዳንዱ ፣ ማናቸውንም ፣ ማናቸውንም ፣ በጣም ብዙ ፣ ጥቂቶችን ፣ ሌሎችን ፣ ብዙ ፣ ትንሽ ፣ የለም ፣ የለም ፣ የበለጠ ፣ ተመሳሳይ ፣ ሌላ ፣ ሁሉም ፣ በርካታ ፣ ሁለት ፣ እንደዚህ ፣ እውነት ፣ እያንዳንዱ። ጥቂቶች መምህራን በስብሰባው ላይ ተገኝተዋል ፡፡ አንዳንድ ተማሪዎች አትሌቶች ናቸው ፡፡ ‘እንደዚህ ጥያቄ ፈራኝ ፡፡ ‘እያንዳንዱ አስተያየትህን ትሰጣለህ ፡፡ ብዛት ያላቸው ቅፅሎች እነሱ የሚያጅቧቸውን የቁጥር ብዛትን ይገልጻል ፣ እነዚህ ካርዲናል ሊሆኑ ይችላሉ (አንድ ፣ ሁለት ፣ ሶስት ፣ ሰባት ፣ ዘጠኝ ፣ ወዘተ) ፣ መደበኛ (የመጀመሪያ ፣ ሁለተኛ ፣ ሦስተኛ ፣ አምስተኛ ፣ የመጨረሻ) ፣ ብዙዎች (ድርብ ፣ ሶስት ፣ አራት ፣ አራት) ) ወይም ከፊል (መካከለኛ ፣ ሦስተኛ ፣ አምስተኛ ፣ ወዘተ) ፡ 'አድርግ ሁለት እርስ በእርስ የተያየንባቸው ዓመታት '. ጠርቼዋለሁ ሶስት ጊዜያት '. ‘ቀረ ሁለተኛ በውድድሩ ውስጥ ፡፡ ‘እሱ ነው አምስተኛ የምመጣበት ጊዜ ነው ፡፡ 'በላሁ ድርብ የጣፋጭ ምግብ ክፍል '። ይህ እሱ እሱ ነው እሱ ነው አራት እጥፍ ስለ ጠየቅከኝ ነገር አለኝ ፡፡ ‘ጨምር ግማሽ የውሃ ኩባያ አንድ ይግዙ መኝታ ቤት ከኪሎ ሥጋ ’. እነሱ አህጉር (አሜሪካ ፣ አፍሪካ ፣ አውሮፓ ፣ ኦሺኒያ ወይም እስያ) ፣ ሀገር ፣ ክልል ፣ አውራጃ ወይም ከተማን ሊያመለክቱ የሚችሉ የሰዎችን ወይም የነገሮችን አመጣጥ ይለያሉ ፡፡ ሆኖም ፣ በጣም ጥቅም ላይ የዋለው ስም አገሮችን ያመለክታል ፡፡ ልጅዋ ናት ሜክሲኮ የአጎቶቼ ልጆች ናቸው እስያዊአዎ. 'እሱ ነው ከማድሪድ’. የቅጽሉ ዲግሪዎች የቅጽሉ ዲግሪዎች ስሙን በሚለይበት ኃይለኛነት ይገልፃሉ ፡፡ የንፅፅር ደረጃ ጥራቶቹን ለመጋፈጥ ጥቅም ላይ ይውላል ፡፡ እነሱ-የበለጠ እና ያነሱ ናቸው ፡፡ እነዚህ ቅፅሎች በቅጽል ስም ፣ ስም ወይም ተውሳክ የታጀቡ ሲሆን ‹ምን› ወይም ‹እንዴት› በሚለው ቃል ይከተላሉ ፡፡ እኩልነትይህ ፊልም ነው እንደ አስደሳች ትናንት ያየነው _. የበላይነት: ይህ መኪና ከሚለው ይሻላል ያንተ. አናሳነትአና ናት በታችኛው ማሪያ ፡፡ የበላይነት ደረጃ ከሌላው ዓይነት ጋር አንድን የስም ጥራት ይገልጻል። እሱ በአንፃራዊ እና በፍፁም ተከፍሏል ፡፡ አንጻራዊ እጅግ የላቀ: በሚከተለው መንገድ ይመሰረታሉ-(’. ለምሳሌ: - ‘ማሪያ ተማሪ ነች ሲደመር ተተግብሯል የ ክፍሉ '፣' መጽሐፉ ነው ሲደመር ጥንታዊ የ ቤተ መጻሕፍት ፍፁም የበላይነት: ቅፅል ስራ ላይ የዋለ ሲሆን -ኢስሲሞ ፣ -ኢሲማ ፣ -ኢሲሞስ ፣ -ሲሲማስ ቅጥያ ተጨምሯል ፡፡ ለምሳሌ: - ዛፉ እየጨመረ'፣' ፈተናው ነበር በጣም ቀላል'፣' ጫማዎቹ ናቸው በጣም ውድ’. ቅጽል እና ስም ስሙ ፍጥረታትን ፣ ዕቃዎችን እና ሀሳቦችን ለመሰየም የሚያገለግል የራሱ ትርጉም ያለው ቃል ነው ፡፡ በትክክለኛው ስሞች ወይም ስሞች (ጄሲካ ፣ ማሪያ ፣ ሆሴ) እና የተለመዱ ስሞች ወይም ስሞች (ልጅ ፣ አለቃ ፣ አንበሳ ፣ ተዋናይ) መካከል መለየት ይችላሉ ፡፡ ቅፅል ስያሜውን የሚገልፅ ወይም ብቁ የሚያደርግ ቃል ስለሆነ ሁለቱም ስሞች እና ቅፅሎች የሚዛመዱ ሁለት ዓይነቶች ቃላት ናቸው ፡፡ ማርያም የሚለው በጣም ነውአስተዋይ ፣ ስሙን (ማሪያ) እና ቅፅል (ብልህ) መለየት ይችላሉ። ‹እ.ኤ.አ. ጠረጴዛ ነው ክብ'፣ ስሙን (ሰንጠረ )ን) እና ቅጹን (ክብ) መለየት ይችላሉ። ‹እ.ኤ.አ. ሁለተኛ የ ቡድን የበለጠ ነበር ጥሩ የጨዋታውን '፣ ስሙን (ቡድን) እና ቅፅሎችን (ሁለተኛ እና ቆንጆ) መለየት ይችላሉ።
49963
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%B3%E1%88%AA%E1%8B%8E%E1%88%B5%20%E1%88%9E%E1%8B%B2
ዳሪዎስ ሞዲ
ከፐርሺያ የሚሳብ የዘር ግንድ ያላቸው በዜግነት እንግሊዛዊ በትውልድ ሕንዳዊ አባቱና ከኢትዮጵያዊት እናቱ በአዲስ አበባ ከተማ ራስ መኰንን ድልድይ አካባቢ በ1938 ዓ.ም.የተወለደው ዳርዮስ የሁለተኛ ደረጃ ትምህርቱን ያጠናቀቀው በዳግማዊ ምኒልክ ትምህርት ቤት ነበር፡፡ በቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ዩኒቨርሲቲ ከፍተኛ ትምህርቱን መከታተል ቢጀምርም በወቅቱ በነበረው የተማሪዎች ንቅናቄ ሳቢያ የቅርብ ጓደኛውና የዩኒቨርሲቲ ተማሪዎች ማኅበር ፕሬዚዳንት የነበረው ጥላሁን ግዛው መገደልን ተከትሎ የ ትምሕርቱን አቋርጦ ወጣ፥ በመካነየሱስ ቤተ ክርስቲያን ሥር የነበረውና በዓለም ሉተራን ፌዴሬሽን በሚረዳው የዘመኑ ታዋቂ የሬዲዮ ጣቢያ ብሥራተ ወንጌል ሬዲዮ በ1964 ዓ.ም. በመቀጠር ጣቢያውን ደርግ እስከ ወረሰበት ጊዜ ድረስ ሠርቷል፡፡ ድኅረ አብዮት በአብዮታዊት ኢትዮጵያ ድምፅና በብሔራዊ ሬዲዮ እስከ 1980ዎቹ መገባደጃ ድረስ በዜና አንባቢነት፣ በፕሮግራም አዘጋጅነት የሠራ ሲሆን፣ ጡረታ እስከወጣበት 1994 ዓ.ም. ድረስ ያገለገለው በኢትዮጵያ ዜና አገልግሎት የውጭ ቋንቋ ዴስክ ነበር፡፡ ) የሚለውን ቃል ሕዝብ ሊረዳው በሚችለው ቃል በራሱ መንገድ ተርጉሞ "ቅስመ ተፈጥሮ መከላከያ ሰባሪ በሽታ" ብሎ ለመጀመሪያ ጊዜ ሕዝብን ስለ በሽታው ያስተማረውም ይሄው ሙያተኛ ነበር፥ ለዚህ ውለታው ግን ሽልማት ቀርቶ ምሥጋና ሊደርሠው ቀርቶ ይብሱን "ያልተገቡ ቃላትን በመጠቀም" በሚል ከደመወዙ ሠማንያ ብር ተቀጥቷል። የሚባሉትን ያለ ተፈጥሯዊ የግንኙነት መንገድ በጽንሳቸው ልጅ የሚታቀፉ (ማሕጸን የሚያከራዩ ሴቶች) ጉዲፈቻ የሚል ኦሮሚፋ ቃል እና ጽንስ የሚለውን በማዋሃድ "ጽንሰ-ፈቻ" ብሎ የሰየመውም ዳርዮስ ነበር። ዳርዮስ ከቀደሙ የሙያ አባቶቹ አሃዱ ሳቡሬ፡ አሠፋ ይርጉ ብዙ እንደተማረ በዚህም ለንደን ሳይሆን ሎንዶን፡ ዋሺንግተን ሳይሆን ዋሽንግቶን ብሎ በመዘገብም ይታወቅ ነበር። ጋዜጠኛው ከሙያ አባቶቹ ያገኘውን ለራሱ ሳያስቀር ለተተኪዎቹ በማስተማር ብንያም ከበደ፡ ነጋሽ መሃመድ፡ ብርቱኳን ሐረገወይን፡ ሳምሶን ማሞ ዓይነቶቹን ሙያተኞች ምሳሌ ሆኗቸዋል። ጋዜጠኛ ዳርዮስ ሞዲ ሠኔ 13 ቀን 2007 በ68 ዓመቱ ሕይወቱ አልፏል፥ ዳርዮስ ሞዲ ባለትዳርና የሠባት ልጆች አባትም ነበር። ሠኔ 14 ቀን ወዳጅ ዘመዶቹ በተገኙበት በፈረንሳይ ጉራራ ጊዮርጊስ ቤተክርሥትያን የቀብር ሥነ-ሥርዓቱ ሲፈጸም የሙያ ልጁ ጋዜጠኛና የማስታወቂያ ባለሙያ ብንያም ከበደ እንዲህ የሕይወት ታሪኩን አንብቦታል፡- “ጋሽ ዳሪዮስ ጋዜጠኛ ብቻ ሳይሆን የጋዜጠኞች አባትም ነበረ። ይሄ ታሪክ ብቻ ሊሆን ይችላል። ነበር ቅርብ ነው። ነበር እያልን ዳርዮስን ብቻ ሳይሆን ሙያውንም አብረን እንቅበረው። በፒያሳ ራስ መኮንን ድልድይ፣ በኢትዮጵያ የመጀመሪያው ፎቶ ቤት ሞሪስ እልቪስን የከፈቱት የሚስተር ሞዲ ጉስታቭ ልጅ ነው፤ ዳሪዮስ ሞዲ። በትውልድ ፐርሺያዊ በዜግነት እንግሊዛዊ ከሆኑት ከሚስተር ጉስታቭ እና ከወ/ሮ አማረች መኩሪያ ታህሳስ 12 ቀን 1939 ዓ.ም እዚያው ራስ መኮንን ድልድይ አካባቢ ተወለደ። የድርሰትና የግጥም ዝንባሌ የነበረው ዳሪዮስ ሞዲ ማንበብ፣ ሁኔታዎችን በጥልቀት ማስተዋልና መመርመር የጀመረው ከልጅነቱ ጀምሮ ነው። በኢትዮጵያ ስር ነቀል ለውጥ እንዲመጣ ሲታገሉ ከነበሩት ተማሪዎች በተለይም ከጥላሁን ግዛው ጋር ለአንድ አላማ ተሰልፈው በእውቀት ላይ የተመሰረተ እንቅስቃሴ ላይ ቢቆይም የጥላሁን ግዛውን መገደል ተከትሎ ድርጊቱን በፅኑ ካወገዙት አስር ጓደኞቹ ጋር የዩኒቨርስቲ ትምህርቱን ጥሎ ወጥቷል። ዘመኑም 1962 ዓ.ም ነበር። በወቅቱ በነበረው መንግሥት አመለካከቱ ያልተወደደለት ዳሪዮስ፣ ድፍን ሁለት ዓመት ሙሉ ስራ የሚቀጥረው አላገኘም ነበር። ይሁንና በግሉ የትርጉም ስራዎችን ይሰራ ስለነበር በ1964 ዓ.ም በብስራት ወንጌል ራዲዮ ጣቢያ ለመቀጠር ምክንያት ሆነው። ህይወቱ መስመር ያዘ፡- በመልካም ፀባይ እና ባህሪዋ የቁንጅና ጣሪያ ከሆነችው መሰረት ኃይሌ /መሳይ/ ጋር ትዳር መሰረተ። ትዳሩም ፀንቶ አራት ወንድ ልጆችን እና ሶስት ሴት ልጆችን አፈራ። ዳሪዮስ ሞዲ ለሬዲዮ የተፈጠረ ምሉዕ በኩልዔ የሆነ ጋዜጠኛ ነበረ። ተስምቶ የማይጠገብ፣ እያነበበ የሚስረቀረቅ የሬዲዮ ሞገድን የሚገዛ ባለግርማ ድምፅ የታደለው ዳሪዮስ ሞዲ፣ ከዜና ባህሪው ተነስቶ አነባነቡን የሚከተል እንከን አልባም ዜና አንባቢ ነበር። መንግሥታት በተለዋወጡ ቁጥር የሚሉት ጎልቶ ይደመጥላቸው ዘንድ የሚዲያው ልሳንና የድምፅ ሞገድ ዳሪዮስ ነበር። እንደየጊዜው የአዳዲስ ምዕራፍ መሸጋገሪያ ድልድይ ድምፅ ሆኖም አገልግሏል። እስከ ዛሬ ድረስ በኢትዮጵያ ሚዲያ ስራ ውስጥ እንደ ዳሪዮስ አይነት የትርጉም ጌታ አልተገኘም። ዳሪዮስ ዘንድ በይመስለኛል እና ይሆናል በሚል አቻ ትርጉም አይገኝም። የቀደምት አባቶቹን መዝገብ እየፈተሸ፣ ለዘመናዊው አለምም እንዲስማማ የራሱንም የትርጉም መንገድ እየፈለገ የሚማስን የቃላት ዲታ እና ታላቅ ሙያተኛ ነበር። የራሱን ትርጉም የሕዝብ ቋንቋ ማድረግ የቻለ፣ የቋንቋ ምሁራንም ደግመው ደጋግመው የሚመሰክሩለት የትርጉም መምህር ነበር። አማርኛ፣ ኦሮምኛ፣ እንግሊዝኛ፣ ጀርመንኛ፣ ፈረንሳይኛ፣ ጣሊያኒኛ የመተርጎም ብቃት የመነጨው ካልተቋረጠ የንባብ ብቃቱ ነው። ስራው ላይ እንዳቀረቀረ እስከወዲያኛው ያንቀላፋው ይህ ሰው በቁሙ አስታውሶ፣ ሙያዊ ልቀቱን መዝኖ መሸለም ባልተለመደበት ሀገር እንደዋዛ ኖሮ ማለፉን ለምናውቅ ለኛ የእግር እሳት ነው። በብስራተ ወንጌል ሬዲዮ ጣቢያ የጀመረው የሬዲዮ ጋዜጠኝነት ሕይወቱ በኢትዮጵያ ሬዲዮ እና በኢትዮጵያ ዜና አገልግሎት ለ30 ዓመታት ቢቀጥልም ይከፈለው የነበረው ደሞዝ የሰውየውን አስደናቂ ችሎታና የሙያ ልቀት የሚመጥን ቀርቶ ለወር አስቤዛ የማይበቃ ነበር። እንዲህም ሆኖ ህይወት ለዳሪዮስ ሬዲዮ ነው። ጡረታም ወጥቶ የናፈቀውን ሬዲዮ ለተወሰነም ጊዜ ቢሆን በሸገር እና በሬዲዮ ፋና ቀጥሎበት ቆይቷል። ዳሪዮስ ሞዲ ወር ጠብቆ ከሚያገኘው ከሶስት አሃዝ ባልበለጠ ደሞዝ ራሱን እና ቤተሰቡን ለማስተዳደር ቢቸገርም ያን ወርቃማ ድምፁን ግን ለማስታወቂያ ለማዋል፣ ማስታወቂያ ሊሰራበት ግን ፈቃደኛ አልነበረም። ዜና ላይ የሚሰማ ድምፅ እንዴት ሆኖ ሸቀጥ ይተዋወቅበታል ሲል ይሞግታል። ይህ በራሱ የሙያውን ሥነ-ምግባር መጣስ ነው ሲል ለሙያው መርህ እና ልዕልና አጥብቆ ይከራከራል። የመጨረሻዎቹ ሶስት ዓመታት ለዳሪዮስ ጥሩ አልነበሩም። ለዘመናት ማልዶ ከስራው ገበታው የማይታጣው ዳሪዮስ ህመም ደጋገመው። እንደ ልብ መተንፈስ ተሳነው። በኦክሲጅን እየተረዳ ቆየ። ዳሪዮስ የልብ ትርታው ቀጥ የምትል የምትመስለው ኦክሲጅን ሲያጣ ብቻ አልነበረም። ካላነበበና ዜና ካልሰማ እስትንፋሱ ያለ አይመስለውም። ጋሽ ዳሪዮስ ሰውን ቶሎ የማይቀርብና ከቀረበም የእድሜ ልክ እውነተኛ ወዳጅ የሚሆን፣ ትሁት ደግ እና እውቀቱን ያለ ስስት የሚሰጥ ታማኝ ሰው ነበር። እንደው በቀዝቃዛው በክረምቱ ሰሞን እንከተላለን አንድ ጎበዝ ቀድሞን አይ ጉድ መፈጠር ለመሰነባበት ዳሪዮስን መቼም ማንም አይደርስበት ሮጥን ሮጥን የትም አልደረስንም ማን ይከተለዋል ውድ ዳርዮስን ብለን ለመሰነባበት ከእግዚአብሔር አስገራሚ ስራ አንዱን እንደ ማሳረጊያ እንይ። ለ43 ዓመታት ከጎኑ ያልተለየችው፣ ለትዳሯም ለልጆቿም ህልውና የደከመችው፣ ልጆቿ እንኳን አይተዋት ስሟ ሲጠራ የሚንሰፈሰፉላት መሳይ፣ ልክ የዛሬ አራት ወር ከሁለት ቀናት ታማ አርብ እለት ሆስፒታል ገባች። ዳሪዮስም ለመጨረሻ ጊዜ ሆስፒታል የገባው በዕለተ አርብ ነበር። አርብ ለቅዳሜ አጥቢያ ከሌሊቱ 11 ሰዓት በተመሳሳይ ቀንና ሰዓት ባለትዳሮቹ ነፍሳቸው ተለየች። ልክ እንደዛሬው በዚህ ስፍራ መሳይን ሸኘናት። ዳሪዮስ ተከተላት። አርብ፣ ቅዳሜ እሁድ በተመሳሳይ ቀንና ሰዓት ይህችን አለም ተለዩ።” መደብ :የኢትዮጵያ ጋዜጠኞች
12862
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8C%8A%E1%8B%9C
ጊዜ
ጊዜ ኩነቶችን (ክስተቶችን) ለመደርደር፣ ቆይታቸውን ለማነጻጻር፣ በመካከላቸውም ያለፈውን ቆይታ ለመወሰን በተረፈም የነገሮችን እንቅስቃሴ መጠን ለመለካት የሚያገለግል ነገር ነው። ጊዜ በፍልስፍና፣ ሃይማኖት፣ ሳይንስ ውስጥ ብዙ ጥናት የተካሄደበት ጽንሰ ሃሳብ ቢሆንም ቅሉ እስካሁን ድረስ በሁሉ ቦታ ለሁሉ የሚሰራ ትርጓሜ አልተገኘለትም። የጊዜ መተግበሪያ ትርጉም ለዕለት ተለት ኑሮ ጠቃሚነቱ ስለታመነበት ከዘመናት በፊት ጀምሮ እስካሁን ይሰራበታል። ይህ መተግበሪያ ትርጉም ለምሳሌ ሰከንድን በመተርጎም ይጀምራል። ማለት በቋሚ ድግግሞሽ የሚፈጠሩ ኩነቶችን/ክስተቶችን በማስተዋል የተወሰነ ድግግማቸውን አንድ ሰከንድ ነው ብሎ በማወጅ የመተግበሪያ ትርጉሙ (ለስራ የሚያመች ትርጉሙ) ይነሳል። ለምሳሌ የልብ ተደጋጋሚ ምት፣ የፔንዱለም ውዝዋዜ ወይም ደግሞ የቀኑ መሽቶ-ነግቶ-መምሸት ወዘተ.. እነዚህ ኩነቶች እራሳቸውን በቋሚነት ስለሚደጋግሙ ከነሱ በመነሳት ሰዓትንና ደቂቃን ማወጅ ይቻላል (መሽቶ ሲነጋ 24 ሰዓት ነው፣ ልብ ሲመታ ወይም ፔንዱለም አንድ ጊዜ ሄዶ ሲመለስ አንድ ሰኮንድ ነው፣ ወዘተ..) ። የመተግበሪያ ትርጉሙ ተግባራዊ ጥቅም ይኑረው እንጂ «ጊዜ በራሱ ምንድን ነው?» ፣ ወይም ደግሞ «ጊዜ አለ ወይ?» ወይም ደግሞ «ጊዜ የሚባል ነገር በራሱ አለ ወይ?» ለሚሉት ጥያቄወች መልስ አይሰጥም። በአሁኑ ወቅት ጊዜ በሁለት አይነት መንገድ ይታያል፦ 1. አንደኛው አስተሳሰብ ጊዜ ማለት የውኑ አለም መሰረታዊ ክፍል ሲሆን፣ ማንኛውም ኩነት () የሚፈጠርበት ቅጥ ነው። እንግሊዛዊው ሳይንቲስት ኢሳቅ ኒውተን ይህን አስተያየት ስለደገፈ ኒውተናዊ ጊዜ ተብሎ ይታወቃል ጊዜ እንግዲህ ባዶ አቃፊ ነገር ሲሆን ኩነቶች በዚህ ባዶ አቃፊ ነገር ውስጥ ይደረደራሉ ማለት ነው። መስተዋል ያለበት ይህ ጊዜ የተባለው አቃፊ ነገር ኩነቶች ኖሩ አልኖሩ ምንግዜም ህልው ነው። 2. ከላይ የተጠቀሰውን የጊዜ ጽንሰ ሃሳብ የሚቃወም አስተያየት ሁለተኛው አስተያየት ሲሆን ማንኛውንም አይነት «አቃፊ» የተባለ የጊዜ ትርጉምን ይክዳል፣ እንዲሁም ቁስ አካሎች በዚህ «ጊዜ» በሚባል አቃፊ ነገር ውስጥ መንቀሳቀሳቸውን ይክዳል፣ የጊዜ ፍሰት አለ የሚለውን አስተሳሰብንም ያወጋዛል። ይልቁኑ በዚ በሁለተኛው አስተያየት ጊዜ ማለት አእምሮአችን የውኑን አለም ለመረዳት ከፈጠራቸው ህንጻወች (ቁጥርንና ኅዋን ጨምሮ) አንዱ ሲሆን ሰወች ኩኔቶችን ለመደረደር እና ለማነጻጸር የሚረዳቸው ምናባዊ መዋቅር ነው ይላል። ይህን ሃሳብ ካንጸባረቁት ውስጥ ሌብኒትዝና ካንት, ይገኙበታል። ካንት እንዳስተዋለ፦ ጊዜ ማለት ኩኔትም ሆነ ነገር አይደለም ስለዚህም ጊዜን መለካትም ሆነ በጊዜ ውስጥ መጓዝ አይቻልም ። ሳይንቲስቶችና ቴክኖሎጂስቶች ጊዜን በሰዓት ለመለካት ብዙ ጥረት አድርገዋል። ይህ ጥረት ለከዋክብት ጥናትና ለተለያዩ ያለም ዙሪያ ጉዞወች እንደመነሳሻ ረድቷል። በቋሚ መንገድ እራሳቸውን የሚደጋግሙ ክስተቶች/ኩነቶች ከጥንት ጀምሮ ጊዜን ለመልካት አገልግለዋል። ለምሳሌ ጸሃይ በሰማይ ላይ የምታደርገው ጉዞ (ቀን)፣ የጨረቃ ቅርጾች(ወር)፣ የወቅቶች መፈራረቅ(ዓመት)፣ የፔንዱለም መወዛወዝ (ሰኮንድ) ወዘተ...ይገኙበታል። በአሁኑ ጊዜ ሰኮንድ የምትለካው የሴሲየም አረር ሲወራጭ በሚያሳየው ቋሚ ድግግሞሽ ነው። ሬይ ከሚንግ የተባለው ልብ ወለድ ጸሃፊ በ1920 ስለ ጊዜ ሲጽፍ " ሁሉ ነገር በአንድ ጊዜ እንዳይፈጸም የሚያደርገው ነገር....ጊዜ ነው " በማለት እስካሁን ድረስ ታዋቂ የሆነችውን ጥቅስ መዝግቦ አልፏል, ይቺ አባባል በብዙ ሳይንቲስቶችም ስትስተጋባ ተሰምታለች፣ ለምሳሌ በኦቨርቤክ, እና ጆን ዊለር. የጊዜአዊ ጊዜ አለካክ ጊዜአዊ ጊዜ አለካክ ሁለት መልኮች አሉት እነሱም፡ ካሌንደር ና ሰዓት ናቸው። ካሌንደር የሂሳብ ንጥር ሲሆን ሰፋ ያለ ጊዜን ለመለካት የሚጠቅመን ነው። ሰዓት ደግሞ በተጨባጭ ቁሶች ተጠቅመን የጊዜን ሂደት የምንልካበት ነው። በቀን ተቀን ኑሯችን ከአንድ ቀን ያነሰን ጊዜ ለመለካት ሰዓት ስንጠቀም ከዚያ በላይ የሆነውን ደግሞ በካሌንደር እንለካለን። ጊዜ በፍልስፍና ኦግስጢን የተባለው የካቶሊክ ፈላስፋ "ጊዜ ምንድን ነው?" በማለት እራሱን መጠየቁን በመጽሃፉ አስፍሯል። ሲመልስም "ሌላ ማንም ካልጠየቀኝ መልሱን አውቀዋለሁ፣ ነገር ግን ለሌላ ሰው ለመግለጽ ብሞክር ምን እንደሆነ ይጠፋብኛል]] በማለት ካስረዳ በኋላ ጊዜ ምን እንደሆነ ከማወቅ ይልቅ ምን እንዳልሆነ ማወቁ እንደሚቀል አስፋፍቶ መዝግቧል። የጥንቶቹ ግሪክ ፈላስፎች ጊዜ ማለቂያ የለለው፣ ወደሁዋላም ሆነ ወደፊት የትየለሌ ነው ብለው ሲያስቀምጡ፣ የመካከለኛው ዘመን አውሮጳውያን ደግሞ ጊዜ መነሻም ሆነ መድረሻ ያለው አላቂ ነገር ነው በማለት አስረግጠው አልፈዋል። ኒውተን በበኩሉ በሁሉ ቦት አንድ አይሆነ ቋሚ ጊዜ እንዳለና መሬት ላይ ያለው ጊዜ ከዋክብት ላይ ካለው ጊዜ ጋር እኩል የሚጎርፍ ነው በማለት አስረድቷል። በአንጻሩ ሌብኒትዝ ጊዜ ማለት አንድ አይነትና ቋሚ ሳይሆን አንጻራዊ እንደሆነ አስቀምጧል። ካንት ባንጻሩ ጊዜን ሲተንትን "ጊዜ ማለት ከልምድ ውጭ ገና ስንወለድ አብሮን የሚወለድ ቀደምት እውቀት ሲሆን የገሃዱን አለም እንድንረዳ የሚረዳን አዕምሮአችን የሚያፈልቀው መዋቀር" ነው ብሎታል።. በርግሰን የተባለው ፈላስፋ ደግሞ ጊዜ ማለት ቁስ አካልም ሆነ የአእምሮአችን ፈጠራ አይደለም በማለት ሁለቱንም ክዷል። ይልቁኑ ጊዜ ማለት ቆይታ ማለት ሲሆን፣ ቆይታ በራሱ ደግሞ የውኑ አለም አስፈላጊ ክፍል ሲሆን ከ ፈጠራና ትዝታ ይመነጫል ብሏል። ኢ-ውናዊ ጊዜ ከክርስቶስ ልደት በፊት የነበረው ግሪካዊ ፈላስፋ አንቲፎን እንደጻፈው "ጊዜ እውን ሳይሆን በርግጥም ጽንሰ ሃሳብ ወይም ልኬት" ነው ብሎታል። ፓራመንዴስ የተባለው ግሪካዊም ጊዜ፣ እንቅስቃሴና፣ ለውጥ በሙሉ የውሽት ራዕይ እንጂ በርግጥ በግሃዱ አለም ያሉ አይደሉም ብሏል። በቡዲሂስቶችም ዘንድ ጊዜ የውሸት ራዕይ ነው የሚለው አስተሳሰብ እስካሁን ይሰራበታል። , በተፈጥሮ ህግጋት አጥኝወች ዘንድ ግን ጊዜ እውን እንደሆነ ይታመናል። በርግጥ አንድ አንድ የፊዚክስ አጥኝወች ኳንትም ሜካኒክስ በይበልጥ እንዲሰራ እኩልዮሹ ያለጊዜ መቀመጥ አለባቸው ይላሉ። ይህ ግን ያብዛናው ሳይንቲስቶች አስተያየት አይደለም።. ሳይንሳዊ ትርጉም የቆየው የሳይንስ ትርጓሜው አልበርት አንስታይን የጊዜን ትርጉም እስከለወጠበት ዘመን ድረስ የጊዜ ትርጓሜ ኢሳቅ ኒውተን ባስቀመጠው መልኩ ይሰራበት ነበር። ይህም ኒውተናዊ ሲባል ጊዜ ሁሉ ቦታ ቋሚ የሆነ፣ ምንጊዜም የማይቀየርና በሁሉ ቦታና ዘመን እኩል የሚፈስ (ለምሳሌ በከዋክብትና በመሬት ያለው ጊዜ በአንድ አይነት መንገድ ይሚፈስ/የሚለወጥ) ነው የሚል ነው።. በክላሲካል ሳይንስ የሚሰራበት ጊዜ ኒውተናዊ ነው። ዘመናዊ ትርጓሜው በ19ኛው ክፍለዘመን፣ የተፈጥሮ ህግን የሚያጠኑ ሰወች በነኒውተን ይሰራበት የነበረው የጊዜ ትርጓሜ የኮረንቲንና ማግኔት ን ጸባይ ለማጥናት እንደማይመች/እንደማይሰራ ተገነዘቡ። አንስታይን ሳይንቲስቶቹ የገቡበትን ችግር በማስተዋል በ1905 መፍትሄ አቀረበ። ይህም መፍትሄ የብርሃን ፍጥነትን ቋሚነት የተንተራሰ ነበር። አንስታይን እንደበየነው () በጠፈር ውስጥ የብርሃን ፍጥነት ባማናቸውም ተመልካቾች (ቋሚም ሆነ ተንቀሳቃሽ) ዘንድ አንድ ነው፣ በዚህ ምክንያት በተንቀሳቃሽ ሳጥን ውስጥ የሚፈጠጥ ኩነት የሚወስደው የጊዜ ቆይታ ከሳጥኑ ውስጥ ላለ ተመልካችና ከሳጥኑ ውስጥ ላለ ተመልካች አንድ አይደለም ብሏል። ለምሳሌ እሚንቀሳቀሰው ሳጥን ውስጥ ለ5 ደቂቃ ያክል ቦምብ ቢፈነዳ (ኩነት) ፣ የማይንቀሳቀሰው ከውጭ ያለ ተመልካች ቦምቡ ለ5.5 ደቂቃ እንደፈነዳ ሊያስተውል ይችላል። ሌላ ታዋቂ ምሳሌ ብንወስድ፣ ሁለት መንትያ እህትማማቾች ቢኖሩና አንዱዋ በመንኮራኩር ከመሬት ተነስጣ በብርሃን ፍጥነት በሚጠጋ ፍጥነት ጠፈርን አሥሳ ከስልሳ አመት በኋላ ብትመለስ፣ መንትያዋን አርጅታ ስታገኛት፣ ተመላሿ ግን ገና ወጣት ናት። የዚህ ምክንያቱ፣ አንስታይ እንዳስረዳ፣ የተንቀሳቃሽ ነገሮች ሰዓት ዝግ ብሎ ሲሄድ የማይንቀሳቀሱ ግን ቶሎ ስለሚሄድ ነው። ባጠቃላይ፣ የሚንቀሳቀሱ ተመልካቾች ከማይንቀሳቀሱ ተመልካቾች ጋር የተለያየ ጊዜ ለአንድ አይነት ኩነት ይለካሉ። መቼት የሚለው ቃል ከ"መቼ" እና "የት" ቃላቶች የመጣ ሲሆን የጊዜና ኅዋን ጥምረት ያሳያል። ከድሮ ጀመሮ፣ ሰወቸ ጊዜንና ህዋን በማዛመድ ተመልከተዋቸዋል። በተለክ ከ አንስታይን የልዩ አንጻራዊነት እና አጠቃላይ አንጻራዊነት ርዕዮተ አለሞች ወዲህ የጊዜና ኅዋ ጥምረት (መቼት) ለሳይንስ እንደመሰረታዊ ነገር ያገለግላል። በርዕዮቶቹ መሰረት፣ መቼት፣ በእንቅስቃሴ ምክንያት ከአንድ ተመልካች ወደሌላ ተመልካች የሚለያይ እንጂ በአንድ ዋጋ ለሁሉ ተመልካች አይጸናም። በርዕዮቶቹ መሰረት፣ ያለፈው ጊዜ የሚባለው ብርሃን ለአንድ ተመልካች መላክ የሚችሉ ኩነቶች (ክስተቶች) ስብስብ ሲሆን ፣ መጪው ጊዜ ደግሞ አንድ ተመልካች ብርሃን ሊልክባቸው ይሚችላቸው ኩነቶች ስብስብ ነው። የጊዜ መስፋትና መጥበብ አንስታይን በምናባዊ ሙከራው እንዳሳየ፣ በተለያየ ፍጥነት የሚጓዙ ሰወች በሚያዩዋቸው ኩነቶች (ክስተቶች) መካከል ያለው የጊዜ ልዩነት በሁሉም ተመልካቾች አንድ አይነት ሳይሆን የተለያየ ነው። ማልተ ሁለት ቦምቦች ቢፈነዱና አንዱ ተመልካች 5 ሰከንድ በሁለት ቦምቦች ፍንዳታ መካከል ቢለካ፣ ሌላኛው ደግሞ 6 ሰኮንድ ሊለካ ይችላል (እንደ ፍጥነቱ ይወሰናል)። በተረፈ የቦምቦቹ ፍንዳታ በአማካኝነት () ካልተያያዙ (ማለት ያንዱ ቦምብ ፍንዳታ ለሌላው ቦምብ መፈንዳት ምክንያት ካልሆነ/መንስዔ ካልሆነ)፣ የኩነቶቹ ድርድር ሁሉ ሊለወጥ ይችላል። አንዱ ተመልካች ቀዩ ቦምብ መጀሪያ ከዚያ አረንጓዴው ሲፈንዳ ካየ ሌላው ደግሞ አረንጓዴ መጀመሪያ ከዚያ ቀዩ ሲፈንዳ ሊያስተውል ይችላላ (መረሳት የሌለበት፣ ይህ ሁሉ የሚሆነው ሰወች በብርሃን ፍጥነት አካባቢ እሚጓዙ ከሆነ ብቻ ነው)። እንደ አንስታይን አገላለጽ፣ ሁለት ኩነቶች በ ነጥብ እና ቢፈጠሩ እና ነጥቦቹ በ ስርዓት ውስጥ ታቃፊ ቢሆኑ፣ ሁለቱ ኩነቶች ባንዴ ናቸው (ባንድ ላይ ተከስቱ) የምንለው ከመሃላቸው ባለው ነጥብ ላይ ያለ ተመልካች ሁለቱም ኩነቶች ባንድ ቅጽበት ሲከስቱ ሲያይ ብቻ ነው። ስለዚህ ጊዜ ማለት ከስርዓት አንጻር ባንዴ የሚፈጠሩ ክስተቶችን ባንዴ እንደተፈጠሩ የሚያሳዩና በሥርዓቱ ውስጥ የማይነቀሳቀሱ ሰዓቶች ስብስብ ነው። አንጻራዊ ጊዜና ኒውተናዊ ጊዜ ሥዕሉ የሚያሳየው በአንጻራዊ እና በኒውተናዊ ጊዜ መካከል ያለውን ልዩነት ነው። ይህ ልዩነትም የሚነሳው በጋሊልዩ ለውጥ እና በሎሬንዝ ለውጥ መካከል ባለ አለመጣጣም ነው። የጋሊሊዩ ለኒውተን ሲሰራ የሎሬንዝ ለአንስታይን ይሰራል። ከላይ ወደታች የተሰመረው መሰመር ጊዜን ይወክላል። አድማሳዊው ወይም አግድሙ መስመር ደግሞ ርቀትን ይወካልል (አንድ የኅዋ ቅጥ መሆኑ ነው)። ወፍራም የተቆራረጠው ጠማማ መስመር ደግሞ የተመልካችን መቼት ይወካልል፣ ይህ መስመር የዓለም መስመር ይባላል። ትናንሾቹ ነጠብጣቦች ደግሞ አላፊንና መጪን መቼታዊ ኩነቶች ይወክላሉ። የዓለም መሰመር ኩርባ ደግሞ የተመልካችን አንፃራዊ ፍጥነት ይሰጣል። በሁለቱም ሥዕሎች እንደምናየው ተመልካቹ ፍጥንጥን ባለ ጊዜ የመቼቱ እይታው ይቀየራል። በኒውተናዊ ትንታኔ እነዚህ ለውጦች የጊዜን ቋሚነት አይቀየሩም ስለዚህም የተመልካቹ እንቅስቃሴ ኩነቱ አሁን መፈጠሩን ወይም አለመፈጠሩን አይለውጠውም (በስዕሉ መሰረት፣ ክስተቱ በአግድሙ መስመር ማለፉን ወይም አለማለፉን )። በአንጻራዊ ጊዜ ትንታኔ መሰረት ግን፡ "ክስተቶችን የምንመለከትበት ጊዜ ቋሚ የማይናወጥ ሆኖ ስላ፡ ማለተ የተመልካቹ እንቅስቃሴ የተመልካቹን የብርሃን አሹሪት ማለፉን ወይም አለምፉን አይለውጥም። ነገር ግን ከኒውተናዊ (ፅኑ ትንተና) ወደ አንጻራዊ ትንተና በተሻገርን ወቅት ፣ የ"ጽኑ ጊዜ" ጽንሰ ሃሳብ አይሰራም፣ በዚህ ምክንያት ሥዕሉ ላይ እንደምናየው ክስተቶች/ኩነቶች ወደ ላይና ወደታች ከጊዜ አንጻር ይሄዳሉ፣ ይህን የሚወስነው እንግዲህ የተመልካቹ ፍጥንጥነት ነው። የጊዜ ቀስት ከለተ ተለት ኑሮ እንደምንረዳው ጊዜ አቅጣጫ ያለው ይመስላል፦ ያለፈው ጊዜ ተመለሶ ላይመጣ ወደ ኋላ ይቀራል፣ የወደፊቱ ደግሞ ከፊትለፊት እየገሰገሰ ይመጣል። በዚህ ምክንያት የጊዜ ቀስት ካለፈው ወደ ወደፊቱ ያለማመንታት ይገሰግሳል። ሆኖም ግን አብዛኛወቹ የተፈጥሮ ህግጋት ጥናት (ፊዚክስ) ህጎች የጊዜን አንድ አቅጣጫ መከተል ዕውቅና አይሰጡም። ለዚህ ተጻራሪ የሆኑ አንድ አንድ ህግጋት በርግጥ አሉ። ለምሳሌ ሁለተኛው የሙቀት እንስቃሴ ህግ እንደሚለው የነገሮች ኢንትሮፒ ከጊዜ ወደጊዜ እየጨመረ እንጂ እየቀነሰ አይሄድም የሚለው ይገኝበታል። የስነ ጠፈር ምርምርም በዚህ አንጻር የጠፈር ጊዜ ከመጀመሪያው ታላቁ ፍንዳታ እንደሚሸሽ ሲያስቀምጥ፣ የስነ-ብርሃን ትምህርት ደግሞ የብርሃን ጨረራዊ ሰዓት በአንድ አቅጣጫ እንደሚተምም ያስቀምጣል። ማንኛውም የመለካት ስርዓት በኳንተም ጥናት፣ ጊዜ አቅጣጫ እንዳለው ያሳያል። ጊዜ ጠጣር ነገር ነው? የጊዜ ጠጣርነት ምናባቂ ጽንሰ ሃሳብ ነው። በዘመናዊ ፊዚክስና በ አጠቃላይ አንጻራዊነት ትምህርት ጊዜ ጠጣር አይደለም። የፕላንክ ጊዜ ተብሎ የሚታወቀው (~ 5.4 × 10−44 ሰከንድ ሲሆን፣ ባሁኑ ጊዜ ያሉት ማናቸውም የተፈጥሮ ህግ ርዕዮተ አለሞች ከዚህ ጊዜ ባነሰ የጊዜ መጠን እንደማይሰሩ ይታመናል (ልክ የኒውተን ህጎች ወደብርሃን ፍጥነት በተጠጋ ስርዓት ውስጥ እንደማይሰሩ)። የፕላንክ ጊዜ ምናልባትም ሊለካ የሚችል የመጨረሻ ታናቹ የጊዜ መጠን ነው፣ በመርህ ደርጃ እንኳ ከዚህ በታች ሰዓት ላይለካ እንዲችል ባሁኑ ጊዜ ይታመናል። በዚህ ምክንያት የጊዜ ጠጣሮቹ መስፈርቶች የ(~ 5.4 × 10−44 ሰከንድ ቆይታ አላቸው ማለት ነው።
11286
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%88%B5%E1%88%AB%E1%89%B5%20%E1%8B%88%E1%88%8D%E1%8B%B0%E1%8B%A8%E1%88%B5
አስራት ወልደየስ
ፕሮፈሰር አስራት ወልደየስ አዲስ አበባ ተወልደው ድሬዳዋ ያደጉ ሲሆኑ፣ ለመጀመርያ ጊዜ ፕሮፌስናል ስልጠና ያገኙ የመጀመርያው ኢትዮጵያዊ ቀዶ ጠጋኝ ነበሩ። ፕሮፌሰር አስራት ወያኔ ስልጣን በያዘ ጊዜ የወያኔ ተቃዋሚ በመሆን መአሀድ የመላው አማራ ሕዝብ ድርጅት መስራችና ዋና ሊቀመንብር በመሆን ታላቅ የወያኔ ተቃዋሚ ሲሆኑ ወያኔም በፍረሀት ወደ እስርቤት ካስገባቸው በሗላ በሰሜን ሸዋ ደብረ ብርሀን፣ ጅሩ እነዋሪ፣ መንዝ፣ ተጉለትና ቡልጋ፣ አውራጃ ውስጥ እንዲሁም በመላው የአማራ ክልል የፕሮፌሰር አስራት ተከታዮች በማለት በጣም ብዙ ሕዝብ ጨፍጭፏል። በአሁን ሰዓትም የአማራ ብሔርተኝነት በፕሮፌሰር አስራት ወልደየስ የመንፈስ ልጅነት እየተመራ ይገኛል፡፡ የኢትዮጵያ ሀኪሞች በመጀመሪያ ትክክል ነበሩ በኇላ አበላሹት:: ፕሮፌሰር አስራት ወልደየስ እና የአማራ ህዝብ ትግል!!!!! " አንደበት ላጣ ህዝብ ካልተናገሩለት ወንጀል አይሆንም ወይ ወገኑ ነኝ ማለት" ሀይሉ( ገሞራው) ይህ ፅሁፍ ከተፃፈ አራት አመት አልፎታል ፡፡ ነገር ግን በየአመቱ የጓደኞቼ ብዛት ስለሚጨምር ለአዲሶቹ አባላት የተወሰነ ስለ አባታችን ፕሮፌሰር አስራት ወልደየስ መረጃ ለመስጠት ያህል ሲሆን በዛውም የሙት አመታቸውን ለማስታወስ ያህል ነው፡፡ ሌላው ፅሁፉን ምስጋናው አንዷለም ( መለክ ሀራ) እኔን አስፈቅዶ << ግዮናዊነት>> የሚለው መፅሀፉ ውስጥ አካቶታል፡፡ ግዮናዊነት ሊወጣ ሲል ምስገጋናው ፅሁፉን በደንብ አጎልብተው እያለኝ እኔም በግሌ ከ 9- 12 ክፍል የሂሳብ መርጃ መፅሀፍ ( እየፃፍኩ በነበረበት ሰአት ስለነበረ ተደራረበብኝና ትንሽ ተዘናጋሁ መፅሀፉ ሲወጣ ግን ህዝቡም ሲወደው የተሻለ ባበረክት ኑሮ ብዬ ተቆጨሁ፡፡ ነገሩን ነው እንጂ አሁን ላይ በጋሻው መርሻ የተፃፈ << አንፀባራቂው ኮከብ>> የተባለ የፕሮፌሰር አስራትን ትግል የሚዳስስ መፅሀፍ ስላለ አንባቢዎች በጥልቀት ያንን ቢያነቡ ስል 1. ግለ ታሪክ እውቁ የቀዶ ጥገና መምህር ፕሮፌሰር አስራት ወልደየስ ሀምሌ 11 1920ዓ.ም በአዲስ አበባ የተወለዱ ሲሆን፤ በሶስት አመታቸው ቤተሰቡ በሙሉ ወደ ድሬደዋ በመዛወሩ እድገታቸው ድሬደዋ ሊሆን ችሏል፡፡ ጣልያን ኢትዮጲያን ሲወር ገና የ8 አመት ልጅ ቢሆኑም የወረራው ወቅት ግን ለብላቴናው አስራት መጥፎ ትዝታን ጥሎ ያለፈ ነበር:: ገና በመጀመሪያ አመት ላይ ፋሽስት ጣሊያን አያታቸውን ቀኝ አዝማች ፅጌ ወረደን ወደ ጣልያን በምርኮ የወሰዳቸው ሲሆን፣ የ1932ቱን የግራዚያኒ ግድያ ሙከራ ተከትሎ ከ30,000 በላይ ኢትዮጲያዊ ሲያልቁ አባታቸው አቶ ወልደየስ አጥላየ አንዱ መስዋዕት ሆኑ፡፡ ይህንን ተከትሎም በባላቸው ሀዘን ከፍተኛ ህመም ላይ የወደቁት እናታቸው ወዲያውኑ ሞቱባቸው፡፡ በ1933ዓ.ም ኢትዮጲያ ከጣሊያን ነፃ ስትወጣ ወደ አዲስ አበባ የመጡት አስራት ወልደየስ በሚቀጥለው አመት ማለትም በ1934ዓ.ም በተፈሪ መኮንን ት.ቤት ዘመናዊ የቀለም ትምህርት ጀምረዋል፡፡ በትምህርት ላይ ጥሩ አቀባበል የነበበራቸው ይህ ምሁር በ1935ዓ.ም የፎቶ ካሜራ ተሸልመዋል፡፡ በኀላም ከ42ቱ ምርጥ ተማሪዎች አንዱ ሆነው የውጭ የመማር እድል አግኝተዋል፡፡ በግብፅ አሌክሳንደሪያ ቪክቶሪያ ኮሌጅ በ1948ዓ.ም በቀዶ ጥገና ሙያ በጥሩ ነጥብ ተመርቀው የወጡት ፕሮፌሰር አስራት ወደ ሌላ ለገር ለመሄድ ወለም ዘለም ሳይሉ ደሀውን ወገናቸውን ሊያገለግሉ ወደ ሀገራቸው መጥተዋል፡፡ ለተከታታይ አምስት አመታት ህዝቡን ሲያገለግሉ ቆይተው ወደ እስኮትላንዱ ለማድረግ ተመልሰው ሄደዋል፡፡ ትምህርታቸውን እንደጨረሱ ሀገር ቤት ከረጅም ግዜ ልፋት በኀላ የሙያ አጋሮቻቸው ጋር በመሆን የመጀመሪያውን የህክምና ት.ቤት አቋቁመዋል፡፡ በሙያቸው መምህር፣ ሀኪምና የት.ቤቱ ዲን ሆነው ደሀውን ህዝባቸውን አገልግለዋል፡፡ ለዚህም እስከ ንጉሱ የግል ሀኪምነት ድረስ ደርሰዋል፡፡ 2. በወታደራዊው ደርግ ዘመን ወታደራዊው መንግስት ስልጣን እንደያዘ ንጉሱን ገሎ ለህዝብ የሰጠውን መግለጫ ' በሚል መፅለፋቸው ሁኔታውን ሲገልፁት፦ " ." ይህም ማለት በግርድፉ (ደርግ ንጉሱን ገሎ ለህዝብ በሰጠው መግለጫ << ሲታመሙብን የግል ሀኪማቸውን እሰጠርቸን ነበር ግን ቤታቸው አልነበሩም>> ሲል ፕሮፌሰሩ ግን << በሰአቱ ቤቴ ነበርኩ መንም የጠራኝ የለም >> ሲሉ ንግግሩን ተቃውመዋል) በዚህ የተጀመረው ግንኙነት በኀላም የደርግ ካድሬዎች የህክምና ት.ቤቱ ላይ ሊያሳርፉት በሚሞክሩት የሶሻሊስት ፅንሰ ሀሳብ በተደጋጋሚ ፕሮፌሰሩ ጋር ሳያስማማቸው ኖሯል፡፡ ይህም ሆኖ ግን በ1970ወቹ መጀመሪያ አካባቢ ከሰሜን ተገንጣዮች ጋር ያደርገው የነበረው ፍልሚያ ላይ ፕሮፌሰር አሰራት ሙያዊ ግዴታቸውን ለመወጣት ወደ ቦታው አቅንተው ነበር፡፡ 3. በኢህአዴግ ዘመን ምሁር በአይኔ አልይ የሚለው ይህ መንግስት ገና ከጅማሮው ነበር ፕሮፌሰሩሠ ላይ የስም ማጥፋት ዘመቻ የጀመረው፡፡ በወቅቱ በመንግስት ቁጥጥር ስር ይታተሙ በነበሩ ጋዜጦች( እፎይታ፣ ማለዳ፣ አዲስ ዘመን፣ አቢዮታዊ ዲሞክራሲ...) ፕሮፌሰሩ ከደርግ ጋር ሆነው እንደወጉት አድርገው መፃፍ ጀመሩ፤ በወቅቱ ፕሮፌሰሩ ሲጠየቁ ግን፦ " እኔ የህዝብ ልጅ ነኝ በሙያየ ከንጉሱ እስከ መንግስቱ ሀ/ ማርያም ቤተቦች፤ ከድሀ ገበሬ አስከ ወታደር የሙያው ስነምግባር በሚጠብቅ ሁኔታ አገልግያለሁ። እነሱ እንደሚሉትም ሳይሆን ምፅዋ ላይ የኢትዮጲያ ወታደር ወይም የተገንጣይ ሳንል አክመናል፡፡ አሁንም ቢሆን እርዳታየ ካስፈለጋቸው ለእነሱም ለማገልገል ችግር የለብኝም፡፡" ነበር ያሉት፡፡ ፕሮፌሰር አስራትን ለየት የሚያደርጋቸው ስብእና በሙያው እንዳሉ ሌሎች አጋሮቻቸው፤ የራሳቸው የግል ህክምና ተቋም ገንብተው ገንዘብ ለመሰብሰብ አንድም ቀን ያልሞከሩ ሲሆን፤ ህይወታቸውን በሙሉ ለህዝብ ችግር አሳልፈው የሰጡ ነበሩ፡፡ 4. የፖለቲካ ህይወት እዚሀህ ላይ ብዙዎች የሚጠይቁት ጥያቄ ዋናው ይህ ትልቅ ምሁር እንዴት ወደ ዘር ፖለቲካ ሊገቡ ቻሉ? የሚለው ነው። ለዚህም ራሳቸውን ጨምሮ ብዙ ፀሀፊዎች እንደሚያስቀምጡት የተለያዩ ምክንያተቶች አሉ ከእነሱም ውስጥ፦ ሀ. በሰኔ መጨረሻ 1983ዓ.ም በአውሮፓውያን እና አሜሪካ አቀናባሪነት የተደረገው "" ፕሮፌሰሩ አዲስ አበባ ዩኒቨርስቲ ወክሎ የታደመው ቡድን አባል ሆነው ተሰብስበው ነበር፡፡ በዚህ ስብሰባ ላይ የተለያዩ ዘሮችን የወከሉ ቡድኖች ሲኖሩ በህዝብብዛቱ ሁለተኛ የሆነውን አማራን የወከለው ቡድን የለም ነበር፡፡ የስብሰባው ዋነኛ አጀንዳም 'ስለተጨቆኑ ብሄር ብሄረሰቦች ...ምናምን ' ሲሆን ጨቋኝ ሆኖ የቀረበው ቡድን ደግሞ አማራው ነበር፡፡ ይህ ነገር መንግስት በሚቆጣጠራቸው ሚዲያ ሳይቀር አማራው ደርግና የአፄው ስርአት ላጠፉት ጥፋቶች ሁሉ እንደ ዋና ባለቤት ተደርጎ ተወሰደ፤ ቋንቋው ቆሻሻ ቋንቋ/ / ወይም እንደ ኦነግ አጠራር ) ተብሎ ይጠራ ጀመር፡፡ በግልፅም የመንግስት አካል የነበረው የወቅቱ ጠቅላይ ሚኒስተር ታምራት ላይኔ ሳይቀር ኤርትራ ሄዶ በአማራው ስም "በነፍጠኛው ስርአት ለተደረጉ ማንኛውም ግፍ እና በደል እኔ በአማራው ስም ይቅርታ እጠይቃለሁ" የሚል ሰንፋጭ ንግግር አድርጎ መጣ፡፡ ይህ ሁሉ በሬ ወለደ ፕሮፓጋንዳ ፍሬ አፍርቶ ወደ ተግባር ተለወጠ፡፡ ለ. ይህንን የቃላት ጦርነት ወደ ተግባር ለመለወጥ ሁለም ታጣቂ ሀይሎች ተንቀሳቅሰዋል፡፡ ኦነግ፣ ኦህዲድ/ ኢህአዲግ/... በበደኖ 154 ሰው፣ ጊራዋ፣ ኩርፋ ጨሌ፣ ለንጋ፣ ኬርሳ፣ ሶካ፣ ደደር፣ ሂርና፣ ቁኒ፣ መስላ፣ ጋሊቲ፣ ደባ የቸባሉ አካባቢዎች ከ 1000 ሰው በላይ፤ አርባ ጉጉ ላይ ከሞተው ውጭ ከ32,000 በላይ ሰው ከመኖሪያው ተፈናቅሏል ፡፡ አርሲ ነገሌ 60 ሰው፣ ወለጋ ከ200 ሰው በላይ እንደ ዱር እንስሳ ታድነው ተገለዋል፡፡ ይህ ከብዘ በጥቂቱ ነው፡፡ ሴቶችን መድፈር፣ ፅንሳቸውንን በጩቤ እያወጡ ማሳየት ዋና መዝናኛቸው ነበር፡፡ ይህ ሁላ ሲሆን ወያኔ/ህወሀት/ ዳር ቆሞ ለኦነግ እና ሌሎቸች መሳሪያ እያስታጠቀ ያልታጠቁ ንፁህ ገበሬ አማሮችን አስጨፈጨፈ። የሚገርመው በቀደመ ስሙ ኢህዲን የጥምቀት ስሙ ብአዲን የሚባለው ድኩማን ድርጅት ይህ ሁሉ ጭፍጨፋ ሲካሄድ አንድም ተቃውሞ አላደረገም፡፡ ከበአዲን ይልቅ # የኢሳ_ ሶማሌ_ጎሳዎች ለመንግስት ባስገቡት ደብዳቤ እንደገለፁት "ይህ በኦነግ እና ኦህዲድ አማካኝነት የሚደረግ ንፁሀን ጭፍጨፋ ማስቆም ካልቻላችሁ እኛ ጣልቃ ገብተን እናስቆማለን" የሚል የወንድማዊ እና ታሪክ የማይረሳው ስራ እንግዲህ ከላይ የጠቀስናቸው ምክንያቶች እና ሌሎችም ተጨምረው ናቸው ፕሮፌሰሩን መአህድን ጥር ወር 1984ዓ.ም ሊያቋቁሙ ያስቻላቸው፡፡ መአህድ ( መላው አማራ ህዝባዊ ድርጅት) ገና ከጅማሮው በተለያዩ የሀገሪቱ ክፍሎች ፅህፈት ቤት የከፈተ ሲሆን፡፡ በተለያየ መንገድ ተፅዕኖ ማድረግ ጀመረ፡፡ በህዳር ወር 1985ዓ.ም ደብረ ብርሃን ላይ ያደረገው ህዝባዊ ስብሰባ ድርጅቱን በመንግስት ደህንነቶች ክትትል ስር እንዳይወጣ አደረገው፡፡ መአህድን እንደፈሩት የሚያስታውቀው በወቅቱ የመከላከያ ሚኒስተር የነበሩት አቶ ስየ አብርሃ የድርጅታቸው ስብሰባ ላይ፦ ( መአህድ ) " ....ይህ የሚያመለክተው ወያኔ መአህድን ምን ያህል ፈርቶት እንደነበረ ነው፡፡ ከመስከረም እስከ ሀምሌ 1985ዓ.ም ብቻ ከ40 በላይ የመአህድ ማእከላዊ ኮሚቴ አባላት ታስረዋል፡፡ ፕሮፌሰር አስራት ከአርባ አንዱ የዩኒቨርስቲ መምህሮች ጋር 'በአቅም ማነስ' በሚል ፖለቲካዊ ስም ማጥፋት ታርጋ በገነት ዘውዴ በሚመራው ትምህርት ሚኒስተር ተባረዋል፡፡ ይህ እንግዲህ የሚሆነው ከ የተመረቁትን ምሁር በደደቢት በረሀ ምሩቃን መሆኑ ነው፡፡ በ1986ዓ.ም መንግስታዊው ጁንታ እውቁን ምሁር ደብረ ብርሃን ስብሰባ ላይ ባደረጉት ንግግር አማካኝነት " መንግስትን በሀይል ለመገልበጥ አሲረዋል" ሲል ሁለት አመት ፈረደባቸው፡፡ እዛው እስር ላይ እያሉ በ1988ዓ.ም እንደገና በሌላ ክስ ሶስት አመት ጨመረባቸው፡፡ ይህ ሁሉ የሚሆነው ከ65 አመት በላይ የነበሩ አዛውንት ላይ ነበር፡፡ ፕሮፌሰር ከዚህ አመት በኀላ ግን ጤና አጡ በተከታታይም ሀኪሞች የውጭ ህክምና ያስፈልጋቸዋል ቢባልም መንግስት ሊቀበል አልቻለም፡፡ በመጨረሻ ከተዳከሙ በኀላ በታህሳስ ወር 1991ዓ.ም ወደ ውጭ እንዲሄዱ ቢፈቀድም በጣም ተዳክመው ስለነበር ከ5 ወር በኀላ ግንቦት 6 1991ዓ.ም በ ሊያርፉ ችለዋል፡፡ የዚህ ፅሁፍ ባለቤት ከተለያየ ቦታ የጨመቀውን ይችን ፅሁፍ የፃፈው አንድም ታላቁን መምህር ለማስታወስ ነው፡፡ ሌላው የአሁኑ ትውልድ ከዚህ ምን ይማራል? የሚለውን ሁሉም በየቤቱ እንዲያስብበት ነው ፡፡ በተጨማሪም የአማራው_መደራጀት ግድ መሆኑን ለማስመር ነው፡፡ በመጨረሻ ስለ አማራዊነት ማሰብ ተመርጦ የሚገባበት ጉዳይ ሳይሆን ከመገፋት፣ ከጭቆና የሚመጣ መሆኑን ለማጠየቅ ነው፡፡ 1. ነፀብራቅ 2. ዶ.ር አሰፋ ነጋሽ "
9593
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B0%E1%88%A8%E1%89%B5%20%E1%89%B0
ተረት ተ
ተሁለት ዛፍ የወደቀ ተሁሉም ያው ወንድም ቢከፋም ቢበጅም ተለመደና ዶሮ መከሽከሽ እኝህ እናትሽ ሀሙስ ከች ተለማማጭ አልማጭ ተለማበት የተጋባበት ተለጣጭ የጎረቤቷን ድልህ ሟጣጭ ተለጣጭ የጎረቤቷን ድልህ አሟጣጭ ተላም የዋለ በሬ ተሴት የዋለ ገበሬ ተላም የዋለ በሬ ከጋለሞታ የዋለ ገበሬ ተሌባ ሌባ ቢሰርቀው ምን ይደንቀው ተልባ መስሎሽ ሰናፍጭ ትቀምሽ ተልባ በቅባ ኑግ ለሰሚው ግራ ለበይው መልካም ነው ተልባ በጥባጭ ሳለች ጎመን ቀንጣሹዋን ምች መታት ተልባ በጥባጭ እያለች ጎመን ቀንጣሹዋን ምች መታት ተልባ ቢንጫጫ ባንድ ሙቀጫ ተመልከት አላማህን ተከተል አለቃህን ተመልከኛ ዳኛ መልካም ፈራጅ ተመምሩ ደቀመዝሙሩ ተመመራመር ይገኛል ነገር ተመመራመር ይገኛል ቁምነገር ተመሞት ይሻላል መስንበት ተመረቅሁ ብለህ ተተረገመ አትዋል ተመረቅሁ ብለህ ከተረገመ አትዋል ተመርቄያለሁ ብለህ ከተረገመ አትዋል ተመሮጥ ማንጋጠጥ ተመሮጥ ማንጋጠጥ ይሻላል ተመንግስት አመልጣለሁ ለሞት እድናለሁ ማለት ዘበት ተመክሮ ልብ ተሸምቶ ድልብ አይሆንም ተመዋረድ ጌታን መውደድ ተሟጋች - እኔ እረታ ይመስለኛል ሰውም ይመለከተኛል ተሙጃ መሀል የወጣች ቄጤማ ወይ ለወፍ ወይ ለባላ ተማሪ ዘኬ ለቃሚ ተማሪ ውሻ ቀባሪ ተማሪና ዶሮ በሞቱ ክብሩ ነው በቁመናው እራቱ ጥሬ ነው ተማሪና ዶሮ በሞቱ ክቡር ነው በቁመናው እራቱ ጥሬ ነው ተማክረው የፈሱት ፈስ አይገማም ተማክሮ የፈሱት ፈስ አይገማም ተምሮ የማይጽፍ አክፍሎ የማይገድፍ ተምሮ ያላስተማረ ዘርቶ ያላጠረ ተሞተች ሚስቴ ምን አለኝ ካማቴ ተሞኝ ደጅ ሞፈር ይቆረጣል ተረታን እንዳይሉ ይግባኝ ይላሉ ተረቴን መልስ አፌን በዳቦ አብስ ተረት ለነገር ይሆናል መሰረት ተራራ ለጥናት ውሀ ለጥማት ተራስ በላይ ንፋስ ተራጋሚ ራሱን ደርጋሚ ተርጅናና ተሞት ቢሸሹ አያመልጡ ተሰብሮ ቢጠገን እንደነበረ አይሆን ተሰብሮ ቢጠገን እንደድሮው አይሆን ተሰው አለሁ ብዬ ከጅብ ተዳብዬ ተሰው አለሁ ብዬ ከጅብ ጋር ተዳብዬ ተሰግዳዳ ቦታ ታዳጊ ጌታ ተስስታም አንድ ያንቀው አንድ ይወድቀው ተስፋ መስጠት እዳ መግባት ተስፋ መስጠት እያዩ እዳ መግባት ተስፋ ርቆ የተሰቀለ ዳቦ ነው ተስፋ ቆርጦ አንድ ላይ ከመቆም ይሻላል በተስፋ ሲጓዙ መክረም ተስፋ ያልቆረጠ መነኩሴ ምናኔ ሲሄድ ሴቲቱን ይሰናበታል ተስፋ ያድናል ክህደት ያመነምናል ተስፋ የተሰቀለ ዳቦ ነው ተሸፋፍኖ ቢተኙ ገልጦ የሚወጋ ጌታ አለ ተሸፋፍኖ ቢተኙ ገልጦ የሚያይ አምላክ አለ ተሹሞ ከመታለል ጥሎ መከብለል ተሺ ምስክር የታቦት እግር ተሻገር ከወንዙ ጉድ እንዳያበዙ ተቀመጥ በወንበሬ ተናገር በከንፈሬ ተቀማጭ አፉ ምላጭ ተቀማጭ የሌለው ተሟጋች ስልቻ የሌለው ቧጋች ተቀማጭ የሌለው ተሟጋች ስልቻ የሌለው አንጋች ተቀምጠው የሰቀሉት ቆመው ለማውረድ ያስቸግራል ተቀባሪ ወዲያ ማን ያርዳ ተቀዳዳ ይሻላል ጨምዳዳ ተቁመቱ ማጠር የልቡ መጠጠር ተቁመትህ ማጠሩ ሆድህ መጠጠሩ ተቁም ዶሮ ከሸክላ ማሰሮ ተቂል አትጫወት አይንህን ያወጣል በእንጨት ተቅበላ ጥጋብ የስቅለት ጦም ማደር ይሻላል ተቆብ ላይ ሚዶ ተበድሮ ቅቤ ታርዞ ጎፈሬ ተባለ ቀትር አትቀታተር ተባቄላ አይጠፋም ዲቃላ ከጠላ አይታጣም አተላ ተተሳለ የማይበርድ ተታዘለ የማይወርድ ተተናገረ አያባራ አፋቸው ከያዘ አይለቅ ምንቸታቸው ተተናገረ አያባራ አፋቸው ከያዘ አይለቅ እጃቸው ተተያዙ ብዙ ነው መዘዙ ተተያዙ ወዲያ ቄስ ጥሩልኝ ማለት ላያደላድሉ በሺ ብር ጭነት ተታመሙ መክሳት ካጡ መንጣት ተናት ቀን ይሻላል ተናካሽ ውሻ የጅብ መቋደሻ ተናካሽ ውሻህን ተዋጊ በሬህን እሰር ተናካሽ ውሻ የጅብ መደገሻ ተናዞ ይሞቷል አምኖ ይሟገቷል ተናገር በከንፈር ተቀመጥ በወንበር ተናግሮ አናገረኝ ይወደኝ ይመስል ሄዶ ተናገረ የላክሁት ይመስል ተናግሮ አናገረኝ ይወደኝ ይመስል ሄዶ ተናገረ የላኩት ይመስል ተናግሮ አናግሮ የሆድን ጨርሶ ጠላት ይሆናል ወዳጅ ተመልሶ ተናግሮ ከማሰብ ተከንፈር መሰብሰብ ተናግሮ ከማሰብ ከንፈርን መሰብስብ ተናግሮ ከመጨነቅ የቀልቀሎዬን አፉን እንቅ ተናግሮ ያጣ ሰው ሶስት ጊዜ ሞቱ ነው ተንከትክተሽ ስትስቂ የጥርስሽ ወገብ እንዳይቀጭ ተንኮለኛ መበለት በጾም ዶሮ በፋሲካ እልበት ተንኮለኛ የሰይጣን አርበኛ ተንኮለኛ ተሰባብሮ ተኛ ተንኮለኛ ናቸው አርቃችሁ ቅበሩዋቸው ተንኮለኛ ገደል ዝንጀሮ ይጥላል በሬ ያሳልፋል ተንጋሎ ቢተፉ ተመልሶ ካፉ ተኚ ብልሽ አትነሺ አልኩሽ(ን) ተኛ ወዲያ ጎራሽ እህል አበላሽ ተከበሩ ሰው አይፈሩ ተከብሮ ያደርጋል ደንቆሮ ተከብት እንስት ተሀብት ርስት ተከተማ ወደዱር ተአልጋ ወደምድር ተከናንቦ የሚበላውን ተጎንብሰህ ግባበት ተከፈት ያለው ጉሮሮ ጦም አያድርም ተኩላ እንደ አንበሳ እጮህ ብላ ተተረተረች ተኩላ ፍየል በላ ተኩሶ ጣለ ወጋ ነቀለ ተኳሽ በሁለት አይኑ አያነጣጥርም ተክፉ ተወልጄ ስፈጭ አደርኩ ተክፉ ጎረቤት አይሰሩም ደህና ቤት ተኮሰ ጣለ ወጋ ነቀለ ተወደዱ ወዲያ ገደሉ ሜዳ ተወገብ በላይ ታቦት ከወገብ በታች ጣኦት ተወገብ በላይ ጥጋብ ተወገብ በታች ራብ ተወጭት አፍ የወንጭት አፋፍ ተወጭት አፍ ተወንጭት አፋፍ ተወፈሩ ፈጣሪን አይፈሩ ሰውን አያፍሩ ተዋርዶ ከማግኘት ኮርቶ ማጣት ተዋቅሶ ወዳጅነት የቂም ጠባሳ ባንገት ተዋሰኝ ግዝት ይሆነኝ አበድረኝ አይማረኝ ተዋጊ በሬ ተጭድ ይጣላል ተዋጊ በሬህን ተናካሽ ውሻህን ያዝ ተው አትርሳ ተሰርቶልሀል የሳት ገሳ ተው ፈረሴን ለጉም አይዘነጉም ለሴትና ለጉም ተዝካር ያየ ተማሪ ሸቀጥ ያየ አጣሪ ተዝካር ያየ ተማሪ ሸቀጥ ያየ አጣሪ አይን የለውም ተይዛ ትዘፍን ጦጣ ተይዞ ከመለማመጥ አርፎ መቀመጥ ተደርቦ መጣላት ስራ ማጣት ተደብቃ ትጸንሳለች ሰው ሰብስባ ትወልዳለች ተደብቃ ትጸንሳለች በሰው ስብሳብ ትወልዳለች ተድረው ቢመለሱ የውሀ መንገድ ረሱ ተድረው ቢመለሱ የውሀን መንገድ ረሱ ተዳኛ ተሟግቶ ታዲያማ ተዋግቶ ተዳኛ ተሟግቶ ላያደማ ተዋግቶ ተጀመሩ መጨረስ ካራገዱ ማልቀስ ተጄ በጉንጬ ተገናኝተናል መሳ ለመሳ አንቺም እውር ነሽ እኔም አንካሳ ተገናኝተው ሳሉ ምን ጊዜ እንገናኝ ይላሉ ተገዳዩም ሟቹ ይጣደፋል ተጋበዙና ብሉ ሀይ በሉ ከልክሉ ተጋፊ ውሀ ሽቅብ ይሄዳል ተጋፊ ውሀ አሻቅቦ ይፈሳል ተግደርዳሪ ጦም አዳሪ ተግደርዳሪ በልቶ ሽሮ ተበዳሪ ተግደርዳሪ ቀላዋጭ ቀባጣሪ ተጎሽ እበት ተንጨት ሽበት ተጎንብሶ የሚበላን ተኝተህ ቀላውጠው ተጠማኝ ቢሰነብት ባለርስት ይሆናል ተጠንቀቅ ወደል እንዳትገባ ገደል ተጥዶ የማይፈላ ተሹሞ የማይበላ ተጥዶ የማይፈላ ተሹሞ የማይበላ የለም ተጦረኛ ስንቅ አይደባልቁ ተጦጣ የዋለ ጉሬዛ እህል ፈጅቶ ገባ ተጨንቆ ኩራት ተንጠራርቶ ራት ተጫውቶ መማረር አለ ጉዳይ መብረር ተፈጣሪ ሙርጥ ጫሪ ተፈጣሪ ይበልጣል ቂጥ ጫሪ ተፈጥሮን ተመክሮ አይመልሰውም ተፈጭቶ ያልተነፋ ዱቄት ተበራይቶ ያልተመረተ ምርት ተፈጥሮ ሞት ተሾሞ ሸረት ተፈጥሮን ተመክሮ አይመልሰውም (ጠያቂ) ታድያስ (መላሽ) አለን በአዲዳስ ያውም ሳንዋስ ታጥቦ ጭቃ ታላቅ ወንድም እንደ አባት ይቆጠራል ታላቅ ጦር ባይወጉበት ያስፈራሩበት ታለቀ መቆጠብ ተሞተ መንጠብጠብ ታላረፉ መከራ ነው ትርፉ ታላቁን ነገር እየተመኘሁ ቢከፍቱት ተልባ ሁኘ ቀረሁ ታላወቀ ዘዴ በለው በጎራዴ ታልተናገሩ አይከፈት በሩ ታልቸኮሉ ቀስ በቀስ ይገኛል ሁሉ ታሞ የተነሳ እግዜርን ረሳ ታሞ የተነሳ እግዚሄርን ረሳ ታሞ ከመማቀቅ አስቀድሞ መጠንቀቅ ታረጁ ወዲያ ጎፈሬ አዝመራ የሳተው ገበሬ ታልጠገቡ አይዘሉ ካልዘለሉ አይሰበሩ ታረጁ አይበጁ ታሪክን የረሳ ስህተት መድገሙ አይቀርም ይባላል ታርቄ ተመርቄ ታጥቤ ተለቃልቄ ታርቆ ሙግት በልቶ ስት ታሳጭ ማራኪ ይሻላል ታሳጭ መካሪ ይሻላል ታስሮ ከመማቀቅ ይሻላል መጠንቀቅ ታቀበት በረዶ ተቁልቁለት ዘንዶ ታባ ቁፍር እሸት ተበልቶለት ታባቱ የተረፈ ተጠለፈ ታቦተ ክፉ አጸደ መልካም ታቦት በራሱ ቃጭል በጥርሱ ታከረሩት ይበጠሳል ታየው ትመለከተው ትታነቀው ትሞተው ታዝበው ኪጠሉህ ታዝበው ይውደዱህ ታዝበው ሲጠሉህ ታዝበው ይወደዱህ ታዳጊ ያለው በግ ላቱን በውጭ ያሳድራል ታጉል ጉልበት እዩልኝ ስሙልኝ ማለት ታጉል ጥንቆላ የጨዋ ልጅ መላ ታጥቦ ጭቃ ታጥቀህ ታገል እንዳትንገላታ አስተውለህ ተሟገት እንዳትረታ ትለብሰው የላት ትከናነበው አማራት ትላንት ልጄን ዛሬ እናቴን ምን ይበጃል ዘንድሮ አለ አውራ ዶሮ ትልቁ አሳ ትንሹን አሳ ይውጣል ትልቁ ዳቦ ሊጥ ሆነ ትልቅ ብልሀት ለንጉስ መገዛት ትልቅ ብልሀት ለትምህርት መትጋት ትልቅ ጥቃት ለምኖ ማጣት ትልና መጋዝ በሽተኛና ጓዝ ትምህርትም እንደ ኮት ፋሽኑ አለፈበት ትምህርት በልጅነት አበባ በጥቅምት ትምህርትን ለፈጠረ ጥይት በርጫን ላገኘ ገነት ትምህርት ከሚሉት ነቀርሳ ኤድስ ከሚሉት በሽታ ያውጣን ትምሀርት የማያልቅ ምርት ትምህርት የማያልቅ ሀብት ትሻልን ትቼ ትብስን አገባሁ ትተውት የማይሄዱትን ባልንጀራ አይቀድሙትም ትናንሽ ልጆች ትናንሽ ሀብቶች ትንሳኤ ትንሳኤ ቢሉኝ ጸሎተ ሀሙስ መሰለኝ ትንሽ ምላጭ አገር ትላጭ ትንሽ ሰው ትንሽ ነው ትንሽ ስጋ እንደ መርፌ ትወጋ ትንሽ ሽሮ ባገኝ ጨው የለኝም እንጂ ተበድሬ ወጥ እሰራ ነበር ትንሽ ልጅ ከሰራው ሽማግሌ የጎበኘው ትንሽ ቆሎ ይዞ ካሻሮ ጠጋ ትንሽ ቆሎ ያደርሳል ካሻሮ ትንሽ አበላሽ ትንሽ ሰው ትንሽ ነው ትንሽ ጎልማሳ ትቢያ ታነሳ ትንቢት ይመራል ልጓም ይገራል ትንኝም ለሆዱ ዝሆንም ለሆዱ ወደ ወንዝ ወረዱ ትንኝም ለሆዱ ዝሆንም ለሆዱ ተያይዘው ወደ ወንዝ ወረዱ ትንሽ በመናገር እውነት ትከበር ትኩስ ሬሳ ደረቁን አስነሳ ትንሽ ጭላንጭል ታስይዛለች ምንጭር ትእቢትን ከስስት ምን አገናኝቶት ትእግስተኛ ከፈለገበት ይደርሳል ትእግስት ፍራቻ አይደለም ትካዜ ሲመጣ መከፋት ጓዝ ይሆናል ትገርም ሻሸመኔ ትብስ ኮፈሌ ትጸድቅ ትኮነን ቢለው ቆይ መክሬ አስታውቅሀለሁ አለ ትፈጭ የነበረች ማንጓለል አቃታት ትፈጭ የነበረች ማንጓለል ተሳናት ቶሎ ቶሎ ቢቆጡ አብረው አይቀመጡ ቶፋ በማን ምድር ትለፋ ቶፋ መቀበሪያው ያው ፈፋ]]
10082
https://am.wikipedia.org/wiki/20%E1%8A%9B%E1%8B%8D%20%E1%88%9D%E1%8B%95%E1%89%B0%20%E1%8B%93%E1%88%98%E1%89%B5
20ኛው ምዕተ ዓመት
1901 ዓ.ም. መስከረም 26 ቀን፦ ኦስትሪያ-ሀንጋሪ ከ1870 ዓ.ም. ጀምሮ በጥብቅ ግዛትነት ያስተዳደረችው የኦቶማን መንግሥት ክፍላገር የሆነው ቦስኒያ «በይፋ» ወደ ኦስትሪያ-ሀንጋሪ ተጨመረ። ጥቅምት 8 ቀን፦ የቤልጅግ ንጉሥ 2 ሌዎፖልድ ግዛት የነበረው ኮንጎ ነፃ መንግሥት «በይፋ» ቅኝ አገር የቤልጅግ ኮንጎ ሆነ። 1902 ዓ.ም. ግንቦት 23 ቀን፦ አራት የብሪታንያ ቅኝ አገሮች አንድላይ ተዋህደው የደቡብ አፍሪካ ኅብረት የተባለ የብሪታንያ ግዛት ሆነ። ነሐሴ 16 ቀን፦ ጃፓን ከ1897 ዓም ጀምሮ በጥብቅ ግዛትነት ያስተዳደረችው ኮርያ አገር «በይፋ» ወደ ጃፓን ግዛት ተጨመረ። 1904 ዓ.ም. ታኅሣሥ 19 ቀን፦ ሞንጎሊያ ከነታኑ ኡሪያንኻይ ነጻነታቸውን ከቻይና ጪንግ መንግሥት አወጁ። መጋቢት 21 ቀን፦ የፌዝ ውል፣ በዚህ ውል ሞሮኮ የፈረንሳይ ጥብቅ ግዛት ሆነ። 1905 ዓ.ም. ኅዳር 18 ቀን፦ ፈረንሳይ የሞሮኮ ስሜናዊና ደቡባዊ ክልሎች ለእስፓንያ ጥብቅ ግዛት እንዲሆኑ መስጠቷን ተዋወለች። ኅዳር 19 ቀን፦ አልባኒያ ነጻነቱን ከኦቶማን መንግሥት አወጀ። የካቲት 6 ቀን፦ ቲበት ነጻነቱን ከቻይና አወጀ። 1906 - 1ኛ አለማዊ ጦርነት በአውሮፓ ጀመረ። 1907 - የደቡብ አፍሪካ ጭፍሮች ጀርመን ደቡብ-ምዕራባዊ አፍሪካ (ናሚቢያ) ወረሩ። ጳጉሜ 1 ቀን - ታንክ የሚባል የጦርነት መሳርያ ለመጀመርያ ጊዜ በእንግሊዞች ተፈተነ። 1911 - በሳንዠርመን ውል ዩጎስላቪያ፣ ሃንጋሪና ቸኮስሎቫኪያ ከኦስትሪያ ነጻነታቸውን አገኙ። 1912 - ፖሎኝ በዋርሳው ውጊያ በሩሲያ ቀይ ጭፍሮች ላይ ያሸነፋል። ነሐሴ 20 ቀን - ሴቶች በአሜሪካ ዩናይትድ እስቴት የምርጫ መብት አገኙ። 1914 - ቱርኮች በግሪክ-ቱርክ ጦርነት አሸንፈው ስምርኔስ ከተማ ተቃጠለ። 1915 - የእንግሊዝ አስተዳደር በፍልስጤም ጀመረ። ነሐሴ 26 ቀን - ታላቅ ምድር መንቀጥቀጥ በጃፓን መቶ ሺህ የሚያህሉ ሰዎች ገደለ። 1920 - ጦርነት የሚከላከል የኬሎግ-ብሪያንድ ውል በ60 አገሮች ተፈረመ። - የዓለሙ መጀመርያው ቴሌቪዥን ስርጭት ፈተና ተደረገ። 1921 - ሄርበርት ሁቨር የአሜሪካ ፕረዝዳንት ሆነ። - የእስቶክ ገበያ ውድቀት በመከሠቱ የመላ አለም ምጣኔ ሀብት ወደ 'ታላቁ ጭፍግግ' በ1 አመት ውስጥ ቶሎ ወረደ። 1924 - ጃፓን ማንቹርያን ወረረ። 1928 - የሙሶሊኒ ፋሺስታዊ ሠራዊቶች አገራችንን ኢትዮጵያን ወረሩ። 1931 - ሂትለርና ስታሊን በሥውር ፊርማ ፖሎኝን አካፈሉ። ነሐሴ 26 ቀን - አዶልፍ ሂትለር ፖሎኝን በመውረሩ ሁለተኛ ዓለማዊ ጦርነት ጀመረ። 1932 - ጀርመኖች በ2ኛ ዓለማዊ ጦርነት ለንደንን በቦምብ ለመደብደብ ጀመሩ። 1934 - የአላም አል ሓልፋ ውጊያ በጀርመንና እንግሊዝ ታንኮች መኃል በግብፅ በረሃ ጀመረ። ኅዳር 18 ቀን - የፋሺስት ኢጣሊያ ሠራዊቶች በኢትዮጵያ ልጆችና አባቶቻችን አርበኞት ጎንደር ላይ ተሸንፈው አገራችንን ለቀቁ። ጳጉሜ 5 ቀን - በ2ኛ አለማዊ ጦርነት የጓደኞች ሃያላት በማጁንጋ ማዳጋስካር ደረሱ። 1935 - የጓደኞች ወታደርና 1,800 የጣልያ እስረኞች ተሸክማ ላኮኒያ የምትባል መርከብ አፍሪካን ስትቀርብ በጀርመኖች ተተኩሳ ሰጠመች። ነሐሴ 28 ቀን - በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ኢጣልያ በጓደኞቹ ሃያላት ተወረረች። ጳጉሜ 3 ቀን - የአሜሪካ ጄኔራል አይዘንሃወር ኢጣልያ እጅ በጦርነት ተሸንፋ እጅ መስጠቷን አወጀ። 1936 - ፓሪስ ከተማ በጓደኞች አርበኞች ከጀርመን ነጻ ወጣች። 1941 - የሶቭየት ኅብረት መጀመርያውን ንዩክሌያር መሣሪያ በፈተና አፈነዳ። 1946 - የቻይና ሃያላት የደቡብ ኮርያ ደሴቶችን በቦምብ ደበደቡ። 1947 - በኢስታንቡል ቱርክ በኖረበት በግሪክ ህብረተሰብ ላይ እልቂት ተደረገ። 1949 - የአርካንሳው አገረ ገዥ ኦርቪል ፋውበስ ጥቁር ተማሮች ከነጭ ጋራ እንዳይማሩ የክፍላገሩን ወታደሮች በሊተል ሮክ ሰበሰበ። 1951 - የቅብጥ አቡና 6ኛ ቂርሎስ ለኢትዮጵያ የራሱን አቡነ እንዲኖሩት ፈቀዱለት። 1952 - መጀመርያው ሰው ሰራሽ መንኮራኩር (የሩሲያ) ጨረቃን ደረሰ። 1953 - «ኦፐክ» - የዘይት አስወጪ አገሮች ድርጅት - ተመሰረተ። 1954 - መጀመርያ ቴሌቪዥን ግንኙነት በአሜሪካና በአውሮጳ መካከል 1955 - ዶ/ር ማርቲን ሉጠር ኪንግ «እኔ ሕልም አለኝ» ያለበትን ቃል ለሰላማዊ ሰልፍ ተናገረ። 1958 - መጀመርያ የምድር ፎቶ በጨረቃ ምኋር ካለ ሰው ሰራሽ መንኮራኩር ተነሣ። 1959 - ጡርጉድ ማርሻል መጀመርያ አፍሪቃ-አሜሪካዊ የዋና ብሔራዊ ችሎት ፈራጅ ተሾሙ። 1960 - ፈረንሳይ ንዩክሌር ቦምብ በፈተና በመፈንዳቷ ወደ ንዩክሌር ሃያላት ገባች። 1961 - መንፈቅለ መንግስት በሊቢያ ሙአማር ጋዳፊን ከፍ አደረገው። 1963 - በአቲካ እስር ቤት ኒው ዮርክ ሁከት ተደረገ። 1966 - ጊኔ-ቢሳው ነጻነቱን ከፖርቱጋል አገኘ። 1969 - የአሜሪካ ፕሬዚዳንት ጂሚ ካርተር የፓናማ ካናል አስተዳደር ለፓናማ በ1992 ዓ.ም. ለማዛወር ውል ፈረሙ። 1970 - የጸረ-አፓርትሃይድ ወኪል ስቲቭ ቢኮ በደቡብ አፍሪካ ፖሊስ ታስሮ ተገደለ። 1972 - ነጻነት ለቨንዳ ተሰጠ - ይህ ግን ከደቡብ አፍሪካ ውጭ አልተቀበለም። 1975 - የኮሪያ አየር መንገድ አይሮፕላን በሶቭየት ኅብረት ላይ ሲተኮስ 269 መንገደኞች ሞቱ። 1978 - በመርዝ ጋዝ አደጋ በካሜሩን 1700 ሰዎች ሞቱ። ጳጉሜ 2 ቀን - ዴስሞንድ ቱቱ በኤጲስቆፖሳዊ ቤተክርስቲያን በደቡብ አፍሪካ መጀመርያ ጥቁር ኤጲስ ቆጶስ ሆኑ። 1979 - የሬጌ ሙዚቃ ዘፋኝ ፒተር ቶሽ ቤቱ በኪንግስተን ጃማይካ በሌቦች ተገደለ። 1981 - ቮየጀር የተባለ ሰው ሰራሽ መንኮራኩር በኔፕቱን ፈልክ አለፈ። 1982 - የብረት መጋረጃ በኰሙኒስት ሃንጋሪና በኦስትሪያ መሃል ተከፍቶ ወዲያው ብዙ ሺህ ጀርመኖች ወደ ምእራብ ፈለሱ። ነሐሴ 22 ቀን - ሳዳም ሁሰይን ኩወይት የኢራቅ ክፍላገር ነው ይላል። 1983 - ዑዝበክስታን ነጻነቱን ከሶቭየት ኅብረት አዋጀ። 1984 - ፓስካል ሊሱባ በኮንጎ ሪፑብሊክ ምርጫ ፕሬዚዳንት ሆኑ፤ ይህ ምርጫ የረጅም ዘመን አንድ ፓርቲ ግዛት ጨረሰ። 1985 - መይ ካሮል ጀሚሶን መጀመርያ ጥቁር አሜሪካዊት በጠፈር ሆነች። 1987 - ናቶ በቦስኒያ ሰርቦች ላይ ዘመቻ ጀመረ። 1988 - የራፕ ሙዚቃ ተጫዋች ቱፓክ ሻኩር በላስ ቬጋስ ተተኲሶ ተገደለ። 1989 - በእስላም ታጣቂዎች በአልጄሪያ በተገረገ እልቂት 60-100 ሰዎች ተገደሉ። 1990 - ስሜን ኮሪያ የራሱን ሰው ሠራሽ መንኮራኩር መጀመርያ ጊዜ ላከ። 1994 - አራት አውሮፕላኖች በአረብ ታጣቂዎች ተሰርቀው በአለም ንግድ ሕንጻና በፔንታጎን ተጋጭተው 3000 ያህል ሰዎች ተገደሉ። ነሐሴ 20 ቀን - የምድር ጉባኤ ስብሰባ በጆሃነስበርግ ደቡብ አፍሪቃ ጀመረ። ጳጉሜ 5 ቀን - ገለልተኛ አገር የሆነ ስዊስ በመጨረሻ የተባበሩት መንግስታት አባል ሆነ። 1996 - ስዊድን በምርጫ ለዩሮ እምቢ አለች። ክፍለ ዘመናት
22319
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A1%E1%88%AD%E1%8C%82
ቡርጂ
ቡርጂ የኢትዮጵያ ብሔር ነው። ቡርጂ በደቡባዊ የኢትዮዽያ ክፍል የሚኖር ሕዝብ ሲኾን የራሱ የኾነ ባህል ታሪክ ቋንቋ አመለካከት የአኗኗር ዘይቤ ያለው ሕዝብ ነው። የኢትዮጵያ ብሔሮች ☞አጠቃላይ ገጽታ ወረዳው በቀድሞ በደ/ብ/ብ/ሕ/ክ/መንግሥት ከሚገኙ 14 ዞኖች አንዱ በሆነው በሰገን አከባቢ ሕዝቦ ዞን ውስጥ ካሉ 5 ወረዳዎች አንዷ የነበረችና በአሁኑ በደቡብ ኢትዮጵያ ብህራዊ ሕዝቦች ክልል ውስጥ ካሉ ዞኖች አንዷነች፡፡ -ጂኦግራፊያዊ አቀማመጥ በደቡባዊ ምሥራቅ በ5ዲግር 13’ 18’’ እና 5ዲግር 42’ 00” ‹‹ላቲትዩድ መስምርና በ35ዲግር 34’ 2” እና 37ዲግር 58’ 2” ምስራቅ ሎንግትዩድ መሀከል ይገኛል፡፡ የድንበር አዋሳኞች -በምሥራቅ እና በደቡብ ከኦሮሚያ(ቦረና ዞን) ሀ/ማርያም -በምዕራብ ከኮንሶ ወረዳ -በሰሜን ከአማሮ ወረዳ ጋር ይዋሰናል፡፡ የወረዳው የቆዳ ስፋት -ጠቅላላ የወረዳው ቆዳ ስፋ 1877.6 ካሬ ኪ.ሜ/187760 ሄክታር ሲሆን የሕዝብ ብዛት 87789 አካባቢ ነው፡፡ -የመስተዳደር መዋቅር በ24 የገጠር ቀበሌያትና ሁለት የከተማ ቀበሌያት አንድ 5ኛ ደረጃ ማዘጋጀ ቤት እና ሦስት ታዳጊ ማዘጋጃ ቤቶች በድምር በ26 ቀበሌያት ተዋቅረዋል፡፡ የአየር ንብረቷን በተመለከተ -አማካይ የዓመታዊ የዝናብ መጠን 801-1000 ሚ.ሜትር፣ አማካይ የሙቀት መጠን 15.1 ዲ.ሴ -27.5 ዲ.ሴ ሲሆን *ከባህር ወለል በላይ ያለው ከፍታ ከ810-2852 ሜትር ነው፡፡ የአየር ፀባይ ቆላ 38-40፣ወይና ደጋ 46 እና ደጋ 14 በመሆን ሦስት የአየር ፀባያት ይኖረዋል፡፡በወረዳዋ ጤፍ፣ቡራ ቡርጂ፣በቆሎ፣ስንዴ፣እንሴት፣ሙዝ፣ሽምብራ፣ገብስ፣ካዛቫ፣አተር፣ምሥር. . . .ወዘተ ይበቅልበታል፡፡ *መሠረተ-ልማትን በተመለከተ በሀ/ማሪያም(ቡሌ-ሆራ)ከሚያልፈው ዋና አስፋልት መንገድ ጀምሮ እስከ ሶያማ ከተማ 61ኪ.ሜ የጠጠር መንገድ፣ከዲላ እስከ ቡርጂ 159ኪ.ሜ በከፊል አስፋልት በከፊል የጠጠር መንገድ እና ከቡርጂ እስከ ኮንሶ 80 ኪ.ሜ የጠጠር መንገድ ተጠቃሚ ነው፡፡ በሌሎችም የልማት መስኮች የወረዳው ዋና ከተማ የ24 ሰዓት የመብራት፣የአውቶማቲክ ተንቀሳቃሽ(ሞባይል)ስልክ አገልግሎት እና የገጠር ቀበሌያት ጨምሮ በአጠቃላይ 31.5 ንፁሕ የመጠጥ ውኃ አገልግሎ ተጠቃምና በአሁኑ ጊዜ 12 ቀበሌ የማብራት ተጠቃም ሲሆኑ ሌሎች በቅርብ ጊዜ መጠቀም ይጀምራሉ፡፡ ✍ወረዳዋ ቡርጂ የምል የወረዳ ስያሜ ያላት ስትሆን ዋናው ከተማ ሶያማ ተብላ ትጠራለች። ቡርጂ የራሶ የሆነ መጠሪያ ያላት ስትሆን ቡርጂ የምል የራሶ ብቸኛ ቋንቋ ባለበት ነች፣ ስለዚ ቡርጂ የራሶን ማንነት የምገልፅ ባህል፣ ወግና ስርዓት ያለች በብሔሩ የሰውን ነገር መንካት አፀይፋ የምትመለከት የምትኖር ብሔር ነች ።በመሆኑም ቡርጂ የምትታወቅባት 27 ቀበሌያት ሶያማ 01 ፣ሶያማ 02፣ ሐራወንጄ፣ ትሾ፣ ሙሬ፣ ኦቶሞሎ፣ ወርደያ ጉዴ፣ ድንቤቾ፣ ራሌያ ጎቼ፣ ብላ፣ ገራ፣ ዋለያ ጩሉሴ፣ ሐራሌ፣ ነዴሌ(አበላ) ፣ ሐላሜ ፣ ላድሼ፣ የበኖ፣ ዳልኦ፣ ገምዮ፣ ክልቾ፣ ሰጎ፣ ለሞ፣ እና (አዋር) ቀበሌያት ጎበዜ፣ ትንሿ ቀያተ፣በረቅ ና በኔያ ቀበሌያት ስሆኑ ትንሿ ቀያተ በሰገን ዞን ከተማነት ተቀላቅላ የነበረች ቢሆንም ዞኑ በመፍረሱ ተመልሳ ወደ ነበርችበት ተመልሳለች፡፡ ስለዝህ አጠቃላይ እኝህ ቀበሌ ውስጥ የምኖሩት 85% አርሶ አደር ናቸው። በወረዳው የምመረቱ አብዛኛው የጤፍ ምርትና በቡራ ቡርጄ (አማራ) በመሆኖ ቡርጂ እስከ ናዝረት አዳማ እና እስከ ናይሮብ ቦንቦሳ ማርሳቤት ድረስ ይታወቃሉ። ለላው በዞኑ የቦቆሎ ፣ የስንደ፣ የገብስ እህሎች ይመረታሉ። ✍በወረዳችን የሚታወቁ ነገሮች ማራክና አትራክትቭ መንፈሶን የምያድሱበት አይተው በተፈጥሮ የምደሰቱበት ለላኛው ከቅርብ ጊዜ የተፈጠረው የኬላሌ ሐይቅ ፣ የሚንሞና ዋሻ፣ የወዮ ደን አና የኤርዶያ ተራራ በከፍተኛው በወረዳችን የምታወቁ በመሆናቸው ቀጣይ ላይ እኝህ መስህቦች ብለሙ ከፍተኛ ለወረዳ ገብ ስለምያስገኝ ወረዳው ጠንክረው የምሰሩበት ስራ ነው። ስለዝህ ወረዳዋን መታችሁ ጎብኙ መልዕክታችን ነው። በወረዳ ከሚገኙ መስህቦች በከፊል ሚና-ሞና ዋሻ የሚገኝበት ቦታ-በቡርጂ ወረዳ በየበኖ ቀበሌ ከወረዳው ዋና ከተማ ያለው ርቀት 15ኪ.ሜትር ከቀበሌው ያለው ርቀት 15ኪ.ሜትር ከቀበሌው በእግር ጉዞ የሚፈጅበት ጊዜ 30 ደቂቃ መስብነቱ፡-ይህ ዋሻ በወረዳው ካሉት ዋሻዎች በይዜት፣በስፋቱና በግዙፍነቱ ልዩ ከመሆኑም በላይ ከሦስት ትላልቅና ሰፋፊ ኣለቶች አንዱ በሌላኛው ላይ ተነባብሮ ሦስት ክፍል የሠራና ከዘመናዊ ፎቅ ቤት ጋር ተመሳሳይ ይዜት ያለው መሆኑ ነው፡፡ -ሌላው አስደናቂና ማራኪ የሚያደርገው ይህ ግዙፍ ባለሦስት ክፍል ዋሻ በሰንሰለታማ ገደል አፋፍ ተንጠልጥሎ ያለምንም ድጋፍ መቀመጡ ነው፡፡ ዋሻው ባጠቃላይ በሦስቱ ክፍሎች እስከ 50 ሰዎች የመያዝ አቅም ሲኖረው በአንደኛው ክፍል 8 ፣ በሁለተኛው ክፍል 5 እና በሦስተኛው ክፍል እስከ 27 ሰዎችን ይይዛል፡፡ ሚንሞናን ሲጎብኙ ከየበኖ እስከ ሐላሜ ያለውን ሰንሰለታማ የመሬት አቀማመጥ በከፊል፣ማራኪ ሸንተረሮችና የሠገን የተፈጥሮ ደንና የዱር እንስሳት ያሉበት ሜዳ እንዲሁም ከቡርጂና ከአማሮ ምዕራብ ክፍል ገባር ወንዞች የዳበረና ሜዳውን ሰንጥቆ የሚጓዘውን በጎማሬና በሌሎች እንስሳት የተካነውን ትልቁን የሠገን ወንዝ የመጎብኘት ዕድል ይኖርዎታል፡፡ 2.ከየበኖ እስከ ሐላሜ ሰንሰለታማ የመሬት አቀማመጥ በከፊል -የሚገኝበት ቦታ፡- በቡርጂ ወረዳ ከየበኖ እስከ ሐላሜ ቀበሌ ድረስ የሚዘልቅ -ከወረዳዋ ዋና ከተማ ያለው ርቀት 15-30 ኪ.ሜ -ከእያንዳንዱ ቀበሌ ያለው ርቀት 1.2-1.5 ኪ.ሜ -መስህብነቱ፡- ተፈጥሮአዊ ይዜትና ከ15-20 ኪ.ሜ ርዝመት ያለው ነው፡፡ ከሠገን የተፈጥሮ ደንና የዱር እንስሳት ሜዳ ወደ ላ አሻቅበው ሲጎብኙ ሰንሰለታው የመሬት አቀማመጡ እጅግ ማራኪ ዓይን የሚሰብና ወጥነት ያለው ከአናት ላይ የማይበላለጥና በእኩል ርቀት3 የተደረደረ መወጣጫ መሰላል የሚመስል እይታ ያለው ነው፡፡ . . ይህን የተፈጥሮ መስህብ ሲጎብኙ ሌሎች እንደ ሚንሞና ዋሻ የሠገን የተፈጥሮ ደንና የዱር እንስሳት ሜዳ እና የተለያዩ የመልከዓምድር አቀማመጦችን የመጎብኘት ሰፊ ዕድል ይኖርዎታል፡ 3. ዲቃቼ ፏፏቴ ከወረዳዉ ዋና ከተማ በ12 ኪ.ሜ ርቀት የምገኙ ዲቃቹ ፏፏቴ ከቀበለው በስተምዕራብ ሰገን ወንዝ ምስራቃዊና ዳገታማ መልክዓ ምድርን ተንተርሰው በ1.5ኪ.ሜትር ከቀበለው ርቀው ይገኛል፡፡በእግር 40-50 ደቅቃ ያስከዳል፡፡ ፏፏቴው የራሱ ታርክ አለው፡፡ዲቃ/ዲቂ ማጠብ፣ጓል…የምል ፊቺ ብኖረውም ከፏፏቴ አጠቃቀም ጋር በተያያዘ መታጠብ ቀጥተኛ ገላጭ ነው፡፡ መስህብነቱ፡- በአከባቢው ሸማግለዎች እንደምነገረው ለግርዝ ዕድሜያቸው የደረሱ ወጣት ወንዶች በእለተ ግርዝ ማልደው ፏፏቴ ይወረዱና ገላቸውን በደንብ ይታጠባሉ ፡፡ይህም ግርዝ የሚገባው በስለት ስለሆነ ተያይዘው ከምከሰት ማናቸውም በሽታና ‹‹ልክፍት››(እንድነሱ) ሁሉንም በመነጻጻት ለመታደግ ስባል ነው፡፡አሁን ከግንዛቤ መዳበርና ባዕድ አምልኮ ልየታ ደረጃ እያደገ መምጣት ጋር ቢቀርም ተጋቢ ሙሽራዋና ምዘዎቾ ከአንድ ቀን በፍት በፏፏቴ መታጠብ ግድ ነበር ይላሉ እነዚህም ተራክዎች፡፡ኮረዳዎችም እንደ ወንዶች አስተዳደጋቸው‹‹ንጹህ›› ስለነበረ አሁን ደግመው ወግ ማዕረግ ለማየት በመቃረባቸው ከታዳግነት ወደ እማወራነት መሸጋገርያ ማሳያው ፏፏቴውን በቅድሜ ጋቢቻ መጎብኘት ነው፡፡ከዚህም በኃላ የቤትና ቤተሰብ ሀላፍነትን ከእናቶቻቸው ለመረከብ ብቁ ስለመሆናቸውና እነሱም በተራቸው ለማሰረከብ ትውልዳዊ አደራና ኃላፍትነት የመከወን ተግባር ቃል ኪዳን ነው፡፡ወንዶችም ራሳቸውን አሳችለው መስራትን በመለማመድ የዛሬው ወጣት የነገው አባወራ መሆኑን ራዕይ መሰነቅያ ባህል ያዳብራሉ፡፡ 4. ኤርዶያ ተራራ የሚገኝበት ቦታ፡- በቡርጂ ወረዳ በክልቾ ቀበሌ ከዋና ከተማ የሚገኝበት ርቀት 2ኪ.ሜ መስህብነቱ፡- ይህ ተራራ ሰፊና የተንጣለለ ሜዳ በአናቱ ስላለው የመዝናኛ ሎጅ ለመገንባት ጠቀሜታ አለው፡፡ በሰንበለጥና በደን የተሸፈነ በመሆኑ ለዱር እንስሳት መጠለያነትም ያገለግላል በተጨመሪም ታሪካዊ መስህብነቱ እንደዛሬ መገናኛ በልነበረበት ዘመን የቡርጂና የኮንሶ አጎራባች ብሔረሰቦች በተራራው ጫፍ እሳት በመለኮስ በምልክት መገናኛ መልዕክት ይለዋወጡበት ነበር፡፡ 5. ወዮ የተፈጥሮ ደን ወዮ በቡርጂ ወረዳ በዋለያ ቀበሌ ይገኛል፡፡ ከዋና ከተማ ያለው ርቀት 21ኪ.ሜ ከቀበሌው ያለው ርቀት 1.5ኪ.ሜ ወዮ በቡርጂ ብሔረሰብ ነውር፣ለመተግበር ጾያፍ የሆነ የተከለከለና አሳፋሪ ድርጊት ማለት ነው፡፡ የወዮ ደን ያለበት አከባቢ የሕዝብ አካልና ወገን3 የነበሩ ጎሳዎችና ሰዎች በበሽታ ተጠቅተው ያለቁበት በመሆኑ ሌሎች ግለሰቦች፣ቡድኖችና ጎሣዎች መጠቀም ወይም በይዞታነት መያዝ በነውርነት ስተፈረጀ ሳይታረስ ለብዙ ጊዜያት በመቶየቱ የተለያየ የዛፍ ዝርያ ያለበት ደን በቅሎና ለምቶ ከትውልድ ትውልድ እየተላለፈ መምጣቱን እነዚህን የተረኩልን ሽማግሌዎች ይመሰክራሉ፡፡ ደኑ በኤሳው(ባህላዊ ባለሥልጣን)አማካይነት ያምንም ክፍያ ለማህበረሰቡ እንደጠያቂው ፍላጎት በህዝብ ተወካዮች አመኔታ ለቤትና ለሌሎች አገልግሎቶች ይውላል፡፡ አሁንም በህብረተሰቡ እየተዳደረና ጥቅም እየሰጠ ይገኛል፡፡ ወዮ የተፈጥሮ ደን ወሎ በሚል ስያሜ ከምኒልክ ወረራ ጋር ተያይዞ ከሰሜኑ የሀገራችን ክፍል የመጡ ግለሰቦች ከአገራቸው ወሎ ክ/ሀ አንጻር ስያሜ አንዲኖረው አድርገው እንደሰየሙት በአከባቢው ነዋሪ የሆኑ አባቶችና ሽማግሌዎች ይናገራሉ፡፡ ስለዝህ ወዮ የተፈጥሮ ደን ከብዙ ዘመናት ቆይታ የተነሳ የተለያዩ የዛፍ ዓይነቶችና የዱር እንስሳቶች የምገኙበትና ለአከባቢው ለተፈጥሮ ሚዛን ለመጠበቅ ምቹ ሁኔታ ከመፍጠሩም በላይ ለመስብህነትም የጎላ ጠቀመታ ይኖረዋል፡፡ 6. ሠገን ኬላሌ ሐይቅ የምገኝበት ቦታ በቡርጅ ወረዳ ክልቾ ቀበሌ ስሆን ከወረዳ ዋና ከተማ ያለው ርቀት 42ኪ.ሜ ከቡርጅ-ኮንሶ ጠጠር መንገድ ከዋናው መኪና መንገድ 1.5ኪሜ ላይ ይገኛል፡፡ መስህብነቱ ፡-የሐይቅ አቀማመጥ በሁለቱ ተራሮች መካከል የተቀመጠ በመሆኑ እይታ የሚማርክ መሆኑ በዋና/በጀልባ/ መዝናናት ለሚፈልግጉ ጎብኝዎች በሐይቁ በበመዝናናት መንፈሶችውን ያድሳሉ የተለያዩ የውሃ አካላትንም በሐይቁ ውሰጥ እየተፈጠሩ ስላሉ ዓሣ፣አዞና ጉማሬ የመጎብኜት ዕድል ይኞራሉ፡፡ በየሬሾና ጉበለቾ ተራራ ላይ ሎጂ ብገነባ ሐይቁን ሊጎበኙ ለምመጡ ቱርስቶች ማረፊያ ከመሆኑም በላይ የተሻለ እኮኖም የምያገኙበት ምቹ አጋጣም የገኛሉ፡፡ የሥራ አጥ ወጣቶች በጀልባ ስራና በዓሣ አስገራ ተግባራት ላይ በሥራ ዕደድል ፈጠራ በር የምከፍት ሆኖል፡፡ በውሃ አካላት ላይ ጥናትና ሚርምር ለሚያደርጉ ሆኖል
13108
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%80%E1%88%88%E1%88%9D
ቀለም
የአይናችንን የተፈተለ እንዝርት የመሰሉ ጥቃቅን ክፍሎች የብርሃን ሞገድ ሲመታቸው፣ ይህ ጉዳይ ወደ አእምሮ ተላልፎ እንደተማቹ ብርሃን የሞገድ ርዝመትና ሃይል አይምሮአችን ወደ ቀይ አረንጓዴ እና ሰማያዊ መቺውን ብርሃን ይተረጉመዋል። ማስተዋል ያለብን እዚህ ላይ ቀለም በአይንና በብርሃን የሞገድ ርዝመት ብቻ የሚወሰን ሳይሆን አእምሮም ራሱ መጠነኛ ነው የማይባል አስተዋጾ ያደርጋል። ቢጫ ቀይና ሰማያዊ ቀለማት በአይን ይታዩ እንጂ እነዚህን 3 ቀለማት በማዋሃድ ህልቁ መሳፍርት የሆኑ የቀለም አይኖትችን እንድናይ የሚያደርገን አእምሮአችን ነው። የቀለም ተፈጥሮ ምንድን ነው? ብርሃን በራሱ የኮረንቲና ማግኔት ማዕበል ሲሆን ከዚህ ማእበል ውስጥ የሚታየው ክፍል ብቻ ብርሃን ይባላል። የማይታዩት ክፍሎች እንደነ ኤክስ ሬይ፣የራዲዮ ሞገድ፣ አንስታይ ቀይና ተባታይ ወይን ጠጅን ይጠቀልላሉ። እነዚህ እንግዲህ በአይን ስለማይታዩ በተለመዶ ብርሃን አይባሉም ምንም እንኳ የብራሃን ታላቅና ታናሽ ወንድም ቢሆኑም (ማለት በተፈጥሮአቸው አንድ አይነት ነገሮች ቢሆኑም)። የኮረንቲና ማግኔት ማዕበል የሞገድ ርዝመቱ በትንሹ 390 ቢሊዮንኛ ከሜትር እና በትልቁ 650 ብሊዮንኛ ከሜትር (በቀላል አፃፃፍ ከ390 እስከ 750 ) ከሆነ በዓይን ይታያል። በነዚህ የሞግድ ርዝመት ያሉ ብርሃናት በርዝመታቸው ልክ የተለያየ ቀለማትን ይወክላሉ። ( የቀኙን ሰንጠረዥ ይመልከቱ)። ህብረ ቀለማት ከቀኝ የተቀመጠው ሰንጠረዥ የሚያሳየው በቀስተ ደመና ውስጥ ሊገኙ የሚችሉትን ከአንድ የጠራ የሞገድ ርዝመት ካለው ብርሃን የሚሰሩትን ቀለማት ነው። ከበታች ያለው ሰንጠረዥ የየቀለማቱን የሞገድ ርዝመትና የሞገድ ድግግሞሽ በቁጥር ያሳየናል። መረሳት የሌለበት የቀለማት ህብር አንድ ወጥ ሲሆን በተቆራረጠ የቀለም አይነቶች የምናይበት ምክንያት ከባህልና ያስተዳደግ ዘይቤ የተነሳ ነው። ምን ማለት ነው ኢትዮጵያ ያለ ሰው ቀይ ነው ብሎ የሚያምነውን አሜሪካ ያደገ ሰው ከነጭራሹ አላስፈላጊ ቀለም አድርጎ ሊቆጥረው ይችላል። ነገር ግን ሁሉም ህብረተሰብ ብርሃንን በአንድ አይነት የቀለም ህብር እንደሚከፋፍል ተደርሶበታል። ማለት አውሮጳዊውና ኢትዮጵያዊው ቀይ ነው ብለው የሚያስቡት ነገር አንድ አይነት ነገር ነው። ). በሁሉም ቦታ የሚሰራባቸው የቀለም ህብር ክፍፍሎች ስድስት ሲሆኑእነሱም ቀይ፣ ብርቱካን፣ ቢጫ፣ አረንጓዴ፣ ሰማያዊ እና ወይን ጠጅ ናቸው። ኢሳቅ ኒውተን በሰማያዊ እና በወይን ጠጅ መካከል ያለ ኢንዲጎ የተባለ ቀለም 8ኛ የሰወች ሁሉ የጋራ ቀለም ነው ቢሎ ቢጽፍም ቅሉ አሁን እንደተደረስበት አብዛኛው ህዝብ ይህን ቀለም ለይቶ ማየት ስለማይችል ከ6ቱ የጋራ መግባቢያ ቀለማት ሊባረር ችሎአል። የቀለም ግንዛቤ በብርሃኑ ሞገድ ርዝመት ብቻ ሳይሆን አንድ-አንድ-ጊዜ በፈጠረው ብርሃንም ሃይል ይወሰናል። ለምሳሌ በጣም ደብዛዛ ብርቱካናዊ ቢጫ እንደ ቡኒ ሆኖ እንገነዘበዋለን፣ እንዲሁ ድብዝዝ ያለ ቢጫማ አረንጓዴ በአይን ሲታይ የኦሊቭ አረንጓዴ ይመስላል። የ ቁሶች ቀለም ከየት መጣ? ያንድ ዕቃ ቀለም ቤእቃው ተፈጥሮ ብቻ ሳይሆን የሚወሰነው በተመልካቹም አይንና አእምሮ ጭምር እንጂ። የቀለም እይታ ርዕዮተ አለም ታሪክ ቀለም በአይናችን ውስጥ ቀለም በጭንቅላታችን ውስጥ ከተለምዶው ውጭ የሆኑ የቀለም እይታወች ቀለም ማየት የተሳናቸው አራት ቀለም ማየት ቀለምና ፊደል ደባልቆ ማየት የትኩረት ቀለም የቀለም ቋሚ ምስክር የቀለሞች ስያሜ ከዚህ የሚክተሉት የቀለም አስተኔዎች ይህ አይነት ስያሜታ ሊይዙ ይቺላሉ። አስተኔ ማለት በስፊው ትርጉሙ ድብልቅ መጢቃ ክልስ ቅይጥ ማለት ነው። ሌላም ንግጝራዊ ዘይቤ አለው ግን አሁን ለቀለሞች መጠቀሚይ አድርገን እንውሰደው። አረጓዴ እና ፤የአርንጓዼ አስተኔ በጥቂቱ እነሆ.........ቀንበጥ -አረጓዼ የቢጫ ዘር በዉስጡ ያለው፡ ቡላ አርንጓዴ - የገረጣ አረጓዴ ፤ወይራ ፍሬ አርንጓዴ ፡ አልጌ አረንጓዴ ወይበራአርንጓዴ ወዘተ አስተኔው ድንበር የለዉም፡፡ የቢጫ- አስተኔ.......እርዴ ....ሎሚት...አደዮ.. አደይ አበባ የመሰለ....አብሺት.... አብሽ የመሰለ፡ ሰፈፌ፡ ሰፈፍ የመስለ:.....አፋር. ቢጫ ድኝቴ....ድኝ የሚመስል። የሰማያዊ አስተኔ......ክብረ ስማይ ስማያዊ ። ጉሎ ስማያዊ ፡፡ዉሃ ሰማያዊ፤ ኢንዲጎ፡ አኩዋ ማሪን ቱርኪዝ ቀይ አስተኔ .... ቀጋ ቀይ፡ አዋዝ ቀይ፡ ፍምቀይ፡ የጽጌረዳ ደም፡ ጃኖ ቀይ፡ በቾ ቀይ ፡ጥቁር ቀይ የዎይን ጠጅ አስተኔ፡ አጋሜት፡ ሸንኮሪት የቡና አይነት አስተኔ፡ መረሬ ቡና አይነት፡ ሸክሊት ቡና አይነት፡ ኡብራ ቡና አይነት፡ ዳማ ቡና አይነት፡ የሃመር አስተኔ ፡ ዎንዜ ጥሪ ሃመር፡ እንዲህ እያለ ሁልቆ -ምሳፍርት በሌለው ዝርዝር ይቀጥላል ይህ የቀለም ስያሜታ፡ ለሰአሊዎች ልዲዛይነርች ለአታሚዎች እንዲሁም ለሌሎች በጣም አስፈላጊ ነው፡፡ ማሳስብያ እትዮጵያ ዉስጥ ያሉ የባህል ቤተሰቦች ፣ስለ ቀለም የራሳቸው አምልኮ እና ፍች ነበራቸው፡ ለምሳሌ ጥንት የሸማ ጥለት እንድሁ አይለበስም ነበር፣ ጥለቱ ትርጉም እና ፍች ነበረው። ሌላው የሸዋ ኦርሞዎች ትልቅ ዛፍ ግንድ ላይ ቀይ ጨርቅ በስፊው ጠምጥመው ያስሩ ነበር። አማሮች ከቤተስቦቻቸው አንድ ሰው ስያርፍ ለሶስት ቀናት ነጭ ፈትል እንደ ማተብ ይስሩ ነበር።ይህ የጠቀስኩት ምሳሌ፣ ብቁንጽል ነው አርስቱ እጅግ ስፊ ነው ፣ ብዙ የመስክ ስራ እና ምርምር ያስፈልገዋል። 3-ኒውትራል ቀለም 4--ግራጫ አስተኔዎች 5- የቶን አስተኔው ደርጃ፣ እርከንወይም ጋማ 7-ቀለም ማጻዳት ማንጣት 8-ቀለም ማጥቆር ማጥላት 9-ህሮማቲካዊ ቀለም 10- ፕሪሜር ቀለም የቀለም ዐእማድ !!-ስብትራክቲቭ ቀለም መበጥበጥ 12-የሰአሊ መሰርታዊ ቀለም 13-የቀለም አውደ ሰንጠርዥ 14-ቀለም-አዘል ግራጫዎች-ወይም የ ሶስትዮሽ ቀለሞች 15-ኮፕሊሜንታር ቀለሞች 16-ቀዝቃዛ እና ሙቅ ቀለሞች 17- የቀለም ውሁደት ቀለ አርሞኒ 18-የቀለም ኮንትራርስት 19- ሲሙልታናዊ ኮንትራስት 20-ኮንፕሌሜንታር ቀለሞችን ማጻዳት ማንጣት 21-ኮንፕሊሜንታር ቀለሞቺን ማጥቆር 22- ኮንፕሊሜንታር ቀለሞቺን በኒውትራል ደጀን ባግራዉንድ ከላይ የተጠቀሱት የቀለም ባህሪዎች በዝርዝ እያንዳኑ ግንዛቤ ምን ማለት እንደሆነ ይተነተናል። አን ት አልም.አይ አንት አልምት አንድምንም አቅ አይብልስ ምርት 7-ቀለም ማጻዳት ማንጣት 8-ቀለም ማጥቆር ማጥላት 9-ህሮማቲካዊ ቀለም 10- ፕሪሜር ቀለም የቀለም ዐእማድ !!-ስብትራክቲቭ ቀለም መበጥበጥ 12-የሰአሊ መሰርታዊ ቀለም 13-የቀለም አውደ ሰንጠርዥ 14-ቀለም-አዘል ግራጫዎች-ወይም የ ሶስትዮሽ ቀለሞች 15-ኮፕሊሜንታር ቀለሞች 16-ቀዝቃዛ እና ሙቅ ቀለሞች 17- የቀለም ውሁደት ቀለ አርሞኒ 18-የቀለም ኮንትራርስት 19- ሲሙልታናዊ ኮንትራስት 20-ኮንፕሌሜንታር ቀለሞችን ማጻዳት ማንጣት 21-ኮንፕሊሜንታር ቀለሞቺን ማጥቆር 22- ኮንፕሊሜንታር ቀለሞቺን በኒውትራል ደጀን ባግራዉንድ ከላይ የተጠቀሱት የቀለም ባህሪዎች በዝርዝ እያንዳኑ ግንዛቤ ምን ማለት እንደሆነ ይተነተናል። የቀለም ረድፍ
2049
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A5%E1%88%AB%E1%8B%9A%E1%88%8D
ብራዚል
ብራዚል በደቡብ አሜሪካ በመሬት ስፋትም ሆነ በሕዝብ ብዛት አንደኛዋ ትልቅ አገር ነች። በአለም አንደኛ ቡድን በእግር ኳስ አላት። ይፋዊ ቋንቋ ፖርቱጊዝ ሲሆን መነጋገሪያው ግን በፖርቱጋል ከሚነገረው መደበኛ ፖርቱጊዝ እንደ ቀበሌኛ ትንሽ ይለያል። ከዚያ በቀር ብዙ የጥንታዊ ኗሪዎች ልሳናት የሚችሉ ጎሣዎች ይገኛሉ። አንዳንድ ማህበረሠብ ደግሞ ጀርመንኛን ወይንም ጣልኛን ይናገራል። ሃይማኖት በብራዚል ሃይማኖት ፣ መቶኛ ካቶሊካዊነት 64.6% ፕሮቴስታንት 22.2% አግኖስቲስቲዝም + ኤቲዝም + ሃይማኖት የለውም 8% ሌሎች እምነቶች 3.2% መናፍስታዊ እምነት 2% ሕገ-መንግሥቱ የአምልኮ ነፃነትን እና የቤተክርስቲያን-መገንጠልን የመለያየት ነፃነት ያወጣል ፣ ብራዚል በይፋዊ ዓለማዊ መንግስት ያደርገዋል ፣ ምንም እንኳን የካቶሊክ ቤተክርስቲያን የበለጠ ልዩ መብት ብትኖራትም ማንኛውንም አይነት የሃይማኖት መቻቻል ይከለክላል.398 ከላይ የተጠቀሰው የካቶሊክ እምነት በአገሪቱ ውስጥ ትልቁ እምነት መሆኑን ነው ፣ ስለሆነም ብራዚል በዓለም ውስጥ ትልቁ የካቶሊክ ብዛት አላት ፡፡ እ.ኤ.አ. በ 2010 በተደረገው ቆጠራ መሠረት በብራዚል ውስጥ በጣም ተከታዮች ያሉባቸው ሃይማኖቶች የካቶሊክ እምነት ናቸው ፣ ይህም የህዝብ ብዛት 64.6% (123 ሚሊዮን) ይወክላል ፣ የፕሮቴስታንት እምነትም በተለያዩ ገጽታዎች (በታሪካዊ እና በ ንጠቆስጤ) በ 22.2 % (42.3 ሚሊዮን) እና መናፍስታዊነት ፣ 2% (3.8 ሚሊዮን) ተከትለዋል ፡፡ 8% (15.3 ሚሊዮን) ማንኛውንም ሃይማኖት አይከተሉም (ኤቲስት ፣ ፕሮሞሽን ፣ ፕሮቲኖች ፣ ወዘተ) ፡፡ የፌዴራል መንግሥት ፣ የክልሎች ወይም የፌዴራል አውራጃ እንዲሁም መዘጋጃ ቤቶች የየራሳቸውን የትምህርት ሥርዓቶች ማስተዳደርና ማደራጀት እንዳለባቸው የፌዴራል ሕገ መንግሥትና የመመሪያ መመሪያዎች እና ብሔራዊ ትምህርት (ኤል.ኤስ.ቢ.) ይወስናል ፡፡ እያንዳንዳቸው እነዚህ የሕዝብ ትምህርት ሥርዓቶች ገንዘብ የሚያመነጭ የራሱ የሆነ የጥገና ሥራ ኃላፊነት አለባቸው ፡፡ አዲሱ ህገ-መንግስት 25% የስቴቱን በጀት እና 18% የፌዴራል ግብር እና የማዘጋጃ ቤት ክፍያዎችን ይይዛል። በዩኤንዲ መረጃ መሠረት እ.ኤ.አ. በ 2007 የመማሪያ ብዛቱ 90% ነበር ፣ ይህ ማለት 14.1 ሚሊዮን ብራዚላዊያን ማንበብና መጻፍ አልቻሉም ፡፡ ተግባራዊ ማንበብና መጻፍ ወደ 21.6% አድጓል ፡፡ ከ 6 እስከ 14 ዓመት ባለው ቡድን ውስጥ 97% ፣ እና ከ 15 እስከ 17 ዓመት ባለው ሰዎች ውስጥ 82.1% ነበር ፡፡ ዕድሜያቸው ከ 10 ዓመት በላይ ለሆኑት አማካይ የጥናት ጊዜ 6.9 ዓመታት ነበር ፡፡ ከፍተኛ ትምህርት የሚጀምረው ከሁለተኛ ደረጃ በሚመረቅበት ጊዜ ሲሆን ፣ በልዩ ልዩ አካዴሚያዊ ወይም ሙያዊ የሥራ መስክ ልዩ ችሎታዎችን ሊሰጡ የሚችሉ አማራጮችን ሊሰጥ ይችላል ፡፡ በትምህርት ቤቱ ላይ በመመርኮዝ ተማሪዎች በድህረ-ምረቃ ኮርሶች ወይም ላ ትምህርታቸውን (ዳራ) ማሻሻል ይችላሉ / ከፍተኛ የከፍተኛ ትምህርት ተቋም ለመከታተል በሕግ መመሪያዎች እና የትምህርት ማዕከላት ሁሉም ደረጃዎች ማጠናቀቅ ግዴታ ነው ፡፡ ተማሪው አካላዊ ፣ አእምሯዊ ፣ የእይታ ወይም የኦዲት ክፍል ቢሆን ምንም ዓይነት የአካል ጉዳት የማያደርስበት እስከሆነ ድረስ ፣ ቅድመ-ትምህርት ቤት ፣ መሠረታዊና የሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ያስተምራል ፡፡ የብራዚል የህዝብ ጤና ስርዓት-ሲቲማ ኒያኒ ዴ ሳኡዴ-በሁሉም የመንግስት ደረጃዎች የሚተዳደር ሲሆን የግል የጤና ሥርዓቶች ደግሞ ተጓዳኝ ሚና ይጫወታሉ የህዝብ ጤና አገልግሎቶች ለሁሉም ብራዚላዊያን እንደሚሰጡ ሁለንተናዊ ናቸው ፡፡ ነዋሪዎችን በነፃ ሆኖም የጤና ማዕከላትና ሆስፒታሎች ግንባታና ጥገና በግብር የተደገፈ በመሆኑ አገሪቱ በየዓመቱ ከ 9 በመቶው ን በጤና ወጭዎች ታወጣለች ፡፡ በ 1000 ነዋሪ ሐኪሞች እና 2.4 የሆስፒታል አልጋዎች ፡፡ እ.ኤ.አ. በ 1988 ሁለንተናዊ የጤና ስርዓት ከተቋቋመበት ጊዜ አንስቶ እስካሁን ድረስ የተሻሻሉ መሻሻል ቢኖርም በብራዚል በሕዝባዊ ጤና ላይ አሁንም ብዙ ችግሮች አሉ ፡፡ መፍትሄ ለማግኘት ከ 2006 ዋና ዋና ጉዳዮች መካከል የሕፃናቱ ከፍተኛ መጠን እና የእናቶች ሞት (በ 1000 የወሊድ ሞት 73,7 ሰዎች) ናቸው ፡፡ ተላላፊ ባልሆኑ ተላላፊ በሽታዎች ምክንያት እንደ የልብና የደም ቧንቧ በሽታዎች (151,00 በአንድ 100,000 ነዋሪ ሞት) እና ካንሰር (ከ 100,000 ነዋሪዎች 72.7 ሰዎች ሞት) በብራዚል ህዝብ ጤና ላይም ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳድራሉ ፡፡ በመጨረሻም ፣ እንደ አንዳንድ የመኪና አደጋዎች ፣ አመፅ እና ራስን ማጥፋትን ያሉ አንዳንድ ውጫዊ ግን መከላከል ምክንያቶች በአገሪቱ ውስጥ ከሞቱት የ 14.9% ሰዎች ሞት ምክንያት ሆነዋል ፡፡ የብራዚል ሥነ ጥበብ ከ 19 ኛው ክፍለዘመን መጀመሪያ በፊት በብራዚል ውስጥ ዋነኛው ዘይቤ በብራዚልነት ፣ በዘመናዊነት ፣ አገላለፅነት ፣ ኪዩቢዝም ፣ እስከ ግብረ-ሰዋዊነት ድረስ በተለያዩ ዘይቤዎች ተዳሷል ፡፡ ሆኖም የብራዚል የመጀመሪያዎቹ የጥበብ ምሳሌዎች ከ 15,000 ዓመታት ወዲህ ባለው በሴራ ዴ ካቪቫራ ብሔራዊ ፓርክ ውስጥ ዋሻ ሥዕሎች ናቸው ፡፡ እንደ ቅድመ-ሀፓናዊ ጊዜዎች ካሉ ትናንሽ የሴራሚክ እና የድንጋይ ቅርፃ ቅርጾች ብቻ የተወሰዱት ፡፡ ዋና የኪነ ጥበባዊ መግለጫዎች በኋላ ፣ በዚህ ደረጃ በተደረጉት ሥዕሎች ፣ ቅርፃ ቅርጾች እና ሕንፃዎች መሠረት እንደተመለከተው በብራዚል ሥነጥበብ ውስጥ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳደረ የሥነጥበብ እንቅስቃሴ ባሮክ ነበር ፡፡ ብሄራዊ ነፃነት ከመጀመሩ ጥቂት ቀደም ብሎ ፣ የኪነ-ጥበባዊ ኢምፔሪያል አካዳሚ ተመሠረተ ፣ ከአስርተ ዓመታት በኋላ በሀገሪቱ ውስጥ የ 19 ኛው ክፍለዘመን ዋና የኪነ-ጥበብ እንቅስቃሴ ብቅ እያለ የብራዚል ሮማንቲዝም ፡፡ በዚህ ወቅት ፣ የአካዳሚክ ጥበብ ወደ “ወርቃማ ዘመን” ደርሷል ፣ እንደ ቪክቶር ሜይለሌስ እና ፔድሮ አሜሪክ ፣ ተወካዮች ከአውሮፓ አቻው የሚለዩት እንቅስቃሴዎችን በመፍጠር እንቅስቃሴን ከፈጠሩ ፡፡ እ.ኤ.አ. በ 1922 “ዘመናዊው የጥበብ ሳምንት” ተካሄደ ፡፡ ሳኦ ፓውሎ ውስጥ የብራዚላዊው ዘመናዊነት መጀመሪያ ምልክት የሆነ ክስተት ፡፡ እንደ አኒታ ማልፋቲቲ ፣ ታርላሻ አምባ አማኤል ፣ ኤሚሊኖ ዲ ካልቫካናቲ ፣ ቪሲቴ ዶ ሬጎ ሞንቴሮ ፣ ቪክቶር ብሬ ፣ ሲንዲዶ ፖርትዋንሪ እና ኦስካር ኒየሜር ያሉ አርቲስቶች ፣ በተመሳሳይ ጊዜ በብራዚል ውስጥ የኪነጥበብ ጥበባት እድገትና እድገትን እንደረዱት ፡፡ . ብራዚል ካቴድራል ፣ በብራዚል የሥነ ሕንፃ ኦስካር ኒዬየር የተነደፈው ፣ እ.ኤ.አ. በ 1987 የዓለም ቅርስ ጣቢያ መሆኑ ተገለጸ ፡፡ በአገሪቱ ታሪክ ውስጥ ከታዩት እጅግ ግዙፍ ወንበዴዎች አንዱ የሆነው ዕረፍቱ ፡፡ የብራዚል ሲኒማ ሥነ ጥበብ በ 19 ኛው መቶ ዘመን መገባደጃ ላይ እንደ ገና የተወለደ ነው። ከቅርብ ዓመታት ወዲህ ለምርትዎቻቸው አዲስ ዓለም አቀፍ ዕውቅና እየሰፋ ነበር ፡፡ በርካታ የብራዚል ፊልሞች የአለምአቀፍ ሃያሲያን ዕውቅና ያገኙ እና በምድባቸው ውስጥ በጣም አስፈላጊ የሆኑ ሽልማቶችን አግኝተዋል ፡፡ ለምሳሌ ፣ ኒኒስ (በዮሴ ፓዳልታ) በሮ ቲማቲሞች መሠረት በአሜሪካ ውስጥ ምርጥ ግምገማዎች ያለው የውጭ ፊልም ነው ፣ የ ተስፋ ሰጪዎች (በ ) በካኒስ ፊልም ፌስቲቫል የፓልሜ ዲ ኦርን አሸነፈ። ኒዲድ ደ ዲዮስ (በፈርሬስ ሜየርሌል) ታይምስ መጽሔት ከተመረጡት 100 ምርጥ ፊልሞች መካከል አንዱ ሆኖ ተመረጠ። በተቃራኒው ፣ ምንም እንኳን ቲያትር ከቅኝ ግዛት ዘመን ጀምሮ በጄይስቶቹ ወደ አገሪቱ ያስተዋወቀ ቢሆንም ፣ ይህ ጥበብ እስከ 19 ኛው ክፍለዘመን ድረስ በብራዚል ህዝብ ዘንድ ፍላጎት አልፈጠረም ፡፡ ሆኖም በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን አምባገነናዊ አገዛዞች ውስጥ ቲያትሩ በመንግሥት ሳንሱር ቁጥጥር ስር የነበረ ሲሆን በአገሪቱ ውስጥ ሊታዩ የሚችሉትን የሥራ ዓይነቶች እና ዓይነቶች ይገድባል ፡፡ በመጨረሻው የወታደራዊ ስርዓት ውድቀት ወቅት በርካታ ብራዚላዊያን ተዋናዮች እንደ ጌራል ቶማስ ፣ ኡልሲስ ክሩዝ ወዘተ የመሳሰሉትን በሚሰማሩበት መስክ በዓለም ዙሪያ ጎልቶ ወጥተዋል ፡፡ የብራዚል ሙዚቃ በአፍሪካ ፣ በአውሮፓ እና በአሜሪኒያን ቅር ች ተፅእኖ ያላቸውን የተለያዩ የክልል ዘይቤዎችን ይ ል ፡፡ ከጊዜ በኋላ ሳባ ፣ ብራዚላዊ ዝነኛ ሙዚቃ ፣ ቾሮ ፣ ሴርታንጆ ፣ ቢርጋ ፣ ፎሮ ፣ ፍሮ ፣ ማራካታ ፣ ቦሳ ኖቫ ፣ የብራዚል ዓለት እና አዜኤልን ጨምሮ በብዙ የተለያዩ ዓይነቶች ውስጥ ብሔራዊ ሙዚቃ ተፈልሷል ፡፡ አንቶኒዮ ካርሎስ ኢዮብም ፣ ሄሪ ፣ እና በውጭ አገር በጣም የታወቁ ሙዚቀኞች በመሆናቸው የዓለም አቀፋዊ ዕውቅና አግኝተዋል ፡፡ የብራዚል ሥነ ጽሑፍ የተጀመረው በ 16 ኛው ክፍለዘመን ብራዚል ከተገኘ በኋላ በዬይቶች ከተበረታቱት የስነፅሁፍ እንቅስቃሴ የተነሱ ናቸው፡፡በመጀመሪያው ጊዜ ከፖርቹጋላዊ ሥነ ጽሑፍ ጋር የተቆራኘ ቢሆንም የነፃነት ጊዜ እና እስከ ምዕተ ዓመቱ ድረስ ነበር ፡፡ እንደ ሮማንቲሲዝም እና እውነታዊነት ባሉ እንቅስቃሴዎች ተጽዕኖ ነበር ፡፡ የብራዚል ሥነ ጽሑፍ እ.ኤ.አ. በ 1922 ከሌሎች ሀገራት ስራዎች ጋር የተጣራ ዕረፍትን ያሳለፈውን የዘመናዊ ስነ-ጥበባት ሳምንት (እ.አ.አ.) የራሱ የሆነ ትምህርት ቤቶቻቸውን ወደ ዘመናዊው እና የመጀመሪያዎቹ ትውልዶቻቸው እንዲመሰረት መጣ ፡፡ በእውነት ነፃ አውጪ ፀሐፊዎች። እንደ ማኑዌል ባንደራ ፣ ካርሎስ ዶርሞንድ ደ አንድሬስ ፣ ጆዋ ጉዋማዌስ ሮሳ ፣ ክላሲስ ሊሴሰር እና ሴሲሊያ ሜይሌስ ያሉ በርካታ ታዋቂ ብራዚላዊ ጸሐፊዎች ከዚህ ጊዜ ጀምሮ የተገኙ ናቸው። ሳይንስ እና ቴክኖሎጂ የብራዚል ሳይንሳዊ ምርት የተጀመረው በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያዎቹ አስርት ዓመታት ውስጥ ሲሆን ፣ በፖርቱጋል ልዑል ገዥ ጁዋን ስድስተኛ የሚመራው የንጉሣዊው ቤተሰብ እና የፖርቹጋላዊው መኳንንት በሪዮ ዲ ጃኔሮ የፖርቹጋልን ናፖሊዮን ቦና ጦር ወረራ በመሸሽ በደረሰ ጊዜ ነበር ፡፡ እስከዚያ ጊዜ ድረስ ብራዚል ዩኒቨርሲቲዎች ወይም ሳይንሳዊ ድርጅቶች በሌሉበት የፖርቹጋላዊ ቅኝ ግዛት ነበረች ፣ ከስፔን ግዛት የአሜሪካ ቅኝ ግዛቶች በተቃራኒ ምንም እንኳን ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው ማንበብና መጻፍ ያልቻሉ ሰዎች ቢኖሩም ከ 16 ኛው ክፍለዘመን ጀምሮ ቁጥራቸው በርካታ የሆኑ የዩኒቨርሲቲዎች ቁጥር ነበረው ፡፡ የሳይንስ እና ቴክኖሎጂ ልማት ብሔራዊ ምክር ቤት (ሲ.ሲ.ፒ.) የሳይንሳዊ እና የቴክኖሎጂ እንቅስቃሴዎችን እድገትና እድገትን የመመራት ፣ የማስተዳደር እና የማስፋፋት የመንግስት ኤጀንሲ ነው ።30 ነገር ግን በብራዚል የቴክኖሎጂ ምርምር በአብዛኛው የሚከናወነው በ የሕዝብ ዩኒቨርሲቲዎች እና የምርምር ተቋማት ፡፡ ከታወቁት የብራዚል ቴክኖሎጅያዊ ልማት ማዕከላት መካከል ኦስዋርዶ ክሩዝ ፣ ፣ የአየር ማቀፊያ ቴክኖሎጂ አጠቃላይ ትዕዛዝ ፣ እቴሬዛ ብራናርራራ ደ ፓስሲሳ አግሮፔኩሲያ እና ተቋማት ናቸው ፡፡ ብራዚል በላቲን አሜሪካ ውስጥ ለማስነሻ ተሽከርካሪዎች እና ሳተላይቶች ለማምረት ትልቅ ሀብትን ስለሚመደብ በላቲን አሜሪካ ውስጥ በጣም ከተሻሻሉ የቦታ ፕሮግራሞች አንዱ ነው ፡፡ እ.ኤ.አ. ጥቅምት 14 ቀን 1997 የብራዚል የጠፈር ኤጄንሲ ክፍሎቹን ለማቅረብ ከናሳ ጋር ስምምነት ተፈራረመ ፡፡ ይህ ስምምነት በሶዩዝ ተሽከርካሪ ላይ ለነበረው ማርኮ ፖንቴስ በማርች ፣ 2006 ፕላኔቷን ለመዞር የመጀመሪያዋ የብራዚል ተመራማሪ እንድትሆን የሚያስችል አጋጣሚ ፈጠረ ፡፡ ብሔራዊ ካንቺቶሮን ብርሃን ላብራቶሪ ፣ በካምፓስሳ ሳኦ ፓውሎ እስከአሁንም ድረስ በላቲን አሜሪካ ውስጥ ብቸኛው የመቧጠጫ ፍጥነት ያለው ብቸኛው ሰው ነው ፡፡ በሪዮ ዴ ጄኔሮ ግዛት ሬ ዴኑ የኑክሌር ነዳጅ ፋብሪካ የበለፀገው ዩራኒየም የሀገሪቱን የኃይል ፍላጎት ያሟላል ፡፡ ለአገሪቱ የመጀመሪያ የኑክሌር ባህር ሰርጓጅ ግንባታ እቅዶች አሉ፡፡ብራዚል እንዲሁ ከሦስት የላቲን አሜሪካ አገራት አን ናት ፡፡ . ብራዚል እንዲሁ እንደ አባቶች ፣ ሮቤርቶ ላሊ ዴ ሞራ እና ፍራንሲስ ጆአኦ ዴ አዜዶ ፣ አልቤርቶ ሳንቶስ ዱምቦንግ ፣ ኮሎራ ሰል ፣ ማርዮ ስንበርግ ፣ ዮሴ ሊዬስ ሎፔስ ፣ ሊዮፖልድ ፣ ፓውሎ ሪቢቦይም ፣ ካሳ ላቲስ ፣ አንድሪያ ፓል ፣ ኔሊዮ ጆሴ ኒኮላይ ፣ ኔልሰን ቤርዲን ፣ ቫል ብሬል ፣ ካርሎስ ቻግስ ፣ ኦስዋዋሮ ክሩዝ ፣ ሄሪኬክ ዴ ሮቻ ሊማ ፣ ሞሪኮዮ ሮቻ ኢ ሲልቫ እና ዩሪሲሊሌስ ዘሪቢኒ ናቸው። የጨጓራ በሽታ የብራዚል ምግብ የአገሬው ተወላጅ እና የስደተኛ ሕዝብ ድብልቅን የሚያንፀባርቅ ከክልል ወደ ክልል በጣም ይለያያል ፡፡ ይህ የክልላዊ ልዩነቶችን ጠብቆ ለማቆየት ብሔራዊ ን ገል ል ፣ ከእነዚህ መካከል በጣም ጥሩ ከሆኑት መካከል ፣ ብሄራዊ ምግብ ነው ፣ ፣ ፣ እና ። ብራዚል እንደ ብጊጋሬሮ እና ቤይጂንሆ ያሉ ብዙ የተለያዩ ጣፋጮች አሏት ፡፡ ብሄራዊ መጠጦች ቡናማ እና ካካዋ ናቸው ፣ በመጀመሪያ ከብራዚል የመጣ ሩቅ መጠጥ ፡፡ ይህ መጠጥ ከስኳር ዘንግ ይርቃል እናም የብሔራዊ ኮክቴል ፣ የካያፊሪንሃ ዋና ንጥረ ነገር ነው። የተለያዩ ምግቦች ቢኖሩም አንድ የተለመደው የብራዚል ምግብ ከበቆሎ ጋር ከበሰለ ባቄላ ጋር ፣ የበሬ ወይም የአሳማ ሥጋ እንዲሁም ሰላጣ ፣ ወይንም የተቀቀለ ወይንም የተጠበሰ እንቁላል ፣ የፈረንሣይ ፍሬዎች ወይም ከፋራ የተሰራ ዱቄት ፡፡ ካሳቫ እና ጨው ያለበት ሲሆን በመሠረቱ እሱ ኦርጋንኖ ፣ የተጠበሰ ሽንኩርት እና የተጠበሰ በርሜል ሊኖረው ይችላል፡፡በአብዛኛው ክልል ውስጥ ለሚኖረው ሞቃታማ የአየር ጠባይ ምስጋና ይግባቸው እንደ ‹ማንጎ› ያሉ በርካታ ፍራፍሬዎች ይበቅላሉ ፡፡ ፣ ፓፓያ ፣ አራኪ ፣ ኩባያ ፣ ብርቱካናማ ፣ ኮኮዋ ፣ ፣ ጉዋቫ ፣ የፍሬ ፍራፍሬ እና አናናስ። ከእነዚህ ፍራፍሬዎች ሁሉ ጭማቂዎች እና ቅመማ ቅመሞች ለቾኮሌት ፣ ለሻማ ፣ ለ አይስክሬም እና ለሌሎች ጣውላዎች ለማምረት አገልግሎት ላይ የሚውሉ ናቸው፡፡በኢንዱስትሪ በበለፀጉ አገራት ሁሉ ፈጣን ምግብ የሚሰጡ ብዙ ኩባንያዎች መገኘታቸው እየጨመረ ነው ፡፡ በተለይም በከተሞች ውስጥ የብራዚል ህዝብ አመጋገብ እና የአመጋገብ ስርዓት ለውጦችን ያስከትላል ፡፡ ፓውሎ ሪቢቦይም ፣ ካሳ ላቲስ ፣ አንድሪያ ፓል ፣ ኔሊዮ ጆሴ ኒኮላይ ፣ ኔልሰን ቤርዲን ፣ ቫል ብሬል ፣ ካርሎስ ቻግስ ፣ ኦስዋዋሮ ክሩዝ ፣ ሄሪኬክ ዴ ሮቻ ሊማ ፣ ሞሪኮዮ ሮቻ ኢ ሲልቫ እና ዩሪሲሊሌስ ዘሪቢኒ ናቸው። ኗሪዎቹ ለእግር ኳስ ያላቸው ፍቅር አይበለጠም። ብዙ ሚሊዮን አድናቂዎች አሉት። የማወቅ ጉጉቶች ሊግ ኦፍ አፈ ታሪክ ተጫዋቾች ከህዝብ ቦታዎች በህጋዊ መንገድ ታግደዋል።
47496
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B0%E1%88%8A%E1%8A%93%20%E1%8C%8E%E1%88%98%E1%8B%9D
ሰሊና ጎመዝ
ሰልና ሜሪ ጎመዝ (ተወለደች ሀምሌ ፲፬፣ ፲፱፻፹፬) አሜሪካዊት ዘፋኝና ተዋናይት ናት። ሰልና፣ የትወና ህይወቷ ገና በልጅነቷ ሲጀምር ተሳትፋ ባርኒ ኤንድ ፍረንድስ የተለቭዥን ተከታታይ ላይ እና በዛው የእድሜ ክልል ውስጥ አለክስ ሩሶ የተባለ ገጸ ባህሪን በድዝኒ ቻነል የተለቭዥን ተከታታይ ውዘርድ ኦቭ ዌቭርሊ ፕሌስ ላይ ተጫውታ ወደ ዝናው መጣች እንደ ተዋናይት፤ እንደ አቀንቃኝት ከፖፕ ሮክ ቡድኗ ሰልና ጎመዝ & ዘ ሲንጋ እውቅና ብታገኝም የአሁን እሷነቷ በይበልጥ መገንባት የጀመረው በግል ባደረገችው ጉዞ ነው የመጀመሪያ አልበሟ እስታርዝ ዳንስ በ፳፻፭ ተለቀቀ የመጀመሪያ ምርጥ አስር ሙዚቃዋን የያዘው። እስከ ፳፻፱ ድረስ ሰልና ሽጣለች ከ፯ ሚልየን በላይ አልበሞች እና ከ፳፪ ሚልየን በላይ ነጠላዎች በአለምአቀፍ ይህ መረጃ ቢልቦርድን መሰረት አድርጎ። የተለያዩ ሽልማቶችን ስትወስድ ቢልቦርድ ሰይሟት ነበር "የአመቱ እንስት" በ፳፻፱። ማህበራዊ ድረገጾች ላይ አያሌ ክተላዎች ሲኖሯት በአንድ ወቅት ይበልጡን ተከታዮች በማፍራት ቀዳሚ ነበረች እንደ ግለሰብ፣ እንስትግራም ላይ። የሰልና ሌሎች የስራ ሙከራዎች ይካተታሉ፦ የመቀባቢያ፣ የአልባሳት፣ የሽቶ፣ እና የእጅ ቦርሳ ስራ ሙከራዎች። ሰልና ከብዙ ረጂ ተቋማትጋ አብራ የሰራች ሲሆን አገልግላለችም እንደ የዩንሰፍ አምባሳደር ከእድሜዋ ፲፯ ጀምሮ። የቀድሞ ህይወት ሰልና ተወለደች በ፲፱፻፹፬ ከአባቷ ርካርዶ ጆውል ጎመዝ እና ከመድረክ ተዋናይት እናቷ አማንዳ ዶውን ኮርንት። ስሟ የተሰየመው ከቲዠኖ አቀንቃኝቷ ሰልና ኩወንታኒላ በኋላ ነው። አባቷ የሜክሲኮ ዘር ሲኖረው እናቷ ደግሞ የተወሰነ የጣልያን። የህስፓንክ ማንነቷን አስመልክቶ ሰልና ብላለች እንደሆነች "የኩራት የሶስተኛ ትውልድ አሜሪካዊ፡ሜክሲኮአዊ" ፡ "ቤተሰቦቼ የኩንሲንረስ አከባበር አላቸው ፡ ወደ ኮምንየን ቤተ ክርስትያን እንሄዳለን፣ ካቶልክ የሆነ ምንም ነገር እናደርጋለን፣ ግን ባህላዊ ነገሮች ብዙም የሉንም መናፈሻ ሄዶ ባርብኪው ከማድረግ ውጪ እሁድ እሁድ ከቤተ ክርስትያን መልስ"። ሰልና የአባቷ ሀገር ቋንቋ የሜክሲኮ እስፓንሽን አቀላጥፋ መናገር ትችል ነበር እስከ እድሜ ሰባት ፡ በአምስት አመቷ ከእናቷጋ ብቻ ለመቅረት ሁኔታው አስገድዷት ነበር፦ የወላጆቿ መፋታት ፡ ሰልና ሁለት ታናናሽ ግማሽ እህቶች አሏት—አባትና እናቷ በፈጠረቱ ሌሎች የየብቻ ትዳሮች። ሰልና ተወለደች እናቷ የ፲፮ አመት ልጅ ሳለች ፡ ቤተሰቡ ገንዘብ ነክ ጉዳዮች ላይ ችግር ነበረበት በሰልና የልጅነት እድሜዎች ውስጥ ፡ ሰልና አንስታለች የአንድ ዶላር ሩብ መፈለግ እደነበረባቸው ለመኪና በንዚን ለማግኘት ብቻ ፡ "ፈርቼ ነበር ቤተሰቦቼ አንድ አልነበሩም፣ መቼም ብርሀን አይቼ አላውቅም ነበር በሸለቆው ጫፍ እናቴ ጠንክራ በምትሰራበት ለኔ የተሻለ ህይወት ለማቅረብ ፡ ምን ልሆን እንደምችል ሰግቼ ነበር እዛ (ቴክሳስ) ምቆይ የነበረ ቢሆን"። "እናቴ ጠንካ ነበረች በዙሪያዬ፣ እኔን በአስራ ስድስት አመቷ መውለዷ ትልቅ ሀላፊነት ነው፤ ሁሉን [ትታለች] ለኔ ብላ ሶስት መተዳደሪያ ስራዎችን ይዛለች፣ ደግፊኛለች፣ ህይወቷን መስዋዕት አድርጋልኛለች"። ሰልና በልጅነቷ ከአያቶቿ ጋ ቅርብ ግንኙነት የነበራት ሲሆን አሳልፋለች የተለያዩ የህዝብ በአላትን ከነሱጋ ከፍ ባለችበት ጊዜ ፤ ወላጆቿ ማስተማርን ሲጨርሱ ብዙ አነሱ አያቶቿ ነበር የሚንከባከቧት። ብላለች፦ "አሳድገውኛል" እስካገኘች ድረስ የስኬት ጅማሮን በትእይንት ፕሮግራሞች። የስራ ታሪክ ከትወና ሙያዋጋ እነዚ ፊልሞች (ተከታታዮች) ላይ ሰርታለች፦ አናዘር ስንደረላ እስቶሪ ፣ ፕርንሰስ ፕሮተክሽን ፕሮግራም ፣ ውዘረድ ኦቭ ዌቨርሊ ፕሌስ ፡ ዘ ሙቪ ፣ ርሞና ኤንድ ቢዙስ ፣ ሞንቴ ካርሎ ፣ እስፕሪንግ ብሬከርስ ፣ ጌት እዌይ ፣ ዘ ፋንድመንተልስ ኦቭ ኬሪይንግ ፣ ዘ ደድ ዶንት ዳይ ፣ ኧ ሬይኒ ዴይ ኢን ንው ዮርክ ፣ ኦንሊ መርደርዝ እን ዘ ቢውልዲንግ (፳፻፲፬-ሚቀጥል)፣ እና ሆተል ትራንስልቨንያ (፳፻፬-የቀጠለ)። በአስተዳዳሪነት አግዛለች የነት ፍለክስ ተከታታዮችን፦ 13 ሪዝንስ ዋይ እና ልቪንግ አንዶክመንትድ በአጋዥ፡ኩባንያዋ ስር። ለቃለች ፫ አልበሞች ከቡድኗ ሰልና ጎመዝ & ዘ ሲንጋ እና ሶስቱም አስር ውስጥ ገብተዋል ከቢልቦርድ ተመስክረዋልም የወርቅ በዘ ርኮርዲንግ ኢንደስትሪ አሶስዬሽን ኦቭ አሜሪካ፦ ኪስ & ተል ፣ ኧ ይር ውዝአውት ሬይን እና ወን ዘ ሰን ጎዝ ዳውን ። የግል ሶስት አልበሞቿ፦ እስታርዝ ዳንስ ፣ ርቫይቨል እና ሬር ሁሉም አንደኝነት ላይ የተቀመጡ። አስር ውስጥ የገቡላት ዘፈኖቿ፦ "ከም & ጌት እት"፣ "ዘ ሀርት ወንትስ ዋት እት ወንትስ"፣ "ጉድ ፎር ዩ"፣ "ሴም ኦልድ ሎቭ"፣ "ሀንድስ ቱ ማይሰልፍ"፣ "እት ኤንት ሚ"፣ እና የመጀመሪያ ቁጥር አንድ ዘፈኗ "ሉዝ ይው ቱ ሎቭ ሚ"። የሙዚቃ አይነት ሰልና የምትገለጸው እንደ ፖፕ አርቲስት ሲሆን ስራዎቿ ይከፋፈላሉ በአይነተ ሙዚቃዎች፦ ዳንስ፡ፖፕ እና ኢዲኤም፤ ሌሎች የሙዚቃ አይነቶችን መሞከሯ እንዳለ ሆኖ ፡ የመጀመሪያ አልበሟ ከቡድኗ ዘ ሲንጋ የለቀቀችው የኧለክትሮንክ ሮክ እና የፖፕ ሮክ ተጽእኖች ሲኖርበት አከታትላ ከዚ ቡድኗጋ የለቀቀቻቸው ዘፈኖች የዳንስ፡ፖፕ ድምጸ ምርጫ አለባቸው ፡ "ኧ ይር ዊዝአውት ሬይን" አልበም ታውቋል በስንት፡ፖፕ ባህሪያቶቹ፣ "ወን ዘ ሰን ጎዝ ዳውን" አልበም ደግሞ በይበልጥ ኧለክትሮፖፕ እና ድስኮፖፕ ዘውጎችን አካቷል። የግል የመጀመሪያ አልበሟ "እስታር ዳንስ" እጅጉን የኢዲኤም፡ፖፕ ተጽዕኖ የነበረበት ሲሆን የኧለክትሮንክ፣ ድስኮ፣ ተክኖ፣ እና የዳንስሆል ሙዚቃዊ ባህሪያቶች ነበሩበት። ዘፈኖቿ፦ "ዘ ሀርት ወንትስ ዋት እት ወንትስ" እና "ጉድ ፎር ዩ" በይበልጥ ጎልማ ፖፕን ነው ያስተዋወቁት በየክፍላቸው። ሰልና፣ ቀደም ባሉ ጊዜያት ብሩኖ ማርስን እንደ ተፅኖዋ ገልፃው ነበር፦ "የሙዚቃ አይነቱ በአጠቃላይ [ሁኔታው]፣ [በሙዚቃ] የሚቀርብበት መንገድ፣ እራሱን የሚይዝበት መንገድ" ብላለች። ክርስቲና አግወሌራ፣ ብርትኒ እስፒርስ፣ ቢዮንሴ፣ ሪሀናና ቴይለር እስዊፍትንም እንደ ተፀዕኖ ጠቅሳቸዋለች እነማ "እስታር ዳንስ" እና "ርቫይቨል" አልበሞቿ ላይ ተፅዕኖ ያሳደሩ የፖፕ ንጉሱ ማይክል ጃክሰን እህት ጃነት ጃክስን ተካታበት። የአሜሪካ ዘፋኞች የአሜሪካ የፊልም ተዋናዮች‎
4226
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8D%8D%E1%88%AB%E1%8A%95%E1%8A%AD%E1%88%8A%E1%8A%95%20%E1%88%AE%E1%8B%98%E1%89%A8%E1%88%8D%E1%89%B5
ፍራንክሊን ሮዘቨልት
ፍራንክሊን ዴላኖ ሩዝቬልት (/ ; ጥር 30, 1882 - ኤፕሪል 12, 1945), ብዙ ጊዜ ተጠቅሷል. በመጀመርያ ፊደላቸው አሜሪካዊ ፖለቲከኛ እና ጠበቃ ከ1933 እስከ እለተ ሞቱ በ1945 ድረስ የዩናይትድ ስቴትስ 32ኛው ፕሬዚደንት ሆነው ያገለገሉ ሲሆን የዴሞክራቲክ ፓርቲ አባል በመሆን ሪከርድ በሆነ አራት ፕሬዚዳንታዊ ምርጫዎች አሸንፈው የሀገሪቱ ማዕከላዊ ሰው ሆነዋል። በ 20 ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያ አጋማሽ ላይ የዓለም ክስተቶች። ሩዝቬልት በዩኤስ ታሪክ ውስጥ ለከፋ የኢኮኖሚ ቀውስ ምላሽ በመስጠት የኒው ድርድርን የሀገር ውስጥ አጀንዳ በመተግበር በአብዛኛዎቹ የታላቁ የኢኮኖሚ ድቀት ወቅት የፌደራል መንግስትን መርቷል። የፓርቲያቸው ዋና መሪ እንደመሆናቸው መጠን በ20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ሶስተኛው በዩናይትድ ስቴትስ ውስጥ ዘመናዊ ሊበራሊዝምን የሚገልጸውን አዲስ ስምምነት ጥምረት ገነቡ። ሦስተኛው እና አራተኛው የስልጣን ዘመን በ2ኛው የዓለም ጦርነት የተቆጣጠረው ሲሆን በስልጣን ላይ ከሞተ በኋላ ብዙም ሳይቆይ አብቅቷል። የተወለደው ከሮዝቬልት ቤተሰብ በሃይድ ፓርክ ፣ ኒው ዮርክ ፣ ከግሮተን ትምህርት ቤት እና ከሃርቫርድ ኮሌጅ የተመረቀ ሲሆን በኮሎምቢያ የሕግ ትምህርት ቤት ገብቷል ፣ በኒው ዮርክ ከተማ የሕግ ልምምድ ለማድረግ ባር ፈተናውን ካለፈ በኋላ ወጣ ። እ.ኤ.አ. በ 1905 አምስተኛውን የአጎቱን ልጅ ኤሌኖር ሩዝቬልትን አገባ። ስድስት ልጆችን የወለዱ ሲሆን ከእነዚህም ውስጥ አምስቱ እስከ ጉልምስና ደርሰዋል። እ.ኤ.አ. በ 1910 ለኒውዮርክ ግዛት ሴኔት ምርጫ አሸንፈዋል ፣ እና በአንደኛው የዓለም ጦርነት ወቅት በፕሬዝዳንት ውድሮው ዊልሰን ስር የባህር ኃይል ረዳት ፀሀፊ ሆኖ አገልግሏል ። ሩዝቬልት በዲሞክራቲክ ፓርቲ 1920 የብሔራዊ ትኬት የጄምስ ኤም ኮክስ ተወዳዳሪ ነበር ፣ ግን ኮክስ ተሸንፏል። በሪፐብሊካን ዋረን ጂ ሃርዲንግ. እ.ኤ.አ. በ 1921 ሩዝቬልት በፓራላይቲክ በሽታ ያዘ ፣ በወቅቱ ፖሊዮ ተብሎ የሚታመን ሲሆን እግሮቹም በቋሚነት ሽባ ሆነዋል። ሩዝቬልት ከህመሙ ለማገገም ሲሞክር በዋርም ስፕሪንግስ፣ ጆርጂያ የፖሊዮ ማገገሚያ ማዕከል አቋቋመ። በ1928 የኒውዮርክ ገዥ ሆኖ ከተመረጠ በኋላ ሩዝቬልት ሳይታደግ መራመድ ባይችልም ከ1929 እስከ 1933 በገዥነት አገልግሏል፣ በዩናይትድ ስቴትስ እየከበበ ያለውን የኢኮኖሚ ቀውስ ለመቋቋም ፕሮግራሞችን አቅርቧል። እ.ኤ.አ. በ 1932 ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ ሩዝቬልት በዩኤስ ታሪክ ውስጥ ከታዩት የመሬት መንሸራተት ድሎች በአንዱ የሪፐብሊካን ፓርቲ ስልጣንን ኸርበርት ሁቨርን አሸንፏል። የሩዝቬልት ፕሬዝደንት የጀመረው በታላቁ የኢኮኖሚ ድቀት መካከል ሲሆን በመጀመሪያዎቹ 100 ቀናት ውስጥ በ73ኛው የአሜሪካ ኮንግረስ ታይቶ የማይታወቅ የፌደራል ህግ አውጪ ምርታማነትን መርቷል። ሩዝቬልት እፎይታን፣ ማገገሚያ እና ማሻሻያ ለማድረግ የተነደፉ ፕሮግራሞችን እንዲፈጠር ጠይቋል። በመጀመሪያው አመት ውስጥ እነዚህን ፖሊሲዎች በተከታታይ በሚወጡ የአስፈፃሚ ትዕዛዞች እና አዲስ ስምምነት ተብሎ በሚጠራው የፌደራል ህግ መተግበር ጀመረ። ብዙ የአዲስ ስምምነት ፕሮግራሞች እንደ ብሔራዊ የማገገም አስተዳደር ላሉ ሥራ አጦች እፎይታ ሰጥተዋል። በርካታ የአዲስ ስምምነት ፕሮግራሞች እና የፌዴራል ህጎች እንደ የግብርና ማስተካከያ ህግ ለገበሬዎች እፎይታ ሰጥተዋል። ሩዝቬልት ከፋይናንስ፣ ግንኙነት እና ጉልበት ጋር የተያያዙ ዋና ዋና የቁጥጥር ማሻሻያዎችን አቋቋመ። ከኢኮኖሚው በተጨማሪ፣ ሩዝቬልት በክልከላ ምክንያት እየጨመረ የመጣውን ወንጀል ለመግታት ሞክሯል። ለመሻር በመድረክ ላይ ዘመቻ ካደረጉ በኋላ፣ ሩዝቬልት የ1933 የቢራ ፍቃድ ህግን ተግባራዊ በማድረግ 21ኛውን ማሻሻያ ተግባራዊ አደረገ። ከአልኮል ሽያጭ የሚሰበሰበው የታክስ ገቢ እንደ አዲስ ስምምነት አካል ለሕዝብ ሥራዎች ይሆናል። ሩዝቬልት በፕሬዚዳንትነት ዘመናቸው 30 "የፋየርሳይድ ቻት" የሬዲዮ አድራሻዎችን በመስጠት ለአሜሪካን ህዝብ በቀጥታ ለማነጋገር በተደጋጋሚ ሬዲዮን ይጠቀም ነበር እና በቴሌቪዥን የተላለፈ የመጀመሪያው የአሜሪካ ፕሬዝዳንት ሆነዋል። ከ1933 እስከ 1936 ባለው ጊዜ ውስጥ ኢኮኖሚው በፍጥነት ተሻሽሏል፣ እና ሩዝቬልት በ1936 እንደገና በምርጫ አሸንፏል። የኒው ድርድር ታዋቂነት ቢኖርም ብዙዎቹ የዩናይትድ ስቴትስ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ወግ አጥባቂ አቋም ይዘው የቆዩ ሲሆን አዲስ ስምምነትን በተደጋጋሚ ይገድሉ ነበር። በድጋሚ መመረጡን ተከትሎ፣ ሩዝቬልት በ1937 የፍትህ ሂደቶች ማሻሻያ ህግ (ወይም "የፍርድ ቤት ማሸግ እቅድ") በመጠየቅ ይህንን ለመቃወም ፈለገ፣ ይህም የጠቅላይ ፍርድ ቤቱን መጠን ያሰፋ ነበር። ሂሳቡ አዲስ በተቋቋመው የሁለትዮሽ ወግ አጥባቂ ጥምረት ታግዶ የነበረ ሲሆን ይህም ተጨማሪ የአዲስ ስምምነት ህግን ለመከላከል ፈልጎ ነበር። በውጤቱም, ኢኮኖሚው ማሽቆልቆል ጀመረ, ይህም የ 1937-1938 ውድቀትን አስከተለ. በሮዝቬልት ስር የተተገበሩ ሌሎች ዋና ዋና የ1930ዎቹ ህግጋቶች እና ኤጀንሲዎች የሴኩሪቲስ እና ልውውጥ ኮሚሽን፣ የብሄራዊ የሰራተኛ ግንኙነት ህግ፣ የፌደራል የተቀማጭ ገንዘብ መድን ድርጅት፣ የማህበራዊ ዋስትና እና የፍትሃዊ የስራ ደረጃዎች ህግን ያካትታሉ። ሩዝቬልት እ.ኤ.አ. በ 1940 በድጋሚ ለሦስተኛ የስልጣን ዘመናቸው ተመረጡ፣ ከሁለት የምርጫ ዘመን በላይ ያገለገሉ ብቸኛው የአሜሪካ ፕሬዝዳንት አድርገውታል። እ.ኤ.አ. በ 1939 ሌላ የዓለም ጦርነት በአድማስ ላይ ነበር ፣ ይህም ዩናይትድ ስቴትስ ገለልተኛነትን የሚያረጋግጡ ተከታታይ ህጎችን በማውጣት እና ጣልቃ ገብነትን ውድቅ በማድረግ ምላሽ እንድትሰጥ አነሳሳው። ይህም ሆኖ ፕሬዚዳንት ሩዝቬልት ለቻይና፣ ለእንግሊዝ እና በመጨረሻም ለሶቪየት ኅብረት ጠንካራ ዲፕሎማሲያዊ እና የገንዘብ ድጋፍ ሰጡ። እ.ኤ.አ. ታኅሣሥ 7 ቀን 1941 የጃፓን ጥቃት በፐርል ሃርበር ላይ የፈጸመውን ጥቃት ተከትሎ ሩዝቬልት በጃፓን ላይ የጦርነት አዋጅ ተናገረ። በታኅሣሥ 11 የጃፓን አጋሮች፣ ናዚ ጀርመን እና ፋሺስት ኢጣሊያ በዩናይትድ ስቴትስ ላይ ጦርነት አውጀዋል። በምላሹ ዩኤስ ከአሊያንስ ጋር በመተባበር ወደ አውሮፓ ጦርነት ቲያትር ገባ። በከፍተኛ ረዳታቸው ሃሪ ሆፕኪንስ በመታገዝ እና በጠንካራ ሀገራዊ ድጋፍ ከእንግሊዝ ጠቅላይ ሚኒስትር ዊንስተን ቸርችል፣ የሶቪየት ዋና ፀሀፊ ጆሴፍ ስታሊን እና ከቻይናው ጄኔራሊሲሞ ቺያንግ ካይ-ሼክ ጋር በቅርበት በመስራት የተባበሩት መንግስታትን በአክሲስ ሀይሎች ላይ በመምራት ላይ ናቸው። ሩዝቬልት የጦርነቱን ጥረት ለመደገፍ የአሜሪካን ኢኮኖሚ ማሰባሰብን በበላይነት በመቆጣጠር የአውሮፓን የመጀመሪያ ስትራቴጂ በመተግበር የብድር-ሊዝ ፕሮግራምን በማነሳሳት እና የጀርመንን ሽንፈት ከጃፓን የበለጠ ቅድሚያ ሰጥቷል። የእሱ አስተዳደር የፔንታጎንን ግንባታ በበላይነት ይቆጣጠር ነበር፣ በዓለም የመጀመሪያውን የአቶሚክ ቦምብ ልማት አነሳስቷል እና ከሌሎች የህብረት መሪዎች ጋር በመሆን ለተባበሩት መንግስታት ድርጅት እና ከጦርነቱ በኋላ ሌሎች ተቋማትን መሠረት ለመጣል። ዩናይትድ ስቴትስ በዓለም መድረክ ልዕለ ኃያል የሆነችው በጦርነቱ መሪነት ነው። ሩዝቬልት እ.ኤ.አ. በ 1944 በተካሄደው ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ ከጦርነቱ በኋላ ማገገሚያ መድረክ ላይ በድጋሚ ተወዳድሮ አሸንፏል። በኋለኞቹ የጦርነት ዓመታት አካላዊ ጤንነቱ ማሽቆልቆል ጀመረ እና ለአራተኛው የስልጣን ዘመን ከሶስት ወር ባነሰ ጊዜ ውስጥ ሩዝቬልት ኤፕሪል 12, 1945 ሞተ። ምክትል ፕሬዝዳንት ሃሪ ኤስ. ትሩማን በፕሬዚዳንትነት ስልጣን ያዙ እና በአክሲስ ሀይሎች እጅ መስጠትን በበላይነት ተቆጣጠሩ። እሱ ከሞተበት ጊዜ ጀምሮ፣ በርካታ የሩዝቬልት ድርጊቶች እንደ ጃፓን አሜሪካውያን በማጎሪያ ካምፖች ውስጥ ወደ ሌላ ቦታ መዛወር እና መመልመል በመሳሰሉት ከፍተኛ ትችቶች ደርሰዋል። ቢሆንም፣ እሱ በተከታታይ በምሁራን፣ በፖለቲካ ሳይንቲስቶች እና በታሪክ ተመራማሪዎች በአሜሪካ ታሪክ ውስጥ ከታላላቅ ፕሬዚዳንቶች አንዱ ሆኖ ተመድቧል። የአሜሪካ መሪዎች
9586
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B0%E1%88%A8%E1%89%B5%20%E1%88%88
ተረት ለ
ለሀምሳ ጋን አንድ አሎሎ ይበቃል ለሀብት መትጋት ሰውነትን ያከሳል ገንዘብን ማሰብ እንቅልፍ ይነሳል ለሀጥአን የወረደ ለጻድቃን ይተርፋል ለሁሉም ጊዜ አለው ለሂያጅ የለውም ወዳጅ ለህልም ምሳሌ የለውም ለሆዳም ሰው ማብላት ውቅያኖስን ለመደልደል መቃጣት ለሆዳም በሬ ገለባ ያዝለታል ለሆዳም በሬ ጭድ ያዝለታል ለሆዳም በሬ ቫት ተከፈለ ለሆዳም በቅሎ ጭድ ያዝለታል ለሆዴ ጠግቤ በልብሴ አንግቤ ለሆድ ቁርጠት ብላበት ለራስ ምታት ጩህበት ለላሙ መንጃ ለሸማው መቅደጃ ለላሙ መንጃ ለሸማው መከንጃ ለላም ቀንዷ አይከብዳትም ለላም ከጥጃዋና ከአላቢዋ ማን ይቀርባታል ለላም የሳር ለምለም ለላም ጥጃዋ ለአህያ ውርንጭላዋ ለሌለው ምን ትለው ለሌባ ቅሌት ልብሱ ነው ለልደት ያልሆነ ቀሚስ ይበጣጠስ ለልጅ ሲሉ ይበሉ ለወዳጅ ሲሉ ይጠሉ ለልጅ ሲሉ ይበሉ ለወገን ሲሉ ይጠሉ ለልጅ አይስቁለትም ለውሻ አይሮጡለትም ለልጅ ከሳቁለት ለውሻ ከሮጡለት ለልጅ ጥርስህን ለዝንብ ቁስልህን ለልጅ ጨዋታ ለባለጌ ቧልታ ለሎሌው ምን ትለው ለመሀን እምዬ ለአገልጋይ እትዬ ብርቋ ነው ለመሄድና ለመላወስ አዛዥ ራስ ለመሄድና ለመመለስ አዛዥ ራስ ለመሆኑ ሳይሆን እንዴት ይሆናል ቢሆን ለመማር ክፍል መግባት ለመኮረጅ ካሮት መብላት ለመማር ክፍል መግባት ለማለፍ ካሮት መብላት ለመስማት የፈጠንህ ለመናገርና ለቁጣ የዘገየህ ሁን ለመስማት የፈጠንህ ለመናገር የዘገየህ ሁን ለመስራት የሚያፍር መብላት አይደፍርም ለመስራት ያፈረ ለመብላት ደፈረ ለመስጠት አለመቸኮል ከሰጡም ወዲያ አለመጸጸት ለመነኩሴ መልካም ሎሌ ለመታማት መፍራት ለመከራ ያለው መነኩሴ ዳዊቱን ሸጦ አህያ ይገዛል ለመከራ የጣፈው ቢነግድ አይተርፈው ለሙት የለው መብት ለሚመለከት ለሚያየው ሞት ቅርብ ነው ለሚስት ያጎርሷል ለተመታ ይክሷል ለማረም ማን ብሎት ሲሰራው ግን ግድፈት ለማን አለው ፈጣሪ አለው ጠጅ ለሌለው ውሀ አለው ለማን ይፈርዱ ለወደዱ አይደለም ለወለዱ ለማኝ ቢያብድ ስልቻውን አይጥልም ለማኝ አያማርጥም ማር አይኮመጥጥም ለማየት የፈለገ አይኑን ይገልጣል ለማያቅህ ታጠን ብሎሀል ሀሰን ለማያውቅ ፎገራ ዱሩ ነው ለማያውቁሽ ታጠኚ ለማያውቁሽ ታጥበሽ ቅረቢ ለማይሞት መድሀኒት አለው ለማይሰጥ ሰው ስጡኝ ማለትን ማን አስተማረው ለማይሰጥ ሰው ስጡኝን ማን አስተማረው ለማእበል ወደብ ለነፋስ ገደብ የለውም ለምሽት መብራት ለመከራ ጊዜ ብልሀት ለምክንያት ምክንያት አለው ለምን ላለው ፈጣሪ አለው ጠጅ ለሌለው ውሃ አለው ለምን ሰርግ ይሄዳል ሰርግ አለ በቤቱ ለምን ተክዤ አምላክን ይዤ ለምን ያለው ስልቻውን ጫን ያለው ኮርቻውን ለምን ያለው ስልቻውን ጫን ያለው ኮርቻውን አያጣም ለምን ጊዜው ነቀዝሽ ለምኖ ለማኝ ቆቤን ቀማኝ ለሞኝ ሰኔ በጋው መስከረም ክረምቱ ለሞኝ ንገረው ምን ይሰማ ብዬ ለብልህ ንገረው ምን ይሳተው ብዬ ለሞኝ ከሳቁለት ለውሻ ከሮጡለት ለሞኝ ጉድጓድ አያሳዩትም ቤት ነው ብሎ ይገባበታል ለሞፈር ቆራጭ እርፍ አይታየውም በግላጭ ለረዥም ሰው ልብ እና ልብስ ያጥረዋል ለረዥም መንገድ አትሩጥበት ለረዥም ነገር አትቸኩልበት ለራሱ አያውቅ ነዳይ ቅቤ ለመነ ላዋይ ለራሱ አያውቅ ጠንቋይ መድሀኒቱ ላዋይ ለራሱ ጥላ ለእግሩ ከለላ ለራሱ የማይረባ ለሌላም አይረባ ለራሱ የማይረባ ለሰውም አይረባ ለራስ ምታት ጩህበት ለሆድ ቁርጠት ብላበት ለራሱ አያውቅ ሰው አይጠይቅ ለራስ ሲቆርሱ አያሳንሱ ለራስ ቢያወሩ ለቅንቅን ይዘሩ ለራስ ቢያወሩ ለቅንቅን ይዘሩ አለች ዶሮ ለራስ ከበጁ አይታጡ ደጁ ለራበው ሰው ቆሎ ለቁልቁለት በቅሎ ለራበው ባዶ መሶብ ማቅረብ ለራት የማይተርፍ ዳረጎት ለርስት ሴቶች ስንኳ ይሞቱበታል ለሰማይ ምሰሶ የለው ለባእድ ስር የለው ለሰለባ የመጣ ልብስ ቢጥሉለት አይመለስ ለሰለባ የመጣ ልብስ ቢጥሉለት አይመለስም ለሰበበኛ ቂጥ መረቅ አታብዛበት ለሰባቂ ጆሮህን አትስጠው ለሰው ልጅ ሲያበሉ ለውሻ ልጅ ያብሉ ለሰው ልጅ ከሚያበሉ ለውሻ ልጅ ያብሉ ለሰው ልጅ ከማብላት ለውሻ ልጅ ማብላት ለሰው ልጅ እውቀት ለጦጣ ብልጠት ለሰው ሞት አነሰው ለሰው ሞት አነሰው ውሻውንስ ፈሴ መለሰው አለች ቀበሮ ለሰው ቢነግሩት ለሰው ለሰው ቢናገሩ መልሶ ለሰው ጫር ጫር አድርጌ አፈር ላልብሰው ለሰው ብሎ መሞት አምላክነት ያሻል ለሰው ብሎ ሲያማ ለኔ ብለህ ስማ ለሰው ብትል ትጠፋለህ ለእግዜር ብትል ትለማለህ ለሰው እንግዳ ላገሩ ባዳ ለሰው እንዴት አነሰው ለሰው ከበሬታው ሰው ለወጥ ማጣፈጫው ጨው ለሰው ጠላቱ ይወጣል ከቤቱ ለሰው የማይል ሰው ሞትም ሲያንሰው ለሰው ብሎ ሲያማ ለእኔ ብለህ ስማ ለሴትና ለጉም አይዘነጉም ለሰይጣን አትስጠው ስልጣን ለእሳት ውሀ ለጸጉር ቡሀ ለሴት ልጅ እስከአርባ ቀን ሞቷን ከዚያ ወዲያ ሀብቷን ለሴት ምስጢር ማውራት በወንፊት መቅዳት ለሴት ምክር አይገባትም ለሴትና ለጉም አይዘነጉም ለሴት ጠላ ለፈረስ ቆላ ለስሟ መጠሪያ ቁና ሰፋች ለስሱ ፍትፍት አሳይቶ እበት ያጎርሷል ለሸማኔ ማገጃ ስለት ማረጃ ለሹመት ካልመከሩለት ለጥርስ ካልነከሩለት ለሹመት ካልመከሩለት ለጥርስ ካልከደኑለት ለሹመት ያደለው የለማኝ አለቃ ይሆናል ለሺ ፍልጥ ማሰሪያው ልጥ ለቀላል ምስጢር መንገር በቀዳዳ ጤፍ መቋጠር ለቀላል ሰው ምስጢር መንገር በቀዳዳ ጤፍ መቋጠር ለቀላል ሰው ምስጢር መንገር በቀዳዳ አቁማዳ ጤፍ መቋጠር ለቀማኛ የለውም እጅ ለበቅሎ የለውም ልጅ ለቀበጠች አማት ሲሶ በትር አላት ለቀባሪው አረዱት ለቀን ቀጠሮ ለሴት ወይዘሮ ለቀንዳም በሬ ቤት አትከልክለው ቀንዱ ይከልክለው ለቀንዳም በሬ ቤት አትከልክለው ቀንዱ ይከለክለዋል ለቁንጫ ለምጽ ያወጣል ለቁንጫ መላላጫ ለቂጡ ጨርቅ የለው ቆንጆ ያባብላል ለቅልብልብ አማት ሲሶ በትር አላት ለቅሶ ሳለ ከቤት ይሄዳል ጎረቤት ለቅናት የለውም ጥናት ለቅዘን እግር አንስተውለት ለውሻ ሮጠውለት ለቆመ ሰማይ ቅርቡ ነው ለቆማጣ አንድ ጣት ብርቁ ናት ለበራ ወለባ ለውሻ ገለባ ለበጋ ጥጃ ውስ አነሰው ወይ ለበግ ደጋ ለምቾት አልጋ ለቡናሽ ቁርስ የለሽ ለነገርሽ ለዛ የለሽ ለባለጌ ገድሉ ውርደቱ ለቤት ሳማ ለውጭ ቄጤማ ለቤት ሳንቃ ለሰው አለቃ ለቤት ሳንቃ ለነገር ጠበቃ ለቤት ባላ ለችግር ነጠላ ለብልህ ንገረው ምን ይስተው ብዬ ለሞኝ ንገረው ምን ይገባው ብዬ ለብልህ አይነግሩ ለድመት አያበሩ ለብልህ አይነግሩ ላንበሳ አይመትሩ ለብልህ አይነግሩ ለንጉስ አይመክሩ ለብልህ አይነግሩም ለንጉስ አይመክሩም ለብልህ አይነግሩ ካልጠየቀ በስተቀር ለተማሪ ቆሎ ለወታደር በቅሎ ለተሟጋች መዘዘኛ የዳኛ ትእግስተኛ ለተረታው ያበደረ እሳት ጨመረ ለተራበ ግብር ለተበደለ ነገር ለተራበ በግብር ለተበደለ በነገር ለተራበ ቂጣ ለተጠማ ዋንጫ ለተሸሸገ ምግብ የተሸሸገ ሆድ አይጠፋለትም ለተሾመ ይሟገቱለታል ለተሻረ ይመሰክሩበታል ለተሾመው ይመሰክሩለታል ለተሻረው ይመሰክሩበታል ለተሾመ ይመሰክሩለታል ለተሻረ ይመሰክሩበታል ለተቀማጭ ሰማይ ቅርቡ ነው ለተባባሰው ማጭድ አታውሰው ለተንኮለኛ ሲሉ ይሰበስባሉ ለቅን ይፈርዳሉ ለተወገረ የማያዝን እንብርት የለውም ለትኋን ልጓም ማጉረስ ላፈኛ ሰው መመለስ ለትኋን ልጓም ማጉረስ ላፈኛ ሰው መመለስ አይቻልም ለቸኮለ ሰው ዋንጫ አስጨብጠው ለችግር የፈጠረው ቢነግድ አይተርፈው ለነገረኛ ሰው ጀርባህን ስጠው ለነገረኛ ነገር ተውለት ለሆዳም እህል አቅርብለት ለኔ ነግ በኔ ለንጉስ የማይገዛ ለእግዚአብሄር አይገዛ ለንጉስ ያልረዳ ከባህር የማይቀዳ ለንጉስ ያልረዳ ከባህር ያልቀዳ ለንፉግ ሰው የገበያ መንገድ ይጠበዋል ለንፉግ ሰው የገበያ መንገድ ይጠበው ለአህያ ማር አይጥማትም ለአምላክ ልንገረው ለማያስቀረው ለአበባ የለው ገለባ ለአቤቱታ የለው ይሉኝታ ለአንበሳ አታበድር ካበደርክ አትጠይቅ ለአንተ ያለውን እንጀራ ይሻግታል እንጂ ማንም አይበላውም ለአኩራፊ ምሳው እራት ይሆነዋል ለአይነ ስውር መስተዋት ለአይንና ለወዳጅ ጥቂት ይበቃል ለአይን የሚከፋ ለአፍንጫ ይከረፋ ለአዋጅ ነጋሪት ለጥጥ ልቃቂት ለአገሩ እንግዳ ለሰው ባዳ ለአፈ ግም አፍንጫ ድፍን ያዝለታል ለአፉ ለከት የለውም ለአፍታ የለውም ፋታ ለአፍ ዳገት የለውም ለእሳት እንጨት ካልነሱት አይጠፋም ለእሳት እንጨት ካልነፈጉት አይጠፋም ለእሳት ውሀ ለጸጉር ቡሀ ለእሳት ፍላት ለጮማ ስባት ለእበጥ ፍላት ለእንጨት እሳት ለእባብ እግር የለው ለሞኝ መላ የለው ለእብለት ስር የለው ለእባብ እግር የለው ለእብለት ስር የለውም ለእባብ እግር የለውም ለእበጥ ፍላት ለእንጨት እሳት ለእኔ እናት ምን ደላት ያም አፈር ያም ድንጋይ ጫነባት ለእውር ዝማሜ ለመላጣ ጋሜ ለእጅ ርቆ ለአይን ጠልቆ ለእግሩ የተጠየፈ ለቂጡ አተረፈ ለእግር የፈሩት ለቂጥ ይተርፋል ለእግዚአብሄር የቀነቀነ ለጽድቅ ለጌታ የቀነቀነ ለወርቅ ለእውነት ማማ ለውሸት ጨለማ ለከለላ ጥላ ቢርብህ ብላ ለከሳሽ የለው መላሽ ለካህን ጥምቀት ለገበሬ ግንቦት ለክፋት ያደለው አሳዳጊ የበደለው ለኮ መሳቢያ ወፍጮ ማላሚያ ለወሬ ሞትሁ ለወሬ ሞትሁ ለእህል ሰለፍኩ ለወሬ ወዳጁ ወሬ ለመነኩሴ ጥሬ ለወሬ የለው ፍሬ ለወሬ የለው ፍሬ ለአበባ የለው ገለባ ለወሬ የቸኮለ እናቱን በመንገድ ይረዳል ለወርቅ ያሉት አንገት ላሽክት ለወታደር ሰፊ መንደር ለወዲላ መልካም ዱላ ለወይዘሮ መልካም ዶሮ ለወደላ መልካም ዱላ ለወዳጅ የማር ወለላ ለጠላት አሜኬላ ለወዳጅና ለአይን ትንሽ ይበቃዋል ለወጡም እዘኑለት ከእንጀራውም ጉረሱለት ለወጡ ጊዜስ ከደረቁም ለወጡም እዘኑለት ከደረቁም ብሉለት ለወጥ የሚሻል ቅልውጥ ለዋንጫ ቡሽ ለውሀ ጉሽ የለውም ለዋስ አፍ የለው ለጉንዳን ደም የለው ለውሻ ምሳ የለው ራት ብቻ ለውሻ ሞት ፊት አይነጩለትም ለውሻዬ ያልሁትን ልጄ ቢበላብኝ አልወድም ለውሽማ ሞት ፊት አይነጩለትም ለውጡኝ ባይ የሚሻለውን አውቆ ለዘመዴ ያዝናል ሆዴ ለዚህ ሆዴ ጠላኝ ዘመዴ ለዝናም ጌታ ውሀ ነሱ ለዝናም ጌታ ውሀ ነሱት ለዝንብ ከትላንት ወዲያም ድሮ ነው ለይቶ እንደፈፋ አንጓሎ እንዳረፋ ለይቶት አባ ንጉሷ ለደህና ሰው ዋጋ አነሰው ለደህና ሰው ውሸት ለጅብ እሸት ለደብተራ መቋሚያና ጭራ ለደደብ ማስረዳት ድንጋይ ቅቤ መቀባት ለደግ ንጉስ እለት እለት ማልቀስ ለዳርቻው ሲሳሱ መካከሉን ተነሱ ለዳርቻው ሲሳሱ ከነመሀሉም ተነሱ ለዳባ ለባሽ ነገርህን አታበላሽ ለዳኛ አመልክት እንዲሆን መሰረት ለዳኛ የነገሩት በርጥብ ያቃጠሉት ለዳኛ ዳኛ አለው ለአንበሳ ተኩላ አለው ለድሀ ማን ሰጠው ውሀ ለድህነት የፈጠረው ቢነግድ አይተርፈው ለድህነት የፈጠረው ቢነግድ አያተርፍም ለድሪ ያሉት አንገት ለአሸንክታብ ለድሪ ያሉት አንገት ላሽክት ለድካም የጣፈኝ ብነግድ አይተርፈኝ ለዶሮ ሲነገሩ ምጥማጥ ይሰማል ለጆሮ ጥርስ ለሆዳም ስስ ለገላጋይ ደም የለውም ለገበሬ መልካም በሬ ለገቢህ ተንገብገብ ለገና ጨዋታ አይቆጡም ጌታ ለገደለ ጎፈሬ ላረጋገጠ ወሬ ለገዳም የረዳ አይጎዳ ለጉንዳን ደም የለው ለዝንብ ቤት የለው ለጉንዳን ደም የለው ለገንዘብ ቤት የለው ለጋስ ቢለግስ አበደረ እንጂ አልሰጠም ለጋስ ቢለግስ አበደረ እንጂ እንዲያው አልሰጠም ለእግዜር የተቀናቀነ ጽድቅ ለንጉስ የተቀናቀነ ወርቅ ለጎበዝ ስጠው ሰንጋ ፈረስ ለጠላትህ እንደ ዳቦ እስኪገምጥህ አትመቸው ለጠቢብ አንድ ቃል ይበቃል ለጠጪ ሰው የመጠጥ ወሬ አውራው ለጥልና ለዳኛ ያለው ገንዘብ አፋፍ ይቆያል ለጥርጣሬ ምንጣሬ ለጥቅም ሲታጠቁ ከጎን ይጠንቀቁ ለጥቅምት ያልሆነ ቀሚስ ይበጣጠስ ለውጠኝ ባይ የሚሻለውን አውቆ ለጨለማ ጊዜ መብራት ለመከራ ጊዜ ብልሀት ለጨቅጫቃ ሰው ከማበደር ይሻላል በጄ ማደር ለጭሰኛ መሬት ለሳር ቤት ክብሪት ለጾም ግድፈት ለበአል ሽረት ለጾም ግድፈት ለባል ሽረት ለፈረስህ አንገት ለጋሻህ እንብርት ለፈሪና ለንፉግ እያደር ይቆጨዋል ለፈሪ ሜዳ አይነሱም ለፈሪ ምድር አይበቃውም ለፈሪ ይበቃል ፍርፋሪ ለፈሪ ስጠው ፍርፋሪ ለፋሲካ የተዳረች ሁል ጊዜ የፋሲካ ይመስላታል ለፍቅር ብተኛት ለጠብ አረገዘች ለፍቅር የለውም ድውር ለፍየል ቆላ ለሙክት ባቄላ ለፍየል ህመም በሬ ማረድ ለፍየል ስም አውጣ ቢለው ሞት አይደርስ አለው ሊበሉዋት ያሰብዋትን አሞራ ይሏታል ጂግራ ሊወጋ የመጣ ጌታዬ ቢሉት አይመለስም ሊያልፍ ውሀ አደረገኝ ድሀ ሊያስቡት አይገድም ሊጣላ የመጣ ሰብብ አያጣም ላህያ ፈስ አፍንጫ አይዙለትም ላህያ ማር አይጥማት ላህያ ያልከበደው ለመጫኛ ከበደው ላለው ቅንጭብ ያረግዳል ላለው ይጨመርለታል ላለፈ አይጸጸቱም ለሚመጣው አይበለጡም ላለፈው አይጸጸቱም ለሚመጣው አይበለጡም ላለፈው ክረምት ቤት አይሰራለትም ላለፈው ክረምት ውሀ ማቆር አይቻልም ላለፈው ጸሎት ከንቱ ጩኸት ላሊበላ ሄደሽ ከህንጻው ብትሰፍሪ አይገኝም ጽድቅ አለ ባህሪ ላሊበላ አደራውን አይበላ ላሊበላ የቃሉን አይበላ ላሊበላን ካላጠገቡት ይጮሀል ሎሌም ካልሰጡት ይከዳል ላላየ ልጅ ዳቦ ፍሪዳው ላላየው የሚያስገርም ለሰማው የሚያስደንቅ ላላዩ ልጅ ዳቦ ፍሪዳው ላላወቀው ፎገራ ዱር ነው ላመት ልብስ ለእለት ጉርስ ላሜ ቦራ የልጆቼን ነገር አደራ ላም ሲበዘበዝ ጭራዋን ያዝ ላም ቀንዷ አይከብዳትም ላም በረቱን የሰው ልጅ አባቱን አይረሳም ላም ባልዋለበት ኩበት ለቀማ ላም አለኝ በሰማይ ወተትዋንም አላይ ላም አለኝ በሰማይ ገመድ እፈልጋለሁ ላም እሳት ወለደች እንዳትልሰው ፈጃት እንዳትተወውም ልጅ ሆነባት ላም ከወንዝ ልጅ ከቦዝ ላንተ መምከር ጥቁር ድንጋይ ላይ ውሀ ማፍሰስ ነው ላንቺ ቁምነገርሽ በሶብላ ወጥሽ ላንቺ ብርቅሽ በሶቢላ ወጥሽ ላያዘልቅ ጸሎት ለቅስፈት ላይቀርልኝ እዳ በጊዜ ልሰናዳ ሌባ ላመሉ ቅድመ እውቅና አገኘ ሌባ ላመሉ ንግድ ይላል ሌባ ላመሉ ዳቦ ይልሳል ሌባ እናት ልጇን አታምንም ሌባን ሌባ ቢሰርቀው እንዴት ይደንቀው ልባም ሴት ለባልዋ ዘውድ ናት ልብስህን በውሀ ገንዘብህን በድሀ ልብ ካላየ አይን አያይም ልብ ካላየ አይን አይፈርድም ልትደርቅ የደረሰች ምንጭ ጭልጭል ትላለች ልትሰራ ሂዳ ተላጭታ መጣች ልጅም ከሆነ ይገፋል ድንችም ከሆነ ይጠፋል ልጅ ለናቷ ምጥ አስተማረች ልጅ ምን ቢሮጥ አባቱን አይቀድምም ልጅ ሳለህ አጊጥ ሞል ሳይዘጋ ሸምት ልጅ ቢያኮርፍ ቁርሱ እራት ይሆናል ልጅና እሳት ባለቤቱ ያጠፋዋል ልጅን አሳዳጊ እሳትን ውሀ ያጠፋዋል ልጅና ወረቀት የያዘውን አይለቅም ልጅና ጦጣ ውሀ ይጠጣ ልጅ ያቦካው ለእራት አይሆንም ልጅ ይወለዳል ከቦዝ ላም ይገዛል ከወንዝ ልጅ ደረሰ ቤት ፈረሰ ልግመኛ ባሪያ መጇን ትደብቃለች ልግመኛ አጋዥ ብታገኝ መጅ ደበቀች ልግመኛን መምከር ውሀ በወንፊት ማኖር ልፋት ቢያምርህ መሬት ግዛ ችግር ቢያምርህ ልጅ አብዛ ልፋ ያለው ሊስትሮ እግር ስር ይውላል ልፋ ያለው ምረጡኝ አለ ልፋ ያለው በህልሙ ሲሸከም ያድራል ልፋ ያለው አንድ እንጨት ያስራል ልፋ ያለው በሬ ቆዳው ለከበሮ ልፋ ያለው ቢን ላደንን ይፈልጋል ልፋ ያለው አንድ እንጨት ያስራል ሎሌ ለስህተት ጌታ ለምህረት ሎሌ ሲከብር ጌታውን ይከሳል ሙክት ሲሰባ ሾተሉን ይልሳል ሎሌ ያገለገለውን ይቆጥራል ጌታ ያስቀየመውን ያስባል ሎሌና አሞሌ ካዘዙት ይውላል ሎሚ ካልመጠጡት እምቧይ ነው ሎሚ ካልመጠጡት እምቧይ ዳቦ ካልገመጡት ድንጋይ ሎሚና ትርንጎ ሞልቶልህ ባገር እንቧይ ታሸታለህ የድሀ ነገር ሎሚና ትርንጎ ሞልቶ ባገር እንቧይ ያሸታል አወይ የድሀ ነገር ሎሚ ቢያብብ ቢኖርና መልካም ሽታ ቢሰጥ መኮምጠጡን አይተውም
14385
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8B%B3%E1%8C%8D%E1%88%9B%E1%8B%8A%20%E1%88%9D%E1%8A%92%E1%88%8D%E1%8A%AD%20%E1%8B%B0%E1%89%A5%E1%8B%B3%E1%89%A4%E1%8B%8E%E1%89%BD
የዳግማዊ ምኒልክ ደብዳቤዎች
ዳግማዊ ዓፄ ምኒልክ በየጊዜው ከጻፏቸው ታሪካዊ ደብዳቤዎች (በተቻለ መጠን በቀጥታ ከአማርኛው የተወሰዱ )እኒህ ንጉሠ ነገሥት ታላቅና ብልህ መሪ፣ አገር ወዳድ፣ ሃይማኖተ ጽኑዕ እና የዘመኑን የአውሮፓውያንን ተንኮለኝነት በጥልቅ የተረዱ ኢትዮጵያዊ ንጉሠ ነገሥት እንደነበሩ መገንዘብ እንችላለን። ወደ ሮማ ሊቀ ጳጳስ ሌዎን ፲፫ ኛ ይኼ ደብዳቤ በኢትዮጵያ ድል አድራጊነት የአድዋ ጦርነት ባከተመ በወሩ የተጻፈ ሲሆን፣ በራሳቸው በንጉሠ ነገሥቱ ቃላት፣ የአውሮፓውያንን ተንኮለኝነት፣ የኢጣልያን ተንኳሽነት በአጭሩ የጦርነቱን መንስዔና የራሳቸውንም ቆራጥነትና ብልህነት በሦስት ገጽ ደብዳቤ እንማራለን። ለዚህ ምላሽ መነሻ የሆነው ምርኮኞች ኢጣልያውያንን ለማስፈታት ጳጳሱ የላኩላቸው የመጽንዖ ደብዳቤ መሆኑን መገመት ይቻላል። ወዲያውም የጳጳሱ መልክት በክርስቲያንነት መንፈስ ማስመሰያም የተሞላ እንደነበር ከዚህ ከምኒልክ ደብዳቤ እንገምታለን። ሞዓ አንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ ዳግማዊ ምኒልክ ሥዩመ እግዚአብሔር ንጉሠ ነገሥት ዘኢትዮጵያ። ይድረስ ከሮም ሊቀ ጳጳሳት ሌዎን ፲፫ ኛ፤ ሰላም ለርስዎ ይሁን ክቡር ሊቀ ጳጳሳት ሆይ። በዚህ ደብዳቤ ቀጥሎ የሚጻፈውን ግፌን አስታውቅዎታለሁ። የኢትዮጵያ ነጻነቷና ራሷን የቻለች መንግሥት ባጠገቧም ጎረቤት የሌላት መሆኗ አስቀድሞ በዮሮፓ መንግሥታት ሁሉ የታወቀ ነው። ከግራኝ ዠምሮ እስካሁን በአሕዛብ እጅ ተከባ ዘወትር በጦርነት ድካም ነው ኑሯችን። ከዮሮፓ የጦር መሳሪያ አስመጥቼ ሠራዊቴን ዘወትር ከጦርነት ድካም አሳርፋለሁ ስል ከንጉስ ዑምበርቶ አባት (ዳግማዊ ቪክቶር ኢማኑኤል ጋራ የፍቅርን ነገር ዠመርኩ። ንጉሥ ዑምበርቶም መንግሥት በያዙ ጊዜ እኔም እንደአባቴ ፍቅርን እወዳለሁ ብለው ቢልኩብኝ እኔም እንደአባትዎ ታፈቀሩኝ እሺ ብዬ ፍቅርን ተቀበልሁ። ኮንት አንቶኔሊ የሚባል የኢጣልያ ሰው በገንዘብዎ ጠበንጃ ልግዛልዎ ቢለኝ ብዙ የዝሆን ጥርስና ወርቅ ሰጥቼው ይዞ ሄዶ ከንጉሥ ዑምበርቶ አስፈቅዶ ገዝቶልኝ ቢመጣ ከመንግሥት ፈቃድ በማግኘቱ እጅግ ደስ አለኝ። ሁለተኛም ንጉሥ ዑምበርቶ ኮንት አንቶኔሊን የመንግሥት መልክተኛ አድርገው ወደኔ ሰደዱት። ተልኮ ያመጣውም ቃል ይህ ነው። ነጋዴም እንዲነግድ የጦር መሳርያ እንዳይከለከል ይፈቀድልዋል። እርስዎም ባሪያ እንዳይሸጥ ይከለክላሉ በሌላ መንግሥት ያለ መሳርያ ሁሉ ብትፈልጉ በኛ በር ይወጣላችኋል አይከለከልም። እንደ ዮሮፓ ነገሥታት የተጠላው ውል(የውጫሌ ውል) በአምስት ዓመት ይለወጣል የተወደደው ይረጋል። ምጥዋ ሐሩር ሆኖብናል ለሰዋችን ማሳረፊያ ጥቂት ነፋስ ያለበት ሥፍራ እንዲሰጡን የፍቅርን ውል ይህን እናድርግ ብለዋል አለኝ። እሺ ይሁን ብዬ እኔም ለመንግሥቴና ለኔ የሚስማማና የሚጠቅም ቃል በአማርኛ በትክክል አድርጌ አስጥፌ ብሰጠው አስራ ሰባተኛው ክፍል ላይ ቃሉን በኢጣልያ ቋንቋ ለውጠው ከጥንት ዠምሮ ነፃ የነበረውን መንግሥቴን የሚያዋርድ የማይስማማኝ ቃል ቢሆንብኝ እኔ ባስጣፍኩት በአማርኛው ቃል ይርጋ ኢጣልያው ቋንቋ ከኔ ከአማርኛው ጋር ያልተካከለ ነው አሁንም በትክክል እናድርገው ብዬ ወደ ንጉሥ ዑምበርቶ ብልክባቸው ምላሽ ሳይሰጡኝ ቀሩ። እኔም ነገሩ ለተንኮል እንደሆነ አውቄ የክርስቲያን ደም በከንቱ እንዳይፈስ አስቀድሜ ለዮሮፓ ነገሥታት ሁሉ ከንጉሥ ዑምበርቶ በውሉ እንዳልተስማማን አስታወቅሁ፤ የእውነት ፍርድ አገኛለሁ ስል። ሁለተኛም አምስት ዓመቱ ሲደርስ የጠላነው እንዲቀር የወደድነው እንዲረጋ ሰው ይላኩልኝ ብዬ ብልክ እስከምላሹም አስቀሩት። ከዚህ ወዲህ ይልቅ ክፉ ነገር እየበረታ ሄደ። አሽከሬን ደጃች መሸሻን አለፍርድ አሰሩት። ልክ አበጅቼ የሰጠኋቸውን አገር አልፈው የሾምኩትን ሹም ራስ መንገሻን ወግተው አባረው አገሬን ትግሬን በሙሉ ያዙት። ከዚያ አልፈው ላስታ መሬት እስከ አሸንጌ ድረስ ወጡ። ከዚህ ወዲያ አገር የሚጠብቁ መኳንንቶች ከኔ ብሰድ አምባላጌ ላይ በር ይዘው ቆይተው ተዋጉዋቸው የእግዚአብሔር ኃይል በኔ ሰዎች አድሮ ድል አደረጉዋቸው። እኔም ወደዚያው ተከትዬ ብሄድ መቀሌ እርድ ገብተው አገኘሁ። ጦርነት ተሆነ ከትልቁ ጋር እዋጋለሁ እናንተ ክርስቲያኖች በወሀ ጥም አትለቁ ብዬ እስከ መሳሪያቸው ከእርድ አሰጥቼ ለጀነራል ባራቲዬሪ ሰደድኩለት። እኔም ከዚያ ተጉዤ አድዋ እከተማዬ ሰፍሬ ጀነራል ባራቲዬሪ እውነት የመሰለ የእርቅ ቃል ላከብኝ። እኔም እርቅ ከፈለጉ ብዬ ሠራዊቴን ቀለብ ሰድጄ ሣለ እንደ ዮሮፓ ነገሥታት ሥራት ሁሉ ጠብ መፈለጋቸውን ሳያስታውቁኝ እንደ ወምበዴ ሥራት ሌሊት ሲገሠግስ አድሮ ሲነጋ ግምባር ካደረው ዘበኛ ጋር ጦርነት ዠመረ። ጥንት ከአሕዛብና ከአረመኔ አገራችንን ጠብቋት የሚኖር አምላክ ከኛ ባይለይ በእግዚአብሔር ኃይል ድል አደረግኋቸው። ከዚያ ሄጄ አስመራንም የኔን አገር ሁሉ አስለቅቃለሁ ብዬ ተጉዠ ሣለሁ ጀነራል ባልዲሤራ በኢጣልያ ሠራዊት ሁሉ ላይ ተሹሜ መጥቻለሁ ንጉሥ ዑምበርቶም ሲለዩኝ እርቅ ነውና እምፈልግ እርቅ አድርግ ብለውኛል ብሎ በማጆር ሣልሳ እጅ ወረቀት ቢልክብኝ እኔ በወደድሁት ከታረቃችሁ የሚስማማኝ ቃል ከሆነ እውነተኛ ሰው አዲስ አበባ እከተማዬ ድረስ ይምጣና ይጨርስ ብዬ እኔም ወደከተማዬ ተመልስኩ። እስካሁን በትግሬ አለሥራት ያለቀው መኳንንትና ባላገር የውሮፓ ነገሥታትና መኳንንት ሁሉ የተደረገውን ግፍ አመለክታለሁ። የኢጣልያ ገንዘብ በላያችን ላይ የለብን፣ ካገራቸውም ድንበራቸን የራቀ ነው። ዓለም ከተፈጠረ ዠምሮ ነፃነቱና ራሱን የቻለ መንግሥት የሆነውን በተንኮል ሊወስዱት እንዴት ይቻላቸዋል፡ ይህን የግፍ ፍርድ በሙሉ ልቦናዎ በውል እንዲመለከቱት ተስፋ አለኝ። ኢጣልያኖች ግን ይኸን ሁሉ ግፍ ሲያደርጉብኝ እነሆ እኔ የማደርገው የነበረ እነሱን ማክበር ሲመጡ በሥራት መቀበል ሲመለሱ በሥራት መሸኘት። ደግሞ በተሰጠኝ ሥልጣን ሁሉ የባሪያን ንግድ መከልከል በኔ መንግሥት እንፈዲ መሐመድ ብቻ የባሪያ ንግድ አልተው ቢለኝ ስለዚህ አውሳ ጦር ሰድጄ አስወጋሁት። ይህ ፈቃድ የኔ ብቻ አይደለም የመላ ዮሮፓም እንደሆነ አውቃለሁ። በመጋቢት በ ፳፫ ቀን በመቀሌ ሰፈር በ ፲፰፻፹፰ ዓመተ ምሕረት ተጻፈ ወደ ሮማ ሊቀ ጳጳስ ስለአድዋ ምርኮኞች ማኅተም፡ ምኒልክ ማኅተም፡ ሞአ አንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ ምኒልክ ንጉሠ ነገሥት ዘኢትዮጵያ (ባለ አንበሳ) ሞአ አንበሳ ዘእምነገደ ይሁዳ ዳግማዊ ምኒልክ ሥዩመ እግዚአብሔር ንጉሠ ነገሥት ዘ ኢትዮጵያ ይድረስ ወደተከበሩ የተቀደሱ የሮም ሊቀ ጳጳሳት ሌዎን ፲፫ ኛ ሰላም ለርስዎ ይሁን። የከበረው ያባትነትዎ ደብዳቤዎ ባቡነ መቃርዮስ እጅ ደረሰልኝ። በዚህም ደብዳቤዎ የቀድሞ መላላካችንን አሳምሮ የሚያስታውስ እግዚአብሔር ከኔ እጅ የጣላቸውን ስለኢጣልያ ምርኮኞች የቸርነት ሥራ እንድሰራ የሚያመለክት መሆኑን በጣም አየሁ። ደግሞም የከበረ ቅድስናዎ ከአቡነ መቃሮስ የበለጠ ነገሩን በጣም አስረድቶ አጣፍጦ ሀሳብዎን የሚናገር መላክ እንዳይቻልም አወቅን። የክርስቲያን ሁሉ አባት የላከው እጅግ የሚያስደንቅ ደብዳቤዎን ባነበብኩ ጊዜ ልቤን መታው። ዳግመኛም የከበረውን የመልክተኛዎን የቃል ንግግር በሰማሁ ጊዜ ልቤ ቅድስናዎ በማክበር ለለመኑኝ ጉዳይ ለመፈጸም ጨክኖ ነበር። እኔ ሣልፈልገው በዚህ በከፋ ጦር ደማቸው ለፈሰሰ በከንቱ ላለቁት ወታደሮች እጅግ አለቀስሁ። ነገር ግን ቅድስናዎ የተመኙትን ለፈጸም የኢጣልያ መንግሥት ያልታሰበው የዛሬ ሥራቸው የማያስፈጽመኝ ሆነ። ይህነንም ማለቴ የእርቅ ፈቃድና በደህና ለመላላክ ካሳዩኝ በኋላ ሥራቸው በጦርነት እንዳለኝ አድርገው ይሄዱ ዠመር። አሁንም የሚገባኝ ንጉሥነቴና የሕዝብ አባትነቴ ይህን አውቀ በእጀ ያለውን የእርቅ መያዣ መልቀቅ የማይቻለኝ ሆነ። ቅድስናዎ ያሰበውን ሀሳብ ደስ ለማሰኘት የኔንም መልካሙን ሀሳብ ለመፈጸም ከለከለኝ። በክርስቲያንነቴና በንጉሥነቴ ልብ አውጥቼ አውርጄ ሳበቃ የፍቅሬን ምልክትና ብዙ ማፍቀሬን ሌላ ቀን አደርገዋለሁ ማለት ስለሆነብኝ ዛሬ ሳይሆንልኝ መቅረቱ እጅግ ያሳዝነኛል። እግዚአብሔር አደራ የሰጠኝ መንግሥቱን የሕዝቤን ነፃነት የምፈልግ ስለሆንሁ በክርስቲያኖች ሁሉ በማክበር የሚሰማውን የቅድስናዎ ድምጽ ለኛ ብለው እንደሚያሰሙልኝ ተስፋ አለኝ። ይህ የሆነ እንደሆነ ከዘመዶቻቸውም ለተለዩ ምርኮኞች በቅርቡ ለመመለስ እንዲመቸን ማድረግዎ ነው። ነገር ግን ይህ ነገር እስኪጨረስ ድረስ ከኔ ዘንድ ያሉትን ምርኮኞች እንደ ክርስቲያን ሥራ ከዚህ ቀደም ጠብቄ በመልካም አድርጌ እንዳኖርኋቸው ይልቁንም ከእንግዴህ ወዲህ ስለርእዎ(ስለ እርስዎ) ፍቅር በጣሙን ጠብቄ በደህና አሣምሬ እንዳኖራቸው በዚህ አይጠርጥሩኝ። በመስከረም በ፳፪ ቀን ባዲስ፡ አበባ ከተማ ተጻፈ። በ፲፰፻፹፱ ዓመተ ምሕረት ጥር 7፣ 1879 ዓ.ም. የተጻፈ። ስለ ሐረር ዘመቻ የሚያትት። አጼ ምኒልክ ኢትዮጵያ በ19ኛው ክፍለ ዘመን
13854
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%AD%E1%88%AA%E1%88%B5%E1%89%B3%E1%89%AE%20%E1%8B%B0%E1%8C%8B%E1%88%9B
ክሪስታቮ ደጋማ
ክሪስታቮ ደጋማ (ከ፲፭፻፰ አካባቢ እስከ ነሐሴ ፳፮ ቀን ፲፭፻፴፬ ዓ.ም.) በኢትዮጵያ የፖርቹጋሎችን ጦር መሪ የነበረ ሲሆን የግራኝ አህመድን ሰራዊት ቁጥሩ በጣም ባነሰ ሰራዊት አራት ጊዜ አሸንፎች በአምስተኛው ጊዜ ተማርኮ ሃይማኖቴን አልቀይርም ሲል የተገደለ አዋጊ ነበር። ሪቻርድ በርተን የተባለ የታሪክ ተመራማሪ ክሪስታቮን በጀግኖች ዘመን የተወለደ ቀደምት ጀግና ነበር ሲል አድንቆታል። በሌላ በኩል ክሪስትቮ የታዋቂው አለም አቀፍ ተጓዥ ቫስኮ ደጋማ ልጅ ነበር። እስቲቮ የፖርቹጋሎችን ሃይል በቀይ ባህር በማስተባበር ኦቶማን ቱርኮችን እንደወጋ ክሪስታቮ ወደ ህንድ አገር በ1532 ከታላቅ ወንድሙ ስቲቮ ደጋማ ጋር በመሆን ከሄዱ በኋላ በ1535 ተመልሰዋል። ከዚያም በ1538 ወደ ዲዩ ከሌላ ተጓዥ ጋር ሄዷል። በነዚህ ጉዞወች ባሳየው ፈጣን አይምሮ የብዙወችን ህይወት አድኗል። ስለዚህ ስላሳየው ከፍተኛ ጥበብ የህንድ ገዥ የነበረው ታላቅ ወንድሙ ስቲቮ ደጋማ በ1541 በቀይ ባህር ውስጥ ቱርኮችን ለመዋጋት ካሰለፋቸው የፖርቹጋል መርክቦች የአንዱ አዛዥ አደረገው። ነገር ግን በዚህ ጦርነት ምንም ድል ስላላገኙ እ.ኤ.አ ግንቦት 22፣ 1541 መርከቦቻችቸው ምጽዋ ላይ መልህቃቸውን ጣሉ። የኢትዮጵያው ዘመቻ የቀይ ባህሩን ጦርነት አለመሳካት ለመበቀልና የኢትዮጵያውን ንጉስ አጼገላውዲወስን ለመረዳት በክሪስታቮ የሚመራ 400 ጠመንጃ ያነገቱ የፖርቱጋል ሰራዊት የያዘ ጦር ወደ ውስጠኛው የኢትዮጵያ ክፍል እንዲሄድ ስቲቮ አዘዘ። ከነዚህ ሰባወቹ የእጅ ጥበብ አዋቂወችና መሃንዲሶች ሲሆኑ 130 የሚሆኑ አሽከሮችን ያቀፈና ወደ አንድ ሺህ የሚጠጋ አርቅብስ የተባለ የጥንት ጠመንጃ፣ አንድ ሽህ ረጅም የጦር ዘንግ እና ብዛት ያላቸው የጥንት መድፎችን ያካተተ ነበር። . በዚህ ጊዜ አህመድ ግራኝ በኢትዮጵያ ላይ ጦርነት ከከፈት 14 አመት ሆኖት ነበር፣ 3/4ኛ የሚሆነውንም ክፍል ተቆጣጥሯል። ጉዞ ወደ ደብራዋ በክሪስታቮ የሚመራው ጦር በምጽዋና አርቂቆ ካረፈ በኋላ ያሁኑ ኤርትራ ጥንታዊ ዋና ከተማ ወደነበረው ደብራዋ ጉዞ ጀመረ ። ከ11 ቀን ጉዞ ኋላ የፖቹጋሉ ሰራዊት ደበራዋ ላይ ሓምሌ 20 ደረሰ። በሃከሉ ግን በግራኝ የተቃጠሉ አብያተ ክርስቲያናትና በዚህ ምክንያት ከህዝቡ ዘንድ ከፍተኛ ድጋፍና የእንባ ዋይታ እንደነበር ካስታንሶ ሳይመዘግብ አላለፈም። ከንግስት ሰብለ ወንጌል ጋር ስለመገናኘታቸው ደብራዋ ከደረሱ በኋላ ክረምት ስለገባ ከዚያ መንቀሳቀስ እንደማይቻል ተረዱ ነገር ግን ክሪስታቮ ወታደሮቹ እንዲሁ ቁጭ ብለው በስንፍና ክረምቱን እንዲያሳልፉ ስላልፈገ ከመድፎቹ መንሽራተቻ እንጨት ሰንጥቀው በመጋዝ መግዘው እንዲሰሩ አደረገ። ቀጥሎም ግራኝ አህመድን ተቀብለው የነበሩ ጎርቤት ሰፈሮችን እየዘመቱ እንዲያጠቁና እንዲመዘብሩ አደረገ። ደብራዋ ከነበረው ባህረ ነጋሽ ንግስቲቱ ሰብለ ወንጌል እሱ ካለበት ብዙ ሳትርቅ ደብረ ዳሞ ደብር ላይ ከሴት ልጆቹዋ እና ሰራተኞቻ ጋር እንደሰፈረችና አህመድ ግራኝ በብዙ ሙከራ ሊቆጣጠረው ሞክሮ ደብሩ እምቢ እንዳለው ተረዳ። ክሪስታቮ ከ100 ወታደሮቹ ጋር እመሆን ወደ ደብሩ በመሄድ ንግስቲቱ የሱን ሰራዊት እንድትቀላቀል ጋበዛት። ግብዣውን በመቀበል ከ30 ወንዶች እና 50 ሴቶች ጋር በመሆን ወርዳ በትልቅ ስነስርዓት ከፖርቹጋሎቹ ጋር ተቀላቀለች። የመጀመሪያው ጦርነት ክረምቱ እንዳባራ ዘመቻው ወደ ደቡብ ጀመረ። ባመጡት የጦር መሳሪያ ብዛት እርምጃቸው በጣም ዘገምተኛ ስለነበር፣ ግማሹ መሳሪያቸ በደብረ ዳሞ እንዲቀመጥ ክሪስታቮ አደረገ። በዚህ መንገድ በ1541፣ የገና ዕለት የክሪስታቮ ሰራዊት ቅድስት ሮማኖስ ቤ/ክርስቲያንን አልፎ የጥምቀትን በዓል ከነሰራዊቱ በአጋሜ አውራጃ አከበረ። ደጋማ ለመጀመሪያ ጊዜ የ እስላሞቹን ጦር በ ታህሳስ 2፣ 1542 አምባ ሰናይት፣ ሓራማት ላይ የባጫንቴ ጦርነት በሚባለው ገጠማቸው። በዚህ ጦርነት ላይ የፖርቹጋሎቹን ቁጥር ማነስና የጠላት ጦር በአምባ ላይ ሆኖ ተመቻችቶ መቀመጥን በማገናዘብ ንግስት ሰብለ ወንጌል አምባውን በመከለል እንዲያልፉትና የልጇ የገላውዲወስ ጦርን ከሸዋ እስኪመጣ እንዲጠብቁ ምክር ሰጣ ነበር። ነገር ግን ክሪስታቮ፣ አምባውን በጀግንነት ካልተቆጣጠሩት በመንገድ ላይ የተቀላቀላቸው የኢትዮጵያ ሰራዊት እምነት በማጣት ሊከዳቸው እንደሚችልና የአካባቢው ህዝብም የምግብና መሰል እርዳታወች ሊያቋርጥ እንደሚችል በማስረዳት እድሉን መሞከር እንዳለበት ከገለጸላት በኋላ ወደ አምባው አመራ። ጠላት አምባው ላይ ሆኖ በድንጋይና በቀስት ቢዋጋም እነክሪስታቮ በመድፍ በመታጀብ የጦር ዘንጋቸውን እንደመሳሪያ በመጠቀም ተራራውን ድል አድርገው ወጥተው ያዙት። በዚህ ጦርነት ፊት ለፊት እየመራ የተጋፈጠው እራሱ ክሪስታቮ ነበር፣ ይሁንና እግሩ ላይ በጥይት ከመቁሰል ውጭ ጉዳት አልደረሰበተም። በጦርነቱ 8 ብቻ ወታደሮች ነበር የሞቱበት ሁለተኛውና ሶስተኛው ጦርነት ንግስት ሰብለ ወንጌል እንደፈራችው የደብረ ሰናይቱ ጦርነት ዜና ለአህመድ ግራኝ ደረሰውና ወደ ሰሜን ዘመቻ ጀመረ። በዚህ ሁኔታ ሁለቱ ሰራዊት ጃርቴ ወይም ዋጅራት ተራራ አጠገብ ተገናኙ። ተፋጠው ባሉበት ሁኔታ ግራኝ ለፖርቹጋሎች የኢትዮጵያን መሬት ለቀው እንዲወጡ ወይም የራሱን ሰራዊት እንዲዋሃዱ አለዚያም ጦር ገጥመው እንዲጠፉ ማስጠንቀቂያ መልዕክት ላከ። መልዕክቱ ከተሰማ በኋላ በኢማሙ ትዕዛዝ መሰረት መልዕክተኛው ለክሪስታቮ የመነኩሴ ቆብ በስድብ መልክ ሰጠው። ለዚህ መልዕክተኛ ሽልማት ሜዳልዮን ሰጥቶ ቢመልሰውም፣ ክሪስታቮ ቀጠል አድርጎ የራሱን መልዕክተኛ ወደ ኢማሙ በመላክ ኢትዮጵያ የመጣው በ"ባህሩ አንበሳ" ትዕዛዝ (የፖርቱጋል መንግስት) ሲሆን በሚቀጥለው ቀን አህመድ ግራኝ የክርስታቮን ማንነት እንዲያውቅ እንድሚያረገው ነገረው። ይኸው መልዕክተኛ ለአህመድ ግራኝ የጸጉር መንቀያ እና ትልልቅ መስታውቶች በስጦታ መልክ ሰጠው (ሴት ነህ ብሎ ለመስደብ) ከዚህ በኋላ ሚያዚያ 4 ላይ ጦር ገጠሙና የክሪስታቮ ሃይሎች ድል አደረጉ። በዚህ ጦርነት አንደኛው ወታደር ሲሞት ከግራኝ በኩል ደግም ግራኝ እራሱ ፈረሱን ሰንጥቆ ባለፈ ጥይት ቆሰለ። ፈረሱ ሞቶ ሲወድቅ ግራኝም አብሮ ስለወደቀ የኢማሙ ሰራዊት ንጉሳቸውን በቃሬዛ ተሸክመው በመሸሽ ከጦርነቱ ሜዳ ራቅ ብለው ሰፈሩ። ከ12 ቀን በሁዋላ እንደገና ጦርነት ገጠሙና አሁንም ከበፊቱ በበለጠ የግራኝ ጦር ተሸነፈ። በነዚህ ሁለት ጦርነቶች ውስጥ ክሪስታቮ እንዳዋጊ ትዕዛዝ በመስጠት ብቻ ሳይሆን በድፍረት ፊት ለፊት እየተታኮሰ ጀግንነቱን አስመሰከረ። የሁለተኛው ዙር ጦርነት ድል ከፍተኛ የነበረ ቢሆንም እነክሪስታቮ ይጠብቁት የነበሯቸው ፈርሶች በጊዜ ባለመድረሳቸው ግራኝ ሙሉ በሙሉ ሳይሸነፍ ወደ ደቡብ ለመሸሽ ቻለ። የግራኝን ሽንፈት የሰሙት የአካባቢው ህዝብ ለግራኝ ስንቅ ማቀበል አቆሙ፣ ይልቁኑም አመጽ ማስነሳት ጀመሩ። ከህዝቡ ግብር ለማስከፈል የሚላኩ ወታደሮች ቁጥርም ከጊዜ ወደጊዜ መመናመን ጀመረ። ግራኝ በዚህ ጊዜ ዋጃራት ወይም እንደ አንዳንድ ታሪክ ጽፊወች ዞብል ተራራ ሰራዊቱን አሰፈረ ። ክሪስታቮም ግራኝን በመከተል እስከ አሻንጌ ሃይቅ ድረስ ዘምቶ በመሃሉ ክረምት ስለገባ በእቴጌ ሰብለ ወንጌል ምክር ወፍላ ላይ ሰፈረ። አራተኛው ጦርነት በመሃሉ አንድ የአይሁድ እምነት ተከታይ አምባሰል ተራራ ላይ የግራኝ ጠንካራ ምሽግ እንዳለና ለጊዜው በጥሩ ሁኔታ መክላከያ እንደሌለው ነገረው። ይህን ምሽግ በ3 ምክንያት ለመያዝ ፈለገ፡ 1) ምሽጉ ላይ ብዙ ፈረሶች ነበሩ እናም ፈረሶች ስለሚፈልግ 2) የኢትዮጵያው ንጉስ ገላውዴወስ ሸዋ ውስጥ ጦር ይዞ እየታገለ የነበረ ቢሆንም ሃይሉ ብዙ ስላልነበረና 3) በክሪስታቮና በገላውዲወስ ሃይሎች መካከል ያለ እንቅፋት ይሄው አምባሰል ላይ ያለው የግራኝ ምሽግ ስለሆነ ለመቆጣጠር ፈለገ። (በጊዜው ገላውዲወስ ከ30 እስከ 900 የሚደርሱ ጠመንጃ ያዥ ተከታዮች እንደነበሩት የተለያዩ ጻህፍት ይዘግባሉ) ክሪስታቮ በፍጥነት ከ100 ወታደሮች ጋር በመሆን በተራራው ላይ በመዝመት ተቆጣጠረው። ከዚህ ድል መልስ ወፍላ ላይ ካለው ምሽግ ሲደርስ ግራኝ በሚቀጥለው ቀን እንደሚወረው ተራዳ። ኢማሙ በክረምቱ ወራት የዛቢድ (ደቡብ አረቢያ)ን ንጉስ በመማጸንና ገንዘብ በመላክ ብዙ ነፍጠኞች ፣ ክሪስታቮ ከነበረው በላይ አገኘ። አምስተኛው ጦርነት ፖርቹጋሎቹ በብዙ ጀግንነት ቢፋለሙም፣ ነሐሴ 28፣ የወፍላ ጦርነት ተብሎ በሚታቀው ከባድ ሽንፈት ገጠማቸው። በዚህ ወቅት 170 ብቻ ፖቹጋሎች በሂወት ተረፉ። ክሪስታቮም በጥይት እጁ ቆስሎ ከዋናው ጦር ተለይቶ በሸሸበት ቦታ በአካባቢው በነበረች አሮጊት ጠቋሚነት እሱና 14 ተከታዮቹ ከተደበቁበት ቁጥቋጦ ስር ተማረኩ። . የክርስታቮ ሞት ከተማረከ በኋላ ክሪስታቮ ወደ አህመድ ግራኝ የጦር ካምፕ ተወሰዶ ለኢማሙ ቀረበ። ኢማሙም የተላከለተን የጸጉር መንቀያ በማውጣት የክሪስታቮን ጢም አንድ ባንድ በመንቀል ሃይማኖቱን እንዲቀይር አሰቃየው። ክሪስታቮ በሃይማኖቱ ስለጸና በመጨረሻ ግራኝ አህመድ እራሱ በጎራዴ አንገቱን ቀልቶ ቅሪቱን አጠገቡ ወደነበረው ምንጭ ወረወረው። ካስታኖ የተባለው በጊዜው የነበር የፖርቱጋል ጸሃፊ ያ ምንጭ ወደ ጠበልነት እንደተቀየረ ይናገራል። ከሞቱ በኋላ ግራኝ በወፍላ ጦርነት ያገኘውን ከፍተኛ ድል ግምት ውስጥ በማስገባት የፖርቹጋሎቹ ሃይል ያለጥርጥር አልቆለታል በማለት ከነበሩት የቱርክና አረብ ወታደሮች 200 አስቀርቶ የተቀሩትን በተናቸው። ከዚያ ጣና ሃይቅ አካባቢ ደራስጌ እሚባል ቦታ ላይ ካሰራው ማረፊያ ቦታ ሄዶ ሰፈረ። በዚህ መካከል ግን ንግስት ሰብለ ወንጌልን የሚከተሉ 120 ጦረኞች ከወፍላው ጦርነት ከተረፉት የኢትዮጵያና ፖርቹጋል ሰራዊት ጋር ተቀላቀሉ። ከ10 ቀን በኁዋላም ልጇ አጼ ገላውዲስ ከወታደሮቹ ጋር ክሪስታቮ ነጻ ባወጣው አምባሰል አድርጎ ተገናኛቸው። በዚህ ወቅት ክሪስታቮ ከመሞቱ በፊት ደብረ ዳሞ ላይ ያከማቸውን መሳሪያ አስመጡና የኢትዮጵያዊውንና የፖርቱጋሉን ሃይል አስታጠቁ። የወይና ደጋው ጦርነት በንዲህ ሁኔታ የተባበረው ሰራዊት ወደ ጣና በመትመም የግራኝን ጦር ወይና ደጋ ተብሎ በሚታወቀው ቦታ ተጋፈጡት። በዚህ ጦርነት የፖርቹጋሎች ወታደሮች ሌላውን ክፍል ለኢትዮጵያውያን ትተው ባለፈው ጦርነት ላይ ብዙ ጉዳት ያደረሱባቸውን የቱርክ ወታደሮች ላይ በማነጣጠር ብዙ ጉዳት አደረሱ። በመካከሉም አንዱ ፖርቱጋላዊ ግራኝን አነጣጥሮ በመግደል የክሪስታቮን ሞት ሊበቀል ቻለ። የአውሮፓ ሰዎች የኢትዮጵያ ታሪክ
46237
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8C%A3%E1%88%8D%E1%8B%AB%E1%8A%95%20%E1%89%B3%E1%88%AA%E1%8A%AD
የጣልያን ታሪክ
የኢትዮጵያ ታሪክ ጣልያን (ኢትሊ፤ኢጣልያ፤ጣሊያን) በደቡባዊው አውሮፓ በተራራማ ሸለቆዎች ተከባ፣ ፖ ወንዝ ሸለቆ የሚባለውንም አቅፋ የቬኔሺያን ዝርግ ስፍራ ቦታ ጨምሮ ወጣ ብሎም የዳንዩብ የፍሳሽ መስመር እነ ላምፕዱሳ ደሴትንም ታካትታለች። የጣልያን መንግስት ጣልያን የቡትስ ጫማ ቅርፅ ያላት ሀገር በመባልም፤ ከሮማ ፍርስራሾች፤ በህዳሴው ዘመን ውጤቶች ትታወቃለች። የሮሜ መንግሥት ዝና በዛሬው አለማችን ላያ በሰፊው ይታያል፤ ማለትም በህዝብ የተመረጠ መንግስት፤ በክርስትና፤ በላቲን አፃፃፍ ውስጥ ማለት ነው። የጣልያን ዝርያዎች ላቲኖች በመባል የሚታወቁት የሮማ ስርወ መንግስትን መሰረቱ ከሚጎራበቶቸውን እንደ ሴልትስ እና ሳባዊያን ያሉ ስልጣኔዎችን በመውረር እና በመጠቅለል ስለዚህም ጥንታዊውን የሮማውያን መንግስት መሰረቱ እናም ሮም ተፅእኖ ፈጣሪ እና ኀያል ሆና ብቅ አለች። ምንአልባትም ከ753 ዓክልበ. በቲበር ወንዝ ተፋሰስ ላይ የተመሰረተችው ሮም ከብሪታኒያ እስከ ፐርሺያ ድረስ የግዛት ወሰን ነበራት። በአሁኑ ወቅት ጣልያን የአለማችን ቅርስ መዝገብ የሰፈሩ 51 የሚደነቁ ስፍራች ሲኗሯት በብዛትም ከሚጎበኙ አገሮች አንዲት ናት። በአስራ አንድኛው ክ/ዘመን በባህር ዳርቻ ያሉ የመንግስት ይዞታዎች እነ ቬኒስ ; ፒዛ በተጋድሎም ከባይዛንቲን፤ ከአረቦች፤ ከኖርማን እንዲሁም በንግድ ፤በመርከብ አገልግሎት፤ በባንክ ግልጋሎት፤ ካፒታሊዝምን ከመጀመረም ጀምሮ በልፅገው ከሜዲትራኒአን እስከ የምስራቁ አለም ድረስ ያለውን የንግድ መስመር መቆጣጠር ችለው ነበር። በዘመነ ተህድሶ (የሳይንስ፤ የስነ ጥበብ፤ የምርምር እና ሰውን ማዐከል ባደረገ ጥበብ) ጣልያን እና የተቀረው አውሮፓ ወደ ዘመናዊነት ገቡ። በዚህም ወቅት የጣልያን ባህል አበበ ። የባህል እና የጥበብ ብቅ ብቅ ማለት የህዳሴው ዘመን መሰረት ከጣልያን ነው ምክንያቱም በታዋቂዎቹ የንግድ ከተሞች በተገኘው ሀብት እና ተፅእኖ ባላቸው የቤተሰብ ስርዐት ጥበቃ ለምሳሌም የሜዲሲ ቤተሰብ እና በኮንስታንቲኖፖል መወረር ምክንያት ከግሪክ የፈለሱት ወይንም የተሰደዱት ምሁሮች ምክንያት ነው። ትላልቅ ከተሞች በመስፋፋት ሲኞሪ የተባሉ በነጋዴ ቤተሰብ የሚመሩ እና ክልላዊ ስረወ መንግስት ያላቸውን አስተዳደሮች መፍጠር ቻሉ። የጥቁር ሞት ወረርሺኝ 1348 አንድ ሶስተኛውን የ ሀገሪቱን ህዝብ ጨርሶት የማይረሳ ጠባሳ ጥሎ አልፎል ይሁንና የመልሶ መቋቋም ሂደት ለከተሞች ለንግድ እና ለኢኮኖሚው በረዳው ሂደት ለህዳሴው ዘመን ማበብ ረድቶል፡፡ ፍሎረንስ፣ ሚላን፣ ቬኒስ በ19ኛው ክፍለ-ዘመን ማብቂያ ጀምሮ ኢጣልያ ሶማሊያ፤ ኤርትሪያን፤ ሊቢያ እና በአጌአን ባህር ላይ ያሉ ደሴቶችን በቅኝ ገዢነት ወደ እራሶ አስተዳደር ጠቀለለች ይህም የምስራቅ አፍሪካ ዒጣሊያን ዓላማ ያነገበ ነበር፡፡ - ኤርትራ ጣልያን ፤ የጣልያን መንግስት በቀይ ባህር ዳርቻ ላይ ያሉትን በ ስዊዝ መተላለፊያ መከፈት ምክንያት ብቅ ብቅ በማለት ያሉትን የንግድ መዳረሻዎች ከነጋዴ ባለቤቶቿ ላይ ገዛች () ቀደም ብሎ የቀይ ባህር ዳርቻዎች በኦቶማን ቱርኮች አገዛዝ በግብጦች እይታ ስር የነበረ ቢሆንም () በግብፆች እና በኢትዮጵያኖች በተደረገ ጦረነት ግብጦች በመሸነፋቸው አካባቢው ወደ አለመረጋጋት አመራ () ብሪቲሽ መንግስት ከግብፅ፤ ከኢትዮጵያ ()፣ ከሱዳን ጋር ያላቸውን ግኑኝነት እያጠኑ፣ ድጋፋቸውን ለኢጣሊ በመስጠታቸው ኢጣልያ ወደ ሰሜን እስከ ምፅዋ ድረስ ግዛቷን አስፋፋች፡፡ - ሶማሊያ ጣልያን፤ በ1888 የሶማሌ ቀነድ ሱልጣን ዩሱፍ አሊ ከንዲድ እና ሌሎችም ከጣልያን ጋር በመዋዋል የጣልያንን ከለላ አገኙ ይሁን እና የጣልያን ፍላጎት በሱማሌ ወደቦች ላይ የስዊዝ መተላለፊያ እና የ ኤደን መግቢያዎች ላይ ትኩረት ነበር፡፡ - ሊብያ ጣልያን፤ ጣልያን በሰሜን አፍሪካ ግዛቷ የኦቶማን ተሪፖሊታና በኢታሎ ቱርክ ,ጦርነት ከወረረች በሆላ ኦቶማኖች ስልጣናቸውን ቢለቁም , ከ ሴኑሲ የሀይማታዊ እና የፖለቲካዊ ድርጅት ከፍተኛ ተቃውሞ ደረሰባቸው መሪያቸውም ኦማር አል ሙክታር ነበር፡፡ - ኢትዮጵያ ጣሊያን፤ የኤርትራውን ግዛት ለማስፋት ጣልያን ከኢትዮጵያ ጋር ያላት የግዛት ወሰን እና የመረዳዳት የውጫሌ ስምምነት በአተረጓገም ምክንያት ጣሰች በአደዋው ጦርነትም በመጋቢት 1896 የጣልያንው ቕኝ ገዢ ሀይል በኢትዮጵያኖቹ ለሸነፍ ችሏል፡፡ በ20ኛው ክፍለዘመን ከ1ኛው የዐለም ጦርነት ጊዜ ምንም እንኳን ጣልያን ከአሸናፊዎች አንዶ ብትሆንም የኢኮኖሚ እና የማህበረወዊ ውጥንቅጥ ውስጥ ገባች የሶቪዪቶችንም አይነት አብዮትም በመሸሽ በቤኒቶ ሞሶሎኒ የሚመራ ፋሺስት አምባገነንነት አመራርበ 1922 ገባች፡፡ በ1935 ሙሶሎኒ ኢትዮጵያን በድጋሚ ወረር () በጦርነቱም ዘመናዊ በአየር ሀይል የታገዘ ብሎም በአለም አቀፍ ህግ የተከለከለ መርዛማ ጋዝ በመጠቀሙ በጊዜው የነበረው የኢትዮጵያ ጦር ሊቋቋመው አልቻለም፡፡ ውጤቱም ጣልያንን በጊዜው ከነበረው የመንግስታቱ ድርጅት ተገለለች. ይሑንና በወቅቱ ከነበረዉ አለምአቀፋዊ ሁኔታ አንፃር ጣልያን ላይ ማእቀቡ ተፅእኖ ሊፈጥር አልቻለም ቆይቶም ብዙ ሀገራት የህግ ጥሰቱን ችላ ብለውታል፡፡ ይህም ጊዜ ገፍቶ በሁለተኛው የአለም ጦርነት የተባበሩት ወገን የሆነው ሲሲሊ በወረረ ጊዜ የፋሺስቱ አገዛዝ ተገረሰሰ ጣልያን በአገዛዛቸው ስር ብትወድቅም ጀርመኖች የሰሜን እና ማሀከለኛውን ጣልያን በመያዛቸው ጣልያን የጦርአውድማ ሆና ነበረች በዚም ጊዜ የፋሺስቱ አመራር ከፍተኛ ተቃውሞ ደርሶበት መሪው ሞሶሎኒም ተማረኮ ተገደለ ምንም እንኮን በብሪቲሽ ሶማሊላንድ እና በግብፅ ጣልያን እየገፋች የነበረ ቢሆንም ጣልያን በምስራቅ አፍሪካ በ ግሪክ በሩሲያ እና በ ሰሜን አፍሪካ ሽንፈት አጋጠማት፡፡ ጣልያን የተፃፈ ዲሞክራሲያዊ የሆነ ህገ መንግስት በፋሺዝም ተቃራኒ ከሆኑ ተወካዮች ፤ለናዚ እና ፋሺስት መውደቅ፤ በሰሩ አባለት የተረቀቀ ህግ አላት ፤ የህግ ማስከበር ስራ በተለያዩ የፖሊስ አባላት () ይከናወናል ለምሳሌ የጣልያን ብሄራዊ ፓርክ እና የደኖች ጥበቃ፤የመሰረተ ልማት አውታሮች ጥበቃ፤ ይሁንና የተደራጁ የወንጀል ድርጅቶች የማህበራዊ እና የፖለቲካ ስራዎችን ሲያዉኩ ይታወቀሉ ለዚህም ማፊያ () በሚባሉት ይታወቃሉ፡፡ የጣልያን ጠቅላይ ሚኒስተር የሚኒስተሮች ምክር ቤት ፕሬዚዳንት ነው ለዋና ውሳኔዎችም የእነሱን ፍቃድ ማግኘት አለበት፤ እናም ፓርላማውን የመበተን የሚደርስ ስልጣን የለውም፡፡ ሰሜናዊው የሀገሪቱ ክፍል የኢንዱስትሪ ማዐከል በመሆኑ ደቡብ እና ገጠራማው ክፍልም ያልበለፀገ በመሆኑ ለጠቅላላ ማህበራዊ እና ኢኮኖሚያዊ ድክመት ምክንያት ነው ፤ ምንም እንኮን ጣልያን የተለያዩ ዲያልክት ቢኖሩም ብሄራዊ የሆነ የትምህርት ስርአት በመኖሩ የተለያዩ የቋንቋ ንግግሮች በሀገሪቱ እንዳይኖር አድርጓል ብሎም የመገናኛ ስርጭት መስፋፋት እና የኢኮኖሚው ማደግ ተከትሎ አንድ ወጥ ስርአት መጠቀም ቻሉ፡፡ የትምህርት ደረጃ በመጀመሪያ(ጣልያንንኛ፤ እንግሊዘኛ፤ ታሪክ የመሳሰሉትን አካቶ 8 አመታትን ይወስዳል ) በሁለተኛ( 5 አመታትን እና የባህል ትምህርት ቤቶችን ያጠቃልላል) በሶስተኛ( በህዝብ፤ በግል ፣ እና በተመረጡ ከፍተኛ ኒቨርስቲዎች ) ተከፋፍሎ ሊሲኦ የሚባለው ፈተና ተማሪዎችን ለዩኒቨርሲቲ ዝግጅት ይረዳቸዋል፤ ይሁንና የጣልያን የትምህርት ስርአት ከቀረው አውሮፓ ጋር ሲወዳደር ደረጃው ዝቅተኛ ነው፡፡ ጣልያን ስለ ሚደነቁቁ እና ስለ ሚታወቁ የስነ ህንፃ ክህሎቶች ትታወቃለች ለምሳሌ ያህል ኮሎሰም ፤ ሚላን ካቴህድራል፤ የተንጋደዱት የፒዛ ማማዎች እና የቬኒስ ከተማ ግንባታ እናም አርክ ዶምስ በመባል የሚታውቁትንም የስነ ህንፃ ዲዛይኖች እናም የልኡል ቤተሰቦች በአብዛኛውም ከ እንግሊዝ እና ሌላውም አለማት በዲዛይናቸው ተደንቀው መኖሪያ ቤታቸውን እና ቤተመንግስታቸውንም አስመስለው ሰርተዋል፡፡ የጣልያን ገበታ በአብዛኛው በባህላዊ ውጤቶች ላይ በማተኮሩ ይፈለጋል ፤ቡና፣ እስፕሬሶ፣ ቴራሚሱ ፣ካሳታ፣. .ፒዛ፣ ፓስታ፣ ጄላቶ፣ ከሚታወቁት መካከል ናቸው፡፡[[ የጣልያን ተወዳጅ እስፖርት የእግር ኮስ ጨዋታ ,ነው ብሄራዊ ቡድኑም ሰሚያዊዎቹ በመባል ይታወቃሉ፤ ከፍተኛው የእግርኮስ የጨዋታ ፕሮግራም ሴሪአ ከ አውሮፓ በተመራጭነት 4ኛ ነው፡፡ የፊፋና ዋንጫ አራት ጊዜ በማንሳት ጀርመን እና ብራዚልንም ትከተላለች . ሮቤርቶ ባጂዮ ከጣልያን ነው: [ የጣልያን ሲኒማ ታሪክ ከ ሉሚር ወንድማቾች የተንቀሳቃ ሽፊልሞች ተእይንት ካሳዩ በሆላ ይጀምራል፤ የታላቁ ዉበት ፤ህይወት ቆንጆ ነው፤ ፖስተኛው፤ ጥሩው መጥፎው እና አስቀያሚው የባይስክሉ ሌቦች ፤የመሳሰሉት ከሲኒማ መህደሮች ታዋቂዎቹ ናቸው፡፡ ዋኖዎቹ የጣልያን የፋሽን አይነቶች ፣ጉሲ ፤ ፕራዳ ፣ እንደ እንግሊዝ እን ሰሜን አሜሪካ ታዋቂ ናቸው፡፡ የጣልያን ቃላቶች እንደ የእነጨት ውጤቶች () መዝበ ቃላት ውስጥ ገብተውላታል፡፡ ሌሎችም ታዋቂ የጣልያን ዲዣይኖችም ፈሪጅ፤ ሶፋ ፣ ፣ ናቸው፡፡ የአዲሲቷ ጣልያን ቋንቋ መሰረቱ በ ፈሎሬንቲን ገጣሚ ዳንቴ አሊገሂሪ ተጥሎል የሱም የተደነቀ ኮመዲ(አስቂ) በአውሮፓ ውስጥ ከነበሩ የስነፅሁፍ ስራዎች ዝናኛው ነው፡፡ በኢጣልያ የስነፅሁፍ ሰው ለመጥቀስ አይቸግርም እነ አሌሳንድሮ ማንዞኒ፤ ጂዮቫኒ ቦካሲዮ፤ በዚህም እንደ ሶኔት ያሉ የግጥም ስራዎች ይጠቀሳሉ፡፡ የሮማ ድራማቲስቶች ከግሪክ ተውኔቶችን ተቀድተው ተተርጉመው ተሰርተዋል ፤ የካርሎ ኮሎዲ ድርሰት የፒኖቼ አጋጣሚ ፤ ታዋቂ የልጆች ደርሰት ነው . ፡፡ ፒያኖ፤ ቫዮሊን በኢጣልያ ነበር የተገኙት፤ ሉቺያኖ ፓቫሮቲም, ከጣልያን ነው፡፡ የንፅፅር ዕይታን በመጠቀም የስዕልን እና የቅብ ውጤት ወደ ላቅ ያለ ደረጃ የደረሱት እነ ሚካኤል አንጄሎ ፣ራፋኤል ሲሆን፤ የሰው ዐካላትን እና የመጠን ልዩነታቸውን የሚያጠናውን ሳይንስም ትምህርት ክፍልም ከጣልያን ነው የተገኘው፤ እናም እንደ ሊኦናርዶ ዳ ቪነች ፤ ጋሊልኦ የዘመናዊው ሳይንስ እና የስነ ህዋ አባት፤ ክ.ኮሎምበስ ተጓዡ ፤የፊዚስት ሊቁ ኤነሪኮ ፈረሚ ; በ ሂሳብ ላግራንጄ , ፤ በሂሳብ አያያዝ ወይንም አካውንቲንግ ፤በኬሚስትሪ አ. አቮጋርዶ የመሳሰሉ የጥበብ ሰዎችን መገኘት መጥቀስ ይቻላል፡ የአውሮፓ ታሪክ
3360
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%B0%E1%88%B4
ደሴ
ደሴ በወሎ ክፍለ ሃገር የሚገኝ ከተማ ሲሆን በአሁኑ ጊዜ የደቡብ ወሎ ዋና ከተማ ነው። የወይና ደጋ አየር ጸባይ ያለው ይህ ከተማ፣ በከተማነት ታዋቂ እየሆነ የመጣው በዓፄ ዮሐንስ ፬ኛ ዘመን እንደሆነ ይጠቀሳል። የአካባቢው መሬት ከእሳተ ጎሞራ ቅሪት የሚመነጭ ስለሆነ፣ በንጥረ ነገር የዳበርና ለምነት ስለሚያሳይ፣ ከተማው በ20ኛው ክፍለዘመን በፍጠነት እንዲያድግና በኋላም በቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ እና ደርግ ዘመን ወሎ ተብሎ ለተሰየመው ክፍለ ሃገር ዋና ከተማ እንዲሆን ዋና አስተዋጽዖ አድርጓል። እንደ አርመን ኢምባሲ ታሪካዊ ሰነድ፣ የአርመን ክርስቲያኖች በ7ኛው ክፍለ ዘመን በአረቦች በተነሳባቸው ወከባ ምክንያት ብዙዎች ተሰደው በአሁኑ ደሴ ከተማ አካባቢ እንደሰፈሩና በኋላ ቅዱስ እስጢፋኖስ የተሰኘውን ገዳም በሐይቅ እንደመሰረቱ ያትታል። በዚህ አካባቢ አርመኖች የመስፋፋትና የመጎልበት ሁኔታ እያሳዩ ስለመጡ አካባቢው የአርመን ደሴት እስከመባል እንደደረሰና በኋላ በ16ኛው ክፍለ ዘመን በግራኝ አህመድ ወረራ ምክንያት ካሉበት ተነቅለው በተለያዩ የኢትዮጵያ ክፍሎች እንደተበተኑ ይሄው የኢምባሲ ሰነድ ያትታል። እ.ኤ.አ. በ 1882ዓ.ም. ነበር ን/ነገስት ዮሃንስ ጦራቸውን በዚሁ አካባቢ ሲያሰፍሩ ከአመት በፊት በአካባቢው የታየችውን ባለጭራ ኮከብ በማስታወስ " ይህን ቦታ ደሴ ብየዋለሁ" ብለው ከተማውን እንደቆረቆሩ ይጠቀሳል። የደሴ ከተማ የፖስታ አገልግሎት ያገኘችው እ.ኤ.አ. 1920 ነው። የስልክ አገልግሎትም ቢሆን በቅርቡ ማለትም እ.ኤ.አ. በ 1954 ነው ያገኘችው። ፤የደሴ ከተማ የ መብራት አገልግሎት ያገኘችው እ.ኤ.አ. በ 1963 ነው። ይህን የመብራት አገልግሎት ያገኘችው በጊዜው በመገንባት ላይ በነበረው በናፍጣ የሚሰራ የኤሌክትሪክ ሃይል ነው። አጠቃላይ መረጃ ከአዲስ አበባ ተነስተን 401 ኪሎ ሜትር ወደ ሰሜን ስንጓዝ ከኮምቦልቻ ቀጥሎ የምናገኘዉ ከተማ የደሴ ከተማ ነው። ደሴ ጥንታዊ ስሙ ላኮመልዛ የሆነ የሰሜን-መሃል ኢትዮጵያ ከተማና ወረዳ ነው። ከአዲስ አበባ ወደ አስመራ መስመር (መንገድ) ላይ በአማራ ክልል፤ ደቡብ ወሎ ዞን ሲገኝ በላቲቱድና ሎንግቱድ ላይ ነዉ። የብሔራዊ ስታትስቲክ ባለስልጣን በ1998 እንደመዘገበው፤ ከኢትዮጵያ ሰፊ ከትሞች አንዱ ሲሆን የ169,104 ሕዝብ መኖሪያ ከተማ ነው። ከነሱም መኻከል 86,167 ወንዶች 82,937 ሴቶች ናቸው ተብሎ ተገምቷል። ደሴ አሁን ስራ ቢያቆምም እስከ ቅርብ ጊዜ ድረስ የኮምቦልቻ አውሮፕላን ማረፊያን ከጎረቤቱ ከኮምቦልቻ ከተማ ጋር ይጋራ ነበር። አዲስ አመት አካባቢ የጥቅምት ወር ሲገባ በጣም ታዋቂ እና ብዙ የተዘፈነለት የጦሳ ተራራ በቢጫ (አደይ) አበባ ተሸፍኖ ማየት ምን ያህል ለበአል ድምቀት የመንፈስ እርካታ እንደሚሰጥ መግለጽ ያዳግታል። ደሴ ለመስፋፋት ሰፊ እድል ያለዉ አይመስልም ምክንያቱም ዙሪያዉ በወግዲ የተከበበ በመሆኑ እና መሬቱ ዉሃ የሚበዛበት (ረግራጋማ ) ስለሆነ ነው። ከዚህም አንጻር በጣም ብዙ ህዝብ እንደሚኖርበት ይታወቃል። የውቦች ከተማ እንደሆነች የሚነገርላት ደሴ ከተማ በ ኪነ-ጥበቡ ረገድ በሃገሪቱ ውስጥ ከፍተኛ አስተዋፅዖ ካላቸው ከተሞች አንዷ ናት። በከተማይቱ መሃል ዕምብርት የሚገኙት ወሎ ባህል አምባ እና ምን ትዋብ አዳራሾች ለከተማዋ የኪነ ጥበብ እድገት ከፍተኛውን ድርሻ ይወስዳሉ። ደሴ የበፊቱ ሙዚየም የተቀየረው የደጃዝማች ዮሴፍ ብሩ መኖሪያ ቤት መቀመጫ ናት። የ አራቱም የሙዚቃ ቅኝቶች መፍለቂያ የሆነችው ደሴ ከተማ በ ሙዚቃው ዘርፍ በሃገሪቱ ከፍተኛ ድርሻ ካላቸው ከተሞች አንዷ ናት። ለዚህም ተጠቃሽ የሚሆነው ከከተማይቱ የሚዎጡ በርካታ ድምጻዊያንን መጥቀስ ይቻላል። በተጨማረም ከተማይቱን አስመልክቶ የተዘፈኑ ከ መቶ ሃያ በላይ የአማርኛ ዘፎኖች እንዳሉ ይነገራል። አብዛሃኛዎቹ ዘፈኖች በከተማዋ ስለሚገኙ ቆነጃጂቶች የተዜሙ ናቸው።ባህሩ ቃኘው፤ ማሪቱ ለገሰ፤ ዚነት ሙሃባ፤ መስፍን አበበን የመሳሰሉ ዘፋኞች የተገኙት ከደሴ ነው። ለኢትዮጵያ የቴአትር ጥበብ እድገት ከፍተኛ አስተዋፅኦ ካደረጉትና በሀገር ውስጥ በቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ዩኒቨርስቲ እና በሁንጋርያ ቡዳፔሽት ሥልጠናቸውን በጥበቡ ቀስመው የምጀመርያ ዲግሪያቸውን አግኝተው በሃገራቸው ትያትር ቤቶች በመሥራት የሕዝብ ፍቅርንና ሙያዊ ልዕልና ከተጎናፀፍትና፣ በዓለም አቀፍ የፊልም ሥራ በመካፈል ቀደምት ሥፍራን የያዙት የጥበብ ሰው ደበበ እሸቱም የዚሁ የወሎ (ደሴ) ተወላጅ ናቸው። በከተማይቱ ውስጥ በ 1996 የተገነባ ግዙፍ የወጣቶች ማእከል ይገኛል። ይህ ማእከል ከፍተኛ አገልግሎት እየሰጠ ቢሆንም በቂ እንዳልሆነ ግን ይታመናል። የቤተሰብ መምሪያ እና የሰርከስ ደሴን ጨምሮ በርካታ መካከለኛ እና አነስተኛ የሙዚቃ ባንዶች ይገኛሉ። ከተገነባ በርካታ አመታትን ያሳለፈውና ተገቢውን እድሳት ያላገኘው የ ደሴ እታዲየም በከተማይቱ እምብርት ይገኛል። ይህ እታዲየም እስከቅርብ ጊዜ ድረስ የ ኮምቦልቻ ጨርቃ ጨርቅ የ እግር ኳስ ክለብ የመጫወቻ መዳ ሁኖ አገልግሏል። በዚህም በርካታ የኢትዮጵያ ፕሪሚየር ሊግ ጨዋታዎችን የማስተናገድ እድል አግኝቷል። መሰረተ ልማት ይህች ከተማ በመሰረተ ልማቱ ረገድ ተረስታ የቆየች ከተማ ናት ማለት ይቻላል። ለዚህም እንደ መንገድ ያሉ መሰረተ ልማቶችን ማንሳት ይቻላል። በቅርቡ ማለትም በ እ.ኤ.አ. 2006 ስራ የጀመረው ወሎ ዩኒቨርሲቲ እንዲሁም መምህር አካለ ወልድ፣ ወይዘሮ ስህን እና ሆጤ በመባል የሚጠሩት ሶስት ከፍተኛ ትምህርት ቤቶች በዚሁ ከተማ ይገኛሉ። ብዙ አንደኛ እና ሁለተኛ ደረጃ ት/ቤቶችም ይገኛሉ። ከ ቅርብ ጊዜ ወዲህ ከተማይቱ የበርካታ የግል ዩኒቨርስቲዎች እና ኮሌጆች መዳረሻ ሆናለች። በደሴ ከተማ ውስጥ ሁለት የመንግስት ሆስፒታሎች ማለትም የደሴ ሪፈራል ሆስፒታል እና ቦሩ ሆስፒታል ይግኛሉ። በግሉ የ ጤና ዘርፍም ሶስት ሆስፒታሎች ማለትም ሰላም ጠቅላላ ሆስፒታል፣ ባቲ ጠቅላላ ሆስፒታል እና ኢትዮ ጠቅላላ ሆስፒታሎችን ጨምሮ በርካታ የግል ክሊኒኮች አሉ። የ ደሴ ከተማ ትልቅ ችግር ተደርጎ ሊወሰድ የሚችለው ይህ ዘርፍ ነው። ከተማይቱ ምንም እንኳን በቅርቡ የከተማው ዋና መንገድ እና የውስጥ ለውስጥ መንገድ በመገንባት ላይ ቢሆንም እስከ ቅርብ ጊዜ ድረስ ደረጃውን ያልጠበቀና የተጎዳ ባለ አንድ መስመር አስፋልት መንገድ ብቻን ነበር የነበራት። አሁን የተጀመረውና እስከ ነሃሴ መጨረሻ 2002 አመተ ምህረት ይጠናቀቃል የተባለው መንገድ የከተማይቱን ዋና መንገድ ጨምሮ በተለያዩ የውስጥ ለውስጥ ክፍሎች የተዘረጋ ነው። መንገዱ የሚገነባው በ ሁለት አካላት ነው። አንደኛው የከተማይቱ መዘጋጃ ቤት ነው። ይህ ክፍል የሚያስገነባው ዋናውን የመሃል መስመር ሲሆን ይዘቱ ባለ ሁለት (መንታ) መንገድ ነው። ሁለተኛው አካል የሃገሪቱ የመንገድ ትራንስፖርት የሚያስገነባው ሲሆን የከተማይቱን የ ዳር ክፍሎችና ከ አዋሳኝ ከተሞች ጋር የሚያገናኙ መንገዶች ናቸው። የአየር ሁኔታደሴ'' ከተማ በአመዛኙ ቀዝቃዛማ የአየር ጸባይ ያላት ደጋማ ከተማ ናት። በተለይ በክረምት ወራት የሚጥለው ከፍተኛ መጠን ያለው ዝናብ እና ውርጭ የተለመደ ነው። በከፍተኛ ቦታ ላይ መገኘቷ ለዚህ ምክንያት ሊሆን ይችላል። በተራራ የተከበበችው ደሴ ለበርካታ እንደ ገብስ፣ አጃ፣ ባቄላ እና ሌሎች የ አዝእርት አይነቶች መብቀያ ናት። በዚህም የደሴ ዙሪያ አከባቢ ነዋሪዎች ተጠቃሚ ናቸው።
11737
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%98%E1%8A%AE%E1%8A%95%E1%8A%95%20%E1%8A%A5%E1%8A%95%E1%8B%B3%E1%88%8D%E1%8A%AB%E1%89%B8%E1%8B%8D
መኮንን እንዳልካቸው
ራስ ቢትወደድ መኮንን እንዳልካቸው፤ አርበኛ፣ ስደተኛ፣ የውጭ ጉዳይ አደራዳሪ፣ ታላቅ ደራሲና በንጉሠ ነገሥቱ መንግሥት የመጀመሪያው ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው ያገለገሉ ኢትዮጵያዊ ናቸው። መኮንን እንዳልካቸው የካቲት ፲ ቀን ፲፰፻፹፫ ዓ/ም ከአባታቸው ከባላምባራስ እንዳልካቸው አብርቄ እና ከናታቸው ከወይዘሮ አቦነሽ ተክለ ማርያም በሸዋ ጠቅላይ ግዛት ተጉለት፣ አዲስጌ ላይ ተወለዱ። ትምህርታቸውን አዲስ አበባ በዳግማዊ ምኒልክ ትምህርት ቤት ካጠናቀቁ በኋላ ካርቱም ከሚገኘው የሶባት የጦር መኮንኖች ትምህርት ቤት ተመርቀዋል። በዳግማዊ ምኒልክ ትምህርት ቤት ሳሉ የትምህርት አቻዎቻቸው እነ ልጅ ተፈሪ መኮንን እና ልጅ ዕምሩ ኃይለ ሥላሴ ነበሩ። ልጅ መኮንን እንዳልካቸው “የሕልም ሩጫ” በተባለው መጽሐፋቸው ላይ በዳግማዊ ምኒልክ ዘመን የጀመረው የሥልጣን እርምጃቸው የልጅ ኢያሱ ሞግዚት እና እንደራሴ የነበሩት አጎታቸው፣ ራስ ተሰማ ናደው ካረፉ በኋላ በተለያዩ ባለ ሥልጣናት እንደተገታ አሥፍረውልናል። በንግሥተ ነገሥታት ዘውዲቱ ዘመን በንግሥት ዘውዲቱ ዘመን የተማሪ ቤት ጓደኛቸው ራስ ተፈሪ መኮንን የአልጋ ወራሽነትን ሥልጣን እንደያዙ ወዲያው ‘ልጅ መኮንን’ ተብለው በ፲፱፻፱ ዓ/ም የወንበሮ፣ አብቹና ማሰት አውራጃ ገዥ ሆነው ተሹመው ለአራት ዓመታት ቆዩ። በ፲፱፻፲፫ ዓ/ም የምድር ባቡር ተቆጣጣሪ ሆነው ተሹመው፣ እስከ ፲፱፻፲፰ ዓ/ም ሲያገለግሉ ከቆዩ በኋላ የንግድ ሚኒስትር ሆነው እስከ ፲፱፻፳፪ በሠሩበት ወቅት ፓሪስ ላይ በተካሄደው የጦር መሣሪያ ጉባዔ ላይ አገራቸውን ወክለው ተሳትፈዋል። በብሪታኒያ የመጀመሪያው የኢትዮጵያ ቋሚ መላክተኛ ሆነው የተሾሙት ነጋድራስ (በኋላ ራስ ቢትወደድ) መኮንን እንዳልካቸው፣ የሹመት ደብዳቤያቸውን ለንጉሥ ጆርጅ አምስተኛ ተወካይ ለአልጋ ወራሹ የዌልስ መስፍን (የወደፊቱ ንጉሥ ኤድዋርድ ስምንተኛ) ኅዳር ፲ ቀን 1922ዓ/ም በባኪንግሃም ቤተ መንግሥት አቅርበዋል። በዚህም የሥራ መደብ ሁለት ዓመት አገልግለዋል። በብሪታኒያ የውጭ ጉዳይ ሚኒስቴር ሚያዝያ ፳፮ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ/ም ያወጣው “የኢትዮጵያ ትላልቅ ሰዎች ዝርዝር” ላይ በተራ ቁጥር ፹፪ ስለተመዘገቡት ነጋድራስ መኮንን እንዳልካቸው ሲተነትን፤ በጥቅምት ወር ፲፱፻፳፫ ዓ/ም ለተከናወነው የቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ የንግሥ በዓል ወደ ኢትዮጵያ ተመልሰው ሲገቡ፣ ያጋጠማቸው አዲስ አበባ ከተማ እንዳይገቡ የመታገድ ትዕዛዝ እንደነበረና ምክንያቱም ፓሪስ ላይ በወቅቱ የራስ ጉግሳ አርአያ ሚስት ከነበሩት የንጉሠ ነገሥቱ ታላቅ ወንድም ልጅ፣ ልዕልት የሻሸወርቅ ይልማ ጋር ባልገዋል በሚል እንደነበር፤ ራስ ጉግሳም በኋላ በዚሁ ምክንያት ሚስታቸውን እንደፈቱ እና ነጋድራስ የአሥር ሺ የኢትዮጵያ ብር ቅጣት እንደተጣለባቸው ዘግቧል። የዚህን ዘገባ ትክክለኛነት ከሌላ ምንጭ ማረጋግጥ ባይቻልም ወደሎንዶን ሥራቸው እንዳልተመለሱና በቋሚ መላክተኝነት በጅሮንድ ዘለቀ አግደው ተክተዋቸው የሹመት ደብዳቤያቸውን ሐምሌ ፲፮ ቀን ፲፱፻፳፫ ዓ/ም ማቅረባቸውን ‘የሎንዶን ጋዜት’ ይዘግባል። በኋላም ከልዕልቲቱ ጋር በ፲፱፻፳፰ ዓ/ም ተጋብተው እስከ ዕለተ ሞታቸው ድረስ የትዳር ጓዶች እንደነበሩ ይታወሳል። በቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ዘመነ-መንግሥት ከሎንድን ከተመለሱበት ጊዜ ጀምሮ ለቀጠሉት አሥራ አራት ወራት ገደማ በምን ሥራ ላይ ተሰማርተው እንደነበር መረጃዎች ባይገልጹም፣ የሚቀጥለው ምድባቸው በታኅሣሥ ወር ፲፱፻፳፬ ዓ/ም ፰ኛው የአዲስ አበባ ከንቲባ ኾነው ተሹመው ለሁለት ዓመታት አገልግለዋል። ከዚህም ምደባ በኋላ የኢሉባቡር ጠቅላይ-ግዛት አገር ገዢ ሆነው የጠላት ወረራ ድረስ የሠሩ ሲሆን ወደዘመቻውም የሄዱት ከዚሁ ጠቅላይ ግዛት ሠራዊት ጋር ነበር። በጠላት ወረራ ጊዜ በጦርነቱ ዝግጅት በሚደረግበት ወቅት፣ ደጃዝማች መኮንን እና ሌሎችም መሪዎች ለቀኙ ደቡብ ክፍል የጦር ሠራዊት አዝማች ሆነው ለተመደቡት ለሐረር መስፍን እንደራሴው ለደጃዝማች ነሲቡ ዘአማኔል ረዳት ሆነው ተመደቡ። ጣልያኖቹ በቁጥር እና በዘመናዊ መሣሪያ የበለጡ ቢሆኑም በኦጋዴን በኩል የመጣው የጣልያን ግንባር-ቀደም ሠራዊት፤ በደጃዝማች መኮንን የተመራው የኢሉባቡር ሠራዊትን ጨምሮ፣ በሦስት ግንባር በተሰለፉት ኢትዮጵያውያን ጠንካራ ምክት ተቸግሮ ነበር። በተለይም ከማይጨው ጦርነት ሽንፈት በኋላ ንጉሠ ነገሥቱ ከቤተሰባቸውና ከአንዳንድ መኳንንት ጋር በስደት ወደአውሮፓ ሲያመሩ፤ በኦጋዴን በኩል ሲከላከሉ የቆዩት ደጃዝማች መኮንን እና ሦስት ሌሎች የጦር አለቆች በስደት ወደ ኢየሩሳሌም አመሩ። በኢየሩሳሌም ደጃዝማች መኮንንን በሚመለከት በስደት ዘመን ስለተከሰቱ አንዳንድ ነገሮች፤ ደጃዝማች ከበደ ተሰማ፣ “የታሪክ ማስታወሻ” በተባለው መጽሐፋቸው ላይ ሲያወጉን፦ ጠላት እዚያ ተጠልለው የነበሩትን መሳፍንትና መኳንንት «አስጨንቆ ከጠላት እየታረቁ እንዲገቡና ንጉሠ ነገሥቱ የተሰደዱበትን ዓላማ ለማሳሳት በማሰብ ብዙ የማንገራበድና የማስፈራራት ሥራ ይሠሩ ነበር።» ይሉና በኢየሩሳሌም የኢትዮጵያ ገዳም ንብረት የነበረውን እጁ ለማግባት እና የገዳሙን ማስረጃ ሰነዶች ለመውሰድ፣ በገዳሙ የነበሩትን አንዳንድ ኤርትራዊ መነኮሳትን በመጠቀም ያዘጋጁትን ደባ በመስበርና፤ ሰነዶቹን በማሸግ ከተሳተፉት መኻል አንዱ ደጃዝማች መኮንን እንደነበሩ አስፍረውታል። ደጃዝማች ከበደ፤ በዚያው በኢየሩሳሌም፤ ቀድሞ ንግሥት ነገሥታት ዘውዲቱ ለገዳሙ መናንያኖችና ምዕመኖች መተዳደሪያ የገቢ ምንጭ እንዲሆን ያሠሩትን ቤት በፊት የኢትዮጵያ ቆንስል ያስተዳድር የነበረውን ጠባቂነቱ ተዛውሮ ወደስደተኞች ወኪል ወደተደረጉት ደጃዝማች መኮንን ተላልፎ ይሠራ እንደነበርም ዘግበዋል። የኢጣልያ መንግሥት ኢትዮጵያን የመንግሥቷ አካል እንዳደረገችና የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥትነትን ማዕርግ ለንጉሧ ለቪክቶር ኢማኑኤል ሣልሳዊ እንዳደርገች ግንቦት ፩ ቀን ፲፱፻፳፰ ዓ/ም አወጀች። የብሪታንያ መንግሥት ግን ለዚህ አዋጅ የይፋ እውቅና ከመስጠቱ በፊት ግንቦት ፬ ቀን ፲፱፻፳፱ ዓ/ም ለተፈጸመው የንጉሥ ጆርጅ ሳድሳዊ የንግሥ በዓል እንዲገኙ ጃንሆይን ጋብዞ ነበር። ዳሩ ግን በዚሁ ሥነ ሥርዓት ላይ ሊገኝ ተጋብዞ የነበረው የኢጣልያው አልጋ ወራሽ (በኋላ ንጉሥ) ኡምቤርቶ እንደማይመጣ እና የኢጣልያም ጋዜጠኞች በሙሉ በሥነ-ሥርዓቱ ላይ እንዳይገኙ ሙሶሊኒ ማዘዙ ሲታወቅ፤ ደጃዝማች መኮንን እንዳልካቸው ወደ ሎንድን ተጉዘው ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴን በመወከል ከአቶ ኤፍሬም ተወልደመድኅን ጋር ተገኝተዋል። ከድል በኋላ እስከ ሕልፈት ደጃዝማች መኮንን እንዳልካቸው፣ እንግሊዞች ጃንሆይን ወደሱዳን ካመጧቸው በኋላ በስደት በየቦታው የነበሩትን ኢትዮጵያውያን በሱዳን ሲያሰባስቡ ከነበሩበት ከኢየሩሳሌም ወደንጉሠ ነገሥቱ ከሄዱት መኳንንት መሀል አንዱ ነበሩ። አልሞትኹም ብዬ አልዋሽም ፀሐይ መስፍን የድሆች ከተማ ያይኔ አበባ ቴዎድሮስና ጣይቱ ብጡል ዦሮ ጠቢ የቃኤል ድንጋይ የደም ድምጽ ሣልሳዊ ዳዊት ሰውና ሐሳብ {ዳዊትና ኦርዮን) ዓለም ወረተኛ (ቀድሞ "ያይኔ አበባ" በሚል ርዕስ የታተመ) ሥነ ልቡናና ሳይንስ ከቡቃያ እስከመከር ፍልስፍናዊ አሳቤ ወልደ ጻዲቅ የይሁዳ አንበሳ ለምን ተንሸነፈ ሰውና ሐሳብ የደም ዘመን አርሙኝ (የቃየል ድንጋይን፤ የደም ድምጽን፤ዓለም ወረተኛን፤ የድኾች ከተማን፤ ሰውና ሐሳብን፤ ሣልሳዊ ዳዊትን፤ አምልሞትሁም ብዬ አልዋሽምን እና የማይጨው ዘመቻና የዓለም ፖለቲካን ያካተተ) መልካም ቤተሰቦች የሕልም ሩጫ (ግለ-ታሪክ) ዋቢ ምንጮች ደጃዝማች ከበደ ተሰማ፤ “የታሪክ ማስታወሻ” (፲፱፻፷፭ ዓ/ም) ቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ፤ “ሕይወቴና የኢትዮጵያ እርምጃ" (፩ኛ መጽሐፍ)፤(ብርሃንና ሰላም ማተሚያ ቤት: ፲፱፻፷፭ ዓ/ም) .፡ 1989) የኢትዮጵያ ካቢኔ አባላት ቢትወደድ መኮንን እንዳልካቸው
10170
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%93%E1%8D%84%20%E1%89%B4%E1%8B%8E%E1%8B%B5%E1%88%AE%E1%88%B5
ዓፄ ቴዎድሮስ
ጀግናዉ ዳግማዊ ዐፄ ቴዎድሮስ (ጥር ፮ ቀን ፲፰፻፲፩ ዓ.ም. - ሚያዝያ ፮ ቀን፲፰፻፷ ዓ.ም.) ከ፲፰፻፵፯ ዓ.ም. ጀምሮ እስከ ዕለተ ሞታችው ድረስ የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት ነበሩ። በትውልድ ስማቸው ካሳ ኀይሉ ሲባሉ፣ በፈረስ ስማቸው አባ ታጠቅ፣ በወታደራዊ ስማቸው መይሳው ካሳ እና እንዲሁም አንድ ለናቱ ተብለው የሚታወቁ የ19ኛው ክፍለ ዘመን ኢትዮጵያ ወታደርና ፖለቲከኛ ነበሩ። ቴዎድሮስ ጥር ፮ ቀን ፲፰፻፲፩ ዓ.ም. ሻርጌ በተባለ ቦታ ቋራ ውስጥ፣ ከጎንደር ከተማበስተ ምዕራብ ተወለዱ። የተወለዱትም አገሪቷ በባላባቶች ተከፋፍላ በምትመራበት-ዘመነ መሳፍንት በሚባለው ወቅት ነበር። አባታቸው ደጃዝማች ኃይሉ ወልደ ጊዮርጊስ የቋራ ገዢ ነበሩ። ዓፄ ቴዎድሮስ በህጻንነታቸው የቄስ ትምህርት ከቀሰሙ በኋላ፣ የአጎታቸውንና በኋላም ለጥቂት ጊዜ የጎጃሙን ጦር መሪ የጎሹ ዘውዴን ጦር ተቀላቀሉ። በዚሁ የውትድርና ዘመናቸው ከፍተኛ ችሎታን ማስመዝገብ ስለጀመሩና ዝናቸው ስለተስፋፋ በ፲፰፻፴፱ ዓ.ም. በወይዘሮ መነን ሊበን አምዴ አነሳሽነት የልጇን የራስ አሊ አሉላን ልጅ፣ ተዋበች አሊን ተዳሩ፤ እንዲሁም በደጃዝማችነት ማዕረግ የቋራ አስተዳዳሪ ሆነው ተሾሙ። ቴዎድሮስ ግን በ፲፰፻፵፬ ዓ.ም. አጠቃላይ የዘመነ መሳፍንት ሥርዓትን በመቃወም በሰሜናዊ ባላባቶች ላይ ዘመቻ ጀመሩ። በኒህ ተከታታይ ዘመቻወች የገጠሟቸውን ባላባቶች ስላሸነፉ፣ መጀመሪያ የራስ ማዕረግን በኋላም የንጉሥ ማዕረግን በአንድ ዓመት ውስጥ ተቀዳጁ። በየጊዜው በሚያደርጉት የተሳካ ዘመቻ የዘመኑን ባላባቶች ኃይል በመሰባበር የካቲት ፫ ቀን ፲፰፻፵፯ ዓ.ም ንጉሥ ካሳ - ዳግማዊ ዓፄ ቴዎድሮስ ተብለው የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት ሆኑ። ሥርዓተ ንግሡ የዘመነ መሳፍንት መቃብር በመሆን የዘመናዊ ኢትዮጵያን ታሪክ "ሀ" በማለት ጀመረ። ዓፄ ኃይለ ስላሴ እስከ ፈጸሙት ድረስ ኢትዮጵያን አንድ የማድረግ ሥራም በዚሁ ወቅት ተጀመረ። ዓፄ ቴዎድሮስ ሰሜናዊ ኢትዮጵያን ብቻ ሳይሆን አንድ ለማድረግ የሞከሩት፣ አጠቃላይ በታሪክ የሚታወቀውን የኢትዮጵያ ክፍል ነበር - ለዚህም ዋቢ ወደ ወሎና ወደ ሸዋ ያደረጓቸው ዘመቻወች ይጠቀሳሉ። በዘመነ ንግሣቸው ዓፄ ቴዎድሮስ አገሪቱን የሚያሻሽሉ ሥርዓቶችን ለአገራቸው አስተዋውቀዋል። ከነዚህም ውስጥ፡ ባርነትን የሚያግድ አዋጅ፣ የመጀመሪያው መንገድ ግንባታ፣ የሥርዓተ ንዋይና የፖለቲካ ሥርዓቱን በማዕከላዊ መንገድ ማዋቀር፣ የባላባት የተከፋፈለ "ሁሉ-በሁሉ-ጦርነት ሥርዓት"ን በማስቀረት ብሔራዊ ውትድርናን ማስተዋወቅ ይጠቀሳሉ። በዘመነ መሳፍንት እንደልባቸው ይፈልጡ ይቆርጡ በነበሩ ባላባቶች ዘንድ እኒህ ለውጦች እጅግ የተጠሉ ሆኑ። በ፲፰፻፶ ዓ.ም. ብዙወቹ ባላባቶች አመጽ ማነሳሳት ጀመሩ። በ፲፰፻፶፪ ዓ.ም ንጉሠ ነገሥቱ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ርስት የነበረውን መሬት ለገበሬወች በማከፋፈላቸው ከሃይማኖት መሪወች ጋር ተጣሉ። ይህን ተከተሎ በየቦታው አመጽ በሚነሳበት መካከል አውሮፓውያን ሚሲዮኖችም ከእንግሊዝ መንግሥት ጋር በተነሳሳ አለመግባባት ምክንያት በዓፄው ታሰሩ። በመጋቢት ወር ፲፰፻፷ ዓ.ም ላይ የእንግሊዝ መንግሥት በሮበርት ናፒየር የሚመራ፣ በጊዜው እጅግ ግዙፍ የተባለ ኃይልን አሰናድቶ አውሮፓውያን እስረኞችን ለማስፈታት ጦር ላከ። መጋቢት ፭ ቀን ፲፰፻፷ ዓ.ም ይህ ጦር በመቅደላ ምሽግ ላይ በሚገኘው፣ በአመጽ በተዳከመ የንጉሱ ጦር ላይ ጥቃት አደረሰ። በውጊያው መሃል ንጉሠ ነገሥቱ እጃቸውን እንዲሰጡ ቢጠየቁ እስከመጨረሻው አሻፈረኝ በማለት በሽጉጣቸው እራሳቸውን ገድለው በጀግንነት አለፉ። ዓፄ ቴዎድሮስ ያሰቡትን ለውጦች በሙሉ በተግባር ቢፈጽሙ ኖሮ በእርግጥም ታላቅና የሰለጠነ ሀገር መሪ ሊሆኑ ይችሉ እንደነበር ታሪክ ተመራማሪወች ይስማማሉ። ዕቅዳቸው በዚህ መልኩ ቢሰናከልም፣ እጅግ ድንቅ መሪ፣ የተዋጣላቸው ወታደርና የተባበረች ዘመናዊ አገር ራዕይ አብሳሪ እንደነበሩ ያሰሯቸው አውሮጳውያን ሳይቀር ሳይመሰክሩ አላለፉም። የዙፋን ስማቸው «ቴዎድሮስ»ን የወሰዱት ከፍካሬ ኢየሱስ ከተገኘ ትንቢት ነበረ። በዚያው ትንቢት በኩል፣ በዓለም መጨረሻው ክፍለ ዘመን፣ ተወዳጁ፣ የጥንቱ ዘመን ንጉስ ቀዳማዊ ቴዎድሮስ እንደገና ተነስቶ አገሪቱን ለ፵ ዓመታት ይገዛል የሚል ነበር። "ቴዎድሮስ" የሚለው ስም ከግሪክ የተገኘ ሲሆን ትርጉሙም «ጤዎስ ዶሮስ»፣ 'የአምላክ ስጦታ' ማለት ነው። ዓጼ ቴወድሮስ የቋራ አስተዳዳሪ የነበሩት ደጃዝማች ኃይለ ጊዮርጊስ ወልደ ጊዮርጊስ (ባጭሩ ኃይሉ ወልደ ጊዮርጊስ) ልጅ ናቸው። እናታቸው ወይዘሮ አትጠገብ ወንድበወሰን ሲባሉ አመጣጣቸውም ከጎንደር ከተማ ባላባቶች ነበር። የወይዘሮ አትጠገብ እናት ወይዘሮ ትሻል ስትባል የበጌምድር ክፍል መሳፍንት ዘር ነበረች፣ በአባቷ በኩል አያቷ ራስ ወዳጆ በዘመናቸው ከፍተኛ ተሰሚነት የነበራቸው ባላባት ነበሩ። የወይዘሮ አትጠገብ ድህነት በታሪክ መጻህፍት በተደጋጋሚ የሚጠቀስ ቢሆንም አመጣጡ እንዲህ ነበር፡ የህጻኑ ቴወድሮስ አባት ደጃች ሃይሉ ወልደ ጊዮርጊስ ከሱዳኖች ጋር በተነሳ ጦርነት በጀግንነት ሲወድቁ እናት ገና ሁለት አመት የሆነውን ልጇን ይዛ ከቋራ ወደ ጎንደር ከተማ ሄደች። በዚህ ወቅት ሁለተኛ ላታገባ በመቁረብ ልጇን ብቻዋን ማሳደግ ግድ አላት። አንዳንዶች በዚህ ምክንያት እራሷን ለማስተዳደር ኮሶ ትሸጥ ነበር ሲሉ ጸሃፊው ጳውሎስ ኞኞ ወይዘሮ አትጠገብ መቼውንም ኮሶ አትሸጥም ነበር ይላል (ኮሶ ትሸጥ ነበር የሚለው የልጁ ጠላቶች ፈጠራ ወሬ ነበር በማለት ያስረዳል)። ሆኖም ቀረ ህጻኑ ቴወድሮስ በድህነት እንዳላደገ ሁሉም የታሪክ ጸሃፊያን ይስማማሉ።አንድ ለናቱ ቴወድሮስ በእናቱ በኩል እህትም ሆነ ወንድም አልነበረውም። የወደፊቱ አጼ ቴዎድሮስ በ፲፰፻፴፱ ዓ.ም. ተዋበች አሊ የተባለችውን የዘመነ መሳፍንት ታላቅ ባላባት፣ የራስ አሊ አሉላን፣ ልጅ አገባ። ተዋበች በጊዜው የ፲፭ ዓመት ወጣት የነበረች ሲሆን ቁንጅናዋና አስተሳሰቡዋ በጊዜው በነበሩ ሰወች ዘንድ የተደነቀ ነበር። ሁለቱ በፍቅር በመውደቃቸው ቴወድሮስ በአባቷ ራስ አሊና በአያቷ እቴጌ መነን ላይ ሲያምጽ ባሏን ትደግፍ ነበር። አጼ ቴወድሮስ የሚስታቸውን መታመም ከዘመቻ መልስ በ፲፰፻፵፰ ዓ.ም ላይ ከሰሙ በኋላ እቴጌ ተዋበች በ፲፰፻፶ አረፉ። በኃዘኑ ወቅት እስቲ ጠይቁልኝ እርቃ ሳትሄድ እትጌ ተዋበች ሚስት እናት ገረድ? ብለው እንደተቀኙ በታሪክ መዛግብት ሰፍሮ ይገኛል። ከሁለት ዓመት ሀዘን በኋላ በ፲፰፻፶፪ ዓ.ም ዓፄ ቴዎድሮስ ከሁለተኛ ሚስታቸው ጋር ተገናኙ። «ደራስጌ ቤተክርስቲያን ውስጥ ተቀምጠው ሳለ አንድ ወታደራቸው ወደ ርሳቸው ቀረበና «ጌታየ፣ አንዲት ሴት አገኘሁ፣ ፊቷም እንደ ፀሐይ የሚያበራ ነው።» ልጅቱም በኋላ ወደ ቤተመንግሥት ቀረበች፣ ስሟም ጥሩነሽ ውቤ፣ የደጃዝማች ውቤ ኃይለማርያም ልጅ ነበረች። ንጉሱም አይተዋት "እውነትም ወርቅ ናት" በማለት አገቧት። በዚህ ወቅት ንጉሠ ነገሥቱ አባቷን ራስ ውቤን አስረዋቸው ነበር። ራስ ውቤ የሰሜን፣ወልቃይት ፣ፀገዴ፣ትግራይ፣ ሰራየ፣ ሐማሴንና አንጎት (ሰሜን ወሎ) አስተዳዳሪ ሲሆኑ ከዓፄ ፋሲለደስ የሚወለዱ ስለነበሩ ለንጉሥነት የሚገዳደሩ ነበሩ። የጥሩወርቅ (ጥሩነሽ) እናት ደግሞ ወይዘሮ ላቂያየ የተባሉ የትግራይ መሳፍንት ዘር ነበሩ። ከኒህ ሚስታቸው ደጃዝማች ዓለማየሁ ቴዎድሮስ የተባለውን ከሁሉ በላይ የሚወዱትን፣ እርሳቸውን እንዲተካ ያጩትን ልጅ ወለዱ። ዓፄ ቴዎድሮስ በአጠቃላይ ፬ ጊዜ ሲያገቡ ፮ ወንድና ፫ ሴት ልጆች ነበሯቸው፣ እነርሱም፦ ወጣቱ ኀይሉ ካሳ ውልደትና ትምህርት ቤት ካሳ ኃይሉ በ1811 ዓ.ም. አባታቸው ሃይሉ ወልደ ጊዮርጊስ በሚያስተዳድሩት ቋራ፣ ከእናታቸው ወይዘሮ አትጠገብ ተወለዱ። ቋራ በምዕራቡ ኢትዮጵያ ከሱዳን ድንበር የሚገኝ ሲሆን በዘመኑ ከሱዳኖችና ክግብፆች ዘንድ ብዙ ወረራ ይደርስበት የነበር ክፍል ነው። ደጅ አዝማች ሃይሉ ወልደ ጊዮርጊስ ከሱዳን ጋር በተደረገ ጦርነት ሲያልፉ፣ በ1813 ዓ.ም ወይዘሮ አትጠገብ ህጻኑን ቴወድሮስ ይዘው ወደተወለዱበት ጎንደር ከተማ ተመለሱ። ወይዘሮ አትጠገብ በነበራቸው ገቢ መጠን ልጃቸውን በጥሩ ሁኔታ ማሳደግ ስላልቻሉ ክንፉ ሃይሉ ህጻኑን ቴወድሮስ በጎንደርና በጣና ሃይቅ መካከል በሚገኘው ቸንከር በተባለ ቦታ የተክለ ሃይማኖት ገዳም ለትምህርት ላኩት። ቀጥሎ የሆነውን በጊዜው የነበር ደብተራ ዘነበ እንዲህ ሲል ይዘግባል፡ በልጅነትዎ፡ቸንከር፡ትምርት፡ሲማሩ፡ከገዳሙ።ደጃች፡ማሩ፡በደምቢያ፡ሸፈቱ።ያነ፡ጊዜ፡የቤጌ፡ምድር፡ሁሉ፡ገዢ፡እራስ፡ይማም፡ነበሩ። ደጃች፡ማሩን፡ለማሳደድ፡በመጡ፡ጊዜ፡ገዳሙን፡ሰበሩት። አብረው፡የሚማሩዋቸውን፡፵፰አሽከሮች፡ሰልቦ፡ልጅ፡ካሳን፡ትቷቸው፡ሄደ፡በውስጥ፡ሳሉ። ይህም በህጻኑ ላይ የማይጠፋ የአይምሮ ጠባሳ ትቶ ያለፈ ኩነት ነበር። ህጻኑ ወደ አጎቱ ወደ ደጃዝማች ክንፉ ቤት ተመልሶ በአጎቱ ቤት የአስተዳደርን፣ የወታደራዊ ዘዴንና ስልትን ተማረ። ማንበብና መጻፍን በዚሁ ወቅት በሚገባ ተለማመደ። የወደፊቱ ቴወድሮስ እጅግ ማንበብን የሚወድ ሰው ነበር፣ የኢትዮጵያን ጥንታዊና ጊዜያዊ ድርሳናትን፣ የአውሮጳን ጥንታዊ እና ጊዚያዊ ታሪክ በደንብ እንዳጠና መረጃ አለ። የሼክስፒርን ስራወችና መጽሃፍ ቅዱስን ሳይቀር እንዳጠና በጊዜው የነበሩ አውሮጳውያን ሳይመዘግቡ አላለፉም። ለነበረበት ዘመን በደንብ የተማረ ሰው ነበር። በሽፍትነት ወራት የደምቢያ አስተዳዳሪ የነበሩት ደጃዝማች ክንፉ ምንም እንኳ ቴወድሮስን ለዘመቻ ይዘውት ቢውጡም ግዛታቸውን ከካሳ ይልቅ መኮንን ለተባለ ልጃቸው ለማውረስ በመፈለጋቸው ግንኙነታቸው የሻከረ ሆነ። በ1839 ደጃች ክንፉ ካረፉ በኋላ የክንፉ ሁለት ልጆችና ካሳ ሆነው የዳሞትና ጎጃም ገዢ በነበሩትን ደጅ አዝማች ጎሹ ዘውዴን ጦርነት ገጥመው ተሸነፉ። ልጅ ካሳ በጦርነቱ ባይማረክም ብዙ ወራት በሽሽት ከቆየ በኋላ የአሸናፊውን ደጃች ጎሹን ጦር በመጨረሻ ተቀላቀለ። ምንም እንኳ የውትድርና ብቃትን ቢያሳይም በደጃች ጎሹ ሰራዊት ውስጥ እድገትን ስላላገኘ ወደ ቋራ ተመለሰ።። ሆኖም ወይዘሮ መነን ሊበን አምዴ አጠቃላይ ደምቢያን የግሏ ርስት አድርጋ ነበር። በዚህ ምክንያት የመነን ሊብን ተወካይ ገዢወች ወጣቱን ካሳ ከቋራ እንዲለቅ ይወተውቱት ነበር። ካሳም የተነጠቀውን የአባቱን ርስት ለማስለመስ ያለው አማራጭ አመጽ በመሆኑ ወደቆላ ወርዶ ሸፈተ። ካሳ እንደሌሎች ሽፍቶች ሳይሆን በደግነቱና በፍርድ አዋቂነቱ እራሱን ለየ። ለምሳሌ በሽፍትነት የሚያገኘውን ገንዘብ ለገበሬወች እያከፋፈለ ሞፈርና ቀንበር እንዲገዙ ይረዳ ነበር። ይህ አይዞህ ባይነትና ደግነት ለወጣቱ የፖለቲካ መሰረት ሲያስገኘው ከጊዜ ወደጊዜ ደጋፊወቹ እንዲበራከቱ አደረገ። በ12 ሰወች የተጀመረው አመጽ በጥቂት ጊዜ 300 ጦረኞችን ሰበሰበ። ተከታዮቹ እየበዙ ሲሄድ በጣም የተሳካ የጦር ስልት መከተል ጀመረ፣ ስልቱም እንዲህ ነበር፡ ያልተጠበቀ ዘመቻውን ቀን ላይ ካወጀ በኋላ ከ5 እስከ 600 ፈረሰኞቹ ጋር ሆኖ ሌሊቱን ሲጓዝ ያድርና ጠዋት ላይ ጠላቶቹ ላይ በድንገት ይደርሳል። ዱብዳው ጦርነትም በካሳ አሸናፊነት ይፈጸማል። በዚህ ሁኔታ በ1829 ዓ.ም. የካሳ ጦር ሱዳን ጠረፍ ደረሰ። የፖለቲካ ሰው የካሳ ሽፍቶች በነጋዴወች ላይ የሚያካሂዱት ጥቃት በተዘዋዋሪ የእቴጌ መነንን (በጊዜው የሳልሳዊ አጼ ዮሃንስ ባለቤት) የቀረጥ ገቢ ቀነሰ። በዚህና እየጎላ በመጣው የካሳ ዝና ምክንያት የየጁ ባላባት ምን እንዲያደረጉ ግራ ገባቸው። ችላ እንዳይሉት ችሎታ አለው፣ እንዳይወጉት ጥሩ ተዋጊ ነው። . 134 ስለሆነም ወይዘሮ መነን ለቴወድሮስ በመስፍን ማዕረግ የልጇን የራስአሊ አሉላን ጦር እንዲቀላቀል ጋበዘችው። ካሳም ያለውን ጥንካሬ ግምት ውስጥ በማስገባት ለመነን ባቀረበው ጥያቄ መሰረት የራሱን ሰራዊት እንደያዘ የቋራ አስተዳዳሪ ሆኖ ተሰየመ። በዚያውም የራስ አሊን ልጅ ተዋበች አሊን በ1839ዓ.ም. አገባ። አዲስ ማዕረግ የተጎናጸፈውን የልጁን ባል ራስ አሊና እናቱ ወይዘሮ መነን ድሃ አደግነቱን አስመልክተው ንቀት በተሞላው መልኩ ያስተናግዱት ነበር። ከዚህ በተረፈ የመነን ርስት የሆነ ደምቢያም የቋራን ክፍሎች ስለያዘ የቋራ ገቢ በጣም አንስተኛ ነበር። በዚህና መስል ምክንያቶች በሚስቱ ድጋፍ በመነን ላይ አመፀ፣ ስሙንም አባ ታጠቅ በማለት ደምቢያን ወረረ። የቴወድሮስን ወርራ አድገኛነት ያልተረዳችው ወይዘሮ መነን በደጅ አዝማች ወንድይራድ የሚመራ አንስተኛ ሃይል አድርጋ ጦር ላከችበት። ይህ ጦር ሁለት ጊዜ በቴወድሮስ ተሸነፈ። በምስራቅ፣ በጎጃም መነንና ልጇ አሊ በጦርነት ተጠምደው ስለነበር የጎንደር ከተማን ለቀው ወደጎጃም ጦራቸውን ይዘው ዘመቱ። የተገኘውን አጋጣሚ በመጠቀም ጥር 1840 ላይ የጎንደር ከተማን ቴወድሮስ ተቆጣጠረ። የራሱን ባለስልጣኖች በከተማው ላይ ከሾመ በኋላ ለአሊ ይገባው የነበርውን ግብር ሰበሰበ፣ ቀጥሎም ከነገስታቱ ጎተራና ከከባቢውም መንደሮች እህልን መዘበረ። ከጎጃም መልስ፣ በጣና ሃይቅ በስተሰሜን በተደረገ ጦርነት እቴጌ መነን ጭኗ ላይ ቆስላ ከባሏ ከሳልሳዊ አጼ ዮሃንስ ጋር በቴወድሮስ ታሰረች። እኒህ እሰርኞችን ለማስለቀቅ በተደረገ ውይይት ቴወድሮስ የደጅ አዝማችነትን ማዕረግ ከራስ አሊ አገኝ። እንዲሁም ደምቢያ ለቋራ ተመልሰ። በአንጻሩ ቴወድሮስ የአሊን ሰራዊት ልዋሃድ ተስማማ። ቴወድሮስ የመጀመሪያው የዘመናዊ ጦር መሳሪያ ውጊያ የገጠመው በዚሁ በደጅ አዝማችነት ወራት ነበር። ደባርቅ ላይ ሰፍሮ የነበረውን በሙሃመድ አሊ የሚመራ የግብጽ ወራሪ ሃይል ለማጥቃት ከ16፣000 ሰራዊት ጋር መጋቢት 1840 ላይ ዘመቻ አድርጎ፣ ምንም እንኳ የርሱ ሃይሎች ቁጥር ከግብጾቹ ቢበልጥም በግብጾቹ ዲሲፕሊንና ዘመናዊ ጦር መሳሪያ ምክንያት ተሸነፈ። ይህ ጉዳይ ቴወድሮስን እጅጉን ያስደነቀ ኩነት ነበር። ከዚህ በኋላ ነበር ቴወድሮስ ዘመናዊ ጦር መሳሪያን ለማግኘትና ዘመናዊ የጦር ስልትን ለመማር ከፍተኛ ፍላጎት ያደረበት። ጦርነትና ንግሥና ከትንሹ አሊ ጋር ጥል ከሱዳን ጋር ለጦርነት በወጣበት ወቅት ቋራ ላይ ይዘርፉ የነበሩትን አማጺወች ሲመለስ ቀጣ። በዚህ መንገድ የቋራ ግዛቱን ካጸና እኋላ ከከባቢው ተገዳዳሪወች ይበልጥ ጠነከረ። ጥር 1840 ላይ ራስ አሊ ቴወድሮስ ወደ ደብረ ታቦር እንዲመጣ ለሁለተኛ ጊዜ ቢልኩበትም ባለመሄዱ በሁለቱ መካከል የመጀመሪያው ጥል ታየ። ከ1841- 42 ለተወሰነ ጊዜ በአገው ምድር ዘመቻ ካደረገ በኋላ ወደ ቋራ ተመለሰ። 1844 ላይ ከራስ አሊ ጋር ፊት ለፊት በመጋፈጥ ወደ ዙፋን የሚያደርገውን ጉዞ ጀመረ። ከዚህ ዓመት በኋላ ታላላቅ የዘመነ መሳፍንት ባላባቶችን ተራ በተራ በመውጋት አሸነፋቸው። በኒህ ጦርነቶች "የላቀ የውጊያ ስልትንና ጥበብን" በማሳየት ወታደራዊ ብቃቱን አስመዘገበ። በ1844 መጨረሻ አካባቢ ከራስ አሊ ጋር የገባውን ውል ሙሉ በሙሉ በማፍረስ ራስ አሊ ወደ ጎጃም ሊያደርገው በነበርው ዘመቻ እንደማይሳተፍ አስታወቀ። ራስ አሊም ለብዙ ወራት ጦር በመላክ ቴወድሮስን በቋራ ውጊያ ገጠመው 7። በስተመጨረዣ መስከረም 1845 ላይ አሊ ጎሹን የቋራ ገዢ አድርጎ በቴወድሮስ ላይ ሾመበት። ይህ አዲሱ ሹም ቴወድሮስን ለመግጠም ወደቋራ ከሰራዊቱ ጋር ተመመ። በዘመነ መሳፍንት ላይ ጦር ስለመክፈቱ ጥቅምት 27፣ 1845 ላይ ቴወድሮስ የድሮ አለቃውን የጎጃም ባላባት ደጅ አዝማች ጎሹ ዘውዴን በጉር አምባ ጦርነት ገጥሞ አንድ ቀን ሙሉ በተደረገ ውጊያ ደጅ አዝማች ጎሹ ስለወደቁ በቴወድሮስ አሸናፊነት ተጠናቀቀ። ይህ በጊዜው እንደ ታላቅ ድል የታየ ሲሆን ጉር አምባ ለጎንደር ከተማ በጣም የቀረበ ቦታ ስለነበር የቴወድሮስን የወደፊት ምኞት ያመላከተ ጦርነት ነበር። በዚህ ድል የተደናገጠው ራስ አሊ ምንም እንኳ ከቴወድሮስ የዕርቅን መልዕክት ቢላክለትም የጎንደር ከተማን ለቆ ወደ ደብረ ታቦር አመራ። ቴወድሮስ ብዙም ሳይቆይ የጎንደር ከተማን ያዘ። ራስ አሊ ደብረ ታቦር ላይ ሆኖ የየጁን፣ የወሎና የትግራይን ጦር አንድ አድርጎ ቴወድሮስን ለመውጋት ለ3ቱም ክፍሎች ጥሪ አደረገ። ጥር 1945 ላይ የትግራዩ ባላባት ደጅ አዝማች ውቤ ከራስ አሊ ጋር ትብብር እንደፈጠሩ ሰማ፡ ይህ በዘመኑ የሁለት ታላላቅ የተባሉ ሰራዊቶች ቅንጅት ነበር። መጋቢት ላይ የጠላት ጦር ወደርሱ እየመጣ እንደሆነ መረጃ በማግኘቱ ከጎንደር ከተማ 3ሰዓት የእግር ጉዞ ላይ ባለው በ ጎርጎራ ቢሸን ላይ ሰራዊቱን አሰፈረ። ሚያዚያ12፣ 1845 ላይ በዚሁ ቦታ በተደረገ ጦርነት በየጁው ደጅአዝማች ብሩ አሊጋዝ የሚመራው ጦር እንዳለ ተደመሰሰ። በዘመነ መሳፍንት ላይ ጦርነት የከፈተው ካሳ በጦርነቱ የራስ አሊንና የደጅ አዝማች ውቤን ሶስት ደጅ አዝማቾች ገደለ። ከዚህ ድል በኋላ ወደ ጎንደር ከተማ ተመልሶ የተቀሩትን ሁለቱን መሪዎች ፣ ውቤንና አሊን፣ ለመደምሰስ ይዘጋጅ ጀመር። ግንቦት 1845 ላይ ደብረ ታቦር ላይ ዘመቻ አድርጎ ከተማይቱን መዘበረ። አማቱን ራስ አሊንም ቢያሳድደው ጎጃም ላይ መሸገ። ቀጥሎም በሰኔ29፣ 1845 ላይ አይሻል በተባለ ቦታ ጦርነት ገጥመው ቴወድሮስ ራስ አሊን አሸነፈ፣ እቴጌ መነን ሊበንንም ማረከ። የአይሻል ጦርነት በዘመኑ እጅግ በደም የጨቀየ አስክፊ ጦርነት ነበር። ብዙ ታሪክ አጥኝወች ይህ የአይሻል ጦርነት የዘመነ መሳፍንት ማብቂያ እንደሆነ ይስማማሉ። ከዚህ በኋላ ሁሉ በሁሉ ጦርነት የሚከፍትበትና ሃይለኛ ባላባቶች ተቀራምተው አገሪቱን የሚያስተዳድሩበት ዘመነ መሳፍንት አበቃለት። በዚህ ወቅት እንደ ጥንቱ አንድ ጠንካራ ሰው ከሌሎች ልቆ አገሪቱን የሚያስተዳድርበት ሁኔታ ተፈጠረ። ከአይሻል ጦርነት በኋላ ራስ አሊ ወደ የጁ ሸሹ፣ 1848 ላይ በዚያው በየጁ አረፉ። ከ18ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ጀመሮ የገነነው የየጁ ሃይልና የራስ አሊ ጥንካሬ አይሻል ላይ አበቃ። ከዚህ ድል በኋላ ቴወድሮስ የመላው ሰሜን ምዕራብ ኢትዮጵያ መሪ ቢሆንም ቅሉ አጠቃላይ መሪ ለመሆን የተቀሩትን የሰሜን ባላባቶች ማሸነፍ ነበረበት። ግንቦት 1846 አምባ ጄበል ላይ ከጎርጎራ ቢሸን ጦርነት አምልጦ የነበረውን ብሩ ጎሹን ተዋግቶ በመማረክ ለሚለቀጥሉት 14 አመታት እስረኛው አደረገው። ትንሽ ቆይቶም ቴወድሮስ የላስታውን ፋሪስ አሊን ደመሰሰ። ከአቡነ ሰላማ ጋር ስምምነት፣ የደራስጌ ጦርነት በወቅቱ ዙፋን ላይ ለመውጣት አንድ ቀሪ እንቅፋት በቴዎድሮስ ላይ ተጋረጠ፣ እርሱም የሰሜኑ ደጃዝማች ውቤ ነበር። ከአይሻል ጦርነት በኋላ ራሱ ውቤ ከቴወድሮስ ጋር እርቅን በመሻት የተለያዩ ስጦታን ላከለት። ቴዎድሮስ በላስታና በጎጃም ቀሪ ዘመቻወችን ሲያደርግ ከኋላው በሰሜውን ውቤ ጦር እንዳይከፍትበት ሲል የውቤን ስጦታወች ተቀበለ። በዚህ ስምምነት መሰረት የቴዎድሮስ ሰራዊት ትግራይን መልቀቅ ጀመረ ሆኖም ግን አቡነ ሰላማ ከትግራይ ወደ ጎንደር እንዲመጡ አደረገ። አቡነ ሰላማ ከግብጽ የመጡ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋህዶ ቤ/ክርስቲያን ፓትሪያርክ ነበሩ። ደጅአዝማች ውቤ እራሳቸውን ለማንገስ ከግብጽ ያስመጧቸው ነበሩ። የቴወድሮስ አላማ አቡነ ሰላማን ከርሱ ዘንድ በማድረግ የቤተክርስቲያኗን ፈቃድ ለማግኘትና አገሪቷን እንደገና ለመገንባት ነበር። ወዲያውም ቴወድሮንና አቡነ ሰላማን የሚያግባባ አንድ አላማ ተገኘ ፡ አንዲት ጠንካራ ቤ/ክርስቲያን በአገሪቱ እንዲኖር ማድረግ። በዘመኑ ሶስት ልደት የሚባል ትምህርት ተነስቶ ይህን ሃሳብ በሚያነሱና በተዋህዶ ተከታዮች መካከል ከፍተኛ ክርክር ነበር። ይህን ክፍፍል ለማስወገድ ሐምሌ 1846 ላይ በቴዎድሮስ የሚመራ የአምባ ጫራ ጉባኤ ተጠራ። ለተዋህዶ ተቃዋሚወች ቴወድሮስ ጠየቃቸው፡ "አቡነስ ሰላማን እንደመሪያችሁ ታውቁታላችሁ?" እነርሱም ለስወ "አዎ" አሉት። ያን ጊዜ መልሶ ጠየቃቸው፡ "እንኪያስ ልጆቼ ከአቡኑ የተለየ የሚያስተምሩ መናፍቅ ናቸው ።" ከዚህ በኋላ ለ3 ቀን ያለምግብና መጠጥ ትቷቸው ሄደ፣ ከዚህ በኋላ ጥፋታቸውን አመኑ። ከዚህ ስምምነት በኋላ የሶስት ልደት ትምህርት ኑፋቄ ተባለና የተዋህዶ ትምህርት የአገሪቱ ብቸኛ ትምህርት ሆነ ። እኒህን ለውጦች በመፈጸሙ ከአቡነ ሰላማ ጋር ያለው ግንኙነት እጅግ ጥሩ ሆነ። በ1846 መጨረሻወቹ ቴዎድሮስ ንጉስ ተብሎ በአቡነ ስላማ ተቀባ። ቴዎድሮስና ተዋበችም ጋብቻቸውን ህጋዊ በማድረግ ቆረቡ። የቴዎድሮስን ንጉስ መሆን ደጅአዝማች ውቤ ሊቀበለው አልቻለም። ስለሆነም ቴወድሮስን ለመውጋት ዝግጅት ማደርግ ጀመረ። በዚህ ምክንያት ቴዎድሮስ ያለመንም ችግር ሰሜንን በመውረር ከትግራይ የካቲት 9፣ 1847 የተነሳውን ውቤን ደራስጌ ላይ ገጠመው። ደራስጌ የደጅ አዝማች ውቤ ዋና ከተማ የነበር ቢሆንም በዚህ ጦርነት ተሸነፈና ተማረከ። ከሁለት ቀን በኋላ ቴወድሮስ የኢትዮጵያ ንጉሰ ነገሥት ተብሎ አክሊል ጫነ። በደራስጌ ማርያም ዘውድ ስለመጫናቸው ከብዙ መራራ ትግል በኋላ የሰሜን ተፎካካሪወቹን ያስወገደው። ንጉስ ካሳ ሃይሉ የካቲት 11፣ 1847 ዓ.ም. ንጉሰ ነገሥት ዘኢትዮጵያ ተብለው ዘውድ ጫኑ፣ ስማቸውም ዳግማዊ አጼ ቴዎድሮስ ተባለ። ስርአተ ንግሱ የተከናወነው በደራስጌ ማርያም ቤተክርስቲያን ሲሆን የዓለምን ተገልባጭ ዘይቤ በሚያሳይ መልኩ ይኸው ቤ/ክርስቲያን ደጃዝማች ውቤ ለራሳቸው ስርዓተ ንግስ ሲሉ ያስሩት ነበር፣ ስርዓተ ንግሱንም የፈጸሙት አቡነ ሰላማ ሲሆኑ እኒሁ ጳጳስ ከግብጽ በደጅ አዝማች ውቤ ለራሳቸው ንግስና የመጡ ነበሩ። አጼ ቴዎድሮስ በመጀመሪያወቹ የአገዛዝ ዘመናቸው ራሳቸውን ከሰሎሞናዊው ስርወ መንግስት የተለዩ እንደሆነ ለማሳየት ሞክረዋል ይህም በዘመነ መሳፍንት የደረሰው የግብረገብና ፖለቲካ መላሸቅ ምክንያት ስርወ መንግስቱ በህዝቡ ዘንድ ዋጋው ረክሶ ነበር ። በዚህ ምክንያት የአጼ ቴወድሮስ የመጀመሪያወቹ የአገዛዝ ዘመናት ከ1270ዓ.ም. ይኩኖ አምላክ ጀምሮ ሲወርድ ሲዋርድ የመጣውን የአገሪቱን አሰራር በጭንቅላቱ የደፋ ነበር። ሆኖም ግን በኋላ ላይ አጼ ቴዎድሮስ በእናታቸው የአጼፋሲለደስ ዘር እንደሆኑ ለማሳየት ሞክረዋል፣ ስለሆነም በአጠቃላይ መልኩ በአሁኑ ዘመን የሰለሞናዊ ስርወ መንግስት አካል እንደሆኑ ይጠቀሳል ። የአጼ ቴዎድሮስ ዙፋን ላይ መውጣት በ1845 በአይሻል ጦርነት ተጀምሮ የነበረውን የዘመነ መሳፍንት ስርዓተ ቀብር አጠናቋል። ብዙ ታሪክ ተመራማሪወች የካቲት11፣ 1847 የዘመናዊት ኢትዮጵያ ታሪክ ጅማሬ እንደሆነ ይስማማሉ 2። ሪቻርድ ፐንኸርስት እንደጻፈ፡"የካሳ ሃይሉ ከፍ ማለት አዲሱን የኢትዮጵያ ታሪክ የከፈተ ክስተት ነበር 3"። አጼ ቴዎድሮስ የዙፋን ስማቸውን የመረጡት ከፍካሬ እየሱስ ሲሆን ይህ መጽሃፍ የሚያትተው ስለሚመጣው አለምና በ15ኛው ክፍለ ዘመን ስለነበረው በዘመኑ ኢትዮጵያውያን ዘንድ እጅግ ተወዳጁ ስለነበር ንጉስ ቀዳማዊ አጼ ቴወድሮስ ስርዓት እንደገና በኢትዮጵያ መንሰራፋት ነበር። ይሄው የጥንቱ ንጉስ፣ ምንም እንኳ የአገዛዙ ዘመን እጅግ አጭር ቢሆንም፣ የፈጸመውም ጥሩ ተግባራት በታሪክ ጅረት ተሽርሽሮ ቢጠፋም በጥንቶቹ ኢትዮጵያውን ዘንድ ምንጊዜም የማይረሳ ተወዳጅ ንጉስ ነበር። ከሰራቸው ስራወች አንዱ ከይኩኖ አምላክ ጀምሮ ለቤተክርስቲያን ሲወርድ ሲዋርድ የመጣውን የቤተክርስቲያን መሬት ለገበሬወች ማከፋፈሉ ነበር። በፍካሬ እየሱስ መሰረት፣ ቀዳማዊ ቴዎድሮስ እንደገና ከሞት ይነሳና ፍትህና ሰላም አስፍኖ "ሁሉም ከሚፈጠረው ደስታና ሰላም ተካፋይ" የሚሆንበት ግዛት ያንሰራፋል የሚል ነበር . 132። በ1830ዎቹ የዘመነ መሳፍንት ጦርነቶች በተሰቃየው ህዝብ ዘንድ ይህ የፍካሬ እየሱስ ትንቢት ከመንደር መንደር የገነነ ነበር። አጼ ቴዎድሮስ፣ ይህ "የአገሪቱን የታሪክ አቅጣጫ የሚቀይር" የሚመጣው ንጉስ ነኝ ብለው ያምኑ እንደነበር ለማመን አይከብድም 7። በስርዓተ ንግሳቸው ላይ ባደርጉት ንግግር አገሪቷን አንድ ለማድረግና እንደገና ለመገንባት ያላቸውን ከፍተኛ ፍላጎት ገልጸዋል። የቴወድሮስን የህይወት ታሪክ የጻፈው ስቬን ሩቤንሰን አፄ ቴወድሮስ ስልጣን ላይ ሲወጡ በአይምሮአቸው ውስጥ የነበረውን ዕቅድ እንዲህ ሲል ይዘግባል፡ "የቴዎድሮስ ስሜት እንደቀደሙት ነገስታት ሳይሆን የተለየ ነበር፡ ለእርሱ የባላባቶች ትርምስ፣ የግብረገብ መላሸቅ፣ የቴክኖሎጂ ኋላቀርነት የአገሪቱን መኖር ጥያቄ ውስጥ የጣሉ ጉዳዮች ነበሩ። ያወጃቸው ለውጦች፣ የተከተላቸውና ሊተገብራቸው የፈለጋቸው ፖሊሲወች፣ እያንዳንዱን ችግር ለመፍታት ያሳየው እልከኝነት፣ የሚያሳዩት የንጉሱ አላማ ብሔራዊ ተሃድሶና አገሪቱን ወደ ዘመናዊ አገር ማሻገር እንደነበር ነው " የቴወድሮስ መንግስት፡ አንድነትና ሥልጣኔ ዘመቻ ወደ ወሎና ሸዋ ከሁለት አመት የማያቋርጥ ዘመቻ በኋላ የነገሱት አጼ ቴወድሮስ ለማረፍ አልፈለጉም፣ እንዲያውም ዋናዋና ታላቁ ግባቸውን እውን ለማድረግ ወደ ደቡቡ ታሪካዊ የኢትዮጵያ ክፍል መዝመት ግድ አላቸው 9። የሰሜኖቹን ባላባቶች በማሸነፍ ብቻ አለመታቀባቸው በታሪክ ጸሃፊው ባህሩ ዘውዴ ዘንድ ንጉሱ "ሰፋ ያለ ራዕይ" እንደነበራቸው የሚያሳይ ሆኖ ተገኝቷል። የደራስጌው ስርዓተ ንግስ የዘመነ መሳፍንትን ማብቃት ሲያሳይ የሸዋውና የወሎው ዘመቻ በአንጻሩ በአጼ ምንሊክ የተጠናቀቀውን የኢትዮጵያን ፖለቲካዊ ማዕከል ወደ ደቡብ ማምራት አመላካች ነበር። የወሎና የሸዋ በራስ መተዳደር በርግጥም ንጉሱ የነበራቸውን የማዕከላዊ አንድ ኢትዮጵያ ራዕይ አደጋ የጣለ ስለሆነ ዘመቻው ግድ የሚል ነበር ። በመጋቢት ፲፰፻፵፯ ዓ.ም በፆም ወቅት አጼ ቴዎድሮስ ወደ ወሎ ዘመቻ አደረጉ። ምንም እንኳ ይህን ዘመቻ ወሎ ውስጥ ይገኙ የነበሩት ፯ ጎሳወች ተባብረው ለማሸነፍ ቢሞክሩም የቴዎድሮስ ሰራዊት በመስከረም ፲፪ ቀን ፲፰፻፵፰ ዓ/ም መቅደላን በመቆጣጠር ድል አደርጋቸው። መቅደላ እንግዴ በኋላው ዘመን የአጼ ቴወድሮስ የመንግስት ማዕከልና ዋና ምሽግ የሆነ ነው ። የወሎ ዋና ዋና መሪወች ከተማረኩ በኋላ አመጽ እንዳያስነሱ በቴወድሮስ መቅደላ ላይ ታሰሩ። የወሎው ድል ለአጼ ቴወድሮስ ትልቅ ስልታዊ ጠቀሜታ ነበረው ምክንያቱም ወደ ሸዋ በሚያደርጉት ዘመቻ የኋላቸው ለጥቃት አይጋለጥምና። ሸዋ በዚህ ወቅት ከዘመነ መሳፍንት ትርምስ የተገላገለ ክፍል ስለነበር ከሰሜኑ ኢትዮጵያ በተለየ መልኩ ሰላም የሰፈነበትና ሃብታም ነበር። ጥቅምት 1848 ላይ በድንገት የአጼ ቴዎድሮስ ሰራዊት ከወሎ ተነስቶ ሸዋ ገባ። የንጉሰ ነገሥቱ ሰራዊት ድንገተኛ አመጣጥ የሸዋን ሰራዊት ስለከፋፈለው በጥቅምት አጋማሽ ላይ በአጼ ቴዎድሮስና ንጉሥኃይለ መለኮት ሣህለ ሥላሴ ሠራዊት መካከል በተደረገ ጦርነት የአጼው ጦር የባለወርቅ ጦርነት ተብሎ የሚታወቀውን ውጊያ ድል አደረገ። ዘመቻው ባጠቃላይ ፭ ወር የፈጀ ነበር። መንዝ ግድምና ኤፍራታ በቴዎድሮስ ስር ሲወድቁ ሌሎች የሸዋ ክፍሎች ግን በሰይፉ ሣህለ ሥላሴ፣ የንጉሥ ኃይለ መለኮት ወንድም መሪነት የቴዎድሮስን ጦር በመከላከል ቆዩ ። በራስ ዳርጌ የሚመራው የንጉሠ ነገሥቱ ጦር ህዳር 1848 ላይ በበረከት ጦርነት አሸነፈ ። በመካከሉ ኅዳር ፱ ቀን፣ ንጉሥ ኃይለ መለኮት በሕመም አረፉ። በዚህ ምክንያት የሸዋ ወታደሮች ዓላማ የንጉሡን ልጅ ምኒልክን ከቴዎድሮስ እጅ ተከላክሎ ማዳን ሆነ። ሆኖም ግን ልጅ ምኒልክ በቴዎድሮስ እጅ በመውደቁና ቴዎድሮስም እንደልጃቸው ሊያሳድጉት ቃል በመግባታቸው የካቲት ፲፰፻፵፰ ዓ/ም ላይ አንኮበር ሲገቡ በቀሳውስትና አንኮበር መሪወች ዘንድ ተቀባይነትን አገኙ። ቀጥሎም ንጉሰ ነገስቱ በጊዜው የነበረውን የሸዋ አስተዳደር በመቀየረ መርድ አዝማች በሚለው የጥንት ማዕረግ የንጉሥ ኃይለ መለኮት ወንድም የነበሩትን ኃይለ ሚካኤል የሸዋ አስተዳዳሪ አድርገው ሾሙ። ለ፪ መቶ ክፍለ ዘመን ተከፋፍሎ የነበረውን የኢትዮጵያ ግዛት አጼ ቴዎድሮስ በ፫ አመት ዘመቻ በንዲህ መልኩ አንድ አደረጉ 11። በ፲፰፻፵፰ ዓ/ም አጋማሽ ላይ ሸዋን ጎጃምን ወሎን ትግራይንና ጎንደርን አንድ ላይ በመግዛት፣ በ፵፯ ዓመታቸው፣ የዘመነ መሳፍንት የመጨረሻ ባላባትና የአዲሱ ዘመናዊ አገር የመጀመሪያ ንጉሠ ነገሥት ለመሆን በቁ። በዚህ ወቅት የአገሪቱ ዋና ከተማ ከጎንደር ወደ ደብረ ታቦር ተዛውሮ ነበር 9። የአዲሱ ንጉሠ ነገሥት የመጀመሪያ ስራዎች የቴዎድሮስ መነሳት የዘመናዊ ኢትዮጵያ ታሪክ መጀመሪያ ነው፣ ለዚህም ምክንያቱ የፈጸሟቸው ለውጦች ናቸው ። ከርሳቸው በፊት ከነበሩ ነገሥታት በተለየ መልኩ ቴዎድሮስ አገሪቱን ወደ ዘመናዊ አገር ለማሻገር ያሳዩት ፍላጎት ንግሰ ነገሥት በነበሩበት ወቅት የነበራቸው ወጣትነትና። ከአደጉበት ከቋራ ነባራዊ ሁኔታ የመነጫል። ቋራ በዘመኑ ከሱዳን የማያቋርጥ ውጊያ የሚደረግበትና በዚያ የሚኖረው ህዝብ ከመካከለኛው መንግስት የሚያገኘው ምንም እርዳታ ስላልነበር ህዝቡ እጅግ የተሰቃየበት ነበር። ቀሳውስቱም ቢሆን በጎጥ ተከፋፍለው የየራሳቸው ሃይማኖታዊ ስርዓት በመተለም የተዋህዶ ቤተክርስቲያናን ከብዙ ቦታ ለመክፈል የሚገዳደሩበት ዘመን ነበር። የገጠሩም ክፍል በባላባቶች የርስ በርስ ጦርነት የተሰቃየ ነበር። የአገሪቱ ሁኔታ ንጉሰ ነገስቱ ዘመነ መሳፍንትን ለማጥፋት እንዲነንሳሱ አደረገ። በጊዜው የነበረው የእንግሊልዙ ቆንጽላ ዋልተር ፕላውዴን ንጉሰ ነገሥቱ የኢትዮጵያን ቀደምት ታላቅነት ለመመለስ ዋና አላማ እንዳላቸው ሳይመዘግብ አላለፈም፣ በፕላውዴን አስተሳሰብ ይሄ የንጉሰ ነገስቱ ዋና አነሳሽ አላማ ነበር። ከዚህ አንጻር የቴዎድሮስ የንግስና መጀመሪያ አመታቶች በብሄራዊ ፍትሕ፣ ርህራሄና የደሃ አደጎችን ህይወት በማሻሻል ላይ ያተኮረ ነበር። ቴዎድሮስ ቀደምት የአገሪቱ መንገድ ሰሪ ነበር። በዜና መዋዕሎችና የውጭ አይን እማኞች መሰረት ቴዎድሮስ በራሱ በእጁ መንገድ በመስራት ሌሎች እንዲከተሉት ይመራ ነበር። ንጉሱ ከ"ሌት እስከ ምሸት በራሳቸው እጅ ድንጋይ ይፈነቅሉ እንዲሁም ጎርባጣውን ክፍል ያቃኑ" ነበር። በምሳሌ የሚመራው ቴዎድሮስ እርሱ እየሰራ ሌሎች ተከታዮቹ ሊበሉም ሆነ ሊያርፉ አይደፍሩም ነበር። ሌሎች መንገድ ሰሪወችንም እጅግ ይረዳ ነበር። ደብተራ ዘነብ እንዲህ ሲል ይዘግባል፡ >ያነግዜም፡ንጉሱ፡ወደ፡ዋድላ፡ሄዱ። የንምሳ፡ሰው፡አቶ፡ሰንደል፡የቤተ፡ሐርን፡መንገድ፡ያበጁ፡ነበር። ከንጉሥ፡ቴዎድሮስም፡በተገናኙ፡ጊዜ። አቶ፡ሰንደል፡የሚረዳኝ፡አጣሁ።ብቻዬን፡ሆንኁ፡አሉ። ንጉሡም፡እጅግ፡ተቆጡ፡ይኽ፡ከሩቅ፡አገር፡መጥቶ፡ሲገዛ።ያገሬ፡ሰው፡እምቢ፡ሊል፡ብለው፡የዋድላውን፡ምስለኔ፡ይመር፡ጎዳናን፡ገርፈው፡አሰሩዋቸው። ለአቶ፡ሰንደልም፡ንጉሥ፡የሚቀመጡበትን፡በቅሎ፡መጣምር፡ኮርቻ፡የተጫነ፡ከነስራቱ፡ቀሚስዎን፡ሱሪዎን፡ሺ፡ብር፡አድርገው፡ሰጧቸው። ለአቶ፡ቡላዴ፡ለእንግሊዙ፡ሶስት፡መቶ፡ብር፡ሰጡ። ለንምሳ፡ሰዎች፡ለበንደርና፡ለኪንጽሌን፡ለማየር፡፮፻ብር፡ሰጧቸው። ቀሚስ፡ድርብ፡እያለበሱ፡የጨጨሆን፡ መንገድ፡ያበጁ፡ነበር።</ ቴዎድሮስ ቀደምት የተንሰራፋውን የባሪያ ንግድ ስርዓት ያጠቃ ንጉስ ነበር ። በዚህ ወቅት ባሪያ መሸጥም ሆነ መለወጥ እንዲሁም ማጓጓዝን የሚያግዱ ብዙ ድንጋጌወችን ንጉሱ በማወጅ ቀደምት የባርነት ስርዓት ተቃዋሚ ንጉስ ሆነ። ለምሳሌ ጎጃም፣ ባሶ ውስጥ ባደረገው ዘመቻ በገበያው የተገኙ ባሪያወችን በነጻ ለቋል። ወሎ ውስጥ የተማረኩ ባሪያወች እንዳይሸጡ አግዷል። ሆኖም ግን ከህጉ ውጭ በኮንትሮባንድ ውስጥ ለውስጥ በአገሪቷ ዳርቻወች ባሪያ መሸጡና መለወጡ አላቆመም። ከባህል አንጻር የአማርኛ ስነ ጽሁፍ በኒሁን ንጉሥ ዘመን ማደግና መሻሻል አሳይቷል። ከፍተኛው የመንግስት ስራ በአማርኛ ይካሄድ ነበር። ዜና መዋእላቸውን በአማርኛ ለመጀሚርያ ጊዜ ያስጻፉ ንጉሥ ነበሩ።፣ ከዚህ በፊት በግዕዝ ነበር። ከዚህ በኋላ አማርኛ የአገሪቱ ብሔራዊ ቋንቋ ሆነ።።ቴዎድሮስ ከግዕዝ ይልቅ ሰወች በሚረዱት አማርኛ መጽሃፍ ቅዱስ እንዲተረጎም አደርጉ። የመጀመሪያው የጂዖግራፊያ መጽሃፍ በአማርኛ የታተመውም በኒሁ ንጉስ ዘመን ነበር። ህዝቡ ለጋብቻ ከፍተኛ ዋጋ እንዲሰጥም በጣም ጥረት አድርገዋል፣ እራሳቸውም በአንድ ሴት በመወሰን መሪ ምሳሌ ለመሆን ሞክረዋል። ከቴዎድሮስ በፊት ይሰራበት የነበረውን ከወገብ በላይ እራቁት መሆን የአለባበስ ዘዴን በማስቀረት ሹሞች በጥሩ ሁኔታ እንዲለብሱ አድርገዋል። በአጠቃላይ ህዝቡ የሃይማኖትና የባህል ህጎችን አጥብቆ እንዲከተል ጥረት አድርገዋል። ከአስተዳደር ስልት አንጻር ቀዳማዊ አጼ ኃይለ ስላሴ እስከፈጸሙት ድረስ የነበረውን አገሪቱን በማዕከላዊ ሃይል የማስተዳደር ስራ ጀምረዋል። በአዲሱ ስርዓት መሰረት የግብር እና የፍርድ ባለስልጣናት ከማዕከላዊ መንግስት ደመወዛቸውን እንዲያገኙ ተደረገ፣ ይህም በየቦታው የነበሩ ባላባቶችን የመፍለጥ የመቁረጥ ሃይል የቀነሰ ተግባር ነበር። የሆኖ ሆኖ ንጉሡ የገዥውን መደብ ሙሉ በሙሉ አልቀየሩም፣ አንድ አንድ ገዥወች በነበሩበት እንዲቀጥሉ አድርገዋል። ለምሳሌ የትግራይ ገዥ የነበሩት ደጅ አዝማች ሰባጋዲስ ዘር የሆኑትን ካሳ ምርጫን በትግራይ ሾሙ፣ እንዲሁም የንጉስ ሳህለ ስላሴ ዘር የሆኑትን ሃይለ ሚካኤልን በመሾም በየቦታው የነበሩትን የሃይል ማዕከላት በነበሩበት እንዲጸኑ አድርገዋል። በአንዳንድ ክፍሎች የራሳቸውን ዘመዶች ስልጣን ያወጡበት ሁኔታ ይገኛል፣ ለምሳሌ ራስ እንግዳን በጎጃም። ይህ ስርዓት በመጀመሪያ እጅግ የተሳካ ነበር ምክንያቱም በዘመነ መሳፍንት እንኳ ሳይቀር ጠንካራ ባላባቶች ለንጉሳዊው ስልጣን የመገዛት ባህርይ ያሳዩ ነበርና። ከሸዋ መርዕድ አዝማች ሃይለ ሚካኤል በየጊዜው ወደ ንጉሱ የጓዙ ነበር። ትግራይ ደግሞ ለንጉሱ ዋና የገቢ ምንጭ ነበር (200፣000 ማሪያ ቴሬሳ በአመት)፣ ከበጌምድር የሚያገኙት 50፣000 ማሪያ ቴሬሳ ብቻ ነበር። ሆኖም ግን አንድ አንድ ጥቃቅን ባላባቶች አመጽ ለማስነሳት መመኮራቸው አልቀረም፣ ስለሆነም ንጉሱ ሰራዊቱን ማሻሻል እንዳለባቸው ተገነዘቡ። ዘመናዊ ሠራዊት ሠራዊቱ በፖለቲካው ውስጥ ባለው መሰረታዊ ተፅዕኖ ምክንያት ንጉስ ቴዎድሮስ በዚህ ክፍል ላይ ብዙ ትኩረት አድርገዋል። እራሳቸውን ከስሎሞኑ ስርወ መንግስት በመጀመሪያ የአገዛዛቸው ዘመን በማራቃቸው ብቸኛው ወደላይ የሚያወጣቸው መሰላል የውትድርና ብቃት እንደሆነ ጠንቅቀው ተረዱ። አገራዊ ሠራዊቱን ለማጠናከርና ብሔራዊ አንድነትን እውን ለማድረግ፣ ዋልተር ፕላውዴን "ታላቁ ለውጥ" ያለውን አጼ ቴዎድሮስ አከናወኑ 9። ይህ ታላቅ ለውጥ በ3 አብይ ክፍሎች ላይ ያተኮረ ነበር፡ ፩.መዋቅር ፪.ዲሲፕሊንና ፫.ትጥቅ ናቸው። እኒህ ለውጦች ከሞላ ጎደል የተወደዱና ለብዙ ድሎች ያበቃቸው ሲሆን ስልጣናቸውንም ለማንሰራፋት አይነተኛ ምክንያት ናቸው። እኒህ ለውጦች የአገሪቱ ዜጎች በ"አንጻራዊ ደህነነት" እንዲኖሩ ረድተዋል 9። ከመዋቅር አንጻር ከዘመነ መሳፍንት ሲወርድ የመጣውን የተከፋፈለ የባላባቶች ሰራዊትን በአንድ ብሔራዊ ሰራዊት ቀይረዋል። ከተለያዩ ክፍለ ሃገሮች የመጡት ወታደሮች በንጉሠ ነገሥቱ በተዋቀረ አንድ የጦር ክፍል ስር ተደራጁ። እስካሁን ድረስ በኢትዮጵያ ሰራዊት የሚሰራበት የአስር አለቃ፣ የሀምሳ አለቃና መሰል ማዕረጎች የተፈጠሩት በዚሁ ዘመን ነበር። ንጉሡን የሚያጅቡትን ወታደሮች ቁጥር በመቀነስ፣ የዚህን ክፍል እዳተኝነትን ቀነሱ። ወታደሮች ከዚህ በኋላ ቋሚ ደሞዝ ተቆርጦላቸው ስለሚተዳደሩ የሰፈሩበትን ቦታ መበዝበዝ በህግ ተከለከሉ። በፊውዳሉ ስርዓት ወታደሮች በረገጡበት ቦታ ያሉ ገበሬወች ምግብና መኝታ እንዲያቀርቡ ይገደደዱ ነበር። ይህ ሁኔታ በንጉሠ ነገሥቱ አጥብቆ የተከለከለ ነበር። ይህን በሚያሳይ መልኩ ለምሳሌ አንድ ገበሬ የ12 ጫጩት እናት የሆነችን ዶሮ እንዲያርድ በንጉሱ ወታደር ይገደዳል። ድርጊቱ ንጉሱ ድረስ ቀርቦ በዳኝነት ከታየ በኋላ ወታደሩ በሞት ሲቀጣ ገብሬው ላም ተሰጥቶት እንዲሄድ ተደረገ። በዚህ ዘመን ወታደሮች ቀለብ የሚባል ገቢ ከንጉሱ የሚሰፈርላቸው ሲሆን ከዚህ ውጭ ማንም ገበሬውን ያስገደደ ወታደር ከፍተኛ ቅጣት ይቀጣ ነበር። ንጉሡ በሠራዊቱ ዘንድ እንደ ብረት የጠነከረ ዲሲፕሊን ለማቋቋም ሞክረዋል። ለምሳሌ ወደ ወሎ ባደረጉት ዘመቻ ያለትዕዛዝ ጦርነት የሚገቡ ወታደሮች ያለርህራሄ ይገደሉ ነበር። በሸዋው ዘመቻ እርስ በርስ ሽኩቻ ያሳዩ ወታደሮች በሙሉ በጥይት ተደብድበዋል። ባህሩ ዘውዴ እኒህ ድርጊቶች ደም መፋሰሱ እንዲባባስ በማድረግ ብዙ ጥቅም አላመጡም ያላል። ሆኖም ወታደሩ በራሱ ፈቃድ ብዙ ጥፋት እንዳያደርግ ረድቷል። አብዛኛው የአጼ ቴዎድሮስ ሰራዊት ጦር መሳሪያ ከጦር ሜዳ የተማረከ ነበር ። ቆይተው ግን ከአውሮጳ ቴክኖሎጂ በማስመጣት በኢትዮጵያ ምድር ላይ የመሳሪያ ማምረቻ ለማቋቋም ሞክረዋል። ለዚህ ተግባራቸው እንዲረዳ የአውሮጳ ሚስዮኖችን በጋፋት፣ ደብረታቦር ሰብስበው መሳሪያ እንዲሰሩ አደርጉ ከዚህ ትይዩ ትምህርት ቤት በማቋቋም ጥበቡን ተማሪወች እንዲቀስሙ አደረጉ። የመጀመሪያው ትክክለኛ የመሳሪያ ዝርዝር የተገኘው ከመቅደላ በአጼ ቴዎድሮስ ዘመን ነበር፡ 15 መድፎች፣ 7 አዳፍኔዎች፣ 11፣063 ጠመንጃዎች፣ 875ሽጉጦች፣ 481 ሳንጃዎችና ጥይቶችን ያጠቃልላል። ውስጣዊ ተቃውሞና ግርግር አስቸጋሪው የኢትዮጵያ ቤ/ክርስቲያንን ሽግግር አጼ ቴዎድሮስ ያሰቡትን ለውጥ በተግባር ለመፈጸም ቋሚ የተረጋጋ የመዋዕለ ንዋይ መሰረት እንደሚያስፈልጋቸው ተገነዘቡ ። በዘመኑ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ቤ/ክርስቲያን ከሁሉ ግምባር ቀደም ሃብታም ድርጅት ነበር። አጼ ቴዎድሮስ የተዋህዶን ትምህርት ስለደገፉና አቡነ ሰላማም ይህ ጉዳይ ስላስደስታቸው በቴዎድሮስና በቤተክርስቲያን መካከል የነበረው ግንኙነት በመጀመሪያው የንጉሱ ዘመን መልካም ነበር። 17፣። በፖለቲካው አንድነት እንደሚፈልጉ ሁሉ በሃይማኖቱም አንድነትን ማየት ይፈልጉ ነበር። በዘመኑ ቴዎድሮስ እጅግ ሃይማኖተኛና የጋብቻን አንድ ለአንድ መጽናት የሚያክብሩ፣ የቤተክርስቲያን ክፍፍልን የሚቃወሙና እንዲሁም "ከክርስቶስ ውጭ እኔ ባዶ ነኝ" የሚሉ መሪ ነበሩ። በዚህ ምክንያት ከቤተ ከርስቲያን ጋር የነበረው የመጀመሪያ ግንኙነት ጥሩ የነበር ቢሆንም የቴዎድሮስና የአቡነ ሰላማ (እንዲሁም መላው የቤተክርስቲያኒቱ ቀሳውስት) ግንኙነት ቀስ እያለ እየተበላሸ ሄደ፣ ለዚህም ምክንያቱ ቤተክርስቲያኒቱን ለመለወጥ ያደረጉት አንድ አንድ ተግባር ነበር። ከቤተክርስቲያን ጋር ያለው ጥል በተለይ ፈጦ የወጣው የመሬት ይዞታን ለማሻሻል ያቀዱትን ሃሳብ ባሰውቁ ጊዜ ነበር። ለምሳሌ በ1848 ዓ.ም. ቀሳውስቱን ሰብስበው እንዲህ አሏቸው፡" እኔስ ምን ልብላ፣ ወታደሮቸስ? ግማሹን መሬት የመስቀል መሬት ብላችሁ ትወስዳላችሁ፣ ግማጩን ደግሞ ሪምና ገዳም 19፣"። መሬቱን ለግብር ከፋይ ገብሬወች በማከፋፈል አገሪቱ ላይ ሊያካሂዱት ላሰቡት መሻሻል ወጭ ቋሚ ገቢ ለማግኘት ነበር። 1852 ላይ የመሬት የዞታ ማሻሻሉ ስራ በከፊልም ቢሆን ተከናወነ በዚህ ወቅት የቤ/ክርስቲያን መሬት በከፊል ለገበሬወች አከፈፋሉ። ይህም በፍካሬ እየሱስ ላይ እንደተጠቀሰውና በእውን እንደነበረው ቀዳማዊ ቴዎድሮስ ስራ ነበር። በዚሁ አመት የቤተ ክርስቲያን አገልጋዮች ከሁለት ቄሶችና ሶስት ዲያቆኖች በላይ እንዳይሆን ደነገጉ።. 96 ከዚህም በላይ ደብተራነትን ከነአካቴው ለማጥፋት እንዳሰቡ ገለጹ። ብዙ ደብሮች ከአስፈላጊ በላይ የሰው ሃይል ሲኖራቸው ነገር ግን ከግብር ነጻ ስለሆኑ የአገሪቱን ሃብት በከንቱ ያባክናሉ፣ ይህም አጼ ቴዎድሮስ አጥብቀው የተቃወሙት ስርዓት ነበር። ንጉሱ በወግ አጥባቂ ቀሳውስት ላይ ያላቸውን መጸታዊ ንቀት ሲገልጹ "ዱላቸውን ከመንደር መንደር እየጎተቱ ያለ ምንም ስራ የሚያውደለድሉ " ይሏቸው ነበር። ሆኖም ቀሳውስቱ አርፈው የንጉሱ ተጠቂ መሆን አልቻሉም። በ1856 ዓ.ም. አቡነ ሰላማ እስከታሰሩ ድረስ ቤተክርስቲያኗ በአቡኑ መሪነት በንጉሱ ላይ ተቃውሞ አነሳች። የቀሳውስቱ ዋና ማጥቂያ ስልት የንጉሱን "ነጣቂ"እንጂ "ህጋዊ ንጉስ" አለመሆን ማስታወስ ነበር። ውስጣዊ ግርግር የጎጥ አመጾች አስተዳደሩ ማዕከላዊ እየሆነ በሄደ ቁጥር የሃይላቸውን መሸርሸር የተረዱት የየጎጡ ባላባቶች ጦር ማንሳት ጀመሩ። የጎጃሙ ተዳላ ጓሉ፣ የወልቃይቱ ጢሶ ጎበዜ፣ የሸዋወቹ ሰይፉ ሳህለስላሴና በዛብህ፣ የወሎዎቹ ደጃዝማች ሊበን አምዴ አመጽ አስነሱ። በዋግሹም ጎበዜ የሚመራው የላስታ ጦር ጭራሽ ጎንደርን ለጥቂት ጊዜ ለመቆጣጠር ቻለ፣ ሰሜንና ወገራም እንዲሁ ለአመጽ ተነሳሱ። በመጀመሪያዎቹ የቴዎድሮስ ዘመናት የትግራዩ ደጃዝማች ካሳ ምርጫ ከሌሎቹ ባላባቶች በተለየ መልኩ ለአዲሱ ንጉስ ክብርና ታማኝነት ያሳይ ነበር። በዚህ ወቅት የንጉሠ ነገሥቱ ጦር ሰራዊት ከሁሉ የተሻለ ስለነበር ሁሉኑም አመጽ በሃይል ለመቆጣጠር ቻለ። የንጉሱን ሰራዊት መመገብ የሰለቻቸው ገበሬወች ግን ባንጻሩ ለአመጹ መበረታታት አስተዋጾ አደረጉ። በየጊዜው የሚካሄደው ዘመቻም ለድህነትና ለህዝብ ማለቅ ከፍተኛ አስተዋጾ እያደረገ መጣ። በዚህ መካከል የአገሪቱን ብሄራዊ መከላከያ ለማጠናከር አጼው ያወጡት የግብር ስልት አዲሱን ስርዓት ከገበሬወች ዘንድ ሙሉ በሙሉ ለየው ። እኒህ ተቃውሞወች ከተራ ሰውነት ተነስተው አገሪቱን ለማሳደግና ፍትሃዊ ስርዓት ለማስፈን በሞከሩት አጼው ዘንድ አሳዛኝ ነበሩ። በ1850ወቹ ንግሡ በዛ ያሉ አመጾችን በትግሬና በበጌምድር ለማፈን ቻሉ። ታህሳስ 1852 የሰሜኑ ክፍል አመጽ ዋና አዛዥ የነበረውን አገው ንጉሴን ወግተው ገደሉ። በ1857 መቅደላ ያደገው ወጣቱ ምኒሊክ ምንም እንኳ ንጉሱን ቢወድም ከመቅደላ አምልጦ ሸዋ በመግባት የግዛቱን ኢ-ጥገኝነት አወጀ። ጎበዝ የተሰኘው የድሮው የላስታ መሪ ልጅ የላስታ መሪ በመሆን ስልጣኑን አወጀ፣ ትግራይም እንዲሁ በካሳ ምርጫ ስር ወደቀ። ከ1858-59 ንጉሱ የጢሶ ጎበዜን ጦር በጎንደርና የተድላ ጓሉን ሃይሎች በጎጃም ለመቆጣጠር ብዙ ዘመቻወን አካሄዱ። በነዚህ ዘመቻወች ብዙ ወታደሮች ከንጉሱ እየከዱ አመለጡ። በ1859 በንጉሱ ሙሉ ቁጥጥር ስር የነበረ አካባቢ ቢኖር በጌምድር ነበር 72። ጥቅምት 1860 ላይ ቴዎድሮስ ደብረታቦርን አቃጥለው ወደ መቅደላ በመሄድ እስከ እለተ ሞታቸው ድረስ ኑሮአቸውን በዚያ አደረጉ። አጼ ቴዎድሮስ ያቀዱት እና ለመተግብረ የፈለጉት አገር በተግባር መስራት አልቻለም። ንጉሱ የሃገራቸውን ህዝብ ምንጊዜም ላለመበደል ቢፈልጉም የፖለቲካውንና የፍትሃዊ ስርዓቱን ቅጥ ለማስተካከል አይነተኛ አማራጭ የወታደራዊ ሃይል በመሆኑ ብቻ ጦር መክፈት ግድ እንዳላቸው ሳይናገሩ አላለፉም። ከባህር ጠረፍ በርቀት የመሰረቱት መቅደላም እንደ ትግራይና ሸዋ በፍጥነት ዘመናዊ ጦር መሳሪያን ሊያገኝ አልቻለም። የንጉሱ በጣም ጠንካራ ወታደራዊ ዲሲፕሊን(ግብረ ገብ) ብዙዎቹ ወታደሮች እንዲከዱ አደረገ። ባንድ ወቅት የአጼው ሰራዊት ከመቶ ሺህ በላይ የነበር ሲሆን በ1858 ከአስር ሺህ ብዙ አይበልጥም ነበር። በቁም እስር የነበሩት አቡነ ሰላማ በ1859 ሲሞቱ አጠቃላይ ክርስቲያኑ ክፍል በቴዎድሮስ ላይ ከፍተኛ ጥላቻን አሳየ። በአገሪቱ የነበረው የተቃውሞ መጠን ከማየሉ የተነሳ አጼ ቴዎድሮስ ከደብረታቦር መቅደላ ባሰሩት መንገድ እንኳ ሳይቀር በሰላም መንቀሳቀስ አልቻሉም። በ1859 መጨረሻ ይሄው መንገድ እጅግ አደገኛ እየሆነ በመምጣቱ ንጉሰ ነገስቱ በመቅደላ ሙሉ በሙሉ ተወሰኑ። የሃይማኖት ግርግር በንጉሱና በኦርቶዶክስ ተዋህዶ ቤ/ክርስቲያን መካከል የነበረው ግንኙነት እየተበላሸ ቢሄድም ከሌሎች ሃይማኖቶች ጋር የነበርው ግንኙነት የከፋ ነበር። በመጀመሪያ፣ ፕሮቴስታንቶች፣ ካቶሊኮች፣ እስላሞች፣ እና ፈላሻወች የሃይማኖት ነጻነት ተፈቅዶላቸው ይኖሩ ነበር። ሆኖም የአገሪቱ ውስጣዊ ሁኔታን መበላሸት ተከተሎ ፣ ሚሲዮኖችና ሌሎች ሃይማኖቶች ጫና እየበዛባቸው ሄደ። ንጉሰ ነገሥቱ ለአገሪቱ አዲስ አይነት ቴክኖሎጂን ለማስተዋወቅ ከነበራቸው ፍላጎት አንጻር በንግሱና በፕሮቴስታንት ሚሲዮኖች የነገረው የመጀመሪያ ግንኙነት መልካም ነበር። እንደ ካቶሊኮች የግለሰቦችን ሃይማኖት ለመቀየር ሳይሆን የቤተክርስቲያኒቱን ውስጣዊ አሰራር ለመቀየር ስለሚፈልጉ ፕሮቴስታንቶች በንጉሱ ዘንድ በጥሩ አይን ይታዩ ነበር። በ1847 ከስዊዘርላንድ የተላኩ ወጣት እጅ ጥበብ አዋቂ የፕሮቴስታንት ሚስዮኖችን ለማስተናገድ ንጉሱ ቃል ገቡ። እኒህ ሚስዮኖች በአማርኛ የታተሙ የሃይማኖት መጽሃፍትን ይዘው የመጡ ሲሆን፣ ቴዎድሮስ ግን የፈለጉት የጦር መሳሪያወችን ነበር፣ ሆኖም ቀረ ግን ንጉሱ ለኒህ ሚሲዮኖች ጥሩ አቀባበል አደረጉላቸው። በንጉሱ ፈቃድ መሰረት እኒህ ሚሲዮኖች የሰበካ ስራቸው ክርስቲያን ባልሆነው ክፍል ብቻ እንዲወስኑ ሲደረግ፣ የእጅ ጥበብ ስራቸው ግን ንጉሱ በፈለጉት መጠን ጥራት አልነበረውም። ሚሲዮኖቹ የእጅ ጥበብ አዋቂ ቢሆኑም ንጉሱ ላሰማራቸው ስራ ግን የተለማመዱ አልነበሩም። በ1853 አካባቢ በንጉሱ አግባቢነት አንስተኛ አዳፍኔ ሰርተው ሲያቀርቡ ወዲያው መድፍ እንዲሰሩ ከንጉሱ ዘንድ ጥያቄ ቀረበላቸው። ምንም እንኳ እኒህ ነገሮች ንጉሱን ቢያስደስቱም ፕሮቴስታንቶች ሌሎች አውሮጳውያን ላይ ይደርስ ከነበረው ጭቆና ተቋዳሽ ከመሆን አልተረፉም። ለዚህ ምክንያቱ ለምሳሌ የፕሮቴስታንት ሰባኪ የነበረውን ሄንሪ ስተርን ንግሱ ላይ የሚናገራቸው በጊዜው የሚያስቆጣ ንግግር ይጠቀሳል። ለምሳሌ ሄነሪ ስተርን ባሳተመው መጽሃፉ ላይ የንጉሱ እናት በጣም ደሃ ከመሆኗ የተነሳ "ኮሶ ትሸጥ ነበር" ይህም በንጉሱ ዘንድ እጅግ የሚያስቆጣ ነበር። ስለሆነም ከጥቂት ጊዜ በኋላ ብዙዎቹ ሚሲዮኖች (ከሄንሪ ስተርን ጨምሮ) በመቅደላ ታሰሩ። በአንጻሩ ከካቶሊኮች ጋር የነበረው ግንኙነት ምንጊዜም ብልሹ ነበር፣ ለዚህም ምክንያቱ ሁለት ነበር፦ ፩) ካቶሊኮች በስሜኑ በኩል የነበራቸው ተጽዕኖ የንጉሱን ስልጣን የሚገዳደር ነበር ፪) ከፈረንሳይ ሃይል ጋር የነበራቸው የጠበቀ ግንኙነት ነበር ። ጃኮቢና ጉስቲኖ የተሰኙ ካቶሊኮች በአንድ ወገን አቡነ ሰላማ በሌላ ወገን ባስነሱት የግል ጥል ምክንያት አጼ ቴዎድሮስ ካቶሊኮቹን በ1846 ከአገር ሲያባርሩ ኢትዮጵያዊ ደጋፊወቻቸውን እንዲታሰሩ አደርጉ። በዚህ ምክንያት ካቶሊኮች፣ በተለይ ፈረንሳይ ንጉሱን ከስልጣን ለማሰወገድ መዘጋጀት ጀመሩ። አገው ንጉሴ የተሰኘው የሰሜን መሪ ንጉሱን ለመውጋት እና ዘመናዊ ጦር መሳሪያ በተለዋጭ ለማግኘት እንደሚፈልግ ሲሰማ በፓሪስ ደስታ ሆነ።. 135 አገው ንጉሴ ከካቶሊኮችና ከፈረንሳይ ባገኘው ድጋፍ መሰረት ሃይሉን በትግራይ ማጠናክር ጀመረ። ሆኖም በ1852 ላይ በጦርነት ተሸንፎ ተገደለ። አጼ ቴዎድሮስ ከመስሊሞች ጋር የነበራቸው ግንኙነት ለየት ያለ ነበር። ምንም እንኳ ሙስሊሞች ሃይማኖታቸውን በነጻነት እንዲያካሂዱ ንጉሱ ቢፈቅዱም ወደ ኦሮቶዶክስ ክርስትና እንዲለወጡ ግን ይደግፉ ነበር። የአጼ ቴዎድሮስ አባት የተገደሉት በሱዳን መስሊሞች ቢሆንም ቅሉ የሃይማኖት ነጻነታቸው ግን እንደተጠበቀ እንዲቀጥል ፍላጎታቸው ነበር። ሆኖም በአገዛዛቸው መጨረሻ ከሙስሊሞች ጋር የነበረው ግንኙነት የሻከረ ነበር፣ ለዚህ ምክንያቱ ሁለት ነበር፤ አንደኛው የኦቶማን ግዛት በቀይ ባህር መንሰራፋትና የሙስሊም ነጋዴወች ባሪያ ንግድ ነበር። ባሪያ ንግድ በንጉሠ ነገሥቱ አዋጅ መሰረት ወንጀል ነበር። ስለሆነም በሚያዚያ 1856 ዓ.ም. እስልምና በግዛቱ ሲከለከል፣ ይህን ጉዳይ በመቃወም ስራ ያቆሙ ሙስሊሞችኑን ንጉሱ ይቀጡ ነበር። ዲፕሎማሲና የአውሮጳውያን መታሰር የክርስቲያን ትብብር ህልም የንጉሰ ነገስቱን ዲፕሎማሲያዊ ጥረት በ፫ ዋና ኩነቶች ተጽዕኖ ደርሶበታል፦ በቴዎድሮስ ዘመን አገሪቱ በቱርክና ግብጽ ሃይሎች የተከበበች ስለነበር ከዚህ መከበብ እራስን ለማዳን ከአውሮጳውያን ጋር የክርስትና ትብብር ለመፍጠር ንጉሰ ነገሥቱ ፈቃድ ማሳየት ከአውሮጳ የመጡ መናኛ/ሰነፍ ዲፕሎማቶች በንጉሱ ዲፕሎማሳዊ ጥረት ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ማድረግ በተለይ በብሪታኒያ ዲፕሎማቶች የተሰሩ «ማመን የሚያስቸግሩ ስህተቶችና መልዕክት አለማድረስ» ናቸው። አጼ ቴዎድሮስ በግል ደረጃ ከነበራቸው የጠበቀ ሃይማኖታዊ እይታ ውጭ ስለ ዘመኑ የአውሮጳ እርስ በርስ ዲፕሎማሲያዊ ውጥረትና ግንኙነት የጠለቀ መረጃ አልነበራቸውም። የአጼ ቴዎድሮስ የዲፕሎማሲ ደብዳቤወች እንደሚያሳዩት ለንጉሱ የሃይማኖት ጉዳይ ለዲፕሎማሲው ጥረት ዋና ጉዳይ ነበር፣ ከአውሮጳውያን ጋር ትብብር በመፍጠር የግብጽን እስላማዊ ሃይል ለመመከት የነበራቸውን ፍላጎት የዚሁ ሃይማኖታዊ ዲፕሎማሲ አካል ነበር። ስለሆነም ክርስቲያን እንግሊዝ ከሙስሊም ቱርክ ጋር ወግና ክርስቲያን ሩሲያን በክሪሚያ ጦርነት እንደወጋች ሲሰሙ ለንጉሱ እጅግ እንግዳ ሁኔታ ነበር። በተረፈ የዘመኑ የአውሮጳ ቤተመንግስቶች በዘረኛነት የተሸበቡ ስለነበር ለነሱ «አንድ የአፍሪቃ ንጉስ ከተራ የጎሳ አለቃነት ባለፈ አይታይም ነበር»፤ ይህም እውነታ ለንጉሱ ዲፕሎማሲያዊ ጥረት የተደበቀ ነበር። ከውጫዊ አደጋ በተረፈ ውስጣዊ አመጽ ሲነሳም እንዲሁ ዲፕሎማሲን በመጠቀም ብሄራዊ ድጋፍ ለማግኝገት ንጉሱ ሞክረዋል4። ከአውሮጳ አገሮች የቴክኖሎጂ እና የወታደራዊ ድጋፍን መጠየቅ የዚህ ዲፕሎማሲ አካል ነበር። የፈረንሳዮች መልስ ንጉሱ የካቶሊክ ሚሲዮኖች በአገሪቱ እንዲዘዋወሩ ከፈቀዱ ድጋፉን እንደሚሰጡ ነበር፣ ሆኖም ግን ይህን ጉዳይ ንጉሱ እንደማይፈቅዱ አስቀድሞ የታወቀ ስለነበር «ድጋፍ ከመከልከል» ጋር ምንም ልዩነት አልነበረውም። ሩሲያኖች በክሪሚያ ጦርነት ተዳክመው ስለነበር ለንጉሱ ድጋፍ መላክ አልቻሉም። በዚህ ምክንያት በክሪሚያው ጦርነት መነሳት የተበሳጩት ቴዎድሮስ። በኋላ ያሰሩትን መድፍ ሴባስቶፖል በማለት ለሩሲያኖቹ ጦር ሜዳ ማስታወሻ ሰየሙ። በዚህ ትይዩ ከሙስሊም አገሮች ጋር፣ በተለይ ከግብጽ ጋር፣ የነበረው ግንኙነት እየተበላሸ ሄደ። በ1848፣ የአሌክሳንድሪያ ፓትሪያርክ ቄርሎስ ለጥየቃ ወደኢትዮጵያ በመጡበት ጊዜ አቡነ ሰላማ፣ በንጉሱ ስም፣ ግብጽ ወታደራዊ እርዳታ እንድታደርግ ጠየቁ። የቆብጡ ፓትሪያርክም የንጉሰ ነገሥቱ አምባሳደር በካይሮ ለመሆንና ጥያቄውን ለማቅረብ ተስማሙ። ሆኖም ይህ ጉዳይ ንጉሱ ሳይሰሙ በሁለቱ የሃይማኖት መሪወች መካከል የተከናወነ ስለነበር ንጉሰ ነገሥቱ የተደረገውን ጉዳይ ሲሰሙ ሁለቱንም ግብጻውያን እስር ቤት ከተቷቸው። በዚ ሁኔታ ነገሮች ቀጥለው ፓትሪያርክ ቄርሎስ ህዳር 1849 ላይ ሲፈቱ አቡነ ሰላማ በታሰሩበት 1859 አረፉ። ከዚህ ጎን ዋድ ንምር ለተሰኘው ሱዳናዊ የማክ ንምርልጅ ንጉሰ ነገስቱ እርዳታ ያደርጉ ነበር። ይሄ ሰውና አባቱ በግብጾች ላይ የሚካሄድ ሱዳናዊ አመጽ መሪ ነበሩ። ስለሆነም የአጼ ቴዎድሮስ ድጋፍ በአካባቢው የነበርውን የግብጽን ሃይል ለመነቅነቅ ከነበረ አቅድ የመነጨ ነበር። ይሁንና ከምዕራቡ የአገሪቱ ክፍል ከሚመጣው የግብጾች ጸብ ይልቅ ቴዎድሮስን ከአውሮጳውያን ጋር ለመስራት የገፋፋቸው በምስራቅ ከቀይ ባህር የሚመነጨው የቱርኮች አደጋ ነበር። የቴዎድሮስ ዲፕሎማሲያዊ ጥረት በአብዛኞቹ አውሮጳውያን ሃይሎች ዘንድ አወንታዊ ምላሽ አለማግኘቱን ተከትሉ ንጉሱ ከእንግሊዞች ጋር የጠበቀ ግንኙነት ለመፍጠር ፈቀዱ። በተለይ ለዚህ ፍላጎት ዋና መንስኤ የነበረው ሊቀ መኩዋስ ብለው ከሰየሙት ሊቀመኳስ ጆህን ቤል እና የእንግሊዝ የመጀመሪያ ቆንጽላ በኢትዮጵያ ዋልተር ፕላውዴን ጋር የነበራቸው ቅርበት ነበር። በኒህ ሁለት ሰወች ምክንያት ንጉሱ ለብሪታንያ ከፍተኛ አድናቆትና ክብር የነበራቸው ሲሆን ነገር ግን ከእንግሊዞች ዘንድ ተገልባጭ ፍቅርና አድናቆት አልነበረም። የሆነው ሆኖ በመጨረሻ ንጉሱ የጠበቀ ግንኙነት ለመፍጠር የፈለጉት አገር ዋና ጠላታቸውና የመውደቃቸው ምክንያት ሆኖ አረፈው። የእንግሊዝ ዲፕሎማሲ መበላሸት ጥቅምት 29፣ 1854 ላይ አጼ ቴዎድሮስ ሁለት ተመሳሳይ ደብዳቤወችን ለእንግሊዟ ንግስት ቪክቶሪያና ለፈረንሳዩ ናፖሊዮን ሳልሳዊ ላኩ። የደብዳቤያቸው ፍሬ ነገር የቱርኮች በኢትዮጵያ ግዛት መኖርን የሚቃወምና እነርሱን ከኢትዮጵያ ምድር ለማባረር ድጋፍ እንዲሰጡ ነበር። ደብዳቤው በ1854 የእንግሊዝ ቆንጽላ በኢትዮጵያ ተብሎ በተሾመው ካፕቴን ካሜሮን አማካኘት የተላከ ነበር። በዚሁ ደብዳቤ ንጉሠ ነገሥቱ ጆን ቤልና ዋልተር ፕላውዴን ለንጉሱ የገቡትን ቃል አስታውሶ ንግስት ቪክቶሪያ የንጉስ "ታላቅ ንግስት" እንደሆነችና "የክርስቲያኖች ወዳጅ" እንደሆነች ያስታውሳል። በዚህ ምክንያት እንግሊዝን እንደሚወዱ በደብዳቤው አስፍረዋል። ከዚህ በተጨማሪ የቱርኮች በኢትዮጵያ ባህር ወደብ ላይ መንሰራፋት በቀይ ባህርል ላይ ጉዞ እንዳያደርጉ የሚከለክልና አምባሳደርም እንዳይልኩ ያደረጋቸው መሆኑን ጠቅሰዋል። ጥር 12፣ 1854 ላይ የቴዎድሮስ ደብዳቤ ለንድን ቢደረሰም። የታቀደውን አላማ አልፈጸመም። ለዚህ ምክንያቱ ሩሲያውያን የእንግሊዝን የህንድ ግዛት መገዳደራቸው ነበር። ስለሆነም እንግሊዝ ሩሲያን በጠላትነት ፈርጃ ክሩሲያ ጠላቶች -ከቱርኮች ጋር የጠበቀ ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት በማድረግ ሩሲያን አንድ ላይ የሚታገሉበት ወቅት ነበር። ስለሆነም የእንግሊዝ የውጭ ጉዳይ መሰሪያ ቤት ለቴዎድሮስ ደብዳቤ መልስ እንኳ ሳይጽፍ እንዲሁ በተመላሽ ደብዳቤውን ለእንግሊዝ ወኪል በህንድ ላከ። የህንዱም መስሪያ ቤት ደብዳቤውን ወደ ጎን ከማስቀመጥ ውጭ መልስ አልላከም ነበር። በዚያው አመት ሚያዚያ 1854 ካፒቴን ካሜሮን ክእንግሊዙ የውጭ ጉዳይ ጸሃፊ ኸርል ረስል በደረሰው ደብዳቤ የእንግሊዝ መንግስት የኢትዮጵያን የድጋፍ ጥያቄወች ውድቅ እንዳደረገ ተረዳ። ካሜሮን ወደ ምጽዋ በመሄድ በዚያ እንዲወስን መልዕክቱ ያዝ ነበር። በዚህ መካከል ንጉሱ ከእንግሊዝ መልስ ባለማግኘታቸው የእንግሊዝ መንግስት ሆን ብሎ ችላ እንዳላቸው እምነት አሳደረባቸው። በታሪክ አጥኝው ሪቻርድ ፐንክኽርስት አስተሳሰብ የዚህ እምነት ምክንያት የቴዎድሮስ "እንግሊዝ ግብጽን ትደግፋለች" የሚል "የተሳሳተ እምነት" ነው ይበል እንጂ። በእርግጥም እንግሊዞች ከግብስ ጋር የንግድ ግንኙነት ለመፍጠር ሞክረው ነበር። በ1856፣ በግብጽ ቁጥጥር ስር በነበረው የሱዳን ክፍል የጥጥ ተክልን ለመትከል የሚያስችል እቅድ ለመንደፍ የእንግሊዙ ካፒቴን ካሜሮን ተጉዞ ነበር። እኒህን ነገሮች የሚከታተሉት ንጉሱ፣ ካሜሮን የግብጾቹን በሱዳን ወረራ ዕውቅና እንደሚሰጥና በግልጽም ለነሱ እንደሚያደላ ተረዱ። ህዳር 1856 ላይ ከኸርል ሩስል ጸሃፊ ጄምስ መሪይ በመጣ ደብዳቤ መሰረት ካፒቴን ካሜሮን በምጽዋ ላይ እንጂ በኢትዮጵያ እንዳልተሾመ ማስታወሻ ደረስው። ነገር ግን ይሄ ደብዳቤ ስህተት ነበር ምክንያቱም የካፒቴን ካሜሮን ሹመት የንግስቲቷ ቆንጽላ በኢትዮጵያ የሚል ነበርና።።. እንኒህ ለውጦችን በጥሞና የሚከታተሉት አጼ ቴዎድሮስ ይህ የብሪታኒያ መንግስት ፖሊሲ በጊዜው ምጽዋን ይቆጣጠር የነበረውን የኦቶማን/ቱርክ ግዛት የሚደግፍ ሆነው አገኙት። ለቴዎድሮስ ትልቅ ትርጉም በነበረባት እየሩሳሌም ይኖሩ የነበሩ ኢትዮጵያውያንና መኖሪያቸው በእንግሊዞች ጥበቃ ያገኝ የነበር ቢሆንም አዲስ የተሾመው የብሪታንያ ቆንጽላ ግን የኦቶማን ቱርኮች ኢትዮጵያውያንን ከሚኖሩበት ሲያባርሩ እንግሊዞቹ አልተቃወሙም ነበር። የእንግሊዝ መንግስት ኦቶማን ቱርክን ለመደገፍ መምረጡ በንጉሰ ነገስቱና በእንግሊዝ መንግስት መካከል ለተፈጠረው ጥል ዋና መነሻ ነበር። ንጉሡ ለጻፉት ደብዳቤ አንድ አመት ሙሉ መልሱን ሲጠባበቁ ቢቆዩም ምንም መልስ ባለማግኘታቸው ትዕግስታቸው ተሟጦ ጥር 4፣ 1856 ላይ ካፒቴን ካሜሮንና ሌሎች የዲፕሎማሲው አካሎች በመቅደላ ታሰሩ። እስክዚያው ድረስ መልስ ሳይሰጡ ዝምታን የፈቀዱት እንግሊዞች በርግጥም በዚህ ጊዜ ከዝምታቸው ነቁ ። ወዲያውም ወደ ጎን የተጣለው የንጉሱ ደብዳቤ ተፈልጎ ተገኘ፣ ብዙም ሳይቆይ እንግሊዞች ደብዳቤ ላኩ ። "አስቸኳይ" ደብዳቤ ተጽፎ በሆሙዝ ራሳም አማክይነት ጥር 26፣ 1858 ጣና ሃይቅ አጠገብ ለንጉሱ ደረሰ። በዚሁ ደብዳቤ የእንግሊዝ መንግስት እስረኞቹ እንዲፈቱና ይህ ሲሆን እርዳታ እንደሚሰጥ አስታወቀ። በዚህ መልስ ያልረኩት ቴዎድሮስ ራሳምን እንዲሁ በመቅደላ እስር ቤት ከተቱት ። ለሰላም መውረድ የመጨረሻው ተስፋ ነው የተባለው ሚሲዮኑ ማርትን ፍላድ በሐምሌ 1858 ከቴዎድሮስ ወደ እንግሊዝ ተላከ። ጥር 1859 ላይ ንጉሰ ነገሥቱ እስረኞቹን ፈተው ወደ ምጽዋ ከተወሰዱ በምትኩ የእንግሊዝ መንግስት ወታደራዊ እርዳታ እንደሚያደርግ ደብዳቤ ከእንግሊዝ መንግስት ደረሳቸው። በመካከሉ፣ ኢትዮጵያው ውስጥ የነበረቸው የማርቲን ፍላድ ሚስት፣ አውሮጳውያኑ እንደገና እንደታሰሩ ለባሏ አሳወቀች። ታህሳስ 185 ላይ እስረኞቹ ተፈተው ወደ ምጽዋ እንዲላኩ ፍላጎቱን አስታወቀ። በዚህ ወቅት ንጉሰ ነገሥቱ በማያባራ ዘመቻና የማያቋርጥ አመጽ ተጠምደው ስለነበር ከመቅደላ ምጽዋ ያለውን መንገድ መቆጣጠር አይችሉም ነበር። ስለሆነም ሚያዚያ 1859 ከእንግሊዝ የደረሳቸውን ዛቻ መልስ ባለመስጠት ችላ አሉት ፣ በዚህ ሁኔታ የእንግሊዝ መንግስት እስረኞቹን ለማስፈታት ዘመቻ ለማድረግ ወሰነ። የቴዎድሮስ መሞት የእንግሊዞች ዘመቻ በመረጃ ልውውጥ ላይ በተነሳው ችግርና እንዲሁም እንግሊዞች ለንጉሱ የላኩት ዛቻ መልስ ባለማግኘቱ ምክንያት ነሐሴ 1859 እንግሊዞች በሮበርት ናፒየር የሚመራ 32፣000 ጦር ሰራዊት አዘመቱ። እንግሊዞቹ በዚህ ወቅት በኢትዮጵያ ስለሚሆነው ጉዳይ ጥልቅ መረጃ የነበራቸው ሲሆን በየአካባቢው እየተነሳ ስለነበር አመጽ ሙሉ ግንዛቤ ነበራቸው። የቴዎድሮስ ሰራዊት በድሮ ጊዜ ወደ 100፣000 የሚጠጋ የነበር ሲሆን በ1859 ከ5 እስከ 10፣000 በላይ አይሆንም ነበር። ንጉሰ ነገሥቱ የመጨረሻ ዘመቻቸውን ፈጽመው በጥቅምት 1860 ላይ መቅደላ ደረሱ፣ ይሄውም ከናፒየር ሰራዊት 2 ሳምንት ቀድሞ ነበር። የእንግሊዝ ሠራዊት ያለምንም ችግር ምጽዋ ላይ ካረፈ በኋላ ከሌሎች የኢትዮጵያ ኃይሎች ለምሳሌ ካሳ ምርጫ ድጋፍ በማግኘት፣ ከተክለ ጊዮርጊስ ሐዘን በማግኘት፣ ከዳግማዊ ምኒልክ ድጋፍም ሆነ ተቃውሞ ሳይደርስበት ያለ ችግር ወደ መቅደላ ተመመ። 112 የብሪታንያ ሠራዊት በተለይ ከፍተኛ ድጋፍ ያገኘው ከካሳ ምርጫ ሲሆን፣ በቂ የመጓጓዣና የምግብ እርዳታ ያገኙት ከኒሁ ሹም ነበር። ሚያዚያ ፲ ቀን ፲፰፻፷ ዓ/ም ላይ የመጀመሪያውና የመጨረሻው የፊት ለፊት ጦርነት በቴዎድሮስ ሰራዊትና በናፒየር ሰራዊት መካከል ተካሄደ70። ይህ ጦርነት በታሪክ የአሮጌ ጦርነት ተብሎ ሲታወቅ ከመቅደላ እግርጌ የተደረገ ውጊያ ሲሆን በዚሁ ጦርነት የኢትዮጵያ ሰራዊት ተሸንፎ አፈገፈገ 12። በሚቀጥለው ቀን፣ ሚያዚያ11 ላይ፣ ናፒየር ለቴዎድሮስ በጻፈው ደብዳቤ ንጉሡ እስረኞቹን ከፈቱና ለ"እንግሊዟ ንግሥት እጅ ከሰጡ" "በክብር እንደሚያዙ" አሳወቃቸው። ሆኖም ንጉሰ ነገሥቱ ከኩራታቸው አንጻር ይህን አይነት መዋረድ እንደማይቀበሉ አሳወቁ። በዚህ ሁኔታ ንጉሱ አቋማቸውን በደምብ የሚያሳውቅ፣ በጊዜው "ድንቅ" የተባለ፣ ማንነታቸውንም በርግጥ የሚይሳይ ደብዳቤ ጻፉ። ለናፒርየር የተጻፈው ይህ ደብዳቤ አጠቃላይ የጊዜውን የኢትዮጵያ ሁኔታ የዳሰሰና ለኢትዮጵያ ህዝብ የገቡት የመጨረሻ ኪዳን ነበር። "በስመ አብ፡ ወወልድ፡ ወመንፈስ ቅዱስ፡ አንድ አምላክ፡ በሥላሴ፣ በክርስቶስ፡ የሚያምነው ፡ ካሳ ለአገሬ ሕዝብ "ግብርን ተቀበሉ፣ ስርዓትንም ተማሩ" ብየ፡ብነገር፡ እነርሱ ፡ ግን፡ ይህን ፡ በመቃወም፡ ከኔ ጋር ጥል ጀመሩ። አንተ ፡ ግን ፡ በስራት፡ በሚመሩ፡ ወታደሮች፡ ታሸንፋለህ። አልባሌ ፡ የብረት፡ ኳስ፡ ፈርተው፡ የሚወዱኝና ፡ የሚከተሉኝ ፡ ሰወች ፡ ጥለውኝ ፡ ጠፉ። አንተ ፡ጥቃት፡ ስታደረስ፡ ከነርሱ፡ ጋር አልነበርኩም። እኔማ፡ እራሴን፡ ትልቅ ፡ አድርጌ፡ ቆጥሬ፡ ዋጋ ፡ በሌለው፡ መድፍ ፡ ተዋጋሁ። እግዚአብሔር ፡ ቢፈቅድ፡ ሁሉን ፡ለመመራት፡ ነበር፡ ሃሳቤ፣ አምላክ ፡ ይሄን፡ ከከለከለኝ ፡ ሞቴን እጠብቃለሁ እራስክን ፡ትላንት ፡ያስደሰትክ ሆይ፣ አምላክ እንደኔ አያድርግህ፣ በተለይ ደግሞ አምላክ በኢትዮጵያ ውስጥ የሚገኙትን ጠላቶቸን አያድርግህ። እኔማ እየሩሳሌም ሂጄ ቱርኮችን ለማባረር ነበር ሃሳቤ። ወንዶችን የማረከ፣ በሌሎች ሊማረክ አይችልም። እኒህን "የጀግንነት ቃላት" ካስጻፉ በኋላ ንጉሱ እራሳቸውን ሊያጠፉ ቢሞክሩም ወታደሮቻቸው ሽጉጣቸውን ከጃቸው ነጥቀው አዳኗቸው። ይህ ሁሉ ሲሆን ከእንግሊዞች ጋር የሚደረገው ድርድር አላቋረጠም፣ ንጉሰ ነገሥቱም ጥሉን በሰላም ለመፍታት ከመሞከር አልተቆጠቡም። ለፋሲካ በዓል ማክበሪያ ብለው ንጉሱ ለናፒየር ብዙ ከብቶች በስጦታ ላኩ። የእንግሊዙ ጦር አዛዥ ግን የከብት ስጦታውን አልቀበልም በማለት መልሶ ላከ። የስጦታውን አለመቀበል ንጉሱ ሲሰሙ ከመቅደላ ለመውጣት ሞከሩ ሆኖም ግን መቅደላ በእንግሊዞች ተከቦ ነበር። በዚህ ወቅት ለብዙ ወቅት የታሰሩት ሚሲዮኖችና የፖለቲከኛ እስረኞች ተፈቱ። የተፈቱትን እስረኞች ያዩ ገለልተኛ ተመልካቾች፣ በፈረንሳይ፣ በሩሲያ፣ በሳውዲ አረቢያ፣ በሆላንድ፣ አውስትራሊያና ስፔን በእስረኞቹ መልካም ጤና በጣም ይደነቁ ነበር፣ ከእስረኞቹ አንዱም «በታስርነበት ወቅት ጥሩ ቤትና ምግብ ነበረን የምንፈራው የንጉሱን ቁጣ ነበር»። ሚያዚያ ፮ ቀን ሦስት ሰዓት ላይ እንግሊዞች በመቅደላ ምሽግ ላይ የመጨረሻ ጥቃት አደረሱ። ንጉሱ፣ የሃይል ሚዛኑ ወደ እንግሊዞቹ ሙሉ በሙሉ አንዳጋደለ ስለተረዱ ለወታደሮቻቸው እንዲህ በማለተ ተለይተው ሄዱ "ተፈጽሟል! ከርሱ እጅ ከምወድቅ ብሞት ይሻለኛል"። ወዲያውም ከንግስት ቪክቶሪያ የተላከላቸውን ሽጉጥ መዘው በመጉረስ በጀግንነት አለፉ። እንግሊዞቹ 9 ሚሊዮን ፓውንድ አውጥተው ዘመቻውን ሲያቅዱ የመቅደላን ምሽግ አፍርሰው ንጉሱን ለመማረክ ነበር። ሆኖም ምሽጉ ሲሰበር ንጉሱ ሞተው ስልተገኘ ናፒየር እጅጉን በመናደዱ ሙሉውን መቅደላ እንዲመዘብርና የተረፈው በእሳት እንዲጋይ አደረገ። ሚያዚያ 18 ላይ እንግሊዞቹ የተከፋፈለች አገር ትተው ሄዱ፣ ወዲያም ግንቦት 1860 ላይ የላስታው ዋግሹም ጎበዜ በ60፣000 ጠንካራ ወታደሮቹ በመታገዝ ንጉሰ ነገሥት ዳግማዊ አጼ ተክለ ጊዮርጊስ በመባል ስልጣን ላይ ወጣ። ውርስና ትዝታ እንደ ባህሩ ዘውዴ አስተያየት የቴዎድሮስ ህይወት በ3 ቦታወች ይጠቃለላል፡ ቋራ፣ ጋፋትና መቅደላ። የመጀመሪያው የፖለቲካና ውታደራዊ መሰረትን ሲወክል፣ ሁለተኛው የዘመናዊነትን ፍላጎት ይወክላል፣ ሶስተኛው ደግሞ መጠለያንና፣ የሞት ቦታን ይወክላል። አጠቃላዩ የቴዎድሮስ ውጤት ቅይጥ ነው፣ የሚለው ባህሩ ዘውዴ፣ ለውጡ "ስልትና ጭብጥ" ይጎለዋል ሲል። ብዙው ለውጥ ሙሉ በሙሉ "ያልተተገበረ ሙከራ" ነበር ይላል። በአጠቃላይ መልኩ፣ ለውጡቹ ሊተገበሩ የሚችሉ የነበሩ በሂንም 60 ላለመተግበራቸው የተወሰኑ ምክንያቶች ነበሩ 68።የመጀመሪያው ምክንያት የኢትዮጵያ መልክዓ ምድራዊ አቀማመጥ ሲሆን ተራራማው ምልክዓ ምድር ተገቢ የሆነ የርስ በርስ መርጃ ልውውጥን ስለሚያግድ ለውጦቹን ከአንድ ቦታ ወደ ሌላ ለማስተዋወቅ አስቸጋሪ ነበር። ሌላው ደግሞ ታላቅ የወታደራዊ መዋቅራቸውን ወደ ፖለቲካዊ የበላይነት ለመተርጎም አለመቻላቸው ነበር። አንድ ክፍለ ዘመን ሙሉ ያለምንም መካከለኛ መንግስት የነበረን አገር በንጉሰ ነገሥቱ መልካም ፈቃድ ብቻ ለማስተካከል የማይቻል ነው። በ"ፖለቲካ ሹመት" አዲስ የገዢ መደብ ለመፍጠር የሞከሩትም ሁኔታ ከነባር ጥንታዊ ገዥወች ጋር ያጣላቸው ነበር60። ፓውል ሄንዝ እንደጻፈ ግን "ምን አልባትም የተዋቀረ መንግስት እና አንስተኛ አስተዳዳሪወች ቢኖራቸው፣ ንጉሱ ያሰቡትን ለውጥና ተሃድሶ ማድረግ ይችሉ ነበር"። የንጉሱ ተራማጅ ግቦች በቂ ስልትና አስፍላጊ ጥሬ ሃብት አልነበረውም 47፤ እንዲሁም ለነበሩበት ጊዜ የሚፈጥንና የሚጋጭ ነበር። ታሪክ ጸሃፊወች ቴዎድሮስ ከፈጸሙት ተግባራት ይልቅ ባሳዩት አርቆ አሳቢነትና ሊፈጽሙት በሞከሩት ተግባራት ሲያነሱ 60 ሺፈራው የተባለው የታሪክ ተመራማሪ ብዙ ጊዜ ታሪክ ጸሃፊወች ከዚህ ጎን ለጎን የቴዎድሮስን ህጋዊ መሪነት ጥያቄ ስር ሲጥሉ ይታያሉ ብሏል። ታሪክ አጥኝው ፓውል ሄንዝ እንደመዘገበ ከ20ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ጀምሮ ቴዎድሮስ በኢትዮጵያን ዘንድ "በጣም ታዋቂው መሪ ሆነ"። ንጉሱ ከሞቱ በኋላ በትውልዶች ዘንድ ለየት ያሉ ሰው መሆናቸው እየታመነ ሄደ፣ አንድ አንድ ጊዜም በተጋነነ ሁኔታ ። በተለይ ንጉሱ እስካሁን የሚታወሱበት ዋና ምክንያት ከጊዜይቸው ቀደም ብሎ በነበራቸው የተለያዩ እቅዶች ነበር። በኢትዮጵያኖች አይን ቴዎድሮስ የዘመናዊ ስልጣኔን በር ከፋች ሲሆኑ "እንደገና አንድ የሆነችና ጠንካራ ኢትዮጵያም" ምልክት ናቸው። የአገሪቱን ፖለቲካዊና ሃይማኖታዊ አንድነት ለመመለስ ታላቁ ምኖታቸው ነበር፣ ያገሪቱን ጥንታዊ ድንበርም ለማስመለስ እንዲሁ 60። ምንም እንኳ በጊዜያቸው ብዙወች ባይረዷቸውም አገራቸውን ለማሰልጠንም ከፍተኛ ርብርብ አድርገዋል60። በፖውል ሄንዝ አስተሳሰብ ንጉሱ ለአንድ ክፍለ ዘመን ሲበሰብስ የነበረውን መንግስት በመቅጨት ተራማጅነትን፣ አንድነትንና ስልጣኔን አስተዋውቀዋል፣ ስለሆነም የመጀመሪያው ዘመናዊና ማዕከላዊ መሪ ነበሩ። የብሄራዊ አንድነት መፍጠርን ሂደት ንጉሱ ዙፋን ላይ ከወጡ ጀምሮ አካሂደዋል። በሞቱ ጊዜ ብዙውን ህዝብ ከእንቅልፍ በመቀስቀሳቸው፣ የርሳቸው ተከታዮች ንጉሱ የጀመሩትን ስራ ሊያስፈጽሙ ችለዋል። እንደ ታሪክ አጥኝው ሃሮልድ ማርከስአስተያየት የዳግማዊ አጼ ምንሊክ ግዛት በቴዎድሮስ የተጠነሰሰውና በአጼ ዮሓንስ የታደሰውን የማዕከላዊ ግዛትን ሃሳብ ድል ያበሰረ ነበር። በመጨርሻም ሌላው አጼ ቴዎድሮስ በኢትዮጵያውያን ዘንድ የሚታወሱበት ምክንያት በ"ከፍተኛ ጀብዱዋቸው"ና ከርሳቸው በላይ ከፍ ባሉ ሰራዊቶች ላይ በተቀዳጇቸው አስገራሚ ድሎች ምክንያት ነበር ። ከሌሎች ታላላቅ መሪወች ይልቅ የአጼ ቴዎድሮስ አሟሟት በኢትዮጵያን ዘንድ የማይረሳ ነው 39። በጀግንነት፣ እጅ አልሰጥም ብለው ማለፋቸው ለህዝቡ "ቅቤ ያጠጣ" ተግባር እንደነበር ታሪክ አጥኝው ብርሃኑ አበበ ይገልጻል። ስለሆነም ንጉሱ በሞቱ ጊዜ የተገጠሙት ግጥሞች እስካሁን ድረስ በብዙ ኢትዮጵያውያን ዘንድ ይታወቃሉ። መቅደላ አፋፉ ላይ ጩኸት በረከተ የሴቱን አናውቅም ወንድ አንድ ሰው ሞተ የቴዎድሮስ እራሳቸውን ማጥፋት በጊዜው ለነበሩና አሁን ድረስ ላሉ ሰዓሊያን ስእሎች ጥሩ ርዕስ ሆነ። የንጉሱ ሞት በኢትዮጵያ ብቻ ሳይሆን በአውሮጳ ሳይቀር ለቴዎድሮስ ከፍተኛ ሃዘንና አድናቆትን አተረፈ። «ማርከው ሊወስዷቸው አቅደው የመጡትን እንግሊዞች ግብ በማኮላሸት »ቴዎድሮስም በኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ ከፍተኛ ቦታን አገኙ። ብዙ የልቦለድ ጸሃፊያን እና ቲያትር አዘጋጆች ለቴዎድሮስ እስካሁን ድረስ ይደርሳሉ ይጽፋሉ፣ ምሁራንም ቢሆን አሁን ድረስ ልጆቻቸውን በንጉሱ ስም ይሰይማሉ። የኢትዮጵያ ዘፋኞች፣ ዘመናዊ ዘፋኞች ሳይቀሩ የንጉሱን ስም ይጠቅሳሉ። እንደ ብርሃኑ አበበ አስተሳስብ "የምርኮን ውርደት አሻፈረኝ በማለት በመሞታቸው" በኢትዮጵያውያን ዘንድ ከፍተኛ ግምትን ንጉሱ እንዲያገኙ አድርጓል። ጳውሎስ ኞኞ፣ አጤ ቴዎድሮስ፤ ፲፱፻፹፭ ዓ.ም. »), ገጽ131-161 , 2002, ገጽ. 48-73 1855-1868 »), ገጽ103-115 » ገጽ 376-377 »), ገጽ 87-104 , 1970, ገጽ 84-89 »), ገጽ 27-42 ታሪካዊ መዝገቦች , 1868 በኢንተርኔት , 1870 በኢንተርኔት , 1869 በኢንተርኔት , 1888 በኢንተርኔት (አማርኛ ደብዳቤ) በኢንተርኔት ልብ ወለዶች የታንጉት ምስጢር ከአጼ ቴዎድሮስ ዘመን የሚመነጩና ሌሎች ከንጉሱ ጋር የተያያዙ ስዕሎችና ፎቶግራፎች ንጉሱ በፍርድ ወምበር, 1920 - 1950 የተሳለ, የብሪታኒያ ቤተ መዘክር 'የቴዎድሮስ ሞት], 1960, የኢትዮጵያ ጥናት ኢንስቲትዩት ቤተ መዘክር ተጨማሪ የውጭ ድረ ገጾች በገላውዲዎስ አርአያ ዜና መዋዕሎች ዋቢ መጻሕፍት , 2002, ገጽ. 48-73 »), ገጽ 27-42 አጼ ቴዎድሮስ
3332
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A9%E1%8A%AD%E1%88%AC%E1%8A%95
ዩክሬን
ዩክሬን (ዩክሬንኛ ፦ ፣ ሮማንኛ፡ ዩክሬና፣ ይጠራ [] (የድምጽ ተናጋሪ )) በምስራቅ አውሮፓ የሚገኝ አገር ነው። በአውሮፓ ውስጥ በአከባቢው ከሩሲያ ቀጥሎ ሁለተኛዋ ትልቅ ሀገር ናት ፣ እሱም በምስራቅ እና በሰሜን-ምስራቅ ትዋሰናለች።[ሀ] ዩክሬን በሰሜን ከቤላሩስ ጋር ትዋሰናለች። ፖላንድ, ስሎቫኪያ እና ሃንጋሪ በምዕራብ; ሮማኒያ እና ሞልዶቫ [] ወደ ደቡብ; እና በአዞቭ ባህር እና በጥቁር ባህር ዳርቻ የባህር ዳርቻ አለው. ስፋቱ 603,628 ኪሜ2 (233,062 ካሬ ማይል) ነው፣ 43.6 ሚሊዮን ህዝብ ያላት፣ [መ] እና በአውሮፓ ውስጥ ስምንተኛዋ በህዝብ ብዛት የምትገኝ ሀገር ናት። የሀገሪቱ ዋና ከተማ እና ትልቁ ከተማ ኪየቭ ነው። የዘመናዊው የዩክሬን ግዛት ከ 32,000 ዓክልበ. ጀምሮ ይኖሩ ነበር. በመካከለኛው ዘመን አካባቢው የዩክሬን ማንነት መሰረት የሆነው ልቅ የጎሳ ፌዴሬሽን ኪየቫን ሩስ የምስራቅ ስላቪክ ባህል ቁልፍ ማዕከል ነበር። በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ወደ ተለያዩ ርዕሰ መስተዳድሮች መከፋፈሉን እና በሞንጎሊያውያን ወረራ የተፈጠረው ውድመት፣ የግዛት አንድነት ፈራርሶ አካባቢው ተቃርኖ፣ ተከፋፍሎ እና በተለያዩ ሀይሎች የተገዛ ነበር፣ የፖላንድ-ሊቱዌኒያ ኮመንዌልዝ፣ ኦስትሪያ-ሃንጋሪ፣ የኦቶማን ኢምፓየር እና የሩሲያ . በ17ኛው እና በ18ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የኮሳክ ሄትማንቴት ብቅ አለ እና በለፀገ ፣ነገር ግን ግዛቱ በመጨረሻ በፖላንድ እና በሩሲያ ኢምፓየር ተከፈለ። ከሩሲያ አብዮት በኋላ የዩክሬን ብሄራዊ የራስን ዕድል በራስ የመወሰን ንቅናቄ ተፈጠረ እና በአለም አቀፍ ደረጃ እውቅና ያገኘው የዩክሬን ህዝቦች ሪፐብሊክ እ.ኤ.አ. ሰኔ 23 ቀን 1917 ታወጀ። የዩክሬን ኤስኤስአር በ 1922 የሶቪየት ህብረት መስራች አባል ነበር። የሶቪየት ኅብረት መፍረስን ተከትሎ በ1991 ዓ.ም ነፃነት። ከነጻነቷ በኋላ፣ ዩክሬን ራሷን ገለልተኛ አገር አወጀች፣ ከሩሲያ እና ከሌሎች የሲአይኤስ ሀገራት ጋር የተወሰነ ወታደራዊ ሽርክና መሰረተች፣ እንዲሁም ከኔቶ ጋር በ1994 ሽርክና ስትመሰርት በ2013፣ የፕሬዚዳንት ቪክቶር ያኑኮቪች መንግስት ዩክሬንን ለማገድ ከወሰነ በኋላ– የአውሮፓ ህብረት ማኅበር ስምምነት እና ከሩሲያ ጋር የበለጠ ኢኮኖሚያዊ ግንኙነትን መፈለግ ፣ በመባል የሚታወቀው ለብዙ ወራት የዘለቀው የተቃውሞ ሰልፎች እና የተቃውሞ ሰልፎች ጀመሩ ፣ በኋላም ወደ ክብር አብዮት ተሸጋግሮ የያኑኮቪች መገርሰስ እና አዲስ መመስረት አስከትሏል። መንግስት. እ.ኤ.አ. በመጋቢት 2014 ክራይሚያን በሩሲያ እንድትጠቃለል እና በዶንባስ ጦርነት ፣ በሩሲያ ከሚደገፉ ተገንጣዮች ጋር ረዘም ላለ ጊዜ የሚቆይ ግጭት ፣ ከሚያዝያ 2014 እስከ የካቲት 2022 የሩሲያ ወረራ ድረስ ዩክሬን በጥልቁ ውስጥ ያለውን ኢኮኖሚያዊ ክፍል አመልክቷል ። እና በ 2016 ከአውሮፓ ህብረት ጋር ሁሉን አቀፍ ነፃ የንግድ አካባቢ። ዩክሬን በሰው ልማት ማውጫ 74ኛ ደረጃ ላይ ያለች በማደግ ላይ ያለች ሀገር ነች። በከፍተኛ የድህነት መጠን እና በከባድ ሙስና ይሰቃያል። ይሁን እንጂ ሰፊ ለም የእርሻ መሬቶች ስላሉት ዩክሬን በዓለም ላይ ካሉት ትላልቅ እህል ላኪዎች አንዷ ነች። ዩክሬን በከፊል ፕሬዚዳንታዊ ስርዓት ስር ያለች አሃዳዊ ሪፐብሊክ ነች ስልጣንን ወደ ህግ አውጪ፣ አስፈፃሚ እና የዳኝነት ቅርንጫፎች ይለያል። ሀገሪቱ የተባበሩት መንግስታት፣ የአውሮፓ ምክር ቤት፣ ፣ የ ድርጅት፣ ማህበር ትሪዮ እና የሉብሊን ትሪያንግል አባል ነች። ዮክሬን የምስራቅ ኦርቶዶክሳዊ እምነት ዋነኛ አባል ስትሆን በ2018 ዓም በተደረገው የሞስኮ እና ኮንስታንቲኖፕል ቤተ ክርስቲያን መገንጠል ዩክሬን ከሞስኮ አስተዳደር ተላቃለች። ይህም የቤተ ክርስቲያን አስፈላጊነት በማጣት የምዕራብውያን ኢ-አማኝነት እንድትቀበል፣ የልቅ ስርአት እንዲኖርና፣ ቤተ ክርስቲያን የሚሄድ የምዕመን ቁጥር በአሀዝ እንዲቀንስ አድርጓል። ዩክሬን ከምስራቅ አውሮፓ ውስጥ ቀንደኛ የምዕራብያውያን ደጋፊ ናት። የዩክሬን ህዝቦች ከሞላ ጎደል በምዕራብያውያን ጥገኛ ስር ናቸው። ዩክሬን የሀያላን ጣልቃ ገብነት የምትቃወምና ሰላምን ብልፅግናን የምትሻ ሀገር ናት። ሥርወ-ቃል እና አጻጻፍ የዩክሬን ስም ሥርወ-ቃል አመጣጥ በተመለከተ የተለያዩ መላምቶች አሉ. በጣም የተስፋፋው መላምት ከአሮጌው የስላቭ ቃል የመጣው "የድንበር ምድር" እንደሆነ ይናገራል. በ20ኛው ክፍለ ዘመን አብዛኛው ዩክሬን በእንግሊዘኛ ተናጋሪው አለም ዩክሬን ተብላ ትጠራ ነበር ነገርግን በ1991 አገሪቷ ነፃነቷን ከወጣችበት ጊዜ አንስቶ የዚህ ቃል አጠቃቀም ብርቅ እየሆነ መጥቷል እናም የአጻጻፍ መመሪያዎቹ እንዳይጠቀሙበት ይመክራሉ። የአሜሪካ አምባሳደር እንዳሉት ዊልያም ቴይለር፣ "ዩክሬን" አሁን የሀገሪቱን ሉዓላዊነት አለማክበርን ያመለክታል። ኦፊሴላዊው የዩክሬን አቋም የ"ዩክሬን" አጠቃቀም በሰዋሰው እና በፖለቲካዊ መልኩ ትክክል አይደለም. የጥንት ታሪክ በዩክሬን ውስጥ ያለው ዘመናዊ የሰው ሰፈራ እና አካባቢው በ 4,500 ዓ.ዓ. በክራይሚያ ተራሮች ውስጥ ስለ ግራቬቲያን ባህል ማስረጃ ነው. በ4,500 ዓክልበ. የኒዮሊቲክ ኩኩቴኒ-ትሪፒሊያ ባህል በዘመናዊ ዩክሬን ሰፊ አካባቢዎች፣ ትሪፒሊያን እና መላውን የዲኔፐር-ዲኔስተር ክልልን ጨምሮ እያደገ ነበር። ዩክሬን ለፈረስ ሰዋዊ መኖሪያነት ምቹ ቦታ እንደሆነችም ይታሰባል ። በብረት ዘመን መሬቱ በሲሜሪያውያን ፣ እስኩቴሶች እና ሳርማትያውያን ይኖሩ ነበር ። ከክርስቶስ ልደት በፊት 700 እና 200 ዓክልበ የእስኩቴስ መንግሥት አካል ነበር። ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ6ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ጀምሮ የግሪክ፣ የሮማውያን እና የባይዛንታይን ቅኝ ግዛቶች በሰሜን-ምስራቅ በጥቁር ባህር ዳርቻ ላይ ለምሳሌ በቲራስ፣ ኦልቢያ እና ቼርሶኔሰስ ተመስርተዋል። እነዚህ በ 6 ኛው ክፍለ ዘመን ዓ.ም. ጎቶች በአካባቢው ቆዩ፣ ነገር ግን ከ370ዎቹ ጀምሮ በሃንስ ቁጥጥር ስር መጡ። በ 7 ኛው ክፍለ ዘመን, አሁን በዩክሬን ምስራቃዊ ግዛት ያለው ግዛት የድሮው ታላቁ ቡልጋሪያ ማዕከል ነበር. በክፍለ ዘመኑ መገባደጃ ላይ አብዛኛው የቡልጋር ጎሳዎች ወደ ተለያዩ አቅጣጫዎች ተሰደዱ፣ እና ካዛሮች አብዛኛውን መሬቱን ተቆጣጠሩ። በ 5 ኛው እና በ 6 ኛው መቶ ዘመን አንቴስ ሰዎች በዩክሬን ውስጥ ይገኙ ነበር. አንቴስ የዩክሬናውያን ቅድመ አያቶች ነበሩ፡ ነጭ ክሮአቶች፣ ሰቬሪያውያን፣ ምስራቃዊ ፖላኖች፣ ድሬቭሊያንስ፣ ዱሌቤስ፣ ኡሊቺያን እና ቲቬሪያውያን። በባልካን አገሮች ከዩክሬን የመጡ ፍልሰቶች ብዙ የደቡብ ስላቪክ ብሔሮችን አቋቋሙ። የሰሜን ፍልሰት፣ ወደ ኢልመን ሐይቅ ከሞላ ጎደል፣ የኢልመን ስላቭስ፣ ክሪቪች እና ራዲሚችስ፣ የሩስያውያን አባቶች የሆኑ ቡድኖች እንዲፈጠሩ ምክንያት ሆኗል። እ.ኤ.አ. በ 602 የአቫር ወረራ እና የአንቴስ ህብረት ውድቀትን ተከትሎ ፣ አብዛኛዎቹ እነዚህ ህዝቦች እስከ ሁለተኛው ሺህ ዓመት መጀመሪያ ድረስ እንደ ጎሳዎች ተርፈዋል። የኪዬቭ ወርቃማ ዘመን ኪየቫን ሩስ የተመሰረተው በሮስ፣ ሮሳቫ እና ዲኔፐር ወንዞች መካከል በሚኖሩ የምስራቅ ፖላኖች ግዛት ነው። የሩሲያ ታሪክ ምሁር ቦሪስ ራባኮቭ የቋንቋ ጥናትን ካጠና በኋላ በዲኔፐር ክልል አጋማሽ ላይ ያለው የፖላንዳውያን ጎሳዎች ህብረት እራሱን በአንደኛው ጎሳ ስም "ሮስ" ብሎ እንደጠራ እና ወደ ማህበሩ የተቀላቀለው እና የሚታወቅ ወደሚለው መደምደሚያ ደርሰዋል ። ቢያንስ ከ 6 ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ ከስላቭክ ዓለም ባሻገር. የኪየቭ ልዕልና አመጣጥ በጣም አከራካሪ ነው እና እንደ ዜና መዋዕል ትርጓሜዎች ላይ በመመስረት ቢያንስ ሦስት ስሪቶች አሉ። በአጠቃላይ የኪየቫን ሩስ የዘመናዊው ዩክሬን ማዕከላዊ፣ ምዕራባዊ እና ሰሜናዊ ክፍል፣ ቤላሩስ፣ የሩቅ ምስራቃዊ የፖላንድ ክፍል እና የዛሬዋ ሩሲያ ምዕራባዊ ክፍል እንደሚያካትት ይታመናል። በአንደኛ ደረጃ ዜና መዋዕል መሠረት የሩስ ሊቃውንት በመጀመሪያ ከስካንዲኔቪያ የመጡ ቫራንግያውያንን ያቀፈ ነበር። በ 10 ኛው እና በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን, በአውሮፓ ውስጥ ትልቁ እና በጣም ኃይለኛ ግዛት ሆነ. የዩክሬን እና የሩስያ ብሄራዊ ማንነት መሰረት ጥሏል. የዘመናዊው የዩክሬን ዋና ከተማ ኪየቭ የሩስ ዋና ከተማ ሆነች። በ12ኛው-13ኛው ክፍለ ዘመን በዩሪ ዘ ሎንግ ታጠቅ ጥረቶች በዛሌስዬ አካባቢ በኪየቫን ሩስ ውስጥ እንደ ቭላድሚር የዛሌዝማ/ቭላዲሚር የዛሌስዬ (ቮልዲሚር) ፣ የመርያ ጋሊች (ሃሊች) ያሉ በርካታ ከተሞች ተመስርተዋል። ፔሬስላቭ ኦቭ ዛሌስዬ (ፔሬያላቭ ኦቭ ሩተኒያን)፣ የ ፔሬስላቭል። የኪየቫን ሩስ የሩቅ መጠን፣ 1054–1132 ቫራንግያውያን ከጊዜ በኋላ ከስላቪክ ሕዝብ ጋር ተዋህደው የመጀመሪያው የሩስ ሥርወ መንግሥት የሩሪክ ሥርወ መንግሥት አካል ሆኑ። ኪየቫን ሩስ እርስ በርስ በተያያዙት ሩሪኪድ ("መሳፍንት") የሚገዙ በርካታ ርዕሳነ መስተዳድሮችን ያቀፈ ነበር፣ እነሱም ብዙውን ጊዜ ኪየቭን ለመያዝ እርስ በእርስ ይጣላሉ። የኪየቫን ሩስ ወርቃማ ዘመን የጀመረው በታላቁ ቭላድሚር የግዛት ዘመን ሲሆን ሩስን ወደ ባይዛንታይን ክርስትና አዞረ። በልጁ ያሮስላቭ ጠቢብ የግዛት ዘመን ኪየቫን ሩስ የባህል ልማቱ እና ወታደራዊ ኃይሉ ከፍተኛ ደረጃ ላይ ደርሷል። የክልል ኃይሎች አንጻራዊ ጠቀሜታ እንደገና ሲጨምር ግዛቱ ብዙም ሳይቆይ ተበታተነ። በቭላድሚር 2ኛ ሞኖማክ እና በልጁ ሚስቲላቭ አገዛዝ የመጨረሻ ትንሳኤ ካገረሸ በኋላ የኪየቫን ሩስ ሚስቲላቭ ከሞተ በኋላ በመጨረሻ ወደ ተለያዩ ርዕሰ መስተዳደሮች ፈረሰ። የ13ኛው ክፍለ ዘመን የሞንጎሊያውያን ወረራ ኪየቫን ሩስን አወደመ። በ1240 ኪየቭ ሙሉ በሙሉ ወድማለች። በዛሬው የዩክሬን ግዛት የሃሊች እና የቮሎዲሚር-ቮሊንስኪ ርዕሰ መስተዳድሮች ተነስተው ወደ ጋሊሺያ-ቮልሂኒያ ግዛት ተዋህደዋል። ዳኒሎ ሮማኖቪች (ዳንኤል የጋሊሺያ አንደኛ ወይም ዳኒሎ ሃሊትስኪ) የሮማን ኤምስቲስላቪች ልጅ፣ ቮልሂኒያ፣ ጋሊሺያ እና የሩስ ጥንታዊ የኪየቭ ዋና ከተማን ጨምሮ ሁሉንም ደቡብ-ምዕራብ ሩሲያን እንደገና አንድ አደረገ። ዳኒሎ በ 1253 በዶሮሂቺን ውስጥ በሊቀ ጳጳሱ ሊቀ ጳጳስ የሩስ ሁሉ የመጀመሪያው ንጉሥ ሆኖ ዘውድ ተቀበለ። በዳኒሎ የግዛት ዘመን፣ የሩተኒያ መንግሥት ከምሥራቃዊ መካከለኛው አውሮፓ በጣም ኃያላን መንግሥታት አንዱ ነበር።
35205
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%99%E1%88%B4
ሙሴ
ሙሴ (ዕብራይስጥ፡ /ሞሼህ/) በብሉይ ኪዳን ከሚጠቀሱት ታላላቅ ነብያት አንዱ ነው። ሙሴ በተወለደበት ዘመን የእስራኤል ልጆች በግብጽ ውስጥ በባርነት ተገዝተው የነበርበት ሆኖም ግን ቁጥራቸው እየበዛና እየተጠናከሩ የነበርበት ጊዜ ነበር። በዚህ ዘመን ግብፅን ያስተዳድር የነበር፣ ስሙ በብሉይ ኪዳን ያልተጠቀሰው የግብፅ ፈርዖን፣ የእስራኤል ልጆች ከውጭ የግብፅ ጠላቶች አግዘው ሊወጉን ይችሉ ይሆናል በሚል ፍራቻ ማናቸው የእስራኤል ወገን የሆኑ ወንድ ልጆች በተወለዱ ጊዜ እንዲገደሉ አዘዘ። ሆኖም የሙሴ እናት፣ ዮካብድ፣ ልጇን ደብቃ ታኖር ነበር። ከሶስት ወር ድበቃ በኋላ ልጁን በደንገል ሳጥን አድርጋ በአባይ (ናይል) ወንዝ አጠገብ አስቀመጠችው። ሳጥኑ እየተንሳፈፈ የፈርዖን ልጅ እምትታጠብበት ስፍራ ደረሰ፣ የፈርዖንም ልጅ ለህጻኑ ስላዘነች በፈርዖን ቤት አደገ። ከስደቱ እስከ እረፍቱ ባጭሩ ካደገ በኋላ አንድ የግብፅ ባሪያ አሳዳሪ እስራኤላዊ አሽከሩን ሲደበድብ አይቶ ሙሴ ግብጻዊውን ገደለው። ሆኖም ይህ ጉዳይ በግብጽ ባለስልጣኖች ዘንድ እየተሰማ ስለሄደ ሙሴ ወደ ምድያም አገር ተሰደደ። በዚያ ለ40 አመት ያክል ሲቀመጥ የካህኑን ዮቶርን በጎች ይጠብቅ ነበር። በዚህ ጊዜ የድሮው ፈርዖን ሞቶ አዲስ ፈርዖን በግብፅ ነግሶ ነበር። በአዲሱ ፈርዖን ዘመን የእስራኤላዊያኑ ጭቆና ባሰ እንጅ አልቀነሰም። ከኮሬብ ተራራ በሚገኝ ቁጥቋጦ ውስጥ በተገለጠለት መልዕክት መሰረት ሙሴ እድሜው 80 ከሞላ በኋላ ወደ ግብፅ ተመለሰ ። የመመለሱም ዋና ዓላማ እስራኤላውያኑ ግብፅን ለቀው እንዲወጡ አዲሱን ፈርዖን ለማስፈቀድ ነበር። አዲሱ ፈርዖን እምቢ ስላለ ሙሴ 10 መቅሰፍቶችን በግብፅ ላይ ከፈፀመ በኋላ ንጉሱ ስለተስማማ እስራኤላውያንን እየመራ ፣ ቀይ ባሕርን በእግዚአብሔር ኃይል ከፍሎ በደረቅ ምድር ላይ አሳልፏቸው ከተገዙበት ግብፅ አውጥቶ በሲናይ (ሲና) በረሃ ብዙ ታአምራትን እያደረገ ፣ ውሀ ከዲንጋይ እያፈለቀ ፣ ከፀሐይ በደመና እየጋረደ ፣ በሌሊት ብርሃን እያደረገ ፣ መና ከሰማይ እያወረደ ሌላም ብዙ ተአምር የሠራ መርቷቸዋል ። በዚህ ወቅት እስራኤላውያኑ በኮሬብ ተራራ ተመስርተው የኤዶምን ደንበሮች ያስሱ ነበር ። አሥርቱ ትዕዛዛትን ሙሴ የተቀበለው በዚህ ወቅት ነበር። በእንደዚህ አይነት ሁኔታ ሙሴና ህዝቡ ለ40 ዓመት በበረሃው ውስጥ ከዋተቱ በኋላ ሙሴም ወደ ተስፋይቱ ምድር ወደ ከነዓን ሳይገባ እሱን እንዲተካው እያሱን መርጦ በዚሁ በስደት ወራት እድሜው 120 ሲሆን አልፏል። የኖረበት ዘመን አጭር መረጃ በታሪክ አጥኝዎች ዘንድ፣ ሙሴ መቼ እንደኖረ በዕርግጥ አይታወቅም። አንድ አንድ ተመራማሪዎች የኖረበትን ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት በ13ኛው ክፍለዘመን ሲያደርጉ ሌሎች ከዛ በፊት ነው ይላሉ። ይህም ግመት በዚያው ክፍለ ዘመን መጨረሻ የገዛው ፈርዖን መርነፕታህ በጽላቱ የእስራኤል ስም መጀመርያው ስለ ጠቀሰው ነው፤ እንዲሁም የአባቱም ስም ራምሴ በኦሪት ዘጸአት ፩፡፲፩ የከተማ ስም ሆኖ ስለ ታየ ነው። ንጉሥ ዳዊት ግን በእስራኤል በ1000 ዓክልበ. ያህል ስለ ገዛ፣ ጸአቱ በመርነፕታህ ዘመን ሆነ ማለቱ ለእብራውያን ዘመነ መሳፍንት አይበቃም። በፈርዖኑ ፪ ራምሴ ሥር የተገነባው ፒ-ራምሴስ በጥንቱ አቫሪስ ሥፍራ ስለ ሆነ፣ የከተማው ኋለኛው ስም በተቀበለው ጽሑፍ እንደ ተገኘ መስሏል። ሌላው የተሰየመው ከተማ ፊቶም (ፒጦት በኩፋሌ) በግብጽኛ ፐር-አቱም ተብሎ ከአቫሪስ ዘመን መኖሩ ታውቋል። በመጽሐፈ ኩፋሌ ዘንድ የእግዚአብሔር መላእክት ለሙሴ በደብረ ሲና ላይ ያቀረቡት ቃል ነው። ይህ የሆነበት ዓመተ ዓለም አዳምና ሕይዋን ከኤዶም ገነት ከወጡ 2,410 ዓመታት በኋላ እንደ ነበር በኢዮቤልዩና በሱባዔ አቆጣጠር ያመለክታል። ዕብራውያንን ከግብጽ ባርነት ወደ ደብረ ሲና የመሩዋቸውም በ2410 ዓ.ዓ. እንደ ሆነ ይነግረናል። የመጽሐፈ ኩፋሌ ዜና መዋዕል አከፋፈል በጠቅላላ ከሥነ ቅርሳዊ መዝገቦች ጋር ሊነጻጽር ይችላል። በዚህ አከፋፈል 2410 ዓ.ዓ. ማለት ከክርስቶስ ልደት በፊት (እንደ ኢትዮጵያዊ አቆጣጠር) 1661 ዓመታት አካባቢ እንደ ነበር ሊገመት ይቻላል። 2149 ዓ.ዓ. (1922 ዓክልበ. ግ.) - የያዕቆብ ልጅ ዮሴፍ ወደ ግብጽ ባርነት ተሸጠ። 2164 ዓ.ዓ. (1907 ዓክልበ. ግ. - ዮሴፍ የፈርዖን ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነ። 2171 ዓ.ዓ. (1900 ዓክልበ. ግ.) - የ፯ አመት ታላቅ ረሃብ በመካከለኛው ምሥራቅ ጀመረ 2172 ዓ.ዓ. (1899 ዓክልበ. ግ.) - የተረፉት የእስራኤል ልጆች ከከነዓን ወደ ጌሤም አገር (በአባይ ወንዛፍ) ፈለሱ። 2242 ዓ.ዓ. (1829 ዓክልበ. ግ.) - ዮሴፍ በግብጽ ዓረፈ። 2263 ዓ.ዓ. (1808 ዓክልበ. ግ.) - ዕብራውያን የወንድሞቹን ሬሳዎች ወደ ከነዓን አድርሰው ብዙዎችም ወደ ግብጽ ተመልሰው ጥቂቶቹ ግን ከነሙሴ አባት ዕብራን (ወይም እንበረም እንደ ኦሪት ዘጸአት) በኬብሮን ቀሩ። የከነዓን ንጉሥ መምከሮን ከግብጽ ፈርዖን ጋር ስለ ተዋጋ የግብጽ በር ተዘጋ። 2303 ዓ.ዓ. (1768 ዓክልበ. ግ.) - የሙሴ አባት ዕብራን ከከነዓን ወደ ጌሤም ተመለሰ። 2330 ዓ.ዓ. (1741 ዓክልበ. ግ.) - የዕብራውያን መከራ ዘመን በጨካኝ ፈርዖን ተጀመረ። ሙሴ በጌሤም ተወለደ። 2372 ዓ.ዓ. (1699 ዓክልበ. ግ.) - ሙሴ ከግብጽ ወደ ምድያም ሸሸ። 2410 ዓ.ዓ. (1661 ዓክልበ. ግ.) - ሙሴ ከምድያም ወደ ግብጽ ይመልሳል፣ ፲ የግብጽ መቅሰፍቶች፣ ዕብራውያን ወደ ሲና በረሃ አመለጡ፣ ሕገ ሙሴን በደብረ ሲና ይቀበላሉ። በዚህ አከፋፈል፣ እስራኤል ከነዓንን የወረረበት ወቅት ከ፵ ዓመት በኋላ (2450 ዓ.ዓ. ወይም 1621 ዓክልበ.) ጀመረ፣ ሙሴም ከዮርዳኖስ ወንዝ ምሥራቅ አንዳንድ አሞራዊ አገር አሸንፎ ወንዙን ሳይሻገር ግን በዚያው ዓመት እንዳረፈ በኦሪት ይዘገባል። በ1661 ዓክልበ. የግብጽ ሃይል እጅግ ተደከመ፣ ከመርነፈሬ አይ በኋላ የተከተሉት ፈርዖኖች ከዋና ከተማቸው ከጤቤስ ውጭ ሥልጣን አልነበራቸውም። በዚያም ጊዜ ሂክሶስ የተባለው የአሞራውያን ብሔር ጌሤምን ወረሩ፣ ከግብጻውያንም ጋራ ይዋጉ ጀመር። እነዚህ ሂክሶስ (ወይም «15ኛው ሥርወ መንግሥት») በመጨረሻ በ1548 ዓክልበ. ከግብጽ ተባረሩ፣ የታሪክ ጸሐፊዎች ግን ብዙ ጊዜ ይህን ድርጊት ከጸአቱ ጋራ ይደናገሩ ነበር። ሆኖም በጌሤም የገዛው «14ኛው ሥርወ መንግሥት» (1821-1742 ዓክልበ. ግ.) የተባሉት ነጋዴዎችና እረኞች ለሥነ ቅርስ ታውቀዋል። ደግሞ ይዩ የዕብራውያን ታሪክ ሙሳ (አ.ሰ) - ሙሴ በእስልምና የብሉይ ኪዳን ሰዎች መጽሐፍ ቅዱስ
9788
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8A%96%E1%88%85%20%E1%88%8D%E1%8C%86%E1%89%BD
የኖህ ልጆች
የኖህ ልጆች በመጽሐፍ ቅዱስ ብሉይ ኪዳን ኦሪት ዘፍጥረት ምዕራፍ 10 ይዘርዘራሉ። በአዚህ መጽሐፍ ዘንድ የዓለም ሕዝቦች ሁሉ ከኖህ 3 ልጆች ከሴም ካምና ያፌትና ከሚስቶቻቸው ተወልደዋል ይባላል። ይህም በአውሮፓ ውስጥ በብዙዎቹ እስከ 19ኛ ክፍለ ዘመን ድረስ እንደ ታሪካዊ ዕውነት ይቆጠር ነበር። እስከ ዛሬም ድረስ በብዙ አይሁድ፣ እስላምና ክርስቲያን አማኞች ዘንድ ዕውነተኛ ታሪክ ሆኖ ይታመናል። የሴም ልጆች የሴማውያን አባት ይባላል። ኤላም - የሴም ልጅ። የኤላም ሕዝብ አገራቸውን «ሃልታምቲ» ሲሉት ከጥንት ጀምሮ መንግሥትና ዋና ከተማ ሱሳ ነበራቸው። ኤላምኛ ግን ከሴማዊ ቋንቋዎች ጋር አይቆጠርም። አንዳንድ ሊቃውንት ኤላምኛ ከደቡብ ሕንድ ድራቪዲያን ቋንቋዎች ጋር ግንኙነት እንዳለው ይገምታሉ። አሦር (ደግሞ «አቡር» በኩፋሌ) - የሴም ልጅ። የአሦር አገር ሕዝብ ራሳቸው ከቅድማያታቸውና አምላካቸው ከአሹር እንደተወለደ አመኑ። ደግሞ በጤግሮስ ወንዝ የተመሠረተው ዋና ከተማ ስም አሹር ነበረ። ሉድ - የሴም ልጅ። አብዛኛው የጥንት ጸሐፍያን ይህ ስም ከትንሹ እስያ መንግሥት ከልድያ ጋር ይሄዳል ብለዋል። እነሱም በአሦር መዝገቦች «ሉዱ» ተብለው ታወቁ። ከዚያ ቀድሞ በዚያው ዙሪያ የኖሩት የሉዊያ ሰዎች ደግሞ ተጠቅሰዋል። አራም - የሴም ልጅ። በአካድ ንጉሥ ናራም-ሲን ጽላቶች በ2034 ዓክልበ ገደማ በ«አራም» ላይ ዘመቻ እንደ ተገረገ ሲመዝገብ ይህ የአራም ሕዝብ ጥንታዊነት ይመሰክራል። አራማውያን በቀድሞ ዘመን «አራም-ነሃራይም» ሲባሉ በስሜን-ምዕራብ ሜስጶጦምያ ተገኙ። የአራም ልጆች በካራን እንደ ተሠፈሩ ይባላል። በመጽሐፈ ዜና መዋዕል ቀዳማዊ ውስጥ፣ የአራም 4 ልጆች እንደ ሴም ልጆች ቢመስሉም፣ በጥቂት ዕብራይስጥና ግሪክ ቅጂ ግን «እነዚህም የአራም ልጆች ናቸው» የሚሉ ተጨማሪ ቃላት ይገኛሉ። ዑፅ - የአራም ልጅ። ደግሞ በመጽሐፈ ኢዮብ ይጠቀሳል። ሁል - የአራም ልጅ። ጌቴር - የአራም ልጅ። በአረባዊ ልማድ ዘንድ ይህ የጣሙድ አባት ነበረ። ሞሶሕ («ሞሳሕ» በ1 ዜና መዋ.) - የአራም ልጅ። አርፋክስድ - የሴም ልጅ። ልጆቹ በመጽሐፈ ኩፋሌ መሠረት የከላውዴዎን ዑር ሠሩ። ይህም ከተማ ምናልባት ከኤፍራጥስ ወንዝ ደቡብ ያለው የሱመር ከተማ ዑር፤ ወይም ምናልባት ዑርፋ (በዛሬው ደቡብ-ምሥራቅ ቱርክ) ይሆናል። ቃይንም በአንዳንድ ጥንታዊ ምንጭ ዘንድ የአርፋክስድ ልጅና የሳላ አባት ነው። ስሙ በእብራይስጥ ማሶሬታዊ ትርጉም ባይገኝም በግሪክ፣ በኩፋሌና በሉቃስ 3፡36 (የኢየሱስ ትውልድ መጽሐፍ) ይገኛል። ሳላ - የቃይናም (ወይም የአርፋክስድ) ልጅ። ዔቦር - የሳላ ልጅ። ፋሌቅ («ፋሌክ» በኩፋሌ) - የኤቦር ልጅ። ምድር በፋሌቅ ቀን በሴም ካምና ያፌት ልጆች መካከል እንደ ተካፈለ ይባላል። ዮቅጣን - የኤቦር ልጅ። አልሞዳድ - የዮቅጣን ልጅ። ልጆቹ ምናልባት በየመን ሠፈሩ። ሣሌፍ - የዮቅጣን ልጅ። ልጆቹ ምናልባት ሣሊፍ በየመን ነበሩ። ዋና ከተማቸውም ሱላፍ ነበር። ሐስረሞት - የዮቅጣን ልጅ። ምናልባት የሃድራማውት መንግሥት በምስራቅ የመን ያራሕ - የዮቅጣን ልጅ። ሀዶራም - የዮቅጣን ልጅ። ምናልባት ከሁራሪና ጋር ግንኙነት ሊሆን ይችላል። ይህም በአሦር ንጉሥ አስናፈር ጽላቶች ዘንድ በደቡብ አረቢያ የተገኘው ከተማ ሲሆን፣ ከዚህ በላይ በሸዋ ብቻ የሚገኝ የፍራፍሬ አይነት ስም ነው። አውዛል - የዮቅጣን ልጅ። ምናልባት የሳና (የመን) ጥንታዊ ስም «አዛል» ደቅላ - የዮቅጣን ልጅ። ዖባል - የዮቅጣን ልጅ። አቢማኤል - የዮቅጣን ልጅ። ሳባ - የዮቅጣን ልጅ። ሳባ የኩሽ ልጅ ይዩ። ይህ ሳባ ደግሞ ከሳባውያን ጋር እንደሚሄድ ይታስባል። ኦፊር - የዮቅጣን ልጅ። ምናልባት በየመን ወይም ሕንድ። ኤውላጥ - የዮቅጣን ልጅ። ኤውላጥ የኩሽ ልጅ ይዩ። ይህም ኤውላጥ ደግሞ በቀይ ባሕር አጠገብ የሆነ የአረቢያ ክፍል መሆኑ ይታሥባል። ዮባብ የዮቅጣን ልጅ። የካም ልጆች ኩሽ («ኲሽ»፣ «ኲሳ» በኩፋሌ) - የካም ልጅ። የኩሽ መንግሥት ከጥንት ጀምሮ ከግብጽ ደቡብ እንደ ኖረ ይታወቃል። አንዳንድ ጸሐፊዎች ግን ከሱመር ከተማ ኪሽ ጋራ ወይም ከዚያ ምስራቅ ባሉት በዛግሮስ ተራሮች ከኖሩት ካሣውያን ነገድ ጋራ ግኙነት ያያሉ። ሳባ - የኩሽ ልጅ። ይህ ሳባ (ወይም ሸባ) የኩሽ ልጅ እና 'ሳባ የራዕማ ልጅ' ሁለቱ ከሳባውያን ጋር እንደሚሄዱ ይታስባል። ከሁለቱ ሸባ በኤርትራ ሳባም በየመን እንደ ተገኘ ይታስባል። ኤውላጥ - የኩሽ ልጅ። አብዛኛው ጊዜ ይህ በቀይ ባሕር አጠገብ የሆነ የአረቢያ ክፍል መሆኑ ይታሥባል። ሰብታ - የኩሽ ልጅ። ምናልባት የሃድራሞት (የመን) ጥንታዊ ዋና ከተማ ሳውባጣ? አባ ጎርጎርዮስ እንደሚሉ አቢሲ ነው። ራዕማ - የኩሽ ልጅ። ምናልባት በስትራቦን የተጠቀሰው ነገድ ራማኒታይ ወይም በፋርስ ባሕር ላይ ያለው ከተማ ረግማህ? ድዳን - የራዕማ ልጅ። ሳባ (ሸባ) - የራዕማ ልጅ። ከዚህ ላይ ሳባ የሚለውን ተመልከት። ሰበቃታ («ሰብቃታ» በ1 ዜና መዋ.) - የኩሽ ልጅ። ምናልባት «ሳባይቲኩም ኦስቲዩም» ወይም በአንድ የኤርትራ ወደብ ዙሪያ የኖረ የሳባውያን ነገድ። ናምሩድ - የኩሽ ልጅ። ደግሞ «በእግዚአብሔር ፊት ኃያል አዳኝ» በመባል ይታወቃል። እሱ ጥንታዊ ባቤልን፣ አካድን፣ ሰናዖርንና ምናልባትም ከተሞች በአሦር እንደ መሠረተ ይጻፋል። በእብራይስጥ ዘፍ. 10፡11 ሁለት ትርጉሞች ይቻላል፤ ስለዚህ «አሦር» ሲል የሴም ልጅ ስም ወይም በናምሩድ የገነባው ሥፍራ መሆኑ እርግጠኛ አይደለም። የዛሬው ትርጉሞች በዚህ ጥያቄ ይለያያሉ። ምጽራይም (ደግሞ «ሜስጥሮም» በኩፋሌ) - የካም ልጅ። ምጽራይም ለጥንታዊ ግብጽ የሆነ ስም ሲሆን ቃል በቃል ከጥንታዊ ግብጽ ቋንቋ ታ-ውይ (ሁለቱ አገሮች) ያስተርጒማል። ዛሬ በአማርኛም ሆነ በአረብኛ «ምስር» የሚለው ስም ከዚህ የተነሣ ነው። ሉዲም - የምጽራይም ልጅ። ዐናሚም - የምጽራይም ልጅ። ከአሦር ንጉሥ 2ኛ ሳርጎን ዘመን የደረሰ መዝገብ በሊቢያ የተገኘ ነገድ «አናሚ»ን ይጠቅሳል። ነፍታሌም (ነፍተሂም በዜና) - የምጽራይም ልጅ። ምናልባት ከሜምፎስ ስም በጥንታዊ ግብስ ቋንቋ («ና-ፕታህ») ጋር ግንኙነት ይሆናል። ፈትሩሲም - የምጽራይም ልጅ። ምናልባት ከጥንታዊ ግብጽኛ ቃል «ፓ-ቶ-ሪስ» (ማለት ደቡባውያን) ጋር ግንኙነት አለው። ከስሉሂም («ፍልስጥኤማውያን ከነሱ የመጡባቸው») - የምጽራይም ልጅ። ቀፍቶሪም (ከፍቶሪም በዜና) - የምጽራይም ልጅ። «ቀፍቶር» ወይም ቀርጤስ (ክረይት) ወይም ቆጵሮስ ወይም ሁለቱ ይሆናል። ፉጥ (ደግሞ «ፉድ» በኩፋሌ) - የካም ልጅ። የጥንት ሊቃውንት «ፉጥ» ጥንታዊ ሊብያውያን («ለቡ» እና «ፒቱ») እንደ ነበሩ በማለት ይስማማሉ። እነዚህ የግብጽ ጎረቤቶች በስተ ምዕራብ ነበሩ። ከነዓን - የካም ልጅ። ዛሬ እስራኤል እና ሊባኖስ በሚባለው በሜዲቴራኔያን ምሥራቅ ጠረፍ ላይ ባለው አገር የተቀመጠ ብሔርና ሕዝብ ስም እንደ ነበር ይታወቃል። ሲዶን - የከነዓን በኲር ልጅ። በፊንቄ ጠረፍ ላይ ያለውም የጥንታዊ ከተማ-አገር ስም ነው። ኬጢያውያን («ኬጢ» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። ኬጢያውያን በብሉይ ኪዳን በምድረ ከነዓን ከተገኙት ወገኖች አንዱ ሆነው ከመቆጠራቸው በላይ ወደ ስሜን በትንሹ እስያ ሃይለኛ የኬጢያውያን መንግሥት ነበረ። ይህም በ20ኛው መቶ ዘመን በሥነ ቅርስ ተረጋገጠ። ኢያቡሳውያን («ኢያቡሳዊው» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። በኢየሩሳሌም ዙሪያ የኖረ ወገን። የኢየሩሳሌም ስም ቀድሞ በመጽሐፈ ነገሥት ዘንድ «ኢያቡስ» ነበረ። አሞራውያን («አሞራዊው» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። በዮርዳኖስና በኤፍራጥስ ወንዞች መካከል የኖረ ሕዝብ፤ በአካዳውያንና በግብጻውያን ሰነዶች «አሙሩ» ተብለው ታወቁ። ጌርጌሳውያን («ጌርጌሳዊው» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። ኤዊያውያን («ኤዊያዊው» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። ዐሩኬዎን («ዐርካዊው» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። ምናልባት የፊንቄ ከተማ-አገር አርቃ። ሲኒ («ሲኒያዊው» በ1 ዜና መዋ.) - የከነዓን ልጅ። ምናልባት ከሲን ምድረ በዳ ጋር ግንኙነት አለ። አራዴዎን - የከነዓን ልጅ። የፊንቄ ከተማ-አገር አርዋድ ሰማሪዎን - የከነዓን ልጅ። የፊንቄ ከተማ-አገር ዘማር አማቲ - የከነዓን ልጅ። የሶርያ ከተማ ሐማት አፍሪካውያን እንግዲህ በጥንት የካም ልጆች ተባሉ። እስከ ዛሬ ኩሻውያን ወይም ኩሺቲክ ሕዝቦች ሲገኙ በምዕራብ አፍሪቃ የሚገኙት ዮሩባ ሕዝብ የትውልዳቸውን ሐረግ እስከ ካም ድረስ ያደርሱታል። ከ9ኛው መቶ ዘመን ጀምሮ አንድ አይሁድ የስዋሰው መምህር ይሁዳ እብን ቁራይሽ እንደ አስረዳ የኩሺቲክና የሴሚቲክ ቋንቋ ቤተሠቦች ዝምድናን ያሳያሉ። ዛሬ የቋንቋ ጥናት ሊቃውንት እነዚህን ልሳናት ከግብጽኛ፣ በርበርኛ፣ ቻዲክ፣ እና ኦሞቲክ ቤተሠቦች ጋራ በአንድ ታላቅ አፍሮ-እስያዊ ቋንቋዎች ቤተሰብ ውስጥ ይጨምራሉ። በተጨማሪ በደቡባዊ አፍሪካ ያሉት ቤተሠቦች (እንደ ባንቱ) ከነዚህ የተለዩ ናቸው። የያፌት ልጆች ጋሜር («ጎሜር»፣ «ሴሜር» በኩፋሌ) - የያፌት ልጅ። አብዛኛው ጊዜ መታወቂያቸው ከአሦርኛ መዝገቦች የታወቁት ዘላን ሕዝብ ጊሚሩ (ኪሜራውያን) መሆኑ ይገመታል። የዌልስ አፈ ታሪክ ደግሞ ከጋሜር ዘር መሆኗን ይነግራል። አስከናዝ - የጋሜር ልጅ። ምናልባት በእብራይስጥ ፊደል «ዋው» ፈንታ «ኑን» በመሳሳት ስሙ በትክክል «አሽኩዝ» እንደ ሆነ የሚል ግመት አለ። አሽኩዝ እና ኢሽኩዝ ለእስኩቴስ ሰዎች ስሞቻቸው ነበረ። ይኸውም ሕዝብ አንዳንዴ ከአውሮጳና ከእስያ እጅግ ሰፊ ምድር በጥንት ይይዙ ነበር። በአይሁዶች ልማድ ግን አስከናዝ ጀርመንን ያመለክታል። ሪፋት - የጋሜር ልጅ። ቴርጋማ - የጋሜር ልጅ። የአርሜኒያ እንዲሁም የጆርጅያ አፈ ታሪክ ከቴርጋማ መውለዳቸውን ይናግራል። ሌላ ሰዎች ግን ልጆቹ የቱርኪክ ሕዝቦች እንደ ሆኑ ባዮች ናቸው። ማጎግ - የያፌት ልጅ። በስዊድንና በአይርላንድ እንዲሁም በሀንጋሪ አፈ ታሪክ ማጎግ የኛ ቅድማያት ነበረ የሚሉ ልማዶች ይገናሉ። ማዴ («ማዳይ» በኩፋሌ) - የያፌት ልጅ። በስሜን-ምዕራብ ፋርስ የኖሩ የሜዶን ሰዎች ፤ ኩርዶችም እስካሁን ከሱ እንደተወለዱ ይላሉ። ያዋን («ኢዮአያ»፣ «ኢዮአያን» በኩፋሌ) - የያፌት ልጅ። ይህ ስም የግሪክ ጥንታዊ ነገድ የኢዮንያውያን መነሻ እንደሆነ ይባላል። ኤሊሳ - የያዋን ልጅ። በዮሴፉስ ዘንድ ልጆቹ «አዮሌስ» የተባለው ግሪክ ነገድ ሆነ፣ በሌሎች ትውፊቶች የፖርቱጋል ወይም የጀርመን አባት ሆነ። አሁን ከአላሺያ (ቆጵሮስ) ጋር እንደ ተዛመደ ይታስባል። ተርሴስ - የያዋን ልጅ። በትንሹ እስያ ለሚገኘው ከተማ ጠርሴስ ስሙን እንደ ሰጠ ይታመናል፤ ከዚህ በላይ ስሙን በደቡብ እስፓንያ ላለው አውራጃ ለታርቴሦስ የሰጠ እሱ ነው ባዮች አሉ። ኪቲም - የያዋን ልጅ። በቆጵሮስ ላለው ከተማ ለኪቲዮን ስሙን እንደ ሰጠ ይታመናል፤ ሆኖም ይህ ስም በሌሎች ሰነዶች ልዩ ልዩ ትርጉሞች ይዟል። ሮድኢ - የያዋን ልጅ። አብዛኛው ጊዜ በትንሹ እስያ ዳርቻ አጠገብ ለሚገኘው ታላቅ ደሴት ለሮዶስ ስሙን እንደ ሰጠ ይታመናል። (ይልሳ) - (ይህ የያፌት ልጅ ስም በእብራይስጥ ባይገኝም፣ በአማርኛና በግዕዝ መ.ቅ. መገኘቱ በግሪኩ ስላለ ነው። በዜና መዋዕል ወይም በመጽሐፈ ኩፋሌ የለም። በግሪኩም «ይልሳ» እና «ኤሊሳ» አንድ አጻጻፍ ስላላቸው፣ የያዋን ልጅ ስም በስህተት እንደገና ለያፌት ልጅ እንደ ተጻፈ ይመስላል።) ቶቤል - የያፌት ልጅ። በትንሹ እስያ የተገኘው ሕዝብ ታባላውያን ከሱ እንደ ወጡ ከመባሉ በላይ በካውካሶስ ተራሮች ያሉት ኢቤራውያን እንዲሂም በእስፓንያና በፖርቱጋል ያሉት ኢቤራውያን ደግሞ የኢጣልያና የኢሊርያ ሰዎች ከሱ እንደ ተወለደ ተብሏል። በመጽሐፈ ኩፋሌ ዘንድ ርስቱ ሦስቱ የምድር ልሳናት ነበረ። ሞሳሕ («ሞስክፍ»፣ «ሞሳኮ» በኩፋሌ) - የያፌት ልጅ። - በፍርግያ የኖረው ሙሽካውያን ሕዝብ ስማቸውን ከሱ እንዳገኙ ይባላል። ሙሽካውያን እና ታባላውያን የኬጥያውያን መንግሥት ያፈረሱት ናቸው። ሙሽካውያን ከጆርጅያ ህዝብ አባቶች መካከል የቆጠራሉ፤ ደግሞ በሜዲቴራኔያን ባሕር የዞሩት የባሕር ሕዝቦች ከነሱና ከሌሎች ነበሩ። ቲራስ («ቴራስ» በዜና መዋዕል፤ ደግሞ «ቴሬስ» በኩፋሌ) - የያፌት ልጅ። አብዛኛው ጊዜ ይህ ስም ከጥራክያውያን ጋር ይጠቀሳል። ከዚህ በላይ አንዳንድ ከባሕር ሕዝቦች ነገዶች ለምሳሌ ቱርሻ እና ቲርሴኖይ፤ የድኒስተር ወንዝ ጥንታዊ ስም ቲራስ ወንዝ፤ እና በትንሹ እስያ ስሜን-ምዕራብ የተገኘው ትሮአስ ከዚህ ስም ጋር ግንኙነት እንዳለ ይገመታል። በአንዳንድ የድሮ እና ዘመናዊ አስተያየቶች ዘንድ የያፌት ስም ከሮማውያን አምላክ ዩፒተር ጋር ግንኙነት እንዳለው የሚል ክርክር አቅርበዋል። ከዚህ በላይ ከግሪኩ አፈ ታሪካዊ ቅድማያት ከያፔቶስ ጋር ወይም ከሕንድ አፈ ታሪክ ሰው ከፕራ-ጃፓቲ ጋር ግንኙነት እንደ ነበራቸው የሚሉ ጽፈዋል። በድሮ ታሪከኞች መጻሕፍት በዮሴፍ ቤን-ማቲትያሁ በ1ኛ ክፍለ ዘመን የጻፈው ሮማዊ-አይሁድ ታሪከኛ ፍላዊዩስ ዮሴፉስ (ዮሴፍ ቤን-ማቲትያሁ) የአይሁዶች ጥንቶች በሚለው መጽሐፍ ውስጥ በዘፍጥረት 10 ላሉት ስሞች በየቀገኑ ለማስታወቅ ከሞከሩት አንድ ነው። እሱ የጻፋቸው መታወቂያዎች ለተከታተሉት ደራሲዎች መሠረት ሆነው እንዲህ ነበሩ፦ ጎመር (ጋሜር): «ግሪኮች አሁን 'ገላትያውያን' የሚሏቸው፣ የዛኔ ግን 'ጎሜራውያን' የተባሉት» አስካናክስ (አስከናዝ): «አስካናክሳውያን፣ አሁን በግሪኮች 'ሬጊናውያን' የሚባሉት» ሪጳጥ (ሪፋት): «ሪጴያውያን፣ አሁን 'ፓጵላጎናውያን' ተብለው» ጥሩግራማ (ቴርጋማ): «ጥሩግራሜያውያን፣ ግሪኮች እንደሰየማቸው 'ፍርግያውያን' የተባሉት» ማጎግ: «ማጎጋውያውያን፣ በግሪኮች 'እስኩቴሳውያን' የሚባሉት» ማዳይ (ማዴ): «ማዴያውያን፣ በግሪኮች 'ሜዶናውያን' የሚባሉት» ያዋን: «ኢዮኒያ እና ግሪኮቹ ሁሉ» ኤሊሳ: «ኤሊሴያውያን... አሁንም 'አዮልያውያን' ናቸው።» ጣርሶስ (ተርሴስ): «ጣርስያውያን፣ ኪልቅያ በጥንት እንዲህ ተባለና።» ደግሞ ከተማቸው ጠርሴስ ስለ ጣርሱስ እንደ ተሰየመ ይላል። ከጢሞስ (ኪቲም): «ደሴቲቱ ከጢማ፤ አሁንም ቆጵሮስ ትባላለች።» ደግሞ የከተማቸው ግሪክ ስም ኪቲዮስ ከከጢሙስ ነው ይላል። ጦቤል (ቶቤል): «ጦቤላውያን፣ አሁን 'ኢቤራውያን' የሚባሉት» ሞሶክ (ሞሳሕ): «ሞሶኬናውያን... አሁን ቀጰዶቅያውያን ናቸው።» ደግሞ የዋና ከተማቸው ማዛካ ስም ከሞሶክ ነው ይላል። ጢራስ (ቲራስ): «ጢራሳውያን፤ ግሪኮቹ ግን ስማቸው 'ጥራክያውያን' አደረጉት።» ኩስ (ኩሽ): «እትዮጵያውያን... ዛሬም ቢሆንም በራሳቸውም ሆነ በእስያ ባሉት ሰዎች ሁሉ 'ኩሳውያን' የተባሉ» ሳባስ (ሳባ): ሳባውያን ኤዊላስ (ኤውላጥ): «ኤዊሌያውያን፣ 'ጌቱሊ' የሚባሉ» ሳባጤስ (ሰብታ): «ሳባጤናውያን፣ አሁን ቤግሪኮች 'አስታቦራውያን' ይባላሉ።» ሳባክታስ (ሰብቃታ): ሳባክቴንውያን ራግሞስ (ራዕማ): ራግሜያውያን ዩዳዳስ (ድዳን): «ዩዳድያውያን፣ የምዕራብ ኢትዮጵያውያን ብሔር» ሳባስ (ሳባ): ሳባውያን መስራይም (ምጽራይም): ግብፅ ወይም በሱ አገር «ሜስትሬ» (ምስር) የሚባል «የመስራይምም ልጆን በቁጥር ስምንት ሆነው ከጋዛ እስከ ግብጽ ያለውን አገር ቢያዙም የአንዱን ስም ብቻ ነበራቸው እሱም ፍልስጥኤም ነው፤ ግሪኮች የዛችን አገር ከፊል 'ፓሌስቲና' ይሉታልና። ሌሎቹስ ሉዶዬም፣ ኤነሚምም፣ ሊቢያ ብቻ የኖረበትም አገሩንም ስለራሱ የጠራው ላቢም፣ ነዲምም፣ ጴጥሮሲምም፣ ከስሎዊምም፣ ከፍቶሪምም፣ ስለነሱ ከስሞቻቸው በቀር ምንምን አናውቅም፣ እነዚይ ከተሞች የተገለበጡበት ምክንያት ከዚህ በኋላ የምናስረዳው ኢትዮጵያዊው ጦርነት ነበረና።» ጱት (ፉጥ): ሊቢያ። «በሞራውያን አገር» አንድ ወንዝና ዙሪያ በግሪኮች ዘንድ ገና 'ጱት' ይባል ሲሆን አዲስ ስሙን ግን «ከመስራይም ልጆች መካከል 'ሊብዮስ' ስለተባለው» እንደ ተቀበለ ይነግራል። ከነዓን: ይሁዳ፣ «ከራሱ ስም 'ከነዓን' የሰየመው» ሲዶኒዮስ (ሲዶን): የሲዶኒዮስ ከተማ፣ «በግሪኮች ሲዶን የተባለ» አማጦስ (አማቲ): «አማጢኔ፣ እስከ ዛሬም በኗሪዎቹ 'አማጤ' የሚባል፣ መቄዶናውያን ግን ከዘሮቹ ስለአንዱ 'ኤጲፋኒያ' ብለው ሰየሙት።» አሩዴዮስ (አራዴዎን): «ደሴቲቱ አራዶስ» አሩካስ (ዐሩኬዎን): «በሊባኖስ ያለው አርኬ» «ዳሩ ግን ስለ ሰባት ሌሎቹ (የከነዓን ልጆች) ኬጤዮስ፣ ዬቡሴዮስ፣ አሞሬዮስ፣ ጌርጌሶስ፣ ኤውዴዮስ፣ ሲኔዮስ፣ ሳማሬዮስ፣ በቅዱሳን መጻሕፍት ከስሞቻቸው በቀር ምንምን የለንም፤ ዕብራውያን ከተሞቻቸውን ገለበጡና።» ኤላም: «የፋርሳውያን ቅድማያቶች የሆኑት ኤላማውያን» አሹር: አሦራውያንና በአሦር የተገነባ ከተማቸው ነነዌ አርጳክሳድ (አርፋክስድ): «አርጳክሳዳውያን፣ አሁን ከለዳውያን የሚባሉ» ሄበር (ኤቦር): «በመጀመርያ አይሁዶችን 'ዕብራውያን' የጠሩአቸው ከእሱ ነው።» ጳሌግ (ፋሌቅ): «'ፋሌክ' በዕብራውያን ዘንድ 'መለያየት' ማለት ነውና አሕዛብ ወደየአገሩ በመበተናቸው ጊዜ ስለ ተወለደ» እንዲህ እንደ ተሰየመ ያመለክታል። «ኤልሞዳድ፣ ሳሌፍ፣ አሴርሞጥ፣ ዬራ፣ አዶራም፣ አይዜል፣ ዴክላ፣ ኤባል፣ አቢማኤል፣ ሳቤዮስ፣ ኦፊር፣ እዊላትና ዮባብ - እነዚህ ከሕንድ ወንዝ ከኮፈን ጀምሮና ባጠገቡ ባለው በእስያ ክፍል ውስጥ ኖሩ።» አራም: «አራማውያን፣ ግሪኮች 'ሶርያዉያን' ያሏቸው» ኡዝ: (ዑፅ) «ኡዝ ትራኮኒቲስንና ደማስቆን መሠረተ፤ ይህም አገር ከፓሌስቲናና ከኰለ-ሲርያ መካከል ይገኛል።» ኡል (ሁል): አርሜኒያ ጋጤር (ጌቴር): ባክትርያውያን ሜሳ (ሞሶሕ): «ሜሳኔያውያን፣ አሁን 'ካራክስ ስፓሲኒ' ይባላል።» ላውድ (ሉድ): «ላውዳውያን፣ አሁን 'ልድያውያን' የሚባሉ» የቅዱስ አቡሊዴስ ዜና መዋዕል (226 ዓ.ም.) በብዙ ሮማይስጥና ግሪክ ቅጂዎች ሲገኝ በኦሪት ዘፍጥረት ምዕ. 10 ላሉት ስሞች በየሕዝቡ መታወቂያ ለመስጠት እንደገና ይሞክራል። አንዳንዴ ከዮሴፉስ ውጤት ጋር ተመሳሳይ ቢሆን ልዩነቶቹ ግን ሰፊ ናቸው፣ እነሱም፦ ጋሜር - ቀጰዶቅያውያን አስከናዝ - ሳርማትያውያን ሪፋት - ሳውሮማትያውያን ቴርጋማ - አርሜንያውያን ማጎግ - ገላትያውያን፣ ኬልቶች ኤሊሳ - ሲኩሊ (የፋሲካ ዜና መዋዕል: ትሮያውያንና ፍርጋውያን) ተርሴስ - ኢበራውያን፣ ቲሬንያውያን ኪቲም - መቄዶናይውያን፣ ሮማውያን፣ ላቲናውያን ቶቤል - «ሔታሊ» ሞሳሕ - እልዋርያውያን ሉዲም - ልድያውያን ዐናሚም - ጵንፍልያውያን ፈትሩሲም - ሉቅያውያን (1 ቅጂ፦ ቀርጤሳውያን) ቀፍቶሪም - ኪልቅያውያን ፉጥ - ትሮግሎዲታውያን ከነዓን - አፍሪ እና ፊንቄያውያን ዐሩኬዎን - ትሮፖሊታንያውያን ሉድ - ሓሊዞናውያን ቃይንም - «ከሳርማትያውያን ወደ ምሥራቅ የሚኖሩ» (1 ቅጂ) አልሞዳድ - ሕንዳውያን ሣሌፍ - ባክትርያውያን ሐስረሞት፣ ሳባ - አረባውያን ሀዶራም - ካርማንያውያን አውዛል - አርያናውያን (1 ቅጂ፦ ጳርቴያውያን አቢማኤል - ሂርካናውያን ዖባል - እስኩቴሳውያን ኦፊር - አርሜናውያን ደቅላ - ጌድሮስያውያን አራም - «ኤትያውያን» ሁል - ልድያውያን (1 ቅጂ፦ ኮልቅያውያን) ጌቴር - «ጋስጴንያውያን» ሞሶሕ - ሞሢኖይክያውያን (1 ቅጂ፦ ሞሶቄንያውያን) የ346 ዓ.ም. ዜና መዋዕል፣ በክርስቲያን ጸሐፊ ኤጲፋንዮስ ዘሳላሚስ የተጻፈው መጽሐፍ ፓናርዮን (367 ዓ.ም. ገደማ)፣ የፋሲካ ዜና መዋዕል (619 ዓ.ም.)፣ የጅዮርጅያ ታሪከኛ ሙሴ ካጋንካትቫትሲ (7ኛው ክፍለ ዘመን) የጻፈው የአልባንያ ታሪክ እና ዮሐንስ ስኩሊትዜስ የጻፈው የታሪኮች መደምደምያ (1049 ዓ.ም.) ሁሉ የአቡሊዴስን መታወቂያዎች የከተላሉ። ጦቤል: ጤሳልያውያን አርሞት : አረባውያን በ382 ዓ.ም. ገዳማ የጻፉት ቅዱስ ሄሮኒሙስ (ጀሮም) በጻፉት ጽሕፈት ዕብራይስጥ ጥያቄዎች በዘፍጥረት የዮሴፉስን መታወቂያዎች በአዲስ ዝርዝር አወጣ። የሄሮኒሙስ ዝርዝር በተግባር እንደ ዮሴፉስ ዝርዝር ይመስላል፤ እነዚህ ልዩነቶች ግን አሉ፦ የያፌት ልጅ ጡባል (ቶቤል) - «ኢቤራውያን፤ እነሱም ደግሞ ቄልጢበራውያን ከነሱ የተገኙላቸው እስፓንያውያን ናቸው፤ አንዳንድ ሰዎች ግን ኢጣልያውያን መሆናቸውን ይገምታል።» የአራም ልጅ ጌጤር (ጌቴር) - «አካርናንያውያን ወይም ካርያውያን» የአራም ልጅ ማሽ (ሞሶሕ) - ማዮንያውያን በኢሲዶሬ ዘሰቪሌ ጳጳሱና መምኅሩ ኢሲዶሬ ዘሰቪሌ 600 ዓ.ም. ገደማ በጻፉት ኤቲሚሎጊያይ የሄሮኒሙስን መታወቂያዎች ሁሉ ይደግማል፣ ከነዚህ ጥቃቅን ልዩነቶች በቀር፦: የኤቦር ልጅ ዮቅጣን - ሕንዳውያን የዮቅጣን ልጅ ሳሌፍ - ባክትርያውያን የያፌት ልጅ ማጎግ - «እስኩቴሳውያንና ጎታውያን» የጋሜር ልጅ አስከናዝ - «ሳርማትያውያን፣ ግሪኮቹ 'ሬጊንያውያን' የሚሏቸው» የኢሲዶሬ መታወቅያዎች ለያፌት ልጆች እንደገና በሂስቶሪያ ብሪቶኑም ይገኛሉ። የኢሲዶሬ መታወቂያዎች ደግሞ ለብዙ ኋለኞች መካከለኛ ዘመን መምህራን መሠረት ሆኑ። ዘመናዊ ጥያቄዎች በዘፍጥረት 10 የሚገኘው ትውልድ መጽሐፍ፣ የልጆቹ ስሞች 70 ወይም 72 አገሮችና ቋንቋዎች ሆኑ። ይህ እምነት ለረጅም ዘመን ሳይጠየቅ ተቀበለ። ነገር ግን በቅርቡ ክፍለ ዘመናት የቋንቋ ጥናት ሲመሠረት አዳዲስ ጥያቄዎች በአውሮፓ ተፈጠሩ። ጥያቄዎች የተነሡባቸው ዋን ምክንያቶች፦ ኤላም የሴም ልጅ ቢሆንም ኤላምኛ የሴማዊ ቋንቋዎች ቤተሠብ ዘመድ አይደለም። ሉድ የሴም ልጅ ቢሆንም ሉድኛ ሴማዊ ቋንቋ ሳይሆን የሕንዳዊ-አውሮፓዊ ቋንቋዎች ቤተሠብ አባል ነው። ከነዓን የካም ልጅ ቢሆንም ከነዓንኛ ሴማዊ ቋንቋ ይባላል። በቅዱሳን መጻሕፍት ያልተጠቀሱ የኖህ ልጆች ከመጽሐፍ ቅዱስ ውጭ ኖኅ ከሴም ካምና ያፌት ጭምር ሌላ ልጅ እንደ ተወለደለት የሚናገሩ ልዩ ልዩ ታሪኮች ይገኛሉ። በነዚህ ምንጮች ዘንድ ተጨማሪው ልጅ የሚወለደው ወይም ከማየ አይህ በፊት፣ ወይም በኋላ (ወይም በውሃው ጊዜ እራሱ) በመሆን ይለያል። በቁራን ሱራ «ሁድ» ዘንድ በመርከቡ እንዳይሣፈር እምቢ ያለ ሌላ ወንድ ልጅ ለ ኖኅ ነበረው። በመርከቡ በመሣፈር ፈንታ እሱ በተራራ ወጣና ሰመጠ። አንዳንድ የእስልምና ጸሐፊ ስሙ ወይም ያም ወይም ከነዓን እንደ ነበር ጽፏል። በአይርላንድ አፈ ታሪክ ዘንድ፣ በመርከቡ ለመሣፈር ያልተፈቀደ ቢጥ የተባለ ሌላ ወንድ ልጅ ለኖኅ ነበረው። በዚህ ታሪክ መሠረት ቢጥ ከዚያ በኋላ ወደ አይርላንድ ከነቤተሠቡ (በጠቅላላ 54 ሰዎች) ቢፈልሱም፣ ሁላቸው በማየ አይኅ ግን ሰጠሙ። በ9ኛው መቶ ዘመን ዓ.ም. በተጻፈ የአንግሎ-ሳክሰን ዜና መዋዕል ዘንድ፣ ሼይፍ የዌሰክሽ ሥርወ መንግሥት ቅድማያት ሲባል በመርከቡ ላይ የተወለደ የኖህ አራተኛ ወንድ ልጅ መሆኑ ይነገራል። በ1112 ዓ.ም. ገደማ ዊልያም ኦፍ ማልምዝቡሪ የእንግሊዝ ነገሥታት ትውልድ ጽፎ ግን ይህ ሼይፍ በመርከቡ ላይ ከተወለደው ከኖህ አራተኛው ወንድ ልጅ ከስትሬፊዩስ ዘር እንደ ነበር ብሏል። ኪታብ አል-ማጋል የተባለው ጥንታዊ አረብኛ መጽሐፍ (ከ«ቄሌምንጦስ መጻሕፍት» መሃል) እንደሚለው የኖህ አራተኛ ወንድ ልጅ ቡኒተር ከማየ አይኅ ቀጥሎ ተወልዶ ሥነ ፈለክም ፈጥሮ የናምሩድ አስተማሪ ሆነ። ለዚህ ተመሳሳይ ታሪኮች ለኖህ አራተኛ ልጅ የተለያዩ አጠራሮች ሲሰጡት ይታያል። ከነዚህም ጥንታዊው የግዕዝ ሰነድ መጽሐፈ አዳምና ሕይዋን (ስሙ ባርዊን ሆኖ)፤ ጥንታዊው የጽርዕ ሰነድ የመዝገቦች ዋሻ (ዮንቶን)፤ ፕሲውዶ- ('ሐሰተኛ') ሜቶድዮስ በተባለው ሰነድ (ዮኒቱስ)፣ በጽርዕ በ1213 ዓ.ም. የተጻፈው መጽሐፈ ንቡ (ዮናቶን)፤ በዕብራይስጥ በ12ኛው-14ኛው መቶ ዘመን አካባቢ የተጻፈው የይረሕምኤል ዜና መዋዕል (ዮኒጠስ)፣ እና በበርካታ አርሜንኛ ራዕዮች ውስጥ ማኒቶን ይባላል። ከዚህም በላይ ስለ ኖህ 4ኛ ወንድ ልጅ ተመሳሳይ ታሪኮች በጸሐፊዎቹ ጴጥሮስ ኮሜስቶር በ1152 ዓ.ም. ገደማ (ዮኒጡስ)፣ ጎድፍሬይ ዘቪቴርቦ 1177 ዓ.ም. (ኢሆኒቱስ)፤ ሚካኤል ሶርያዊው 1188 ዓ.ም. (ማኒቶን)፤ አቡ ሳሊኅ አርመናዊው 1200 ዓ.ም. ገደማ (አቡ ናይጡር)፤ ያዕቆብ ቫን ማይርላንት 1232 ገደማ (ዮኒቱስ)፤ አብርሃም ዛኩቶ 1496 ዓ.ም. (ዮኒኮ) እና ይሒኤል ቤን ሰሎሞን ሃይልፕሪን 1689 ዓ.ም. ገደማ (ዩኒኩ)። ማርቲን ዘኦፓቫ (1240 ዓ.ም. ገደማ)፣ የሚራቢሊያ ዑርቢስ ሮማይ ኋለኛ ቅጂዎች፣ እና የጆቫኒ ዲ ማሪንዮላ ክሮኒኮን ቦሄሞሩም (1347 ዓ.ም.) ሁላቸው ሲስማሙ፣ ወደ ጣልያን አገር ፈልሶ ሥነ ፈለክን ፈጥሮ ናምሩድንም ያስተማረው የኖህ አራተኛ ወንድ ልጅ ያኑስ ነበረ (የሮማ አረመኔው አምላክ 'ያኑስ' ሆነ ለማለት ነው)። በመነኩሴው አኒዮ ዳ ቪቴርቦ ዘንድ (1490 ዓ.ም.)፣ በግሪኮች ዘመን (~300 ዓክልበ) በባቢሎን የጻፈው ታሪከኛ ቤሮሶስ ለኖኅ ከማየ አይኅ በኋላ 30 ልጆች እንደ ተወለዱለት ጽፎ ነበር። ከነዚህም መካከል ቱዊስኮን፣ ጵሮሜጤዎስ፣ ያፔቶስ፣ ማክሮስ፣ «16 ቲታኖች»፣ ክራኖስ፣ ግራናዎስ፣ ውቅያኖስ እና ቲፌዮስ የተባሉ ወንድ ልጆች በስም ይጠቀሳሉ። ደግሞ የኖኅ ሴት ልጆች አራክሳ «ታላቂቱ»፣ ሬጊና፣ ፓንዶራ፣ ክራና እና ጤቲስ ይባላሉ። ነገር ግን አኒዮ ያገኘው ሰነድ የቤሮሶስ ሳይሆን ሐሰተኛ መሆኑ ዛሬ አይጠረጠርም። የውጭ ድረገጾች
2753
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%88%9B%E1%88%AD%E1%8A%9B
አማርኛ
አማርኛ ፡ የኢትዮጵያ ፡ መደበኛ ፡ ቋንቋ ፡ ነው ። ከሴማዊ ፡ ቋንቋዎች ፡ እንደ ፡ ዕብራይስጥ ፡ ወይም ፡ ዓረብኛ ፡ አንዱ ፡ ነው። በአፍሪካ ፡ ውስጥ ፡ ደግሞ ፡ ከምዕራብ ፡ አፍሪካው ፡ ሐውሳና ፡ ከምሥራቅ ፡ አፍሪካው ፡ ስዋሂሊ ፡ ቀጥሎ ፡ 3ኛውን ፡ ቦታ ፡ የያዘ ፡ ነው። እንዲያውም ፡ 85.6 ፡ ሚሊዮን ፡ ያህል ፡ ተናጋሪዎች ፡ እያሉት ፣ አማርኛ ፡ ከአረብኛ ፡ ቀጥሎ ፡ ትልቁ ፡ ሴማዊ ፡ ቋንቋ ፡ ነው። የሚጻፈውም ፡ በአማርኛ ፡ ፊደል ፡ ነው። አማርኛ ፡ ከዓረብኛና ፡ ከዕብራይስጥ ፡ ያለው ፡ መሰረታዊ ፡ ልዩነት ፡ እንደ ፡ ላቲን ፡ ከግራ ፡ ወደ ፡ ቀኝ ፡ መጻፉ ፡ ነው። የሐማራ * ግዛት ፡ ተብሎ ፡ የሚታወቀው ፡ ቦታ ፡ በአሁኑ ፡ መካከለኛና ፡ ደቡብ ፡ ወሎ ፡ ይገኝ ፡ እንደነበር ፡ በታሪክ ፡ ይጠቀሳል። ከክርስቶስ ፡ ልደት ፡ በፊት ፡ ከ200 - 130 ዓ.ዓ. ፡ የነበረው ፡ አጋታርከስ ፡ ስለ ፡ ቀይ ፡ ባህር ፡ እና ፡ አካባቢው ፡ ሲጽፍ ፣ ትሮጎዶላይት ፡ ያላቸው ፡ ሕዝቦች – (የካማራ ቋንቋ) ወይንም ፡ (ካማራ ቋንቋ) ይናገሩ ፡ እንደነበር ፡ ዘግቧል። ከዚህ ተነስተው ፡ የተለያዩ ፡ ታሪክ ፡ አጥኝዎች ፡ የአጋታርከስ ፡ ካማራ ፡ ቋንቋ ፡ የአሁኑ ፡ አማርኛ በወር የቋንቋ አባሪና ፡ ወላጅ ፡ እንደሆነ ፡ ያስረዳሉ። ትክክለኛው ፡ አማርኛ ፡ አንዳንዴ ፡ «የንጉሥ ፡ ቋንቋ» ፡ ወይም ፡ ደግሞ ፡ «ልሳነ-ንጉሥ» በመሰየም ፡ ታወቋል። አማርኛ ፡ ልሳነ-ንጉሥ ፡ የሆነው ፡ በ1272 ዓ.ም. ከዛጔ ሥርወ መንግሥት ፡ በኋላ ፡ አጼ ፡ ይኩኖ ፡ አምላክ ፡ ሰሎሞናዊውን ፡ ሥርወ-መንግሥት ፡ መልሶ ፡ ሲያቋቁም ፡ ነበር። አማርኛ ፡ ልሳነ-ጽሑፍ ፡ መሆን ፡ የጀመረው ፡ በ14ኛው ፡ ክፍለ ፡ ዘመን ፡ ላይ ፡ ሲሆን ፡ ይህንንም ፡ ያደረገው ፡ ሁሉንም ፡ የግዕዝ ፡ ፈደላትን ፡ በመውሰድና ፡ 6 ፡ አዳዲስ ፡ የላንቃ ፡ ፊደላትን ፡ (ማለትም ሸ ፣ ቸ ፣ ኘ ፣ ዠ ፣ ጀ ፣ ጨ) እና ፡ ኸን ፡ በመጨመር ፡ ነበር። ነገር ፡ ግን ፡ በጽሑፍ ፡ ይበልጥ ፡ መስፋፋት ፡ የጀመረው ፡ ከአጼ ፡ ቴዎድሮስ ፡ ጀምሮ ፡ ሲሆን ፡ ለእዚህም ፡ በተለይ ፡ አስተዋጽኦ ፡ ያደረገው ፡ ጸሐፊያቸው ፡ ደብተራ ፡ ዘነብ ፡ ነበር። አማርኛ ፡ በተለይ ፡ የተስፋፋው ፡ የዳግማዊ ፡ አጼ ፡ ምኒሊክን ፡ የግዛት ፡ ማስፋፋት ፡ ዘመቻ ፡ ተከትሎና ፡ እንዲሁም ፡ ዘመናዊ ፡ ትምህርት ፡ ኢትዮጵያ ፡ ውስጥ ፡ ከተጀመረ ፡ በኋላ ፡ ነበር። አማርኛ ለብዙ ዘመናት በእጅ ሲጻፍ ቆይቶ በ፲፱፻ ዓ.ም. ገደማ በማተሚያ መሣሪያ ሊከተብ ችሏል። የግዕዝን ፊደል በዶ/ር ኣበራ ሞላ ፈጠራ ወደ ኮምፕዩተር ገብቶ ከ፲፱፻፹ ዓ. ም. ወዲህ በኮምፕዩተር መጠቀም ከመቻሉም ሌላ በዩኒኮድ ዕውቅና ኣግኝቷል። ይህ የተስፋፋ ገጽም የቀረበው በእዚሁ ሥርዓት ሲሆን በቋንቋው የተጻፉ መረጃዎች ቊጥሮች እያደጉ ነው። የዓማርኛ ፊደልና ቋንቋም ዕውቅና እያደገ ስለመጣ በእጅ ስልኮችም በሚገባ ሥራ ላይ እየዋለ ነው። ኣፕል የቋንቋ ገበታዎቹን ሌሎችም እንዲጠቀሙበት በ፳፻፯ ዓ. ም. ስለከፈተ ዓማርኛን እንደሌሎች የዓለም ባለፊደል ቋንቋዎች መርጦ መጠቀም ተችሏል። በ፳፻፰ ዓ. ም. ግዕዝ የመጀመሪያን የኣሜሪካ የባለቤትነት መታወቂያ (ፓተንት) ኣግኝቷል። ይህም የሆነው በየካቲት 10 ቀን 2008 ዓ.ም. አማርኛ ወደ ማናቸውም ሌላ ቋንቋ በኮምፒውተር በቀላሉ ወደሚተረጎሙት ቋንቋዎች ገብታለች። ሆኖም የትርጉሙ ጥራት ከፍ ያለ ሳይሆን ስኅተቶች የተሞላበት ሆኖ ቀርቷል። በሷዴሽ ዝርዝር 207 ተራ ቃላት ውስጥ 28 ቃላት ወይም 13.5% ከግዕዙ በምንም አይለዩም (አንተ፣ እንስሳ፣ ዓሣ፣ ፍሬ፣ ሥጋ፣ ደም፣ ዐይን፣ አፍ፣ እግር፣ ክንፍ፣ ልብ፣ ነከሰ፣ ሞተ፣ ቆመ፣ ዞረ፣ አሠረ፣ ፀሐይ፣ ኮከብ፣ ባሕር፣ ደመና፣ ሰማይ፣ ነፋስ፣ ጢስ፣ እሳት፣ ሌሊት፣ ዓመት፣ ክብ፣ ስም።) 77 ወይም 37% ከግዕዙ ቃላት በቀጥታ የተደረጁ ናቸው (እኔ፣ እኛ፣ እናንተ፣ ማን፣ ምን፣ የት፣ መቼ፣ ሁሉ፣ ብዙ፣ አንድ፣ ሁለት፣ ሦስት፣ አራት፣ አምስት፣ ረጅም፣ ከባድ፣ ትንሽ፣ አጭር፣ ጠባብ፣ ቀጭን፣ ሴት፣ ሰው፣ ልጅ፣ ሚስት፣ አባት፣ ወፍ፣ ቅማል፣ ዘር፣ ቅጠል፣ ሥር፣ ልጥ፣ ሣር፣ አጥንት፣ ስብ፣ እንቁላል፣ ቀንድ፣ ጸጉር፣ ራስ፣ ጥፍር፣ እጅ፣ ጉበት፣ ጠጣ፣ በላ፣ ጠባ፣ ነፋ፣ ተነፈሰ፣ ሳቀ፣ አየ፣ ሰማ፣ አሠበ፣ ፈራ፣ ገደለ፣ ቈረጠ፣ መጣ፣ ወደቀ፣ ያዘ፣ ጨመቀ፣ አጠበ፣ ሳበ፣ ገፋ፣ ጣለ፣ ሰፋ፣ አለ፣ አበጠ፣ ዝናብ፣ ጨው፣ ጉም፣ አመዳይ፣ አመድ፣ ቀይ፣ ሙቅ፣ ሙሉ፣ አዲስ፣ አሮጌ፣ እርጥብ፣ ቅርብ፣ ሩቅ።) በዝርዝሩ ከተረፉት ግማሽ ቃላት፣ ብዙዎች ከሌሎች የግዕዝ ሥሮች በሌላ መንገድ መጡ፣ ለምሳሌ «እርሱ» በግዕዝ «ውእቱ» ፈንታ፣ ከ«ርዕሱ» (ራሱ) ይመስላል። ከግዕዝ ጭምር ከሰው ልጆች ልሳናት የተበደሩ ሌሎች ቃላት እንደ ዘመኑ ይለያያሉ፦ ከግሪክኛ፣ ከአረብኛ፣ ከፖርቱጊዝኛ፣ ከቱርክኛ፣ ከፈረንሳይኛ፣ ከጣልኛና ከእንግሊዝኛ ቃላት የተቀበሉባቸው ዘመኖች ኑረዋል። እንዲሁም አንዳንድ የአማርኛ ቃሎች ከግዕዝ ይልቅ እንደ ኦሮምኛ ወይም እንደ ኩሻዊ ቋንቋዎች ቃላት ይመስላሉ። ከግሪክኛ፦ ጠረጴዛ ከአረብኛ፦ ባሩድ ከቱርክኛ፦ ሰንደቅ ከፈረንሳይኛ፦ ባቡር ከጣልኛ፦ ቡሎን ከእንግሊዝኛ፦ ኢንተርናሽናል ደግሞ ፡ ይዩ መዝገበ ፡ ቃላት ቅድመ-ሴማዊ ፡ ጽሕፈት የውጭ ፡ መያያዣዎች አማርኛ-እንግሊዝኛ ፡ መዝገበ ፡ ቃላት ኢትዮፒክ.ኮም በኣበራ ፡ ሞላ አዲስ ፡ ሳይንስ ዋርካ - ውይይት ፡ በአማርኛ ፌስቡክ ፡ በአማርኛ ግዕዝኤዲት ፡ ነፃ ፡ የአማርኛ ፡ መክተቢያ ለዊንዶውስና ማክ ጉግል ፡ በአማርኛ የኢትዮጵያ ፡ ፊደል የ አማርኛ ፡ ቋንቋ ፡ መማሪያ ታይፕ፥ ኢሜል፥ እና ቴክስት በአማርኛ - ግዕዝኤዲት ቴክስት በአማርኛ ለመጻፍ፣ ለመላክ፣ ለመፈለግ፣ በኣይፎን 6 እና ኣይፓድ ግዕዝኤዲት ለዊንዶውስ ስለ ፡ ነፃው ፡ ግዕዝኤዲት ቪድዮ ፡ በዶ/ር ፡ ኣበራ ፡ ሞላ ፡ እና ፡ የኣዲስ ፡ ኣበባ ፡ ዩኒቨርሲቲ ፡ ተማሪዎች ኣበራ ፡ ሞላ ኣበራ ፡ ሞላ
46119
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A6%E1%89%A5%20%E1%8B%B2%E1%88%88%E1%8A%95
ቦብ ዲለን
ቦብ ዲለን () እውቅ አሜሪካዊ ዘፋኝ፣ ደራሲ እና አርቲስት ነው። የአሜሪካ ዘፋኞች ሮበርት ቦብ ዳይለን የዓመቱ የኖቤል ሽልማት ተሸላሚ አቀንቃኝ ምንጭ፡- ;ታምራት ሀይሉ/ ;ቁም ነገር መፅሔት 2009 ዓ.ም የዓለማችን ከፍተኛው ክብርና ዝና የሚያጎናፅፈው የኖቤል ሽልማትን ለመሸመልም የታጨውና ሽልማቱም ይገባዋል የተባለው የዛሬ 20 ዓመት ነበር፡፡ በዘንድሮው የ2016 የኖቤል ሽልማት ላይ አሜሪካዊው አቀንቃበኝና የዘፈን ግጥም ደራሲ ቦብ ዳይልንን ይሸለማል ብሎ የጠበቀ አልነበረም- ራሱም ጭምር፡፡ ግን ሆነ፡፡ የመጀመሪያው የዘፈን ግጥም ፀሐፊና አቀንቃኝ ሆኖ የኖቤል ሽልማት አሸናፊ ሆኖ ተመረጠ፡፡ የስዊዲን የስነ ፅሑፍ አካዳሚ ባለፈው ሳምንት መጀመሪያ ላይ የ2016 የኖቤል ሽልማት አሸናፊ የሆነውን ቦብ ዳይለንን ስም ሲጠራ ከጋዜጠኞች ግምት ውጪ ሆኖ ነበር፡፡ የአካማዳሚው ቋሚ ዋና ፀሐፊ የሆኑት ሚስስ ሳራ ዴኑስ እንዳሉት ‹ በአሜሪካ የዘፈን ድርሰት ውስጥ አዲስ የመግለፅ ብቃት ያለው ደራሲ› ሲሉ ነበር ያስተዋወቁት፡፡ የ75 ዓመቱ አንጋፋ አርቲስት ቦብ ዳይለን ከግማሽ ምዕተ ዓመት በላይ በፖፕ ሙዚቃ ውስጥ ከፍተኛ ተፅዕኖ ፈጣሪ የሆነ ባለሙያ ነው፡፡ የስዊዲን አካዳሚ ባወጣው መግለጫ ላይ እንዳመለከተው ‹‹ቦብ ዳይለን በስራው ተምሳሌት የሆነ ስራ የሰራ ሰው ነው፡፡ በግጥሙ ስዕል መሳል የሚችል ነው፡፡›› የአካዳሚው አባል የሆኑት ፒተር ዋትስበርግ ‹‹ቦብ ዳይለን ማለት በአሁኑ ወቅት በህይወት ያለ ባለቅኔ ነው› ታዋቂው የኒውስ ዊክ መፅሔት የቦብ ዳይለንን በየኖቤል ሽልማት ማሸነፍ ተከትሎ "." ነው ያለው፡፡ በአሜሪካ የፖፕ ሙዚቃ ውስጥ አይረሴ የሆኑ ዜማዎችን በማቀንቀን የሚታወቀው ቦብ ዳይለን በአሜሪካውያን ዘንድ እንደ ብሔራዊ መዝሙር የሚዘፈኑ የተለያዩ ተወዳጅ ድርሰቶችን ሰርቶ በማንጎራጎር ይታወቃል፡፡ በዘፈኖቹ የተመሰጡ ሌሎች አዘቀንቃኞችም የዳይለንን ዘፈኖች በተለያዩ መድረኮች ላይ በማንጎራጎር ለዘፈኖቹ ያላቸውን አድናቆት ሲያሳዩ ተስተውሏል፡፡ ዳይለን ካቀነቀናቸውና በበርካታ አሜሪካውያን ዘንድ ከሚታወቁት ዘፈኖቹ መሀከል ‹"." ተጠቃሾች ናቸው፡፡ ቦብ ዳይለን የዘንድሮውን በሥነ ፅሑፍ ዘርፍ የኖቤል ሽልማት ከማግኘቱ በፊት በርካታ ሽልማቶችንና እውቅናዎችን ተጎናፅፏል፡፡ ሁለት የክብር ዶክተሬትት ድግሪ ከሁለት የአሜሪካ ዩኒቨርሲቲዎች ያገኘው ዳይለን እ.ኤ.አ በ2008 በሙዚቃ ስራዎቹ በብዙዎች ዘንድ ለፈጠረው ተፅእኖ የፑልቲዘር ሽልማትን ተቀብሏል፡፡ እ.ኤ.አ ደግሞ የአሜሪካ ከፍተኛውን ለሲቪሎች የሚሰጠውን የነፃነት መዳሊያ ከሀገሪቱ ፕሬዚዳንት ባራክ ኦባማ ተቀብሏል፡፡ የዋንጫ ሽልማቶቹና የክብር ሰርተፍኬቶቹን ሳንቆጥር በሙዚቃውና በፊልሙ ዘርፍ የተለያዩ ሽልማቶችን አግኝቷል፡፡ የ11 የግራሚ አሸናፊ፤የጎልደን ግሎብ ተሸላሚና የአካዳሚ አዋርድ አሸናፊ የሆነው ቦብ ዳይለን ለተለያዩ ፊልሞች ማጀቢያ በሰራው የሙዚቃ ስራውም ተሸላሚ ሆኗል፡፡ ሜይ 24 ቀን 1941 እ.ኤ.አ የአይሁድ ዝርያ ካላቸው ቤተሰቦቹ በአሜሪካ ሜኖሶታ የተወለደው ሮበርት ቦብ ዳይለን እስከ 1950 ዎቹ አጋማሽ ድረስ በትምህርት ቤት ቆይታው የሮክ ኤንድ ሮል ሙዚቃዎችን ይጫወት ነበር፡፡ እ.ኤ.አ ከግሪን ዊች ወደ ኒዩዎርክ የመኖሪያ አድራሻውን የቀየረው ዳይለን በኒዩዎርክ የምሽት ክበቦች ውስጥ በጊታሩ እየታጀበ ልዩ ልዩ ሙዚቃዎችን ያቀርብ ነበር፡፡ ዳይለን ለመጀመሪያ ጊዜ ጆአና ከምትባል ወጣት ጋር በፍቅር የወደቀው በምሽተ ክበብ ውስጥ ይሰራ በነበረበት ጊዜ ሲሆን ጆአን የፍቅር ዜማዎች በዳይለን አጃቢነት ታቀነቅን ነበር፡፡ እርሱ ግን በሚፅፋቸው ግጥሞችና በሚያቀነቅናቸው ዜማዎቹ እራሱን እንደ ፓለቲካ አቀንቃኝ ይገልፅ እንደነበር የህይወት ታሪኩ ያስረዳል፡፡ በዘፈኖቹ ይዘት ያልተደሰቱ ሰዎች ባቀነባበሩበት ክስም ወደ ማረሚያ ቤት ተወስዶ ነበር፡፡ ዳይለን ከጆአና ጋር ሆኖ ታላቁ የነፃነት ሰልፍ በተባለውና እ.ኤ.አ በ1963 በዋሽንግተን ዲሲ በተካሄደበት ወቅት በጋራ ባቀነቀኑበት ወቅት ታላቅ አድናቂዎት አግኝተው ነበር፡፡ የቦብ ዳይለን አልበሞች በከፍተኛ ደረጃ የሚሸጡና እስከ ቅርብ ዓመታት ድረስ የሙዚቃ ሽያጭ ሰንጠረዡ ላይ ይገኙ ነበር፡፡ ባለፉት 50 ዓመታት ተደማጭ ከነበሩት አልበሞቹ መሀከል "" በከፍተኛ ደረጃ ተወዳጆች ናቸው፡፡ ከ100 ሚሊዮን በላይ የአልበም ሽያጭ በማስመዝገብም ሪከርድ አስመዝግቧል፡፡ የሙዚቃ ብቻ ሳይሆን የስዕል ችሎታ ባለቤት የሆነው ዳይለን የሳላቸው ስዕሎች በታላላቅ የስዕል ማሳያ ሙዚየሞች ውስጥ ቦታ አግኝተዋል፡፡ ዳይለን እ.ኤ.አ በ1966 ከሞተር ሳይክ ላይ ወድቆ አደጋ ከደረሰበት በኋላ ለተወሰኑ ዓመታት ከሙዚቃ ስራው ራሱን አግልሎ ነበር፡፡ከመጀመሪያ ሚስቱ ሳራ ላውረንስ ጋር በመሆንም ልጆቹን በማሳደግ ነበር ጊዜውን ያሳልፍ የነበረው፡፡ ያም ሆኖ ግን ይህ ጊዜ ተወዳጅና አይረሴ ስራዎችንና ድርሰተችን እንዲፅፍ የተመስጦ ጊዜው እንደነበር የሙያ ባልደረቦቹ ይናገራሉ፡፡ የቦብ ዳይለን አስቸጋሪ ጊዜያዓት የጀመሩት በ1970ዎቹ ከባለቤቱ ጋር ተከለያየ በኋላ ነው፡፡ ሃይማኖቱን የቀየረው ዳይለን ሁለት መንፈሳዊ አልበሞችን አሳትሟል፡፡ ሀይማኖታዊ የመዝሙር ስልቱንም በአር ኤንድቢ በመጫወት ለመንፈሳዊ ሙዚቃ የራሱን አስተዋፅኦ ማበርከቱን ብዙዎች ያምናሉ፡፡ ያም ሆኖ ግን ከትዳር ፍችው ጋር በተያያ ዘ የአልኮል ሱሰኛ ሆኖ ነበር፡፡ በሙዚቃ ስራው አድናቂዎችን ለጥቂት ዓመታት ለማስደሰት ባይችልም ራሱን ከሙዚቃ ስራ ለማግለል ግን ሳይችል ቀርቷል፡፡ ጊታር፤ሐርሞኒካና ኪ ቦርድ የሚጫወተው ቦብ ዳይለን ለዜማ ፈጠራውም እነዚህኑ መሳሪያዎች እንደሚጠቀም ይታወቃል፡፡ የአምስት ልጆች አባት የሆነው ዳይለን ማሪያ የተባለች ልጅንም በጉዲፈቻ ያሳድጋል፡፡ በ1980ዎቹ መጀመሪያ ላይም ሁለተኛ ሚስት አግብቶ ሙሉ ጊዜውን ለሙዚቃ ስራ የሰጠው ቦብ ዳይለን በተከታታይ የሙዚቃ ኮንሰርቶችን በተለያዩ ከተሞች በማካሄድ የቀድሞ ዝናውን ለመመለስ ችሏል፡፡ "," የሚል ስያሜ ያለው 100 ኮንሰርቶችን በማካሄድም አድናቆትን አግኝቷል፡፡ ምንጭ፡- ቁም ነገር መፅሔት 2009 ዓ.ም ሮበርት ቦብ ዳይለን የዓመቱ የኖቤል ሽልማት ተሸላሚ አቀንቃኝ ሮበርት ቦብ ዳይለን የዓመቱ የኖቤል ሽልማት ተሸላሚ አቀንቃኝ የዓለማችን ከፍተኛው ክብርና ዝና የሚያጎናፅፈው የኖቤል ሽልማትን ለመሸመልም የታጨውና ሽልማቱም ይገባዋል የተባለው የዛሬ 20 ዓመት ነበር፡፡ በዘንድሮው የ2016 የኖቤል ሽልማት ላይ አሜሪካዊው አቀንቃበኝና የዘፈን ግጥም ደራሲ ቦብ ዳይልንን ይሸለማል ብሎ የጠበቀ አልነበረም- ራሱም ጭምር፡፡ ግን ሆነ፡፡ የመጀመሪያው የዘፈን ግጥም ፀሐፊና አቀንቃኝ ሆኖ የኖቤል ሽልማት አሸናፊ ሆኖ ተመረጠ፡፡ የስዊዲን የስነ ፅሑፍ አካዳሚ ባለፈው ሳምንት መጀመሪያ ላይ የ2016 የኖቤል ሽልማት አሸናፊ የሆነውን ቦብ ዳይለንን ስም ሲጠራ ከጋዜጠኞች ግምት ውጪ ሆኖ ነበር፡፡ የአካማዳሚው ቋሚ ዋና ፀሐፊ የሆኑት ሚስስ ሳራ ዴኑስ እንዳሉት ‹ በአሜሪካ የዘፈን ድርሰት ውስጥ አዲስ የመግለፅ ብቃት ያለው ደራሲ› ሲሉ ነበር ያስተዋወቁት፡፡ የ75 ዓመቱ አንጋፋ አርቲስት ቦብ ዳይለን ከግማሽ ምዕተ ዓመት በላይ በፖፕ ሙዚቃ ውስጥ ከፍተኛ ተፅዕኖ ፈጣሪ የሆነ ባለሙያ ነው፡፡ የስዊዲን አካዳሚ ባወጣው መግለጫ ላይ እንዳመለከተው ‹‹ቦብ ዳይለን በስራው ተምሳሌት የሆነ ስራ የሰራ ሰው ነው፡፡ በግጥሙ ስዕል መሳል የሚችል ነው፡፡›› የአካዳሚው አባል የሆኑት ፒተር ዋትስበርግ ‹‹ቦብ ዳይለን ማለት በአሁኑ ወቅት በህይወት ያለ ባለቅኔ ነው› ታዋቂው የኒውስ ዊክ መፅሔት የቦብ ዳይለንን በየኖቤል ሽልማት ማሸነፍ ተከትሎ "." ነው ያለው፡፡ በአሜሪካ የፖፕ ሙዚቃ ውስጥ አይረሴ የሆኑ ዜማዎችን በማቀንቀን የሚታወቀው ቦብ ዳይለን በአሜሪካውያን ዘንድ እንደ ብሔራዊ መዝሙር የሚዘፈኑ የተለያዩ ተወዳጅ ድርሰቶችን ሰርቶ በማንጎራጎር ይታወቃል፡፡ በዘፈኖቹ የተመሰጡ ሌሎች አዘቀንቃኞችም የዳይለንን ዘፈኖች በተለያዩ መድረኮች ላይ በማንጎራጎር ለዘፈኖቹ ያላቸውን አድናቆት ሲያሳዩ ተስተውሏል፡፡ ዳይለን ካቀነቀናቸውና በበርካታ አሜሪካውያን ዘንድ ከሚታወቁት ዘፈኖቹ መሀከል ‹"." ተጠቃሾች ናቸው፡፡ ቦብ ዳይለን የዘንድሮውን በሥነ ፅሑፍ ዘርፍ የኖቤል ሽልማት ከማግኘቱ በፊት በርካታ ሽልማቶችንና እውቅናዎችን ተጎናፅፏል፡፡ ሁለት የክብር ዶክተሬትት ድግሪ ከሁለት የአሜሪካ ዩኒቨርሲቲዎች ያገኘው ዳይለን እ.ኤ.አ በ2008 በሙዚቃ ስራዎቹ በብዙዎች ዘንድ ለፈጠረው ተፅእኖ የፑልቲዘር ሽልማትን ተቀብሏል፡፡ እ.ኤ.አ ደግሞ የአሜሪካ ከፍተኛውን ለሲቪሎች የሚሰጠውን የነፃነት መዳሊያ ከሀገሪቱ ፕሬዚዳንት ባራክ ኦባማ ተቀብሏል፡፡ የዋንጫ ሽልማቶቹና የክብር ሰርተፍኬቶቹን ሳንቆጥር በሙዚቃውና በፊልሙ ዘርፍ የተለያዩ ሽልማቶችን አግኝቷል፡፡ የ11 የግራሚ አሸናፊ፤የጎልደን ግሎብ ተሸላሚና የአካዳሚ አዋርድ አሸናፊ የሆነው ቦብ ዳይለን ለተለያዩ ፊልሞች ማጀቢያ በሰራው የሙዚቃ ስራውም ተሸላሚ ሆኗል፡፡ ሜይ 24 ቀን 1941 እ.ኤ.አ የአይሁድ ዝርያ ካላቸው ቤተሰቦቹ በአሜሪካ ሜኖሶታ የተወለደው ሮበርት ቦብ ዳይለን እስከ 1950 ዎቹ አጋማሽ ድረስ በትምህርት ቤት ቆይታው የሮክ ኤንድ ሮል ሙዚቃዎችን ይጫወት ነበር፡፡ እ.ኤ.አ ከግሪን ዊች ወደ ኒዩዎርክ የመኖሪያ አድራሻውን የቀየረው ዳይለን በኒዩዎርክ የምሽት ክበቦች ውስጥ በጊታሩ እየታጀበ ልዩ ልዩ ሙዚቃዎችን ያቀርብ ነበር፡፡ ዳይለን ለመጀመሪያ ጊዜ ጆአና ከምትባል ወጣት ጋር በፍቅር የወደቀው በምሽተ ክበብ ውስጥ ይሰራ በነበረበት ጊዜ ሲሆን ጆአን የፍቅር ዜማዎች በዳይለን አጃቢነት ታቀነቅን ነበር፡፡ እርሱ ግን በሚፅፋቸው ግጥሞችና በሚያቀነቅናቸው ዜማዎቹ እራሱን እንደ ፓለቲካ አቀንቃኝ ይገልፅ እንደነበር የህይወት ታሪኩ ያስረዳል፡፡ በዘፈኖቹ ይዘት ያልተደሰቱ ሰዎች ባቀነባበሩበት ክስም ወደ ማረሚያ ቤት ተወስዶ ነበር፡፡ ዳይለን ከጆአና ጋር ሆኖ ታላቁ የነፃነት ሰልፍ በተባለውና እ.ኤ.አ በ1963 በዋሽንግተን ዲሲ በተካሄደበት ወቅት በጋራ ባቀነቀኑበት ወቅት ታላቅ አድናቂዎት አግኝተው ነበር፡፡ የቦብ ዳይለን አልበሞች በከፍተኛ ደረጃ የሚሸጡና እስከ ቅርብ ዓመታት ድረስ የሙዚቃ ሽያጭ ሰንጠረዡ ላይ ይገኙ ነበር፡፡ ባለፉት 50 ዓመታት ተደማጭ ከነበሩት አልበሞቹ መሀከል "" በከፍተኛ ደረጃ ተወዳጆች ናቸው፡፡ ከ100 ሚሊዮን በላይ የአልበም ሽያጭ በማስመዝገብም ሪከርድ አስመዝግቧል፡፡ የሙዚቃ ብቻ ሳይሆን የስዕል ችሎታ ባለቤት የሆነው ዳይለን የሳላቸው ስዕሎች በታላላቅ የስዕል ማሳያ ሙዚየሞች ውስጥ ቦታ አግኝተዋል፡፡ ዳይለን እ.ኤ.አ በ1966 ከሞተር ሳይክ ላይ ወድቆ አደጋ ከደረሰበት በኋላ ለተወሰኑ ዓመታት ከሙዚቃ ስራው ራሱን አግልሎ ነበር፡፡ከመጀመሪያ ሚስቱ ሳራ ላውረንስ ጋር በመሆንም ልጆቹን በማሳደግ ነበር ጊዜውን ያሳልፍ የነበረው፡፡ ያም ሆኖ ግን ይህ ጊዜ ተወዳጅና አይረሴ ስራዎችንና ድርሰተችን እንዲፅፍ የተመስጦ ጊዜው እንደነበር የሙያ ባልደረቦቹ ይናገራሉ፡፡ የቦብ ዳይለን አስቸጋሪ ጊዜያዓት የጀመሩት በ1970ዎቹ ከባለቤቱ ጋር ተከለያየ በኋላ ነው፡፡ ሃይማኖቱን የቀየረው ዳይለን ሁለት መንፈሳዊ አልበሞችን አሳትሟል፡፡ ሀይማኖታዊ የመዝሙር ስልቱንም በአር ኤንድቢ በመጫወት ለመንፈሳዊ ሙዚቃ የራሱን አስተዋፅኦ ማበርከቱን ብዙዎች ያምናሉ፡፡ ያም ሆኖ ግን ከትዳር ፍችው ጋር በተያያ ዘ የአልኮል ሱሰኛ ሆኖ ነበር፡፡ በሙዚቃ ስራው አድናቂዎችን ለጥቂት ዓመታት ለማስደሰት ባይችልም ራሱን ከሙዚቃ ስራ ለማግለል ግን ሳይችል ቀርቷል፡፡ ጊታር፤ሐርሞኒካና ኪ ቦርድ የሚጫወተው ቦብ ዳይለን ለዜማ ፈጠራውም እነዚህኑ መሳሪያዎች እንደሚጠቀም ይታወቃል፡፡ የአምስት ልጆች አባት የሆነው ዳይለን ማሪያ የተባለች ልጅንም በጉዲፈቻ ያሳድጋል፡፡ በ1980ዎቹ መጀመሪያ ላይም ሁለተኛ ሚስት አግብቶ ሙሉ ጊዜውን ለሙዚቃ ስራ የሰጠው ቦብ ዳይለን በተከታታይ የሙዚቃ ኮንሰርቶችን በተለያዩ ከተሞች በማካሄድ የቀድሞ ዝናውን ለመመለስ ችሏል፡፡ "," የሚል ስያሜ ያለው 100 ኮንሰርቶችን በማካሄድም አድናቆትን አግኝቷል፡፡ ምንጭ፡- ;ታምራት ሀይሉ/ ;ቁም ነገር መፅሔት 2009 ዓ.ም
3621
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A4%E1%88%8B%E1%88%9D
ኤላም
ኤላም ጥንታዊ ሃገር ነበር። ዛሬ ደቡብ-ምዕራብ ፋርስ በሆነ አቅራቢያ ተገኘ። መነሻው በዋና ከተማው በሱስን (ሹሻን) እና በካሩን ወንዝ ሸለቆ ከታሪክ መዝገብ መጀመርያ ሲሆን እስከ 547 ክ.በ. ድረስ ቆየ። ከሱመር እና ከአካድ (የዛሬ ኢራቅ) ወደ ምስራቅ የሆነ አገር ነበር። የኤላም መንግሥት ለፋርስ ከወደቀ በኋላ ቢሆንም የኤላም ቋንቋ በፋርስ አሐይመንድ መንግሥት በመደብኝነት ቆይቶ ነበር። ይህ ቋንቋ የፋርስኛ ዘመድ ሳይሆን ምናልባት ለደቡብ ሕንድ ድራቪዲያን ቋንቋዎች የተዛመደ ይሆናል። እስከ ዛሬም ድረስ በፋርስ አገር ውስጥ ኢላም ክፍላገር ከጥንታዊው አገር ተሰይሞ ይገኛል። ኤላማውያን የራሳቸውን ሀገር ስም ሃልታምቲ ብለው ሰይመውት ሲሆን ለጎርቤቶቻቸው ለአካዳውያን «ኤላምቱ» በመባል ታወቁ። 'ኤላም' ማለት 'ደጋ' ሊሆን ይቻላል። ከዚህ በላይ በብሉይ ኪዳን (ዕብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ) አገሩ 'ኤላም' ተብሏል፤ ስሙም ከኖኅ ልጅ ሴም ልጅ ኤላም ነው። የኤላም ጥንታዊ ዘመን የኤላም መጀመርያ ከተማ ሱስን ወይም ሹሻን ነበር። አንዳንዴም የሱመር አለቆች ወርረው አገሩን ይገዙ ነበር። በሱመር ነገሥታት መዝገብ ዘንድ የኪሽ ንጉሥ ኤንመባራገሲ (2384 ዓክልበ. ግድም) እንዲሁም የላጋሽ ንጉሥ ኤአናቱም (2200 ዓክልበ.) እና የአዳብ ንጉሥ ሉጋል-አኔ-ሙንዱ (2150 ዓክልበ.) ኤላምን አሸነፉት። በሌሎች ጊዜያት ኤላማውያንም ከተሞች ለምሳሌ የሐማዚ ወይም የአዋን (አቫን) ነገስታት በፈንታቸው ሱመርን ይገዙ ነበር። በአዋን ነገሥታት ዘመን የአካድ ንጉሥ ታላቁ ሳርጎን ኤላምን አሸንፎ (2075 ዓክልበ.) ከመግዛቱ በላይ በኤላም ውስጥ አካድኛን ይፋዊ ቋንቋ አደረገበት። ሆኖም ከሻርካሊሻሪ ዘመን በኋላ በ2013 ዓክልበ ግድም የአካድ መንግሥት በጉታውያን ወረራ ተሰብሮ ኤላም እንደገና ነጻ ወጣና አካድኛን ተወ። የሹሻን አገረ ገዥ የሆነ ኩቲክ-ኢንሹሺናክ ያንጊዜ የአዋን ንጉሥ ሆነና አዲስ ኤላማዊ ጽሕፈት አገባ። ኩቲክ-ኢንሹሺናክ አንሻንንና ሲማሽኪን ወደ ግዛቱ ጨመረ፤ እንኳን በ1986 ዓክልበ. ግድም እርሱ የአካድን ቅሬታ ያዘ። ነገር ግን በ1979 ዓክልበ. ግድም የኡር ንጉሥ ኡር-ናሙ አሸነፈውና የሲማሽኪ ሥርወ መንግሥት በኤላም ተነሣ። በዚህ ወቅት ከመስጴጦምያ ጋር ሰላምና ጦርነት ተፈራረቀና እንኳን ገደማ የኡር ንጉሥ ሹ-ሲን ሴት ልጁን ለአንሻን መስፍን በትዳር ሰጠ። ነገር ግን የሱመር ኃይል ደክሞ ይጀምርና በ1879 ዓክልበ. ግድም፤ በሺማሽኪ ንጉስ በኪንዳታ መሪነት ኤላማውያን ከሹሻን ሕዝብ ጋር ኡር ከተማን አጠፉና ንጉሣቸውን የሹ-ሲን ልጅ ኢቢ-ሲንን ማረኩት። ከዚህ በኋላ ግን የኢሲን ከተማ ንጉሶች ኤላማውያን ከኡር አስወጥተው እንደገና ሰርተውት ኤላማውያን የበዘበዙትን ጣኦታቸውን ናና አስመለሱ። የሚከተለው መንግሥት 'ኤፓርቲ' ይባላል። ደግሞ ከነገስታት ማዕረግ 'ሱካልማህ' ይባላል። በ1858 ዓክልበ. ግድም የመሠረተው ንጉሥ 2 ኤፓርቲ ነበር። በዚህ ጊዜ ሹሻን በኤላም ስልጣን ብትሆንም የመስጴጦምያ ኃያላት እንደ ላርሳ ምንጊዜ ሊይዙት ሞከሩ። በ1745 ዓክልበ. ገደማ ከሹሻን ወደ ስሜን በሆነ ከተማ የነገሠ ሌላ ኤላማዊ ንጉሥ ኩዱር-ማቡግ ልጁን ዋራድ-ሲን በላርሳ ዙፋን ላይ አስቀመጠ። የዋራድ-ሲን ወንድም ሪም-ሲን ተከተለውና በብዛት መስጴጦምያን አሸነፈ። በዚህ ወቅት በኤፓርቲ መንግሥት ታዋቂ ከሆኑ ነገሥታት መኃል፤ ሺሩክዱቅ የባቢሎንን ሥልጣን ለመቃወም ከሌሎች አገሮች ጋር ስምምነት አደረገ። ሲዌ-ፓላር-ቁፓክ የመስጴጦምያ ነገሥታት እንደ ማሪ ንጉስ ዝምሪ-ሊም እንዲሁም የባቢሎን ንጉስ ሃሙራቢ 'አባት' ብለው ይጠሩት ነበር። ኩዱር-ናሑንተ የአካድ መቅደሶች በዘበዘ። ነገር ግን የኤላም ተጽእኖ በመስጴጦምያ አልቆየም። በ1675 ዓክልበ. ገደማ ሃሙራቢ ኤላማውያን አስወጥቶ የላርሳ ንጉሥ ሪም-ሲን ገለበጠውና መስጴጦምያን በሙሉ ገዛ። ሃሙራቢ የዘፍጥረት 14 አምራፌል ሲሆን ዋራድ-ሲን ወይም ሪም-ሲን አርዮክ እንደ ነበር ቢታስብም ዛሬ ብዙ ሊቃውንት ይህን ሃሳብ አይቀብሉም። በዚህ ምዕራፍ የተጠቀሰው ኤላማዊ ንጉስ ኮሎዶጎምር (በግሪኩ 'ኮዶሎጎሞር') ግን እንኳን ትክክለኛ ኤላማዊ ስም ('ኩዱር-ላጋማር') እንዳለው ይመስላል፤ ላጋማር የአረመኔ እምነታቸው ጣኦት ስም ነበርና። ካሳውያን በ1507 ዓክልበ. ገደማ ባቢሎንን ካሸነፉ በኋላ ታሪካዊ ምንጮች አይበዙምና ስለ ኤፓርቲ መንግሥት መጨረሻ ዘመን ብዙ አይታወቅም። የኤላም መካከለኛው ዘመን ከክርስቶስ በፊት ከ1500 ዓመት ጀምሮ በአንሻን ከተማ ዙርያ አዳዲስ ሥርወ መንግሥታት ተነሡ። የንገስታት ማዕረግ 'የአንሻንና የሱስን ንጉሥ' ተብሎ ነበር። መጀመርያው 1500-1400 የኪዲኑ ሥርወ መንግሥት ሲሆን የሚከተለው 1400-1210 የኢጊሃልኪ ሥርወ መንግሥት ነበር። ከኢጊሃልኪ 10 ነገሥታት አንዳንዱ ካሣዊት ልዕልትን ያገባ ነበር። በ1330 ክ.በ. ገደማ የካሳውያን ንጉስ 2 ኩሪጋልዙ ለጊዜው ኤላምን ወረረ። ከዚያም በ1240 ክ.በ. ገደማ ሌላ ካሳዊ ንጉስ 4 ካሽቲሊያሽ ከኤላም ጋር ሲዋግ አላከናወነም። የኤላም ንጉሥ ኪዲን-ሑትራን በ1232 ክ.በ. የካሳውያን ንጉሥ ኤንሊል-ናዲን-ሹሚ አሸንፎ በ1230 ክ.በ. ደግሞ የካሳውያን ንጉስ አዳድ-ሹማ-ኢዲና አሸነፈ። የሚከተለው ሥርወ መንግሥት የሹትሩክ ነገሥታት 1210-1100 ያሕል ገዙ። 2ኛው የሹትሩክ ንጉስ ሹትሩክ-ናሑንተ በ1184 ክ.በ. ካሳውይያንን በባቢሎን ሲዋጋ የሃሙራቢ ሕገጋት የተጻፈበትን ድንጋይ ከመማረኩ በላይ የማርዱክና የማኒሽቱሹ ጣኦታትና የናራም-ሲን ሐውልት ወደ ሱስን ማረከባቸው። በ1166 ሹትሩክ-ናሑንተ ካሳውያንን በፍጹም ድል አደረጋቸው። ነገር ግን በ1130 ሱስን ለባቢሎን ንጉሥ ለ1 ናቡከደነጾር ወደቀና የኤላም ንጉሥ ሑተሉሽ-ኢንሹሺናክ ወደ አንሻን ሸሸ። ከሱ በኋላ የኤላም ታሪክ ለጥቂት መቶ ዘመን አይገኝም። የኤላም አዲስ ዘመንና ፍጻሜ ከዚህ ዘመን እስከ 800 ክ.በ. ድረስ ስለ ኤላም ብዙ አይታወቀም። ቢያንስ አንሻን የኤላም ከተማ ሆኖ ቀረ። ኤላም ከባቢሎን ጋር በአሦር ላይ ስምምነት ያደርግ ነበር። የባቢሎን ንጉሥ ማር-ቢቲ-አፕላ-ኡሹር ከኤላም ትውልድ እንደ ነበር ይታመናል። ኤላማውያን ከባቢሎን ንጉሥ ከማርዱክ-በላሱ-ኢቅቢ ጋራ ጦርነት በአሦር ንጉስ በ5ኛ ሻምሺ-አዳድ ላይ አደረጉ። በዚያን ጊዜ ገዳማ ከኤላም ወደ ስሜን የማዳይ (ሜዶን) ሕዝብ በስሜን ፋርስና ዘመዶቹ ፋርሳውያን በኡርምያህ ሐይቅ ዙሪያ ተነሡ። ንጉሥ ሑምባኒጋሽ ከባቢሎን ንጉሥ ከመሮዳክ ባልዳን ጋራ በአሦር ንጉስ በ2ኛ ሳርጎን ላይ ስምምነት እንዳደረገ ይታወቃል። ከሱ የተከተለው ንጉሥ 2ኛ ሹትሩክ-ናሑንተ በ718ና በ716 ክ.በ. በሳርጎን ሠራዊት እጅ ድል ሆነ። የሳርጎን ልጅ ሰናክሬም መሮዳክ-ባላዳንን ገልብጦ የራሱን ልጅ አሹር-ናዲን-ሹሚ በባቢሎን ዙፋን ላይ በ708 ክ.በ. ንጉስ አደረገው። ሹትሩክ-ናሑንተ በወንድሙ ሐሉሹ ተገድሎ ይህ ሐሉሻ አሹር-ናዲን-ሹሚንና ባቢሎን በ702 ክ.በ. ማረከው። ሐሉሻ ግን በኩትር-ናሑንተ እጅ ተገደለ። ኩትር-ናሑንተ ዙፋኑን ለቅቆ በኡ ፈንታ የነገሠ ሑማ-መናኑ እንደገና ከአሦር ጋር ተዋገ። ሰናክሬም ግን በ697 ክ.በ. ባቢሎንን አጠፋው። በሰናክሬም ልጅ በአስራዶን ዘመን አንድ ኤላማዊ አገረ ገዥ በደቡብ መስጴጦምያ አመፃ አድርጎ ወደ ኤላም ሸሽቶ የኤላም ንጉስ ግን ገደለው። የአስራዶን ልጅ አስናፈር በ661 ክ.በ. ሱስንን ድል አድርጎ ወረራት። በዚህ አመት ደግሞ እስኩታውያን ሜዶንን ስለወረሩ የፋርስ ነገዶች ከዚያ ወደ አንሻን ፈልሶ ንጉሳቸው ተይስፐስ ያንጊዜ አንሻንን ማረከው። ሆኖም ለጊዜው የኤላም ነገሥታት ማዕረግ 'የአንሻንና የሱስን ንጉስ' ተብሎ ቆየ። ከዚያ በአሦር ውስጥ የብሄራዊ ጦርነት ጊዜ ስለተከተለ እንዲሁም በኤላም የብሔራዊ ጦርነት ዘመን ተነሣ። በመጨረሻ ግን አስናፈር በ648 ክ.በ. ኤላምን በሙሉ ሲያጠፋ እንኳን እርሻቸውን በጨው ዘራ። ከዚያ በኋላ የኤላም ኅይል ደክሞ በብዙ ትንንሽ መንግሥታት ተከፋፈለ። በመጨረሻ የፋርሶች አሐይመኒድ ነገሥታት በ546 ክ.በ. ሱሳንን ያዙት። የኤላም መንግሥት ቢጠፋም ተጽእኖው በፋርስ መንግሥት ቀረ። ኤላምኛ ከፋርስ ሶስት ይፋዊ ቋንቋዎች አንዱ ነበር። ኤላምኛ ደግሞ የሐዋርያት ሥራ 2:9 እንደሚመስክር በ1ኛ ክፍለ ዘመን በጴንጤቆስጤ ከተሰሙት ልሳናት አንዱ ነበር። የኤላም ቋንቋ ኤላምኛ ለጎረቤቶቹ ለሰናዓርኛም ሆነ ለሕንዳዊ-አውሮፓዊ ቋንቋዎች ወይም ለሴማዊ ቋንቋዎች ቤተሰቦች የተዛመደ አልነበረም። በኋለኛ ዘመን የተጻፈበት ከአካድኛ ባለ-ማዕዘን (ኩኔይፎርም) ጽሕፈት በተለመደ ጽሕፈት ሲሆን ከሁሉ ጥንታዊ የሆኑት ሰነዶች ግን ከዚህ በተለየ ማሥመርያ ኤላማዊ ጽሕፈት ነው የተቀረጹት። ባለፈው አመት ውስጥ ለዚህም ተመሳሳይ ጽሕፈት በጂሮፍት ፋርስ ተገኝቷል። ከዚህ በፊት ቅድመ-ኤላማዊ ጽሕፈት የሚባል የስዕል ጽሕፈት ነበረ። ይህ ግን ኤላምኛ ለመጻፍ መጠቀሙ እርግጠኛ አይደለም። አንዳንድ የቋንቋ ሊቃውንት እንደሚያምኑ ኤላምኛ የዛሬው ደቡብ ሕንድ ድራቪዲያን ቋንቋዎች (ታሚል ተሉጉ ወዘተ.) ዘመድ ይሆናል። በተጨማሪ በዛሬ ፓኪስታን የተገኘው ጥንታዊ የሕንዶስ ወንዝ ሥልጣኔ የሃራፓ ስዕል ጽሕፈት ስለነበረው ከኤላም ጋር ግንኙነት ሊኖር ይችላል ቢሉ፥ እስከ ዛሬ ድረስ ግን ለዚህ ጽሕፈት መፍትሔ ወይም ትርጉም ስላልተገኘም አጠያያቂ ሆኖ ቀርቷል። ታሪካዊ አገሮች የፋርስ ታሪክ
10298
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%83%E1%8B%AD%E1%88%88%E1%88%9B%E1%88%AA%E1%8B%AB%E1%88%9D%20%E1%8B%B0%E1%88%B3%E1%88%88%E1%8A%9D
ኃይለማሪያም ደሳለኝ
አቶ ኃይለማሪያም ደሳለኝ በወላይታ አውራጃ በቦሎሶ ወረዳተወለዱ። የ1ኛ ደረጃ ትምህርታቸውን በአከባቢያቸው የአየርላንድ ካቶሊክ ሚሺን ባቋቋመው ት/ቤት እንደፈጸሙ የ2ኛ ደረጃ ትምህርታቸውን በወላይታ ሶዶ አጠቃላይ 2ኛ ደረጃ ት/ቤት ፈጽመው በአዲስ አበባ ዩኒቨርስቲ በኢንጂነሪንግ ከተመረቁ በኋላ በአርባምንጭ ውኃ ተቋም አስተማሪ ሆነው እያገለገሉ ሳሉ የማስትሬት ዲግሪያቸውን በፊንላንድ ተምፔ ዩኒቨርስቲ በጽዳት ወይም ሳኒቴሺን አጠናቀው አገር ቤት በመመለስ በአርባምንጭ ውኃ ቴክኖሎጂ ዲን ሆነው አገልግለዋል። ከዚያም የደቡብ ኢትዮጵያ ክልል በም/ፕሬዚዳንት፣ በፕሬዚዳንትና የኢሕአዴግ ዋና ጸሃፊ ሆነው አገልግለዋል። ተማሪ በነበሩ ጊዜ የደርግ ደጋፊ የነበሩት አቶ ሃይለማርያም፣ የማስተርስ ትምህርታቸውን ጨርሰው ሲመለሱ የመንግስት ለውጥ ስለነበረ፣ እሳቸውም የአቁዋም ለውጥ አርገው የገዚው መንግስት ደጋፊ መሆን ጀመሩ። የስልጣን ጥማታቸውንም ለማርካት፣ ከፖፑ በላየ ካቶሊክ እንደሞባለው፣ እሳቸውም የዘር ፖለቲካውን ከወያኔ ባለስልጣኖች በላይ ማናቸስ ጀመሩ። ባለቤታቸው ወይዘሮ ሮማን ተስፋዬ ከአከባቢያቸው ከወላይታ ዞን ሲሆኑ በኢኮኖሚክስና በሥራ ሃላፊነት ሁለት የማስተርስ ዲግሪ ምሩቅ ሲሆኑ ባለቤታቸው ወደ አዲስ አበባ እስከመጡበት ድረስ የደቡብ ኢትዮጵያ ፕሬዝዳንት ቢሮ /የባለቤታቸው/ ልዩ አማካሪና የሴቶች ጉዳይ ኃላፊ ሆነው አገልግለዋል። ወ/ሮ ሮማን ከሃይስኩል እስከ አዲስ አበባ ዩኒቨርስቲ ድሕረ ምረቃ ድረስ ከባለቤታቸው ጋር አብረዋቸው በከፍተኛ ትምሕርት ዘልቀዋል። ወ/ሮ ሮማን ተስፋዬ የኢትዮጵያ ሰብአዊ መብቶች ድርጅት መሥርተው በኃላፊነት ከሰሩ በህዋላ ወደ ዩ.ኤን.ዲ.ፒ. ዓለም አቀፍ መሥሪያ ቤት ተዛውረው ሲሰሩ ቆይተው ከህዳር ወር ጀምሮ ሙሉ በሙሉ የቀዳሚ ወይዘሮ ቢሮ ተረክበዋል። በዚህም ሥራ መስክ የኤች አይ ቪ ኤድስ መከላከያ ና የጎጂ ልማዶችና ባህሎች ማስወገጃ ሰሚናሮች ላይ እየተገኙ ንግግር በማድረግና ትምህርት በመስጠት ላይ ይገኛሉ። አቶ ኃይለማሪያም ደሳለኝ የኢሕአዴግ መንግስትና የወላይታ ሕዝብ በቋንቋ ምክንያት በተፈጠረው ውዝግብ ጊዜ የ"ወጋጎዳ" ቋንቋ የወላይታ ልጆች ተገደው እንዲማሩ ጫና አርገዋል ተብለው በሌሎች የአከባቢያቸው ጎሳዎች ዘንድ አለመወደዳቸው ጥቁር ነጥብ በታሪካቸው ጥሎ እንዳለፈ ይነገራል። እንዲሁም በደቡብ ክልል የክልል ምክትል ፕሬዚዳንት በነበሩ ጊዜ በጠ/ሚ መለስ ዜናዊ ትዕዛዝ የበላይ አለቃቸውና የክልሉን ፕሬዚዳንት የነበሩትን አቶ አባተ ኪሾን ከስልጣን የሚያስወግድ ደብዳቤ በገዛ እጃቸው የጻፉና በምትካቸው ራሳቸውን ተክተዋል እየተባሉም ይተቻሉ። ይሁን እንጂ በመንግሥት ሚዲያ በኋላ እንደተነገረው አቶ አባተ ኪሾ በሙስና ምክንያት ከስልጣን መወገዳቸው ተዘግቦአል። በዚህም የተነሳ በጊዜው በደቡብ ኢትዮጵያ ክልላዊ መስተዳድር አስተዳደራቸውና እውቅናቸው እይደበዘዘ ስለመጣ የአካከባቢው ተወላጆች በተደጋጋሚ በሚቀሰቅሱት ተቃውሞች ከሥልጣናቸው ተነስተው ወዲያውኑ የጠቅላይ ሚኒስትሩ የኢኮኖሚ አማካሪ ሆነው በታላቁ ቤተመንግሥት አከባቢ ቆይተው በ2003 በ8ኛው የኢሕአዴግ ጠቅላላ ስብሰባ ላይ የቀድሞውን ብሄረ አማር ዴሞክራሲያዊ ንቅናቄ መሪ አቶ አዲሱ አበበን በመተካት የኢሕአዴግ ምክትል ሊቀመንበር ለመሆን በቅተዋል። በተጨማሪም የደቡብ ክልላዊ መንግሥት የኢሕአዴግ ሊቀመንበር በመሆናቸው በፓርቲው ታሪክ የመጀመሪያው በትጥቅ ትግል ያልተሳተፉ ከፍተኛ ባለሥልጣን መሆን ብቻ ሳይሆን ከመለስ ዜናዊ ቀጥሎ ያለውን 2ኛውን ትልቅ ቦታ በጣም በአጭር ጊዜ ውስጥ ከመቆናጠጣቸውም በላይ የኢትዮጵያ 24ኛው የውጭ ጉዳይ ሚኒስትርና ምክትል ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነዋል። ይህም በመሆኑ፡ ከሶስት ትላልቅ ብሄሮች ውጪ ማለትም አማራ፣ ትግሬ፣ ኦሮሞ ብሄር አባል ያልሆነ በኢትዮጵያ ታሪክ ለመጀመሪያ ጊዜ የደቡብ ተወላጅና ከኦርቶዶክስ እምነትተከታይ ውጪ ፕሮተስታንትየውጭ ጉዳይ ሚኒስትር ሆነው እ.ኤ.አ ኦገስት 22 /2012 ጠ/ሚኒስትር መለስ ዜናዊ ከዚህ ዓለም በሞት ሲለዩ አቶ ኃ/ማሪያም ወደ ተጠባባቂ ጠ/ሚኒስትርነት ማዕረግ ከፍ ብለው ለአንድ ወር ያህል ከቆዩ በኋላ የገዢው ፓርቲ ኢሕአዴግ ባደረገው አስቸኳይ ስብሰባ የፓርቲው ሊቀመንበርና ባለሙሉ ስም ጠ/ሚኒስትር እንዲሆኑ በመመረጣቸው እስከ 2015 ምርጫ ቀጣዩ የኢትዮጵያ መሪ በመሆን በኢትዮጵያ ታሪክ መዝገብ ላይ ስማቸውን አኑረዋል። የሚከተለው አስረጅ ከአይጋ ፎረም የተወሰደ ነው የ47 ዓመቱ አቶ ሀይለማሪያም ደሳለኝ በደቡብ ክልል ወላይታ ዞን ቦሎሶ ሶሬ ወረዳ በአረካ ከተማ ነው የተወለዱት ። የወጣትነት ዘመናቸውንም በዚህ በተወለዱበት ሰፍራ ያሳለፉ ሲሆን ፥ በ1980 ዓመተ ምህረት የባችለር ድግሪያቸውን ከአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ በምህንድስና አግኝተዋል። ገና በወጣትነት ዘመናቸው የያኔውን የአርባምንጭ ውሃ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት የዛሬውን አርባምንጭ ዩኒቨርሲቲን በመምህርነት አገልግለዋል ። በተቋሙ ቆይታቸው ባገኙት ነፃ የትምህርት እድልም ወደ ፊንላንድ በማቅናት ከታምፔሬ የቴክኖሎጂ ዩኒቨርሲቲ በስነ ንፅህና ምህንድስና የማስተርስ ድግሪያቸውን ተከታትለዋል ። ከተመለሱም በኋላ የአርባ ምንጭ ውሃ ቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት ዲን በመሆን ለ13 ዓመታት ያገለገሉ ሲሆን ፥ በነዚህ ጊዜያት ውስጥም ከአሜሪካው አዙሳ ፓስፊክ ዩኒቨርሲቲ በድርጅት አመራር የማስተርስ ድግሪ አግኝተዋል ። አቶ ሀይለማሪያመ ደሳለኝ በ1990ዎቹ መግቢያ ላይ የኢትዮጵያ ህዝቦች አብዮታዊ ዲሞክራሲያዊ ግንባር /ኢህአዴግ/ አባል በመሆን በአገሪቱ የፖለቲካ እንቅስቃሴ ውስጥ መሳተፍ ጀምረዋል ። የደቡብ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ክልላዊ መንግስትን በምክትል ርእሰ መስተዳደርነት ሲያገለግሉ የነበሩት አቶ ሀይለማሪያም በ1998 ለአራት ዓመታት የክልሉ ርእሰ መስተዳድር ሆነው ሰርተዋል ። በመቀጠልም አቶ ሀይለማሪያም የህዝብ ተወካዮች ምክር ቤት አባል በመሆን የተንቀሳቀሱ ሲሆን ፥ በምክር ቤቱ የመንግስት ጉዳዮች ተጠሪ ሚኒስትርም ነበሩ ። ከዚህ በተጓዳኝም በጠቅላይ ሚኒስትር ፅህፈት ቤት በተለያዩ ጉዳዮች ላይ አማካሪም ሆነው የሰሩ ሲሆን ፥ የጠቅላይ ሚኒሰትሩ የማህበራዊ ጉዳዮች ፣ የህዝብ አደረጃጀትና ተሳትፎ ልዩ አማካሪም ሆነው የሰሩባቸው ጊዜያቶች ነበሩ ።ከ2002 አገር አቀፍ መርጫ በኋላም በድጋሚ የህዝብ ተወካዮች ምክር ቤት አባል ሆነው የተመረጡ ሲሆን ፥ በጠቅላይ ሚኒስትር መለስ ዜናዊ ካቢኔ ውስጥም በምክትል ጠቅላይ ሚኒስትርነትና በውጭ ጉዳይ ሚኒስትርነት ተሹመው በማገልገል ላይ ይግኛሉ ። በፓርቲያቸው ውስጥ ባላቸው እንቀስቃሴም የኢህአዴግ አባል በሆነው ድርጅታቸው በደቡብ ኢትዮጵያ ህዝቦች ንቅናቄ / ደኢህዴን/ ሊቀመንበር በመሆን ከ10 ዓመት ለሚበልጥ ጊዜ እየሰሩ ይገኛሉ ። የኢህአዴግ ስራ አስፈፃሚ ኮሚቴ አባልም ሲሆኑ ፥ ከሁለት ዓመት በፊት የድርጅቱ ምክር ቤት መደበኛ ስብሰባ ላይ ምክትል ሊቀመንበር ሆነውም ተመርጠዋል ። ከወይዘሮ ሮማን ተስፋዬ ጋር ትዳር መስርተውና ሶሳት ልጆች አፈርተው እየኖሩ የሚገኙት አቶ ሀይለማሪያም ደሳለኝ ዛሬ የኢህአዴግ ሊቀመንበር ሆነው ተመርጠዋል። በፓርቲው አሰራርም መሰረት የኢፌድሪ ጠቅላይ ሚኒስትር በመሆን ያገለግላሉ። የኢትዮጵያ መሪዎች የኢትዮጵያ ካቢኔ አባላት
50491
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%89%A1%E1%8A%90%20%E1%8A%A5%E1%88%B5%E1%89%B5%E1%8A%95%E1%8D%8B%E1%88%B0%20%E1%8A%AD%E1%88%AD%E1%88%B5%E1%89%B6%E1%88%B5
አቡነ እስትንፋሰ ክርስቶስ
አቡነ እስትንፋስ ክርስቶስ የስማቸው ትርጓሜ የክርስቶስ፣ የአብ ፣ የወልድ የመንፈስ ቅዱስ እስትንፋስ ማለት ነው ፡፡ ጌታችን መድኀኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ በፊታቸው ላይ እፍ ብሎ ጸጋውን፣ በረከቱን ስላሳደረባቸው በዚህ ስም ይጠራሉ ፡፡ የጻድቁ፣ የአባታቸው ስም መልአከ ምክሩ ሲሆን ፤ የእናታቸው ወለተ ማርያም ይባላሉ ፡፡ የትውልድ ቦታቸው በሰሜን ወሎ ሀገረ ስብከት ዳውንት ዐወን ዓባይ የተባለ አካባቢ ነው ፡፡ የተፀነሱት ሚያዝያ ፰፤ የተወለዱት ደግሞ ታኅሣሥ ፰ ቀን ነው ፡፡ የሕይወት ታሪካቸው በተወለዱ ዕለት በእግራቸው ቆመው ሦስት ጊዜ ‹‹ስብሐት ለአብ ስብሐት ለወልድ ስብሐት ለመንፈስ ቅዱስ›› በማለት እግዚአብሔርን አመሰግነዋል፡፡ የሕፃናትን አንደበት ለሚያናግሩ፣ ለሥላሴ እና ለእመቤታችን እንደዚሁም ለክርስቶስ መስቀል ዘጠኝ ጊዜ ሰግደዋል፡፡ በልጅነታቸው፣ እመቤታችን ቅድስት ድንግል ማርያም ትገለጽላቸው ነበር፡፡ ያደጉትም የእግዚአብሔር መልአክ ቅዱስ ሚካኤል እየጠበቃቸው ነው፡፡ ዕድሜያቸው ለትምህርት በደረሰ ጊዜም የመጻሕፍት ዂሉ ርእስ የሚኾን ፊደልንና የሐዋርያው ዮሐንስን መልእክት ደብረ ድባ በሚባል ቦታ ከመምህር ኪራኮስ ተምረዋል፡፡ የሐዋርያትን ሥራ፣ የቅዱስ ጳውሎስን መልእክት፣ የዳዊትን መዝሙር፣ እንደዚሁም ትርጓሜ መጻሕፍትን ተምረዋል፡፡ ከዚህ በኋላ በዘመኑ ከነበሩት ብፁዕ አቡነ ማርቆስ የዲቁና መዓርግ ተቀበሉ፡፡ ከዚያም በሐይቅ አቡነ ኢየሱስ ሞዐ ገዳም መነኰሱ፡፡ ከዚያም ወደ ሕንጻ ደብረ ድባ ሔደው የኢትዮጵያ ሊቀ ጳጳሳት፣ የገዳማት አለቃ፣ የመነኮሳት አባት ከሚኾን ከአባ ሙሴ መዓርገ ቅስና፣ ቍምስና እና ኤጲስ ቆጶስነት በቅደም ተከተል ተቀብለዋል፡፡ ተጋድሎዋቸውና ታመራቸው አቡነ እስትንፋሰ ክርስቶስ፣ ዐቢይ ጾምን ዐርባ ሌሊትና ዐርባ ቀን እኽልን ውኃ ሳይቀምሱ ይጾሙ ነበር፡፡ እግሮቻቸው እስኪያብጡ ድረስ ቆመው ይጸልዩ ነበር፡፡ ለሽፋሽፍቶቻቸውም ዕረፍትን አይሰጡአቸውም ነበር፡፡ በአንድ ወቅት ወደ አቡነ ኢየሱስ ሞዐ ገዳም ሲሔዱ ወደ ገዳሙ ለመግባት ሐይቁን የሚያሻግራቸው ቢያጡ ተንበርክከው ሲጸልዩ በቅዱስ ሚካኤል እጅ ደንገል (ታንኳ) ቀርቦላቸው ሐይቁን ተሻግረዋል፡፡ ዘጠኝ ዓመት ዓባይ ባሕር ውስጥ በራሳቸው ተዘቅዝቀው በመቆም ለኢትዮጵያ ሲጸልዩ ከቆዩ በኋላ ጌታችን መድኀኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ ወደ እርሳቸው መጥቶ ‹‹ከመነኮሳት ዂሉ ብልጫ ያለህ ወዳጄ እስትንፋሰ ክርስቶስ ሆይ፥ ኢትዮጵያን ምሬልሃለሁና ከዚህ ባሕር ውጣ›› ብሏቸዋል፡፡ ከዚያም ማረፊያቸው ወደ ኾነች ዳውንት (ደብረ አስጋጅ) በመመለስ ዐሥራ ሰባት ገዳማትን መሥርተዋል፡፡ ወደ ደብረ ዳሞ በሔዱ ጊዜም በትእምርተ መስቀል አማትበው ያለ ገመድ ከደብረ ዳሞ ተራራ ላይ በመውጣት ከአቡነ አረጋዊ ጋር (ከተሰወሩበት ቦት መጥተው) ተገናኝተዋል፡፡ በየገዳማቱ ሲዘዋወሩ ከሞላ ውኃ በደረሱ ጊዜ በመስቀል ምልክት አማትበው በእግራቸው እንደ ደረቅ መሬት እየረገጡ ይሻገሩ ነበር፡፡ አምስት አንበሶችና አምስት ነብሮች ይከተሏቸው ነበር፤ እነዚያም አንበሶችና ነብሮች የሚመገቡትን ባጡ ጊዜ ድንጋዩን ባርከው ሥጋ ያደረጉላቸው ነበር እነሱም ያንን ይመገቡ ነበር፡፡ የትግራይን አድባራትና ገዳማትን ለመጐብኘት ወደ ቅዱስ ያሬድ ደብር ሲደርሱ እመቤታችን ከቅዱስ ያሬድ (ከብሔረ ሕያዋን መጥቶ) እና ከልጅዋ ጋር ወደ እርሳቸው መጥታ ብዙ ተአምራትን አድርጋላቸዋለች፤ ከቅዱስ ያሬድም ተምረዋል፤ ቡራኬ ተቀብለዋል፡፡ የመጨረሻዎቻቸው ጊዜያት የጻድቁ የዕረፍታቸው ቀን በደረሰ ጊዜ እንደ ነጋሪት ቃልና እንደ ነጎድጓድ ያለ ድምፅ በሰማይ ተሰማ፤ እንደ ፀሐይ እና እንደ ጨረቃ እንደ ከዋክብት የሚያበሩ የተለያዩ መብራቶች ታዩ፡፡ መሬትም አራት ጊዜ ተንቀጠቀጠች፡፡ ተራሮችና ኮረብቶች እጅግ ተነዋወጡ፡፡ ነፍሳቸው ከሥጋቸው በምትለይበት ሰዓት እንደ መብረቅ የሚጮኽ ታላቅ ድምፅ ከሰማይ ተሰማ፡፡ ያን ጊዜ ሰው ዂሉ፣ እንስሳት፣ አራዊት፣ ዛፎችና ቅጠሎች፣ ተራሮች፣ ኮረብቶች፣ ወፎችም በየወገናቸው አለቀሱ፡፡ ፀሐይና ጨረቃ ጨለሙ፤ ከዋክብትም ረገፉ፡፡ አብ ወልድ መንፈስ ቅዱስ በታላቅ ግርማ፣ በአንድነትና በሦስትነት እየተመሰገኑ መጡ፡፡ ኪሩቤል፣ ሱራፌል ከነማዕጥንታቸው፣ ዘጠና ዘጠኙ ነገደ መላእክት፣ ዐሥራ ሁለቱ ሐዋርያት፣ ዐሥራ አምስቱ ነቢያት፣ ሰማዕታት ከቅዱስ እስጢፋኖስ እስከ ተፈጻሜተ ሰማዕት ሊቀ ጳጳስ ዼጥሮስ ድረስ ያሉት፣ ቅዱሳን መነኮሳት ከአባታቸው ከእንጦንስ ጋር መጡ ፡፡ የሰማዕታት እናታቸው፣ የመነኮሳትና የደናግል አክሊላቸው፣ ክብራቸው፣ መመኪያቸው፣ የሐዋርያት ስብከታቸው፣ የነቢያት ትንቢታቸው፣ የመላእክት እኅታቸው፣ የኃጥኣን ተስፋቸው፣ የፍጥረት ሁሉ አማላጃቸው፣ የምሕረት እናት፣ ወላዲተ አምላክ እመቤታችን ቅድስት ድንግል ማርያም ደናግላንን አስከትላ መጣች፡፡ ጻድቁ አባታችን ከጌታችን መድኀኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ ቃል ኪዳን ከተቀበሉ በኋላ ለዚህ ክብር ያበቃቸውን እግዚአብሔርን አመስግነው በሰላም ዐረፉ፡፡ ዕረፍታቸውም ሚያዚያ ዘጠኝ ቀን ሲኾን፣ ያረፉበት ቦታም ሰሜን ወሎ ሀገረ ስብከት ዳውንት ከተማ ደብረ አስጋጅ ገዳም ነው፡፡ ከተቀበሉት ቃልኪዳን አቡነ እስትንፋሰ ክርስቶስ ከጌታችን ከመድኀኒታችን ከኢየሱስ ክርስቶስ ከተቀበሉት ቃል ኪዳን ጥቂቱ ዝክራቸውን የዘከረ፣ መታሰቢያቸውን ያደረገ፣ ስማቸውን የጠራ፣ ገድላቸውን የጻፈ፣ ያጻፈ፣ ያነበበ፣ የተረጐመ፣ የሰማ፤ በፍጹም ልቡና ‹‹አምላከ እስትንፋሰ ክርስቶስ (የእስትንፋሰ ክርስቶስ አምላክ) ኀጢአቴን ይቅር በለኝ›› ብሎ የጸለየ ስሙ በሕይወት መጽሐፍ ይጻፍለታል፡፡ ለቤተ ክርስቲያናቸው መባዕ፣ ስንዴ፣ ዘይት፣ ዕጣን፣ ጧፍ የሰጠ ኀጢአቱ ይደመሰስለታል፤ በገነት፣ በመንግሥተ ሰማያት በደስታ ይኖራል፡፡ በስማቸው የተራቆተውን ያለበሰ፣ የተራበውን ያበላ፣ ያዘነውን ያረጋጋ፣ በመታሰበያቸው ዕለት ለአገልግሎት የሚፈለገውን መልካሙን ነገር ያደረገ ኀጢአቱ ይሰረይለታል፡፡ በየዓመቱ ሚያዚያ ፱ ቀን እና በየወሩ የዕረፍታቸውን መታሰቢያ በዓል ያከበረ፣ ዝክራቸውን የዘከረ ሰማያዊ ክብር ያገኛል፡፡ በስማቸው የጽዋ ማኅበር የሚጠጡ ሰዎች ቢኖሩ በመካከላቸው የጻድቁ አምላክ ይገኛል፡፡ ዝክራቸውን የዘከሩ፣ መታሰቢያቸውን ያደረጉ፣ በስማቸው የተማጸኑ፣ በገድላቸው የተሻሹ፣ በጠበላቸው የተጠመቁና የጠጡ መካኖች ልጅ ይወልዳሉ፡፡ ችግር ደርሶበት ስማቸውን የጠራ፣ ወንድ ወይም ሴት ልጁን በስማቸው የሰየመ፣ በበዓላቸው ቀን ቁራሽ እንጀራና ቀዝቃዛ ውኃ ለነዳያን የሰጠ ኀጢአቱ ይሰረይለታል ፡፡ ካደረጉአቸው ተአምራት መካከል ከፊሉ ከደቀ መዝሙራቸው ከልብሰ ክርስቶስ ጋር በጎዳና ሲሔዱ የደረቀ የሰው አጥንት አግኝተው ፈጽሞ ወደ እግዚአብሔር ሲለምኑ ያን ጊዜ በጸሎታቸው ኃይል ያ የሞተውና የደረቀው አጥንት ነፍስ ዘርቶ ተነሥቷል፡፡ የቀትር ጋኔን ለክፏት ልቧን ሰውሮአት የአገኘችውን ሰው እና እንስሳ በጥርሷ ትነክስ የነበረች አንዲት ሴት ሕመሟ ጸንቶባት ሞታ ሰዎች ሊቀብሯት ሲሉ የእስትንፋሰ ክርስቶስን መስቀልና መታጠቂያውን በአስከሬኑ ላይ ሲያስቀምጡት በእግዚአብሔር ኃይል ተነሥታለች፡፡ አባታችን እስትንፋሰ ክርስቶስ በብርሃን ሠረገላ ወደ ሰማይ ሲያርጉ ዓይኑ የጠፋ፣ እግሮቹ ልምሾ የኾኑ ሰው ዐይቷቸው ‹‹አባቴ እስትንፋሰ ክርስቶስ ሆይ፥ በጸሎትዎ ፈውሱኝ›› ብሎ ተማጸናቸው፡፡ አባታችን እስትንፋሰ ክርስቶስም ያንን ሰው አዝነውለት በእጃቸው ያለውን መሐረብ ወረወሩለት፡፡ በዚያን ጊዜ ልምሾ የነበሩ እግሮቹ ዳኑ፤ ዓይኑም በራለት፡፡ ስንዴ ዘርተው፣ ወይን፣ ጽድንም፣ ወይራን፣ ግራርንም ተክለው በአንዲት ቀን ለቤተ ክርስቲያን አገልግሎት ስንዴውን ለመሥዋዕት፣ ወይኑን ለቍርባን ዕለቱን በተአምራት አድርሰዋቸዋል ፡፡ ካረፉ በኋላ (በዐጸደ ነፍስ) ካደረጉአቸው ተአምራት መካከል ጥቂቶቹ በልጃቸው ዐይነ ሥውር መኾን ተጨንቀው የነበሩ አንዲት እናት እስትንፋሰ ክርስቶስ ልጃቸውን ቢፈውሱላቸው እንደሚመነኵሱ ስእለት ተስለው ጠበሉን ሲያስጠምቁት የልጃቸው ዐይኑ በራለት፡፡ ኾኖም ግን ተስለው የነበረውን ምንኵስና እንዳያደርጉ ዘመዶቻቸው ስለ ከለከሏቸው ልጃቸው ተመልሶ ዐይነ ሥውር ኾኗል፡፡ ወለተ ማርያም የተባሉ እናት ትዳር መሥርተው ለዐሥራ ሁለት ዓመታት ልጅ ሳይወልዱ ሲኖሩ የጻድቁን ገድል አዝለው በስማቸው ስም ቢማጸኑ ልጅ ለመውለድ በቅተዋል፡፡ ሊበተን የነበረውም ትዳራቸውም ተቃንቶላቸዋል፡፡ ከዚህም ባሻገር በጻድቁ አማላጅነት ከጡት ካንሰር በሽታ እንደ ተፈወሱ፣ ጤንነታቸው እንደ ተመለሰላቸው እኒህ እናት ምስክርነት ሰጥተዋል፡፡ የጻድቁ አቡነ እስትንፋሰ ክርስቶስን በዓል ይዘክሩ የነበሩ ሰዎች ላም አካለ ጎደሎ ጥጃ ትወልዳለች፡፡ ከቤተሰቡ መካከል በእምነቷ ጠንካራ የነበረችው እኅታቸው ጥጃዋን በእስትንፋሰ ክርስቶስ ገድል ብታሻት በእግሯ ቆማ ሔዳለች፡፡ የእናቷንም ጡት ተንቀሳቅሳ ለመጥባት ችላለች፡፡ ለአምስት ዓመታት ሆዱ አብጦ የነበረ አንድ ዲያቆን የጻድቁ ገድል የተደገመበትን ጠበል ሲጠጣ ከሕመሙ ተፈውሷል፡፡ ወደ ደብሩ ለመሄድ በአቡነ እስትንፋሰ ክርስቶስ ስም እየተማጸኑ በገድላቸው በመጸለይና ሰውነታቸውን በማሻሸት፣ እንደዚሁም በገዳማቸው በሚገኘው በጠበላቸው በመጠመቅ፣ በእምነታቸው በመቀባት ብዙ ምእመናን አሁንም ከሕመማቸው እየተፈወሱ ናቸው፡፡ የጻድቁ ገዳም (ደብረ አስጋጅ) በሰሜን ወሎ ሀገረ ስብከት ዳውንት ከተማ አካባቢ ይገኛል፡፡ በረከት ለመቀበል ወደ ገዳሙ ለመሔድ ከወልድያ እስከ ዳውንት በመኪና የስምንት ሰዓታት መንገድ ይወስዳል፡፡ ከዳውንት ከተማ ወደ ገዳሙ አቅራቢያ የሚያደርሱ አነስተኛ ተሸከርካሪዎችም ይገኛሉ፡፡ ወደ ገዳሙ ለመግባት ለጠነከሩ የአንድ ሰዓት ያህል የእግር ጕዞ ይኖረዋል፡፡ የጻድቁ በዓለ ዕረፍት በሚከበርበት ዕለት (ሚያዝያ ዘጠኝ ቀን) ከወልድያ እስከ ገዳሙ የሚያደርሱ መጓጓዣዎች ስለሚገኙ ሕዝበ ክርስቲያኑ ወደ ገዳሙ በመሔድ ከበረከቱ ተሳታፊ እንዲኾኑ ገዳሙ ጥሪውን ያስተላልፋል፡፡ የጻድቁ ጸሎታቸው ፣ በረከታቸውና አማላጅነታቸው ከዂላችን ጋር ይኹን ፡፡ ወስብሐት ለእግዚአብሔር ፡፡ የበለጠ ለመረዳት እዚህ ላይ ይጫኑ
9320
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B1%E1%88%98%E1%88%AD
ሹመር
ሱመር (አካድኛ፦ ሹመር፣ ግብጽኛ፦ ሳንጋር፣ ዕብራይስጥ፦ ሰናዖር) በጥንታዊ መካከለኛ ምሥራቅ አለም በቅድሚያ ሥልጣኔ የሚባል ኹኔታ የደረሰለት አገር ነበር። ዘመኑ ከታሪካዊ መዝገቦች መነሻ ጀምሮ ይታወቃል። 'ሱመራዊ' ማለት ሱመርኛ የቻሉ ወገኖች ሁሉ ነው። ከጥንታዊ ግብፅ እና ከሕንዶስ ወንዝ ሸለቆ ሥልጣኔ ጋራ ከሁሉ መጀመርያ ሥልጣኔ ካሳዩት አገሮች አንዱ ነው ይባላል። ሹመሩ የሚለው ስም በጎረቤቶቻቸው በአካድ ሰዎችም ሲጠራ ሕዝቡ ለራሳቸው የነበራቸው ስም ሳግ-ጊ-ጋ (ጥቁር ራስ ያላቸው) ነበር። አገራቸውንም ኪ-ኤን-ጊር ይሉት ነበር። በተረፈ በኬጢያውያን መዝገቦች አገሩ ሳንሃር፣ በግብጽ አማርና ደብዳቤዎች ሳንጋር፣ በመጽሐፍ ቅዱስም ሰናዖር ይባላል። ጽሕፈት በመፍጠሩ የታሪክ መጋረጃ ሲከፈት፣ ሱመራውያን በደቡብ መስጴጦምያ (ከጤግሮስና ኤፍራጥስ ወንዞች መኃል፣ የዛሬው ኢራቅ) ይገኙ ነበር። ጥንታዊው የሱመራውያን ነገሥታት ዝርዝር የያንዳንዱን ከተማ ሥርወ መንግሥት ይዘርዝራል። ከነዚህም በመግቢያው ያላቸው ነገሥታት ከማየ አይህ በፊት እንደ ነገሡ ይላል። እነዚህ ስሞች ትውፊታዊ ሊሆኑ ይችላል። ከሌላ አፈ ታሪክ ምንጭ የታወቀው በዝርዝሩ የተገኘ ስም የኪሽ ንጉሥ ኤታና ነው። ከዚያ በኋላ የኡሩክ መጀመርያ ነገሥታት ኤንመርካር፣ ሉጋልባንዳ፣ ዱሙዚድና ጊልጋመሽ ሁላቸው ከሌሎች ትውፊቶች ይታወቃሉ። ከሥነ ቅርስ የታወቀው መጀመርያ ስም ኤላምን ያሸነፈው የኪሽ ንጉሥ ኤንመባራገሲ ነው። እሱ ደግሞ የጊልጋሜሽ ትውፊት በተባለ ጽሑፍ ስለሚገኝ ይህ ለጊልጋሜሽ ታሪካዊ ሕልውና ምናልባትነት መስጠቱ ይታመናል። ከዚህ በኋላ የኡር ንጉስ መስ-አኔ-ፓዳ ኡሩክንና ኪሽንም አሸንፎ «የኪሽ ንጉሥ» የሚልን ስያሜ ወሰደ። በሚከተለውም ዘመን የሱመር ላዕላይነት ከኡር ወደ አዋን (ኤላም)፣ ከአዋንም ወደ ኪሽ፣ ከኪሽም ወደ ሐማዚ በመፈራረቅ ይዛወር እንደ ነበር መዘገቦች ይሉናል። የኡሩክ ንጉሥ ኤንሻኩሻና ሐማዚን፣ አካድን፣ ኪሽንና ኒፑርን በማሸነፉ መጀመርያ 'የሱመርና የአካድ ንጉሥ' የተባለ ነበረ። ከዚህ ቀጥሎ የላጋሽ ንጉሥ ኤ-አና-ቱም ሱመርን ሁሉ ኤላምንም በከፊል አሸነፈ። ከተገኙ ጽላቶች መሠረት፣ የሱ መንግሥት አደራረግ ተገዥ ወገኖችን ማስፈራራትና ግፍ መሆኑን ልንገምት እንችላለን። እሱ እንደ ሞተ፣ ግዛቱ ለጊዜው በየከተማው ተከፋፈለ። በኋላ የአዳብ ንጉሥ ሉጋል-አኔ-ሙንዱ በዘመቻ እስከ ሜዲቴራኔያን እና እስከ ጣውሮስ ተራሮች (ትንሹ እስያ) ና እስከ ዛግሮስ ተራራዎች (ፋርስ) ድረስ እንዳቀና ይመዘገባል። ይህም ማርቱ፣ ሊባኖስ፣ ሹቡር፣ ኤላምና ጉታውያን የጠቀለለ ነው። የሱም ግዛት በመሞቱ እንደ ከተሞቹ ብዛት ተሰባበረ። ላዕላይነቱ አሁን እንደ «ቅዱስ የሮማ መንግሥት ንጉስ» የመሰለ ማዕረግ ሆኖ ነበር። ከከተማ-አገሮቹ የማሪ ንጉስ ማዕረጉን ከያዘ፣ ከዚህ ወደ አክሻክ ንጉሥ ተዛወረ። የአክሻክ ንጉስ ፑዙር-ኒራሕ ክፉ ሆኖ፣ የሱመር ቄሳውንት መንግሥቱን ለአንዲት ሴት ባለ ጠጅ ቤት ለኩግ-ባው ንግሥት ሆና እንዳሸለሙላት የሚል ሰነድ አለ። በዚህም ዘመን በላጋሽ፣ ከአንድ ክፉ ንጉሥ ሉጋላንዳ በኋላ፣ የላጋሽ ንጉሥ ኡሩካጊና የራሱን ሕገጋት አውጥቶ ለድኆች ማሻሻል አደረገ፤ በተጨማሪ 1 ሚስት ቀድሞ ብዙ ባሎችን የምታገባበትን ልማድ ከለከለ። በኡሩካጊና ዘመን መጨረሻ፣ የኡማ ንጉሥ ሉጋል-ዛገ-ሲ ላጋሽን አገለበጠውና ዋና ከተማውን በኡሩክ አድርጎ መንግስቱን ከፋርስ ወሽመጥ እስከ ሜዲቴራኔያን ድረስ እንደ አስፋፋ በጽላቶች ተቀርጿል። ከሉጋል-ዛገ-ሲ ላይኛነቱን የያዘ ሱመራዊ ሰው ሳይሆን የአካድ ንጉሥ ታላቁ ሳርጎን ነበር። የአካድ ሰዎች ሴማዊ ቋንቋ፣ አካድኛ ይናገሩ ነበር። ቋንቋቸውን በሱመር እንዲሁም በኤላም ይፋዊ በግድ አደረጉ። በጽላት ዜና መዋዕል መዝገቦች መሠረት፣ ሳርጎን የባቢሎንን ሥፍራ ወደ አካድ ዙሪያ አዛወረ። የአካድ መንግሥት በጉታውያን ዕጅ ከወደቀ በኋላ የላጋሽ ንጉሥ ጉዴአ ተነሣ። ከዚያ በኋላ የኡር ንጉስ ኡር-ናሙ ላጋሽን አሸንፎ ላይኛነቱን ያዘ። እሱ በተለይ የኡር-ናሙ ሕገጋት ስለ ተባለው ፍትኅ ይታወሳል። በዚህ ወቅት ብዙ ሴማዊ ቋንቋ ያላችው አሞራውያን ወገኖች ወደ መስጴጦምያ ስለ ገቡ፣ የሱመርኛ ጥቅም ቀስ በቀስ ቀነሰ። ሆኖም ሱመርኛ በትምህርት ቤትና በሃይማኖት ረገድ ይቀጠል ነበር። ይህ የኡር መንግሥት እስከ 1879 ዓክልበ. ግድም (ኡልትራ አጭር አቆጣጠር) ኤላማውያን እስከ ወረሩት ድረስ ቆየ። የዚያ ውጤት አሞራውያን ለራሳቸው ከተሞች ያዙና የሱመር ሃይል ጠፋ። ከነዚህ ከተሞች መካከል ባቢሎን በንጉስዋ ሃሙራቢ ወቅት ላይኛነቱን ለረጅም ወራት መሰረተች። ታሪካዊ አገሮች
49612
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%85%E1%8B%B1%E1%88%B5%20%E1%88%98%E1%88%AD%E1%89%86%E1%88%AC%E1%8B%8E%E1%88%B5
ቅዱስ መርቆሬዎስ
የመጀመሪያ ስሙ ፒሉፖዴር ይባል የነበር ሲሆን ትርጔሜውም የአብ ወዳጅ ማለት ነው፤በሁለተኛው ትርጓሜ የኢየሱስ ክርስቶስ አገልጋይ ማለት ነው። የክርስትና ስሙ መርቆሬዎስ ሙያውም ውትድርና ዜግነቱም ሮማዊ ነው ። ይህ ታማኝ ምስክርነት የሰጠ ሰማዕት ወላጆቹ ጣዖት የሚያመልኩ አረማውያን ነበሩ።ከጊዜ ወደ ጊዜ የክርስትና እምነት እየተስፋፋ ስለ ሄደ ቤተሰቦቹም ክርስቲያኖች ሆነዋል። እሱም ካደገ በኋላ ተምሮና አምኖ ተጠመቀ ስመ ጥምቀቱም መርቆሬዎስ ተባለ ። ጥንተ ነገሩ አባትና አያቱ ጣኦት በማምለክ ሲኖሩ ከእለታት በአንዲቱ እለት ለአደን ቢወጡ ገጸ ከለባት መጥተው የመርቆሬዎስን አያት ሲበሉ አባቱን ግን መልአከ እግዚአብሔር ታድጎታል ምክንያቱም ከሱ ባህርይ የሚወለድ ማር መርቆሬዎስ አለና። ከዚህም በኋላ እናቱና አባቱ የክርስትና ጥምቀትን ተጠምቀው ክርስቲያኖች ሆኑ በኋላ ቅዱስ መርቆሬዎስ ተወለደና ስሙ ፒሉፓዴር ተባለ፡፡ እነዚያን ገጸ ከለባትም እግዚአብሔር ባህርያቸውን ገራም አድርጎላቸው የመርቆሬዎስ አባት አገልጋይ ሆነዋል። ኋላም ንጉሱ የገጸ ከለባቱን ኃይል ተመልክቶ የመርቆሬዎስን አባት የጦር አለቃ አድርጎታል፤ ገጸ ከለባቱም በጦርነት ጊዜ የቀደመ ባህርያቸው እየተመለሰ የመርቆሬዎስን አባት ይረዱት ነበር ማንምም አይችላቸውም ነበር። በአንድ ጦርነት ግን የቅዱስ መርቆሬዎስ አባት በእግዚአብሔር ፈቃድ በጦርነት ተማርኮ በሌላ ንጉስ እጅ ገባ ይህንን የሰማው ንጉስ የመርቆሬዎስን እናት አገባለው በማለቱ የመርቆሬዎስ እናትና ብጹእ መርቆሬዎስ ወደ ሌላ አገር ተሰደዱ። የመርቆሬዎስ አባት ግን በተማረከበት ንጉስ ዘንድ ክርስቲያን መሆኑ ሲሰማ ተወዳጅነትን አግኝቶ ሹመትን አገኘ ኋላም ከብጹእ መርቆሬዎስና ከእናቱ ጋር በእግዚአብሔር ቸርነት ተገናኙና በአንድነት ኖሩ። የመርቆሬዎስ እናትና አባትም በአረፉ ጊዜ መርቆሬዎስ የአባቱን ሹመት ተቀብሎ በመርዶሳውያን አገር ላይ ተሾመ። ያ ገጸ ከልብም ከእርሱ ጋር ነበርና በውጊያ ጊዜ ማንም ሊቋቋመው አይችልም ነበር። የበርበር ሰዎችም በዳኬዎስ ንጉስ ላይ በተነሱ ጊዜ ንጉሱ ፈራ መርቆሬዎስም እግዚአብሔር ያጠፋቸው ዘንድ በእጃችንም አሳልፎ ሊሰጣቸው አለውና አትፍራ አለው። ከዚህም በኋላም የእግዚአብሔር መላእክ በውጊያ ውስጥ የተሳለ ሰይፍ ሰጥቶት ጠላቶቹን ድል አደረገ። ሰነፍ የሆነ ዳኬዎስ ግን ከጦርነቱ በኋላም ድልን የሰጡህ ጣኦቶቼ ናቸውና ለአማልክት ሠዋ አለው። መርቆሬዎስ ግን ትጥቁንና ልብሱን ወረወረለትና ንጉሱን እንዲህ አለው። እኔ ክብር ይግባውና ጌታዬ ኢየሱስ ክርስቶስን አልክደውም ለረከሱ ጣኦታትም አልሰግድም። ከዚህ በኋላም ሰነፉ ዳዴዎስ ተቆጥቶ በብዙ መክፈልተ ኩነኔ አሰቃየው። በሽመል የሚደበድቡት ጊዜ አለ፣ በቆዳ ጅራፍም የገረፉትም ጊዜ ነበር። ከሁሉ በላይ ግን ከታች እሳት አንድደው በብረት አልጋ ላይ አስተኝተው ቢገርፉት ደሙ ተንጠባጥቦ እሳቱን አጠፋው። እንዲህ ባለ ስቃይ ለ፭ ዓመታት ተሰቃይቶ መጨረሻ ላይ ራሱን በሰይፍ ቆረጡትና ተጋድሎውን ፈጽሞ በመንግስተ ሰማያት የሕይወት አክሊልን ተቀበለ። ካልዕ ሊቀ ሰማዕትም ተባለ። ከእረፍቱ በኋላም ክርስቲያኖችን ይገድል፣ያሰቃይ የነበረውን፣ በጌታችን በአምላካችን በመድኃኒታችን በኢየሱስ ክርስቶስ ላይም የስድብን ቃል የተናገረውን ኡልያኖስን ተበቅሎ የገደለ፤ ቅዱስ ባስልዮስንና ቅዱስ ጎርጎርዮስን የረዳቸው እርሱ ተአምረኛው ድንቅ አድራጊው መርቆሬዎስ ነው። ለምን መከራን ተቀበለ? 1 ስለመንግስተ ሰማያት ሐዋ14÷22 2 ሃይማኖትን ለመመስከር ማቴ10÷32 3 አርአያ ለመሆን 4 እውነትን በሐሰት መለወጥ ስላልፈለገ 2ተኛ ቆሮ 5÷13 ስለመርቆሬዎስ በአጭሩ መርቆሬዎስም ማለት የእየሱስ ክርስቶስ አገልጋይ ማለት ሲሆን ይህም ቋሚ መጠርያ ስሙ ሆኖ ቀረ ። በእንግሊዞች የተጻፈው ገድለ ቅዱሳን ባዮግራፊ ኦፍ ሴንትስ እንደሚለው ዜግነቱ ኢጣሊያዊ ሲሆን ስሙንም መርኮርዮ ብሎታል የእባቱንም ስም ሎሪዮ የእናቱንም ስም ክርስቲና እንደሆነ ገልጿል ። በያመቱ ኅዳር ፳፭ ቀን የሚነበበው መጽሐፈ ስንክሳር ደግሞ የአባቱን ስም ኖኅ የናቱን ስም ታቦት የራሱንም ስም መርቆሬዮስ እንደሆነ ይገልጻል ። በዚያም ዘመን ውትድርና የተወደደና የተከበረ ሙያ ስለነበር መርቆሬዎስም ዳክዮስ ለተባለ ንጉሥ ወታደር ሆነ ዕለት ከዕለት የሚያሳየው ወታደራዊ ሥነ ሥርዓትና በሚፈጽመው ጀብዱ ከሌሎች ወታደሮች ይልቅ ተወዳጅነትና ባለሟልነት አገኘ ፤ ዳክዮስ ጠላቱን ድል አድርጎ በተመለሰ ቁጥር ድል ያስገኘለትን እግዚአብሔርን ዘንግቶ ድል የሚያስገኝለት ጣዖት እየመሰለው ከጦርነት ሲመለስ ለጣዖት መሥዋዕት የማቅረብ ልማድ ነበረው ከዕለታት አንድ ቀን ዳክዮስ መርቆርዮስን አስከትሎ ዘመተና ጠላቱን ድል አድርጎ በተመለሰ ጊዜ እንደ ልማዱ ለማይሰማውና ለማይናገረው ጣዖት ከስግደትና ከጸሎት ጋር የምስጋና መሥዋት አቀረበ ከደስታው ብዛት የተነሣ ብዙ እንሰሳት በየዓይነቱ እየመረጠ ሠዋ። ሰማዕት የሆነበት ምክኒያት ቅዱስ መርቆሬዎስም ይህን በማየቱ ሰው ድል ለሰጠው ለእግዚአብሔር በመስገድና እሱንም በማመስገን ፈንታ እንዴት ሰው ለሠራው ጣዖት ይሰግዳል ? በማለት ቅር ስላለውና አረማዊነቱንም በግልጽ ስላወቀ በዚህ ተቀይሞ ወደተዘጋጀው የድል ግብዣ ሳይሄድ ቀረ በዚሁ ጊዜ አብረው የዘመቱ ሌሎች የሠራዊቱ አባሎች እኛ ለምታመልከው ጣዖት ስንሰግድና ባደረከው ታላቅ ግብዣ ትእዛዝህን አክብረን ስንገኝ ታማኝ ባለሟልህ መርቆርዎስ ትእዛዝህን በመናቅና አንተን ባለማክበር እነሆ አልተገኘም እንዲያውም ለጣዖትህ መስገድ የማይፈልግ ሳይሆን አይቀርም አስተያየት ስጥበት ብለው በንጉሡ መሾምና መወደድ የሚፈልጉ ሰዎች አሳጡት። ዳክዮስም በመርቆሬዎስ ላይ የቀረበውን ክስ ካዳመጠ በኋላ መርቆርዎስን አስጠርቶ ስለምን ለጣዖት እንዳልሰገደና መሥዋዕት እንዳላቀረበ እንዲሁም ወደ ግብር እንዳልመጣ ጠየቀው ። እሱም ሳይፈራ በድፍረት እንኳንስ እኔ ለጣዖትህ ልሰግድና መሥዋዕት ላቀርብ አንተም እንዲህ በማድረግህ አዝናለሁ ብሎ መለሰለት ፤ ነገር ግን እኔ እግዚአብሔርን አመልካለሁ ፤ ለሱም እሰግዳለሁ ይኸው መሣሪያህንና ትጥቅህን ተረከበኝ ብሎ አውልቆ ወረወረለት።ታላቁ ሰማዕት ቅዱስ መርቆሬዎስ መስቀል መሸከሙንና ወንጌል ይዞ የክርስቶስ ወታደርነቱን በመግለጹ ዳክዮስ በጣም ተናደደ በግርፋትና በእስራት እንዲያሰቃዩትም አዘዘ ። በእስር ቤት ሲሰቃይ ሳለ የሮም ዜጋ ሆኖ በመታሰሩና በመሰቃየቱ የሮም ዜጋ መታሰሩንና መሰቃየቱን ያወቁ መገረፉንም የሰሙ እንደሆነ ሮማውያን ታላቅ ኃይል ያስከትሉብናል የሚነሣውንም ዐመፅ ለመቋቋም ስለማይቻል ግዛታችን ሰፊ ነውና በጽኑ እስራትና በግዞት እንዲሰቃይ ወደ ቂሣርያ እንላከው ሲሉ ተማከሩ ። ዳክዮስና አማካሪዎቹ በዚሁ በመስማማታቸው ታማኙ ሰማዕት ወደዚችው አገር ተላከ ቂሣርያም የምትገኘው በምድረእስራኤል ነው ። ማርቆሬዎስ በቄሣሪያ በቂሣርያም እስር ቤት ስቃዩንና መከራውን ተቋቋመ ወንጌል እየሰበከና እስረኞችን ከአረማዊነት ወደ ክርስትና እምነት እየለወጠ ስላስቸገራቸው ኅዳር ፳፭ ቀን ፫፻፲ ዓ/ም በሰይፍ ተከልሎ በሰማዕትነት ዐረፈ። እንደ ቅዱስ መርቆሬዎስ ስለ ታማኝ ምስክር ዮሐንስ በራእዩ በም:፫፥፲፪ እንዲህ ሲል ጽፎታል፡ "ድል የነሣውን በአምላኬ መቅደስ ዐምድ እንዲሆን አደርገዋለሁ ፤ ወደፊትም ከዚያ ከቶ አይወጣም የአምላኬን ከተማ ስም ማለት ከሰማይ ከአምላኬ ዘንድ የምትወርደውን አዲሲቱን ኢየሩሳሌም አዲሲቱን ስሜን በእርሱ ላይ እጽፋለሁ..."ብሏል።እርግጥም ቅዱስ መርቆሬዎስ ወደ አዲሲቱ ከተማ ወደ ኢየሩሳሌም ገብቷል።
31986
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B5%E1%89%A5%E1%88%B0%E1%89%A3
ስብሰባ
በሒሳብ ጥናት፣ ስብሰባ ማለት ከተሰጠ የነገሮች ስብስብ ውስጥ የተወሰኑትን መርጠን ሌላ ስብስብ የምንሰራበት መንገድ ማለት ነው። ይህ የስብሰባ መንገድ የተመረጡትንም ሆነ የቀሪውን ስብስብ ነገሮች ቅደም ተከተል ከግምት ውስጥ አያስገባም። ለምሳሌ፡ ሶስት ፍሬዎች ማለትም ትርንጎ፣ ብርቱካንና ሎሚ ቢኖሩ፣ አንድ ሰው በስንት አይነት መንገድ 2 ፍሬዎች ሊመርጥ ይችላል? መልሱ በ3 ዓይነት ነው፣ ይሄውም ትርንጎና ብርቱካን ፣ ትርንጎና ሎሚ እና በስተመጨረሻ ብርቱካንና ሎሚ ናቸው። ከሶስት የተለያዩ ነገሮች ሁለቱን በ3 አይነት መምረጥ ይቻላል ማለት ነው። ይሄ የሂሳብ ስብሰባ «መጀመሪያ ምን ተመረጠ፣ ቀጥሎስ ምን ተመረጠ» የሚለውን የቅደም ተከተል ጥያቄ አይመለክተም። ቅደም ተከተል አስፈላጊ ሆኖ ለሚገኝበት የምርጫ አይነት የሚጠቅመው የሂሳብ ጽንሰ ሐሳብ መፐወዝ(መደርደር) ይሰኛል። በአጠቃላይ መልኩ አንድ ስብስብ አባላት ቢኖሩት፣ ከዚያ ስብስብ ውስጥ የ አባላት አሰባሰብ (ያለምንም መደገጋገምና ቅደም ተከተል) ብዛት ቀመር እንዲህ ይጻፋል፡ ፣ እዚህ ላይ , ሆኖም ከሆን ቀመሩ ዜሮ ይሆናል ማለት ነው። - ስብሰባ ያላቸው የስብስብ አጠቃላይ ታህታይ ስብስቦች እንዲህ ይወከላሉ . ሲነበብ « ከ ነገሮች ውስጥ ውስጥ የ ነገሮች ስብስብ» ወይንም አቀላጥፎ ለማንበብ «ከ ውስጥ ሲመረጥ » ማለት ነው። እዚህ ላይ ጥንቃቄ ያስፈልጋል። ከላይ ያለው የስብሰባ ቀመር የሚሰራው ስብሰባ ያለምንም ድግግሞሽ ሲካሄድ ብቻ ነው። ስብሰባው አንድን ነገር በተደጋጋሚ መምረጥን የሚፈቅድ ከሆነ ቀመሩ መስተካከል ይኖርበታል ማለት ነው። ለምሳሌ አንድ ኩባንያ ሁለት ጸሐፊዎችን መቅጠር ፈለገ። ለስራው ሁለት እጩዎች ቢቀርቡ፣ ከኒህ እጩዎች ለመምረጥ 1 አይነት መንገድ ብቻ አለ (ድግግም ካልተፈቀደ)። ድግግም ከተፈቀደ ግን በ3 አይነት ሰዎቹን መቅጠር ይቻላል፣ ማለት ሁለቱንም ስራ ለአንዱ በመስጠት (2 መንገድ)፣ ወይንም አንዱን ስራ ላንዱ ሌላኛውን ለሌላው። በሌላ ምሳሌ ለማየት፣ ከላይ የቀረቡት ሶስት ፍሬዎችን በድጋሜ መምረጥ ከተቻለ፣ 3 ተጨማሪ ጥምረቶች (ምርጫዎች) ሊኖሩ ነው ፡ እነርሱም ሁለት ብርቱካኖች፣ ሁለት ትርንጎዎች፣ እና ሁለት ሎሚዎች። የ ምርጫ ብዛት ቀመር አመጣጥ ስብስብ ቢሰጥና የስብስብ ብዛቱ ቢሆን , የስብስብ ብዛታቸው የሆኑ የስብስብ ታህታይ ስብስቦች ብዛት የሚሰላው መጀመሪያ ከ ውስጥ አባላቱ በስንት አይነት መንገድ ይፐወዛሉ ተብሎ ከተጠየቀ በኋላ የሚገኘውን ውጤት በ ድርድሮች ብዛት በማካፈል ነው። ለዚህ ምክንያቱ አባላቱ ከተመረጡ በኋላ ቢገላበጡ ምንም ለውጥ ስለማያመጡ ነው። በሒሳብ ቋንቋ ሲተረጎም፦ የቀመሩ ምሳሌዎች ለምሳሌ 6 አባላት ያሉት የእንግሊዝኛ ፊልደል ስብስብ ቢሰጥ፣ 4 አባላት ያሏቸው ስንት ታህታይ ስብስቦች ከዚህ ስብስብ መስራት ይቻላል? ከላይ በተሰጠው ቀመር መሰረት መልሱ እንዲህ ይሰላል፡ ሲነበብ «ከ6 ውስጥ 4 ሲመረጥ» ሲሆን ያገኘነው መልስ 15 ነው። ይህን መልስ ለማረጋገጥ ታህታይ ስብስቦቹን እንዘርዝር፦ መልሱ ትክክል መሆኑን በሌላ መንገድ ማረጋገጥ ይቻላል። 4 ፊደሎች ለመምረጥ የመጀመሪያውን ፊደል ከ6 ፊደሎች መምረጥ ግድ ይላል፣ ስለዚህ የመጀመሪያው ምርጫ 6 መንገዶች አሉት። ሁለተኛውን ፊደል ለመምረጥ ቀሪ 5 ፊደሎች ስላሉ 5 መንገዶች አሉ። ሦሥተኛውን ፊደል በ4 አይነት መንገድና እንዲሁም አራተኛውን ፊደል በ 3 አይነት መንገድ መምረጥ ይቻላል። ስለሆነም 4ቱን ፊደላት በ6×5×4×3 = 360 መንገድ መምረጥ ይቻላል ማለት ነው። ሆኖም ግን ይህ የፊደሎቹን ቅደም ተከተል ግምት ውስጥ ያስገባ አመራረጥ ስልት ነው። ለምሳሌ መጀመሪያ ን መምረጥና በሁለተኛ ቦታ ን መምረጥ የግዴታ ሁለት አይነት ምርጫዎች ተደርገው ይወሰዳሉ ማለት ነው። ስለሆነም እና ሁለት የተለያዩ ምርጫዎች ተደርገው ተቆጥረዋል ነገር ግን በምርጫ ኅልዮት ቅደም ተከተል ግምት ውስጥ አይገባል። ስለሆነም 4 ፊደሎች አንዴ ከተመረጡ በኋላ የሚይዙት 4! የድርድር አይነት እንደ አንድ ጥምር ብቻ ነው ሚቆጠረው። ስለሆነም ከላይ የተሰጠው 360 አይነት ፕወዛ ለ4! መካፈል አለበት ማለት ነው። በሒሳብ ቋንቋ ሲተረጎም ከሁለትዮሽ የቁጥር ስርዓት ጋር ያለው ተዛምዶ ከላይ የተጠቀሰውን ምሳሌ በሁለትዮሽ የቁጥር ስርዓት መወከልና ማየት ይቻላል። ማለት 6 ፊደላት ተሰጥተዋል፣ 4 መምረጥ ይጠበቃል። ለምሳሌ የተመረጡት በ1 ቢወከሉ፣ ያልተመረጡት በ0 ቢወከሉ፣ እያንዳንዱ ምርጫ አራት 1'ዎችና ሁለት 0'ዎች ሊኖሩት ነው ማለት ነው። ስለሆነም ምርጫዎቹ በሞላ በውክልና ሲዘረዘሩ እንዲህ ይጻፋሉ፡ ይህ አይነት የምርጫ እና የሁለትዮሽ ቁጥር ስርዓት ተዛምዶ ለኮምፒውተር ሳይንስ ጥናት እጅግ ጠቃሚ ነው። ድግግሞሽ የሚፈቀድበት ምርጫ ቀመር ከ ውስጥ ቢመረጥ እና እያንዳንዱ ተመራጭ በእያንዳንዱ ምርጫ እስከ ጊዜ መደገም ቢችል፣ አጠቃላይ ድግግም ምርጫው ብዛት እንዲህ ይቀመራል፡ አንድ ኬክ ቤት ውስጥ 10 አይነት ኬኮች አሉ። 3ኬክ ለምግዛት ቢፈለግ በስንት አይነት መንገድ እኒህን ኬኮች መምረጥ ይቻላል? በላይኛው ቀመር መሰረት፣ መልሱ ከ10 ውስጥ 3 ድግግም ሲመረጥ ነው ማለት ነው። በሒሳብ ቋንቋ ሲተረጎም :። 220 አይነት ምርጫዎች አሉ ማለት ነው! የውጭ ማያያዣ የኮምፒውተር ትዕዛዝ (ፍርገማ)- ለጥምሮች ማስሊያ የሚያገልገል የሥነ ጥምር እና የሥነ ስድር መልመጃዎችና መልሶቻቸው ያልታወቀው ቀመር ምርጫዎች መደጋገም ሲችሉ ድግግም ጥምሮች ሥነ ጥምረት
39063
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B0%E1%88%98%E1%88%B5%E1%8C%88%E1%8A%95%20%E1%8C%88%E1%89%A5%E1%88%AC
ተመስገን ገብሬ
ተመስገን ገብሬ የተወለዱት በጎጃም ጠቅላይ ግዛት በደብረ ማርቆስ ከተማ በ፲፱፻፪ ዓ/ም ነው፡፡ ዕድሜያቸው ለትምህርት ሲደርስ የቤተ ክህነት ትምህርት ተከታትለዋል፡፡ ቤተሰባቸው ካህናት ከመሆናቸውም በላይ ጎበዝ ተማሪ ነበሩ። ጉብዝናቸው በዘመናዊ ትምህርት ሲከታተሉም ጎልቶ ወጥቷል፡፡ ከጎጃም አዲስ አበባም በመምጣት በስዊድን]] ሚሲይናዊ ትምህርት ቤት ተማሩ በወቅቱ ሀገሪቱ ካፈራቻቸው ጎበዝ ተማሪዎች አንዱ ነበሩ፡፡ ተመስገን በጋዜጠኝነት ሙያ ከመሥራታቸውም በላይ በተለያዩ የመንግሥት መሥሪያ ቤቶች በኃላፊነት ቦታ ተመድበው አገልግለዋል፡፡ ኢትዮጵያ በኢጣሊያ በተወረረችበት ወቅት በአርበኝነት ከጠላት ጋር ተፋልመዋል፡፡ በኋላም ወደ ሱዳን ተሰደው ገዳሪፍ ውስጥ እያሉ ኢትዮጵያዊያንን በልዩ ልዩ መልክ አስተምረዋል፡፡ ጣሊያን ከለቀቀች በኋላ የዘመናዊ አስተሳሰብና ዕድገት ዓላማዋ ዕውን እንዲሆንም ፍፁም የለውጥ አርበኛ ሆነው ሠርተዋል። ተመስገን፣ ኅዳር ፳፪ ቀን ፲፱፻፵፩ ዓ/ም በ አዲስ አበባ ነፃነት ማተሚያ ቤት “የጉለሌው ሰካራም” በሚል ርዕስ ያሳተሙት ድርሰታቸው የመጀመሪያው፣ የታተመ የአማርኛ አጭር ልብ-ወለድ መሆኑ ተረጋግጧል፡፡ የጉለሌው ሰካራም ከመታተሙ በፊት ስለ የካቲቱ ፋሺስታዊ ጭፍጨፋ (ግፊቱን በቀመሱት አርበኛው ደራሲ አገላለጽ፣ ‹‹ዓለም በድንገት ተለውጣ፣ አዲስ አበባም ኢጣሊያኖች ኢትዮጵያውያንን የሚያርዱበት ቄራ ሆና ነበር፡፡››) “የካቲት ፲፪” በሚል ርዕስ እና “ሊቀ-ጠበብት እውነቱ” የተሰኙ ሁለት አጫጭር ልብወለዶችን በጋዜጣ ላይ አውጥተዋል፡፡ ከዚህም ሌላ ‹‹ሕይወቴ›› የተሰኘውን ግለታሪካቸውን ያዘጋጁት አርበኛው አቶ ተመስገን ገብሬ በአምስቱ ዓመት የፋሺስት ወረራ ጊዜም በደረሱት ‹‹በለው በለው አትለውም ወይ፤ የጥቁር አንበሳ አይደለህም ወይ›› በሚለው መዝሙራቸውም ይታወሳሉ፡፡ ማጣቀሻ እና ዋቢ ምንጮች የኢትዮጵያ ጸሓፊዎች በየአመቱ የካቲት 12 ቀን ሲደርስ ከማስታውሳቸው የዚህች አገር ባለውለተኞች መካከል ተመስገን ገብሬ አንዱ ነው፡፡ ይህ ሰው ሀገሩ ኢትዮጵያ በፋሽስቶች እንዳትወረር ብዙ ትግል አካሂዷል፡፡ ከወረራው በኋላም በአርበኝነት ተሰማርቶ የፋሽስቶችን ግብአተ-መሬት ካፋጠኑ የኢትዮጵያ ታላላቅ ደራሲያን መካከል ከግንባር ቀደሞቹ አንዱ ነው፡፡ ተመስገን ገብሬ በ1901 ዓ.ም ጐጃም ደብረማርቆስ ከተማ ነው የተወለደ፡፡ ታህሳስ 15 ቀን 1941 ዓ.ም በ40 ዓመቱ አረፈ፡፡ በትምህርቱ እጅግ ጐበዝ የሚባል በመሆኑ ገና በ15 ዓመቱ የቅኔ መምህር ሆኖ ነበር፡፡ በቤተ-ክህነት ትምህርት በዚህ እድሜ የቅኔ መምህር የሆነ ሰው ከተመስገን ሌላ አልተገኘም ይባላል፡፡ ይህ ሰው በ1918 ዓ.ም ወደ አዲስ አበባ መጥቶ የዘመናዊ ትምህርቱን በስዊድሽ ሚስዮን ተከታትሎ ጨርሷል፡፡ በ1920ዎቹ ውስጥ ጣሊያን ኢትዮጵያን ከመውረሯ በፊት ወረራው ለኢትዮጵያ እንደማይቀር በማወቅ በየአደባባዩ ሕዝብን እየሰበሰበ አንድ እንዲሆንና ጠላትን እንዲመክት ያስተምር ነበር፡፡ በአንድነቷ የጠነከረች ኢትዮጵያን ለመመስረት ብርቱ ትግል አድርጓል፡፡ ተመስገን የኤርትራ ድምፅ የሚሰኝ ጋዜጣ ዋና አዘጋጅም ነበር፡፡ የአልጋ ወራሽ አስፋው ወሰን ኃይለስላሴ የቤት ውስጥ መምህርም ነበር፡፡ በኢትዮጵያ የመጀመሪያው አጭር ልቦለድ የሚባለው የጉለሌው ሰካራም መጽሐፍም ደራሲ ነው፡፡ በአማርኛ ቋንቋ ችሎታውና በአፃፃፍ ቴክኒኩ እጅግ የተዋጣለት ደራሲ መሆኑን ሃያሲያን ይናገራሉ፡፡ ተመስገን ገብሬ በኢጣሊያ ወረራም በፋሽስቶች ሊገደሉ ከሚፈለጉ ኢትዮጵያዊያን መካከል አንዱ ነበር፡፡ በተለይ ደግሞ የካቲት 12 ቀን 1929 ዓ.ም አብርሃ ደቦጭ እና ሞገስ አስገዶም ግራዚያኒ ላይ ቦምብ ወርውረው ካቆሰሉት በኋላ ፋሽስቶች 30 ሺ ያህል የሚገመት የአዲስ አበባን ሕዝብ ጨፍጭፈዋል፡፡ ጣሊያኖች እነ አብርሀ ደቦጭ ግራዚያኒን ለመግደል ያሴሩት በተመስገን ገብሬ ግፊት ነው ብለው በማመናቸው በዋና ጠላትነት ይፈልጉት ነበር፡፡ በዚያን ወቅት ተመስገንም በአጋጣሚ በፋሽስቶች እጅ ይወድቃል፡፡ ግን ተመስገን ገብሬ መሆኑን አላወቁም፡፡ ስሙን ሸሸጋቸው፡፡ እሱንም ሊገድሉት እስር ቤት ባስገቡት ወቅት ጣሊያኖች ኢትዮጵያዊያኖችን ሲጨፈጭፉ በዓይኑ አይቷል፡፡ ከዚህም ጭፍጨፋ በተአምር አምልጦ ወደ ሱዳን ይሰደዳል፡፡ ተመስገን ገብሬ ይህን የየካቲት 12 ቀን 1929 ዓ.ም የተደረገውን ጭፍጨፋ እና በአጠቃላይ በርሱ ሕይወት ዙሪያ ያለውን ውጣ ውረድ ሕይወቴ በሚል ርዕስ ፅፎታል፡፡ ይህን መጽሀፍ በ2000 ዓ.ም የአርትኦት ስራውን የሰራነውና እንዲታተም ያደረግነው እኔ እና ደረጀ ገብሬ እንዲሁም የተመስገን ገብሬ ልጅ ሲስተር ክብረ ተመስገን መሆናችንን በዚህ አጋጣሚ መጥቀስ እወዳለሁ፡፡ ከዚሁ መጽሐፍ ውስጥ የተወሰነውን ክፍል በመውሰድ በወቅቱ ምን ዓይነት ግፍ እንደተፈፀመ ለማስታወስ እሞክራለሁ፡፡ ተመስገን ጭፍጨፋውን በተመለከተ በወቅቱ ለንደን ለሚገኙት ለጃንሆይም ያየውን ጽፎላቸው ሲያነቡት አልቅሰዋል፡፡ ምን ይሆን ለጃንሆይ የፃፈላቸው? ከብዙ በጥቂቱ የሚከተለውን ይመስላል፡- “ከሦስት ቀን የከተማ ጥፋት በኋላ ከሆለታ የመጡ የፋሽስት አውሬዎች በሚመለሱበት ካሚዮን በኋላው በኩል አቶ አርአያን እግራቸውን ጠርቅመው አሰሯቸው፡፡ ካሚዮኑ ሳይጐትታቸው “እኔ ወደ ሰማይ እንድገባ ሰማይ ተከፍቶ ይጠብቀኛል፡፡ እየሱስንም በዚያ አየዋለሁ፡፡ ደስ ይለኛል፡፡ ደስ ይለኛል፡፡ ደስ ይለኛል!” የሚለውን የሚሲዮን መዝሙር ዘመሩ፡፡ ፋሽስቶቹም የተሻለውን መዝሙር ብትሰማ ይሻልሃል አሏቸውና ዱኪ ዱኪ የሚለውን መዝሙራቸውን ዘመሩ፡፡ ካሚዮኑም ሞተሩን አስነስቶ ሲነዳ ታስረው ቁመው ነበርና ያን ጊዜ ዘግናኝ አወዳደቅ አቶ አርአያ ወደቁ፡፡ ካምዮኑም እየፈጠነ ጐተታቸው፡፡ ከአዲስ አበባ እስከ ሆለታ አርባ ኪሎ ሜትር ይሆናል፡፡ ካምዮኑ ከዚያ ሲደርስ ያ ከካሚዮኑ ጋር የታሰረው እግራቸው ብቻ እንደተንጠለጠለ ነበርና የካሚዮኑ ነጂ ከካሚዮኑ ፈታና ለውሾች ወረወረው፡፡ እኔንም ያለሁበትን ቤት ሰብረው ከዚያ ቤት ያለነውን አውጥተው ከየመንደሩም ሕዝቡን አጠራቅመው ኑረዋል፡፡ ከዚያም መሐል ጨመሩን፡፡ ስምንት መትረየስ በዙሪያችን ጠምደዋል፡፡ በዚያም ቦታ ቁጥራቸው በብዙ የሆኑ ሐበሾችን አስቀድመው ገለዋቸዋል፡፡ ሬሣቸውም ተቆላልፎ በፊታችን ነበረ፡፡ እኛንም በዚያ ሊገድሉን ተዘጋጁ፡፡ ለመትረየስም ተኩስ እንድንመች ያንዳችንን እጅ ካንዱ ጋር አያይዘው አሰሩን፡፡ አሥረውን ወደ መተኰሱ ሳይመለሱ አንድ ታላቅ ሹም መጣ፡፡ የርሱም ፖለቲካ ልዩ ነበረ፡፡ ፋሽስቶች የሚያደርጉትን የሰላማዊ ሕዝብ መግደል፤ ሕፃናቶችን ከአባትና እናታቸው ጋራ በቤት ዘግቶ ማቃጠል መልካም ብሎ ቢወድ እንኳን እኒያ ቦምብ በቤተ-መንግስቱ ስብሰባ የወረወሩት ሐበሾች ሳይታወቁ እንዲቀሩ አይወድም ነበርና ስለዚህ ካሚዮኖች ይዞ እየዞረ ፋሽስቶች የሚገድሉትን እያስጣለ ወደ እስር ቤት ለምርመራ ይወስድ ኑረዋል፡፡ እኛንም እንዲተኮስብን ታሰረን ከቆምንበት ከቅዱሰ ጊዮርጊስ ጠበል አጠገብ ካለው ሸለቆ እስራታችንን አስፈትቶ በአምስተ ረድፍ ወደላይኛው መንገድ ለመድረስ ስንሄድ በአካፋ ራሳቸውን የተፈለጡ እጅግ ብዙ ሰዎች ነበሩ፡፡ ምራቄ ደረቀ፡፡ በካሚዮኑ ወደ እስር ቤት አስወሰደን፡፡ ለጊዜው እስር ቤት ያደረጉት ማዘጋጃ ቤትን ነበር፡፡ ከማዘጘጃ ቤቱ በር ስንደርስ በአምስት ካምዮን ያጠራቀመንን ሰዎች በዋናው መንገድ እንድንቆም አዘዘን፡፡ ዙሪያችንንም ከበው በሳንጃ እየወጉን ጨፍቅ ብለን በመንገዱ ቆምን፡፡ ከወደኋላችን ትልቁን የጣሊያን ካሚዮን በላያችን ላይ ነዱብን፡፡ አስራ ስምንት ቆስለው አልተጨረሱም፤በሳንጃ ጆሮአቸውን ወጓቸው፡፡ በአንድ ጊዜ ማለት አርባ ስምንት ሰዎች ጨፈለቀ፡፡ ተካሚዮኑ ወደኋላ ያፈገፈጉትን እሥረኞች ዙሪያውን ሳንጃ መዘው የቆሙት ወጓቸው፡፡ እኔም በካምዮኑ ጉልበቴን መታኝ፡፡ ያን ጊዜ የቆሰልሁት እስከ ዛሬ ለምጥ ይመስላል፡፡ የቅዱስ ጊዮርጊስ ቤተ-ክርስትያን ተቃጥሎ ኑሯል፡፡ እንደ ማታ የፀሐይ ጮራ ከምዕራብ በኩል ይታያል፡፡ በለሊት ወስደው ከገደሉት በእስር ቤት የቀረው ያንሳል፡፡ ነገር ግን በዚህ ለመግደል ሲያወጡ የሚበልጥ በዚያ በር ያገቡ ነበር፡፡ በበነጋው ከተደበደበው ሕዝብ ከኪሱ የተገኘውን እየቆጠሩ ለሹሙ አስረከቡ፤ እኔም ከጽሕፈት ቤቱ ፊት ለፊት ነበርሁ፡፡ የደበደቧቸውን የሐበሾችን የጋብቻ ቀለበታቸውን በሲባጐ እንደ መቁጠሪያ ሰክተው ደርድረው በአንገታቸው አግብተው አቀረቡት፡፡ አንዱ ቆጥሮ መዝኖም እስኪያስረክብ ሌላው ገና ባንገታቸው ነበር፡፡ ንፁህ የሆነውንም ልብስ በካምዮን አምጥተውት ነበርና አየቆጠሩ እስኪረከቡ፤ ገናም ሳይገቡ ገፈዋቸው ኖሯል፡፡ ስለዚህም ከጥቂቶች በቀር ሙሉው ልብስ በደም አልተበላሸም፡፡ በመሬትም ጣል ጣል እያደረጉ እየቆጠሩ እስኪረከቡ የጥቂቶች ልብሶች ገና እስከ ትኩስ ደም ኑረው ከመሬት መልሰው ሲያነሱዋቸው አፈር እና ግብስባሱን እየያዙት ሲነሱ አየሁ፡፡ ይህን ባዬ ጊዜ አንዱ ብድግ ብሎ እንደ እብድ ተነሳ፡፡ “እርሷን አሁን ከመሬት አፈር ይዛ የተነሳችውን ደም እግዚአብሔር አየ፤ ሊፈርድ ነው፡፡ ይህ ክፉ ስራችሁ በጭካኔ ሕዝቡን የሰው ሕይወት በማጥፋት ትጫወታላቸሁ፡፡ የገደላችኋቸው ወገኖቻችን ቀለበት በሲባጐ ሰክታችሁ መዝናችሁ ወሰዳችሁ፡፡ ደማችንን መሬቱ መጠጠው፤ ሬሳውም እንደ ገለባ ተከመረ፡፡ ስትገድሉ እግዚአብሔር ሊፈርድባችሁ ነው፡፡ ይኸው አሁን የእግዚአብሔር ሚዛን ሞላ፡፡ እንግዲህ ኢትዮጵያን ከቶ አትገዙም፡፡ እኔንም አሁን ልትገድለኝ ነው” አላቸው፡፡ ገናም ነገሩን ሳይጨርስ አምስት ቦምብ ተወረወረ፡፡ በአጠገቡ ያሉ ሁሉ ተቆላልፈው ሰማንያ ሰዎች ወደቁ፡፡ ካሚዮንም ሬሳውን ለመውሰድ አመጡ፡፡ ሬሳውን በአንድ ካሚዮን ከወሰዱ በኋላ ሌሎች ካሚዮኖችም ቁስለኞችን ለመውሰድ አመጡ፡፡ በብርቱም የቆሰሉትን እያነሱ ወስደው ከእስር ቤት በር በመትረየስ ተኰስዋቸው፡፡ በጥቂት የቆሰሉት ሰዎች ግን ቁስላቸውን አየሸሸጉ እንደ ደህና እየመሰሉ በእስረኛው መሐል ተሸሸጉ፡፡ ኢጣሊያኖችም እየበረበሩ ጥቂትም ቆስሎ ቢሆን ልትታከሙ ነው እያሉ እየመረጡ ከበር ገደሏቸው፡፡ ቁስል የሌላቸውንም እየነዱ ሲያወጡ “እረ እኛ ጤነኛ ነን አልቆሰልንም” እያሉ ቢጮሁ “አይሆንም ትታከማለህ፤ ቆስላችኋል” ብለው እየጐተቱ አውጥተው ከማዘጋጃ ቤት በር ሲደርሱ የሳንቃውን ቋሚ ዘንግ የሚመስሉትን ብረቶች በሁለት እጃቸው አንቀው ይዘው አልወጣ አሉ፡፡ በእንጨት ላይ እያሰለፉ ገደሏቸው፡፡ ቀኑ ብርቱ ፀሐይ ነበር፡፡ በዚያ እስር ቤት በማዘጋጃ ቤት ሜዳ ነበርና ብርቱ ክቢያ ተከበን ታላቅ ፍርሃት ነበር፡፡ ውሃና መብልም አላገኘንም፡፡ በሦስተኛው ቀን ጊዜውም ስድስት ሰዓት ሲሆን አስራ ሰባት ሰዎች በውሃ ጥማቱ ሞቱ፡፡ ይህም ቀን ጨለመ፡፡ እህልና ውሃ ሳናገኝ ሦስተኛው ቀን ነበርና ገንዘብም አየተቀበሉ በኰዳቸው ጣሊያኖች ለእስረኞች ውሃ መሸጥ ጀመሩ፡፡ ሕይወታችንም በዚህ ስቃይ ውስጥ ታንቃ ስንጨነቅ መሸ፤ እንጂ ለቀን ቀኑ ረጅም ነበር፡፡ ከዚያ ረሐብና ውሃ ጥማት እንዲገድሉን መርጠን ነበር፡፡ ይህንንም ከልክለውን ሁለት ካሚዮን አምጥተው ከዚህ ወደሚሰፋ እስር ቦታ ሊወስዱን እየቆጠሩ ስሙን እየፃፉ 30ውን አሳፈሩት፡፡ እንደተናገርኩት እኔ በጽህፈት ቤቱ በር አጠገብ ስለነበርኩ እስረኛውን አየቆጠሩ አያሳፈሩ መጓዝ የጀመሩ ከወዲያ በኩል ነበርና ስለዚህ የኔ መሄዴ ዘግይቶ ነበር፡፡ ብዙ የሚያሳዝን ቁም ነገሮች በመዘግየቴ አየሁ፡፡ ሦስት ሴቶች በወሊድ ተጨንቀው ኖረዋል፡፡ ሊወልዱም ቦታ አላገኙምና በአስረኛው ግፊ ተጨፍልቀው ሞተዋል፡፡ ሦስቱም ከትንንሽ ህፃናቶቻቸው ጋር ሬሳቸው ወድቆ አየሁት፡፡ በውሃ ጥማትና በረሃብ እነርሱም በቦምብ ከገደሉት ከሞተው ሰውና ከሬሳው ብዛት የተነሳ እኒህን በወሊድ የሞቱትን ያስተዋላቸው አልነበረም፡፡ እኔንም ሊገድሉኘ ስሜን በሊስት ይዘው ይፈልጉኝ ነበርና ስሜን ፅፈው ሊያሳፍሩኝ ሲሉ ሌላ ስም ነገርኳቸው፡፡ በካሚዮንም እስረኛውን ወደወሰዱበት ስፍራ አጓዙን፡፡ በመንገድም የካሚዮኑ መብራት በሚወድቅበት እንመለከት ነበር፡፡ መንገዱ ሁሉ ሬሳ ተሞልቶ ነበር፡፡ በገደሏቸው በሐበሾች ሬሳ ተሞልቶ ነበር፡፡ ዝም ብለው በላዩ ይነዱበት ነበር፡፡ በሬሳው ብቻ አይደለም፡፡ ነገር ግን ሬሳውን ደግሞ በካሚዮናቸው በጨፈለቁት ወቅት በሰው ሬሳ መንገዱ ተበላሽቶ ያስጸይፍ ነበር፡፡ ከመንገዱም ዳር የወደቁትን ሬሶች የካሚዮኑ ብርሃን በወደቀባቸው ጊዜ ድመቶች ጐንጫቸውን ነክሰው ጺማቸውን እያራገፉ ሲበሏቸው አየሁ፡፡ ካሚዮኑ ከእስር ቤቱ በር ፊት በር በሚባለው በደረሰ ጊዜ ከካሚዮን እንድንወርድ አደረጉን፡፡ በኋላ በኩል ከነበሩት መጀመሪያ የወረዱትን ቦምብ ወርውረው ገደሏቸው፡፡ የቀረነው አንወርድም ብለን ራሳችንን በውስጥ በሸሸግን ጊዜ በኋላ በኩል ነጂው በሚቀመጥበት በኩል መትረየስ አምጥተው አስገብተው ተኩሰውብን ሞላዎችን ገደሏቸው፡፡ የቀረነው እየዘለልን ከካሚዮን ወረድን፡፡ ለጥይቱ ፈርተው በኋላ በኩል ሸሽተው ነበርና የወረደም የለም፡፡ የእስር ቤቱ በር ክፍት ስለነበር እየፈጠንን ሩጠን ተጨመርን፡፡ ሌሊቱንም ሁሉ እስረኛውን እያጋዙት ሲጨምሩት አደሩ፡፡ ይህም ቦታ ጠፍ ሁኖ የኖረ ነበረና ሳማና ልት የሚባለው ምንስ ወራቱ መጋቢት ቢሆን ቅጠሉ ለምልሞ ነበር፡፡ በታላቅ ረሃብና ውሃ ጥማት የተጨነቀው እስረኛ ያንን መራራ ቅጠል በላ፡፡ ሲጠጣ ይህን ቅጠል ያሳደሩ ስሩን እየገፈፉ በሉ፡፡ እኔም ምን የሚበላ ነገር ይህ ፍጥረት አገኘ? ባገኘው ህይወት ነው ብዬ ወደሚያላምጡት ሰዎች ሔድሁ፡፡ የሚያውቀኝ ሰው አገኘሁና ከዚያ ስር ቆፍሮ ሰጠኘ፡፡ እኔም ወስጄ ለባልንጀሮቼ አካፈልኋቸው፤ለውሃ ጥማት ይህን ማላመጥ መድሃኒት ነው ብሎ ነግሮኝ ነበርና ለውሃ ጥማት መድሃኒት ነው ብዬ ነገርኋቸው፡፡ ከፊላችንም መራራ አንደሚጣፍጥ ይህን እያላመጥን እስከ አራት ሰዓት ቆየን፡፡ ዛሬ ቀኑ አሁድ ነበር፡፡ የተያዝንበትም አርብ በስምንት ሰዓት ነበር፡፡ ከዚያ እስከ ዛሬ እህል የሚባል እንኳን ለመብል ማግኘት ቀርቶ ያየን የለም፡፡ ፀሐይ በዚህ ቀን ሲተኩስ ሰው ሁሉ ልቡሱን እያወለቀ በራሱ ላይ ተከናነበው፡፡ በዚህም መከናነብ የፀሐይ ትኩሳት ሲበርድ ውሃውን ጥማት መከላከል የሚችሉ መስሏቸው ነበር፡፡ ከሌላው እስር ቤት በቀር በዚህ እስር ቤት ውስጥ የነበረው አስረኛ እነሱ ጣሊያኖች እንደገመቱት 18 ሺ ነበር፡፡ ከረሐቡና ከጥማቱ የተነሳ እስረኛውም ሁሉ መናገር አይችልም ነበር፡፡ ነፍሱ ገና አለቀው እያለች ነው እንጂ ሁሉም ደክሞ ይጠራሞት ነበር፡፡ ለመተንፈስ እስከማይችል ድረስ ያ ትልቁ ሰፊ ሜዳ ጠቦ ነበር፡፡ አንዱ እየተጋፋ መጣ፡፡ ጠርሙስ በእጁ ነበር፡፡ ፊቱ ክስመት ገብቶ ነበር፡፡ ከአጠገባችን ቆሞ ሊናገረን ፈለገ፡፡ ገና ከንፈሩን ማላቀቅ ግን አፈልቻለም፡፡ ከውሃ ጥማት የተነሳ ረድኤት በማፈልግ ዓይን በሚያሳዝን ተኩሮ ወደ አኛ ተመለከተ፡፡ በታላቅ ችግር በውሃ ጥማት የተያያዘውን ከንፈር አላቀቀው፡፡ ደካማ በሆነ ድምፅ “እባካችሁ! እባካችሁ!” ሲል ሰማነው፡፡ ነገሩን የሚለውን አጥርተን አልሰማነውም ነበርና ልንሰማው እንድንችል ወደ እኛ በጣም ቀረበ፡፡ እ…ባካችሁ ከአናንተ ጭብጦ የሌላችሁ ሽንቱን በዚህ ጠርሙስ ይስጠኝ ወንድሞቼ ሁለቱ በውሃ ጥማት ሞቱ፤ እኔም ልሞት ነኝ፤ እባክዎ ጭብጦ ባይኖርዎ ሽንትዎን አባክዎ ጌታ ይስጡኝ” ብሎ ልመናውን ወደ አቶ ገብረመድህን አወቀ አበረታው፡፡ አቶ ገብረመድህን አወቀም “እኔም አንዳንተ ነኝ፡፡ ውሃ ከጠጣሁ ሦስተኛ ቀኔ ነው፡፡ ከዬት ሽንት አመጣለሁ?” እኛንም አልፎ እየዞረ ሲለምን አልቆየም፡፡ አስከ መጨረሻው ደክሞት ነበር፡፡ መናገርም አቃተው፡፡ አንድ ድንጋይም በአጠገባችን ተንተርሶ ጥቂት ጊዜ ተጋድሞ በሕይወቱ ቆየ፡፡ በመጨረሻም ግን እንደ እንቅልፍ በሞት ያችን ድንጋይ እንደተንተራሰ አሸለበ፡፡ በዚህ ቀን በውሃ ጥማት ከመቶ በላይ እሰረኛ ከጥዋት እስከ ሰባት ሰዓት ሞቱ፡፡ ሬሳቸውንም ካሚዮኖች መጥተው ወሰዱት፡፡ በዚህ ጊዜ የእስር ቤቱ ሹም ቲሊንቲ ሎዊጂ ኮርቦ የሚባለው በዚያ እስር ውስጥ ገብቶ የተጠሙትን ነፍሳቸው አልላቀቅ ያላቸውን አይቷቸው ኑሯል፡፡ በኰዳው ውሀ ይዞ መጣ፡፡ ቲሊንቲም የኮዳውን ውሃ ለእስረኛው መሸጡን ሰማን፡፡ ገንዘብም ይዤ ሄድሁ፡፡ የሚሸጠው እሱ ብቻ ስለሆነ ካጠገቡ መድረስ አይቻልም፡፡ የተጠማው ብዙ ሕዝብ ውሃ ለማግኘት ዙሪያውን ከቦት ይጋፋ ነበር፡፡ ገዥውም ፋታ አያገኝም ነበር፡፡ በቀኝ እጁ ሽጉጡን አውጥቶ፤ በግራ እጁ በተጠማው ሰው በአፉ ውስጥ ትንሽ ጠብ ያደርግለታል፡፡ የኢጣሊያ አንድ ኰዳ ሁለት ጠርሙስ ተኩል ይይዛል፡፡ ቲሊንቲ አንዱን ኰዳ ውሃ ለሃያ አምስት ሰው አስጠጥቶ ሃያ አምስት ብር ለአንድ ኮዳ ተከፈለው፡፡ የአቶ ስለሺ አሽከርም በጣም ተጠምቶ ነበር፡፡ አንድ ብር በቲሊንቲ ግራ እጅ አኖረ፡፡ እሱም ከኰዳው አጠጣው፡፡ ቲሊንቲም ውሃውን አቀረበና በአፉ አፈሰሰበት፡፡ ጠጪውም ስላልረካ ኮዳውን ቲሊንቲን ቀልጥፎ ሲያቃናው በሁለት እጁ ከአፉ አስጠግቶ ያዘው፡፡ ቲሊንቱም ሽጉጡን በዓይኑ መሐል ተኮሰበት፡፡ ሳይውጠው ገና በጉንጩ የነበረው ሲወድቅ በአፉ ፈሰሰ፡፡ ቲሊንቲም ደጋግሞ ተኩሶ ጨረሰው፡፡ እርሱን በተኰሰው ጊዜ አሳልፎ ክንዱን ያንዱን ሰው አቁስሎት ስለነበር የቆሰለው ብር እንኳ ቢሰጠው እንዲሁ ያለ ዋጋ አጠጣው፡፡ ይህንም በውሃ ጥማት የሆነውን ታላቅ እልቂት እንዲቀር ውሃ በሸራ ቧንቧ ኢጣሊያኖች ከታሰርንበት ድረስ አስገብተው በ120 በርሜል ሞሉልን፡፡ እኒያ ሁለት ሹማምንቶች ማርሻሎና ቲሊኒቲ ሎዊጂ ኮርቦ እስረኛውን እያካፈሉ ከዚያ ወዲህ ያለው ይጠጣ እያሉ ሲከላከሉ አንድ ጊዜ እስረኛው እንደ ናዳ ተንዶ ጥሷቸው ሄደና ውሃም የቻለውን ያህል ይጠጣ አለ፡፡ በርሜሉንም ገና ያላየው ነበር፡፡ እነርሱም በዚህ ግፊት እኒህ ውሃ ሲሸጡ የዋሉ ሹማምንቶች ተድጠው ሞተው ኑረዋል፡፡ የሹማምንቶቻቸውን ሞት ስላወቁ ሰው ላይ ቦምብ ይወረውሩበት ጀመር፡፡ በበርሜሎች ዙሪያ ሬሳው ተከመረ፡፡ በቦምብ የተመቱት የጥቂቶችም ሬሳ በበርሜሎች ውሃ ውስጥ ገባ፡፡ ደማቸው ተቀላቀለበት፤ ሰውም ከላያቸው ላይ ሳይፀየፍ ይጠጣ ነበር፡፡ ልብሶቸውንም በበርሜሉ ውሃ እየነከሩ አምጥተው የተነከረውን ልብስ እንደ ጡት ጠቡት፡፡ በደከሙት ባልጀሮች አፍም እየጨመቁላቸው ቤዛ ሆኑ፡፡ ከተወረወረብንም ቦምብ ብዛት የተነሳ የሞተው ሬሳ በበርሜሎች ዙሪያ ተቆልሎ ነበርና ሰው ቢሄድም ሬሳው ወደ በርሜሉ እንደማያደርሰው አወቀ፤ ከመሄድም ታገሰ፡፡ ሦስት መትረየስ አግብተው ጠምደው ተኮሱብን፡፡ ውሃ ለእስረኛ ሲሸጡ ውለው እግዜር ፈርዶባቸው የተዳጡትንም የሹማምነቶቻቸውን በቀል ተበቀሉን፡፡ አምስት ካሚዮን አመላልሰው አንድ ሺ አምስት መቶ የሚያህል እስረኛ ሞተ፡፡ ሬሳውንም በካሚዮን እስኪያወጡ ድረስ ፈፅሞ ጨለመ፡፡ በኢጣሊያ ፋሽስት የተያዘ ሳይገደል በህይወት ፊት ምንድን ነው? መብልና ውሃ የሰጡን ሹማምንቶች ወደ ቤታቸው በተመለሱ ጊዜ ቁጣቸውን አድሰው በዙሪያው በውድሞው ያሉ ፋሽስቶች በሰው ህይወት ሊጫወቱ ቦምብ ይወረውሩብን ጀመረ፡፡ ግን የቁጣ ምክንያት አልነበራቸውም፡፡ በዙሪያው ከሚወረወር ቦምብ ለመሸሽ የማይደረስበት መሃከለኛውን ቦታ ለመያዝ እርስ በርሳችን ተጨናንቆ ተጋፍቶ ቆሞ ሳለ በዙሪያ ዳር የሚወረወሩት ቦምቦች ከመሀል አወራወራቸው ሊያደርሳቸው ስለማይችል በዳር በኩል ዙሪያውን ያሉትን ጨፈጨፏቸው፡፡ የቀረውም ከመሀል ሆኖ ለቦምብ ውርውራ ስለአቃታቸው መትረየሱን ለመሀል ጠምደው ተኮሱብን፡፡ ከጥይት ለመዳን የፈለገ ሲተኛ የቆመው ህዝብ ጨፈለቀው፡፡ የቆመውን መትረየስ ጠረገው፡፡ የቆሰለና ያልቆሰለ የሞተና ደህነኛ እስኪጠባ ድረስ ተቆላልፎ አደረ፡፡ ሰኞ በበነጋው ሌላ ሹም መጥቶ ደህናውንና የቆሰለውን በአንድ በኩል ለየው፤ የሞተውን ሬሳ ግን በካሚዮን ማጓዝ ጀመረ፡፡ ግን በዚያ ማታ በቦምብ የገደሏቸውን ሬሳውን ሳይወስዱ ስለቀሩ ወደ በሩ ሲል ወዳለው ማዕዘን አንድ ሴት እስከ ልጇ የታሰረች በቦመብ ተመታ ሞታ ኑሯል፡፡ ልጇ ደህና ነበረ፡፡ የእናቱንም ሬሳ ሌሊትን ሁሉ በደረቷ ላይ ተሰቅሎ ገና በሕይወት እንዳለች ሁሉ ይጠባት ነበር፡፡ እሰረኞችም ምንስ በእንዲህ ያለ ጭንቅ ተይዘው፤ በውሃ ረገድ ባይረዳዱ የዚህ ሕፃን ስቃይ ልባቸውን አንቀሳቀሰው፡፡ ይህን ሕፃን አንስተው ትናንት በግፍ ልጇ ለተዳጠባት ሴት እባክሽ አጥቢው ብለው ሰጧት፡፡ ያችም ሴት ለልጇ ምትክ እንዳገኘች ደስ ብሏት አልተቀበለችም፡፡ እንዲያውም ወርውራ ጣለችው፡፡ ነገ ኢጣሊያኖች በቦምብ ለሚገድሉት ለማሳደግ አላጠባም፡፡ ለመትረየስና ለሳንጃም አላሳዳግም ብላ ወረወረችው፡፡ በዚያ ብርቱ ፀሐይ ተንጋሎ ወድቆ ብርቱ ለቅሶ አለቀሰ፡፡ እኔም አንስቼ እናቱ ሬሳ ላይ አስቀመጥኩት፡፡ እናቱንም አንዳገኘ ሁሉ ደስ ብሎት ለቅሶውንም አቆመ፡፡ ወዲያውም በካሚዎን ሬሳውን መውሰድ ጀመሩ፡፡ የዚህን ህፃን እናቱ በካሚዎን ሬሳዋን ፋሽስቶች ወስደው ሲያገቡ አንዱ ኦፊሰር የሆነ ፋሽስት ይህን ህፃን ታቅፎ በእውነት ሲያለቅስ አየነው፡፡ እነዚህ የካቶሊክ ካህናት የሃይማኖት ወገናቸውን ሁሉ አስፈትተው ይዘው ሄዱ፡፡ የዛኑ ለት ማታውኑ የቀረነውን እስረኞች በካምዮን ጭነው ወደ ሆለታ ወሰዱን፡፡ እዛም ስንደርስ በጫካው አውርደው ተኮሱብን፡፡ እኔም አጠገቤ ያለው ሰው ተመቶ ሲወድቅ አብሬው ወደቅሁ፡፡ ጣሊያኖችም ጨርሰናቸዋል ብለው ትተውን ሄዱ፡፡ እኔም ካምዮኑ መሄዱን አረጋግጨ በሆዴ እየተንፏቀቅሁ ከዛ እሬሳ መሃል ወጥቸ በጨረቃ ብርሃን ወደ እትቴ በዛብሽ ቤት ሄድኩ፡፡ እዛም እንደደረስሁ በምክር ወደ ጐጃም እንዴት እንደምደርስ አሰላን፤ እርስዋም ልብሷን አለበሰችኝና ሻሽዋንም አስራልኝ ማሰሮ አሳዝላኝ በጨረቃ ብርሃን ጉዞየን ወደ ጐጃም አቀናሁ፡፡ የማውቀው የአባይን በረሃ በለሊት እየተጓዝሁ በቀን እየተደበቅሁ እማርቆስ ገባሁ፡፡ እዛም እናቴንና እህቴን በሌላ መንደር አገኘኋቸው፡፡ እናቴ “በቤቱ በምበላበት ገበታ ዙሪያውን ልጆቼና አባቴ ከበው ይቀመጡ ነበር፡፡ ዛሬ ግን በዚያው ገበታ ዙሪያና በዚያው ቤት ብቻየን እቀመጣለሁ፡፡ ክርስቶስ በመስቀሉ ላይ እንደ ቀመሰው መራራ ውኃ፤ ሕይወቴ ሁሉ መራራ ሆነ፡፡ ሕይወቴ ሁሉ እንዲህ ለኃዘን ከሆነ ለምን ሰው ሆንሁኝ?” አለች፡፡ እናቴን በእንዲህ ያለ ኃዘን ባየሁ ጊዜ ከቶ የተራበው ሰውነቴ እጅግ መብል ሊወስድ አልቻለም፡፡ በባቢሎን ወንዝ ዳር ተቀምጠው እሥራኤል ጽዮንን እያሰቡ ያለቅሱ እንደ ነበር ልንበላ በከበብነው ገበታ ዙሪያ ፈረንጆች የገደሏዋቸውን አያቴንና አራቱን ወንድሞቼን እያሰበች እናቴ አለቀሰች፡፡ እናቴ ገና ከአንድ ወር በፊት በገበታ ዙሪያ አብረዋት ይከቡ የነበሩትን ልጆቿን ፈረንጆቸ ሲገድሉባት ይቀመጡበት የነበረውን ቦታ ባዶውን ስታይ በአጭር ጊዜ እንዴት ልትረሳቸው ይሆንላታል? ይቀመጡበት የነበረው የገበታው ዙሪያና ይተኙበት የነበረው ክፍል ባዶነት እንደ ሐውልት ቁሞ ነበር፡፡ ወደ መብል ስትቀመጥ ባዶ የሆነውን ዙሪያ ወደመኝታ ቤት ስትሔድ ባዶውን አልጋ ማየት ለእናቴ እጅግ ኅዘን ነበር፡፡ ስለዚህም እናቴ ያን ቤት ትታ ሌላ ቤት ተከራይታ ነበር፡፡ እንዲሁ የእናቴ ዕንባ በጐንጮችዋ ላይ ሲወርድ ባየሁ ጊዜ ነጮች ያፈሰሱትን የወንድሞቸን ደም ያህል የቀረበውን መብል ቆጠርሁ፤ ለመብላትም ፈቃዴ ተዘጋ፤ ምንም እንኳ ተርቤ ብሰነብት፡፡ ከዚሀ በኋላ የቀረበው ሁሉ መብል ተነሣ፡፡ እኔ ከነጮች እንድሸሽ አጎቴ የሰጠኝን ፈረስ አቀረበልኝ፡፡ ጠጉሬ የከተማ ሰው ቁርጥ ነበርና እንደ ውጭ ባላገር እንድመስል እኅቴ እያበላለጠች ስትቆርጥልኝ አዘገየችኝ፡፡ ገና ከተዘንቦው በኩል ስትቆርጥልኝ አያሌ የነጭ ወታደሮች ቤቱን ከበቡት፡፡ እናቴ ከድንጋጤ የተነሣ አእምሮዋ ሳይቀር ጠፋባት፤ አጎቴና እኅቴ ከቤት ወጥተው ነገሩ ምንድን ነው? ብለው ጠየቋቸው፡፡ ብርጋዴሩ የያዘውን ሊስት አየና… እፈልጋለሁ አለ፡፡ በጣም ያስደንቅ ነበር፡፡ በሊስት የተያያዘው ስም በፍፁም የእኔ ስም ነው፡፡ ግን ያባቱ ስም አሥራት ይባል ነበር፡፡ የእኔ አባት ስም ሌላ .. ነበር፡፡ እህቴም የሚፈልጉትን ሰው ቤቱን እንደ ተሳሳቱ ነገረቻቸው፡፡ ብራጋዴሩ ሊስቱን እንደገና አየና ከአጎቱ ጋር ይኖራል እንጂ ለእርሱ ቤት የለውም ብሎ ነገራት፡፡ አዎን ያ ሰው ደግሞ ከአጎቱ ጋር ይኖር ነበርና አዎን ከአጎቱ ጋር ነው ብላ ነገረችው፤ ወታደሮቹም ሔደው ያንን ቤት ከበቡት፡፡ መንደረተኛውን ሁሉ እንዳይወጣና አንዳይገባ ከለከሉ፡፡ ያን ለመያዝ ከዚያም ጫጫታ ሆነ፡፡ በዚህ ጊዜ ለማምለጥ ቅጽበት ጊዜ አገኘሁ፡፡ ኮርቻ ለመጫንና ለመለጎም ጊዜ አልነበረም፤ በፈረሱ ያለ ኮርቻ ያለ ልጓም ተቀመጥሁና ጋለብሁ፡፡ ጠጉሬን ግማሹን ተቆርጨ ግማሹን ሳልቆረጥ አመለጥሁ፡፡ ይህም ዛሬ ተረት ይመስላል፡፡ ሕይወቴ ከነጮች በማምለጥ ለሩጫና ለሽሽት ብቻ ሆነ፡፡ በፊቴም ሁሉ ተስፋና መጽናኛ የለም፤ ዙሪያውም ሁሉ ከሌሊት የባሰ ጨለማ ሆነብኘ፡፡ በሀገራችን እያባረሩ ለሚያድኑን ለነጮች የምታበራይቱ ፀሐይ ግን በሃገራችን ሰማይ ታበራ ነበር፡፡ ስለዚህም ለሚያዳኑን ለእነርሱ የሚያምረው የበጋ ብርሃን ለምታደነው ለእኔ የክረመት ጨለማ ነበር፡፡ በዚያ ጊዜ አእምሮው ጮሌ የሆነ ዕውር ከእኔ የተሻለ ነበር፡፡ ወዴት እንደምሸሽ ከቶ አላውቅም ነበር፡፡ ወዴት እንድጋልብ ሳላውቅ ፈረሱን ወደ ቀጥታው እንዲጋልብ ለቀቅሁት፡፡ በማዶው በኩል በተራራው ግርጌ ተፋጥኜ ካለፍሁ በኋላ አርባ ማይል እንደ ተጓዝሁ ከራዕዩ እንደ ተመለሰ ሰው ሆንሁ፡፡ ለጥቁር ሕዝብ በሰላም የተሰማራበትን ነጮቹ በማደን የማያባርሩበትን አዲሱን ክበብ አየሁ፡፡ አዲስ ምድርና አዲስ ሰማይ ያህል መሰለኝ፡፡ በዚያም ጠባቂ የሌለው በግ ጥቁሩ ሕዝብ ተሰማርተዋል፡፡ ጠባቂው በእንግሊዝ አገር ነው፡፡ ቀበሮው ከዚህ አስቀድሞ አልገባም ነበር፡፡ የዘር ወራት ነበርና ሁሉም ደርሶ ነበር፡፡ ያን ሃገር ነበረና የዘራውን ሊበላ በተስፋ ይዘራ ነበር፡፡ ገና ነጮች ሃገሩን አልወረሩትም ነበርና በመስኩ ከብቱ ተሰማርቶ ነበር፡፡ እናቶች በቤታቸው ናቸው፡፡ ሕፃናቶችም በመንደራቸው አንደ ማለዳ ወፎች እየተንጫጩ ይጫወታሉ፡፡ በግ ጠባቂው በጎችን ይመለከታል፡፡ ከብቶችን የማያረባው ዘላን ከብቶችን ይከተላል፡፡ ወደ መንደራቸው ጠባቂዎች ከመንጋዎቻቸው ጋር ይጓዛሉ፡፡ ወርቅ የሚመስለው የፀሐይ ጮራ በተራራዎች ላይ ተዘርግቷል፡፡ ገበሬዎች በሚያርሱበት ቦታ ጅራፍ ብቻ ይጮሃል፡፡ የኤውሮፓ ማሰልጠኛ ቦንብና መድፍ መትረየስ ድምፅ አይሰማም፡፡ በነጮች ወራሪ የሣር ክዳን አንድ ጎጆ የተቃጠለ አመድ የለምና ንፋሱም አመድ አያበንም፡፡ በወንዙ ዳር የተተከሉ ለጋ ሸንበቆዎች በወታደር አልተጣሱም፡፡ ገና ንፋሱ ያወዛውዛቸዋል፡፡ ባላገሮች በሃገራቸው ላይ በፍፁም ፀጥታ ይኖራሉ፡፡ እንዲህ ያለ ጥቁር ሕዝብ ከሰላሙ ጋር የሚኖርበት አዲስ አገር አገኘሁ፡፡ የሰላም የሰላም የሰላም ሃገር፡፡ ነጮች ወራሪዎች አልረገጥዋትም፤በድንገት ግን አደጋ ጥሎ ለመወረር ገና ሳያዩዋቸው በሚስጥር መግባት ጀምረዋል፡፡ በቤቴ ለመኖር የነበረኝ ሰላም በነጮች ከተቀጠቀጠ ሁለት ዓመት ያህል ሆኖ ነበርና በሀገራቸው በሰላም እንዲሁ የሚኖሩትን ሰዎች በማየቴ ካለፈው ዓመት በፊት እንዴት በሰላም ከበቴ እኖር እንደነበር አሳሰበኝ፡፡ በሰሩት ቤት መኖር! ሰማይ ቢከፈት ከዚህ የበለጠ ስጦታ በምድር ሊዘንብ በቻለ፡፡ ሕዝብ በሀገር ውስጥ በሰላም መኖር ሕፃናትን በሰላመ ማሳደግ ቤተሰብን መረዳት ከዚህም ጋራ በሰሩት ቤት በሰላም መኖር! ከዚህ የበለጠ የበረከት ፍሬ መሬት ልትሰጥ ትችላለችን? ሰው በሕይወቱ የሚመኘውና ሊኖረው የሚፈልገው ይህ ብቻ ነው፡፡ የነጮች ወራሪዎች በረገጧት ሃገር ሁሉ ለሕያው ነፍስ የሚያስፈልገው የሰላም ኑሮ የለም ነበር፡፡ ከወራሪዎች ድንግል በነበረችው ከዚህች አውራጃ ሃገር በደረስሁ ጊዜ አዲስ ሌላ አለም ያየሁ ያህል መሰለኝ፡፡ ያልታደለችው ኢትዮጵያ በእርግጥ ሰፊ ሃገር ናት፡፡ ወራሪዎችም ባንድ ጊዜ በሙሉዋ ሊጎርሷት አልቻሉም ነበርና በየከተማ አጠገብ ያሉትን ሃገሮች በቦምብ በመርዝና ቤቶችን በማቃጠል ያልታደለውን ፍጥረት ገና ያመነዥኩ ነበር፡፡ በተራራዎችና በአፋፎች የኢጣልያኖች መድፎች እንደ ክረምት ነጎድጓድ ይጮሃሉ፡፡ ባለ ከብቶች ከከብታቸው ጋር የሚኖርባቸው ጠፍጣፋ ሃገሮች በጉም እንደሚጋረዱ የተራራ እግሮች በመርዝ ጢስ ታፍነዋል፡፡ ከዓመት አራት ጊዜ ፍሬዋን ትሰጥ የነበረች ሃገር ያለ አዝመራ ሆነች፡፡ ለመታጨድ የደረሱ አዝመራዎችን የሰለጠኑት ነጮች በእሳት ቦምብ ሲያቃጥሉት፤ ዝሆኖች አንበሶች አንደሚኖሩባት በረሃ የገበሬዎች አዝመራ ተቃጠለ፡፡ ቅጠልያ የሆነችው ሃገር ከቃጠሎው የተነሣ እንደ ነብር ቆዳ ዝንጉርጉር ሆነች፡፡ ከጠፍጣፋው ሃገር ሸሽተው በተራራ ሰዎቸ ተሰማሩ፡፡ የተሰማሩበት ጫካ ሳይቀር ተቃጠለ፤ ከነጮች የሥልጣኔ ቦምብና መርዝ የሚሸሹ የአፍሪካ ሕፃናቶች ለሊት ሲባንኑ መርዝ! መርዝ! መርዝ! እያሉ በዕንቅልፋቸው እየጮሁ ያለቅሱ ነበር፡፡ በዚህም ሁሉ ያ የኢትዮጵያ ሕዝብ ተስፋ ለመቁረጥ ብቻ ሆነ፡፡
10156
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A5%E1%88%B5%E1%88%AB%E1%8A%A4%E1%88%8D
እስራኤል
እስራኤል (ዕብራይስጥ፦ ) በእስያ ውስጥ የሚገኝ አገር ናት። ዋና ከተማዋም አሁን እየሩሳሌም ሲባል፣ ይህንን ግን ብዙዎቹ አገራት ስለማይቀበሉ ኤምባሲዎቻቸው በቴል አቪቭ ነው የሚቀመጡ። ከዚያም በላይ 31 የተመድ አባላት ለእስራኤል ምንም ተቀባይነት አይሰጡም። በ2017 እ.ኤ.አ. (2009-2010 ዓም) ሩስያ፣ አሜሪካና ጓቴማላ ለምዕራብ ኢየሩሳሌም የእስራኤል ዋና ከተማ እንዲሆን ዕውቅና ሰጡ። አንዳንድ አገራት ደግሞ ለምሥራቅ ኢየሩሳሌም የፍልስጤም ግዛት ዋና ከተማ እንዲሆን ዕውቅና ሰጡ። የመጀመሪያ ሰዎች ከአፍሪካ ወደ መካከለኛው ምሥራቅ እንደ ወጡ ይታመናል። በመካከለኛው የነሃስ ዘመን ከንዓናዊ እንደኖሩና የይሁዳና እስራኤል ግዛት በብረት ዘመን እንዳሉም የቅሪት ተመራማሪዎች አስረድተዋል። አዲሱ የአሱራውያን ግዛት እስራኤልን በ720 ዓዓ አጥፍቶ እስራኤል የመገነጠል አደጋ ደርሶባት ነበር። ይሁዳ የባቢሎኒያን፣ የፋርስና የግሪክ ተከታታይ ግዛቶች ገዝቶ ነበር። የመቃብያን አመፅን ተከትሎ የሃስሞንያ ግዛት በ110 ዓዓ ተመስርቷል። ይህም ግዛት ከሮማ ግዛት በ63 ዓዓ ጋር ሲዋሀድ፣ በ37 ዓዓ ደግሞም የሄሮድ ስርወ መንግስት ማቋቋም ጀመረ። ነገር ግን በ6 ዓዓ የይሁዳ ግዛት የሮማ አውራጃ አካል ሆኖ ነበር። በወቅቱ የነበረውን እርስ በርስ ሽኩቻ ተከትሎ እስራኤል በ70 ዓመተ ክርስትና መፍረስ ጀመረች። አይሁዳውያን መበተን ሲጀምሩ ግዛታቸው ከይሁዳ ወደ የሶርያ ፍልስጤም የሚል ስያሜ ተሰጠው። በ7ተኛው ክፍል ዘመን እስራኤል በአረብ እጅ ቁጥጥር ስር ዋለች። ይህም እስከ 1099 ዓም በነበረው የመጀመሪያው መስቀል ጦርነት ድረስ ነበር። ከ13ተኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ የግብፁ ማምሉክ ሱልጣኔት ሌቫንትን ሲቆጣጠር ኦቶማኖች በ1517 ዓም አሸንፈው ተቆጣጠሩ። ከዛም ግዜ ጀምሮ አምባገነናዊው የፅዮን ንቅናቄ እስራኤላውያን ማከናወን ጀመሩ። ይህም ንቅናቄ እስራኤላውያን ወደ ታሪካዊ ቦታቸው እንዲመለሱ ሳይሆን በአይሁድ የሚመራ አምባገነናዊ የአለም መንግስት መመስረት ነበረ። አንደኛውን የአለም ጦርነት ተከትሎ፣ የእንግሊዝ ግዛት የሌቫንትን አጠቃላይ ቦታ ቅኝ ገዛች። የተባበሩት መንግስታት በ1947 ዓም ይህንን ግዛት ከፍልስጤም ቢያስለቅቅና፣ የእስራኤልና የአረብ ነፃ ድንበር ቢሰጥም፣ የአረብ መሪዎች ይህንን ስምምነት አልተቀበሉትም። ምንም እንኳን አጭር ጦርነት ቢያረጉም፣ እስራኤል በ1948 ዓም እንደ ነፃ ሀገር መሆን ጀመረች፣ የተወሰኑት የቀድሞ ቦታዎቿን ብታስመልስም ዌስት ባንክና ጋዛ ለግብፅና ለዮርዳኖስ ተተወ። እስራኤል ይህንን ግዛት ለማስመለስ ከአረብ ሀገራት ጋር ብዙ ግጭቶችን ብታረግም በኋላ ከግብፅና ከዮርዳኖስ ጋር ጥሩ ያለሰለሰ ግንኙነት ጀመሩ። የእስራኤል "ቤዚክስ ሎው" (መሰረታዊ ህግ) የሚደነግገው አይሁዶች እስራኤልን እንደሚመሯትና ሉዐላዊ ሀገር እንደሆነች ነው። እስራኤል ከሌቫንት ሀያላን ሀገር ናት። በውትድርና፣ በፖለቲካ ስርአት፣ በሳይንስና ቴክኖሎጂ እንዲሁም በጤና ዘርፍ የበለፀገች ናት። ቴል አቪቭ የእስራኤል ዋና የንግድ ማዕከል ሲሆን ብዙ አይሁዶች ያለበት ከተማ ነው። በተጨማሪም የኤልጂቢቲ መብት በእስራኤል ውስጥ በይፋ የሚንቀሳቀስበት ነው። እስራኤላውያን በጥንት ጊዜ ሲበታተኑ ወደ ተለያዩ የአለም ክፍል ተቀላቅለዋል። በዚያ የተነሣ ከአሕዛብ ጋራ በመጠኑ ተቀላቅለዋል። ቢኾንም ብዙዎቹ በይሁዲዎች በአውሮፓ በስደት እንደ መኖራቸው የይሁዲዎች መጠን በአብዛኛው የሚያደላው ለአውሮፓ ነው። በአውሮፓአህጉር የተበተኑት አይሁድም "የአሽኬናዚ ይሁዲዎች" ይባላሉ። ሥርወ ቃል በብሪቲሽ ትእዛዝ አጠቃላይ ክልሉ 'ፍልስጤም' (ዕብራይስጥ፡ ]፣ . "ፍልስጤም [ኤሬትስ እስራኤል]) በመባል ይታወቅ ነበር። በ1948 ነፃነቷን ካገኘች በኋላ አገሪቱ በይፋ የተቀበለችው ስም 'የእስራኤል ግዛት' ( ዕብራይስጥ : ፣ ሜዲናት እስራኤል []፤ አረብኛ፡ ፣ የእስራኤል ታሪካዊ ስሞች እና ዳውላት ኢስራኤል [ሌሎች] ሃይማኖታዊ ስሞች ))፣ (ከቅድመ አያት ከዔቦር)፣ ጽዮን እና ይሁዳ፣ ተቆጥረው ግን ውድቅ ተደርገዋል፣ ‘እስራኤል’ የሚለው ስም ግን በቤን-ጉርዮን ቀርቦ በ6–3 ድምፅ አልፏል። የነጻነት የመጀመሪያዎቹ ሳምንታት ውስጥ, የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር ሞሼ ሻርትት ባደረጉት መደበኛ መግለጫ ጋር, መንግስት አንድ የእስራኤል ዜጋ ለማመልከት "እስራኤል" የሚለውን ቃል መረጠ. የእስራኤል ምድር እና የእስራኤል ልጆች ስሞች በታሪክ መጽሐፍ ቅዱሳዊውን የእስራኤል መንግሥት እና መላውን የአይሁድ ሕዝብ ለማመልከት ይጠቅማሉ። ‘እስራኤል’ የሚለው ስም (ዕብራይስጥ፡ እስራኤል፣ እስራኤል፣ ሴፕቱጀንት ግሪክ፡ ፣ እስራኤል፣ 'ኤል (አምላክ) ጸንቷል/ይገዛል'፣ ምንም እንኳን ከሆሴዕ 12:4 በኋላ ብዙ ጊዜ 'ከእግዚአብሔር ጋር መታገል' ተብሎ ይተረጎማል) በእነዚህ ሐረጎች ውስጥ በዕብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ መሠረት ስሙን ያገኘው አባት ያዕቆብ ከእግዚአብሔር መልአክ ጋር በተሳካ ሁኔታ ከታገለ በኋላ ነው። የያዕቆብ አሥራ ሁለቱ ልጆች የእስራኤላውያን አባቶች ሆኑ፣ በተጨማሪም አሥራ ሁለቱ የእስራኤል ነገዶች ወይም የእስራኤል ልጆች በመባል ይታወቃሉ። ያዕቆብና ልጆቹ በከነዓን ኖረዋል ነገር ግን በራብ ተገድደው ወደ ግብፅ ለአራት ትውልድ ሄዱ 430 ዓመታት ፈጅቷል፣ የያዕቆብ የልጅ የልጅ ልጅ የሆነው ሙሴ በ‹‹ዘፀአት›› ጊዜ እስራኤላውያንን ወደ ከነዓን እስኪመልስ ድረስ። "እስራኤል" የሚለውን ቃል በጥቅል ለመጥቀስ በጣም የታወቀው አርኪኦሎጂካል ቅርስ የጥንቷ ግብፅ ሜርኔፕታ ስቴል ነው (በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ያለው) የግዛቱ ቀደምት ታሪክ ግልፅ አይደለም፡ 104 የዘመናችን አርኪኦሎጂ በኦሪት ውስጥ ያለውን የአባቶችን አባቶች፣ ዘጸአት እና የከነዓንን ድል በተመለከተ በመጽሐፈ ኢያሱ የተነገረውን ታሪካዊነት በእጅጉ ውድቅ አድርጎታል ይልቁንም ትረካውን የሚመለከት ነው የእስራኤላውያን ብሔራዊ ተረት. በኋለኛው የነሐስ ዘመን (1550-1200 ዓክልበ.) የከነዓን ትላልቅ ክፍሎች ለአዲሱ የግብፅ መንግሥት ግብር የሚከፍሉ የቫሳል ግዛቶችን አቋቋሙ ፣ የአስተዳደር ዋና መሥሪያ ቤቱ በጋዛ ይገኛል። የእስራኤላውያን ቅድመ አያቶች የጥንት ሴማዊ ተናጋሪዎች በዚህ አካባቢ ተወላጆች እንደነበሩ ይታሰባል። የከነዓናውያን ህዝቦች እና ባህሎቻቸው በያህዌ ላይ ያተኮረ አንድ ነጠላ አምላክ እና በኋላ አንድ አምላክ ያለው ሃይማኖት በማዳበር ነው። መንደሮች እስከ 300 እና 400 የሚደርሱ ህዝቦች ነበሯቸው፣ በእርሻ እና በእርሻ የሚኖሩ እና በአብዛኛው እራሳቸውን የቻሉ ነበሩ; የኢኮኖሚ መለዋወጫ በዝቶ ነበር። በትናንሽ ጣቢያዎችም ቢሆን መፃፍ ይታወቅ እና ለመቅዳት ይገኝ ነበር። የተባበሩት ንጉሣዊ ሥርዓት ይኑር አይኑር ግልጽ ባይሆንም፣ በ1200 ዓክልበ. ገደማ ባለው የመርኔፕታ ስቴል ውስጥ ስለ “እስራኤል” የሚጠቅሱ የአርኪኦሎጂ ማስረጃዎች አሉ። እና ከነዓናውያን በመካከለኛው የነሐስ ዘመን (2100-1550 ዓክልበ.) በአርኪኦሎጂያዊ ሁኔታ የተመሰከረላቸው ናቸው። የእስራኤልና የይሁዳ መንግሥታት ቀደምት ሕልውና እና ስፋታቸውና ሥልጣናቸው ክርክር አለ፣ ነገር ግን የታሪክ ተመራማሪዎች እና አርኪኦሎጂስቶች የእስራኤል መንግሥት በካ.ኤ. 900 ዓክልበ፡ 169–195 እና የይሁዳ መንግሥት በካ. 700 ዓክልበ. የእስራኤል እና የይሁዳ ካርታ በ9ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ የእስራኤል መንግሥት ከሁለቱ መንግሥታት የበለጠ የበለጸገች ነበረች እና ብዙም ሳይቆይ ወደ ክልላዊ ኃይል አደገች። በኦምራይድ ሥርወ መንግሥት ዘመን፣ ሰማርያን፣ ገሊላን፣ የላይኛውን የዮርዳኖስ ሸለቆን፣ ሳሮንን እና የትራንስጆርዳንን ትላልቅ ክፍሎች ተቆጣጠረች። በ720 ዓክልበ. አካባቢ በኒዮ-አሦር ግዛት በተሸነፈ ጊዜ ወድሟል። የይሁዳ መንግሥት በኋላም የመጀመርያ የኒዮ-አሦር መንግሥት ከዚያም የኒዮ-ባቢሎን ግዛት ደንበኛ መንግሥት ሆነ። በ586 ከዘአበ ባቢሎናውያን ይሁዳን ድል አድርገዋል። በዕብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ መሠረት፣ የሰሎሞን ቤተ መቅደስና እየሩሳሌም በንጉሥ ናቡከደነፆር ዳግማዊ ፈርሰዋል፣ ከዚያም በኋላ አይሁዳውያንን ወደ ባቢሎን በግዞት ወሰዳቸው። ሽንፈቱ በባቢሎናውያን ዜና መዋዕል ውስጥም ተመዝግቧል። የባቢሎን ግዞት ያበቃው በ538 ከዘአበ በሜዶ ፋርስ ታላቁ ቂሮስ ባቢሎንን ከያዘ በኋላ በግዛት ሥር ነው። ሁለተኛው ቤተመቅደስ በ520 ዓክልበ. አካባቢ ተሠራ። የፋርስ ግዛት አካል እንደመሆኖ፣ የቀድሞዋ የይሁዳ መንግሥት የይሁዳ ግዛት ሆነ (ይሁድ መዲናታ) የተለያየ ድንበር ያለው፣ ትንሽ ግዛትን ይሸፍናል። የግዛቱ ሕዝብ ቁጥር ከግዛቱ በእጅጉ ቀንሷል፣ በ5ኛው እስከ 4ኛው መቶ ዘመን ከዘአበ ወደ 30,000 የሚጠጉ ሰዎች እንደሚኖሩ በአርኪኦሎጂ ጥናት የተደረጉ ጥናቶች ያሳያሉ። ክላሲካል ጊዜ በተከታታይ የፋርስ አገዛዝ፣ ራሱን የቻለ አውራጃ ዩሁድ መዲናታ ቀስ በቀስ ወደ ከተማ ማህበረሰብ እያደገ ነበር፣ ይህም በአብዛኛው በይሁዶች ነበር። የግሪክ ወረራዎች ያለ ምንም ተቃውሞ እና ፍላጎት ክልሉን በብዛት ዘለውታል። በቶሌማይክ እና በመጨረሻ በሴሉሲድ ኢምፓየር ውስጥ የተዋሃደ፣ ደቡባዊው ሌቫንት በሃይለኛ ሄለኒዝድ ነበር፣ ይህም በአይሁድ እና በግሪኮች መካከል ያለውን አለመግባባት ፈጥሯል። በ167 ከዘአበ ግጭቱ የተቀሰቀሰው የመቃቢያን አመፅ በይሁዳ ነፃ የሆነ የሃስሞኒያ መንግሥት ለመመሥረት የተሳካለት ሲሆን ከጊዜ በኋላ በአብዛኛዎቹ የዘመናዊቷ እስራኤል እና አንዳንድ የዮርዳኖስና የሊባኖስ ክፍሎች በመስፋፋቱ ሴሉሲዳውያን በአካባቢው ያለውን ቁጥጥር እያጡ በመምጣቱ ነው። የሮማ ሪፐብሊክ አካባቢውን በ63 ከዘአበ ወረረ፣ መጀመሪያ ሶርያን ተቆጣጠረ፣ ከዚያም በሃስሞኒያ የእርስ በርስ ጦርነት ውስጥ ጣልቃ ገባ። በይሁዳ ውስጥ በሮማን ደጋፊ እና ደጋፊ በሆኑ አንጃዎች መካከል የተደረገው ፍልሚያ በመጨረሻ ታላቁ ሄሮድስ ተሾመ እና የሄሮድያን መንግሥት የሮማ ግዛት የሆነች የይሁዳ ግዛት እንድትሆን አስቻለ። ሄሮድስ የሁለተኛውን ቤተመቅደስ ሙሉ በሙሉ እንደገና መገንባት እና ማስፋትን ጨምሮ ብዙ ግዙፍ የግንባታ ፕሮጀክቶችን አከናውኗል። የሄሮድያውያን ሥርወ መንግሥት እያሽቆለቆለ ሲሄድ፣ ይሁዳ፣ ወደ ሮማውያን ግዛትነት ተለውጣ፣ አይሁዶች በሮማውያን ላይ ኃይለኛ ትግል የፈጸሙባት፣ በአይሁድ እና በሮማውያን ጦርነቶች የተፈፀመባት፣ መጠነ ሰፊ ጥፋት፣ መባረር፣ የዘር ማጥፋት እና የባርነት ባርነት ቦታ ሆነች። የአይሁድ ምርኮኞች። 1,356,460 የሚገመቱ አይሁዶች የተገደሉት በታላቁ የአይሁድ አመፅ (66-73 ዓ.ም.) ምክንያት ሲሆን ሁለተኛውን ቤተመቅደስ ጨምሮ የኢየሩሳሌም ከተማ በሙሉ ተደምስሰዋል ከጥቂት አሥርተ ዓመታት በኋላ የኪቶስ ጦርነት ወደ ጦርነት አመራ። ከ200,000 በላይ አይሁዶች ሞት፣ እና የባር ኮክባ አመፅ ለ580,000 የአይሁድ ወታደሮች ሞት ምክንያት ሆኗል። የባር ኮክባ አመፅ ከሸፈ በኋላ በክልሉ ውስጥ የአይሁድ መገኘት በእጅጉ ቀንሷል። ቢሆንም፣ ቀጣይነት ያለው ትንሽ የአይሁድ መገኘት ነበረ እና ገሊላ የሃይማኖት ማዕከል ሆነች። ሚሽና እና የታልሙድ ክፍል፣ የመካከለኛው የአይሁድ ጽሑፎች፣ የተቀመሩት ከ2ኛው እስከ 4ኛው መቶ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በኋላ በጥብርያስና በኢየሩሳሌም ነው። ክልሉ በብዛት በግሪኮ-ሮማውያን በባህር ዳርቻ እና በተራራማው አገር ውስጥ ባሉ ሳምራውያን ተሞልቷል። አካባቢው በባይዛንታይን አገዛዝ ሥር በቆመበት ጊዜ ክርስትና በሮማውያን ጣዖት አምልኮ ላይ ቀስ በቀስ እያደገ ነበር። በ5ኛው እና በ6ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የተደጋገሙ የሳምራውያን አመፅ አስደናቂ ክንውኖች ምድሪቱን በመቀየር በባይዛንታይን ክርስትያን እና ሳምራዊ ማህበረሰቦች ላይ ከፍተኛ ውድመት እና በዚህም ምክንያት የህዝብ ቁጥር መቀነስ ምክንያት ሆኗል። በ614 ከክርስቶስ ልደት በኋላ ከፋርስ ወረራ እና ለአጭር ጊዜ የሚቆይ የአይሁድ ኮመንዌልዝ ከተቋቋመ በኋላ የባይዛንታይን ኢምፓየር በ628 አገሪቷን እንደገና ያዘ። የመካከለኛው ዘመን እና ዘመናዊ ታሪክ በ634-641 እዘአ፣ ኢየሩሳሌምን ጨምሮ አካባቢው በቅርቡ እስልምናን በተቀበሉ አረቦች ተቆጣጠረ። በራሺዱን ኸሊፋዎች፣ ኡመያዎች፣ አባሲዶች፣ ፋቲሚዶች፣ ሴልጁክስ፣ መስቀላውያን እና አዩቢድ መካከል የተዘዋወረውን ክልል መቆጣጠር በሚቀጥሉት ሶስት ክፍለ ዘመናት። እ.ኤ.አ. በ 1099 የመጀመሪያው የመስቀል ጦርነት እየሩሳሌም በተከበበበት ወቅት ፣ የከተማይቱ አይሁዳውያን ከፋቲሚድ ጦር ሰራዊት እና ከሙስሊም ህዝብ ጋር በመሆን ከተማዋን ከመስቀል ጦረኞች ለመከላከል ከንቱ ሙከራ አድርገዋል። ከተማዋ ስትወድቅ ወደ 60,000 የሚጠጉ ሰዎች ተጨፍጭፈዋል፣ ከእነዚህም መካከል 6,000 አይሁዶች በምኩራብ ጥገኝነት ጠይቀዋል። በዚህ ጊዜ፣ የአይሁድ መንግሥት ከወደቀ አንድ ሺህ ዓመታት በኋላ፣ በመላው አገሪቱ የአይሁድ ማኅበረሰቦች ነበሩ። ከእነዚህ ውስጥ 50ዎቹ የታወቁ ሲሆኑ ኢየሩሳሌም፣ ጢባርያስ፣ ራምሌህ፣ አስቀሎን፣ ቂሳርያ እና ጋዛ ይገኙበታል። የአቼን አልበርት እንደሚለው፣ የሃይፋ አይሁዶች የከተማዋ ዋና ተዋጊ ሃይል ነበሩ፣ እና “ከሳራሴን [ፋቲሚድ] ወታደሮች ጋር ተቀላቅለው” በመስቀል ጦር መርከቦች እና በመሬት ጦር እስከ ማፈግፈግ ድረስ ለአንድ ወር ያህል በጀግንነት ተዋግተዋል። . በ 1165 ማይሞኒደስ ኢየሩሳሌምን ጎበኘ እና በቤተመቅደስ ተራራ ላይ "በታላቁ ቅዱስ ቤት" ውስጥ ጸለየ. እ.ኤ.አ. በ 1141 ስፔናዊው አይሁዳዊ ገጣሚ ይሁዳ ሃሌቪ አይሁዶች ወደ እስራኤል ምድር እንዲሰደዱ ጥሪ አቀረበ። እ.ኤ.አ. በ 1187 የአዩቢድ ሥርወ መንግሥት መስራች ሱልጣን ሳላዲን የመስቀል ጦርነቶችን በሃቲን ጦርነት ድል በማድረግ በመቀጠል እየሩሳሌምን እና ፍልስጤምን በሙሉ ያዘ። ከጊዜ በኋላ ሳላዲን አይሁዶች ተመልሰው ወደ እየሩሳሌም እንዲሰፍሩ የሚጋብዝ አዋጅ አወጣ እና ይሁዳ አል-ሀሪዚ እንዳለው "አረቦች እየሩሳሌምን ከወሰዱበት ቀን ጀምሮ እስራኤላውያን ይኖሩባታል" ሲል አደረጉ። አል-ሃሪዚ ሳላዲን አይሁዶች በኢየሩሳሌም እንዲቋቋሙ የፈቀደውን አዋጅ ከ1,600 ዓመታት በፊት የፋርስ ንጉሥ ታላቁ ቂሮስ ካወጣው ድንጋጌ ጋር አነጻጽሮታል። እ.ኤ.አ. በ1211 የአይሁድ ማህበረሰብ ከፈረንሳይ እና ከእንግሊዝ በመጡ ከ300 የሚበልጡ ረቢዎች የሚመራ ቡድን በመምጣታቸው ተጠናክሯል ከነዚህም መካከል ረቢ ሳምሶን ቤን አብርሃም የሴንስ ናክማኒደስ (ራምባን)፣ የ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የስፔን ረቢ እና ታዋቂ መሪ። የአይሁድ፣ የእስራኤልን ምድር በእጅጉ ያመሰገኑ እና ሰፈሯን በሁሉም አይሁዶች ላይ የሚጠበቅ አወንታዊ ትእዛዝ አድርገው ይመለከቱ ነበር። እንዲህ ሲል ጽፏል:- “አሕዛብ ዕርቅን ሊያደርጉ ቢወድዱ ዕርቅን እናደርጋለን፤ በግልጽም ቃል እንተዋቸዋለን፤ ምድሪቱን ግን በእጃቸው ወይም በማናቸውም ሕዝብ እጅ፣ በየትኛውም ትውልድ ዘንድ አትተወውም። " በ1260 ቁጥጥር ወደ ግብፅ ማምሉክ ሱልጣኖች ተላልፏል። አገሪቷ በሁለቱ በማምሉክ ሃይል ማእከላት፣ በካይሮ እና በደማስቆ መካከል ትገኝ የነበረች ሲሆን ሁለቱን ከተሞች በሚያገናኘው የፖስታ መንገድ ላይ የተወሰነ ልማት ብቻ ታየች። እየሩሳሌም ምንም እንኳን ከ1219 ጀምሮ ምንም አይነት የከተማ ግንብ ሳይጠበቅ የቀረች ቢሆንም፣ በመቅደሱ ተራራ ላይ ባለው የአል-አቅሳ መስጊድ ግቢ ዙሪያ ያተኮሩ አዳዲስ የግንባታ ፕሮጀክቶችም ታይተዋል። እ.ኤ.አ. በ1266 የማምሉክ ሱልጣን ባይባርስ በኬብሮን የሚገኘውን የአባቶችን ዋሻ ወደ ልዩ እስላማዊ መቅደስ ቀይሮ ክርስቲያኖችን እና አይሁዶችን እንዳይገቡ አግዶ ነበር ፣ እነዚህም ቀደም ሲል በክፍያ ሊገቡ ይችሉ ነበር። እስራኤል በ1967 ሕንፃውን እስክትቆጣጠር ድረስ እገዳው እንዳለ ቆይቷል። በ 1470, አይዛክ ቢ. ሜየር ላፍ ከጣሊያን መጥቶ 150 የአይሁድ ቤተሰቦችን በኢየሩሳሌም ቆጥሯል። በ15ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ለመጣው ጆሴፍ ሳራጎሲ ምስጋና ይግባውና ሴፌድ እና አካባቢው ከፍልስጤም ትልቁ የአይሁዶች ክምችት ሆኑ። ከስፔን በመጣው የሴፋርዲክ ኢሚግሬሽን እገዛ፣ በ16ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የአይሁድ ህዝብ ወደ 10,000 ጨምሯል። በ 1516 ክልሉ በኦቶማን ኢምፓየር ተቆጣጠረ; ብሪታንያ የኦቶማን ጦርን አሸንፋ በቀድሞዋ ኦቶማን ሶሪያ ላይ ወታደራዊ አስተዳደር እስከዘረጋችበት እስከ አንደኛው የዓለም ጦርነት ማብቂያ ድረስ በቱርክ አገዛዝ ሥር ቆየች። እ.ኤ.አ. በ 1660 የድሩዝ ዓመፅ ሴፌድ እና ጢባርያስን ወድሟል። በ18ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ የአካባቢው አረብ ሼክ ዛሂር አል-ዑመር በገሊላ ውስጥ ራሱን የቻለ ኢሚሬትስ ፈጠረ። ኦቶማን ሼኩን ለማንበርከክ ያደረጉት ሙከራ አልተሳካም ነገር ግን ዛሂር ከሞተ በኋላ ዑስማንያኖች አካባቢውን መልሰው ተቆጣጠሩት። እ.ኤ.አ. በ 1799 አገረ ገዥ ጃዛር ፓሻ በናፖሊዮን ወታደሮች በአክሬ ላይ የተሰነዘረውን ጥቃት በተሳካ ሁኔታ በመቃወም ፈረንሳዮች የሶሪያን ዘመቻ እንዲተዉ አነሳስቷቸዋል። እ.ኤ.አ. በ 1834 የፍልስጤም አረቦች ገበሬዎች በመሐመድ አሊ በግብፅ የግዳጅ ግዳጅ እና የግብር ፖሊሲዎች ላይ አመፅ ተቀሰቀሰ። አመፁ ቢታፈንም የመሐመድ አሊ ጦር አፈገፈገ እና የኦቶማን አገዛዝ በእንግሊዝ ድጋፍ በ1840 ተመልሷል። ብዙም ሳይቆይ የታንዚማት ማሻሻያ በኦቶማን ኢምፓየር ተጀመረ። እ.ኤ.አ. በ 1920 ፣ አጋሮች በአንደኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ሌቫትን ካሸነፉ በኋላ ፣ ግዛቱ በብሪታንያ እና በፈረንሣይ መካከል በግዳጅ ስርዓት ተከፋፍሏል ፣ እና በብሪታንያ የምትተዳደረው አካባቢ የዛሬዋን እስራኤልን ጨምሮ የግዴታ ፍልስጤም ተባለ። ጽዮናዊነት እና የብሪቲሽ ትእዛዝ የመጀመሪያዎቹ የአይሁድ ዲያስፖራዎች ከነበሩበት ጊዜ ጀምሮ፣ ብዙ አይሁዶች ወደ “ጽዮን” እና “የእስራኤል ምድር” ለመመለስ ፈልገው ነበር፣ ምንም እንኳን ለዚህ ዓላማ ሊውል የሚገባው ጥረት አከራካሪ ጉዳይ ቢሆንም። በግዞት የሚኖሩ አይሁዶች ተስፋ እና ምኞታቸው የአይሁድ እምነት ስርዓት አስፈላጊ ጭብጥ ነው። በ1492 አይሁዳውያን ከስፔን ከተባረሩ በኋላ አንዳንድ ማህበረሰቦች በፍልስጤም ሰፈሩ። በ16ኛው መቶ ዘመን የአይሁድ ማህበረሰቦች በኢየሩሳሌም፣ በጥብርያዶስ፣ በኬብሮን እና በሴፌድ በአራቱ ቅዱሳን ከተሞች ሥር ሰደዱ። ከ1,500 አይሁዶች ወደ ኢየሩሳሌም። በ18ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ሁለተኛ አጋማሽ ላይ ፔሩሺም በመባል የሚታወቁት የሐሲዲዝም ምስራቃዊ አውሮፓውያን ተቃዋሚዎች ፍልስጤም ውስጥ ሰፈሩ።የመጀመሪያው አሊያህ በመባል የሚታወቀው የዘመናችን የአይሁድ ፍልሰት በኦቶማን ወደሚገዛው ፍልስጤም የጀመረው በ1881 ሲሆን አይሁዶች በምስራቅ አውሮፓ ከፖግሮም ሲሸሹ ነው። የመጀመርያው አሊያ በፍልስጤም ውስጥ ሰፊ የአይሁዶች መንደር እንዲኖር የመሠረት ድንጋይ ጣለ። ከ1881 እስከ 1903 ድረስ አይሁዶች በደርዘን የሚቆጠሩ ሰፈሮችን መስርተው ወደ 350,000 የሚጠጉ ዶናም መሬት ገዙ። በተመሳሳይ ጊዜ የዕብራይስጥ ቋንቋ መነቃቃት የጀመረው በፍልስጤም ይኖሩ የነበሩ አይሁዶች ሲሆን በዋነኝነት ያነሳሳው በኤሊዔዘር ቤን ዩዳ በተወለደ ሩሲያዊ በ1881 በኢየሩሳሌም ሰፍሮ ነበር። ቋንቋዎች፣ የዕብራይስጥ ትምህርት ቤት ሥርዓት ብቅ ማለት ጀመረ፣ እና አዳዲስ ቃላት ከሌሎች ቋንቋዎች ተፈጠሩ ወይም ተበድረዋል ለዘመናዊ ፈጠራዎች እና ጽንሰ-ሐሳቦች። በውጤቱም፣ እብራይስጡ ቀስ በቀስ የፍልስጤም የአይሁድ ማህበረሰብ ዋነኛ ቋንቋ ሆነ፣ ይህም እስከዚያው ድረስ በተለያዩ የቋንቋ ማህበረሰቦች ተከፋፍሎ በዋናነት ዕብራይስጥ ለሃይማኖታዊ ዓላማዎች እና የተለያዩ የአፍ መፍቻ ቋንቋዎች ባላቸው አይሁዶች መካከል የመገናኛ ዘዴ ነበር። የጽዮናውያን እንቅስቃሴ ቀድሞውንም በተግባር የነበረ ቢሆንም፣ የኦስትሮ-ሃንጋሪው ጋዜጠኛ ቴዎዶር ሄርዝል፣ በእስራኤል ምድር የአይሁድ መንግሥት ለመመስረት ጥረት ያደረገውን የፖለቲካ ጽዮናዊነትን የመሰረተ እንቅስቃሴ በማድረግ ይመሰክራል። የአውሮፓ መንግስታት, በጊዜው ከነበሩት ሌሎች ብሄራዊ ፕሮጀክቶች ግቦች እና ግኝቶች ጋር በመስማማት. እ.ኤ.አ. በ 1896 ኸርዝል ስለወደፊቱ የአይሁድ መንግስት ራእዩን በማቅረብ ዴር ጁደንስታት (የአይሁድ ግዛት) አሳተመ። በሚቀጥለው ዓመት በባዝል ፣ ስዊዘርላንድ ውስጥ የመጀመሪያውን የጽዮናውያን ኮንግረስን መርተዋል። ሁለተኛው አሊያ የጀመረው ከኪሺኔቭ ፖግሮም በኋላ ነው; ወደ 40,000 የሚጠጉ አይሁዶች ፍልስጤም ውስጥ ሰፍረዋል፤ ምንም እንኳ ከመካከላቸው ግማሽ ያህሉ በመጨረሻ ለቀው ወጥተዋል። የመጀመሪያው እና ሁለተኛው የስደተኞች ሞገድ በዋናነት ኦርቶዶክስ አይሁዶች ነበሩ፣ ምንም እንኳን ሁለተኛው አሊያ የኪቡትዝ እንቅስቃሴን ያቋቋሙ የሶሻሊስት ቡድኖችን ያጠቃልላል። የሁለተኛው አሊያህ ስደተኞች በአብዛኛው የጋራ የእርሻ መንደር ለመፍጠር ቢፈልጉም፣ ዘመኑ በ1909 ቴል አቪቭን እንደ “የመጀመሪያዋ የዕብራይስጥ ከተማ” መመስረት ተመልክቷል። ይህ ወቅት የአይሁዶች የታጠቁ ራስን የመከላከል ድርጅቶች ለአይሁዶች ሰፈሮች መከላከያ ዘዴ አድርገው ታይተዋል። የመጀመሪያው ድርጅት በ1907 የተመሰረተው ባር-ጂዮራ የተባለ ትንሽዬ ሚስጥራዊ ጠባቂ ነው። በአንደኛው የዓለም ጦርነት ወቅት የብሪታንያ የውጭ ጉዳይ ሚኒስትር አርተር ባልፎር የባልፎር መግለጫን የብሪታንያ የአይሁድ ማህበረሰብ መሪ የሆነውን ባሮን ሮትስቺልድ (ዋልተር ሮትስቺልድ 2ኛ ባሮን ሮትስቻይልድ) ላከ፣ ይህም ብሪታንያ የአይሁድ “ብሔራዊ ቤት” ለመፍጠር ታስባለች ፍልስጥኤምእ.ኤ.አ. በ1918፣ የአይሁድ ሌጌዎን፣ በዋነኛነት የጽዮናውያን የበጎ ፈቃደኞች ቡድን፣ ብሪታኒያ ፍልስጤምን በወረረበት ወቅት ረድቷል። የአረቦች የብሪታንያ አገዛዝ እና የአይሁዶች ፍልሰት በ1920 የፍልስጤም ብጥብጥ እና ሃጋና (በዕብራይስጥ "መከላከያ" ማለት ነው) በመባል የሚታወቅ የአይሁድ ሚሊሻ እንዲቋቋም በ1920 እንደ ሀሾመር የወጣ ሲሆን ይህም ኢርጉን እና ሌሂ (ወይም የስተርን ጋንግ) ታጋዮች በኋላ ተለያዩ። እ.ኤ.አ. በ 1922 የመንግሥታት ሊግ ኦፍ ኔሽን ብሪታንያ ለፍልስጤም ሥልጣን ሰጠው የባልፎር መግለጫን እና ለአይሁዶች የገባውን ቃል በማካተት እና ተመሳሳይ ድንጋጌዎችን የአረብ ፍልስጤምን በተመለከተ። በዚህ ጊዜ የአከባቢው ህዝብ በአብዛኛው አረብ እና እስላም ነበር ፣ አይሁዶች 11% ያህሉ ፣ የአረብ ክርስቲያኖች ደግሞ 9.5% ያህሉ ናቸው። ሶስተኛው እና አራተኛው አሊያህ ተጨማሪ 100,000 አይሁዶችን ወደ ፍልስጤም አመጡ። የናዚዝም መነሳት እና በ1930ዎቹ ውስጥ እየጨመረ የመጣው የአይሁዶች ስደት አውሮፓ ወደ አምስተኛው አሊያህ አመራ፣ ሩብ ሚሊዮን አይሁዶች እንዲጎርፉ አድርጓል። ይህ እ.ኤ.አ. በ1936–39 የአረቦች አመፅ ዋነኛ መንስኤ ነበር፣ እሱም የተጀመረው ለቀጠለው የአይሁዶች ፍልሰት እና የመሬት ግዢ ምላሽ ነው። ብዙ መቶ አይሁዶች እና የእንግሊዝ የደህንነት አባላት ሲገደሉ የብሪቲሽ ማንዴት ባለስልጣናት ከሀጋና እና ኢርጉን ጽዮናዊ ሚሊሻዎች ጋር በመሆን 5,032 አረቦችን ገድለዋል እና 14,760 አቁስለዋል ይህም ከአስር በመቶ በላይ የሚሆኑት ፍልስጤማውያን ወንድ ፍልስጤማውያን ተገድለዋል፣ ቆስለዋል፣ ታስረዋል ወይም ተሰደዋል። . ብሪታኒያ በ1939 በነጭ ወረቀት ወደ ፍልስጤም የአይሁዶች ፍልሰት ላይ ገደቦችን አስተዋውቋል።በአለም ዙሪያ ያሉ ሀገራት ከሆሎኮስት የሚሰደዱ አይሁዳውያን ስደተኞችን ሲመልሱ አሊያህ ቤት የተባለ ድብቅ እንቅስቃሴ አይሁዶችን ወደ ፍልስጤም ለማምጣት ተደራጀ። በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ማብቂያ ላይ የፍልስጤም አይሁዶች ከጠቅላላው ሕዝብ ወደ 31% ጨምሯል ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ፣ ዩናይትድ ኪንግደም በአይሁዶች የስደተኛ ገደቦች ላይ የአይሁድ ሽምቅ ተዋጊ ዘመቻ እና እንዲሁም ከአረብ ማህበረሰብ ጋር በወሰን ደረጃዎች የቀጠለ ግጭት ገጥሟታል። ሃጋናህ ኢርጉን እና ሌሂን ተቀላቅለው ከእንግሊዝ አገዛዝ ጋር በትጥቅ ትግል ጀመሩ። በተመሳሳይ ጊዜ፣ በመቶ ሺዎች የሚቆጠሩ የአይሁድ እልቂት የተረፉ እና ስደተኞች በአውሮፓ ከሚገኙት ወገኖቻቸው ርቀው አዲስ ሕይወት ለማግኘት ይፈልጋሉ። ሃጋና እነዚህን ስደተኞች ወደ ፍልስጤም ለማምጣት ሞክሯል አሊያህ ቤት በተባለው ፕሮግራም በአስር ሺዎች የሚቆጠሩ አይሁዳውያን ስደተኞች በመርከብ ወደ ፍልስጤም ለመግባት ሞክረዋል። አብዛኛዎቹ መርከቦች በሮያል ባህር ኃይል ተይዘው ስደተኞቹን ሰብስበው በአትሊት እና በቆጵሮስ በእንግሊዞች ማቆያ ካምፖች ውስጥ እንዲቀመጡ ተደርገዋል። እ.ኤ.አ. ጁላይ 22 ቀን 1946 ኢርጉን በኢየሩሳሌም በሚገኘው የኪንግ ዴቪድ ሆቴል ደቡባዊ ክንፍ የሚገኘውን የፍልስጤም የብሪታንያ የአስተዳደር ዋና መሥሪያ ቤትን በቦምብ ደበደበ። በድምሩ 91 የተለያዩ ብሔር ተወላጆች ሲሞቱ 46 ቆስለዋል። ሆቴሉ የፍልስጤም መንግስት ፅህፈት ቤት እና የእንግሊዝ ጦር ሃይሎች ዋና መሥሪያ ቤት በግዴታ ፍልስጤም እና ትራንስጆርዳን የሚገኝ ቦታ ነበር። ጥቃቱ መጀመሪያ ላይ የሃጋናህ ይሁንታ ነበረው። ለኦፕሬሽን አጋታ ምላሽ ሆኖ የተፀነሰ (በአይሁዶች ኤጀንሲ ላይ የተካሄደውን ጨምሮ፣ በብሪቲሽ ባለስልጣናት የተካሄደው ተከታታይ ሰፊ ወረራ) እና በማንዳት ዘመን በብሪቲሽ ላይ እጅግ ገዳይ የሆነው ነበር። በ1946 እና 1947 የብሪታንያ ጦር እና የፍልስጤም ፖሊስ ሃይልን ለመጨፍለቅ የተቀናጀ ጥረት ቢያደርጉም የአይሁድ ዓመፅ በቀሪው 1946 እና 1947 ቀጥሏል። ብሪታኒያ ከአይሁዶች እና ከአረብ ተወካዮች ጋር በድርድር ለመፍታት ያደረገው ጥረት አይሁዶች የአይሁዶችን መንግስት ያላሳተፈ ማንኛውንም መፍትሄ ለመቀበል ፍቃደኛ ባለመሆናቸው እና ፍልስጤምን ወደ አይሁዶች እና አረብ ሀገራት እንድትከፋፈል ሀሳብ በማቅረባቸው፣ አረቦች ግን አንድ አይሁዳዊ ነው ብለው አጥብቀው በመያዛቸው ሳይሳካላቸው ቀርቷል። በየትኛውም የፍልስጤም ግዛት ውስጥ ያለው መንግስት ተቀባይነት የሌለው እና ብቸኛው መፍትሄ በአረብ አገዛዝ ስር የተዋሃደ ፍልስጤም ነበር። በየካቲት 1947 ብሪታኒያ የፍልስጤምን ጉዳይ አዲስ ለተቋቋመው የተባበሩት መንግስታት ድርጅት አቀረበ። እ.ኤ.አ. ግንቦት 15 ቀን 1947 የተባበሩት መንግስታት ጠቅላላ ጉባኤ የተባበሩት መንግስታት የፍልስጤም ልዩ ኮሚቴ እንዲፈጠር ወስኗል "በሚቀጥለው የጉባዔው መደበኛ ስብሰባ የፍልስጤም ጥያቄን በተመለከተ ሪፖርት ለማቅረብ" በሴፕቴምበር 3 ቀን 1947 ለጠቅላላ ጉባኤው በተዘጋጀው የኮሚቴው ሪፖርት ላይ በምዕራፍ አብዛኛው ኮሚቴ የብሪቲሽ ሥልጣንን በ"ነጻ የአረብ ሀገር፣ ነጻ የአይሁድ መንግስት እና የኢየሩሳሌም ከተማ" ለመተካት እቅድ አቅርቧል። ..] በአለምአቀፍ ባለአደራ ስርአት ስር የነበሩት የመጨረሻው።" ይህ በንዲህ እንዳለ፣ የአይሁድ ዓመጽ ቀጠለ እና በጁላይ 1947 ከፍተኛ ደረጃ ላይ ደረሰ፣ ተከታታይ ሰፊ የሽምቅ ውጊያዎች በሴሪያንቶች ጉዳይ ተጠናቀቀ። ሶስት የኢርጉን ተዋጊዎች በአክሬ እስር ቤት እረፍት ላይ በነበራቸው ሚና የሞት ፍርድ ከተፈረደባቸው በግንቦት 1947 ኢርጉን በአክሬ እስር ቤት 27 የኢርጉን እና የሌሂ ታጣቂዎች ከተለቀቁ በኋላ ኢርጉን ሁለት የብሪታንያ ሳጅንን ማረካቸው እና እገድላቸዋለሁ ብሎ ዛተ። ሦስቱ ሰዎች ከተገደሉ. እንግሊዞች ግድያውን ሲፈጽሙ ኢርጉን ሁለቱንም ታጋቾች በመግደል አስከሬናቸውን ከባህር ዛፍ ላይ ሰቅለው አንዷን ፈንጂ በማጥመድ አንድ የእንግሊዝ መኮንን አስከሬኑን ሲቆርጥ ቆስሏል። ስቅላቸው በብሪታንያ ውስጥ ከፍተኛ ቁጣን ያስከተለ ሲሆን በብሪታንያ ለተፈጠረው ስምምነት ፍልስጤምን ለመልቀቅ ጊዜው አሁን ነው በሚል ዋና ምክንያት ነበር።በሴፕቴምበር 1947 የብሪታንያ ካቢኔ ስልጣን ከአሁን በኋላ ሊቆይ እንደማይችል እና ፍልስጤምን ለቀው እንዲወጡ ወሰነ። እንደ የቅኝ ግዛት ፀሐፊ አርተር ክሪክ ጆንስ ገለጻ ፍልስጤምን ለቀው ለመውጣት የወሰኑት አራት ዋና ዋና ምክንያቶች የአይሁድ እና የአረብ ተደራዳሪዎች በፍልስጤም የአይሁዶች መንግስት ጥያቄ ላይ በዋና አቋሞቻቸው ላይ ለመደራደር ፈቃደኛ አለመሆን ፣የማቋቋም ኢኮኖሚያዊ ጫና ፍልስጤም ውስጥ ትልቅ የጦር ሰፈር የአይሁድን ዓመፅ ለመቋቋም እና ሰፊ የአይሁድ ዓመፅ እና የአረብ ዓመፀኛ ዕድል በሁለተኛው የዓለም ጦርነት በተጨናነቀው የብሪታንያ ኢኮኖሚ ላይ ያደረሰው "በብሪታንያ ትዕግስት እና ኩራት ላይ ገዳይ ጉዳት" በ1939 በነጭ ወረቀት ምትክ ለፍልስጤም አዲስ ፖሊሲ ባለማግኘቱ የሣጅን ስቅሎች እና መንግሥት እየደረሰበት ያለው ትችት እየጨመረ ነው። እ.ኤ.አ. ህዳር 29 ቀን 1947 አጠቃላይ ጉባኤው ውሳኔ 181 () ከኢኮኖሚ ህብረት ጋር የመከፋፈል እቅድ እንዲፀድቅ እና እንዲተገበር ሀሳብ አቀረበ። ከውሳኔው ጋር የተያያዘው እቅድ በዋናነት በሴፕቴምበር 3 ሪፖርት ላይ በአብዛኞቹ ኮሚቴዎች የቀረበው ነው። እውቅና ያለው የአይሁድ ማህበረሰብ ተወካይ የነበረው የአይሁድ ኤጀንሲ እቅዱን ተቀበለው። የፍልስጤም የአረብ ሊግ እና የአረብ ከፍተኛ ኮሚቴ ውድቅ ያደረጉ ሲሆን ማንኛውንም ሌላ የመከፋፈል እቅድ እንደማይቀበሉ ጠቁመዋል። በማግስቱ ታህሳስ 1 1947 የአረብ ከፍተኛ ኮሚቴ የሶስት ቀን የስራ ማቆም አድማ አወጀ እና በኢየሩሳሌም ረብሻ ተነስቷል። ሁኔታው ወደ የእርስ በርስ ጦርነት ተሸጋገረ; የተባበሩት መንግስታት ድምጽ ከሰጠ ከሁለት ሳምንታት በኋላ የቅኝ ግዛት ፀሃፊ አርተር ክሪክ ጆንስ የብሪቲሽ ስልጣን እ.ኤ.አ. ሜይ 15 ቀን 1948 እንደሚያበቃ አስታውቀዋል፣ በዚህ ጊዜ እንግሊዞች ለቀው እንደሚወጡ አስታውቀዋል። የአረብ ሚሊሻዎች እና ባንዳዎች በአይሁዶች አካባቢዎች ላይ ጥቃት ሲሰነዝሩ፣ በዋነኛነት ከሃጋናህ፣ እንዲሁም ከትንሿ ኢርጉን እና ከሌሂ ተፋጠጡ። በኤፕሪል 1948 ሃጋናህ ወደ ማጥቃት ተዛወረ። በዚህ ጊዜ ውስጥ 250,000 ፍልስጤማውያን አረቦች ሸሽተዋል ወይም ተባረሩ፣ በብዙ ምክንያቶች. እ.ኤ.አ. ግንቦት 14 ቀን 1948 የብሪቲሽ ትእዛዝ ከማብቃቱ አንድ ቀን ቀደም ብሎ ፣ የአይሁድ ኤጀንሲ ኃላፊ ዴቪድ ቤን-ጉርዮን “በኤሬትዝ-እስራኤል የአይሁድ መንግስት መመስረት ፣ የእስራኤል መንግስት በመባል ይታወቃል” በማለት አወጀ። በአዋጁ ጽሁፍ ውስጥ ለአዲሱ ግዛት ድንበር ብቸኛው ማጣቀሻ ኢሬትስ-እስራኤል ("የእስራኤል ምድር") የሚለውን ቃል መጠቀም ነው። በማግስቱ የአራት አረብ ሀገራት - ግብፅ ፣ ሶሪያ ፣ ትራንስጆርዳን እና ኢራቅ - የብሪታንያ የግዴታ ፍልስጤም ገባች ፣ የ 1948 የአረብ-እስራኤል ጦርነትን ከፍቷል ። ጦርነቱን ከየመን፣ ከሞሮኮ፣ ከሳውዲ አረቢያ እና ከሱዳን የተውጣጡ ወታደሮች ተቀላቅለዋል። የወረራው ግልጽ ዓላማ የአይሁድ መንግሥት ሲጀመር ለመከላከል ነበር, እና አንዳንድ የአረብ መሪዎች አይሁዶችን ወደ ባህር ውስጥ ስለመውሰድ ተናገሩ. እንደ ቤኒ ሞሪስ ገለጻ፣ አይሁዳውያን ወራሪው የአረብ ጦር እነርሱን ለመግደል በማሰብ ተጨንቀው ነበር። የአረብ ሊግ ወረራው ህግ እና ስርዓትን ለማስፈን እና ተጨማሪ ደም መፋሰስ ለመከላከል ነው ብሏል። ከአንድ አመት ጦርነት በኋላ የተኩስ አቁም ታወጀ እና አረንጓዴ መስመር በመባል የሚታወቀው ጊዜያዊ ድንበር ተቋቋመ። ዮርዳኖስ ምስራቃዊ እየሩሳሌምን ጨምሮ ዌስት ባንክ እየተባለ የሚታወቀውን ግዛት ተቀላቀለች፣ ግብፅ ደግሞ የጋዛ ሰርጥን ተቆጣጠረች። የተባበሩት መንግስታት ድርጅት በግጭቱ ወቅት ከ 700,000 በላይ ፍልስጤማውያን የተባረሩት ወይም የእስራኤል ጦር ወደ ፊት ሸሽተዋል - በአረብኛ ናክባ ("አደጋ") በመባል ይታወቃል። 156,000 ያህሉ ቀርተው የእስራኤል የአረብ ዜጎች ሆነዋል የእስራኤል መንግሥት የመጀመሪያዎቹ ዓመታት እ.ኤ.አ. ሜይ 11 ቀን 1949 እስራኤል የተባበሩት መንግስታት ድርጅት አባል ሆና በአብላጫ ድምጽ ተቀበለች። የእንግሊዝ መንግስት ለእንደዚህ አይነት ስምምነት የግብፅ ምላሽ በመስጋት የዮርዳኖስን ተቃውሞ ከገለፁ በኋላ የእስራኤል-ዮርዳኖስ የሰላም ስምምነት ለመደራደር ሙከራ ተቋረጠ። መንግስት. በግዛቱ የመጀመሪያዎቹ ዓመታት በጠቅላይ ሚኒስትር ዴቪድ ቤን ጉሪዮን የሚመራው የሌበር ጽዮናውያን ንቅናቄ የእስራኤልን ፖለቲካ ተቆጣጥሮ ነበር። ኪቡዚም ወይም የጋራ ገበሬ ማህበረሰቦች አዲሱን ግዛት ለመመስረት ትልቅ ሚና ተጫውተዋል። እ.ኤ.አ. በ1940ዎቹ መጨረሻ እና በ1950ዎቹ መጀመሪያ ላይ ወደ እስራኤል የሚደረግ ስደት በእስራኤል የስደተኞች ዲፓርትመንት እና መንግሥታዊ ያልሆነው ሞሳድ ሌአሊያህ ቤት (. "ኢሚግሬሽን ለ ኢሚግሬሽን ለ") ድጋፍ ባደረገው ሕገ-ወጥ እና ድብቅ ስደትን ያደራጀ ነበር። ሁለቱም ቡድኖች መደበኛ የኢሚግሬሽን ሎጂስቲክስ እንደ መጓጓዣን አመቻችተዋል፣ ነገር ግን የኋለኛው ደግሞ በአገሮች በተለይም በመካከለኛው ምስራቅ እና በምስራቅ አውሮፓ ውስጥ በድብቅ ስራዎች ላይ ተሰማርተዋል፣ የአይሁዶች ህይወት አደጋ ላይ ነው ተብሎ በሚታመንበት እና ከእነዚያ ቦታዎች ለመውጣት አስቸጋሪ ነበር። ሞሳድ ሌአሊያህ ቤት በ1953 ፈረሰ። ኢሚግሬሽን በአንድ ሚሊዮን ፕላን መሰረት ነበር። ስደተኞቹ በተለያዩ ምክንያቶች መጥተዋል፡ አንዳንዶቹ የጽዮናውያን እምነት ይዘው ወይም በእስራኤል የተሻለ ሕይወት እንደሚኖር ቃል ገብተው ነበር፣ ሌሎች ደግሞ ከስደት ለማምለጥ ተንቀሳቅሰዋል ወይም ተባረሩ። በመጀመሪያዎቹ ሶስት አመታት ውስጥ ከሆሎኮስት የተረፉ እና አይሁዳውያን ከአረብ እና ከሙስሊም ሀገራት ወደ እስራኤል መጉረፍ የአይሁዶችን ቁጥር ከ700,000 ወደ 1,400,000 ከፍ አድርጎታል። በ1958 የእስራኤል ሕዝብ ወደ ሁለት ሚሊዮን ከፍ ብሏል። ከ1948 እስከ 1970 ባለው ጊዜ ውስጥ ወደ 1,150,000 የሚጠጉ አይሁዳውያን ስደተኞች ወደ እስራኤል ተዛውረዋል። አንዳንድ አዲስ ስደተኞች ምንም ንብረት ሳይኖራቸው እንደ ስደተኛ ደርሰዋል እና ማባሮት በሚባሉ ጊዜያዊ ካምፖች ውስጥ ተቀምጠዋል; በ1952 ከ200,000 በላይ ሰዎች በእነዚህ የድንኳን ከተሞች ይኖሩ ነበር። ከመካከለኛው ምሥራቅና ከሰሜን አፍሪካ አገሮች ከመጡ አይሁዶች ይልቅ የአውሮፓ ዝርያ ያላቸው አይሁዶች በመልካም ሁኔታ ይስተናገዱ ነበር—ለሁለተኛው የተከለከሉ መኖሪያ ቤቶች ብዙውን ጊዜ ለቀድሞዎቹ ተዘጋጅተዋል፣ በዚህም ምክንያት ከአረብ አገሮች አዲስ የመጡ አይሁዶች በአጠቃላይ በመጓጓዣ ላይ እንዲቆዩ አድርጓል። ካምፖች ለረጅም ጊዜ. በዚህ ወቅት የቁጠባ ጊዜ ተብሎ በሚታወቀው ጊዜ ምግብ፣ ልብስ እና የቤት እቃዎች መከፋፈል ነበረባቸው። ቀውሱን የመፍታት አስፈላጊነት ቤን ጉሪዮን ከምዕራብ ጀርመን ጋር የካሳ ስምምነት እንዲፈራረሙ ያደረጋቸው በአይሁዶች ከፍተኛ ተቃውሞ ያስነሳው እስራኤል ለሆሎኮስት የገንዘብ ካሳ ልትቀበል ትችላለች በሚለው ሀሳብ ነው።እ.ኤ.አ. በ1950ዎቹ እስራኤል በፍልስጤም ፌዳየን በተደጋጋሚ ጥቃት ይሰነዘርባት ነበር፣ ሁልጊዜም በሰላማዊ ሰዎች ላይ፣ በተለይም በግብፅ ከተያዘው የጋዛ ሰርጥ፣ ይህም ወደ በርካታ የእስራኤል የበቀል ስራዎች አመራ። እ.ኤ.አ. በ 1956 ዩናይትድ ኪንግደም እና ፈረንሳይ ግብፃውያን ብሔራዊ ያደረጓቸውን የስዊዝ ካናልን እንደገና ለመቆጣጠር አስበው ነበር። የሱዌዝ ካናል እና የቲራን የባህር ዳርቻ ወደ እስራኤላውያን የመርከብ ጉዞዎች መዘጋቱ፣በእስራኤል ደቡባዊ ህዝብ ላይ እየደረሰ ያለው የፌዲየን ጥቃት እየጨመረ መሄዱ፣እና በቅርቡ የአረቦች መቃብር እና አስጊ መግለጫዎች፣እስራኤል ግብፅን እንድትወጋ አነሳስቷታል። እስራኤል ከዩናይትድ ኪንግደም እና ከፈረንሳይ ጋር ምስጢራዊ ጥምረት በመቀላቀል የሲናን ባሕረ ገብ መሬት ወረረች፣ ነገር ግን በቲራን እና በካናል ወንዝ በኩል በቀይ ባህር የእስራኤል የመርከብ መብት ዋስትና ለማግኘት በተባበሩት መንግስታት ድርጅት ግፊት እንድትወጣ ግፊት አድርጋለች። የስዊዝ ቀውስ በመባል የሚታወቀው ጦርነት የእስራኤል ድንበር ሰርጎ መግባትን በእጅጉ ቀንሷል።በ1960ዎቹ መጀመሪያ ላይ እስራኤል የናዚ የጦር ወንጀለኛ አዶልፍ ኢችማንን በአርጀንቲና በመያዝ ወደ እስራኤል ለፍርድ አቀረበው። ሆሎኮስት.ኢችማን በእስራኤል የሲቪል ፍርድ ቤት ጥፋተኛ ሆኖ የተገደለው ብቸኛው ሰው ነው። እ.ኤ.አ. በ 1963 የፀደይ እና የበጋ ወቅት እስራኤል በእስራኤል የኒውክሌር መርሃ ግብር ምክንያት ከዩናይትድ ስቴትስ ጋር ግልጽ ባልሆነ ዲፕሎማሲያዊ ግጭት ውስጥ ነበረች ።እ.ኤ.አ. ከ1964 ጀምሮ የእስራኤል የዮርዳኖስን ውሃ ወደ ባሕሩ ዳርቻ ለማስቀየር ያቀደችው የአረብ ሀገራት ያሳሰቧቸው የአረብ ሀገራት ፣የእስራኤላውያንን የውሃ ሃብት ለማሳጣት የዋናውን ውሃ አቅጣጫ ለማስቀየር ሲሞክሩ ቆይተዋል ፣በአንድ በኩል በእስራኤል እና በሶሪያ እና በሊባኖስ መካከል አለመግባባት ፈጥሯል። ሌላው. በግብፅ ፕሬዝዳንት ጋማል አብደል ናስር የሚመራው የአረብ ብሄርተኞች ለእስራኤል እውቅና አልሰጡም እና እንድትወድም ጠይቀዋል። እ.ኤ.አ. በ 1966 የእስራኤል እና የአረብ ግንኙነት እያሽቆለቆለ ሄዶ በእስራኤል እና በአረብ ኃይሎች መካከል ጦርነቶች እስከመካሄድ ደርሰዋል። እ.ኤ.አ በግንቦት 1967 ግብፅ ሠራዊቷን ከእስራኤል ጋር በድንበር አካባቢ ሰበሰበች ፣የተባበሩት መንግስታት ሰላም አስከባሪ ወታደሮችን አስወጣች ፣ከ1957 ጀምሮ በሲና ልሳነ ምድር ሰፍረው እና እስራኤል ወደ ቀይ ባህር እንዳትገባ ዘጋችው። ሌሎች የአረብ ሀገራት ጦራቸውን አሰባስበዋል። እስራኤል ደግማ ተናገረች እነዚህ ድርጊቶች የካሰስ ቤሊ ናቸው እና በጁን 5, በግብፅ ላይ የቅድመ-መከላከል አድማ ጀምራለች። ዮርዳኖስ፣ ሶሪያ እና ኢራቅ ምላሽ ሰጥተው እስራኤልን አጠቁ። በስድስት ቀን ጦርነት እስራኤል ምዕራብ ባንክን ከዮርዳኖስ፣ የጋዛ ሰርጥ እና የሲናይ ልሳነ ምድርን ከግብፅ እና የጎላን ኮረብታዎችን ከሶሪያ ያዘች። የኢየሩሳሌም ድንበሮች ተዘርግተው ምሥራቅ እየሩሳሌምን በማካተት እና በ1949 አረንጓዴው መስመር በእስራኤል እና በተያዙት ግዛቶች መካከል የአስተዳደር ወሰን ሆነ። እ.ኤ.አ. በ 1967 ጦርነት እና የአረብ ሊግ “ሶስት ኖዎች” ውሳኔ እና በ 1967-1970 ጦርነት ወቅት እስራኤል በሲናይ ባሕረ ገብ መሬት ከግብፃውያን እና ከፍልስጤም ቡድኖች በእስራኤል በተያዙ ግዛቶች ውስጥ እስራኤላውያንን ያነጣጠሩ ጥቃቶች ገጠሟት ። ፣ እና በዓለም ዙሪያ። ከተለያዩ የፍልስጤም እና የአረብ ቡድኖች በጣም አስፈላጊ የሆነው እ.ኤ.አ. በ 1964 የተቋቋመው የፍልስጤም ነፃ አውጭ ድርጅት () ሲሆን መጀመሪያ ላይ እራሱን ለ“ትጥቅ ትግል የትውልድ አገሩን ነፃ ለማውጣት ብቸኛው መንገድ” አድርጎ ነበር። እ.ኤ.አ. በ1960ዎቹ መጨረሻ እና በ1970ዎቹ መጀመሪያ ላይ የፍልስጤም ቡድኖች በ1972 በሙኒክ በተካሄደው የበጋ ኦሊምፒክ ላይ በእስራኤል አትሌቶች ላይ የደረሰውን እልቂት ጨምሮ በአለም ዙሪያ በሚገኙ የእስራኤል እና የአይሁድ ኢላማዎች ላይ የጥቃት ማዕበል ከፍተዋል። የእስራኤል መንግስት በሊባኖስ በሚገኘው የ ዋና ፅህፈት ቤት ላይ የተፈጸመውን የጅምላ ጭፍጨፋ፣ የቦምብ ፍንዳታ እና የወረራ ዘመቻ አዘጋጆች ላይ የግድያ ዘመቻ በማድረግ ምላሽ ሰጥቷል። እ.ኤ.አ ኦክቶበር 6 1973 አይሁዶች ዮም ኪፑርን ሲያከብሩ የግብፅ እና የሶሪያ ጦር በሲናይ ባሕረ ገብ መሬት እና ጎላን ኮረብታ ላይ በእስራኤል ወታደሮች ላይ ድንገተኛ ጥቃት ሰነዘረ፣ ይህም የዮም ኪፑር ጦርነት ተከፈተ። ጦርነቱ እ.ኤ.አ ኦክቶበር 25 ላይ እስራኤል የግብፅን እና የሶሪያን ጦር በተሳካ ሁኔታ በመመከት ከ2,500 በላይ ወታደሮችን በማሰቃየት በጦርነት ከ10-35,000 ህይወት በ20 ቀናት ውስጥ ጠፋ። በውስጥ የተደረገ ጥናት ከጦርነቱ በፊት እና በጦርነቱ ወቅት ለተከሰቱት ውድቀቶች መንግስትን ከተጠያቂነት ነጻ ቢያወጣም የህዝብ ቁጣ ጠቅላይ ሚኒስትር ጎልዳ ሜየርን ከስልጣን እንዲለቁ አስገድዶታል። በጁላይ 1976 አንድ አየር መንገድ ከእስራኤል ወደ ፈረንሳይ ሲበር በፍልስጤም ሽምቅ ተዋጊዎች ተጠልፎ በኢንቴቤ አለም አቀፍ አውሮፕላን ማረፊያ ዩጋንዳ አረፈ። የእስራኤል ኮማንዶዎች በታገቱት 102 እስራኤላውያን ታግተው ከነበሩት 106 መካከል በተሳካ ሁኔታ የተዳኑበትን ኦፕሬሽን አደረጉ። ተጨማሪ ግጭት እና የሰላም ሂደት እ.ኤ.አ. በ1977 የተካሄደው የኬኔሴት ምርጫ የሜናኬም ቤጊን ሊኩድ ፓርቲ ከሌበር ፓርቲ ሲቆጣጠር በእስራኤል የፖለቲካ ታሪክ ውስጥ ትልቅ ለውጥ አምጥቷል። በዚያው አመት የግብፅ ፕሬዝዳንት አንዋር ኤል ሳዳት ወደ እስራኤል ተጉዘው በኬኔሴት ፊት ተናገሩ። በቀጣዮቹ ሁለት ዓመታት ውስጥ ሳዳት እና ቤጊን የካምፕ ዴቪድ ስምምነት እና የግብፅ-እስራኤል የሰላም ስምምነት ፈርመዋል። በምላሹ እስራኤል ከሲናይ ባሕረ ገብ መሬት ለቃ በምዕራብ ባንክ እና በጋዛ ሰርጥ ለፍልስጤማውያን የራስ ገዝ አስተዳደር እንዲኖር ድርድር ለማድረግ ተስማምታለች። እ.ኤ.አ. ማርች 11 ቀን 1978 የ የሽምቅ ጦር ከሊባኖስ ወረራ ወደ የባህር ዳርቻው መንገድ እልቂት አመራ። እስራኤል በደቡባዊ ሊባኖስ ላይ ወረራ በማድረግ ከሊታኒ ወንዝ በስተደቡብ የሚገኘውን የ ሰፈሮችን ለማጥፋት ምላሽ ሰጠች። አብዛኞቹ የ ተዋጊዎች ለቀው ወጡ፣ ነገር ግን የተባበሩት መንግስታት ሃይልና የሊባኖስ ጦር ስልጣኑን እስኪረከቡ ድረስ እስራኤል ደቡብ ሊባኖስን ማስጠበቅ ችላለች። ብዙም ሳይቆይ በእስራኤል ላይ የጥቃት ፖሊሲውን ቀጠለ። በሚቀጥሉት ጥቂት ዓመታት ወደ ደቡብ ዘልቆ በመግባት አልፎ አልፎ አልፎ አልፎ ድንበሩን አቋርጧል። እስራኤል በአየር እና በመሬት ብዙ የአጸፋ ጥቃት አድርጋለች።ይህ በእንዲህ እንዳለ፣ የቤጂን መንግሥት እስራኤላውያን በተያዘው ዌስት ባንክ እንዲሰፍሩ ማበረታቻ ሰጠ፣ በዚያ አካባቢ ካሉ ፍልስጤማውያን ጋር አለመግባባት ጨመረ። በመንግስት አዋጅ እና በከተማዋ ሁኔታ ላይ አለም አቀፍ ውዝግቦችን አስነስቷል። የትኛውም የእስራኤል ህግ የእስራኤልን ግዛት አልገለፀም እና ምስራቅ እየሩሳሌምን በውስጡ ያላካተተ ድርጊት የለም በ1981 እስራኤል የጎላን ሃይትስ በተሳካ ሁኔታ ተቀላቀለች፣ ምንም እንኳን ግዛቱ በአለም አቀፍ ደረጃ እውቅና ባይሰጠውም። የተባበሩት መንግስታት የፀጥታው ምክር ቤት የእየሩሳሌም ህግ እና የጎላን ሃይትስ ህግ ውድቅ እና ውድቅ በማድረግ አለም አቀፉ ማህበረሰብ እነዚህን እርምጃዎች በአብዛኛው ውድቅ አድርጎታል። የእስራኤል የህዝብ ብዛት በ1980ዎቹ እና 1990ዎቹ ሰፋ። ከ1980ዎቹ ጀምሮ በርካታ ኢትዮጵያውያን አይሁዶች ወደ እስራኤል የፈለሱ ሲሆን እ.ኤ.አ. በ1990 እና 1994 መካከል ከድህረ-ሶቪየት መንግስታት ፍልሰት የእስራኤልን ህዝብ በአስራ ሁለት በመቶ ጨምሯል። ሰኔ 7 ቀን 1981 በኢራን-ኢራቅ ጦርነት ወቅት የእስራኤል አየር ሀይል የኢራቅን የኒውክሌር ጦር መሳሪያ መርሃ ግብር ለማደናቀፍ ከባግዳድ ወጣ ብሎ በመገንባት ላይ ያለውን የኢራቅ ብቸኛ የኒውክሌር ኃይል ማመንጫ አወደመ። እ.ኤ.አ. በ 1982 ተከታታይ የ ጥቃቶችን ተከትሎ እስራኤል በዚያው አመት ሊባኖስን ወረረች ጥቃቶችን እና ሚሳኤሎችን ወደ ሰሜናዊ እስራኤል ያደረሱበትን የጦር ሰፈር ለማጥፋት። በመጀመሪያዎቹ ስድስት ቀናት ጦርነት እስራኤላውያን በሊባኖስ የሚገኘውን የ ወታደራዊ ሃይሎችን በማጥፋት ሶርያውያንን በቆራጥነት አሸንፈዋል። የእስራኤል መንግስት ጥያቄ - የካሃን ኮሚሽን - በኋላ ላይ ቤጂንን እና በርካታ የእስራኤል ጄኔራሎችን ለሳብራ እና ሻቲላ እልቂት በተዘዋዋሪ ተጠያቂ አድርጎ ይይዛል እና የመከላከያ ሚኒስትሩ አሪኤል ሻሮን ለእልቂቱ "የግል ሀላፊነት" አለባቸው። ሳሮን ከመከላከያ ሚኒስትርነት ለመልቀቅ ተገደደች። እ.ኤ.አ. በ1985 እስራኤል በቆጵሮስ ለደረሰው የፍልስጤም የሽብር ጥቃት በቱኒዝያ የሚገኘውን የ ዋና መስሪያ ቤት በቦምብ በመወርወር ምላሽ ሰጠች። እ.ኤ.አ. የመጀመሪያው ኢንቲፋዳ፣ የፍልስጤም የእስራኤል አገዛዝን በመቃወም በ1987 የተቀሰቀሰው፣ በተያዘው ዌስት ባንክ እና ጋዛ ውስጥ ያልተቀናጁ ሰልፎች እና ሁከትዎች ነበሩ። በቀጣዮቹ ስድስት ዓመታት ውስጥ፣ ኢንቲፋዳ ይበልጥ የተደራጀ እና የእስራኤልን ወረራ ለማደናቀፍ የታለሙ ኢኮኖሚያዊ እና ባህላዊ እርምጃዎችን አካትቷል። በሁከቱ ከአንድ ሺህ በላይ ሰዎች ተገድለዋል። እ.ኤ.አ. በ1991 የባህረ ሰላጤው ጦርነት በእስራኤል ላይ የሳዳም ሁሴን እና የኢራቅ ስኩድ ሚሳኤል ጥቃቶችን ደግፏል። ምንም እንኳን ህዝባዊ ቁጣ ቢኖረውም እስራኤል አሜሪካን ከመምታት እንድትታቀብ ጥሪዋን ተቀብላ በዚያ ጦርነት ውስጥ አልተሳተፈችም። በ1994 የእስራኤል እና የዮርዳኖስን የሰላም ስምምነት ከመፈራረሙ በፊት ሺሞን ፔሬስ (በስተግራ) ከይትዛክ ራቢን (መሃል) እና ከዮርዳኖሱ ንጉስ ሁሴን (በስተቀኝ) ጋር። እ.ኤ.አ. በ 1992 ይስሃቅ ራቢን ፓርቲያቸው ከእስራኤል ጎረቤቶች ጋር ስምምነት እንዲደረግ የጠየቀውን ምርጫ ተከትሎ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነ። በሚቀጥለው አመት ሺሞን ፔሬስ በእስራኤል ስም እና ማህሙድ አባስ ለ የኦስሎ ስምምነትን ፈርመዋል። የዌስት ባንክ እና የጋዛ ሰርጥ ክፍሎችን የማስተዳደር ስልጣን። በተጨማሪም የእስራኤልን የመኖር መብት ተቀብሎ ሽብርተኝነትን ለማጥፋት ቃል ገብቷል። እ.ኤ.አ. በ 1994 የእስራኤል-ዮርዳኖስ የሰላም ስምምነት የተፈረመ ሲሆን ዮርዳኖስ ከእስራኤል ጋር ያለውን ግንኙነት መደበኛ ለማድረግ ሁለተኛዋ የአረብ ሀገር አድርጓታል። የአረብ ህዝባዊ ድጋፍ ለስምምነቱ የእስራኤል ሰፈራ እና የፍተሻ ኬላዎች መቀጠል እና የኢኮኖሚ ሁኔታ መበላሸቱ ተጎድቷል ። እስራኤል በፍልስጤም የአጥፍቶ ጠፊ ጥቃቶች ስትመታ ለስምምነቱ የእስራኤል ህዝባዊ ድጋፍ ቀንሷል ። እ.ኤ.አ. በህዳር 1995 ይስሃቅ ራቢን ስምምነቱን በመቃወም በቀኝ ቀኝ አይሁዳዊ በይጋል አሚር የሰላም ሰልፍ ሲወጣ ተገደለ።በ1990ዎቹ መጨረሻ ላይ በቤንጃሚን ኔታንያሁ መሪነት፣ እስራኤል ከኬብሮን ለቃ ወጣች፣ እና የዋይ ወንዝ ማስታወሻን በመፈረም የፍልስጤም ብሄራዊ ባለስልጣን የበለጠ ቁጥጥር ሰጠች። እ.ኤ.አ. በ1999 ጠቅላይ ሚኒስትር ሆኖ የተመረጠው ኢሁድ ባራክ አዲሱን ሚሊኒየም የጀመረው ከደቡብ ሊባኖስ ጦርን በማውጣት ከፍልስጤም አስተዳደር ሊቀመንበር ያሲር አራፋት እና ከዩኤስ ፕሬዝዳንት ቢል ክሊንተን ጋር በ2000 የካምፕ ዴቪድ ስብሰባ ላይ ድርድር በማድረግ ነው። በጉባዔው ወቅት ባራክ የፍልስጤም መንግስት የመመስረት እቅድ አቅርቧል። የታቀደው ግዛት አጠቃላይ የጋዛ ሰርጥ እና ከ90% በላይ የምእራብ ባንክን ከኢየሩሳሌም ጋር እንደ የጋራ ዋና ከተማ አካቷል። ለድርድሩ መክሸፍ እያንዳንዱ ወገን ሌላውን ተጠያቂ አድርጓል። አወዛጋቢ የሊኩድ መሪ ኤሪያል ሻሮን ወደ ቤተመቅደስ ተራራ ከጎበኙ በኋላ፣ ሁለተኛው ኢንቲፋዳ ተጀመረ። አንዳንድ አስተያየት ሰጪዎች ህዝባዊ አመፁ በአራፋት አስቀድሞ የታሰበው የሰላም ድርድር በመፍረሱ ነው ሲሉ ይከራከራሉ። ሳሮን በ2001 ልዩ ምርጫ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነች። በስልጣን ዘመናቸው ሳሮን ከጋዛ ሰርጥ በአንድ ወገን ለመውጣት እቅዳቸውን ፈፅመዋል እና የእስራኤልን የዌስት ባንክን አጥር ግንባታ በመምራት ኢንቲፋዳ እንዲቆም አድርጓል። በዚህ ጊዜ 1,100 እስራኤላውያን ተገድለዋል፣ በአብዛኛው በአጥፍቶ ጠፊ ፍንዳታ። እ.ኤ.አ. ከ 2000 እስከ 2008 የፍልስጤም ሞት ፣ በእስራኤል የፀጥታ ኃይሎች የተገደሉት 4,791 ፣ በእስራኤል ሲቪሎች 44 እና 609 በፍልስጤማውያን ተገድለዋል ። እ.ኤ.አ. በጁላይ 2006 ሂዝቦላህ በእስራኤል ሰሜናዊ ድንበር ማህበረሰቦች ላይ የተሰነዘረ ጥቃት እና ድንበር ተሻጋሪ የሁለት የእስራኤል ወታደሮች መታፈን ለአንድ ወር የዘለቀውን ሁለተኛው የሊባኖስ ጦርነት አነሳሳ። በሴፕቴምበር 6 ቀን 2007 የእስራኤል አየር ኃይል በሶሪያ የሚገኘውን የኒውክሌር ኃይል ማመንጫን አወደመ። እ.ኤ.አ. በ 2008 መጨረሻ ላይ እስራኤል በሀማስ እና በእስራኤል መካከል የተኩስ አቁም ስምምነት በመፍረሱ ሌላ ግጭት ውስጥ ገብታለች። እ.ኤ.አ. የ2008-09 የጋዛ ጦርነት ለሶስት ሳምንታት የዘለቀ እና እስራኤል የአንድ ወገን የተኩስ አቁም ስምምነትን ካወጀች በኋላ አብቅቷል ።ሀማስ የራሱን የተኩስ አቁም አስታውቋል ፣ የራሱ ቅድመ ሁኔታዎች ሙሉ በሙሉ የመውጣት እና የድንበር ማቋረጫዎችን ለመክፈት። የሮኬቱ ተኩሱም ሆነ የእስራኤል የአጸፋ ጥቃት ሙሉ በሙሉ ባይቆምም፣ ደካማው የተኩስ አቁም ስምምነት አሁንም ቀጥሏል። በደቡባዊ የእስራኤል ከተሞች ላይ ከመቶ ለሚበልጡ የፍልስጤም የሮኬት ጥቃቶች እስራኤል ምላሽ እንደሆነች በገለፀችው እስራኤል በኖቬምበር 14/2012 በጋዛ ለስምንት ቀናት የዘለቀ ኦፕሬሽን ጀምራለች። እ.ኤ.አ. በጁላይ 2014 በሃማስ የሮኬት ጥቃቶች መባባሱን ተከትሎ እስራኤል በጋዛ ሌላ ዘመቻ ጀመረች። በግንቦት 2021 በጋዛ እና በእስራኤል ሌላ ዙር ጦርነት ተካሂዶ አስራ አንድ ቀናት ዘልቋል። በሴፕቴምበር 2010 እስራኤል እንድትቀላቀል ተጋበዘች። እስራኤል ከአውሮፓ ህብረት፣ ከዩናይትድ ስቴትስ፣ ከአውሮፓ ነፃ የንግድ ማህበር፣ ከቱርክ፣ ሜክሲኮ፣ ካናዳ፣ ዮርዳኖስ እና ግብፅ ጋር የነጻ ንግድ ስምምነቶችን የተፈራረመች ሲሆን በ2007 የላቲን አሜሪካዊ ያልሆነች የመጀመሪያዋ ሀገር ሆናለች። ከሜርኩሱር የንግድ ቡድን ጋር የነጻ ንግድ ስምምነት። እ.ኤ.አ. በ 2010 ዎቹ ፣ በእስራኤል እና በአረብ ሊግ አገሮች መካከል እየጨመረ የመጣው ክልላዊ ትብብር ፣ ከእነዚህም መካከል ብዙዎቹ የሰላም ስምምነቶች (ዮርዳኖስ ፣ ግብፅ) ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነቶች ( ፣ ፍልስጤም) እና ኦፊሴላዊ ያልሆኑ ግንኙነቶች (ባህሬን ፣ ሳዑዲ አረቢያ ፣ ሞሮኮ ፣ ቱኒዚያ) ። የእስራኤል የጸጥታ ሁኔታ ከባህላዊው የአረብ-እስራኤል ጠላትነት ወደ ኢራን እና ደጋፊዎቿ ጋር ወደ ክልላዊ ፉክክር ተለወጠ። የኢራን እና የእስራኤል የውክልና ግጭት ከ1979 አብዮት ጀምሮ በእስራኤል ላይ ከታወጀው የድህረ-አብዮታዊ እስላማዊ ሪፐብሊክ ጠላትነት ቀስ በቀስ የወጣ ሲሆን በደቡብ ሊባኖስ ግጭት ወቅት ኢራን ለሂዝቦላህ ስውር ድጋፍ እና በመሠረቱ ወደ ተኪ ክልላዊ እድገት ገባ። ከ 2005 ጀምሮ ግጭት ። ከ 2011 ጀምሮ በሶሪያ የእርስ በርስ ጦርነት ውስጥ የኢራን ተሳትፎ እየጨመረ በመምጣቱ ግጭቱ ከፕሮክሲ ጦርነት ወደ ቀጥተኛ ግጭት በ 2018 መጀመሪያ ላይ ተቀየረ ።
8418
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A5%E1%88%B5%E1%8D%93%E1%8A%95%E1%8B%AB
እስፓንያ
ስፔን (ስፓኒሽ: ፣ ወይም የስፔን መንግሥት (ስፓኒሽ ሬይኖ ዴ እስፓኛ)፣[] በደቡብ ምዕራብ አውሮፓ የምትገኝ አገር ነች፣ በአትላንቲክ ውቅያኖስ እና በማዶ ላይ የተወሰነ ግዛት ያለው። የሜድትራንያን ባህር፡ የስፔን ትልቁ ክፍል የሚገኘው በአይቤሪያ ባሕረ ገብ መሬት ላይ ነው። ግዛቱ በአትላንቲክ ውቅያኖስ ውስጥ የሚገኙትን የካናሪ ደሴቶችን ፣ በሜዲትራኒያን ባህር ውስጥ የሚገኙትን የባሊያሪክ ደሴቶችን ፣ የራስ ገዝ ከተሞችን ሴኡታ እና ሜሊላን እና በርካታ ትናንሽ የባህር ማዶ ግዛቶችን በሞሮኮ የባህር ዳርቻ በአልቦራን ባህር ተበታትነዋል ። የሀገሪቱ ዋና መሬት ከ ድንበር ደቡብ በጅብራልታር; ወደ ደቡብ እና ምስራቅ በሜዲትራኒያን ባህር; ወደ ሰሜን በፈረንሳይ, አንዶራ እና የቢስካይ የባህር ወሽመጥ; እና ወደ ምዕራብ በፖርቱጋል እና በአትላንቲክ ውቅያኖስ. ስፋቷ 505,990 ኪሜ 2 (195,360 ስኩዌር ማይል)፣ ስፔን በደቡባዊ አውሮፓ ትልቁ ሀገር፣ በምዕራብ አውሮፓ ሁለተኛ ደረጃ ላይ ያለች ሀገር እና የአውሮፓ ህብረት እና በአውሮፓ አህጉር አራተኛዋ ትልቅ ሀገር ነች። ከ 47.4 ሚሊዮን በላይ ህዝብ ያላት ስፔን በአውሮፓ ውስጥ በህዝብ ብዛት ስድስተኛዋ እና በአውሮፓ ህብረት አራተኛዋ በህዝብ ብዛቷ ሀገር ነች። የስፔን ዋና ከተማ እና ትልቁ ከተማ ማድሪድ ነው; ሌሎች ዋና ዋና የከተማ አካባቢዎች ባርሴሎና ፣ ቫለንሲያ ፣ ሴቪል ፣ ዛራጎዛ ፣ ማላጋ ፣ ሙርሲያ ፣ ፓልማ ዴ ማሎርካ ፣ ላስ ፓልማስ ዴ ግራን ካናሪያ እና ቢልባኦ ያካትታሉ። አናቶሚ ዘመናዊ ሰዎች ለመጀመሪያ ጊዜ ወደ አይቤሪያ ባሕረ ገብ መሬት የደረሱት ከ 42,000 ዓመታት በፊት አካባቢ ነው። በአሁኑ ስፓኒሽ ግዛት ውስጥ ያደጉ የመጀመሪያዎቹ ባህሎች እና ህዝቦች የቅድመ-ሮማን ህዝቦች እንደ የጥንት አይቤሪያውያን፣ ሴልቶች፣ ሴልቲቤሪያውያን፣ ቫስኮን እና ቱርዴታኒ ያሉ ናቸው። በኋላ፣ እንደ ፊንቄያውያን እና የጥንት ግሪኮች ያሉ የውጭው የሜዲትራኒያን ሕዝቦች የባሕር ዳርቻ የንግድ ቅኝ ግዛቶችን አዳበሩ፣ እና የካርታጊናውያን የስፔን የሜዲትራኒያን የባህር ዳርቻን የተወሰነ ክፍል ለአጭር ጊዜ ተቆጣጠሩ። ከ218 ዓ.ዓ. ጀምሮ የሮማውያን የሂስፓኒያ ቅኝ ግዛት ተጀመረ እና ከአትላንቲክ ኮርኒስ በስተቀር የአሁኗን የስፔንን ግዛት በፍጥነት ተቆጣጠሩ። ሮማውያን በ206 ዓ.ዓ. የካርታጊናውያንን ከአይቤሪያ ባሕረ ገብ መሬት አውጥተው ለሁለት አስተዳደራዊ ግዛቶች ከፈሉት፣ እና ። በአራተኛው መቶ ክፍለ ዘመን የምዕራቡ የሮማ ኢምፓየር እስኪወድቅ ድረስ ስፓኒያ በሮማውያን አገዛዝ ሥር ቆየ፣ ይህም የጀርመን የጎሳ ኮንፌዴሬሽን ከአውሮፓ እስከ ፈጠረ። በዚህ ጊዜ ውስጥ ባሕረ ገብ መሬት እንደ ሱቪ ፣ አላንስ ፣ ቫንዳልስ እና ቪሲጎትስ በመሳሰሉት ይገዛ ነበር ፣ የኋለኛው ደግሞ ከሮም ጋር በፎኢዱስ በኩል ያለውን ጥምረት ጠብቆ ነበር ፣ የሜዲትራኒያን የባህር ዳርቻ ክፍል የባይዛንታይን ግዛት ነበር። በመጨረሻም፣ ቪሲጎቶች በአምስተኛው መቶ ክፍለ ዘመን የበላይ ኃይል ሆነው ብቅ አሉ፣ የቪሲጎቲክ መንግሥት አብዛኛው የአይቤሪያን ባሕረ ገብ መሬት ይሸፍናል እና ዋና ከተማውን አሁን የቶሌዶ ከተማ አቋቋመ። በቪሲጎቲክ ጊዜ ውስጥ ሊበር ኢዲሲዮረም የሕግ ኮድ መፍጠር በስፔን መዋቅራዊ እና ህጋዊ መሠረት እና ከሮማ ግዛት ውድቀት በኋላ የሮማን ሕግ ሕልውና ላይ ተጽዕኖ አሳድሯል። በስምንተኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የቪሲጎቲክ መንግሥት በኡመያድ ኸሊፋነት ወረራ፣ በደቡብ ኢቤሪያ ከ700 ዓመታት በላይ የሙስሊም አገዛዝ አስከትሏል። በዚህ ጊዜ ውስጥ፣ አል-አንዳሉስ ዋና የኢኮኖሚ እና የእውቀት ማዕከል ሆነ፣ የኮርዶባ ከተማ በአውሮፓ ውስጥ ካሉት ትላልቅ እና ሀብታም አንዷ ነች። በሰሜን አይቤሪያ ውስጥ በርካታ የክርስቲያን መንግስታት ብቅ አሉ ከነዚህም መካከል ሊዮን፣ ካስቲል፣ አራጎን፣ ፖርቱጋል እና ናቫሬ ናቸው። በሚቀጥሉት ሰባት መቶ ዓመታት ውስጥ፣ እነዚህ መንግሥታት ወደ ደቡብ አቅጣጫ መስፋፋት— እንደ ወይም —የመጨረሻው በ1492 ባሕረ ገብ መሬት ናስሪድ የግራናዳ መንግሥት ክርስትያኖች በተያዙበት ጊዜ ነበር። ኮሎምበስ የካቶሊክ ንጉሶችን በመወከል ወደ አዲስ አለም ደረሰ፣የካስቲል ዘውድ እና የአራጎን ዘውድ ስርወ መንግስት ህብረት በተለምዶ እንደ አንድ የተዋሃደች ስፔን እንደ አንድ ሀገር ይቆጠራል። አይሁዶች እና እስላሞች ወደ ካቶሊክ እምነት እንዲቀየሩ ተገደዱ እና የኋለኛው ደግሞ በመጨረሻ በመንግስት ተባረሩ። በተለወጡ ሰዎች መካከል ሃይማኖታዊ ኦርቶዶክሳዊነትን ማስጠበቅ ለምርመራው ተልእኮ ተሰጥቶ ነበር። የስፔን አሜሪካን ቅኝ ግዛት ተከትሎ፣ ዘውዱ ትልቅ የባህር ማዶ ግዛት ለመያዝ መጣ፣ ይህም በአለም አቀፍ ደረጃ በአዲስ አለም በተመረተው ብር በዋናነት የሚቀጣጠለው የአለም የንግድ ስርዓት መፈጠሩን መሰረት ያደረገ ነው። ስፔን ያደገች አገር፣ ዓለማዊ ፓርላሜንታሪ ዲሞክራሲ እና ሕገ መንግሥታዊ ንጉሣዊ ሥርዓት ነች፣ ንጉሥ ፌሊፔ 6ኛ በርዕሰ መስተዳድሩ። ከፍተኛ ገቢ ያላት ሀገር እና የላቀ ኢኮኖሚ ያላት፣ በአለም አስራ አራተኛው ትልቅ ኢኮኖሚ በስም እና አስራ ስድስተኛ-ትልቁ በፒ.ፒ.ፒ. እ.ኤ.አ. በ 2019 ስፔን በ 83.5 ዓመታት ውስጥ በዓለም ላይ ካሉት ረጅም ዕድሜዎች አንዱ ነው ። በተለይም በጤና አጠባበቅ ጥራት ከፍተኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች ፣ የጤና አጠባበቅ ስርዓቷ በዓለም ዙሪያ በጣም ቀልጣፋ ነው ተብሎ ይታሰባል። የአካል ክፍሎች ንቅለ ተከላ እና የአካል ልገሳ የዓለም መሪ ነው። ስፔን የተባበሩት መንግስታት ()፣ የአውሮፓ ህብረት (ኢ.ዩ) አባል ነች
33763
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A2%E1%89%B5%E1%8B%AE%E1%8C%B5%E1%88%B5%E1%89%B5%20%E1%89%A0%E1%8B%93%E1%88%88%E1%88%9D%20%E1%8B%99%E1%88%AA%E1%8B%AB
ኢትዮጵስት በዓለም ዙሪያ
ኢትዮጵስት በዓለም ዙሪያ የኢትዮጵያ ጥናት ፡ ይህ ጥናት አጠቃላይ የሆነ የኢትዮጵያ የታሪክ ፣ የጆግራፊ፣ የዘር፣ የቋንቋ፣ የስነፅሁፍ፣ የባሕል፣ የተፈጥሮ ሐብት፣ የኤኮኖሚ፣ የፖለቲካና የሶሻል፣ ጥናቶችን ያጠቃልላል። ይህ ነጻ የሆነ ሳይንሳዊ ጥናት በቅርቡ ተጠናክሮ የቀጠለ ቢሆንም በቅድመ ጥናቶች የተደረጉ ስራወች እንደሚያሳዮት ጥናቶች የተከሃዱት ባጠቃላይ ፖቶሎጅካል የታሪክ፣ የቋንቋ፣ የባህልና በሀገሪቱ የሚኖሩ ጎሳወችን በተመለከተ ነበር። በመጀመሪያ የኢትዮጵስት ጥናተቶች የወጡት በ17ኛዉ ክፍለ ዘመን መጨረሻ ሲሆን በ20ኛዉ ክፍለ ዘመን በአዉሮፓዉያን ቋንቋ በመጀመሪያ ጊዜ በኢጣሊያንኛ ከዚያም በፈረንሳይኛና በእንግሊዝኛ ስለትዮጵያ ጥናታዊ ጽሑፎች ብቅ ማለት ጀመሩ። ስለዚህም እንደምሳሌ የሚጠቀሰዉ ‘የኢትዮጵያ ጥናት‘ በሚል // በኢጣሊኛ ቋንቋ የሚታተም ጽሑፍ ነበር። የኢትዮጵስት የኢትዩጵያ ጥናት የሚለዉ ሀሳብ በተለይም ከመጀመሪያዉ ዓለም አቀፍ የኢትዮዽያ የጥናት ኮንፍረስ በሁዋላ ታዋቂ ሆኗል። {1959 በሮም ኢጣሊ} በአሁኑ ጊዜ ከ16 ያላነሱ ኮንፍረንሶች ተካሂደዋል። በነዚህም ኮንፍረንሶች ላይ አያሌ ኢትዮጵስት ምሁራን በተለያዩ ጉዳዮች ላይ ብዛት ያላቸዉ ጥናቶችን አቅርበዋል። በመካከለኛዉ ዘመን ኢትዮዽያ የሚባለዉ አካባቢ በተጨማሪ ‘የቅዱስ ዮሐንስ የክርስቲያኖች ሀገር በሚል በብዛት ይታወቅ ነበር። እንዲሁም አቢሲንያ በመባልም ይታወቃል። በ4ኛዉ ክፍለዘመን ክርስትና በአክሱም በመስፋፋቱ በኢትዮጵያና በኗሪወቿ ለይ ከፍተኛ ለዉጥ አስከትሏል። ለዉጭዉም ዓለም ትኩረትን አሳይቷል። ስለሆነም የቤዛንቲያን፣ የአርሚያን፣ የሮማዉያን ፣የፖርትጋል ኤፔስ ኮፖሳት በ6ኛዉ ክፍለዘመን በኢትዮዽያ ጉብኝቶችን አድርገዋል። አረቦች ከኢትዮዽያና ከሕዝቦቿ ጋር በጥሩ ሁኔታ ይተዋወቃሉ። ይሄም እስልምና ከመፈጠሩ በፊት በነበረዉ የንግድና የባህል ልዉዉጦችና ግንኙነቶች ነበር። ከእስልምና በሁዋላም ቢሆን ችግር ባጋጠማቸዉ ጊዜ የመሐመድ ተከታዮች በስደት ወደ ኢትዮጽያ መጥተዋል። የአረብ የታወቁ የጆግራፊና የታሪክ ጽሐፊወች ያኩቢ፣ ማሱዲ፣ኢባን ሀያካሊያ፣ ያኩዬታ፣ ኢባን ሱኢዳ ከ9ኛዉ እስከ 14ኛዉ ክፍለዘመን በተደረጉ የጥናት ስራወቻቸዉ በጣም ከፍተኛ ታሪካዊ ዋጋ ያላቸዉና ስለ መካከለኛዉ ዘመን ኢትዮጽያ ታሪክ፣ ጆግራፊ፣ ኤትኖግራፊ የተጻፉ ስራወቻቸዉ ከፍተኛ የታሪክ ማጣቀሻወች ናቸዉ። በመካከለኛዉ ዘመን አዉሮፓዉያን በተከታታይ ወደ ኢትዮጽያ ትኩረት አድርገዉ ነበር። ይሄዉም በ12ኛዉ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ነዉ። ለዚህም ዋናዉ ምክንያት በዓለም ላይ ከፍተኛ የሆነ የእስልምና መስፋፋት ስለነበር ይህንን ለመቋቋም በሚደረገዉ ትግል አጋዠ ለማድረግና የጋራ ግንባር ለመፍጠር ነበር። በዚህ የእስልምና መስፋፋት ዘመን ይህች የቅዱስ ዬሐንስ የክሪስታኖች ሀገር በሚል የምትታወቀዉ ኢትዮጵያ የበኩሏን አስተዋጦ አድርጋለች። ኢትዮጵያ በዚያን ጊዜ በእየሩስዓለምና በሮም የኢንፎርሜሽን ሴንተሮች ቤተክሪስታኖች ነበሯት።እንዲሁም በዚያን ጊዜ ካይሮ ታለቅ የንግድ ሴንተር ስለነበረች ኢትዮጵያም ታለቅ የንግድ ግንኙነት ስለነበራት እንደ ኢንፎርሜሽን ሴንተር ትገለገልበት ነበር። 16ኛዉና17ኛዉን ክፍለዘመን አዲሱ የኢትዮጵያ ጥናት የታሪክ ዘመን በማለት መጥራት ይቻለል። ይሄዉም የፖርቱጋሎች ወደ ኢትዮጵያ መምጣትና እንዲሁም የጽሐፋቸዉ ከፍተኛ ዋጋ ያላቸዉ የታሪክ ማስታወሻወችና መጽሐፍት ናቸዉ። ከነዚህም መካከል፡ አለባሪሽ ‘እዉነተኛ ታሪክ ስለ ቅዱስ ዩሐንስ የቅዱሳን ሀገር’ ካሽታኑዩዝ “የፖርትጋሎች ጉዞ ታሪክ በአቢሲኒያ’ እንዲሁም ፖርቱጋልን ያገለግል በነበተዉ የእስፓኒሽ ተወላጅ ፓይሱ ‘የኢትዮጽያ ታሪክ’ በመጀመሪያ አጠቃሎ የታተመዉ በ1945/46 እነዚህ የፖርቱጋል አገር ጎብኝወችና ታርክ ጸሐፊወች ኢትየጵያንና የሕዝቦቿን ታሪክ ለአዉሮፓዉያን በማስተዋወቅ ታላቅ ሚና ተጫዉተዋል ወይም ቀደምትነት ነበራቸዉ። በ17ኛዉ ክፍለዘመን መጨረሻ በአዉሮፓና በሌሎችም አገሮች ስለኢትዮዽያ ስለመሬቷ ለምነት፣ ስለሕዝቦቿ አኗኗር፣ ስለቋንቋዋና ባሕሏ ብዙ ጥናታዊ ስራወች ተሰርተዋል። ሆኖም እነዚህ ስራወች ብዙወቹ ስተቶች ያሉባቸዉና ያልተስተካከሉ ነበሩ። በአዉሮፓ የኢትዮጵያ ጥናት መስራች ተብሎ የሚታወቀዉ ኢትዮጵስት ጀርመናዊዉ ተመራማሪ ፔሩ ሉዶልፍ ነዉ። የሱ ስራወችም የኢትዮጵያ ታሪክ መዝገበ ቃላቶች ናቸዉ ማለት ይቻላል። ስራወቹም በተለያዩ የታሪክ ክፍሎች ላይ የተመሰረቱ ናቸዉ። ለምሳሌ ኤትኖግራፊ/ሕዝብ /፣ ጆግራፊ፣ ታሪክ፣ ፍልስፍና ሌሎችም ነበሩበት። የእሱ የኢንፎርሜሽን ምንጭም ለብዙ ዓመታት በሮም ይኖሩ የነበሩት ኢትዮጵያዊ ቄስ መነኩሴ ግሪጎሪ ናቸዉ። ፔሩ ሉዶልፍ ታላላቅ ስራወቹን በፍራንክፈርት አሳትሟል ከእነዚህም መካከል። ‘የኢትዮጵያ ታሪክ’ ፣ ‘አጠቃላይ የሆነ እርማት ከኢትዮጵያ ታሪክ’ ፣ ‘የግዝ ቋንቋ ሰዋሰዉ /ግራመር/ ፣ ‘የአማርኛ ሰዋሰዉ /ግራመር/ና መዝገበ ቃላት’ ፣ ‘የግዝ ስነጽሑፍ መስፋፋትና መዝገበ ቃላት’ የሚሉ ናቸዉ። የፔሩ ሉዶልፍ መጸረሐፍትና ስራወች በፈረንሳይ፣ በእንግሊዝና በሌሎችም የአዉሮፓዉያን ቋንቋወች ተተርጉመዉ ነበር። ለረጅም ጊዜም እንደ ቋንቋ መዝገበ ቃላትና የታሪክ መማሪያነት አገልግለዋል። ‘የኢትዮጵያ ታሪክ’ የሚለዉ መጽሐፍ በራሽያን ቋንቋ ተተርጉሞ ለታላቁ ፔትሮስ /ጴጥሮስ/ አንደኛ በስጦታ ተሰጧቸዉ ነበር። ከፔሩ ሉዶልፍ በሁዋላ በኢትዮዽያ ጥናት ላይ መዳከም ታይቶ የነበር ቢሆንም በ18ኛዉ ክፍለዘመን መጨረሻና በ19ኛዉ ክፍለዘመን መጀመሪያ እንግሊዛዊያን ዠ- ቦርዩስ እና ገ- ሶልት አዲሱን የኢትዮጵያ ጥናት ጀመሩት። እረጅም ጊዜ የፈጀ ጉብኝትም አደረጉ ብዙ ጥናቶችንም አቀረቡ ቦርዩስ አባይ ከጣና ይፈልቃል አለ። በ1790 ጉብኝቱ በጻፈዉ ጽሑፍ ብዙ የጆግራፊ፣ የኤትኖግራፊ፣የታሪክ ሪኮርዶችን ለመጥቀስ ሞክሯል። ብዙ የኢትዮጵያ የጅ ጽሑፎችንም ሰብስቧል። በሁዋላም ለኦክፎርድና ለማንችስተር ዩንበርስቲወች ሰጧቸዋል። ሶልት ሁለት ጊዜ ያህል ኢትዮጵያን ጎብኝቷል በስራወቹ ትኩረት ያደረገዉ በሰሜን ኢትዮዽያ በተለይም በአክሱም በሚገኙት ሐወልቶችና ጸረሑፎች ላይ ነበር። በ19ኛዉ ክፍለዘመን ኢትዮጵስትና የኢትዮጵያ ጥናት በፍጥነት ተቀይሯል። ብዙ ጥናታዊ ተቋማትም ተመስርተዋል። በአዉሮፓ በሚገኙ የኢትዮጵያ ቅርሶች ላይም መሰረታዊ የሆኑ ሳይንሳዊ ምርምሮችና ጥናቶች ተካሂደዋል። እንዲሁም ብዙ ጥናታዊ ጉዞወች ወደ ኢትዮዽያ ተደርገዋል። በተደረጉትም ጉዞወች በርካታ ጥናቶች ተካሂደዋል። ስለ ሴሜትክና ኩሸቲክ ቋንቋወች ጥናቶች ተደርገዋል። በ19ኛዉ ክፍለዘመን አጋመሽ ጀርመናዊዉ ተመራማሪ አ-ዲሊማን መሪነት ስለ ጥንታዊ ኢትዮጵያ ታሪክ፣ ስለ መካከለኛዉ ዘመን ኢትዮጵያ ታሪክ፣ ስለግዕዝ ቋንቋ ሰዋሰዉ /ግራመር/ ስለ ሊቶግራፊና ሌሎችም ጥናቶችን አካሂደዋል። በነዚህና በመሳሰሉት ስራወች ላይ ከፍተኛ አስተዋጾ ያደረጉ ተመራማሪወችም፡ ፈ- ፐሪቶሪዮስ፣ ኦ- ሙቲቦክስ፣ ከ- ቢትሊድ፣ እንዲሁም አዉስትሪያዊዉ ኤ- ሊትማን ይገኙበታል።ኤ- ሊትማን በ1905፣1906 በአክሱም የተካሄደዉን የአርኪኦሎጅ ምርምርና የተመራማሪወች ቡድን መርቷል። የዚህ ጥናት ዉጤት በአራት ቶሞች በ1913 ታትሟል። ብዙ የአርኪኦሎጅና የኢፖግራዊ ስራወች ስለ ጥንታዊ ኢትዮጵያ ይዟል። ኤ- ሊትመን ሌላ የጥናት ቡድንም በኢትዮጵያ መርቷል። ይህ የጥናት ቡድን ስለስነጽሑፍና ስለፍልስፍና ጥናት ያደረግ ሲሆን፤ በተለይ በትግሬኛ ቋንቋ ላይም ጥናት አካሂዷል። ኤ- ሊትማን በብራሴል ዩንበርስቲ በሴሚቶሎጅ ፋኮሊቴት ስለ ኢትዮጵያ ያስተምር ነበር። በኢጣሊያ የኢትዮጵያ ጥናት በኢጣሊያ የኢትዮዽያ ጥናት መስራች ኢትዮጵስት ኢ- ገቢድ ነበር። ይህ ሰዉ ብዙ የቋንቋ የጥናት ጽሑፎችን ያበረከተ ነዉ። የሱ ተማሪ የነበረዉ ኮንቴኢኦሲን በኢትዮጵያ ኤትኖግራፊ ሕዝብና ቋንቋን በሚመለከት ስፊ ጥናቶችን አካሂዷል። የትግሬኛና የሀረሬኛ ቋንቋወችንም ይናገር ነበር። ኢጣሊ በኢትዮጵያ ሁለትዮሽ ባሕሪ ያለዉ ጥናት ስታካሂድ ቆይታለች። በቋንቋወችና በሌሎችም ጉዳዮች ላይ የሚደረገዉ ጥናት በጣም ተዳክሞ የኢጣሊያን የቅኝ ግዛት ታሪክ በተመለከተና የቅኝ ግዛት መስፋፋትን በተመለከተ ብዙ ስራወች ተካሂደዋል። በ1941ዓም በሮም የኢትዮጵያ ጥናት ጆርናል ይታተም ነበር። // ለዚህ ከፋተኛ አስተዋጦ ያደረጉ ምሁራን፡ራይኒሮ፣ ፐሮካች፣ ተሩሊትስ፣ ናቸዉ። በኢጣሊያ ስለ ኢትዮጵያ ጥናት የሚካሄድባቸዉ ተቋማት የኢትዮጵያ ሴንቴር በኢጣሊያ፣ የምስራቃዊያን ጥናት ፋኮሊቴት በሮምና እንዲሁም በኒኦፖሎስ ዩንበርስቲ ነበር። በማከታተልም ኤ- ቺሩሊ የተባለዉ በሁለት ተከታታይ ጽሑፎች ጥናቱን አዳብሮታል እነዚህም ‘ኢትዮዽያ በፓላስታይን’ ፣ ‘የኢትዮዽያ ስነጽሑፍ ታሪክ’ ፣ በፈረንሳይ የኢትዮጵያ ጥናት በ19ኛዉ ክፍለዘመን መጨረሻ በመጀመሪያዉ አጋማሽ በ20ኛዉ ክፍለዘመን መጀመሪያ ኢትዮጵስት ዠ- ጋሊቢ የኢትዮጵያን ጥናት በፈረንሳይ መሰረተ። ዠ-ጋሊቢ በፈረንሳይ ዩንበርስቲ ሴሚቶሎግና ፕሮፌሰር ቢሆንም ጥናት በሚያደርግበት ጊዜ የፋኮሊቲዉ ሃላፊ ፈ- ሞንዶን ቢዳይ ይባል ነበር። ከዚያም ታዋቂዉ ሴሚቶሎግና የቋንቋ ምሁር ኢትዮጵስት መ- ኮኤን እነሱን በመተካት ፋኮሊቲዉን ይመራዉ ነበር። በፈረንሳይ የኢትዮጵያ ጥናት በተለያዩ የፓሪስ ዩንበሪስቲወች የምስራቅ ቋንቋወች ፋኮሊቲወች ጥናቶች ይካሄዳሉ፣ ጥናት ከአካሄዱ ምሁራን መካከል፣ የሚከተሉትን መጥቀስ ይቻላል፡ ሊክላን፣ አንፈሬ፣ ካኮ፣ ቱቢኦና፣ ዶርስስ ይገኙባቸዋል። በራሽያ የኢትዮጵያ ጥናት በ19ኛዉና በ20ኛዉ ክፍለዘመን በዓለም አቀፍ ኢትዮጵስቶች መካከል የራሽያ ተመራማሪወች ከፍተኛዉን ቦታ ይዘዉ ይገኛሉ። ይህም በታሪክ፣ በሐይማኖት፣ በአርኪኦግራፊ፣ በቋንቋ ከፍተኛ አስተዋጦ አድርገዋል። እነዚህ ከፍተኛ አስተዋጦ ያደረጉ ምሁራኖች፣ ቦሎቶብ፣ ኮባሌብስኪ፣ ኢሊሴባ፣ ባሮቢትስና፣ ቡልታቢች፣ አርታሞኖባ፣ እና ሌሎችም ሲሆኑ ከቅድመ አብዮት ስራወች መካከል ስለ ኢትዮጵያ ከፍተኛ በታ የሚይዘዉ ቱራዬብ መሰረታዊ የሆኑ የታሪክና የቋንቋ ጥናቶችን አካሂዷል። ከነዚህም መካከል፡ “የኢትዮዽያ ጥናት አርኪኦሎጅካል ማጣቀሻ” “የአቢሲኒያ ስብስቦች 15ኛዉና16ኛዉ ክፍለዘመን” የሚሉ ሲሆኑ ቱራዬብ በዘመኑ በምስራቃዊ ጥናት ታዋቂ በነበረዉ የሐርከፍ ዩንበርስቲ ከታዋቂዉ የምስራቃዊያን ምሁር ከዶርኖም ጋር በመሆን የኢትዮጵን ቋንቋ ያስተምር ነበር። የኢትዮጵያን ጥናት በመቀጠልም የቱራዬብ ተማሪ የነበረዉ ኢትዮጵስት ኮራትኮብስኪ ብዙ ስራወችን አበርክቷል። በታሪክና በስነጽሑፍ ጥናት ከተሰሩት ስራወች መካከል በተለይም አማረኛ ቋንቋን በተመለከተ ዩሽማኖብ ከሚጠቀሱት ዉስጥ አንዱ ነዉ። በባቢሎብ የተመራዉ የቦታኒክና የአግሮኖሚ ኢክስፖዴሽን ኢትዮዽያ የእርሻን ምርት በመጠቀም የመጀመሪያዋ አገር መሆኗን አረጋግጧል ኢትዮዽያ በጣም ጥንታዊና የእርሻ ስራትን ቀድማ የጀመረች ሀገር ነች በማለት አረጋግጠዋል። የዚህ ጥናት ስራወች በራሽያ በ1930 በሊቢና፣ ሊሶብስኪ፣ኦሊዴሮጌ፣ በሚባሉ ምሁራን ተመራማሪወች ታትመዋል። በኢትዮጵስቶች የተሰሩ የኢትዮዽያ ጥናታዊ ስራወች ወደ አዉሮፖዉያን ቋንቋ በብዛት መተርጎም የጀመሩት በ20ኛዉ ክፍለዘመን ነዉ። እነዚህም ስራወች የተተረጎሙት ለብዙ ዘመን በአዉሮፖ በኖሩት ሰወች ነዉ። የታወቁት ጽሐፊ አፈወርቅ ገብረእየሱስ በኢጣሊያን ቋንቋ መጽሐፍቶችን አሳትመዋል። ‘የአማረኛ ቋንቋ ሰዋሰዉ /ግራመር/1905}፣ ‘የአማረኛ ግስ’ ከሁለተኛዉ ዓለም ጦርነት በፊት አለቃ ታዬ ገብረመድሕን በጀርመን ይሰሩ ነበር። አለቃ ታዬ ‘የኢትዮዽያ ሕዝብ ታሪክ’ የሚል መጽሐፍ ጽፈዋል። እንዲሁም ተክለ ማሪያም መሀሪ በግዝ ቋንቋ ጥሩ ስራወችን አሳትመዉ ነበር። ከሁለተኛዉ የዓለም ጦርነት በሁዋላ የተክለ ጻድቅ መኩሪያ ጥናታዊ ስራወች ከ1951ዓም ጀምሮ መታተም ጀመረ። በኢትዮጵያዊዉ ምሁር ተሰማ ሀብተወልደሚካኤል ለመጀመሪያ ጊዜ መሰረታዊ የሆነ የአማረኛ መዝገበ ቃለትም ተጻፈ። በ1950ዓም አዲሱ የኢትዮጰያ ጥናት ምራፍ ተጀመረ ማለት ይቻላል። ብዙ ኢንስቲቲዉቶችና ተቋማትም መቋቋም ጀመሩ። እንደዚሁም ብዙ የጥናት ተቋማት በተከታታይ ዓለማቀፍ የጥናት ኮንፍረንሶች መካሄድ ጀመሩ። ኢትዮጵያን በተመለከተ በሰፊዉ የአንትሮፖሎጅ፣ የአርኪኦሎጅ፣ የኢትኖግራፊ፣ የሰነጽሑፍ፣የሶሽኦሎጅ ጥናቶች በስፊዉ መካሄድ ተጀመረ። እንዲሁም የጥናት መስኮች እየተስፋፉ በዘመናዊ የሶሻልና የኢኮኖሚ፣ የዓለም አቀፍ ግንኙነቶችን የተለያዩ ቋንቋወችንና ጎሳወችን በሚመለከት በሰፊዉ ጥናቶች ይካሄዳሉ። በራሽያ ዉስጥ ስለኢትዮጵያ ጥናት የሚያደርጉ ተቋመትና ምሁራን በጣም በርካታወች ናቸዉ። ከነዚህም ዉስጥ ‘የአፍሪካ ጥናት ኢኒስቲቲዉት፣ ሳንክ ፒተርስቡርግ ዩንበርስቲ ኤትኖግራፊ ፋኮሊቴት፣ የዓለም ስነጽሑፍ ኢኒስቲቲዉት፣ የራሽያ አካዳሚ የምስራቅ ፋኮሊቴትና ሌሎችም። በመካከለኛዉ ክፍለ ዘመን በኢትዮዽያ ታሪክ ላይ ጥናት ያካሄዱ ራሽያዊ ምሁራን ኮቦሻኖብ፣ ቼርንትሶብ፣ ሲሆኑ በዘመናዊ የኢትዮዽያን ታሪክ ላይ ጥናት ያደረጉ ምሁራን፣ ባሲን፣ ራይት፣ተራፊሞብ፣ ትስኪን፣ያግያ፣ ናቸዉ። እንዲሁም ኢትዮጵያ ከራሽያ፣ ከጆርጅያና፣ ከአርሜንያ ጋር የነበሯትን ግንኙነቶች በሚመለከት ጥናት ያደረጉ ምሁራን፣ ማቻራደዜ እና ቶፑዝያን፣ ሲሆኑ ስለኢትዮጵያ ከአረብ የታሪክ ምንጮችን በተመለከተ ጥናት ያደረጉ ምሁራን፣ ቡኒያቶብ ነበሩ። በሌሎች ዘመናዊ የሶሻልና የኢኮኖሚ ጉደዮች ላይ ጥናት ያደረጉ ምሁራንም ጋሊፔሪን፣ ኮኪየብ፣ ሸራዬብ፣ ሼርር ናቸዉ። ቋንቋን በተመለከተ ጥናት ያካሄዱ ምሁራን፣ጋንኪን እና ቲቶብ ናቸዉ። የኢትዮጵያን ስነጽሑፍ በተመለከተ ጥናት ያካሄዱ ምሁራን፣ ቦሊፔ፣ ፓፕሼባ፣ ቱተሩሞባ ሲሆኑ በአጠቃላይ በኢትዮጵያ ጥናት ታላቅ አስተዋጦ ከአደረጉት ኢትዮጵስት ምሁራን መካከል በተለይ የሚከተሉት ጉልህ ቦታ ይይዛሉ። ማንቲሊኒችኮ፣ ባርተንትስኪና እንዲሁም የቼህ ምሁራን የሆኑት ፔትራቾክ፣ ቼርን ናቸዉ። በታላቋ ብርታኒያ የኢትዽያ የጥናት በታላቋ ብርታኒያ የኢትዽያ የጥናት ሴንተር በለንደን ዩንበርስቲ የምስራቅ ፋኮሊቴትና በኦክስፎርድና በማንችስተር ዩንበርስቲ ጥናቶች ይካሄዳሉ። የለንደን ዩንበርስቲ የኦሪንታልና የአፍሪካ ጥናት በሚል ቡሊቴን ያሳትማል። ስለኢትዮዽያ የታወቁት ኢትዮጵስት ሪቻርድ ፓንክረስት ብዙ ስራወቻቸዉን አሳትመዋል። ሌሎች እንግሊዛዊ አትዮጵስቶች ፔሬም፣ ኡሊንዶፍ ናቸዉ። በአሜሪካ ስለኢትዮጵያ ጥናት በአሜሪካ ስለኢትዮጵያ ጥናት የተጀመረዉ ከሌሎች አካባቢወች ጋር ሲነጣጠር በቅርቡ ቢሆንም በአሁኑ ጊዜ በብዛት ስራወች በመካሄድ ላይ ይገኛሉ። በአሜሪካ ስለኢትዮጵያ ጥናት የሚያደርጉ ሴንተሮች ወይም ተቋማት፡ በሜችጋን የንቨሪስቲና በካሊፎርኒያ የንቨሪስቲ የአፍሪካ ጥናት ማዕከል እና ሌሎችም ስለኢትዮጵያ ጥናቶችን ያካሂዳሉ። ከ1977ዓም ጀምሮ የሜችጋን ዩንቨሪስቲ “የኢትዮጵስቶች ማስታወሻ” በሚል እትሞችን ያወጣ ነበር። // እንዲሁም በኒዉጀርሲ ዩንቨሪስቲ ከ1978ዓም ጀምሮ “የአፍሪካ ቀንድ “በሚል ጆርናል ያሳትሙ ነበር። / በኢትዮጵያ ጥናት እድገት ዉስጥ ዋናዉና ታላቅ ቦታ ሊሰጠዉ የሚገባዉ በኢትዮጵያ የተቋቋሙት የጥናት ተቋማትና የአርኪኦሎጅ ኢኒስቲቲዉት የአርኪኦሎጆ አናላይዝ በሚል እትመቶችን ያወጣ ነበር። ፣ ሌላዉ ተቋም በአዲስ አበባ ዩንበሪስቲ የተከፈተዉ የኢትዮዽያ ጥናት ኢኒስትቲዉት ሲሆን ይህ ጠቋም የኢትዮዽያ ጥናት ጆርናልን ማሳተም ጀምሯል። ከ1974ዓም አብዮት ፍንዳታ በሁዋላ በኢትዮጵያ ጥናት ተቋማት ላይና እንዲሁም በሕብረተሰቡ ላይ መሰረታዊ ለዉጦች ተካሂደዋል። የኢትዮዽያ ጥናት ኢኒስትቲዉት የአደረጃጅት ለወጥ አካሂዷል። ተቃሙ ከፍተኛ የሆኑ ታላላቅ ጥናቶችን ስለኢትዮጵያ ማካሄድ ጀምሮ። ለዚህም ተቋም የታወቁት የታሪክ ምሁረና ተመራማሪ ኢትዮጵስት ታደሰ ታምራት በሃላፊነት ተመድበዉ ነበር። የተቋሙ ዋና ሴንተር የነበረዉን የአማረኛ ቋንቋ አካዳሚ የኢትዮጵያ ቋንቋወች አካዳሚ በሚል በመተካት አያሌ ጥናቶችን በኢትዮጵያ በሚገኙ ብሔርና ብሔረሰቦች ፎልክሮች፣ ቋንቋወችና ባሕሎች ላይ ጥናቶችን አካሂዷል። እንዲሁም መዝገበ ቃላቶችንና የሳይንስና የቴክኖሎጅ ቴርሚኖችን እያሳተመ ያወጣል። አልፋቤት ለሌላቸዉ ቋንቋወች አልፋቤቶች እንዲቀረጡ ያደርጋል፣ለአላቸዉም እንዲሻሻሉ ጥናቶችን ያቀርባል። በዚህ ተቋም ዉስጥ የታወቁት የቋንቋ ምሁራን ፕሮፊሰሮች፣ አምሳሉ አክሊሉ፣ አሰፋ ገ/ማሪያም እና ሌሎችም ምሁራን በተቋሙ ይሰሩ ነበር። ሌላዉ ተቋም ታሪካዊ ሐዉልቶችንና ቅርሶችን ለመንከባከብና ለመጠበቅ የተቋቋመዉ የባሕልና የቅርሶች ጥናት መዕከል /ሴተር/ ነዉ። የኢትዮጵያ ጥናት በሌሎች የአዉሮፖ አገሮችም በኒዜርላንድና በስዉዘርላንድ ዩንበሪስቲወች ጥናቶችን ያካሂዳሉ። እንዲሁም የስራኤል የቴላቢብ ዩንበሪስቲም ስለኢትዮዽያ ጥናቶችን ያካሂዳል። ዓለም አቀፍ የኢትዮዽያ ጥናት ኢትዮጵስቶች ኮንፍረንስ የተካሄደባቸዉ አመታትና ሀገሮች/ከተማወች። 1ኛዉ ኮንፍረንስ በኢጣሊ ሮም 1959ዓም 2ኛዉ ኮንፍረንስ በኢንግሊዝ ማንችስተር 1963ዓም 3ኛዉ ኮንፍረንስ በኢትዮዽያ አዲስ አበባ 1966ዓም 4ኛዉ ኮንፍረንስ በኢጣሊ ሮም 1972ዓም 5ኛዉ ኮንፍረንስ በኒዘርላንድ ኒትሳ 1977ዓም 6ኛዉ ኮንፍረንስ በእዝራኤል ቴላአቢብ 1980ዓም 7ኛዉ ኮንፍረንስ በሱዲን ሉዋንዳ ዩንበሪስቲ 1982ዓም 8ኛዉ ኮንፍረንስ በኢትዮዽያ አዲስ አበባ 1984ዓም 9ኛዉ ኮንፍረንስ በራሽያ ሞስኮ 1986ዓም
10752
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%8B%8D%20%E1%89%A3%E1%8B%B5%E1%88%AD
አው ባድር
ኣው-ባዲር፣ አው-ባድር፣ አባዲር፦ (ዑመር አርሪዳ) (በግምት ወደ ፲፫ ኛው ክ/ዘ)፦ በ ፲፫ ኛው ክ/ዘመን ውስጥ የተፃፈውና ስለ ሐረር ጥንታዊ አፈታሪካዊ ታሪክ የሚዘክረው 'ፋዝ መዲናት ሐረር' የተባለው ያልታተመ መጽሐፍ እንደሚገልጸው አባድር (ዑመር አርሪዳ) እጅግ ከተከበሩት የሐረር ሼኽዎች ውስጥ አንዱና ዋንኛው ናቸው። በዚሁ መጽሓፍ አገላለጽ መሠረት፡ አባድር ከሌሎች በርካታ ሼኾች ጋር በመኾን ከሂጃዝ በ፮፻፩፪ ሂጅሪያ (1216 እ.ኤ.አ) ተነስተው ሐረር ከገቡ በኋላ በአካባቢው የጎሣ እና ኃይማኖት መሪዎች ተመርጠው ዒማም ሆኑ። በቀጣዮቹ ዓመታትም፡ ከተከታዮቻቸው ጋር በመሆን የዚህ ዘመን ፖርቱጋላዊያን ወይም ጣልያኖች ይሆናሉ ተብለው በሚገመቱት የአአዋሚ ንጉሥ ካርቢናል ብ. ማኅራዋል፣ በልጁ ጁርኒያል፣ በሴት ልጁ ማርቃኒሽ(ስ) እና በወንድሙ ሣያደር ላይ በርካታ ጦርነቶችን መርተዋል። እነዚህ ጦርነቶች የተካሄዱት በሐረር ዙርያ ባሉ አካባቢዎች ነው። አባድር በሐረር የአሚሮች ሥም ዝርዝር ውስጥም ሥማቸው ተጠቅሷል። ከዚህ አኳያ ሦስት ዘመናት ከአባድር የግዛት ዘመናት ጋር ተዛምደዋል። እነዚሀም ከ፫፻፩-፬፻፭ ሂጅሪያ (1000-1014 እ.አ.አ)፣ ቀጥሎም ከጥቂት የተቋረጡ የግዛት ዘመናት በኋላ ከ ፬፻፭-፬፻፲፩ ሂጅሪያ፣ እንዲሁም ስማቸው እስከ አኹን ካልታወቁ ገዢዎች የሥልጣን ዘመናት በኋላ ከ፬፻፶፰-፶፱ ሂጅሪያ ባሉት ጊዘያት ውስጥ አባድር አካባቢዉን መርተዋል። አህመድ አስ-ሣሚ የተባለ ጸሓፊ ጃድዋል አስ-ሣስ ወስ-ሣሚ በተባለው መጽሓፉ የአባድርን የግዛት ዘመን ከ ፫፻፴፫-፫፻፶፫ ሂጅሪያ ያደርገዋል። ይህ ስሌት አሳማኝነቱ ያጠራጥራል፤ ምክንያቱም በአው-ባድር የዘር ሐረግ መሠረት፡ ከመጀመሪያው ከሊፋ ኣቡበከር አስ-ስዲቅ (ረዲ አላሁ አንሁ) እስከ አው-ባድር ዘመን ድረስ፡ የሓያ አምስት ትውልድ ልዩነት ሲስላ ፊት ከተጠቀስው ቁጥር ጋር ስለማይሄድ ነው። ከተገለጹት ዘመናት ውስጥ የፋዝ ዘገባ ከአሚሮች ሥም ዝርዝርና የግዛት ዘመናት እና ከአስ-ሣድ የአውባድር ዘመን ቆጠራዎች በተሻለ ከአው-ባድር የዘር ሐረግ ቆጠራ ስሌት ጋር ይቀራረባል። በተለይም በሐረር፡ እስከዚህ ዘመን ድረስ አው-ባድርን የሚያወድሱ፣ የሚዘክሩ በርካታ ዝክሪዎች በየቀኑ ይዘከራሉ። በጥንታዊቷ የሐረር ከተማ ውስጥ፡ የሚገኘውና በአካባቢው ሕዝቦች የሚዘየረው የአው-ባድር የቀብር ሥፍራና ቤት-መስጊድ፡ እንዲሁም ቤት-አሩስ አው-ባድር፦ አው-ባድር የሐረሪ ሤት ያገቡበት ተብሎ የሚታመነው ቤት ሥፍራዎች ለአብነት ይጠቀሳሉ። የአው-ባድር ዝናና መልካም ምግባራት ከሐረር ውጪ ባሉት የኢትዮጵያና አካባቢዋ ባሉ ሙስሊሞች ጭምር በጣም ይከበራሉ፣ ይዘከራሉ። ከአው-ባድር (ዑመር አር-ሪዳ) ሌላ ተመሳሳይ ስም ያላቸው ዑለማዎች በሐረር አቅራቢያ በተለያዩ ዘመናት ኖረዋል። እነኝህም ታላላቅ ዑለማዎች አባድር ሳይህ ዑስማን፣ አባድር ባያዚድ፣ እና ባዴ አባድር ናቸው። 27 መድሃኒያለምና ሙስሊሟ ሀረር እኛ እርስበእርስ ስንናከስ ወይናደጋማዋ ሐረር እርስ በእርሱ ከሚበላላው ጅብ ጋር ሳይቀር ተግባብቶ የሚኖርባት ከተማ ናት፡፡ ሐረር ከአዲስ አበባ ደቡብ ምሥራቅ በአምስት መቶ ኪሎሜትር ርቀት ላይ የምትገኝ የምስራቅ ኢትዮጵያ ከተማ ናት። በዘመኑ የአስተዳደር መዋቅር የሃረሪ ክልል ዋና ከተማ ናት። በ1,885 ሜትር ከፍታ ላይ፣ የወይና ደጋ የአይር ጠባይ በተላበሰ ቦታ ላይ አርፋለች። በ1987 ዓመተ ምህረቱ የህዝብ ቆጠራ መሰረት ሐረር 76,378 ሕዝብ ይኖርባታል። ሐረር ለዘመናት ከፍተኛ የንግድ ማዕከል ሆና ስትኖር ከመኻል አገር፣ ከአፍሪካ ቀንድ እና ከአረብ አገራት ጋር በንግድ መንገዶች ስትገናኝ ከቀሪው አለም ጋር ደግሞ በቀይ ባሕር ወደቦች አማካኝነት ትገናኝ ነበር። የሐረር ጀጎል ግንብ ከ1998 ጀምሮ በዩኔስኮ የዓለም ቅርስ ዝርዝር ውስጥ ይገኛል። በእስልምና ሃይማኖት "4ኛዋ የተቀደሰች ቦታ" ተብላም ስትታወቅ 82 መስጊዶች፤ አንዳንዶቹ ከ10ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ የነበሩ፤ እንዲሁም 102 የቀብር ቦታዎች አሉዋት ኣው-ባዲር፣ አው-ባድር፣ አባዲር፦ (ዑመር አርሪዳ) (በግምት ወደ ፲፫ ኛው ክ/ዘ)፦ በ ፲፫ ኛው ክ/ዘመን ውስጥ የተፃፈውና ስለ ሐረር ጥንታዊ አፈታሪካዊ ታሪክ የሚዘክረው 'ፋዝ መዲናት ሐረር' የተባለው ያልታተመ መጽሐፍ እንደሚገልጸው አባድር (ዑመር አርሪዳ) እጅግ ከተከበሩት የሐረር ሼኽዎች ውስጥ አንዱና ዋንኛው ናቸው። በዚሁ መጽሓፍ አገላለጽ መሠረት፡ አባድር ከሌሎች በርካታ ሼኾች ጋር በመሆን ከሂጃዝ በ፮፻፩፪ ሂጅሪያ (1216 እ.ኤ.አ) ተነስተው ሐረር ከገቡ በኋላ በአካባቢው የጎሣ እና ኃይማኖት መሪዎች ተመርጠው ዒማም ሆኑ። የሀረር ሕዝብ ታሪክ ፣ ባህል እና ማንነት ከሀረር ከተማ ጋር በእጅጉ የተቆራኘ ነው፡፡ ሀረሪዎች በረዥም ዘመን የሥልጣኔ ታሪካቸው ያፈሯቸው ተንቀሳቃሽ እና የማይንቀሳቀሱ እንዲሁም የሚዳሰሱ እና የማይዳሰሱ በርካታ ቁሳዊ እና መንፈሳዊ ቅርሶች ባለቤት ናቸው፡፡ ከእነዚህ ቅርሶች መካከልም የከተማዋ ልዩ መለያ ምልክት ከመሆንም አልፎ እ.ኤ.አ በ2006 በአለም ቅርስነት የተመዘገበው የጀጎል ግንብ በቀዳሚነት ይጠቀሳል፡፡በግንቡ ውስጥም ከ82 በላይ መስኪዶች እና በርከት ያሉ የሀረሪ ባህላዊ ቤቶች ይገኛሉ፡፡ ሀረር ከፍተኛ የስልጣኔ እድገት ደረጃ ላይ በደረሰችበት በ16ኛው ክፍለ ዘመንም በምሥራቅ አፍሪካ የእስልምና ሀይማኖት ትምህርት እና የንግድ ማዕከል ሆናም አገልግላለች፡፡ ይህም የበርካታ ታሪካዊ እና ባህላዊ ቅርሶች ባለቤት እንድትሆን አድርጓታል፡፡ የጀጎል ግንብ የሀረሪ ህዝብ የኪነ ህንፃ ችሎታውን የሚያስመሰክር የታሪክ እና የጥበብ መዘክር ነው፡፡ ይህ ግንብ በ16ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ በአሚር ኑርአማካኝነት እንደተገነባም ይነገራል፡፡ሐረር እንኳን ዛሬ ቀን ዘምኖ ትናንትናም ቢኾን ስንቱ ባሕር አቋርጦ የከተመባት፤ ስንቱ ቅጥሯ ገብቶ ለትውልድ የተረፈ ትዝታ ያስቀመጠባት የውበትና የጥበብ መዲና ናት፡፡ የኢትዮጵያ ኢስላማዊ ኪነ ህንጻና ባህል ማንምም ሳይመስል፤ ሃይማኖታዊ መሰረቱን ሳይጥል የነገሰባት መዲና፤ ያው ጀጉልን መዞር ነው፡፡ በየቦታው መቆም፡፡ በየቦታው ማየት….በየቦታው መደምም…ጀጉልን ገብተው ይኖሯታል እንጂ አይጽፏትም፡፡ ጀጉልን ውስጥ ለውስጥ ከጀመርናት መቆሚያ የለውምና ከጊዜ እየተሻማን በበራፍ በበራፍ እንለፍ ሀረር ከቅርስነት ባሻገር እ.ኤ.አ በ2003/4 በሰላም ፣ በመቻቻል ፣ በመፈቃቀር እና በልማት ከተማነት አለም አቀፍ ሽልማት እና እውቅናን አግኝታለች፡፡ ይህም የተለያየ እምነት ፣ ባህል እና ቋንቋ ያላቸው ህዝቦች ለዘመናት በሰላም እና በፍቅር የኖሩባት እና ዛሬም የሚኖሩባት ከተማ በመሆኗ የተቀዳጀችው ክብር እና እውቅና ነው፡፡ ሀረር ዩኔስኮ ዕውቅናን የቸራት በዓለም ቅርስ ብቻ አይደለም፡፡ ከኪነ ህንጻዎቿ ልቀት ባለፈ ህያው ሆኖ ዛሬም እየኖረ ባለው ሰዋዊ እሴት ምርጥ ነሽ ብሏታል፡፡ ፈረስ መጋላ ይሉታል ሀረሮች ከፊት ለፊቱ የአሚር አብዱላሂ አደራሽ አለ፡፡ ሀረር መድኃኒዓለም በር ላይ፡፡ ጀጉል በሀገራችን በርካታ መስጂዶች የሚገኙባት ከተማ ናት፡፡ በግንብ የተከበበው ቅጥሯ ውስጥ የሚገኘው የመድኃኒዓለም ቤተ ክርስቲያን ከተማዋ ዩኔስኮ የተባለውን ዓለም አቀፋዊ ትኩረት ስባ የመቻቻልና የሰላም ተምሳሌት የተባለ እውቅና እንድትቀበል አድርጓታል፡፡ በረዣዥም የመስጂድ ሚናራዎች የታጀበው የሀረር መድኃኒዓለም ቤተ ክርስቲያን በ27 በድምቀት ይነግሳል፡፡ የጀጉል መንገዶች ከጁምአ ዕለት ድምቀት በተጨማሪ በተለየ 27 ነጠላ ለባሾች ከየአሉበት ወደ ቅጥሯ የሚገቡበት ሌላ ትዕይንት ያስተናግዳሉ፡፡ ምዕተ ዓመት የተሻገረው ይህ ቤተ ክርስቲያን ንጉሰ ነገስቱ አጼ ምኒሊክ ኢትዮጵያን በሚመሩበት ራስ መኮንን የሀረርጌ ገዢ በነበሩበት ዘመን የታነጸ ነው፡፡ ያሰሩት ራስ መኮንን ናቸው፡፡ ክቧ ቤተክርስቲያን ውብ ናት፡፡ ዛፎቿ ጥቂት ናቸው ነገር ግን ከግቢዋ ስፋት አኳያ ጥሩ አድርገው አጅበዋታል፡፡ ዛሬ ከኹሉም አቅጣጫ ሰው ወደ ጀጉል እያመራ ነው፡፡ ሐረር ወይም ዱክ በር ከሚባለው በሗላ በተሽከርካሪ ማለፍ አይቻልም፡፡ ይሄ አጋጣሚ ሌላ ትዕይንት ፈጥሯል፡፡ ነጠላ ያጣፉ ጧፍ የያዙናና ሂጃብ የለበሱ መንገደኞች በጋራ እየተሳሳቁ መንገዱን ሞልተውታል፡፡ እጣንና ጧፍ የዘረጉ ነዋየ ቅድሳት የሚሸጡ መንገዱን ዳርና ዳር ይዘውታል፡፡ የኔ ቢጤዎች ስለ መድሐኒያለም እያሉ ይለምናሉ፡፡ መላው የሐረር ሕዝብ አቦ እንወድኻለን! ሀገርን ለማጥፋት ለመበታተን ቀን ከሌት የሚተጋ መንግስት መሳይ ጊዜ አንግሶት እየገዛን ቢኾንም አንተም እንደኛው በቁምም በስጋም እየሞትክ ቢሆንም አብሽሩ እኛ አንድ ኾነን ሽ የኾንን ኢትዮጵያውያን ነን! የመጣብንን ሰይጣናዊ የጥፋት ውሃ ከአምላክ ጋር አንድ ከኾን እናከሽፈዋለን!!! "ኢትዮጵያ" ማለት መንፈስ ነው፣ እሱም "አንድነት" ማለት ነው፡፡ ኢትዮጵያ የፍቅር ሀገር የመቻቻል ምድር ለዘላለም ትንሩልን!!!! ኢ. ዋግነር፣ ዘ ዲክሽነሪ ኦፍ ኢትዮጵያን ባዮግራፊ፣ ገጽ 1፣ ቮልዩም 1፣ በአዲስ አበባ ዩኒቨርስቲ የኢትዮጵያ ጥናት ኢንስቲትዩት፣ አዲስ አበባ፣ ኢትዮጵያ። የኢትዮጵያ ታሪክ የኢትዮጵያ ጸሓፊዎች
14612
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%98%E1%88%B5%E1%89%80%E1%88%8D
መስቀል
ፍቺ:- በአብዛኞቹ የሕዝበ ክርስትና ተከታዮች ዘንድ ኢየሱስ ክርስቶስ የተሰቀለበት መሣሪያ መስቀል ተብሎ ይጠራል። “ክሮስ” የሚለው የእንግሊዝኛ ቃል የተወሰደው ክሩክስ ከሚለው የላቲን ቃል ነው። ሆኖም የመስቀል አምልኮ ከክርስቶስ ዘመን በፊትም ጀምሮ የነበረ ለመሆኑ በርካታ የጽሑፍና የሥነቁፋሮ ማስረጃዎች አሉ። የተወሰኑትን ከዚህ ቀጥሎ ማየት ይቻላል። “ከክርስትና ዘመን በፊት ጀምሮ በሁሉም የጥንቱ ዓለም ክፍሎች የተለያየ የመስቀል ቅርጽ ያለባቸው የተለያዩ ዕቃዎች ተገኝተዋል። በሕንድ፣ በሶሪያ፣ በፋርስና በግብፅ ቁጥር ስፍር የሌላቸው መስቀሎች ተገኝተዋል። . . . ከክርስትና በፊት በነበሩት ጊዜያትና ክርስቲያን ባልሆኑት ሕዝቦች መካከል መስቀልን እንደ አንድ ሃይማኖታዊ ምልክት አድርጎ መጠቀም በመላው ዓለም ላይ የተለመደ ልማድ ነበር ማለት ይቻላል። ብዙውን ጊዜም ከአንድ ዓይነት የተፈጥሮ አምልኮት ጋር የተያየዘ ነበር።” “[ሁለት እንጨቶች የተጋጠሙበት] የመስቀል ቅርጽ የመጣው ከጥንትዋ ከላውዴዎን ሲሆን በዚያ አገርና እንደ ግብጽ በመሳሰሉት የአካባቢው አገሮች ተሙዝ ለተባለው የጣዖት አምላክ (ታው የተባለውን የምሥጢራዊ ስሙን የመጀመሪያ ፊደል ቅርጽ የያዘ ስለሆነ) እንደ ምልክት ሆኖ ያገለግል ነበር። በ3ኛው መቶ ዘመን (ዓ.ም.) አጋማሽ ላይ አብያተ ክርስቲያናት ከአንዳንዶቹ የክርስትና እምነት መሠረተ ትምህርቶች ርቀው ሄደው ወይም የሌሎችን እምነት መቅዳት ጀምረው ነበር። የከሃዲውን ሃይማኖታዊ ሥርዓት ክብር ለመጨመር አረማውያን ምንም የእምነት ለውጥ ሳያደርጉ የቀድሞ እምነቶቻቸውን ከነምልክቶቻቸው እንደያዙ የቤተ ክርስቲያን አባሎች እንዲሆኑ ተፈቀደላቸው። ስለሆነም ታው ወይም ብዙ ጊዜ ቅርጽ ያለው ሃይማኖታዊ ምልክት የክርስቶስን መስቀል የሚወክል እንዲሆን አግዳሚው ቅርጽ ከላይ ከአናቱ ዝቅ እንዲል ተደረገ።” “እንግዳ ሊመስል ቢችልም ክርስቶስ ከመወለዱ ከረጅም ጊዜ በፊትና ከዚያም ወዲህ የቤተ ክርስቲያን ትምህርት ባልተዳረሰባቸው አገሮች መስቀል ቅዱስ ምልክት ሆኖ ሲሠራበት መቆየቱ የማይታበል ሐቅ ነው። “የግብጽ ካህናትና የሃይማኖት መሪዎች ነን ይሉ የነበሩት ነገሥታት የፀሐይ አምላክ ካህናት ስለነበሩ የሥልጣናቸው ምልክት አድርገው “በብዙ ቦታዎች ልዩ ልዩ ቅርጽ ያላቸው የመስቀል ሥዕሎች በግብጽ ሐውልቶችና መቃብሮች ላይ ተገኝተዋል። በብዙ ምሁራን ዘንድ እነዚህ የመስቀል ቅርጽ ያላቸው ምስሎች [የወንድን ብልት] ወይም የግብረ ሥጋ ግንኙነትን የሚያመለክቱ ምስሎች እንደሆኑ ይገመታሉ። . . . በግብጽ አገር በሚገኙ መቃብሮች ክሩክስ አንሳታ [ክብ ቅርጽ ያለበት ወይም ከአናቱ ላይ መያዣ ያለው መስቀል] ከወንድ ብልት ቅርጽ ጋር ጐን ለጐን ተገኝቷል።” —ኤ ሾርት ሂስትሪ ኦቭ ሴክስ ወርሽፕ (የወሲብ አምልኮ አጭር ታሪክ) (ለንደን፣ 1940)፣ ኤች ከትነር፣ ገጽ 16, 17፤ በተጨማሪ ዘ ነን ክርስቲያን ክሮስ (ክርስቲያናዊ ያልሆነው መስቀል) “እነዚህ መስቀሎች ለባቢሎን የፀሐይ አምላክ ምልክት ሆነው ያገለገሉ ሲሆን ለመጀመሪያ ጊዜ የታዩት ከ100–44 ከክርስቶስ ልደት በፊት በጁሊየስ ቄሣር ዘመነ መንግሥት በተሠሩ ሣንቲሞች ላይ ነው። ከዚያ ቀጥሎ በ20 ከክርስቶስ ልደት በፊት በቄሣሩ ወራሽ (በአውግስጦስ) ዘመን በተሠሩ ሣንቲሞች ላይ ተስሏል። በቆስጠንጢኖስ ዘመን በታተሙ ሣንቲሞች ላይ ብዙ ጊዜ ተደጋግሞ የታየው ምልክት ነው። ይኸው ተመሳሳይ ምልክት በዙሪያው ያለው ክብ ሳይጨመርበት አራት እኩል ርዝመት ያላቸው ቀጥተኛና አግዳሚ መስመሮች እንዲኖሩት ተደርጐ አገልግሏል። ይህም ‘የፀሐይ መሽከርከሪያ’ ተብሎ በተለይ ይከበር የነበረው ይህ ምልክት ነበር። ቆስጠንጢኖስ የፀሐይ አምላክ የተባለውን ጣዖት ያመልክ እንደነበረና ከሩብ መቶ ዘመን በኋላ ይህን መስቀል በሰማይ አይቻለሁ ብሎ እስከተናገረበት ጊዜ ድረስ ወደ ቤተ ክርስቲያን ገብቶ እንደማያውቅ መግለጽ አስፈላጊ ነው። በዓለ መስቀል በክርስትና ኃይማኖት ጌታችን ኢየሱስ ክርስቶስ በቀራንዮ የተሰቀለበት መስቀል በአይሁድ ከተቀበረበት ሥፍራ መገኘቱን ማስታወሻ በዓል ሲሆን በምዕራብም ምሥራቅም አብያተ ክርስቲያናት ይሄንን መታሰቢያ መስከረም ፫ ቀን ሲያከብሩት የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ደግሞ በየዓመቱ መስከረም ፲፯ ቀን ታከብራለች። "መስከረም ባበባው ሠርግ በጭብጨባው ይታወቃል” ይላሉ አበው። አንድም መስከረም ርዕሰ ዓውደ ዓመት፣ የዘመን መለወጫ በመሆኑ ወርኃ አደይ ወወርኃ ጽጌ ተብሏል። እናም ኢትዮጵያውያን በርዕሰ በዓልነት ታላቅ ማዕዘን ላይ ያስቀመጡት ወርኃ መስከረም፣ ኃይማኖታዊና ባህላዊ በዓላትን አቅፏል። ከነዚህም ውስጥ ከዕንቁጣጣሽ በዓል ቀጥሎ በሠፊው የሚታወቀው በዓለ መስቀል የተባለው ነው። መስቀል ምንም እንኳ በክርስትና ኃይማኖት ተከታዮች ዘንድ፣ የራሱ የሆነ ትርጉም ያለው ቢሆንም ከኃይማኖታዊ ክንዋኔው ባሻገር፣ ባህላዊ በሆነ ገፅታ የሚያከብሩት የኅብረተሰብ ክፍሎች ቀላል የሚባሉ አይደሉም። ለምሣሌ በደቡብ ኢትዮጵያ የሚካኼዱት ልዩ ልዩ ዝግጅቶችና እሬቻ ተብሎ የሚታወቀው የኦሮሞ ህዝብ በዓል በዋናነት የሚጠቀሱ ናቸው። ይኼ ጽሑፍ የሚያጤነው ግን የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ምዕመናን ዘንድ በየዓመቱ መስከረም ፲፯ ቀን ተከብሮ የሚውለውን በዓለ መስቀል ታሪካዊ ዳራ ለማስታወስና በዚህ ታሪካዊ በዓል ላይ የአንዳንድ ሊቃውንት አስተያየቶችን መጠቋቆም ነው። ስለመስቀል በዓል አከባበር መነሾ፣ በጽሑፍና በቃል የተላለፉ መረጃዎች እንደሚነግሩን ኢየሱስ ክርስቶስ የተሰቀለበት መስቀል በተአምራዊነቱና በክርስቲያኖች ምልክት ከፍተኛ ክብር የተሰጠው በመሆኑ፣ አይሁድ በቅንአት ተነሣሥተው ለ፫፻ ዓመታት ያህል በቆሻሻ መጣያ ጥለውት ነበር። ይሁንና በ፫፻፳፮ ዓ/ም የቄሳር ቆስጠንጢኖስ እናት ንግሥት ዕሌኒ፣ ኪራቆስ በተባለ አንድ የታሪክ አዋቂና ሽማግሌ ጠቋሚነት፣ መስቀሉ የተጣለበትን አካባቢ ተረዳች። ከዚያም በኋላ ደመራ ደምራ በእሳት አቀጣጥላ ዕጣን ባጨሰች ጊዜ፣ የዕጣኑ ጢስ ወደ ላይ ከወጣ በኋላ ተመልሶ ያረፈበትን ሥፍራ አስቆፍራ መስቀሉን አውጥታዋለች። ንግሥተ ዕሌኒ በጭሱ ምልክትነት፣ መስቀሉን ለማውጣት ለሰባት ወራት ያህል ማስቆፈሯን ማለትም መስከረም ፲፯ ቀን አስጀምራ በመጋቢት ፲ ቀን እንዳስወጣቸው ይነገራል። ዛሬ በኦርቶዶክስ ምዕመናን ዘንድ ደመራ የሚደመረውም ይህንን ታሪክ ተከትሎ እንደሆነ የሊቃውንቱ ምስክርነት አለ። በነገራችን ላይ ስለመስቀል በዓል ስናነሳ፣ ከላይ እንደተገለጸው ሌሎችም አብያተ ክርሲያናት ቢያከብሩትም በልዩ ክብር እና ደማቅ ሁኔታ ግን የታሰበው በተዋህዶ ኦርቶዶክስ ክርስቲያኖች ዘንድ ብቻ መሆኑን ማውሳት ያስፈልጋል። የፕሮቴስታንት እምነት ተከታዮች ወይም ክርስቲያኖች በኢየሱስ ተሰቅሎ መሞትና በመስቀሉ የማይረሳ ውለታ የሰው ልጅ መዳኑን ቢያምኑም እንደ ኦርቶዶክስና ሌሎች ጥንታውያን አብያተ ክርስቲያናት ትውፊትን ስለማይቀበሉ፣ የመስቀል በዓልን ኃይማኖታዊ በዓል አድርገው አይመለከቱትም። ወደ ተነሳንበት ነጥብ ስንመለስ፣ ስለመስቀል በዓል በአንዳንድ ሊቃውንት የተለያየ አስተያየት ሲሰነዘር ቆይቷል። ከዚህ ውስጥ ቀደም ሲል እንደተጠቀሰው መስቀሉን ለማግኘት ሰባት ወራት ያህል እንደፈጀ ቢነገርም በአንዳንድ ሊቃውንት ህሳቤ ደግሞ መስቀሉ የተገኘው መስከረም ፲፯ ነው ሲሉ በአጽንዖት ይናገራሉ። ይሁንና አብዛኛው የቤተክርስቲያኗ ሊቃውንት ግን “መስቀሉ የተገኘው በመጋቢት ፲ ቀን ነው፣ ይህ ወር ግን የዐቢይ ጾም ወር በመሆኑ በዓሉ በመስከረም ፲፯ ቀን እንዲሆን ሊቃውንቱ ተስማምተው አቆይተውናል” ሲሉ የላይኛውን ሃሳብ ያፈርሳሉ። በኢትዮጵያችን ሌላው የጌታችንን መስቀል ልዩ ሥፍራ እና ክብር የሚሰጠው ጉዳይ ደግሞ በ፲፭ ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በዓፄ ዳዊት ዘመነ መንግሥት፣ ኢየሱስ ክርስቶስ በቀራንዮ የተሰቀለበት ቀኝ እጁ ያረፈበት ግማደ መስቀል ወደ ኢትዮጵያ መጥቶ መቀመጡ ነው። ስለዚህ መስቀል መምጣት የቤተክርስቲያኗ ጸሐፍት በተለያዩ ሠነዶቻቸው የተረኩ ሲሆን፣ ንጉሡ አፄ ዳዊት ግማደ መስቀሉን አስመጥተው በኢትዮጵያ አድባራት ሁሉ በመዞር፣ ሊያሳርፉበት ያልሞከሩበት ቦታ አልነበረም፤ ነገር ግን መሬቱ እየተንቀጠቀጠ አስቸገረ። በመጨረሻ ግን “አንብር መስቀልዬ በዲበ መስቀል። (መስቀሌን በመስቀልያ ሥፍራ አስቀምጠው)” የሚል መለኮታዊ ምሪት ስለደረሳቸው፣ አሁን ግሼ አምባ በሚባለው ሥፍራ ላይ መስከረም ፳፩ ቀን ፲፬፻፵፮ ዓ/ም አሳረፉት። የግሸን ደብረ ከርቤ ማርያም ሥፍራ መስቀልያ መልክዐ ምድራዊ አቀማመጥ ያለው ነው። "እግዚአብሔር ቅድስት ሀገር ኢትዮጵያን ያስብልን፤ ህዝቦቹንም ይጠብቀን፡፡" የኢትዮጵያ በዓላት ሃይማኖት ነክ መዋቅሮች
53393
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%AB%E1%8A%93%E1%89%A2%E1%88%B5%20%28%E1%88%98%E1%8B%B5%E1%88%83%E1%8A%92%E1%89%B5%29
ካናቢስ (መድሃኒት)
ካናቢስ፣ ማሪዋና በመባልም የሚታወቀው ከሌሎች ስሞች መካከል፣ ከካናቢስ ተክል የመጣ የስነ-ልቦና መድሃኒት ነው። የመካከለኛው ወይም የደቡብ እስያ ተወላጅ የሆነው የካናቢስ ተክል ለመዝናኛ እና ለሥነ-ተዋፅኦ ዓላማዎች እና ለተለያዩ ባህላዊ መድሃኒቶች እንደ መድኃኒትነት ለዘመናት ሲያገለግል ቆይቷል። ) የካናቢስ ዋነኛ የስነ-አእምሮ አካል ነው, ይህም በፋብሪካው ውስጥ ከሚገኙት 483 ታዋቂ ውህዶች አንዱ ነው, ቢያንስ 65 ሌሎች ካናቢኖይዶችን ጨምሮ, ለምሳሌ ካናቢዲዮል (ሲቢዲ). ካናቢስ በማጨስ፣ በመተንፈሻነት፣ በምግብ ውስጥ ወይም እንደ ማጭድ መጠቀም ይቻላል። ካናቢስ የተለያዩ አእምሯዊ እና አካላዊ ተፅእኖዎች ያሉት ሲሆን እነዚህም የደስታ ስሜት፣ የአስተሳሰብ ለውጥ እና የጊዜ ስሜት፣ ትኩረት የመሰብሰብ ችግር፣ የአጭር ጊዜ የማስታወስ ችሎታ ችግር፣ የሰውነት እንቅስቃሴ (ሚዛን እና ጥሩ ሳይኮሞተር ቁጥጥር)፣ መዝናናት እና የምግብ ፍላጎት መጨመር ይገኙበታል። ሲጋራ ሲጨስ በደቂቃዎች ውስጥ የተፅዕኖ መጀመሩ ይሰማል፣ ነገር ግን ሲበላ እስከ 90 ደቂቃ ሊወስድ ይችላል። በተጠቀመው መጠን ላይ በመመርኮዝ ውጤቱ ከሁለት እስከ ስድስት ሰአታት ይቆያል. ከፍተኛ መጠን በሚወስዱበት ጊዜ፣ የአዕምሮ ውጤቶቹ ጭንቀትን፣ ማታለልን (የማጣቀሻ ሃሳቦችን ጨምሮ)፣ ቅዠት፣ ፍርሃት፣ ፓራኖያ እና ሳይኮሲስ ሊያካትት ይችላል። በካናቢስ አጠቃቀም እና በሳይኮሲስ ስጋት መካከል ጠንካራ ግንኙነት አለ, ምንም እንኳን የምክንያት አቅጣጫው ክርክር ቢሆንም. አካላዊ ተፅእኖዎች የልብ ምት መጨመር፣ የመተንፈስ ችግር፣ ማቅለሽለሽ እና እናቶቻቸው በእርግዝና ወቅት ካናቢስ በሚጠቀሙ ህጻናት ላይ የባህሪ ችግርን ያጠቃልላል። የአጭር ጊዜ የጎንዮሽ ጉዳቶች የአፍ መድረቅ እና ቀይ አይኖችም ሊያካትት ይችላል። የረዥም ጊዜ የጎንዮሽ ጉዳቶች ሱስን፣ በጉርምስና ዕድሜ ላይ እያሉ አዘውትረው መጠቀም በጀመሩ ሰዎች ላይ የአእምሮ ችሎታ መቀነስ፣ ሥር የሰደደ ሳል፣ ለአተነፋፈስ ኢንፌክሽን ተጋላጭነት እና ካናቢኖይድ ሃይፐርሜሲስ ሲንድሮም ሊያካትት ይችላል። ካናቢስ በአብዛኛው ለመዝናኛ ወይም ለመድኃኒትነት ጥቅም ላይ ይውላል፣ ምንም እንኳን ለመንፈሳዊ ዓላማዎችም ጥቅም ላይ ሊውል ይችላል። እ.ኤ.አ. በ 2013 ከ128 እስከ 232 ሚሊዮን የሚሆኑ ሰዎች ካናቢስን ተጠቅመዋል (ከ15 እስከ 65 ዓመት ባለው የዕድሜ ክልል ውስጥ ካሉት የዓለም ሕዝብ ከ2.7 እስከ 4.9%)። በአለም ላይ በብዛት ጥቅም ላይ የሚውለው ህገ-ወጥ መድሃኒት ሲሆን በዛምቢያ፣ ዩናይትድ ስቴትስ፣ ካናዳ እና ናይጄሪያ ውስጥ በአዋቂዎች ዘንድ ከፍተኛ ጥቅም ላይ ይውላል። ከ1970ዎቹ ጀምሮ የሕገ-ወጥ ካናቢስ አቅም ጨምሯል፣ የ ደረጃዎች እየጨመረ እና የ ደረጃዎች እየቀነሱ መጥተዋል። የካናቢስ ተክሎች ቢያንስ ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ 3 ኛው ሺህ ዓመት ጀምሮ ይበቅላሉ, መረጃዎች እንደሚያመለክቱት ቢያንስ ከ 2,500 ዓመታት በፊት በኤሺያ ፓሚር ተራሮች ውስጥ ለሥነ-ልቦናዊ ተፅእኖዎች ሲጨስ ነበር. ከ 14 ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ ካናቢስ በህጋዊ እገዳዎች ተጥሏል. ካናቢስ መያዝ፣ መጠቀም እና ማልማት በአብዛኛዎቹ አገሮች ከ20ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ ሕገ-ወጥ ነው። እ.ኤ.አ. በ2013 ኡራጓይ የካናቢስ መዝናኛን ህጋዊ ያደረገች የመጀመሪያዋ ሀገር ሆናለች። ይህን ለማድረግ ሌሎች አገሮች ካናዳ፣ ጆርጂያ፣ ማልታ፣ ሜክሲኮ፣ ደቡብ አፍሪካ እና ታይላንድ ናቸው። በዩኤስ ውስጥ፣ መድኃኒቱ በፌዴራል ሕገወጥ ቢሆንም፣ የካናቢስ መዝናኛን መጠቀም በ23 ግዛቶች፣ 3 ግዛቶች እና በዲስትሪክት ኦፍ ኮሎምቢያ ህጋዊ ነው። በአውስትራሊያ ህጋዊ የሆነው በአውስትራሊያ ዋና ከተማ ግዛት ውስጥ ብቻ ነው። ጥቅሞችየህክምና ጥቅሞች የሕክምና ካናቢስ፣ ወይም የሕክምና ማሪዋና፣ በሽታን ለማከም ወይም ምልክቶችን ለማሻሻል ካናቢስ መጠቀምን ያመለክታል። ሆኖም፣ አንድም የተስማማበት ፍቺ የለም (ለምሳሌ፣ ከካናቢስ የተገኙ ካናቢኖይድስ እና ሰው ሠራሽ ካናቢኖይዶች እንዲሁ ጥቅም ላይ ይውላሉ)። ካናቢስ እንደ መድሃኒት የሚደረገው ጥብቅ ሳይንሳዊ ጥናት በምርት ገደቦች እና በብዙ መንግስታት ህገ-ወጥ መድሃኒት ተብሎ በመፈረጁ ተስተጓጉሏል። ካናቢስ በኬሞቴራፒ ወቅት ማቅለሽለሽ እና ማስታወክን ለመቀነስ፣ ኤችአይቪ/ኤድስ ያለባቸውን ሰዎች የምግብ ፍላጎት ለማሻሻል ወይም ሥር የሰደደ ሕመም እና የጡንቻ መወጠርን ለማከም ጥቅም ላይ ሊውል እንደሚችል የሚጠቁሙ ውሱን መረጃዎች አሉ። ስለ ደህንነት ወይም ውጤታማነት ድምዳሜ ላይ ለመድረስ ለሌሎች የሕክምና መተግበሪያዎች ጥቅም ላይ የሚውለው ማስረጃ በቂ አይደለም። በኬሞቴራፒ በሚያስከትለው ማቅለሽለሽ እና ማስታወክ፣ በኒውሮፓቲ ሕመም እና በብዙ ስክለሮሲስ ሕክምና ውስጥ ካናቢስ ወይም ተዋጽኦዎችን መጠቀምን የሚደግፉ ማስረጃዎች አሉ። ለኤድስ አባካኝ ሲንድረም፣ ለሚጥል በሽታ፣ ለሩማቶይድ አርትራይተስ እና ለግላኮማ ጥቅም ላይ መዋሉን ዝቅተኛ ማስረጃዎች ይደግፋሉ። እስካሁን ድረስ የካናቢስ የሕክምና አጠቃቀም ህጋዊ የሆነው ካናዳ፣ ቤልጂየም፣ አውስትራሊያ፣ ኔዘርላንድስ፣ ኒውዚላንድ፣ ስፔን እና ብዙ የአሜሪካ ግዛቶችን ጨምሮ በተወሰኑ ግዛቶች ብቻ ነው። ይህ አጠቃቀም ባጠቃላይ የሐኪም ማዘዣ ያስፈልገዋል፣ እና ስርጭቱ ብዙውን ጊዜ የሚካሄደው በአካባቢ ህጎች በተገለጸው ማዕቀፍ ነው። እንደ ዲኤኤ ዋና የአስተዳደር ህግ ዳኛ ፍራንሲስ ያንግ “ካናቢስ በሰው ዘንድ ከሚታወቁት በጣም ደህንነቱ የተጠበቀ የቲራፔቲክ ንቁ ንጥረ ነገሮች አንዱ ነው። 15] የካናቢስ ፍጆታ ሁለቱም ሳይኮአክቲቭ እና ፊዚዮሎጂያዊ ተፅእኖዎች አሉት። "በድንጋይ የተወረወረ" ልምድ በስፋት ሊለያይ ይችላል (ከሌሎች ነገሮች በተጨማሪ) በተጠቃሚው የካናቢስ ቀደምት ልምድ እና ጥቅም ላይ የዋለው የካናቢስ አይነት። 18]: 104 በአመለካከት እና በስሜት ላይ ካለው ተጨባጭ ለውጥ በተጨማሪ በጣም የተለመዱት የአጭር ጊዜ የአካል እና የነርቭ ውጤቶች የልብ ምት መጨመር፣ የምግብ ፍላጎት መጨመር፣ የአጭር ጊዜ እና የስራ ማህደረ ትውስታ መጓደል እና የስነ-አእምሮ ሞተር ቅንጅት ያካትታሉ። የካናቢስ አጠቃቀም ተጨማሪ የሚፈለጉ ውጤቶች ዘና ለማለት፣ አጠቃላይ የንቃተ ህሊና ለውጥ፣ የስሜት ግንዛቤን መጨመር፣ የሊቢዶአቸውን መጨመር እና የጊዜ እና የቦታ ግንዛቤን ማዛባት ያካትታሉ። ከፍ ባለ መጠን፣ ተፅዕኖዎች የተለወጠ የሰውነት ምስል፣ የመስማት እና/ወይም የእይታ ቅዠቶች፣ እና ከ የተመረጠ እክል ሊያካትት ይችላል። ] እና ከስር መሰረዝ. ዋና መጣጥፍ: ካናቢስ ኢንቲዮጂን አጠቃቀም ካናቢስ በበርካታ ሃይማኖቶች ውስጥ የተቀደሰ ደረጃን ይይዛል እና እንደ - በሃይማኖታዊ ፣ ሻማኒክ ወይም መንፈሳዊ አውዶች ውስጥ ጥቅም ላይ የዋለ ኬሚካላዊ ንጥረ ነገር - በህንድ ንዑስ አህጉር ከቬዲክ ዘመን ጀምሮ አገልግሏል። በህንድ ክፍለ አህጉር ውስጥ የካናቢስ ቅዱስ ሁኔታን በተመለከተ በጣም የታወቁት ሪፖርቶች በ1400 ዓክልበ. አካባቢ እንደተፃፈ ከሚገመተው ከአታርቫ ቬዳ የመጡ ናቸው። የሂንዱ አምላክ ሺቫ እንደ ካናቢስ ተጠቃሚ ተገልጿል፣ “የባንግ ጌታ። ፡ በዘመናዊው ባህል የካናቢስ መንፈሳዊ አጠቃቀም በራስተፈሪ እንቅስቃሴ ደቀመዛሙርት በካናቢስ እንደ ቅዱስ ቁርባን እና ለማሰላሰል አጋዥ በሆነ መንገድ ተሰራጭቷል። የመድኃኒት እጽዋት
22422
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%80%E1%8B%B2%E1%8B%AB
ሀዲያ
ሀዲያ በአብዛኛው በደቡብ ኢትዮጵያ እና በሌሎችም አካባቢዎች በስፋት ከሚገኙ ብሄረሰቦች አንዱ ሲሆን የራሱ የሆነ ቋንቋ፣ ባህል፣ ታሪክ፣ ስነጥበብ፣ ወግና፣ የኑሮ ዘይቤ ያለው ህዝብ ነው። የሀዲያ ዋና ከተማ ዋቸሞ ተብላ ስትጠራ ይህች ከተማ በደርግ ዘመነ መንግስት በሸዋ ክፍለ ሃገር የሃዲያና ከምባታ አውራጃ ዋና ከተማ ነበረች። የዋቸሞ ከተማን የአማርኛ ቋንቋ ተናጋሪዎች በአብዛኛው ሆሳዕና ብለው ይጠሯታል። ሆሳዕና የሚል ስያሜ ያገኘችው አውራጃዋን ይገዙ በነበሩት በራስ አባተ ቧያለው ዘመን ሲሆን ራስ አባተ ወደ ሥፍራው ሲደርሱ ዕለቱ የሆሣዕና በዓል በሚከበርበት ሳምንት በመሆኑ ነው ሆሣዕና ብለው የሰየሙት። ከዚያ በፊት ሦስት ስሞች ነበሯት፦ ዋቸሞ፣ ሴችዱና እና ሐገተ ትባል ነበር። (በተቻለ መጠን ታሪክን ሳናዛባ ብንጽፍ ይሻላል) አማርኛ ተናጋሪዎች ሳይሆኑ የወቅቱ መሪ ነው ስሟን ሆሳዕና ብሎ የቀየረው፤ ዋቸሞ የሚል ስያሜ የዞኑ ዋና ከተማ ሆኖ በኢህአዴግ ዘመን ለጥቂት ጊዜ ብቻ ጥቅም ላይ ዋለ እንጂ እንደ ዞን ዋና ከተማ ሆኖ አገልግሎት ላይ ውሎ አያወቅም። የደጋማው ምሥራቃዊ ኩሽ የቋንቋ ቤተሰብ የሆነው ‹‹ሀዲይኛ›› የሀዲያ ብሔረሰብ አፍ መፍቻ ቋንቋቸው ሲሆን በተጨማሪ ብዙዎቹ ከምባትኛን ፤ ኦሮምኛን ስልጢኛን ወላይትኛንና አማርኛ በሁለተኛ ቋንቋነት ይናገራሉ፡፡ ሀዲይኛ ከንግግር ቋንቋነት አልፎ የጽሑፍ ቋንቋ መሆን የጀመረው በ1920ዎቹ ዓለም አቀፍ የእንግሊዝ መጽሐፍ ቅዱስ ማኀበር መጽሐፍ ቅዱስን በሀዲይኛ ቋንቋ አስተርጉሞ ካሳተመበት ወቅት ጀምሮ እንደሆነ መረጃዎች ይጠቁማሉ፡፡ ከ1967 እስከ 1968 ዓ.ም በነበረው የእድገት በኀብረትና የዕውቀት ዘመቻ ወቅት የሳባን ፊደላት በመጠቀም ለመሠረተ ትምህርት ማስተማሪያነት መዋል እንደተጀመረ ይነገራል፡፡ ከ1983 ዓ.ም ወዲህ ግን በሀገሪቱ የአንደኛ ደረጃ ትምህርትን በአፍ መፍቻ ቋንቋ ለማስተማር ምቹ ሁኔታ በመፈጠሩ ከመስከረም 1986 ዓ.ም ጀምሮ በሀዲይኛ የአንደኛ ደረጃ የመጀመሪያ ሳይክል ከንድ እስከ አራት ሁሉም የትምህርት ዓይነቶች በሃዲይኛ በላቲን ፊደላት እየተሰጠ ይገኛል። በ2002/2003/ ቀጥሎ በሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤትም ራሱን የቻለ ቋንቋ ሆኖ እስከ ዩንቬርስቲ ድረስ እንድገባ ተደርጓል፡፡ በአሁኑ ወቅት የሀዲያ ዞን የሥራ ቋንቋ ሀዲይኛ ነው፡፡ ሕዝብ ቁጥር በ1999 ዓ.ም በተደረገው የሕዝብና ቤቶች ቆጠራ ውጤት መሠረት የብሔሰቡ ሕዝብ ብዛት 1 ሚሊዮን 284 ሺ 373 ነው፡፡ መልክዓ ምድር የሃዲያ ብሔረሰብ በዋነኛነት በሀዲያ ዞን በሚገኙ አስር ወረዳዎች ውስጥ የሚኖር ሲሆን፤ ከዞኑ ውጪ ደግሞ በወላይታ፣ በሲራሮ፣ በአርሲ፣ በባሌ፣ በአጄ፣ በወንጂ፣ በመተሐራ፣ በስልጤ፣ በቀቤና፣ በማረቆ በሀላባ፣ በሲዳማ፣ በየም፣ በሐረሪ፣ በአፋር፣ በኮፌሌና በከንባታ በብዛት እንደሚገኙ ይነገራል፡፡ የብሔረሰቡ አባላት በዋነኛነት የሚኖሩባቸው አሥራ ሁለት ወረዳዎችና አራት ከተማ አስተዳደር ሜዳማ፣ ተዳፋትና ወጣገባ የመሬት አቀማመጥ ሲኖራቸው የአየር ንብረቱም ደጋ፣ ወይናደጋና ቆላማ ነው፡፡ ሀዲያ ብሔረሰብ በደቡብ ክልል ከሚገኙት ብሔረሰቦች አንዱ ነው፡፡ የብሔረሰቡ መጠሪያ ስያሜውን ያገኘው ከአረብኛ ቋንቋ ነው፡፡ ትርጓሜውም ‹‹ስጦታ›› ማለት እንደሆነ መጃዎች ያስረዳሉ፡፡ የብሔረሰቡ ዋነኛ መተዳደሪያ እርሻ ሲሆን፤ከብት እርባታና ንግድ በተጓዳኝ በማከናወን ኑሮውን ይመራል፡፡ በብሔረሰቡ የበርካታ ከብት ባለቤት መሆን ማኀበራዊ ከበሬታ ይሰጥ ስለነበር ከአንድ መቶ እስከ አንድ ሺ ከብት የማስቆጠር ወይም የማስመረቅ ሥርዓት ይከናወናል፡፡ይህም አባባል በቋንቋ//ይባላል። በሀዲያ ብሔረሰብ ውስጥ አሥራ ሰባት ማኀበራዊ ቡድኖች ወይም ጐሳዎች ይገኛሉ፡፡ እነዚህም ሌሞ (ኡቤኤ) ጋሞ፣ለሞሬ፣ ዑሱማኖ ምሮሬ፣ ሞቾሶ፣ ሶሮ (ዶጌኤ) ወይም ቦያሞ፣ ሀዴ፣ ሀባሮ፣ ሸካ፣ ቦሻ፣ ሻሼ፣ ኡሩሶ፣ ዳዳ፣ (ሶሌቾ) በርጋጌኤ፣ ሀበሎ፣ ሀዱሞ፣ ባደጐ፣ ሆጄኤ፣ ዋየቦ፣ ሀንቃላ፣ አጎር-ገሣ/ ሎካ፣ ዱግሞ መስመስ፣ ሳውካ፣ ገንዛ፣ ኤሬራ፣ መሳዋ፣ ባዳዋች፣ ደዋ-ዲጋላ ናቸው፡፡ እነዚህ ጐሳዎች የተለያየ ባህላዊ የአስተዳደር እርከኖችና መሪዎች ያላቸው ሲሆን፤ ይህም ከዝቅተኛው ወደ ከፍተኛው እንደሚከተለው ይገለጻል፡፡ (ቤተሰብ) ሲሆን የደረጃው መሪ ምዕኒዳና ይባላል (ጐጭ/ኦሊዳና) የጐጥ መሪ 3. ሱሎ (ነገድ/ሱኡሊዳና) የነገድ መሪ 4. ጊቾ (ጐማ/ጊቺዳና) የነገድ መሪ 5. ጊራ (ብሔረሰብ/ግዕሊዳና) የብሔረሰቡ መሪ የሀዲያ ባህላዊ አስተዳደሪዎች አመራረጥ መመዘኛው ግላዊ ብቃትና የኀብረተሰብ ሚዛን ናቸው፡፡ በግላዊ ብቃቱ የብሔረሰቡን ባህላዊ እሴቶች ጠንቅቆ የማወቅ፣አንደበተ ርዕቱነት፣ አስተዋይነት፣ ቀናነት፣ ቸርነት፣ ይቅርባይነት ሀብትና ወዘተ… ናቸው፡፡ በብሔረሰቡ ሁለት ዓይነት የተለዩ የቤት አሠራሮች አሉት፡፡ የመጀመሪያው ከላይ እስከታች ሣር የሚለብስ ጐጆ ሲሆን ‹‹ሀጉማኦ›› ይባላል፡፡ ሁለኛው ግድግዳውና ጣሪያው ተለይቶ ጣሪያው በሣር የሚከደንና ‹‹ፌንጋሞ›› በመባል የሚጠራው ነው፡፡ በቤት አሠራሩ ሂደት ውስጥ ዋና ተሳታፊዎች ወንዶች ሲሆኑ፤ በምርጊቱ ላይ የሚሳተፉት ሴቶች ናቸው፡፡ የሀዳያ ብሔረሰብ ከ45 በላይ ባህላዊ ምግቦችና የተለያዩ ባህላዊ መጠጦች እንዳሉት ይነገራል፡፡ ብሔረሰቡ በየዕለቱ ከሚመገባቸው የዘወትር ምግቦች መካከል ቆጮ፣ቂጣ፣ወተት (በየቀኑ ይጠጣል)እና የወተት ተዋጽኦ ቆሎ፣ቡና ድንችና ‹‹ቡሎ›› ለአብነት የሚጠቀሱ ናቸው፡፡ ነጭ ሽንኩርት (ቱማ) እና ጤና አዳም (ጫሮተ~ቅንትለማ) ከምግብነት በተጨማሪ ለባህላዊ መድኃኒትነት ሲያገለግሉ የኮሶ(ሱጦ) ዛፍም ለመድኃኒትነት ይጠቀማሉ፡፡ == ሀዲያ ብሔረሰብ ፌስቡክ ገጽ የሀዲያ ብሔረሰብ በደቡብ ከልል ከሚገኙት ብሔረሰቦች አንዱ ነው። የብሔረሰቡ መጠሪያ ስያሜውን ያገኘው ከአረብኛ ቋንቋ ነው። ትርጓሜውም «ስጦታ» ማለት እንደሆነ መረጃዎች ያስረዳሉ። ብሔረሰቡ በዋነኛነት በሀዲያ ዞን በሚገኙ አስር ወረዳዎች ውስጥ የሚኖር ሲሆን፤ ከዞኑ ውጪ ደግሞ በወላይታ፣ በሲራሮ፣ በአርሲ፣ በባሌ፣ በአጆ፣ በመንጂ፣ በመተሐራ፣ በስልጤ፣ በቀቤና፣ በማረቆ፣ በሀላባ፣ በሲዳማ፣ በየም፣ በሐረሪ፣ በአፋር፣ በኮፌሌና በከንባታ በብዛት እንደሚገኙ ይነገራል። የብሔረሰቡ አባላት በዋነኛነት የሚኖሩባቸው አሥሩ ወረዳዎች ሜዳማ፣ ተዳፋትና ወጣገባ የመሬት አቀማመጥ ሲኖራቸው የአየር ንብረቱም ደጋ፣ ወይናደጋና ቆላማ ነው። በ1999 ዓ.ም በተደረገው የሕዝብና ቤቶች ቆጠራ ውጤት መሠረት የብሔረሰቡ ሕዝብ ብዛት 1 ሚሊዮን 284 ሺ 373 ነው። የብሔረሰቡ ዋነኛ መተዳደሪያ እርሻ ሲሆን፤ ከብት እርባታና ንግድ በተጓዳኝ በማከናወን ኑሮውን ይመራል። በብሔረሰቡ የበርካታ ከብት ባለቤት መሆን ማኅበራዊ ከበሬታን ይሰጥ ስለነበር ከአንድ መቶ እስከ አንድ ሺ የማስቆጠር ወይም የማስመረቅ ሥርዓት ይከናወናል። የደጋማው ምሥራቃዊ ኩሽ የቋንቋ ቤተሰብ የሆነው «ሀዲይኛ» የሀዲያ ብሔረሰብ ከአፍ መፍቻ ቋንቋቸው በተጨማሪ ከምባታ፣ ኦሮምኛንና ስልጢኛ በሁለተኛ ቋንቋነት ይናገራሉ። ሀዲይኛ ከንግግር ቋንቋነት አልፎ የጽሑፍ ቋንቋ መሆን የጀመረው በ1920ዎቹ ዓለም አቀፍ የእንግሊዝ መጽሐፍ ቅዱስ ማኅበር መጽሐፍ ቅዱስን በሀዲይኛ ቋንቋ አስተርጉሞ ካሳተመበት ወቅት ጀምሮ እንደሆነ መረጃዎች ይጠቁማሉ። ከ1967 እስከ 1968 ዓ.ም በነበረው የእድገት በኅብረት ዘመቻ ወቅት የሳባን ፊደላት በመጠቀም ለመሠረተ ትምህርት ማስተማሪያነት ማዋል እንደጀመረ ይነገራል። ከ1983 ዓ.ም ወዲህ ግን በሀገሪቱ የአንደኛ ደረጃ ትምህርትን በአፍ መፍቻ ቋንቋ ለማስተማር ምቹ ሁኔታ በመፈጠሩ ከመስከረም 1986 ዓ.ም ጀምሮ በሀዲይኛ የአንደኛ ደረጃ የመጀመሪያ ሳይክል ከአንድ እስከ አራት ሁሉንም የትምህርት ዓይነቶች እየተሰጡ ይገኛል። በአሁኑ ወቅት የሀዲያ ዞን የሥራ ቋንቋ ሀዲይኛ ነው፡ በሀዲያ ብሔረሰብ ውስጥ አሥራ ሰባት ማኅበራዊ ቡድኖች ወይም ጐሳዎች ይገኛሉ። እነዚህም ሌሞ (ኡቤኤ)፣ ጋሞ፣ ላሞሬ፣ ሞቾሶ፣ ዶጌኤ (ሶሮ) ዑሱማኖ ወይም በያሞ፣ ሀዴ፣ ሀባሮ፣ ሻካሀ፣ ቦሻሀ፣ ሻሼ፣ ኡሩሶ፣ ዳዳ፣ (ሶሌቾ) በርጋጌኤ፣ ሀበሎ፣ ሀዱባ፣ ባደጐ፣ ሆጄኤ፣ ዋየቦ፣ ሀንቃላ፣ አጎር-ገሣ/ ሎካ፣ ዱግሞ፣ መስመስ፣ ሳውካ፣ ገንዛ፣ ኤሬራ፣ መሳዋ፣ ባዳዋች፣ ደዋ-ዲጋላ ናቸው። እነዚህ ጐሳዎች የተለያየ ባህላዊ የአስተዳደር እርከኖችና መሪዎች ያላቸው ሲሆን ፤ ይህም ከዝቅተኛው ወደ ከፍተኛው እንደሚከተለው ይገለጻል። 1. ምኔ (ቤተሰብ )ሲሆን የደረጃው መሪ ምኒዳና ይባላል 2. ሞሎኒ( ጐጥ/ ኦኦሊዳና) የጐጥ መሪ 3. ሱላአ ( ነገድ/ ሱኡሊዳና) የነገድ መሪ 4. ጊዕቾ( ጐማ/ ጊዕችዳና) የነገድ መሪ 5. ግራ( ሔረሰብ/ ግዕሊዳና) የብሔረሰቡ መሪ የሀዲያ ባህላዊ አስተዳዳሪዎች አመራረጥ መመዘኛው ግላዊ ብቃትና የኅብረተሰብ ሚዛን ናቸው። በግላዊ ብቃቱ የብሔረሰቡን ባህላዊ እሴቶች ጠንቅቆ የማወቅ፣ አንደበተ ርዕቱነት፣ አስተዋይነት፣ ቀናነት፣ ቸርነት፣ ይቅርባይነት፣ ሀብትና ወዘተ ናቸው። በብሔረሰቡ ሁለት ዓይነት የተለያዩ የቤት አሠራሮች አሉት። የመጀመሪያው ከላይ እስከታች ሣር የሚለብስ ጐጆ ሲሆን «ሁጉማኦ» ይባላል። ሁለተኛው ግድግዳውና ጣሪያው ተለይቶ ጣሪያው በሣር የሚከደንና «ፌንጋሞ» በመባል የሚጠራው ነው። በቤት አሠራሩ ሂደት ውስጥ ዋና ተሳታፊዎች ወንዶች ሲሆኑ፤ በምርጊቱ ላይ የሚሳተፉት ሴቶች ናቸው። የሀዲያ ብሔረሰብ ከ45 በላይ ባህላዊ ምግቦችና የተለያዩ ባህላዊ መጠጦች እንዳሉት ይነገራል። ብሔረሰቡ በየዕለቱ ከሚመገባቸው የዘወትር ምግቦች መካከል ቆጮ፣ ቂጣ፣ ወተት እና የወተት ተዋጽኦ፣ ቆሎ፣ ቡና፣ ድንችና «ቡሎ» ለአብነት የሚጠቀሱ ናቸው። ነጭ ሽንኩርት (ቱማ) እና ጤና አዳም (ቅንትለማ) ከምግብነት በተጨማሪ ለባህላዊ መድኃኒትነት ሲያገለግሉ የኮሶ ዛፍም ለመድኃኒትነት ይጠቀማሉ። ታዋቂ ሰዎች የኢትዮጵያ ብሔሮች
1820
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8D%8D%E1%88%8D%E1%88%B5%E1%8D%8D%E1%8A%93
ፍልስፍና
ፍልስፍና የሚለው ቃል ከግሪኩ «» /ፊሎስ/ ማለትም ፍቅር እና፣ «» /ሶፎስ/ (ጥበብ) የተገኘ ውሁድ ነው። በቀጥታው የጥበብ ፍቅር ወይም ፍቅረ ጥበብ ተብሎ ሊተረጎም ይችላል። በመሆኑም ፍልስፍና እውቀትን፣ እውነትን፣ ጥበብን መውደድ፣ መሻት፣ መመርመር ተብሎ ሊተረጎም ይችላል። ባንድ በኩል ወደ ጥበብ የተሳበ፣ ጥበብን የወደደ እንደዚሁም የጥበብ ባለሟልን የሚያመለክት ሲሆን በሌላ በኩል ደግሞ ጥበብን ወዶ ሌላውም እንዲወድ ምክንያት የሚሆን ለማለት ይውላል። ይህ የጥናት ክፍል በዋናነት ነገሮችን በመላምታዊ መንገድ ለመመርመር ይሞክራል። የፍልስፍናን ምንነት ለማወቅ የሚጠይቃቸውን ዋነኛ ጥያቄዎች እንመልከት። ፍልስፍናዊ ጥያቄዎች ፍልስፍና የሚመረምራችው አምስት ዋነኛ ቁምነገሮች ህላዌ፣ ግብረገብ፣ ዕውቀት፣ እውነት፣ እና ውበት ናቸው። ፈላስፋዎችን ለብዙ ዘመናት ሲያስጨንቁ ከቆዩ ጥያቄዎች ውስጥ እውነት ምንድር ነው? አንድን አስተያየት ለምንና እንዴት እውነት ወይም ሃሰት መሆኑን እናውቃለን? ጥበብስ ምንድር ናት? አዋቂነት የሚቻል ነገር ነውን? ማወቃችንን እንዴት እናውቃለን? አዋቂነት የሚቻል ነገር ከሆነ የታወቀ እና ያልታወቀ ማለት ምንድር ነው? ከታወቀው ያልታወቀውን እንዴት መሻት እንችላለን? ግብረገብ በሆነው እና ባልሆነው መካከል ልዩነት አለን? ካለስ ልዩነቱ ምንድር ነው? የትኞቹ ድርጊቶቻችን ናቸው ልክ? ልክ ያልሆኑትስ የትኞቹ ናቸው? ሥነምግባራዊ መስፈርቶች ቋሚ ናቸው ወይስ ተነፃፃሪ? እንዴትስ መኖን አለብኝ? ገሃድ የሆነው ምንድር ነው? የገሃድ ነገሮች ተፈጥሮአቸው እንዴት ያለ ነው? እውን አንዳንድ ነገሮች ከኛ ግንዛቤ ውጭ መኖር ይቻላቸዋልን? ውበት ምንድር ነው? ውብ የሆኑ ነገሮች ከሌሎቹ በምን ይለያሉ? ሥነጥበብ ምንድር ነች? ሃቀኛ ውበት የገኛልን? የሚሉት ናቸው። እነዚህ ከላይ በደፈናው የተጠቀሱ ጥያቄዎች እንደ ቅደም ተከተላቸው አመክንዮአዊ፣ ሥነ-እውቀታዊ፣ ሥነ-ምግባራዊ፣ ሥነ-ኃልዮአዊ፣ እና ሥነ-ውበትአዊ በመባል ይታወቃሉ። ምንም እንኳን እነዚህ ዋነኞቹ ጥያቄዎች ይሁኑ እንጂ ብቸኞቹ አይደሉም። በተጨማሪም በመካከላቸው አንዳንድ መደራረብ ይታያል። ታዋቂው የግሪክ ፈላስፋ አሪስጣጣሊስ ሥነ-መንግሥት፣ ሥነ-ተፈጥሮ፣ ሥነ-ምድር፣ ሥነ፡ሕይወት፣ ሥነ-አየር እና ሥነ ፈለክ የፍልስፍና ክፍሎች ናቸው ብሎ ያምን ነበር። ሌሎች የፍልስፍና ባህሎች ከምዕራባውያን ፍልስፍና በተለየ በነዚህ ጉዳዮች ላይ በዙም አላተኮሩም። ምንም እንኳን የሂንዱ ፍልስፍና በዚህ አንፃር ከምዕራባውያኑ ቢመሳሰለም እስከ 19ኛው ምዕት-አመት ድረስ በኮሪይኛ፣ በጃፓንኛ፣ እና በቻይንኛ ውስጥ "ፍልስፍና" የሚል ቃል ይገኝ አልነበረም። በተለይ የቻይና ፈላስፎች ከግሪኮቹ ለየት ያለ የምደባ ስርዓት ይከተሉ ነበር። ፍልስፍናዊ ባህሎች የምዕራቡ ዓለም ፍልስፍና የምዕራቡ አለም ፍልስፍና የሚጀምረው ከግሪኮች ሲሆን የመጀመሪያው ፈላስፋ ተብሎ የሚታወቀው ታሊዝ ነው። ይህ ሰው የኖረበትን ጊዜ ለማወቅ ብዙም አስቸጋሪ አይደለም። ይኸውም በ593 ዓክልበ. (ዓም) የፀሃይ ግርዶሽ እንደሚኖር በመተንበዩ ከዚህ ጊዜ የተወሰነ አመት ቀደመ ብሎ ማይሌጠስ በተባለችው የትንሹ እስያ (የአሁኑ ቱርክ) ክፍል እንደተወለደ የታወቀ ነው። ታሊዝ ዓለም እና በውስጡ ያሉ ነገሮች ሁሉ ከውሃ እንደተፈጠሩ ያምን ነበረ። ከሱ በኋላ የተነሱ የግሪክ ፈላስፎች የሱኑ መንገድ በመከተል ዓለም ከአንድ ወይም ከሌላ ነገረ እንደተፈጠረች አስተምረዋል። ለምሳሌ አናክሲሜነስ የዓለም ጥንተመሰረቷ አየር ነው ሲል፣ ሄራቅሊጠስ እሳት ነው ብሏል። አናክሲማንደር ከነዚህ ሁሉ ለየት በማለት የዓለም መሰረቷ ይህ ነው የማይባል «» ወይም የትየለሌ የሆነ ነገር ነው ይላል። የምእራቡን ዓለም ፍልስፍና እስክ 1900 ድረስ ቅርጽ እንዳስያዙ የሚነግርላቸው ፈላስፋዎች የሚከተሉት ናቸው፡ ሶቅራጥስ፣ አሪስጣጣሪስ፣ ፕላጦ፣ አክዊናስ፣ ኤራስመስ፣ ማኪአቬሌ፣ ቶማስ ሞር፣ ሞንታጝ፣ ግሮቲየስ፣ ዴካርት፣ ሆበስ፣ ስፒኖዛ፣ ሎክ፣ ሌብኒሽት፣ በርክሌ፣ ሑሜ፣ ቮልቴይ፣ ሩሶ፣ ካንት፣ ሺለር፣ ሄግል፣ ሾፐናዎር፣ ጆን ኦስቲን፣ ጄ.ኤስ. ሚል፣ ኮምቴ፣ ዳርዊን፣ ማርክስ፣ እንግልስ፣ ፍሬደሪሕ ኚሼ፣ ዱርካሂም የምስራቁ ዓለም ፍልስፍና የምስራቁ አለም ፍልስፍና መነሻ ኢትዮጲያ ናት፡፡እንደውም የመላው አለም፡፡ በተለይ ኮከባቸው የሆኑት የሐበሻ ተወላጆች የኮከባቸውን ሀያልነት በመጠቀም ወደ አረቡ አለም በመገስገስ የምድራችንን የፍልስፍና መንገድ ቀይሠዋል፡፡ ፍልስፍና በኢሥላም “ሐኪም” ማለት “ጥበበኛ” ማለት ሲሆን “ሓኪም” ማለት ደግሞ “ፈራጅ” ማለት ነው፤ ሁለቱም “ሐከመ” َ ማለትም “ፈረደ” “ተጠበበ” ከሚል ግስ የመጡ ናቸው፤ “ሒክማህ” ማለት “ጥበብ” ማለት ሲሆን “ሑክም” ደግሞ “ፍርድ” ማለት ነው፤ ጥበብ እና ፍርድ የጥበበኛው እና የፈራጁ አላህ ባህርያት ናቸው፤ አላህ እጅግ በጣም ጥበበኛ ነው፦ 28፥9 «ሙሳ ሆይ! እነሆ እኔ አሸናፊው *ጥበበኛው* አላህ ነኝ፡፡ 3፥6 እርሱ ያ በማሕጸኖች ውስጥ እንደሚሻ አድርጎ የሚቀርጻችሁ ነው፡፡ ከእርሱ በስተቀር ሌላ አምላክ የለም፡፡ አሸናፊው *ጥበበኛው* ነው፡፡ አላህ ለሚሻው ሰው ጥበብን ይሰጣል፤ ጥበብን ከአላህ የተሰጠው ሰው ብዙን መልካም ነገር በእርግጥ ተሰጦታል፦ 2፥269 *ለሚሻው ሰው ጥበብን ይሰጣል፤ ጥበብንም የሚሰጠው ሰው ብዙን መልካም ነገር በእርግጥ ተሰጠ*፡፡ የአእምሮዎች ባለቤቶች እንጂ ሌላው አይገሰጽም፡፡ አላህ ጥበብን ለሰው ልጆች በዐቅል እና በነቅል ይሰጣል፤ እነዚህ ሁለት የጥበብ ጭብጦችን ነጥብ በነጥብ እንይ፦ ነጥብ አንድ “ዐቅል” ማለት “ግንዛቤ”” ማለት ሲሆን አላህ በቁርአን “ለዐለኩም ተዕቂሉን” ይለናል፦ 12:2 በእርግጥ እኛ *ትገነዘቡ ዘንድ* ዐረብኛ ቁርአን ሲሆን አወረድነው። 2:242 እንደዚሁ አላህ አንቀጾቹን *ትገነዘቡ ዘንድ* ለእናንተ ያብራራላችኋል፡፡ “ትገነዘቡ ዘንድ” የሚለው ቃላት በአጽንዖትና በእንክሮት ልናጤነው የሚገባ ሃይለ ቃል ነው፤ የሰው ልጅ “አዕምሮ” እራሱ “ዐቅል” ይባላል፤ ዐቅል የጥበብ ተውህቦ”” ነው፤ የሰው ልጅ በተፈጥሮ ጥበብን ይወዳል፤ “ፊሎሶፍይ” የሁለት ቃላት ውቅር ነው፤ “ፊሎስ” “ፍቅር” እና “ሶፎስ” “ጥበብ” ሲሆን “የጥበብ ፍቅር” ማለት ነው፤ ይህም ሥነ ጥበብ በውስጡ፦ ሥነ-አመክንዮ ””፣ ሥነ-ኑባሬ ””፣ ሥነ-እውነት ””፣ ሥነ-ዕውቀት ””፣ ሥነ-መለኮት ””፣ ሥነ-ምግባር ””፣ ሥነ-ውበት ””፣ ሥነ-መንግሥት ””፣ ሥነ-ቋንቋ ” የመሳሰሉት እሳቦት ይዟል። ጥበብ”” እራሱ፦ ሥነ-ጥበብ፣ እደ-ጥበብ፣ ኪነ-ጥበብ እና አውደ-ጥበብ ለአሉታዊ ነገር ከተጠቀሙበት ምግባረ-እኩይ”” ሲሆን በአውንታዊ ከተጠቀምንበት ምግባረ-ስናይ”” መማሪያም ነው፤ አላህ፦ “አፈላ ተዕቂሉን” ይለናል፦ 21:10 *ክብራችሁ በውሥጡ ያለበትን መጽሐፍ ወደ እናንተ በእርግጥ አወረድን፤ አትገነዘቡምን*? “አትገነዘቡምን?” የሚለው ቃላት በአጽንዖትና በእንክሮት ልናጤነው የሚገባ ሃይለ ቃል ነው፤ ቁርአን ክብራችን በውሥጡ ያለበትን መጽሐፍ ነው፤ አዎ የሰው ልጆች ሊከብሩበት የሚችሉበት ጥበብ ይዟል። ነጥብ ሁለት “ነቅል” - “ነቅል” ማለት “አስተርዮ”” ማለት ሲሆን “ወሕይ” ነው፤ አምላካችን አላህ ወደ ነብያችን”””” ጥበብን አውርዷል፦ 4፥113 አላህም በአንተ ላይ መጽሐፍንና *ጥበብን* አወረደ፡፡ *የማታውቀውንም ሁሉ አስተማረህ*፡፡ የአላህም ችሮታ በአንተ ላይ ታላቅ ነው፡፡ ይህም ጥበብ ክብራችን በውሥጡ ያለበትን መጽሐፍ ቁርአን ነው፤ ቁርአን ጥበብ የተሞላ መጽሐፍ ነው፦ 10፥1 “አሊፍ ላም ራ” ይህቺ *ጥበብ* ከተመላው መጽሐፍ ከቁርኣን አንቀጾች ናት፡፡ 30፥2 ይህች *ጥበብ* ከተመላው መጽሐፍ አንቀጾች ናት፡፡ 36፥2 *ጥበብ* በተመላበት ቁርኣን እምላለሁ፡፡ ስለዚህ ክብራችን በውስጡ ያለበትን ይህንን ጥበብ የተሞላ መጽሐፍ መገንዘብ ግድ ይላል ማለት ነው፤ የእሳት ሰዎች “የምናገናዝብ” በነበርን ኖሮ በነዳጅ እሳት ጓዶች ውስጥ ባልሆን ነበር ብለው ይፀፀታሉ፦ 67:10 የምንሰማ ወይንም *”የምናገናዝብ”* በነበርን ኖሮ በነዳጅ እሳት ጓዶች ውስጥ ባልሆን ነበር ይላሉ። (✍ከወንድም ወሒድ ዑመር) ተግባራዊ ፍልስፍና
50039
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8D%8D%E1%88%AB%E1%8A%95%E1%8A%AD%20%E1%8A%A6%20%E1%8A%AE%E1%8A%93%E1%88%AD
ፍራንክ ኦ ኮናር
ኤዲፐሳዊ ቅናቴ ብሩክ በየነ እንደተረጎመው ፈላስፋው ፍሩድ ካብራራው በጣም የበለጠ አይርላንዳዊው ፋራንክ ኦ’ኮናር ቁልጭ አድርጎ ነገሩን ይገልጸዋል ... አባቴ የጦርነቱን ዘመን በሙሉ ያሳለፈው ወታደር ሆኖ ነበር – ማለቴ በአንደኛው የዓለም ጦርነት በቤታችን ውስጥ አልነበረም – በመሆኑም ዕድሜዬ አምስት እስከሚሆን ድረስ ያን ያክል አባቴን ያን ያክል በደንብ አሳምሬ አላውቀውም ነበረ። በዚህም ምክንያት በዚያ የጦርነቱ ጊዜ ባጋጣሚ አግኝቼ ሳየው ምንም እኔን ሊያስጨንቀኝ የሚችል ባሕሪ አልነበረበትም። አንዳንድ ጊዜ ከእንቅልፌ ስነቃ፣ በቃ እሱ ማለት የሆነ በሻማ ብርሃን ቁልቁል አፍጦ የሚመለከተኝ፣ ካኪ የለበሰ ግዙፍ ሰው እንደሆነ ብቻ አድርጌ እቈጥረዋለሁ። አልፎ አልፎ ጠዋት በማለዳ የቤታችን የፊት በር በኃይል ተወርውሮ ጓ ብሎ ሲዘጋ እና በግቢያችን የእግረኛ መረማመጃ የተጠረበ ድንጋይ ላይ የቆዳ ቦቲ ጫማዎቹ ሶል ላይ የተለበዱት ብረቶች እየተንቋቁ ሲሄዱ ይሰማኛል። እነዚህ ድምፆች የአባቴን መምጣት እና መሄድ የሚጠቁሙኝ የድምፅ ምልክቶቼ ናቸው። ልክ እንደ አባት ድንገት ሳይታሰብ በምሥጢር ይመጣል፣ እንደገና ተመልሶ በድንገትና በምሥጢር ይሄዳል። በርግጥ ምንም እንኳ በጠዋት ከእንቅልፌ ተነስቼ ትልቁ አልጋ ውስጥ ከመሃላቸው ስገባ ለእናቴ እና ለእሱ ምቾት የሚነሳ የመጣበብ ዓይነት ስሜት የሚፈጥርባቸው ቢሆንም የእሱ ወደ ቤታችን መምጣት እንዲያውም ደስ ይለኝ ነበር ማለት እችላለሁ። ሲጋራ ስለሚያጨስ እና ጺሙን ሲላጭ ሽቶ ነገሮችን ስለሚቀባባ የሲጋራው ሽታ እና ሽቶው አንድ ላይ ተደማምሮ የሆነ ደስ የሚል የሚጠነባ የሰውነት ጠረንን አጎናጽፎታል። ይህ ሁሉ ግን “እኔም ባደረግኩት” የሚያሰኝ የሆነ ለዓዋቂ ሰዎች ብቻ የተፈቀደ ድርጊት ነው። እንደ ሞዴል ታንኮች፣ እጀታቸው ከጥይት ቀለሃ የተሠሩ ጉርካ የሚባሉ ቢላዋዎች፣ የጀርመን ጦር ጥሩሮች (ሄልሜቶች) እና የወታደራዊ ቆብ የመለዮ ባጆችን እንዲሁም አጫጭር የጦር ሠራዊት ብትረ አዛዦችን ብሎም ሁሉንም ዓይነት ሌሎች የሚሊታሪ ቁሳቁሶችን የመሳሰሉ ነገሮችን እንደ ቅርስ በቤታችን ውስጥ እንዲቀመጡለት ትቶዋቸው ይሄዳል። ከቁም ሳጥኑ አናት ላይ በሚቀመጠው ረዥም ቀጭን ሳንዱቅ ውስጥ ልክ ለሆነ ነገር ድንገት ቢፈልጋቸው ወዲያው ሊያገኛቸው በሚችልበት አኳኻን በመልክ መልካቸው ለይቶ በጥንቃቄ አንድ ላይ ሸክፎ ያስቀምጣቸዋል። አባቴ ትንሽ የአራዳ ሌባ ዓይነት ባሕሪም ነበረበት፤ እንደርሱ አስተሳሰብ ሁሉም ነገር በሚፈለግበት ጊዜና በሚፈለገው ፍጥነት ወዲያው መገኘት መቻል አለበት። የሆነ ሌላ ነገር ለማድረግ ፊቱን ከእኛ ዞር ሲያደርግ፣ እናቴ ወንበር ላይ እኔ እንድወጣ እና እነዚህን ውድ ዕቃዎቹን ትንሽ እንዳተራምስለት ትፈቅድልኛለች። እሱ እንደሚያስበው እናቴ ያን ያክል ከእሱ ኮተቶች ዋጋ የምትሰጣቸው አይመስለኝም። የጦርነቱ አብዛኛው ጊዜ ማለት ይቻላል፣ ሕይወቴ በጣም ሰላም የተሞላችበት የሚባል ዘመን ነበር። ከቤታችን ጣራ ላይ የተሠራችው የመኝታ ቤቴ መስኮት ፊቱን ወደ ደቡብ ምሥራቅ አቅጣጫ ያደረገ ነው። እናቴ መስኮቱን በመጋረጃ ጋርዳዋለች፤ ቢሆንም መጋረጃው ውጭውን ዓለም እንዳላጣጥም በኔ ላይ ያሳደረው ተጽዕኖ እዚህ ግባ የሚባል አይደለም። ጠዋት ጠዋት ከፀሐይ ብርሃን የመጀመሪያው ጨረር ጋር አብሬ ከእንቅልፌ እነቃለሁ፤ ባለፈው ቀን በኔ ላይ ተጥሎብኝ የነበረ ግዴታና ኃላፊነት ሙሉ በሙሉ እንደ በረዶ ቀልጦ ወደ ኋላዬ ይቀራል። የንጋቷ ፀሐይን ስመለከት እኔው ራሴ ልክ እንደ ፀሐይዋ የሆንኩ ሆኖ ይሰማኛል፤ አለ አይደል በቃ ብርሃኔን ለመፈንጠቅ እና ለመደሰት ዝግጁ የሆንኩ ልዩ ዓይነት ፍጡር። ሕይወት እንደዚያ ዘመን ቀላልና ግልፅልፅ ያለች ብሎም በመልካም ነገሮች የተሞላች መስላ በጭራሽ ታይታኝ አታወቅም። እግሮቼን ከአንሶላዎቹ ቀስ ብዬ ሹልክ አድርጌ አወጣቸውና ወለሉን እረግጠዋለሁ – ለእግሮቼ “ወይዘሮ ግራ እግር” እና “ወይዘሮ ቀኝ እግር” በማለት ስም አውጥቼላቸዋለሁ። በእግሮቼ ወለሉን ከረገጥኩት በኋላ በዚያ ዕለት ከፊት ለፊታችን የተጋረጡትን ችግሮች እንዴት በቅድሚያ መፍትሔ እንደሚሰጡባቸው የሚወያዩባቸውን የውይይት መድረክ ለእግሮቼ እፈጥርላቸዋለሁ። ቢያንስ ወይዘሮ ቀኝ እግር ስሜቷን በአካላዊ እንቅስቃሴ ለማንፀባረቅ አትሰንፍም ነበር፤ ምክንያቱም የወይዘሮ ግራ እግርን ያክል ቅልጥፍና እና አንደበተ ርቱዕነት አልነበራትም። ስለዚህ ወይዘሮ ግራ እግር በውይይቶቹ ላይ በሚቀርበው ሐሳብ ላይ መስማማትዋን ጭንቅላቷን በመነቅነቅ ብቻ በውይይቱ ላይ በምታደርገው ተሳትፎ ደስተኛ ነበረች። በዕለቱ እናቴ እና እኔ ምን ማድረግ እንዳለብን፣ ለእኔ ለልጅየው “አባባ እማማ” ምን ዓይነት የገና ስጦታ መስጠት እንዳለባቸው እና ቤቱን ለማድመቅ እንዲሁም በቤቱ ላይ ነፍስ ለመዝራት ምን ዓይነት እርምጃዎች መወሰድ እንዳለባቸው እግሮቼ ይነጋገራሉ። ለአብነት ከሚወያዩባቸው ችግሮች አንዱ ትንሽ ችግር ይኼ የማሙሽ ነገር ነው። እናቴ እና እኔ በዚህ ነጥብ ላይ በጭራሽ ልንግባባ አልቻልንም። በሰፈራችን ውስጥ የፎቁ በረንዳ ላይ ጠዋት ጠዋት ሕፃን ፀሐይ የማይሞቅበት ብቸኛ ቤት የእኛው የራሳችን ቤት ነው፤ እና እናቴ ማሙሾች እንዳይገዙ ዋጋቸው አሥራ ሰባት ፓውንድ ከስልሳ እንደሆነና አባባ ከጦርነቱ እስከሚመጣ ልጅ ለመግዛት አቅማችን እንደማይፈቅድልን አስረግጣ ደጋግማ ትነግረኛለች። ይኼ አነጋገርዋ ምን ያክል ተራ ሴት እንደሆነች በተጨባጭ ያሳያል። ከኛ ቤት ማዶ ያሉ የጌኔይ ቤተሰቦች ማሙሽ ወደ ቤታቸው ገዝተው አምጥተዋል፤ እና ማንም በሰፈራችን ያለ ሰው ሁሉ እነርሱ አሥራ ሰባት ፓውንድ ከስልሳ ከየትም ሊያመጡ እንደማይችሉ አሳምሮ ያውቃል። ምናልባት የገዙት በጣም ርካሹን ማሙሽ ሊሆን ይችላል። እናቴ ምናልባት በጥሩ ዋጋ፣ ጥሩ የሆነ ማሙሽ መግዛት ነው የምትፈልገው፤ ቢሆንም በጣም ያበዛችው ሆኖ ይሰማኛል። እነ ጌኔይ ያመጡት ልጅ ለኛ ቢመጣ ምንም አይለንም፤ አሳምሮ ይበቃናል። የቀኑን ዕቅዴን በሚገባ ከነደፍኩ በኋላ ከአልጋዬ እነሣና ከትንሿ መኝታ ቤት መስኮት ሥር የራሴን ወንበር አስቀምጣለሁ፤ ጭንቅላቴን ወደ ውጭ ለማውጣት የሚበቃኝን ያክል መስኮቱን ወደ ላይ እከፍተዋለሁ። መስኮቱ ከእኛ ቤት ጀርባ ያሉትን ቤቶች በረንዳ ከላይ ሆኖ ለመቃኘት ያስችላል፤ ከነዚህ ቤቶች ባሻገር ደግሞ ጭው ያለውን ገደል አልፎ ከወዲያ ማዶ ካለው ትንሽ ተራራ ላይ የተገነቡትን ረዣዥም፣ ባለ ቀይ ጡብ ቤቶች አንድ ላይ እጅብ ብለው አንድ ባንድ መንጥሮ ለማየት ያስችላል፤ በዚህ ጠዋት እንደ ወትሮው ሁሉ አሁንም ድረስ የፀሐይዋ ብርሃን አላገኛቸውም፣ ከእነርሱ ይልቅ ከገደሉ ወዲህ በእኛ ቤት በኩል ያሉት ቤቶች ግን በማለዳዋ ፀሐይ ፈክተዋል። ቢሆንም የሆነ እንግዳ ጥላ በላያቸው ላይ በቀጭኑ አጥልቶባቸው ደስ የማይሉ፣ ነፍስ የሌለባቸው የማይንቀሳቀሱ እና ከልክ በላይ በቀለም ያሸበረቁ የቤቶች ተራ መንጋ አድርጓቸዋል። ከዚህ በኋላ ወደ እናቴ መኝታ ቤት እሄድና ትልቁ አልጋ ላይ እወጣለሁ። ከእንቅልፏ ትነቃለች። እኔም የዕለቱን ዕቅዶቼን አንድ በአንድ ለእሷ መንገር እጀምራለሁ። ሆኖም ምንም እንኳ ልብ ብዬ አስተውዬው የማውቅ ባይመስለኝም፣ ይህን ጊዜ የሆነ ፍርሃት ይወረኝ እና ቢጃማዬ በላብ ይጠመቃል። እንዲህም ሆኖ ግን የመጨረሻዋ ጤዛ እስክትቀልጥ ድረስ በፍርሃት ተውጬ ማውራቴን እንደቀጠልኩ፣ ሳላስበው ከእሷ አጠገብ ጋደም እንዳልኩ እንቅልፍ ጭልጥ አድርጎ መልሶ ይወስደኛል፤ ከዚያም እሷ ከምድር ቤት ቁርስ ልትሠራ ከታች ሸብ ረብ ስትል ደግሞ መልሼ ከእንቅልፌ እነቃለሁ። ከቁርስ በኋላ ወደ ከተማ አብረን ከእናቴ ጋር እንወጣለን። በቅድስት አውጉስጢን ቤተ ክርስቲያን ቅዳሴ እንሰማለን፤ ለአባባ ጸሎት እናደርግለታለን እና በመቀጠል አንዳንድ የሚሸማመቱ ነገሮች ከገበያው እንገዛለን። ከቀትር በኋላ ያለው አየር ፀባይ ጥሩ ከሆነ ከመንደራችን ወጣ ብሎ ወደ የሚገኝው ገጠር በእግራችን ለመሸራሸር እንሄዳለን፤ ወይም በእመቤታችን ቅድስት ዶመኒክ ገዳም የሚኖሩትን የእማማን ምርጥ ወዳጅ ሄደን እንጠይቃቸዋለን። በገዳሙ ያሉትን ሁሉ ለአባባ እንዲጸልዩለት እማማ ታስደርጋቸዋለች፤ እና እኔም በየቀኑ ማታ ማታ ከመተኛቴ በፊት አባባን እግዚአብሔር በሰላም ወደ እኛ ከጦርነቱ እንዲመልስልን እለምነዋለሁ። በርግጥ ምን ብዬ እየጸለይኩ እንደሆነ በደንብ አልተገለጸልኝም ያኔ! አንድ ቀን ጠዋት፣ በትልቅየው አልጋ ላይ ከእንቅልፌ ስነቃ አባቴ በተለመደ “የአባባ ገና” አስተኔው በርግጠኝነት በቦታው ተገትሮ ነበረ፤ ሆኖም ግን፣ ዛሬ የለበሰው በወታደራዊ መለዮ ምትክ ዝንጥ ያለውን ምርጡን ሰማያዊ ሙሉ ሱፍ ልብሱን ነበር። እማማ እንደዛን ቀን ተደስታ ዐይቼያት አላውቅም። በበኩሌ እንደዚያ የሚያስደስት ምንም ነገር አልታየኝም፤ ምክንያቱም አባቴ መለዮውን ሲያወልቅ ያን ያክል ደስ የሚል ዓይነት ሰው አይደለም። የሆነው ሆኖ ብቻ፣ እሷ በደስታ ብዛት ፈክታለች፤ ጸሎታችን መልስ እንዳገኘ ለእኔ ለማስረዳትም ሞከረች። በመቀጠል አባባን በሰላም ወደ ቤቱ ስለ መለሰው ለእግዚአብሔር ምስጋና ለማቅረብና ቅዳሴ ለመስማት ወደ ቤተ ክርስቲያን መሄድ አለብን ተብሎ ሦስታችንም አብረን ሄድን። ይህ ሁሉ ጸሎት ግን ከንቱ ነገር ነበር! ገና ከመምጣቱ በመጀመሪያው ቀን ምሳ ሰዓት ላይ ምሳውን ለመብላት ወደ ቤት ሲገባ የቆዳ ቡትስ ጫማውን አወለቀና ነጠላ ጫማውን ካደረገ በኋላ ከብርዱ እንዲያስጥለው በቤት ውስጥ የሚያደርገውን ቆሻሻ አሮጌ ቆብ ጭንቅላቱ ላይ አጠለቀ። እግሮቹን አጣምሮ ከተቀመጠ በኋላ እናቴን ክፉ ቃላት እየተጠቀመ ያናግራት ጀመረ። እናቴም የተጨነቀች መሰለችኝ። በደመ ነፍስ እናቴ እንዲህ ስትጨነቅ ሳያት በጭራሽ ደስ አይለኝም፣ ምክንያቱም ጭንቀት ደም ግባቷን ገፎ ያጠፋዋል፤ ስለዚህ ንግግሩን ጣልቃ ገብቼ አቋረጥኩበት። "ላሪ አንድ ጊዜ ቆይ!" አለች ረጋ ብላ። እንዲህ ብላ የምታናገረኝ ደባሪ ሰዎች ቤታችን ሲመጡ ብቻ ስለሆነ ለንግግሯ ብዙም ቁብ ሳልሰጠው መናገሬን ቀጠልኩ። "ላሪ ዝም በል እኮ አልኩህ!" ስትል ትዕግስቷን የጨረሰች መሰለች። "ከዳዲ ጋር እየተነጋገርኩ አይደለም እንዴ ያለሁት?" እነዚህን “ከዳዲ ጋር እየተነጋገርኩ አይደለም እንዴ?” የሚሉ አስጨናቂና ግራ አጋቢ ቃላት ስሰማ ይኼ የመጀመሪያ ጊዜዬ ነበር፤ በመሆኑም እግዚአብሔር ሰዎች ለሚያቀርቡለት ጸሎቶች ምላሽ የሚሰጠው በዚህ መልኩ ከሆነ ጸሎቶቹ ምን እንደሚሉ ጆሮ ሰጥቶ ልብ ብሎ አይሰማቸውም ማለት ነው ብዬ እንዳላስብ የሚያደርግ ምንም አጥጋቢ ምክንያት ማግኘት አልቻልኩም። "ለምን ዳዲን ታናግሪዋለሽ?" አልኩ በተቻለኝ መጠን ደንታ እንዳልሰጠኝ ለማስመሰል ያለኝን አቅም ሁሉ አሰባስቤ። "ምክንያቱም ዳዲ እና እኔ የምንነጋገረው ቁም ነገር ጉዳይ አለን። በቃ፣ ከአሁን በኋላ ወሬያችንን እንዳታቋርጠን!" ከቀትር በኋላ በእናቴ ጥያቄ አባቴ በእግር ሊያሸራሽረኝ ወደ ውጭ ወሰደኝ። እንደሌላው ጊዜ ከእናቴ ጋር እንደምንሄደው ወደ ገጠር ሳይሆን የሄድነው ወደ ከተማው እምብርት ነበር። በመጀመሪያ እንደ ወትሮው ቀና ቀናውን የማሰብ ልማዴ መሠረት ከዚህ በፊት የነበረው በእኔ እና በእሱ መካከል ያለው ደስ የማይል ሁኔታ እየተሻሻለ ነው ብዬ አስቤ ነበረ። ሆኖም ግን አብረን ያሳለፍነው ጊዜ ምንም የዚህ ዓይነቱ ምልክት በላዩ ላይ አልነበረበትም። አባቴ እና እኔ በከተማው ውስጥ በእግራችን ስንዟዟር ሁለታችንም ስለ ሽርሽሩ ትርጉም የየራሳችን የተለያየ ግንዛቤ ነበረን። አባባ እንደ የከተማ ባቡር፣ ጀልባዎች እና የፈረስ ጋሪዎች በመሳሰሉ ነገሮች ላይ ምንም ዓይነት የጨዋ ሰው አመለካከት ወይም እነዚህን ነገሮች የማድነቅ ስሜት በላዩ ላይ አልነበረበትም። ቀልቡን የሚስበው ነገር ቢኖር ዕድሜያቸው እንደሱ ከሆኑ ቢጤዎቹ ጋር ማውራት ብቻ ነው። እኔ ቆም ማለት ስፈልግ፣ የእኔን ስሜት ከምንም ሳይቆጥር እኔን በእጄ በግድ ከኋላ ከኋላው እየጎተተ ወደፊት መራመዱን ይቀጥላል፤ እሱ ቆም ማለት ሲፈልግ ግን እኔ ሌላ ምንም አማራጭ አልነበረኝም፣ ያው በግድ ሲቆም እቆማለሁ። ግድግዳ በተደገፈ ቊጥር ለረዥም ጊዜ ሊቆም እንደፈለገ ምልክት ሊሆን እንደሚችል አስተውያለሁ። ለሁለተኛ ጊዜ ሲደግመው ስመለከተው ራሴን መቆጣጠር እስኪያቅተኝ ድረስ አናደደኝ። ልክ ለዘላለም እዛው ግድግዳውን ተደግፎ ተገትሮ የሚቀር ይመስላል። በኮቱ እና በሱሪው ይዤ ጎተትኩት፣ ግን እንደ እናቴ በቀላሉ እጅ የሚሰጥ ዓይነት ሰው አልነበረም። “እንሂድ” ብለህ ከጨቀጨቅከውና አልቀህም ካልከው ጭራሽ “ላሪ፣ አደብ የማትይዝ ከሆነ በጥፊ አጮልሃለሁ” ይልሃል። አባቴ ፍቅር የተሞላ ቀልብ የመንሳት ድርጊትን የሚያስተናግድበት የራሱ የሆነ የተለየ ተሰጥዖ ነበረው። ከሱ በልጬ ተገኘሁ ብዬ በለቅሶ ላጨናንቀው ሞከርኩ። ግን እሱ እቴ! ደንቆት ነው! የፈለገውን እሪ ብልም ጭራሽ ደንታ አልሰጠውም። እውነት ለመናገር ከሆነ ተራራ ነገር ጋር በእግር ሽርሽር የመሄድ ያክል ነበር። አይሞቀው፣ አይበርደው! ልብሱን መጎተቴን እና ውትወታዬን ከመጤፍ አይቆጥረውም ወይም ከላይ ወደ ታች የግርምት ፈገግታ እያሳየ በመገልፈጥ ይመለከተኛል። እንደ እርሱ የመሰለ በራሱ ስሜት ብቻ የሚመራ ሰው በሕይወቴ አጋጥሞኝ አያውቅም። ከሰዓት በሻይ ሰዓት ጊዜ “ከዳዲ ጋር እየተነጋገርኩ አይደለም እንዴ?” የምትለው አነጋገር እንደገና ተጀመረች። እሱ ማታ ማታ ታትሞ የሚወጣውን ጋዜጣ እያነበበ ነበረ። በየጥቂት ደቂቃ ልዩነት ጋዜጣውን ቁጭ ያደርገውና ስላነበበው የሆነ አዲስ ነገር ለእማማ ይነግራታል። በዚህ የተነሳ ያቺ አነጋገር ከቅድሙ እንዲያውም ይበልጥ እየከረረች ሄደች። ይሄ ሙሉ በሙሉ ፋውል የተሞላ ጨዋታ እንደሆነ ሆኖ ተሰማኝ። ልክ ወንድ ከወንድ ጋር እንደሚፋለመው፣ የእማማን ቀልብ ለማግኘት በሞከረ ቁጥር ከእርሱ ጋር ለመፎካከር ተዘጋጀሁ። ዕድሉ ሲሰጠው የእሱ ወሬ ሌሎችን ሰዎች በወሬው ውስጥ ገብተው ስለሚያደርገው የእሷን ጆሮ ከእኔ ይልቅ ይበልጥ ለመያዝ ተመቻችቶለታል። ለእኔ ምንም የሚተርፈኝ የእናቴ ጆሮ አልነበረም። የሚያወሩትን ነገር ርእሰ ጉዳይ ለመቀየር ደጋግሜ ብሞክርም ምንም ሊሳካልኝ አልቻለም። "ላሪ፣ ዳዲ ሲያነብ ዝም ማለት አለብህ!” ትዕግስቷ አልቆ እማማ ጮኸችብኝ። እኔን ከማናገር ይልቅ ከአባባ ጋር ማውራት እንዲሁ በቀናነት ይበልጥ ደስ ይላታል ወይም እውነቱን አውጥታ እንዳትናገር የሚያስፈራት የሆነ እሷን ጨቆኖ የያዘበት ምሥጢር እንዳለው ግልጽ ነው። "ማሚ፣" አልኳት ልክ እኔን አፌን ለማስዘጋት ስትጮኽብኝ፣ “በደንብ ጠንክሬ ብጸልይ እግዚአብሔር ዳዲን እዛው ወደ የነበረበት ወደ ጦር ሜዳው ሊመልሰው የሚችል ይመስልሻል?" ስል ጠየቅኳት። በዚህ ነጥብ ላይ ትንሽ ስታስብበት የቆየች መሰለች። "አይመስለኝም፣ ውዴ" ፈገግ ብላ መልስ ሰጠችኝ። "የሚመለስ አይመስለኝም።" "ለምን አይመለስም፣ ማሚ?" "ምክንያቱም ከእንግዲህ ምንም ዓይነት ጦርነት የለማ፣ ውዴ።" "ግን ማሚ እግዚአብሔር ከፈለገ ሌላ ጦርነት ማስነሳት አይችልም?" "እግዜር ጦርነት አይፈልግም ውዴ። ጦርነት የሚያስነሱት መጥፎ ሰዎች እንጂ እግዚአብሔር አይደለም።” "ኤጭ!" አልኩ። በዚህ በጣም ነው የተከፋሁት። ለካስ እግዚአብሔር እንደሚባለው ዓይነት ሁሉን ነገር ማድረግ አይችልም ኖሯል ብዬ ለራሴ ማሰብ ጀመርኩ። በማግስቱ ጠዋት ላይ በተለመደው ሰዓቴ ከእንቅልፌ ስነቃ ልክ የሻምፓኝ ጠርሙስ የሆንኩ ይመስል ልፈነዳ በነገር ተወጥሬ ነበረ። እግሬን ወለሉ ላይ አደረግኩና ረዥም ውይይት በእግሮቼ መካከል ፈጠርኩ። በውይይቱ ላይ ወይዘሮ ቀኝ እግር አባትዋን ወደ መኖሪያ ቤቷ ከማስገባቷ በፊት ከአባቷ ጋር ስለነበረባት ችግር አወራች። መኖሪያ ቤት ማለት በትክክል ምን እንደሆነ እስከዚያ ጊዜ ድረስ በደንብ አይገባኝም ነበረ። ሆኖም ትርጉሙ ለአባት ምቹ የሆነ ቦታ እንደ ማለት ይመስላል። ከዚያ ወንበሬን በቦታው አስቀመጥኩ እና በትንሿ መኝታ ቤት መስኮት በኩል አንገቴን አስግጌ አወጣሁ። ገና እየነጋ ነበር፣ እያደረግኩ ባለሁት ያልተፈቀደ ድርጊት እጅ ከፍንጅ የተያዝኩ ያክል የሚመስል የጸጸት ስሜትን ያዘለ አየር በሰፈራችን ይነፍስ ነበር። ጭንቅላቴ በተለያዩ ታሪኮች እና ዕቅዶች ተወጥሮ ሊፈነዳ እንደደረሰ በቤቱ ውስጥ ወዳለው ሌላኛው በር እየተንገዳገድኩ ደረስኩ። እናም ግማሽ በግማሽ ጨለማ በተሞላው ክፍል ውስጥ እንደምንም ተፍጨርጭሬ ትልቁ አልጋ ውስጥ ገባሁ። በእማማ በኩል ምንም ክፍት ቦታ አልነበረም ስለዚህ በእሷ እና በአባባ መካከል ባለው ቦታ ላይ መግባት ነበረብኝ። ለጊዜው ስለ እሱ ማሰቤን እርግፍ አድርጌ ተውኩት። እና ለበርካታ ደቂቃዎች እግሬን እንዳጠፍኩ ቀጥ ብዬ በመሃላቸው ቁጭ አልኩና ከእሱ ጋር ምን ማድረግ እንዳለብኝ በማሰብ አንጎሌን ውስጥ ለውስጥ እየነቀነቅኩ በሐሳብ አወዛወዝኩት። አልጋውን ለእሱ ከሚገባው በላይ ቦታ ይዞ ተንደላቆ በማን አለብኝነት ተቆጣጥሮታል። ስለዚህ ምንም ሊመቸኝ አልቻለም። ደጋግሜ በእግሬ ጎሸም ጎሸም ሳደርገው እያጉረመረመ ሰውነቱን ዘረጋጋው። አሁን እንደ ምንም የተወሰነ ቦታ ለቆልኛል፣ ጥሩ ነው። እማማ ነቃችና እቅፍ አደረገችኝ። ጣቴን አፌ ውስጥ ከትቼ በአልጋው ሙቀት ተደላድዬ ዘና ብዬ ጋደም አልኩ። "ማሚ!" አልኩ ጮኽ ብዬ በደስታ። "እሽሽሽ! ውዴ፣" አንሾካሾከችልኝ። "ዳዲን እንዳትቀሰቅሰው!" ይህ ““ከዳዲ ጋር እየተነጋገርኩ አይደለም እንዴ?” ከሚለው አነጋገር ይልቅ እጅግ የከፋ አስፈሪ የሆነ አዲስ ነገር ነበር። ጠዋት በማለዳ ከእናቴ ጋር ከማደርገው ውይይት ውጭ ሕይወትን መኖር በጭራሽ ሊታሰብ አይችልም። "ለምን?" ምርር ብሎኝ ጠየቅኩዋት። "ምክንያቱም ምስኪኑ ዳዲ ደክሞታል።" ይህ ሙሉ በሙሉ ለእኔ አጥጋቢ ምክንያት ሆኖ ሊገኝ አልቻለም። እንዲያውም ይኼ የእሷ “ምስኪኑ ዳዲ” የሚለው አነጋገሯ ጭራሽ ሊያስታውከኝ ወደ ላይ አለኝ። እንዲህ ያለው እንዲያው ድንገት ደርሶ ልፍስፍስ ማለት በጭራሽ እኔ አልወደውም፤ ሁልጊዜም የሆነ ሽንገላ ነገር፣ የማስመስል ዓይነትና እምነትን የማጉደል ድርጊት ሆኖ ይታየኝ ነበር። "ኤጭ!" አልኩ ቀስ ብዬ። በመቀጠል አንጀትዋን ሊበላ በሚችል ምርጥ የመጨረሻ ቅላጼዬ ተጠቅሜ፦ "ዛሬ ከአንቺ ጋር የት መሄድ እንደምፈልግ ታውቂያለሽ ማሚ?" "አላውቅም፣ ውዴ" ተንፈስ አለች። "ወደ “ግሌን” ወንዝ እንድንሄድ እና በአዲሱ የዓሣ ማስገሪያ መረቤ ዓሣዎችን ማጥመድ እፈልጋለሁ። ከዚያ ወደ ፎክስ እና ሃውንድስ መጫወቻ ቦታ መሄድ እፈልጋለሁ፣ ከዚያ –" እጇን አፌ ላይ እየደፈነች "ዳዲን እንዳትቀሰቅሰው!" በማለት በስጨት ብላ በለሆሳስ ተናገረች። ግን ዘግይታለች። ነቅቶ ነበር ወይም ሊነቃ ተቃርቦ ነበር። አጉረመረመ እና ክብሪቱን በእጆቹ መፈለግ ጀመረ። ከዚያም ዓይኑን ማመን ያቀተው ይመስል የእጅ ሰዓቱ ላይ አፈጠጠ። ከዚህ በፊት ስትጠቀምበት ሰምቼያት በማላውቀው ፍጹም ትህትናና ጨዋነት በተሞላ ለስላሳ ድምፅ "ሻይ ትፈልጋለህ፣ የኔ ጌታ?" ስትል ጠየቀችው እናቴ። እንዲያውም ልክ በጣም የፈራች ዓይነት ነው የሚመስለው። "ምን? ሻይ ነው ያልሽው" በቁጣ ጮኸ። "ስንት ሰዓት እንደሆነ ታውቂያለሽ?" "እና ከዚያ በኋላ ደግሞ በራዝኩኒ ጎዳና ላይ ሽቅብ በእግሬ መሄድ እፈልጋለሁ" ጮኽ ብዬ ተናገርኩ፣ እንዲህ ባሉት ሁኔታዎች ሐሳቤ እየተበታተነ የሆነ ነገር እንዳልረሳ ጭንቅ ይዞኛል። "ላሪ አርፈህ ተኛ፣ በቃ!" አንባረቀች። እየተነፋነፍኩ ማልቀስ ጀመርኩ። ቀልቤን ሰብስቤ ምንም ነገር ማሰብ አልቻልኩም። እነዚህ ጥንዶች እያደረጉ ያሉት ነገር አስቸጋሪ ነው፤ የእኔን የማለዳ ጠዋት ዕቅዶች እንዲህ ፋይዳ ቢስ ማድረጋቸው አንድን ጨቅላ ሕፃን ከነጨቅላ መኝታ አልጋው ከነነብሱ የመቅበር ያህል አስነዋሪ ድርጊት ነው። አባቴ ምንም ነገር አላለም፣ ግን በአጠገቡ እማማ ሆነ እኔ መኖራችንን የረሳ ያህል በቤቱ ውስጥ ያሉትን ጥላዎች ትኩር ብሎ እያየ ፒፓውን ለኮሰ። በጣም እንደተናደደ ገብቶኛል። የሆነች ነገር ትንፍሽ ስል እማማ በስጨት ብላ አፌን ታስይዘኛለች። ይኼ በጭራሽ ፍትሐዊነት የጎደለው አካሄድ ነው ብዬ ተሰማኝ፤ እንዲያውም በዚህ ጉዳይ ላይ የሆነ የተደባበቀ ተንኮል ነገር እንዳለ አሰብኩ። በፊት በፊት አንድ አልጋ ላይ ሁለታችን መተኛት እየቻልን በተለያየ ሁለት አልጋ ላይ እኔና እሷ መተኛታችን ዝምብሎ ኪሳራ እንደሆነ ጠቆም ባደረግኩላት ቊጥር ለጤናችን የተሻለው እንደዚያ ተለያይቶ መተኛቱ እንደሆነ ትነግረኝ ነበር። እና አሁን ደግሞ ይኼ እንግዳ ሰውዬ ቤታችን መጥቶ ስለ የእሷ ጤና ቅንጣት ያክል እንኳ ሳያስብ ይኸው አብሯት እየተኛ ነው! ቀደም ብሎ ከአልጋ ተነሣ እና ራሱ ሻይ አፈላ፤ ምንም እንኳ ለእማማ ሻይ ቢያመጣላትም እኔ ግን ጭራሽ ትዝም አላልኩትም። "ማሚ፣" ጩኸቴን ለቀቅኩት፣ "እኔም ሻይ እፈልጋለሁ።" "እሺ የኔ ውድ፣" አለች በትዕግስት። "ከእናትህ ስኒ ላይ መጠጣት ትችላለህ።" ለችግሩ መፍትሔ ሰጥታ ሞታለች! አባቴ ወይም እኔ ቤቱን ለቀን መውጣት አለብን። ከእናቴ የሻይ ስኒ በጭራሽ መጠጣት አልፈልግም፤ በገዛ ቤቴ እንደ ማንኛውም ሰው እኩል እንድታይ እፈልጋለሁ፣ ስለዚህ ዋጋዋን ለመስጠት ያክል በስኒው ውስጥ የነበረውን ሻይ በሙሉ ሙልጭ አድርጌ ጠጣሁትና ለእሷ ምንም ሳልተውላት መልሼ ሰጠኋት። ይኼንንም በፀጥታ ምንም ሳትል አለፈችው። ግን የዚያን ቀን ማታ አልጋዬ ላይ ስታስተኛኝ ቀስ ብላ እንዲህ አለችኝ፦ "ላሪ፣ የሆነ ነገር ቃል እንድትገባልኝ እፈልጋለሁ።" "ምንድን ነው ቃል የምገባልሽ?" "ጠዋት ላይ ሁለተኛ ወደ መኝታ ቤት እንዳትመጣ። ምስኪኑን ዳዲን ከእንቅልፉ እንዳትረብሸው እሺ? ቃል ትገባልኛለህ?" እንዲህ ነችና አሁንም እንደገና "ምስኪኑ ዳዲ"! ያ በምንም ታግዬ ላሸንፈው ያልቻልኩት ሰውዬ በሚያደረገው ነገር ሁሉ በጣም መጠራጠር ጀመርኩ። "እንዴ ለምን?" "ምክንያቱም ምስኪኑ አባባ ጭንቀት ላይ ነው። በዚህ ላይ ደክሞታል። ስለዚህ በደንብ እንቅልፍ አይተኛም።" "ለምንድን ነው የማይተኛው፣ ማሚ?" "አየህ ምን መሰለህ፣ ትዝ ይልህ እንደሆነ እሱ ጦር ሜዳ እያለ ማሚ ከፖስታ ቤቱ እየሄደች ሳንቲሞች ስትቀበል ትዝ ይልሃል?" "ከወይዘሪት ማክካርቲ አይደል?" "ትክክል ብለሃል። ግን አሁን እንደምታውቀው ወይዘሪት ማክካርቲ ምንም የቀራት ሳንቲም የለም። ስለዚህ ዳዲ ወደ ውጭ ሄዶ የተወሰነ ሳንቲም ለእኛ ማግኘት አለበት። ሳንቲሙን ሳያገኝ ቢቀር በእኛ ላይ ምን ችግር እንደሚፈጠርብን ታውቃለህ አይደል የኔ ልጅ?" "አላውቅም" አልኳት ወዲያውኑ፣ "ምን እንደሚፈጠር ንገሪና።" "እሺ ግድየለም፣ እነግርሃለሁ። ልክ ዓርብ ዓርብ እንደምታያቸው እኒያ አሮጊት ሴትዬ ከቤት ወጥተን ሳንቲሞቹን ለማግኘት ሰዎችን መለመን ይኖርብናል። እንደዛ እንድናደርግ አንፈልግም አይደል ልጄ?" "አንፈልግም" ተስማማሁ። "በጭራሽ አንፈልግም።" "ስለዚህ ወደ መኝታ ቤቱ እየመጣህ እንደማትቀሰቅሰው ቃል ትገባልኛለህ?" "እሺ በቃ፣ ቃል ገብቼያለሁ።" ልብ አድርጉ እንግዲህ፣ ቃል የገባሁት ከልቤ ነበረ። ሳንቲሞች በጣም አሳሳቢ ነገሮች እንደሆኑ አሳምሬ ዐውቃለሁ እና ከቤት ወጥቶ ልክ እንደዛች ዓርብ ዓርብ የምናያት አሮጊት ወደ ልመና ሊያስገባን የሚችልን ማናቸውንም ነገር ሁሉ አምርሬ እቃወማለሁ። ከአልጋዬ በየትኛውም ጎን በኩል ብነሳ አንዳቸው ላይ እንድወድቅ አድርጋ እናቴ መጫወቻዎቼን በሙሉ ሰብስባ በአልጋዬ ዙሪያ ደረደረቻቸው። በዚህ መንገድ ከእንቅልፌ ስነሳ ወዲያው የገባሁትን ቃል ማስታወስ እችላለሁ ማለት ነው። ከእንቅልፌ ተነሣሁ እና ወለሉ ላይ ቁጭ ብዬ ለእኔ ለሰዓታት – ለሚመስል ጊዜ ብቻዬን ተጫወትኩ። ቀጥዬ ወንበሬን ሳብኩ እና ለተጨማሪ ሌሎች ሰዓታት በትንሿ መኝታ ቤት መስኮት አንገቴን አውጥቼ ወደ ውጭ ስመለከት ቆየሁ። አባቴ ከእንቅልፉ የሚነሣበት ጊዜ በደረሰ ብዬ በጣም ተመኘሁ፤ የሆነ ሌላ ሰው ለእኔ ሻይ ባፈላልኝ ብዬም ተመኘሁ። እንደ ፀሐይ የሆንኩ መስሎ ይሰማኝ የነበረው ስሜት ምንም አልተሰማኝም፤ በዚህ ፈንታ በጣም ተደብሬ እና በጣምም በርዶኝ ነበር! የሚያሞቀኝ ነገር ባገኘሁ እና ትልቁን ከወፍ ላባ የተሠራው አልጋ ውስጥ በገባሁ ብዬ ብቻ ስመኝ ነበር። ወደ የሚቀጥለው ክፍል ሄድኩ። በእማማ በኩል ምንም ክፍት ቦታ ሳላልነበረ በእሷ ላይ ወጣሁ። ገና መውጣት ከመጀመሬ ብን ብላ ነቃች። “ላሪ፣” እጄን አጥብቃ ይዛ፣ አንሾካሾኸች፣ "ምን ብለህ ነበር ቃል የገባኸው?" "እንዴ የገባሁትን ቃል አክብሬያለሁ፣ ማሚ" ያው እጅ ከፍንጅ እንደመያዜ እንደ መነፋነፍ አደረገኝ። "እስካሁን እኮ ለረዥም ጊዜ ጭጭ ብዬ ተቀምጬ ነበረ።" "ኦ የኔ ልጅ፣ በጣም ተቅዘቅዛለህ!" አዘነችልኝ፣ እና እቅፍ አደረገችኝ። "አሁን፣ እዚህ እንድትሆን ከፈቀድኩልህ ምንም ነገር ላለማውራት ቃል ትገባለህ?" "ግን ማውራት እኮ እፈልጋለሁ ማሚ፣" አሁንም ተነፋነፍኩ። "ያ ከምልህ ነገር ጋር ምንም አያገናኘውም፣" ለእኔ አዲስ በሆነ ቆራጥ አነጋገር ተናገረችኝ። "ዳዲ መተኛት ይፈልጋል። አሁን የምለው ይገባሃል? አይገባህም?" ከሚገባው በላይ ገብቶኛል እንጂ። እኔ ማውራት እፈልጋለሁ፣ እሱ መተኛት ይፈልጋል – ግን ለመሆኑ ቤቱ የማን ነው? "ማሚ፣" እኔም ከሷ ባልተናነሰ ቆራጥነት የተሞላ አነጋገር መናገር ጀመርኩ፣ "ዳዲ በራሱ አልጋ ላይ ቢተኛ እኮ ለጤናው የሚሻል ይመስለኛል።" ያ አነጋገር የሆነ ነገሩዋን ውስጥ ገብቶ የጎረበጣት መሰለኝ፣ ምክንያቱም ለትንሽ ጊዜ ምንም መናገር አልቻለችም። "አሁን ለአንዴና ለመጨረሻ ጊዜ" ማስፈራራትዋን ቀጠለች፣ "አንዳች ነገር ትንፍሽ ሳትል ዝም ትላለህ ወይስ ወደራስህ መኝታ ተመልሰህ ትሄዳለህ? የትኛው ይሻልሃል?" የፍትሕ መዛባቱ ክፉኛ ስሜቴን ጎዳው። በገዛ ምላሷ ራሷ የተናገረችውን ስታፈርሰው በማየት የምትደረድራቸው ምክንያቶች እርስ በርስ እንደሚጋጩ በማሳየት ጥፋተኛ መሆንዋን አሳያቼያታለሁ። ይህን ሳደረግ ምንም ማስተባበያ መልስ እንኳ መስጠት አልቻለችም ነበር። ውስጤን ቂም እንደተሞላሁ አባባን በእርግጫ አቀመስኩት። ይህን ሳደርግ እሷ አላየችኝም እሱ ግን አጉረመረመ እና በድንጋጤ ዓይኖቹን በልቅጦ በረገዳቸው። "ስንት ሰዓት ነው?" ድንጋጤ በወረረው ድምፅ ጠየቀ፣ እናቴን ሳይሆን በር በሩን እየተመለከተ፤ ልክ የሆነ ሰው በሩ ላይ ቆሞ የሚታየው ያለ ይመስል። "ገና ነው፣" ቀስ ብላ አለሳልሳ መልስ ሰጠችው። "ምንም ነገር የለም፣ ልጃችን ብቻ ነው። መልሰህ ተኛ.... ስማ ላሪ አሁን!" ከአልጋው ላይ እየተነሳች፣ "ዳዲን ከእንቅልፉ ቀሰቅሰኸዋል ወደ መኝታ ቤትህ መመለስ አለብህ።" ይኼን ጊዜ እንዲህ በተረጋጋ ሁኔታዋ፣ የተናገረችው ከልቧ እንደሆነ ዐውቄያለሁ። እና የእኔን ዋንኛ መብቶች እና ጥቅማ ጥቅሞቼን አሁኑኑ ማስከበር ካልቻልኩ እስከ ወዲያኛው ተመልሰው ላይገኙና እልም ብለው እንደሚጠፉም አሳምሬ ተረድቼያለሁ። ከአልጋው ላይ ስታነሣኝ፣የተኛውን አባቴን አይደለም ሙታንን እንኳ ሊቀሰቅስ የሚችል እሪታዬን አስነካሁት። አጉረመረመ። "ይኼ የተረገመ ልጅ! እንዴ እንቅልፍ የሚባል ነገር አያውቅም እንዴ? ለመሆኑ መቼ ነው የሚተኛው?" ምንም እንኳ አነጋገሩ እንዳስቀየማት እኔ ማየት ብችልም "ዝምብሎ መጥፎ ልማድ ሆኖበት ነው የኔ ጌታ" ስትል ተለሳልሳ በትህትና መልስ ሰጠችው። "ይሁና፣ ከዚህ መጥፎ ልማዱ መታረም ያለበት ጊዜ አሁን ነው፣" አባቴ አንባረቀ፣ አልጋው ውስጥ መንደፋደፍ ጀመረ። የአልጋ ልብሱንና አንሶላውን በሙሉ ወደ ራሱ ሰበሰበና ፊቱን ወደ ግድግዳው አዞረ። ቀጥሎ አንገቱን ዞር አድርጎ ሌላ ምንም ነገር ሳይሆን ሁለት ጥላቻ የተሞሉ የሞጨሞጩ ዓይኖቹን አሳየኝ። ሰውዬው በጣም ተንኮለኛ ይመስላል። የመኝታ ቤቱን በር ለመክፈት፣ እናቴ እኔን ወደ መሬት ማውረድ ነበረባት። ያኔ ነጻነቴን መልሼ አገኘሁ። በተቻለኝ ፍጥነት ወደ አንዱ ጥግ ቱር ብዬ ሄጄ ጥጌን ይዤ እሪታዬን ለቀቅኩት። አባቴ ደንግጦ አልጋው ላይ በረገግ ብሎ ቁጭ አለ። "ዝም በል አንተ ትንሽ ቡችላ" አለ በታነቀ ድምፅ። እሪታዬን መልቀቄን በማቆሜ ለራሴ በጣም ገርሞኛል። ከዚህ በፊት ማንም እንዲህ ባለ ድምፀትና ቃና በጭራሽ፣ በጭራሽ ተናግሮኝ አያውቅም። ባለማመን ስሜት ትኩር ብዬ አየሁት። ፊቱ በቁጣ ግሎ እየተንቦገቦገ እንደሆነ አስተዋልኩ። እግዚአብሔር ይኼ ጭራቅ ወደ እኛ ቤት በሰላም እንዲመጣ ለጸለይኩት ጸሎት ምንኛ ዋጋዬን እንደሰጠኝ ገና ያን ጊዜ ነበረ በደንብ ፍንትው ብሎ የታየኝ። "አንተ ራስህ ዝም በል!" አቅሜ የፈቀደውን ያክል እኔም አንባረቅኩ። "ምንድነው ያልከው አንተ?" አባቴ ጮኸና እየተንገዳገደ ከአልጋው ዘሎ ወረደ። "ማይክ፣ ማይክ!" እማማ ጮኸች። "ይኼ ልጅ ገና በደንብ እንዳልለመደህ አይገባህም እንዴ?" "አዎ፣ ዝም ብሎ ደህና እንደተቀለበ እንጂ ሥርዓት የሚባል ነገር እንዳልተማረማ በደንብ ገብቶኛል፣" እጁን ወዲያና ወዲህ እያወናጨፈ አባቴ አጓራ። "ቂጡ ላይ መለጥለጥ ያስፈልገዋል!" እነዚህ እኔን ምን እንደሚያስፈልገኝ የተናገራቸው የመጨረሻ ቃላት ከዚህ ቀደም እየጮኸ ከተናገራቸው ጋር ሲነጻጸሩ የበፊቶቹ ምንም ማለት ናቸው ይቻላል። እነዚህ የመጨረሻዎቹ ቃላት በእውነት ደሜ ፈልቶ በውስጤ እንዲንተከተክ አደረጉት። "የራስህን ቂጥ ለጥልጥ!" በምፀት እኔም ጮኽኩ። "የራስህን ቂጥ ለጥልጥ! ዝምበል ብዬሃለሁ ዝምበል!" እዚህ ላይ የነበረው ትዕግስት በሙሉ ተሟጦ አለቀና ወደኔ እየበረረ በአየር ላይ መጣ። ከአንዲት እናት ፍርሃት የተሞሉ ዓይኖች ሥር አንድ የተከበረ ጦርነትን የሚያክል ነገር ላይ ደርሶ የተመለሰ ጨዋ ሰው ያደርገዋል ተብሎ የማይጠበቀውን ነገር ለማድረግ የቃጣ ቢሆንም፤ ያ ሁሉ ዛቻ እና እንደዛ ተስፈንጥሮ በአየር ላይ የመምጣቱ ነገር ትንሽ እኔን ነካ ከማድረግ ያለፈ ሌላ ውጤት አላስገኘም። ይህም ሆኖ ግን ማንነቱ በማይታወቅ እንግዳ ሰው ያውም በእኔ ቅንነት የተሞላ የምልጃ ጸሎት ተሳክቶለት ከጦርነት የሚያክል ነገር ወጥቶ የኛ ትልቁ አልጋ ላይ መድረስ በቻለ እንግዳ ሰው እንዲህ መደፈሬ ያደረሰብኝ ከፍተኛ ውርደት ሙሉ በሙሉ እንደ እብድ እንድሆን አደረገኝ። አንዘፈዘፈኝ፣ መልሶ መላልሶ አንዘፈዘፈኝ፣ በባዶ እግሬ በንዴት ተፍጨረጨርኩ። አባቴ ጉስቁልቁል ብሎ አጭር ግራጫ የጦር ሠራዊት ካናቴራውን ብቻ እንዳደረገና የሰውነቱ ጸጉር ከላይ እስከ ታች ቀጥ ብሎ እንደቆመ፣ ልክ ሊገለኝ የፈለገ ያክል እንደ ተራራ ከላዬ ላይ ቆሞ በንዴት ተውጦ አፈጠጠብኝ። ይመስለኛል፣ ያን ጊዜ ነው እሱም በኔ እንደሚቀና ፍንትው ብሎ የታየኝ። እማማ የሌሊት ልብሷን እንደለበሰች ቆማለች። ልቧ በእኔና በእሱ መካከል ለሁለት የተከፈለባት ትመስላለች። መስላ እንደምትታየው ቢሰማት ብዬ ተመኘሁላት። አዎ፣ ይህን ሁሉ ጣጣ ያመጣችው እሷ ስለሆነች ቢያንስባት እንጂ አይበዛባትም። እንኳንም እንደዛ ሆነች። ከዚያ ቀን ጠዋት ጀምሮ ሕይወቴ ገሃነመ እሳት ሆነ። አባቴ እና እኔ የለየልን እና የታወቀልን ጠላቶች ሆንን። አንዳችን በአንዳችን ላይ የማያቋርጥ ጥቃት መሰንዘራችንን ቀጠልንበት፤ እሱ እኔ ከእናቴ ጋር ሊኖረኝ የሚችለውን ጊዜ ሊሰርቅ ይሞክራል እኔም የእሱን ጊዜ እሰርቃለሁ። እሷ እኔ አልጋ ላይ ተቀምጣ ተረት ተረት ስትነግረኝ ጦርነቱ ሲጀመር ድሮ እኔ ክፍል ውስጥ ትቶት የሄደውን ቡትስ ጫማ እፈልጋለሁ ብሎ ምክንያት በመስጠት መኝታ ቤቴን ያተራምሳል። እሱ ከእናቴ ጋር ሲያወራ፣ በሚያወሩት ነገር ምንም ዓይነት ደንታ እንደማይሰጠኝ ለማሳየት ከመጫወቻዎቼ ጋር ጮኽ ብዬ እያወራሁ እጫወታለሁ። አንድ ቀን ማታ ከሥራ ወደ ቤት ሲመለስ እና ያ የእሱን ሳጥን ከፍቼ በወታደራዊ ባጆቹ፣ ጉርካ ቢላዎቹ እና የጦር ሠራዊት በትሮቹ ስጫወት ሲያገኘኝ እጅግ አሳፋሪ የሚባል የቅሌት ድርጊት ፈጸመ። እናቴ ከተቀመጠችበት ብድግ አለችና ሳጥኑን ከእኔ ቀማችኝ። "ካልፈቀደልህ በቀር በዳዲ መጫወቻዎች በጭራሽ መጫወት የለብህም። ትሰማለህ ላሪ!" ቆጣ ብላ አምርራ ተናገረች። "ዳዲ ባንተ መጫወቻ ይጫወታል እንዴ? አይጫወትም።" በሆነ ምክንያት አባቴ ልክ በሆነ ነገር የነረተችው ያህል አተኩሮ ከተመለከታት በኋላ እየተሳደበ ፊቱን ዞር አደረገ። "ስሚ መጫወቻ አይደሉም፣" አጓራ፣ የሆነ ነገር አንስቼ እንደሆነ ለማየት ሳጥኑን መልሶ ዝቅ አድርጎ ተመለከተው። "አንዳንዶቹ ዕቃዎች በጭራሽ በቀላሉ የማይገኙ ናቸው፣ ዋጋቸውም አይቀመስም።" ግን ጊዜ እየገፋ ሲሄድ እናቴን እና እኔን መነጣጠሉ እንዴት ይዋጣለት እንደነበረ ይበልጥ ግልፅ እየሆነልኝ ሄደ። ከዚህ ሁሉ የከፋው ደግሞ ስልቱን ስለሚቀያይር በቀላሉ ላውቅበት አለመቻሌ ወይም እናቴ ምኑን እያየች ወደሱ እንደምትሳብ ግልፅ ሊሆንልኝ አለመቻሉ የእኔን የተስፋ የመቁረጥ ስሜት ይበልጥ አፋፋመው። በእያንዳንዱ እሷን ሊማርኩ ይቻላሉ በሚባሉ መንገዶች ሁሉ ከእኔ ይብሳል እንጂ አይሻልም። አነጋገሩ ያልተገራ የባለገር ዓይነት ነው። ሻይ ሲጠጣ ፉት ሲል ድምፅ አውጥቶ እያፏጨ ነው የሚጠጣው። ምናልባት ወደሱ እንድትሳብ የሚያደርጋት ያ የሚያነበው ጋዜጣ ሊሆን ይችላል ብዬ ለተወሰነ ጊዜ አስቤ ነበር። ስለዚህ ለእርሷ ወሬዎችን ለመንገር እንድችል የተወስኑ ቁርጭራጭ ዜናዎችን አቀናብሬና ራሴ አዘጋጅቼ ሞከርኳት። አልተሳካም። ቀጥዬ ምናልባት ያ ጭሱ ሊሆን ይችላል ብዬ አሰብኩ። ይህን እንኳ እኔም ራሴ የሆነ የሚስብ ነገር እንደሆነ አምንበታለሁ። እሱ እስኪይዘኝ ቀን ድረስ ቤት ውስጥ ላያቸው ላይ እየተነፈስኩ የእሱን ፒፓዎች ይዤ ጎርደድ ጎርደድ አልኩባቸው። ሌላው ሳይቀር ሻይ ስጠጣ እንደሱ ሻዩን ስምግ አፌን ማስፏጨት ጀመርኩ። ግን እናቴ በጣም እንደሚያስጠላብኝ ነገረችኝ እንጂ ያተረፍኩት ነገር የለም። ምሥጢሩ የተቆለፈው እዚያ ለጤና አደገኛ ከሆነው አብሮ መተኛት ጋር ሙሉ በሙሉ ከተያያዘ ያልታወቀ ነገር ላይ ያለ ይመስላል። ስለዚህ ወደ የእነርሱ መኝታ ቤት ባሻኝ ጊዜ ዘው ብሎ በመግባት እና አስፈላጊውን ጩኸት በመፍጠርና ከራሴ ጋር በማውራት ተቃውሞዬን ይፋ አደረግኩት። ስለዚህ እያየሁዋቸው እንደሆነ ስለማያውቁ የሆነ እኔ የማላውቀውን ነገር ሲያደርጉ ለማየት ሞከርኩ። ግን እኔ የሚታየኝ ምንም የሚያደርጉት ነገር አልነበረም። በመጨረሻ እኔው ራሴ ተሸነፍኩ። ምሥጢሩ ያለው ትልቅ ሰው ከመሆን እና ለሰዎች ቀለበት ከመስጠት ጋር የተያያዘ ይመስላል። በመሆኑም ይህ ለእኔም እስኪሆንልኝ ድረስ ታግሼ መጠበቅ እንዳለብኝ ተገነዘብኩ። እንዲህም ሆኖ ግን አሁን ላይ ራሱ ጊዜዬን እየጠበቅኩ እንደሆነ እንጂ ትግሉን በቃኝ ብዬ በተሸናፊነት እንዳልተውኩት ለራሴ ርግጠኛ ለመሆን ፈልግኩ። አንድ ቀን ማታ ክፋቱን ተሞልቶ፣ አናቴ ላይ ቆሞ ካንባረቀብኝ በኋላ አዘናግቼ ዋጋውን ሰጠሁት። "ማሚ፣" አልኩ፣ "ሳድግ ምን እንደማደረግ ታውቂያለሽ?" "አላውቅም የኔ ልጅ" መልስ ሰጠችኝ። "ምን ታደርጋለህ?" "አንቺን አገባሻለሁ፣" ረጋ ብዬ መልሱን ሰጠኋት። አባቴ የሆነ ነገር ሲቀፈውና ቀልቡ ሲገፈፍ ታየኝ፣ ግን ምንም አላለኝም። እያስመሰለ እንደሆነ እንጂ ውስጡ ብግን ብሎ እንደተቃጠለ በደንብ ዐውቄበታለሁ። እና እናቴ ምንም ይሁን ምን በተናገርኩት ነገር በጣም ደስ አላት። አንድ ቀን አባቴ በእሷ ላይ ያለው የበላይነት እንደሚያበቃ በማወቋ ምናልባት እፎይታ ስሜት የተሰማት መስሎ ተሰማኝ። "ደስ የሚል ነገር አይሆንም?" ፈገግ ብላ ተናገረች። "በጣም ደስ የሚል ነገር ይሆናል፣" በራስ መተማመን መንፈስ መናገሬን ቀጠልኩ። "ምክንያቱም በጣም ብዙ ብዙ ልጆች ይኖሩናል።" "ልክ ነህ የኔ ልጅ" በጽሞና ተሞልታ በእርጋታ ተናገረች። "በቅርቡ አንድ ማሙሽ ልጅ የሚኖረን ይመስለኛል፣ ከዚያ በኋላ አብሮህ የሚሆን ጓደኛ አታጣም።" በዚህ ነገር እንዳሰበችው ደስ አላለኝም። ምክንያቱም ምንም እንኳ እሷ ራሱን ያን ያክል ለአባቴ ራሷን አሳልፋ የሰጠች መሆኗ ቢታወቅም የኔን ምኞት ከግምት ለማስገባት እየሞከረች እንደሆነ በግልፅ ያታያል። ከዚህ ጐን ለጐን የጌነይ ቤተሰቦች ባሉበት ሁኔታ የእኛ የበላይ እንደሆኑ እንዲቀጥሉ ያደርጋቸዋል። ምንም እንኳ መጨረሻው እንዳዛ ሆኖ ባያልቅም። ከሥር መሠረቱ ለመጀመር ያክል፣ ከልክ በላይ በጣም ብዙ ጉዳይ አለባት – ያንን የተባለውን አሥራ ሰባት ፓውንድ ከስልሳ ከየትም አታመጣውም ብዬ አስባለሁ – እንዲሁም አባቴ ማታ ማታ አምሽቶ ቢመጣም ለኔ የፈየደልኝ ነገር የለም። እኔን በእግራችን ለመሸራሸር ይዛ መውጣቷን ትታዋለች፣ ልክ እንደ እሳት ዝምብላ ትፋጃለች ሲላትም ከመሬት ተነስታ ትገርፈኛለች። አንዳንድ ጊዜ እነዚያን በርከት ያሉ ልጆች ስለ መውለዳችን ምንም ባልተናገርኩ ይሻል ነበር እላለሁ ለራሴ – ለሌላ ነገር ሳይሆን በራሴው ላይ መከራን ለማምጣት ብቻ የሚያስችል ብልህ አእምሮ ያለኝ መስሎ ይሰማኛል። መከራውም በርግጥ ቀላል መከራ አልነበረም! ሶኒ በእጅግ አስቀያሚ ዋይታ እና ሁከታ መካከል ወደ ቤታችን መጣ – ያን ሁሉ ግርግር እና ጩኸት ሳያበዛ መምጣት እንኳ አልቻለም – እና ገና ካየሁት ቀን ጀምሮ ጠላሁት። በጣም አስቸጋሪ ሕፃን ነበር – እኔን እስከሚያገባኝ ድረስ ሁልጊዜም አስቸጋሪ ልጅ ነበር – እና ከልክ በላይ ትኩረት እንዲሰጠው ይፈልጋል። እናቴ የሱ ነገር ሲነሳ እንደ ጅል ያደርጋታል፣ እና መቼ ጉራውን ዝም ብሎ እየነፋ እንደሆነ እንኳ ለይታ ማወቅ አልቻለችም። እንደ ጓደኛ ከታየ፣ ከእርባና ቢስም የከፋ ዓይነት ከንቱ ፍጡር ነው። ሙሉ ቀን እንቅልፉን ይለጥጣል፣ እና እሱን ከእንቅልፉ ላለመቀስቀስ ቤት ውስጥ በእግሮቼ ጣቶች ቀስ ብዬ መሄድ ነበረብኝ። አሁን ጥያቄው አባቴን መቀስቀስ ወይም አለመቀስቀስ አይደለም። አዲሱ መፈክር "ሳኒን እንዳትቀሰቅስው!" የሚል ሆኗል። ሕፃኑ በትክክለኛው ሰዓት ለምን እንደማይተኛ ሊገባኝ አልቻለም፤ ስለዚህ እናቴን ጀርባዋን በሰጠችን ቁጥር ቀስ ብዬ እቀሰቅሰው ነበር። አንዳንድ ጊዜ እንቅልፍ እንዳይወስደው በተጨማሪ ቆንጠጥ ሁሉ አደርገውም ነበር። አንድ ቀን እናቴ ይህን እያደረግኩ እጅ ከፍንጅ ያዘችኝና ያለ ምንም ርህራሄ ሙልጭ አድርጋ ገረፈችኝ። አንድ ቀን ማታ አባቴ ከሥራ መመለሱ ነበር። ከፊት ለፊት ባለው የግቢያችን መናፈሻ ላይ ባቡር ባቡር እየተጫወትኩ ነበር። ልክ መምጣቱን ያላወቅኩ መስዬ ጨዋታዬን ቀጠልኩ፤ ልክ ከራሴ ጋር የማወራ አስመስዬ ድምፄን ከፍ አድርጌ ፦ "ሌላ ልጅ ከአሁን በኋላ እዚህ ቤት ከመጣ፣ እኔ ከዚህ ቤት እወጣለሁ።" ብዬ ተናገርኩ። አባቴ ደንግጦ የሞተ ሰው ያክል ደርቆ ቀረ እና ዞር ብሎ ተመለከተኝ። "ምንድን ነው ያልከው አንተ?" ሲል ጠየቀኝ ኮስተር ብሎ። "ከራሴ ጋር እያወራሁ ነበር፣" መልስ ሰጠሁት፣ መፍራቴ እንዳይታወቅብኝ ድምፄን ጥረት እያደርግኩ። "የግል ምሥጢር ነው።" ዞር ብሎ ምንም ነገር ሳይናገር መንገዱን ወደ ቤት ቀጠለ። ልብ አድርጉ እንግዲህ፣ እኔ ያሰብኩት ዝም ብሎ እንደ ማስጠንቀቂያ ሆኖ እንዲያገለግል ነበር፤ ነገር ግን ያስገኘው ውጤት በጣም ያልተጠበቀ ስኬት ነበር። አባቴ ለእኔ ደግ ይሆንልኝ ጀመረ። ይሄንን መረዳት በርግጥ እችል ነበረ። ምክንያቱም እናቴ ከሶኒ ጋር ስትታይ በጣም ታስጠላለች። ሌላው ሳይቀር በገበታ ሰዓት እንኳ ሳይቀር ከመዐድ ላይ ትነሳና ከሆነ የጅል ፈገግታ ጋር በሕፃን አልጋው ላይ ታፈጣለች፣ እና አባቴም ልክ እንደሷ እንዲያደርግ ትጠይቀዋለች። ይህንን ሲጠይቅ ሁልጊዜም ትህትና አይጎድለውም፣ ግን ስለ ምን ጉዳይ እያወራች እንዳለ ለማወቅ ግራ እንደተጋባ ለማየት ትችላላችሁ። ሶኒ ሌሊት ስለሚያለቅስበት የአለቃቀስ ሁኔታ ቅሬታውን ያሰማል። እሷ ግን ችላ ብላ ታልፈውና ሶኒ የሆነ ነገር ካልሆነ በቀር እንደማያለቅስ ለማስረዳት ትሞክራለች – ይኼ የሚያበግን ቅጥፈት ነበር፣ ምክንያቱም ሶኒ ምንም የሚሆነው ነገር አልነበረውም። የሚያለቅሰው ትኩረት ለመሳብ ሲፈልግ ብቻ ነው። ምን ያክል እንዲህ ያለ ተራ ጭንቅላት ያላት ሴት እንደሆነች ስትታይ፣ በእውነት በጣም ነው የምታመው። አባቴ ያን ያክል የሚሰብ ዓይነት ሰው አልነበረም፤ ቢሆንም ግን የተሻለ አእምሮ ነበረው። የሶኒ ተንኮልን ለይቶ ዐውቆበታል እና አሁን እኔም ልክ እንደሱ ተንኮሉ እንደገባኝ ተረድቶቷል። አንድ ሌሊት ከእንቅልፌ ነቃሁ። አልጋዬ ላይ ሌላ ሰው ተኝቶ ነበረ። ለአንድ የሆነ ምንነቱ የማይታወቅ አፍታ ጊዜ እናቴ መሆን እንዳለባት የርግጠኛነት ስሜት ተሰማኝ። ወደ ልቧ በስተመጨረሻ ተመልሳ፣ አባቴን እስከ ወዲያኛው ተሰናብታ ወደኔ የመጣች መሰለኝ። ሆኖም ግን በቅዠቴ መሃል ሶኒ ሲያለቅስና እናቴ "ይኸው የኔ ቆንጆ! እሺ . . . እሺ ተኛ የኔ እናት! አይዞህ!" ስትል ከዚያኛው ክፍል ሰማሁዋቸው፤ ስለዚህ አጠገቤ ያለችው እሷ እንዳልሆነች ታወቀኝ። አባቴ ነበር አጠገቤ የተኛው። እንቅልፍ አልወሰደውም፣ ቁና ቁና ይተነፍሳል፣ በግልፅ እንደሚታየው በንዴት እስከ መጨረሻው ግሎ በግኗል። ከትንሽ አፍታ በኋላ ምን እንደዚያ እንዳበገነው ተገለፀልኝ። አሁን የእሱ ተራ ነበር። እኔን ከትልቁ አልጋ እንድባረር ካደረገኝ በኋላ፣ አሁን ደግሞ እሱ ራሱን በራሱ አባሯል። እናቴ አሁን ከዚያ መርዛማ ከሆነ ቡችላ ሶኒ በቀር ሌላ ምንም ደንታ የሚሰጣት ሰው የለም። ለአባቴ በጣም አዘንኩለት። እኔም እሱ ያጋጠመውን መከራ ከዚህ ቀደም አልፌዋለሁ፣ እንዲያውም ሌላው ሳይቀር ያንን መከራ የተቀበልኩት ዕድሜዬ ገና እምቦቅቅላ በነበረበት ዘመን ነበር። የራሱን ጸጉር ጫር ጫር እያደረግኩለት ቀስ ብዬ በለሆሳስ፦ "ይኸው የኔ ቆንጆ! እሺ . . . እሺ ተኛ የኔ እናት! አይዞህ!" ማለት ጀመርኩ። ምንም ዓይነት የተቃውሞ ምላሽ አልሰጠም። "አንተም አልተኛህም?" እንደ መነፋነፍ ብሎ ተናገረ። "እንዴ አይዞህ፣ በእጅህ አድርገህ እቀፈኝና እንተቃቀፍ፣ ማቀፍ አትችልም?" አልኩት፣ እሱም እንዳልኩት በራሱ መንገድ እንደ ምንም ዕቅፍ አደረገኝ። በከፍተኛ ጥንቃቄ ብላችሁ ሁኔታውን ልትገልፁት የምትችሉ ይመስለኛል። በጣም ቀጫጫ ነው፤ ቢሆንም ባዶ እጅ ከመቅረት ግን ይሻላል። ለገና በዓል ጊዜ በጣም ምርጥ የሆነ የባቡር መጫወቻ ከነ የባቡሩ ሃዲድ በራሱ ፍላጎት ገዝቶልኝ መጣ። እንደ እና ኤዲፐሳዊ ቅናት የሚለው አገላለጽ ከክርስቶስ ልደት በፊት በአምስተኛው ክፍለ ዘመን ኖሯል ተብሎ በአፈ ታሪክ የሚታመነውን ከግሪኩ ኤዲፐስ የሚባል ንጉሥ ስም የተገኘ ሲሆን ጥሬ ትርጉሙ አንድ ወንድ ልጁ በእናቱ ላይ የሚኖረው ወሲባዊ ፍላጎትን እና በዚህም የተነሣ የሚከሰተው ልጁ በአባቱ ላይ የሚኖው ክፉ የቅናት ስሜትን ይወክላል። የቃሉ አመጣጥ አስቀድሞ እንደ ተገለጸው መነሻው ኤዲፐስ ስለተባለው የግሪክ ንጉሥ የሚያወራው አፈ ታሪክ ሲሆን በዚህ ትርክት መሠረት የኤዲፐስ አባት ላዩስ ከአማልክት ጋር በሚነጋገርበት ጊዜ ልጁ እሱን እንደሚገድለው እና በአባቱ ዙፋን ላይ እንደሚነግሥ ንግርት ይነገረዋል። ይህ እንዳይፈጠር አባትየው ላዩስ ልጁን ኤዲፐስን እንዲሞት በማሰብ ራቅ አድርጎ በመውሰድ ተራራማ አካባቢ ይጥለዋል። ሆኖም ግን የተጣለውን ልጅ አንድ እረኛ ያገኘውና ወደ ቤቱ ወስዶ ያሳድገዋል። ከብዙ ዓመታት በኋላ ኤዲፐስ ወደ ትውልድ አገሩ ይመለሳል። የገዛ ወላጆቹን ማንነት አያውቅም ነበር። ስለሆነም ኤዲፐስ የገዛ አባቱን ላዩስን ይገድልና እናቱን ጆካስታን ሚስት አድርጎ ያገባታል። በዚህ ታሪክ ላይ በመመርኮዝም ኤዲፐስ ሬክስ () የሚባለው ተወዳጅ እና ዝነኛ ተውኔት ከክርስቶስ ልደት በፊት በ429 ገደማ በሶፎክልስ ተጽፎ ከዚያም ወደ የተለያዩ ቋንቋዎች ተተርጉሞ በዓለም ዙሪያ በመድረክ ላይ ሲታይ እስከ አሁኑ ዘመን ድረስ ቆይቷል። አሁንም ገና በመታየትም ላይ ነው። ከዚህ ባሻገር፣ በዘመናዊው ሥነ አእምሮና ሥነ ልቦና ጥናት ኤዲፐሳዊ ቅናት ( ወይም ብዙ አባባሉ ባይዘወተርም በመባል የሚታወቀው የባሕሪ መገለጫ) ትርጉሙ ሕፃን ሴት ከሆነች ከአባቷ፣ ወንድ ከሆነ ደግሞ ከእናቱ ጋር ወሲብ ለመፈጸም የሚገፋፋቸው ደመ ነፍሳዊ ግን ተለዋዋጭ ውስጣዊ ስሜት አላቸው ብሎ የሚከራከር የፍልስፍና እሳቤ ጽንሰ ሐሳብ ነው። …ኤዲፐሳዊ ቅናት የሚለው ሳይንሳዊ ትንታኔ በመጀመሪያ መሰጠት ሲጀምር አንድ ወንድ ልጅ በእናቱ ላይ የሚያድርበትን ወሲባዊ ድብቅ ስሜት የሚገልፅ ቃል ነበር። “ኤዲፐሳዊ ቅናት” የሚለውን ቃል አገጣጥሞ የፈጠረው ሲግመንድ ፍሩድ የተባለው የሥነ ልቦና ሊቅ እና ፈላስፋ ሁለቱም ወንድ እና ሴት ሕፃናት ከወላጆቻቸው ጋር የሚኖራቸውን ድብቅ ስሜት ይወክላል ብሎ ያምናል።
9050
https://am.wikipedia.org/wiki/%C2%AB%E1%8B%A8%E1%88%B0%E1%89%A5%E1%8B%93%E1%8B%8A%20%E1%88%98%E1%89%A5%E1%89%B5%20%E1%8A%A0%E1%89%80%E1%8D%8B%E1%8B%8A%20%E1%88%98%E1%8C%8D%E1%88%88%E1%8C%BD%C2%BB
«የሰብዓዊ መብት አቀፋዊ መግለጽ»
ስለሰብአዊ መብቶች ለማስተማር የሚረዱ አንዳንድ ዘዴዎች። በዩኔስኮ ተዘጋጅቶ በኢትዮጵያ ብሄራዊ ኮሚሽን ተተረጎመ አንቀጽ ፩፤ የሰው ልጅ ሁሉ ሲወለድ ነጻና በክብርና በመብትም እኩልነት ያለው ነው። የተፈጥሮ ማስተዋልና ሕሊና ስላለው አንዱ ሌላውን በወንድማማችነት መንፈስ መመልከት ይገባዋል። አንቀጽ ፪፤ እያንዳንዱ ሰው የዘር የቀለም የጾታ የቋንቋ የሃይማኖት የፖለቲካ ወይም የሌላ ዓይነት አስተሳሰብ የብሔራዊ ወይም የኀብረተሰብ ታሪክ የሀብት የትውልድ ወይም የሌላ ደረጃ ልዩነት ሳይኖሩ በዚሁ ውሳኔ የተዘረዘሩት መብቶችንና ነጻነቶች ሁሉ እንዲከበሩለት ይገባል። ከዚህም በተቀረ አንድ ሰው ከሚኖርበት አገር ወይም ግዛት የፖለቲካ የአገዛዝ ወይም የኢንተርናሽናል አቋም የተነሳ አገሩ ነጻም ሆነ በሞግዚትነት አስተዳደር ወይም እራሱን ችሎ የማይተዳደር አገር ተወላጅ ቢሆንም በማንኛውም ዓይነት ገደብ ያለው አገዛዝ ሥር ቢሆንም ልዩነት አይፈጸምበትም። አንቀጽ ፫፤ እያንዳንዱ ሰው የመኖር፣ በነጻነትና በሰላም የመኖሩ መጠበቅ መብት አለው። አንቀጽ ፬፤ ማንም ሰው ቢሆን በባርነት አይገዛም። ባርነትና የባሪያ ንግድም በማንኛውም ዓይነት ክልክል ነው። አንቀጽ ፭፤ ማንም ሰው ቢሆን የጭካኔ ስቃይ እንዳይደርስበት ወይም ከሰብዓዊ አፈጻጸም ውጭ የሆነ የተዋረድ ተግባር ወይም ቅጣት አይፈጸምበትም። አንቀጽ ፮፤ እያንዳንዱ ሰው በሕግ ፊት በሰው ዘርነቱ የመታወቅ መብት አለው። አንቀጽ ፯፤ ሰው ሁሉ በሕግ ፊት እኩል ነው። ያለአንዳች ልዩነትም ሕጉ ደህንነቱን እንዲጠበቅለት እኩል የሆነ መብት አለው። ይህንን ውሳኔ በመጣስ ከሚደረግ ልዩነት ለማድረግ ከሚነሳሳ እንዲጠበቅ ሁሉም የእኩል መብት አለው። አንቀጽ ፰፤ እያንዳንዱ ሰው በሕገ መንግስቱ ወይም በሕግ የተሰጡትን መሠረታዊ መብቶች ከሚጥሱ ድርጊቶች ከፍተኛ በሆኑ ብሔራዊ የፍርድ ባለስልጣኖች ፍጹም በሆነ መንገድ እንዲወገድለት መብት አለው። አንቀጽ ፱፤ ማንም ሰው ያለፍርድ ተይዞ እንዲታሰር ወይም በግዛት እንዲኖር አይደረግም። አንቀጽ ፲፤ እያንዳንዱ ሰው በመብቶቹና በግዴታዎቹ አፈጻጸም እንዲሁም በሚከሰስበት ማንኛውም ዓይነት የወንጀል ክስ ነጻ በሆነና በማያዳላ የፍርድ ሸንጎ በትክክለኛና በይፋ ጉዳዩ እንዲሰማለት የሙሉ እኩልነት መብት አለው። አንቀጽ ፲፩፤ ፩/፡ በወንጀል ክስ የተከሰሰ ማንኛውም ሰው ለመከላከያው አስፈላጊዎች የሆኑትን ሁሉ አቅርቦ በሚከራከርበት የይፋ ፍርድ ቤት በሕግ መሠረት ወንጀለኛ መሆኑ እስቲረጋገጥበት ድረስ ከወንጀል ነጻ እንደሆነ የመቆጠር መብት አለው። ፪/፡ ማንም ሰው በብሔራዊ ወይም በኢንተርናሽናል ሕግ አንድ ነገር ወንጀል ሆኖ ባልተደነገገበት ጊዜ በፈጸመው ወይም ባልፈጸመው ማንኛውም ሥራ ወንጀለኛ ሆኖ አይከሰስም። ወይም ወንጀሉ በተፈጸመበት ጊዜ ከተደነገገው ቅጣት ይበልጥ አይፈረድበትም። አንቀጽ ፲፪፤ ማንም ሰው በግል ኑሮው በቤተሰቡ ውስጥ በቤቱ ወይም በሚጻጻፈው ደብዳቤ በፍርድ ያልተለየ ጣልቃ ገብነት ወይም ክብሩን የሚነካና ስሙን የሚያጎድፍ ተቃውሞ አይፈጸምበትም። እያንዳንዱ ሰው ከእንደዚህ ያለ ጣልቃ ገብነት ወይም የሚጎዳ ተግባር ሕግ እንዲከላከልለት መብት አለው። አንቀጽ ፲፫፤ ፩/፡ እያንዳንዱ ሰው በየብሔራዊ ወሰን ክልሉ የመዘዋወርና የመኖር ነጻነት መብት አለው። ፪/፡ እያንዳንዱ ሰው ከማንኛውም አገር ሆነ ከራሱ አገር ወጥቶ እንደገና ወደ አገሩ የመመለስ መብት አለው። ፩/፡ እያንዳንዱ ሰው ከጭቆና ሸሽቶ በሌሎች አገሮች ጥገኝነትን የመጠየቅና በደህና የመኖር መብት አለው። ፪/፡ ፖለቲካዊ ካልሆኑ ወንጀሎች ወይም የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት ዋና ዓላማዎችን ከሚቃረኑ ሥራዎች የተነሳ በሚደርሱ ክሶች ምክንያት ከሆነ ይህ መብት ሊያገለግል አይችልም። ፩/፡ እያንዳንዱ ሰው የዜግነት መብት አለው። ፪/፡ ማንም ሰው ያለፍርድ ዜግነቱ አይወሰድበትም ወይም ዜግነቱን የመለወጥ መብት አይነፈገውም። ፩/፡ አካለ መጠን የደረሱ ወንዶችና ሴቶች በዘር በዜግነት ወይም በሃይማኖት ልዩነት ሳይወሰኑ ጋብቻን የመፈጸምና ቤተሰብን የመመሥረት መብት አላቸው፤ ጋብቻ በመፈጸም በጋብቻ ጊዜና ጋብቻ በሚፈርስበትም ጊዜ እኩል መብት አላቸው። ፪/፡ ጋብቻ የሚፈጸመው ጋብቻ ለመፈጸም በሚፈልጉ ሁለቱም ወገኖች በሚያደርጉት ነጻና ሙሉ ስምምነት መሠረት ብቻ ነው። ፫/፡ ቤተሰብ በኀብረ ሰብ የተፈጥሮና መሰረታዊ ክፍል ስለሆነ በኀብረሰቡና በመንግሥቱም ደህንነቱ እንዲጠበቅለት ይገባል። ፩/፡ እያንዳንዱ ሰው ብቻውን ወይም ከሌሎች ጋር በኀብረት ሆኖ የኀብረት ባለቤትነት መብት አለው። ፪/፡ ማንም ሰው ያለፍርድ ንብረቱ አይወሰድበትም። እያንዳንዱ ሰው የሃሳብ የሕሊናና የሃይማኖት ነጻነት መብት አለው። ይህም መብት ሃይማኖቱን ወይም እምነቱን የመለወጥ ነጻነትንና ብቻውን ወይም ከሌሎች ጋር በኀብረት በይፋ ወይም በግል ሆኖ ሃይማኖቱን ወይም እምነቱን የማስተማር፣ በተግባር የመግለጽ የማምለክና የማክበር ነጻነትን ይጨምራል። እያንዳንዱ ሰው የሐሳብና ሐሳቡን የመግለጽ መብት አለው። ይህም መብት ያለጣልቃ ገብነት በሐሳብ የመጽናትንና ዜናን ወይም ሐሳቦችን ያላንዳች የድንበር ገደብ የማግኘትን የመቀበልን ወይም የማካፈልን ነጻነትም ይጨምራል። ፩/፡ እያንዳንዱ ሰው በሰላም የመሰብሰብና ግንኙነት የማድረግ ነጻነት መብት አለው። ፪/፡ ማንም ሰው የአንድ ማኀበር አባል እንዲሆን አይገደድም። ፩/፡ እያንዳንዱ ሰው በቀጥታ ወይም ነጻ በሆነ መንገድ በተመረጡ እንደራሴዎች አማካኝነት በአገሩ መንግስት የመካፈል መብት አለው። ፪/፡ እያንዳንዱ ሰው በአገሩ የህዝብ አገልግሎት እኩል የማግኘት መብት አለው። ፫/፡ የመንግስት ሥልጣን መሠረቱ የሕዝቡ ፈቃድ መሆን አለበት። ይህም ፈቃድ ለሁሉም እኩል በሆነ በምሥጢር በሚደረግ የድምፅ መስጠት ምርጫ ወይም በተመሳሳይ ሁኔታ በየጊዜውና በትክክል በሚፈጸሙ ምርጫዎች እንዲገለጽ መሆን አለበት። እያንዳንዱ፡ ሰው፡ የኀብረ፡ ሰብ፡ አባል፡ እንደመሆኑ፡ በኀብረ፡ ሰብ፡ ደህንነቱ፡ እንዲጠበቅ፡ መብት፡ አለው። እንዲሁም፡ በብሔራዊ፡ ጥረትና፡ በኢንተርናሽናል፡ መተባበር፡ አማካይነትና፡ በእያንዳንዱ፡ መንግስት፡ ድርጅትም፡ የሀብት፡ ምንጮች፡ መሰረት፡ ለክብሩና፡ ለሰብዓዊ፡ አቅሙ፡ ነጻ፡ እድገት፡ የግድ፡ አስፈላጊ፡ የሆኑት፡ የኤኮኖሚ፡ የማኀበራዊ፡ ኑሮና፡ የባህል፡ መብቶች፡ በተግባር፡ እንዲገለጹለት፡ መብት፡ አለው። ፩/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ የመሥራት፡ የሥራ፡ ነጻ፡ ምርጫና፡ ለሥራም፡ ትክክለኛና፡ ተስማሚ፡ የአሠራር፡ ሁኔታዎችና፡ ሥራም፡ እንዳያጣ፡ መብት፡ አለው። ፪/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ያላንዳች፡ ልዩነት፡ ማድረግ፡ ለአንድ፡ ዓይነት፡ ሥራ፡ እኩል፡ የሆነ፡ ደመወዝ፡ የማግኘት፡ መብት፡ አለው። ፫/፡ በሥራ፡ ላይ፡ ያለ፡ ሰው፡ ለእራሱና፡ ለቤተሰቡ፡ ለሰብዓዊ፡ ክብር፡ ተገቢ፡ የሆነ፡ ኑሮን፡ የሚያስገኝለትና፡ ካስፈለገም፡ በሌሎች፡ የኀብረሰብ፡ ደህንነት፡ መጠበቂያ፡ ዘዴዎች፡ የተደገፈ፡ ትክክለኛና፡ ተስማሚ፡ ዋጋውን፡ የማግኘት፡ መብት፡ አለው። ፬/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ ጥቅሞቹን፡ ለማስከበር፡ የሙያ፡ ማኀበሮችን፡ ለማቋቋምና፡ ማኀበርተኛ፡ ለመሆን፡ መብት፡ አለው። እያንዳንዱ፡ ሰው፡ የዕረፍትና፡ የመዝናናት፡ እንዲሁም፡ በአግባብ፡ የተወሰኑ፡ የሥራ፡ ሰዓቶች፡ እንዲኖሩትና፡ በየጊዜው፡ የዕረፍት፡ ጊዜያትን፡ ከደመወዝ፡ ጋር፡ የማግኘት፡ መብት፡ አለው። ፩/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ ለእራሱና፡ ለቤተሰቡ፡ ጤንነትና፡ ደህንነት፡ ምግብ፣ ልብስ፣ ቤትና፡ ሕክምና፡ አስፈላጊ፡ የማኀበራዊ፡ ኑሮ፡ አገልግሎቶችም፡ ጭምር፡ የሚበቃ፡ የኑሮ፡ ደረጃ፡ ለማግኘት፡ መብት፡ አለው። ሥራ፡ ሳይቀጠር፡ ቢቀር፡ ቢታመም፡ ለመሥራት፡ ባይችል፡ ባል፡ ወይም፡ ሚስት፡ ቢሞት፡ ቢያረጅ፡ ወይም፡ ከቁጥጥሩ፡ ውጭ፡ በሆኑ፡ ምክንያቶች፡ መሰናከል፡ ቢገጥመው፡ ደህንነቱ፡ እንዲጠበቅለት፡ መብት፡ አለው። ፪/፡ ወላድነትና፡ ሕጻንነት፡ ልዩ፡ ጥንቃቄና፡ እርዳታ፡ የማግኘት፡ መብት፡ አላቸው፤ በጋብቻ፡ ወይም፡ ያለጋብቻ፡ የሚወለዱ፡ ሕጻናትም፡ የተመሳሳይ፡ የደህንነታቸው፡ መጠበቅ፡ መብት፡ አላቸው። ፩/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ የመማር፡ መብት፡ አለው። ትምህርት፡ ቢያንስ፡ ቢያንስ፡ በአንደኛ፡ ደረጃና፡ መሰረታዊ፡ ደረጃዎች፡ በነጻ፡ ሊሆን፡ ይገባል። የአንደኛ፡ ደረጃ፡ ትምህርት፡ መማር፡ ግዴታ፡ ነው። የቴክኒክና፡ የልዩ፡ ልዩ፡ ሙያ፡ ትምህርት፡ በጠቅላላው፡ የከፍተኛ፡ ደረጃ፡ ደግሞ፡ በችሎታ፡ መሠረት፡ ለሁሉም፡ እኩል፡ መሰጠት፡ አለበት። ፪/፡ ትምህርት፡ ለእያንዳንዱ፡ ሰው፡ ሁኔታ፡ ማሻሻያና፡ ለሰብዓዊ፡ መብቶችም፡ መሠረታዊ፡ ነጻነቶች፡ ክብር፡ ማዳበርያ፡ የሚውል፡ መሆን፡ አለበት። እንዲሁም፡ የተለያየ፡ ዘር፡ ወይም፡ ሃይማኖት፡ ባሏቸው፡ ሕዝቦች፡ መካከል፡ ሁሉ፡ መግባባትን፡ ተቻችሎ፡ የመኖርንና፡ የመተባበርን፡ መንፈስ፡ የሚያጠነክርና፡ የተባበሩት፡ መንግሥታት፡ ድርጅት፡ ሰላምን፡ ለመጠበቅ፡ የሚፈጽማቸው፡ ተግባሮች፡ እንዲስፋፋ፡ የሚያበረታቱ፡ መሆን፡ አለበት። ፫/፡ ወላጆች፡ ለልጆቻቸው፡ ለመስጠት፡ የሚፈልጉትን፡ ትምህርት፡ ለመምረጥ፡ የቅድሚያ፡ መብት፡ አላችው።፡ ፩/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ በኀብረ፡ ሰቡ፡ የባህል፡ ኑሮ፡ በነጻ፡ መካፈልና፡ በኪነ፡ ጥበብ፡ ለመጠቀም፡ በሳይንስ፡ እርምጃና፡ በጥቅሞቹም፡ ለመሳተፍ፡ መብት፡ አለው። ፪/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ ከደረሰው፡ ማንኛውም፡ የሳይንስ፡ የድርሰትና፡ የኪነ፡ ጥበብ፡ ሥራ፡ የሚያገኘው፡ የሞራሉንና፡ የሃብት፡ ጥቅሞች፡ እንዲከበሩለት፡ መብት፡ አለው። እያንዳንዱ፡ ሰው፡ በዚህ፡ ውሳን፡ ውስጥ፡ የተዘረዘሩት፡ መብቶችና፡ ነጻነቶች፡ በሙሉ፡ በተግባር፡ እንዲውሉ፡ ለሚደረግባቸው፡ የኀብረሰብና፡ የኢንተርናሽናል፡ ሥርዓት፡ የመጠቀም፡ መብት፡ አለው። ፩/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ የራሱ፡ ነጻነትና፡ ሙሉ፡ መሻሻል፡ በሚያገኝበት፡ ኀብረሰብ፡ ውስጥ፡ የሚፈጽማቸው፡ ግዴታዎች፡ ይኖሩበታል። ፪/፡ እያንዳንዱ፡ ሰው፡ በመብቶቹ፡ በነጻነቶቹ፡ በሚጠቀምበት፡ ጊዜ፡ የሚታገደው፡ የሌሎችን፡ መብቶችና፡ ነጻነቶች፡ በሚገባ፡ ለማሰከበር፡ ብቻ፡ በተደነገጉ፡ ሕጎችና፡ የግብረ፡ ገብነትን፡ የጠቅላላውን፡ ሕዝብ፡ ፀጥታና፡ ደህንነት፡ በዴሞክራቲክ፡ ማኀበራዊ፡ ኑሮ፡ ትክክለኛ፡ የሆነው፡ ተፈላጊ፡ ጉዳይ፡ ለማርካት፡ በተወሰነው፡ ብቻ፡ ነው። ፫/፡ እነዚህ፡ መብቶችና፡ ነፃነቶች፡ በማንኛውም፡ ሁኔታ፡ የተባበሩት፡ መንግሥታት፡ ድርጅት፡ መሰረት፡ ዓላማዎች፡ ተቃራኒ፡ በሆነ፡ መንገድ፡ ሊፈጸሙ፡ አይገባቸውም። በዚህ ውሳኔ ከላይ የተዘረዘረው ሁሉ በዚሁ ውስጥ የተጠቀሱትን ማናቸውም መብቶች ወይም ነጻነቶች ለማበላሸት በታሰበ ማንኛውም ዓይነት ተግባር ለማዋል ወይም ድርጊትን ለመፈጸም ለማንኛውም መንግሥት ወይም ድርጅት ወይም ሰው የተባሉ አይተረጎሙም። የፖለቲካ ጥናት
2362
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8B%93%E1%88%88%E1%88%9D%20%E1%8C%BD%E1%88%95%E1%8D%88%E1%89%B6%E1%89%BD
የዓለም ጽሕፈቶች
ዛሬውን በሰፊ ጥቅም ላይ ያሉት የዓለም ጽሕፈቶች በ5 ዋና መደቦች ሊካፈሉ ይችላሉ። እነዚህም፦ ሎጎግራም (የቃል ምልክቶች) አብጃዶች (የተናባቢ ምልክቶች) አልፋቤቶች (የተናባቢ እና የአናባቢ ምልክቶች) ሲላባሪ (ሌሎች የክፍለ-ቃል ምልክቶች) አቡጊዳዎች (ተመሳሳይ የክፍለ-ቃል ምልክቶች) ሎጎግራፊክ ጽሕፈቶች በሎጎግራፊክ ጽሕፈቶች እያንዳንዱ ምልክት ወይም ሎጎግራም ለአንድ ቃል ይቆማል። የግብጽ ሃይሮግሊፎች መጀመርያ ከሎጎግራም (ስዕሎች) ብቻ ተሠራ። ዕጅግ በጥንት ቅድመ-ታሪክ ዘመን ግን የተናባቢ ምልክቶች እና የክፍለ-ቃል ምልክቶች ተጨመሩለት። በሌሎቹ ጥንታዊ ሎጎግራም ጽሕፈቶች ደግሞ እያንዳንዱ ምልክት ለቃል ወይም ለክፍለ-ቃል ሆኖ ይጻፍ ነበር። ከነዚህም የትንሹ እስያ ሃይሮግሊፍ፣ ኩነይፎርም ጽሕፈት፣ የማያ ሃይሮግሊፍ አሉ። ኣሁን የቻይና ጽሕፈት እንዲሁም ከሎጎግራም ይሠራል። የቻይና ጽሕፈት ከቻይንኛ ጭምር ለሌሎች ልሳናት እንደ ቬትናምንኛ፣ ኮሪይኛ ቀድሞ ይጠቀም ነበር። ዛሬም የቻይና ምልክቶች በጃፓንኛ ጽሕፈት ደግሞ ይገኛሉ። በቻይና ዙሪያ ሌሎች ተመሳሳይ ጽሕፈቶች ዪ ጽሕፈት፣ ታንጉት ጽሕፈት፤ የናቂ ጽሕፈት ይገኛሉ። ሲላቢክ ጽሕፈቶች በሲላቢክ ጽሕፈቶች እያንዳንዱ ምልክት ለአንድ ክፍለ-ቃል ይጠቅማል። በ'ጥሬ ሲላቢክ' ጽሕፈቶች፣ እነኚህ ምልክቶች ለአንድ ድምጽ አይመሳሰሉም። ስለዚህ «ቴ... ታ... ቶ...» የሚሉ ፊደላት ከቶ አይመሳሰሉም፣ ለምሳሌ በጃፓንኛ በሚጠቅመው «ካታካና» በሚባል ጽሕፈት፤ እነዚህ ድምጾች ይጻፋሉ። ጃፓንኛ ደግሞ ሌላ «ሂራጋና» በተባለ ሲላቢክ ጽሕፈት ሊጻፍ ይችላል። ሌሎች ጥሬ ሲላቢክ ጽሕፈቶች በጥንት የቆጵሮስ ጽሕፈት () እና ኩነይፎርም፤ ዛሬም፦ የዩግቱን ጽሕፈት (በአላስካ ለሚገኘው ዩፒክ ቋንቋ) የጻላጊ ጽሕፈት (በአሜሪካ ለሚገኘው ጻላጊ ቋንቋ) የአፋካ ጽሕፈት (በሱሪናም ለሚገኘው ንድዩካ ቋንቋ) የኪካኩዊ ጽሕፈት (በሲዬራ ሌዎን ለሚገኘው መንዴ ቋንቋ) የክፔሌ ጽሕፈት (በላይቤሪያ ለሚገኘው ክፐሌ ቋንቋ) የቫይ ጽሕፈት (በላይቤሪያ ለሚገኘው ቫይ ቋንቋ) ዘመናዊ ዪ ጽሕፈት (በቻይና ለሚገኘው ዪ ቋንቋ) የኒው ሹ ጽሕፈት (በቻይና ለሚገኘው ያውኛ ቋንቋ) የኤስካያን ጽሕፈት (በፊልፒንስ ለሚገኘው ኤስካያን ቋንቋ) የዎሌያይ ጽሕፈት (በማይክሮኔዥያ ለሚገኘው ዎሌያይ ቋንቋ) በቋንቋ ጥናት በቅርቡ አቡጊዳ የሚለው ቃል ከኢትዮጵያ ልሳናት ተወስዶ ሌላ ትርጉም ተሰጥቶታል። በዚህ መደብ እያንዳንዱ ክፍለ-ቃል ለተመሳሳይ ድምጽ ተመሳሳይ ቅርጽ ኖሮት ይመሳሰላሉ። እያንዳንዱ ፊደል ከአንድ መሠረት ቅርጽ ጀምሮ በየአናባቢው ይለወጣል ማለት ነው። ስለዚህ ቴ... ቱ... ታ... (እንደ ግዕዝ ጽሕፈት) ሲመሳሰሉ ይታያሉ። በዚህም መደብ ውስጥ ከኢትዮጵያ ፊደሎች ጭምር በሕንድ ዙሪያ የተገኙት ብራህሚክ ጽሕፈቶች (ዴቫናጋሪ ወዘተ.) እና የካናዳ ኗሪዎች ጽሕፈት ይከተታሉ። በአብጃዶች እያንዳንዱ ምልክት ለአንድ ተናባቢ ይጠቅማል። አብጃዶች ከሁሉ አስቀድሞ የተለመደው የአልፋቤት አይነት ነበር። በመጀመርያ አብጃዶች አናባቢዎቹ አልተጻፉም ነበር። በዛሬው አብጃዶች ግን (የዕብራይስጥ አልፋቤት፣ የአረብኛ አልፋቤት ወዘተ...) አናባቢዎቹ በልዩ ልዩ ተጨማሪ ምልክታት ሊታዩ ይቻላል። አብጃዶች ለሴማዊ ቋንቋዎች የተፈጠሩ ናቸው። ከሌሎች አብጃዶች መካከል፦ የጽርዕ አልፋቤት (በሶርያ ለሚገኘው አራማያ ቋንቋ) የቲፊናቅ አልፋቤት (በኒጄር፣ ማሊ ለሚገኘው ታማሃቅ ቋንቋ) የጃዊ አልፋቤት (በማሌዢያ ለሚገኘው መላይኛ) የኡጋሪት አልፋቤት - (ሶርያ) ቅድመ-ከነዓናዊ አልፋቤት (እስራኤል) የፊንቄ / ጥንታዊ ዕብራይስጥ አልፋቤት (እስራኤል) ጥንታዊ የአራማያ አልፋቤት (ሶርያ) የጳርቴ አልፋቤት (ፋርስ) የአቨስታ አልፋቤት (ፋርስ) የሶግድያናውያን አልፋቤት (ዑዝበክስታን) የማኒኬያውያን አልፋቤት (ፋርስ) የናባታውያን አልፋቤት (ዮርዳኖስ) የሳምራውያን አልፋቤት (እስራኤል) የሣባውያን አልፋቤት (የመን) ጥንታዊ የአግዓዝያን አልፋቤት (ኤርትራ) የጣሙዲክ አልፋቤት (አረብያ) ሙሉ ፊደላት በሙሉ ፊደላት (ባለ-አናባቢ አልፋቤቶች) እያንዳንዱ ምልክት ለተናባቢ ወይም ለአናባቢ ይጠቅማል። ስሙ ከግሪክ አልፋቤት መጀመርያ 2 ፊደላት አልፋ እና ቤታ መጣ። የላቲን አልፋቤት ደግሞ ሙሉ ፊደል ነው። ከሌሎቹም ዛሬ፦ የጅዮርጅኛ አልፋቤት የሞንጎልኛ አልፋቤት የቶዶ ቢቺግ አልፋቤት (ለሞንጎልኛ) የማንዳያውያን አልፋቤት (በፋርስ ለሚገኘው ማንዳያውያንኛ) የቅብጢ አልፋቤት (በግብጽ ለሚገኘው ቅብጥኛ) የአርሜንኛ አልፋቤት የቂርሎስ አልፋቤት የአብካዝ አልፋቤት (ለአብካዝኛ) አዲስ ቲፊናቅ አልፋቤት (በሞሮኮ ለሚገኘው ታማዚቅት ቋንቋ) የንኮ አልፋቤት (በማሊ፣ ጊኔ ለሚገኘው ማንዴ ቋንቋ) የኦል ቸመጥ አልፋቤት (በሕንድ ለሚገኘው ሳንታሊኛ) የምያው አልፋቤት (በቻይና ለሚገኘው ህሞንግ ቋንቋ) የሊሱ አልፋቤት (በቻይና ለሚገኘው ሊሱ ቋንቋ]]) የቫህ አልፋቤት (በላይቤሪያ ለሚገኘው ባሣ ቋንቋ) የኦርኾን አልፋቤት - (ሞንጎልያ) ጥንታዊ ሀንጋርኛ አልፋቤት (ሀንጋሪ) የኡይጉር አልፋቤት (ቻይና) የማንቹ አልፋቤት (ቻይና) የትንሹ እስያ አልፋቤቶች (ቱርክ) የኩማይ አልፋቤት (ግሪክ፣ ጣልያን) የኤትሩስካውያን አልፋቤት (ጣልያን) የቬኔቲክ አልፋቤት (ጣልያን) የሩን አልፋቤት (ጀርመን) የፋሊስካን አልፋቤት (ጣልያን) የኦስካን አልፋቤት (ጣልያን) የሜሳፒክ አልፋቤት (ጣልያን) የግሪክ-ኢበራውያን አልፋቤት (እስፓንያ) የጎታውያን አልፋቤት (ዩክሬን) የግላጎሎቲክ አልፋቤት (ቡልጋሪያ) የአቡር አልፋቤት (ሳይቤሪያ) የኦጋም አልፋቤት (አይርላንድ) የበይጣ ኩክዩ አልፋቤት (አልባንያ) የኤልባሳን አልፋቤት (አልባንያ) የኦስማንያ አልፋቤት (ሶማልያ) የቦራማ አልፋቤት (ሶማልያ) የቦፖሞፎ አልፋቤት በታይዋን ለቻይንኛ ሲጠቀም በከፊል ሲላቢክ ነው። በድሮ በእስፓንያ የነበሩ ጽሕፈቶች (የተርቴሶስ አልፋቤት ወዘተ.) ሙሉ ፊደሎች ሳይሆኑ በከፊል ሲላቢክ ነበሩ። ደግሞ ይዩ ቅድመ-ሴማዊ ጽሕፈት የመርዌ ጽሕፈት ከቅድመ-ሴማዊ የደረሱት ጽሕፈቶች ትውልድ
9595
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B0%E1%88%A8%E1%89%B5%20%E1%8A%90
ተረት ነ
ነቅናቂ ሳለ ማን ጥሩ ይጠጣል ነበረ እንጂ ይኖራል የሚባል ፍጡር የለም ነበርንበት አትኩሩበት ነቢያት በመደመዱ ሀዋርያት ገደገዱ ነቢያት በቀየሱ ሀዋርያት ገሰገሱ ነቢይ ቢኖር በከበረ ነበር ነቢይ ባገሩ አይከበርም ነብር ቢያንቀላፋ ዝንጀሮ ጎበኘው ነብር ባየለበት ዘመን ድመት ይበረታል ነብር ባየለበት ዘመን ድመት ይኮርታል ነብር ሳይገድል ቆዳውን ያስማማል ነብር አየኝ በል ነብር አይኑን ታመመ ፍየል መሪ ሆነ ነብር የሞተ እለት ፍየል ልጅዋን ትድራለች ነዋሪ ለዘላለም አለ አምላክ የለም ነውር ለባለቤቱ እንግዳ ነው ነገረኛ ሰው ከቤቱ አይሞትም ነገረኛ ታሞ አይተኛ ነገረኛ ናቸው አርቃችሁ ቅበሩዋቸው ነገረኛ ናቸው አጥልቃችሁ ቅበሩዋቸው የተነሱ እንደሆን ብዙ ነው ጣጣቸው ነገረኛ ዝንጀሮ ውሻ ታረባለች ነገሩ ነገር ነው ውስጡ ጥቅንጥቅ ነው ነገሩ ነገር ነው ውስጡ ጉራንጉር ነው ነገሩ ነው እንጅ ቢላዋ ሰው አይጎዳም ነገሩ ነው እንጅ ጩቤ ሰው አይጎዳም ነገሬ በሆዴ መንገዴ ባመዴ ነገሬ በከንፈሬ ነገር ለበለጠ ውድማ ለመለጠ ነገር ለበለጥ ውድማ ለመለጥ ነገር ለሰሚ ውሀ ለሎሚ ነገር ለጀማሪው እሳት ለጫሪው ነገር ሲበዛ ይሆናል ዋዛ ነገር ሲያመልጥ ራስ ሲመለጥ ነገር ሲያመልጥ ራስ ሲመለጥ አይታወቅም ነገር ሲያመልጥ እራስ ሲመልጥ አይታወቅም ነገር ሲጀመር እህል ሲከመር ነገር ሳያውቁ ሙግት ሳይጎለብቱ ትእቢት ነገር ሳያውቁ ሙግት አቅም ሳይኖር ትእቢት ነገር ስንት ነው ሁለት ምን ያበዛዋል ውሸት ነገር በሆዴ መንገድ በአመዴ ነገር በሆዴ እየተመኘሁ ቢከፍቱት ተልባ ሆኜ ተገኘሁ ነገር በለዛው ጥሬ በለዛዛው ነገር በልክ ሙያ በልብ ነገር በመልከኛ ጠላ በመክደኛ ነገር በምሳሌ ጠጅ በብርሌ ነገር በምሳሌ ጠጅ በብርሌ መዝሙር በሀሌ ነገር በምሳሌ ጠጅ በብርሌ ዜማ በሀሌ ነገር በቀጠሮ ዘፈን በከበሮ ነገር በትኩሱ ጨዋታ በወዙ ነገር በነገር ይጠቀሳል እሾህ በእሾህ ይነቀሳል ነገር በእርቅ መንገድ በድርቅ ነገር በእርቅ ወይፈንን በድርቅ ነገር በወቀሳ በደል በካሳ ነገር በዋስ እህል በነፋስ ነገር በዋና ሚዶ በእረኛ ነገር በዋና ሜዳ በእረና ነገር በዋና ዘፈን በገና ነገር በዋናው ንብ በአውራው ነገር በዳኛ ሚዶ በእረኛ ነገር ቢሳሳት ከጥንቱ ሰይፍ ቢመዘዝ ካፎቱ ነገር ቢሳሳት ከጠዋቱ ጥጃ ቢሳሳት ከእናቱ ነገር ቢበዛ ባህያ አይጫንም ነገር ባዋቂ ብረት በጠራቂ ነገር አለኝ ከማለት ስራ አለኝ ማለት ነገርን አድምጦ እህልን አላምጦ ነገር እንደዛፉ ዛፉ እንደቅርንጫፉ ነገር ከመጀመሪያው እህል ከመከመሪያው ነገር ከመጀመሪያ ፍለጋ ከመሻገሪያ ነገር ከመጀመሪያው ውሀ ከመሻገሪያው ነገር ከስነበተ ቅራሪ ከሆመጠጠ ነገር ካምጩ ውሀ ከምንጩ ነገር ከስሩ ውሀ ከጥሩ ነገርን ከስሩ ውሀን ከጥሩ ነገር ከእብድ ይገኛል ነገር ከእጅ ይገኛል ነገር ከዋስ ምላስ ከጥርስ ነገር ከዋስ ምላስ ከጥርስ አያልፍም ነገር ከውሉ ጋሻ ከንግቡ ነገር ከግቡ ጋሻ ከእንግቡ ነገር ከፊቱ ዱቄት ከወንፊቱ ነገር ካንሹ ስጋ ከጠባሹ ነገር ካንሺው ስጋ ከጠባሺው ነገር ካጀማመሩ እሀ ል ካከማመሩ ነገር ወዳድ ሰው ከመንገድ ዳር ቅበሩኝ ይላል ነገር ወዳጅ ሰው ከመንገድ ዳር ቅበሩኝ ይላል ነገር ወዳጅ ከቤቱ አይሞትም ነገር ወዴት ትሄዳለህ ጎንደር መጨረሻህ ታገር ነገር ያለዳኛ ትብትብ ያለመጫኛ ነገር የሚከረው ጎንጓኙን ሲያገኝ ነው ነገር የሻ ዳኛ አምጡ ይላል የዶሮ ሻኛ ነገር የዋለበት ዳኛ ያውቃል ከብት የዋለበት እረኛ ያውቃል ነገር የፈራ ይቃጠራል አውሬ የፈራ ያጥራል ነገር ያለዳኛ ተረት ሰማይ ያለ ደመና ብረት ነገር ፈጣሪውን እሾህ አጣሪውን ነገር ነገርን ያነሳል ጥጋብ ሞትን ያስረሳል ነገርህና ነገሬ ልክ ነው ሰው መስማቱ ትርፍ ነው ነገር ነገርን ያመጣል ድግር አፈር(ን) ያወጣል ነገርህን በጠጄ ርስትህን በልጄ ነገር በነገር ይወቀሳል እሾህ በሾህ ይነቀሳል ነገርም ይበረክታል ባለጋራም ይታክታል ነገርኩት መስዬ እንዲመስለው ብዬ ነገር መጫኛ እንዳሳጠሩት ወይም እንዳስረዘሙት ነው ነገርና ገመድ አለውሉ አይፈታም ነገርን በእርቅ ወይፈንን በድርቅ ነገር እንዲጠፋ ዳኛውን ግደል ነገር ነገርን ይወልዳል ነጋሪ የሌለው ይታማ አይመስለው ነጋዴ ወረቱን ዘላን ከብቱን ገበሬ ምርቱን ነጋዴን ተዘማች ምን አቀላቀለው ነጻነት ያኮራል ስራ ያስከብራል ነጭ ሽንኩርት በመሽተቱ እራሱን ቀብሮ ይኖራል ነጭ ድሀ ነጭ ማር ይከፍላል ነጭ እንደሸማ ትክል እንደትርሽማ ነጭ እንደሸማ ትክል እንደአክርማ ነፋስ በተነሳበት ጊዜ እሳት አይጭሩም ነፋስ ሲነሳ እሳት አይጫርም ነፍጥ ቢያጓራ የጌታውን ጎን ይሰብር ነፍጥ ቢያጓር የጌታውን ጎን ይሰብር ነፍስ በፈጣሪዋ ሴት ባሳዳሪዋ ኑር ባገር ጥፋ ካገር ኑሮ በዘዴ አቶ ዘወልዴ ኑሮ በዘዴ ጾም በሁዳዴ ኑሮ በደጋ መተኛት ባልጋ ኑሮ ቢያምርህ ችላ ጥጋብ ቢያምርህ ባቄላ ኑሮ ከማናደድ ሄዶ መመስገን ኑሮ ከማናደድ ሄዶ መናፈቅ ኑሮ ካሉት መቃብር ይሞቃል ኑሮ ካሉት የጤፍ ቅጠል ሁለት ሰው ያስተኛል ኑሮ ካሉት ፍሪጅ ይሞቃል ኑሮ ካሉት ፍሪጅ ይሞቃል አለ የቢራ ጠርሙስ ኑ ባይ ከባሪ እንቢ ባይ ቀላይ ኑሮ ኑሮ ከመሬት ዙሮ ዙሮ ከቤት ኑሮ ኑሮ ከመሬት ዙሮ ዙሮ ከቤት አይቀርም ኑሮ ያኗኑራል ህግ ያከባብራል ናቂ ወዳቂ ና ብላ ሳይሉት ከወጡ አውጡልኝ ና ያሉት እንግዳ እራቱ ፍሪዳ ናዳ መጣልህ ቢሉት ተከናንቤአለሁ አለ ናዳ መጣልህ ቢሉት ተከናንቤአለሁ ልቀቀው አለ ንቡን አባሮ ማሩን ንብ ላጥር ሳያረዳ አይሄድም ንብ ሲሰማራ አጥሩን ተመልከት ንብ ቢሄድ ካጥር ሰው ቢሄድ ካገር ንብ ቢሄድ ካጥር ሰው ቢሰደድ ካገር ንብ ባውራው ገበሬ ባዝመራው ንብን አይተህ ተገዛ ብሎዋል እግዜር ንካ ያለው አይቀርም ንዳማ ቢአጭዱት ክምር አይሞላም ንጉሱ በድንኳናቸው እኔ በጎጆዬ ንጉሱ በድንኳናቸው እኔ በጎጆዬ ንጉስ ነን አለ ድሀ ንገስ ቢሉት ሳልዋጋ አልነግስ አለ ንጉስ ለብያኔ አቡን ለኩነኔ ንጉስ በመንግስቱ እግዜር በመለኮቱ ጎልማሳ በሚስቱ ንጉስ በመንግስቱ ጎልማሳ በሚስቱ አምላክ ባምላክነቱ ንጉስ በግንቡ ይታማል ንጉስ በግንቡ ገበሬ በርስቱ ቢገቡባቸው ቀናተኞች ናቸው ንጉስ ከግንቡ ውጭ ይታማል ንጉስ በዘውዱ ድሀ ባመዱ ንጉስ ቢቆጣቀስ ብለህ ውጣ ንጉስ ሲቆጡ ቀስ ብላችሁ ውጡ ንጉሱ ቢሞቱ ከማን ይሟገቱ ንጉስ ቢያተርፍ ሁሉ ይተርፍ ንጉስ ሲሞት ግንቡን ብልህ ሲሞት ልቡን ንጉስ አንጋሹን ቤተክርስቲያን ቀዳሹን ንጉስ አይከሰስ ሰማይ አይታረስ ንጉስ አይከሰስ ሰማይ አይታረስ አባት አይወቀስ ንጉሱ ከሾመው ማረሻ የሾመው ንጉስ ከተነፈሰ አይን ከፈሰሰ ንጉስ ከተነፈሰ ውሀ ከፈሰሰ ንጉስ ይተክላል ንጉስ ይነቅላል ንጉስ የቆረጠው እጅ ካለ ይቆጠራል ንጉስ የፈረደበት መርከብ የተሰበረበት ንጉስ የፈረደበት መርከብ የተሰበረበት (አንድ ነው) ንጋትን ዶሮ ያውቃል ወፍ ያረጋግጣል ንጋትን አውራ ዶሮ ያውቃል ወፍ ያረጋግጣል ንጋትና ጥራት እያደር ይታያል ንጉስ የሰቀለው አንበሳ የሰበረው ንፉግ ለግሶ ቢሰጥ እጁ ይንቀጠቀጥ ንጉስ የወደደው ዘመን የወለደው ንጉስ ያላቸው ንቦች ማር ይበላሉ ንጉስ የሌላቸው ዝንቦች ጥንብን ይልሳሉ ንጉስ ይሞግትልህ ንጉስ አይሞግትህ ንግግር ሲበዛ ይጠፋል ማር ሲበዛ ያስተፋል ንፍጥ ለባለቤቱ ቅቤ ነው ኖረሽ አልጠቀምሽን ሞተሽ አለቀቅሽን ኖሮ ኖሮ ከሞት ዞሮ ዞሮ ከቤት]]
47199
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%88%AE%E1%88%9B%20%E1%8A%AB%E1%89%B6%E1%88%8A%E1%8A%AD%20%E1%89%A4%E1%89%B0%20%E1%8A%AD%E1%88%AD%E1%88%B5%E1%89%B2%E1%8B%AB%E1%8A%95
የሮማ ካቶሊክ ቤተ ክርስቲያን
የካቶሊክ እምነት እውነተኛ መነሻ በክርስትና ታሪክ ስለ ካቶሊክ መነሻ እና የክርስትና መከፋፈል በስፋት ማወቅ ከፈለጉ ይህንን ጽሑፍ በእርጋታ ያንብቡ! አውጣኪ፣ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ እና የኬልቄዶን ጉባኤ በቀሲስ ዶ/ር ምክረ ሥላሴ ገ/አማኑኤል ከክርስቶስ ልደት በኋላ በአራተኛው መቶ ክፍለ ዘመን ላይ በመካከለኛው ምሥራቅ በተለይ በአንጾኪያና በግብጽ የቤተ ክርስቲያንን አንድነት ያወከና ታላቅ ብጥብጥ የፈጠረ በምሥጢረ ሥላሴ እምነት ላይ የተነሣ የተሳሳተ ትምህርት ነበር፡፡ ይኸውም አርዮስ ከእስክንድርያዊው መምህሩ ከአርጌኒስ በቀሰመው ትምህርት በዘዴ ‹‹ክብር ምስጋና ይግባውና እግዚአብሔር ወልድን ፍጡር ነው፤ አምላክም አይደለም፤›› ለማለት ‹‹ሀሎ አመ ኢሃሎ ወልድ›› (ወልድ ያልነበረበት ጊዜ ነበር) በግሪክኛ፡- ‹‹ኢን ፖቴ ኦቴ ኡክ ኢን›› ብሎ የክሕደት ትምህርት በማስተማሩ መላው የክርስትናው ዓለም ታውኮ ነበር፡፡ ይህ በ325 ዓ.ም. በኒቂያ ጉባኤ አርዮስና ኑፋቄው በመወገዙ ችግሩ መፍትሔ አግኝቶ ነበር፡፡ ከ106 ዓመታት በኋላ ደግሞ ንስጥሮስ ከአንጾኪያ በአገኘው ትምህርት በቊስጥንጥንያ ቤተ ክርስቲያን በምሥጢረ ሥጋዌ እምነት ላይ ስለ ክርስቶስ የተሳሳተ ትምህርት ያስተምር ጀመር፡፡ ይኸውም ንስጥሮስ 1ኛ ክርስቶስ ሁለት አካል ሁለት ባሕርይ አለው፤ 2ኛ/ ክርስቶስ ፍጹም ሰው እንጂ ፍጹም አምላክ አይደለም፤ እንዲሁም 3ኛ/ እመቤታችን ሰውን እንጂ አምላክን አልወለደችም፤ ስለዚህ እመቤታችን ወላዲተ ሰብእ እንጂ ወላዲተ አምላክ ልትባል አይገባትም (ሕስወኬ ትሰመይ ወላዲተ አምላክ፣ በአማን ትሰመይ ወላዲተ ሰብእ) ብሎ በማስተማሩ ይህ ኑፋቄ በ431 ዓ.ም. ላይ በታላቁ መምህር በእስክንድርያው ፓትርያርክ በቅዱስ ቄርሎስ አማካኝነት በኤፌሶን ጉባኤ ተወግዞ ችግሩ ተወግዶ ነበር፡፡ ሆኖም የንስጥሮስ የክህደት እምነት ጨርሶ ሳይጠፋ በዚያው በመካከ ለኛው ምሥራቅ በተለይ በፋርስና በባቢሎን እንዲሁም በኤዴሳ ሲስፋፋ ቆይቷል፡፡ እንዲሁም ንስጥሮሳውያን በኤፌሶንና በቊስጥንጥንያ በብዛት ይገኙ ነበር፡፡ አውጣኪና ትምህርቱ የንስጥሮስን ትምህርት በጥብቅ ይቃወሙ የነበሩት የግብጽ መነኰሳትና ካህናት ነበሩ፡፡ በቊስጥንጥንያም ቢሆን አያሌ የንስጥሮስ ተቃዋሚዎች ነበሩ፡፡ የንስጥሮስን ትምህርት አጥብቆ ይቃወም የነበረና ለኦርቶዶክስ ሃይማኖት እጅግ ቀናኢ የነበረ አውጣኪ የተባለ በቊስጥንጥንያ የአንድ ትልቅ ገዳም አበምኔት (መምህር) ነበር፡፡ አውጣኪ ‹‹ክርስቶስ ሁለት አካል ሁለት ባሕርይ አለው›› የሚለውን የንስጥሮሳውያንን ትምህርት አጥብቆ በመቃወም እሱ ወደ ተቃራኒው የባሰ ክህደት ውስጥ ገባ፡፡ አውጣኪ በቊስጥንጥንያ ‹‹ክርስቶስ አንድ አካል አንድ ባሕርይ ብቻ አለው፤›› እያለ ያስተምር ጀመር፡፡ አባባሉ የቅዱስ ቄርሎስን ኦርቶዶክሳዊ ትምህርት ይመስላል፡፡ አውጣኪ ግን ‹‹አንድ ባሕርይ›› ሲል የክርስቶስን መለኮታዊ ባሕርይ ብቻ ማለቱ ነበር፡፡ በአውጣኪ አባባል ‹‹ሁለቱ ባሕርያት ማለት የሥጋና የመለኮት ባሕርያት በተዋሐዱ ጊዜ የመለኮት ባሕርይ የሥጋን ባሕርይ ውጦታል፤ አጥፍቶታል፡፡ ሥጋና መለኮት ከተዋሐዱ በኋላ በክርስቶስ ላይ የሚታየው የመለኮት ባሕርይ ብቻ ነው፡፡ በክርስቶስ የሥጋ ባሕርይ ተውጦ የመለኮት ባሕርይ ብቻ ነው የሚታየው፤›› ይል ነበር፡፡ ይህ አባባል በእኛም ቤተ ክርስቲያን ማለት በኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን የተወገዘ ነው፡፡ አውጣኪ በተጨማሪ ከሥጋዌ በኋላ ክርስቶስ ፍጹም ሰው ነው ለማለት ‹‹ክርስቶስ ዘዕሩይ ምስሌነ በትስብእቱ›› ማለት ‹‹ክርስቶስ በትስብእቱ (በሥጋው) ከእኛ ጋር አንድ ነው›› የሚለውን ኦርቶዶክሳዊ አነጋገር አይቀበልም ነበር፡፡ በኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን እምነት መሠረት ‹‹ክርስቶስ ፍጹም አምላክ ፍጹም ሰው ነው፡፡›› ነገር ግን ፍጹም ሰው ካልሆነና እኛን ወክሎ በመስቀል ላይ በሥጋው መከራን ካልተቀበለ፣ የእኛ የሰዎች ድኅነት አስተማማኝ አይሆንም፡፡ በክርስቶስ የሥጋና የመለኮት ባሕርያት ተዋሕደው በመስቀል ላይ በአንድነት ባሕርዩ በተቀበለው መከራ ድኅነትን አግኝተናል፡፡ ‹‹በክርስቶስ የሥጋ ባሕርይ ተውጦ ወይም ጠፍቶ የመለኮት ባሕርይ ብቻ ነው የሚታየው›› የሚለውን የአውጣኪን የኑፋቄ (የክህደት) ትምህርት የሰማው የቊስጥንጥንያ ፓትርያርክ ፍላብያኖስ ወዲያውኑ ደብዳቤ ጽፎ ስሕተቱን በማስረዳት አውጣኪ ከስሕተቱ እንዲታረምና ይህን ትምህርት እንዳያሰራጭ አስጠነ ቀቀው፡፡ አውጣኪ ግን የኑፋቄ ትምህርቱን አላቆመም፡፡ ከዚህ ላይ አንድ ነገር ማስታወስ አለብን፤ ይኸውም አውጣኪ ክሪሳፍዮስ ለተባለው ለንጉሠ ነገሥቱ ለዳግማዊ ቴዎዶስዮስ ኃይለኛ ጠቅላይ ሚኒስትር የንስሓ አባት ስለነበር የልብ-ልብ የተሰማው ይመስላል፡፡ ፓትርያርክ ፍላብያኖስም ይህንን ስለሚያውቅ ይመስላል አውጣኪን በጣም ሊጫነው አልፈለገም፡፡ ሆኖም ኃይለኛ የነበረ የዶሪሊያም ሊቀ ጳጳስ የነበረው አውሳብዮስ አውጣኪን አጥብቆ ስለ ተቃወመውና ስለ ከሰሰው፣ የቊስጥንጥንያው ፓትርያርክ ፍላብያኖስ እንደተለመደው የመላው አብያተ ክርስቲያናት ጳጳሳት ተጠርተው ጉባኤ በማድረግ ፈንታ፣ በእርሱ ስር የሚተዳደሩትን ሃያ ዘጠኝ ጳጳሳትንና ሠላሳ ሦስት የገዳማት አበምኔቶችን ብቻ ሰብስቦ በእርሱ ሰብሳቢነት በ448 ዓ.ም. በቊስጥንጥንያ አህጉራዊ ሲኖዶስ አድርጎ የአውጣኪን የክሕደት ትምህርት መመርመር ጀመረ፡፡ አውጣኪ በጉባኤው ላይ እንዲቀርብ ሁለት ጊዜ ተጠርቶ ለመቅረብ አልፈለገም፡፡ ለሦስተኛ ጊዜ ሲጠራ ብቻ ቀርቦ ስለ ኑፋቄ ትምህርቱ ሲጠየቅ ግልጽ ያልሆነ የሃይማኖት መግለጫ በጽሑፍ አቀረበ፡፡ መግለጫው ግን ስለተከሰሰበት የክህደት ትምህርት ምንም አይገልጥም፡፡ ሆኖም የዶሪሊያም ጳጳስ አውሳብዮስ ግልጥ አድርጎ ‹‹ክርስቶስ በትስብእቱ ከእኛ ጋር አንድ ነው?›› ብሎ በጠየቀው ጊዜ አውጣኪ አንድ አይደለም በማለት ካደ፡፡ ከክህደቱም እንዲመለስ ቢጠየቅ አሻፈረኝ አለ፡፡ ስለዚህ ጉባኤው አውጣኪን አወገዘው፡፡ ከአበምኔት ሹመቱና ከክህነት ሥልጣኑም ሽሮ ተራ ሰው አደረገው፡፡ የሮሙ ፖፕ ለቊስጥንጥንያው ፓትርያርክ ፍላብያኖስ ‹‹ክርስቶስ ሁለት ባሕርያት አንድ አካል አለው›› የሚል የሃይማኖት ፎርሙላ የያዘ ደብዳቤ ልኮለት ስለነበረ፤ አውጣኪ ይህንንም ነበር እንዲቀበል የተጠየቀው፡፡ ይህ ደግሞ ከንስጥሮስ ኑፋቄ ጋር የተዛመደ ስለነበረ (ይህ አባባል መንፈቀ ንስጥሮሳዊ ይባላል) አውጣኪ አልቀበልም አለ፡፡ ስለዚህ አውጣኪ ‹‹የቅዱስ ቄርሎስን ሃይማኖት ስለመሰ ከርኩ እንጂ አንዳች የሃይማኖት ስሕተት ሳይኖርብኝ ያለ አግባብ ተወገዝኩ፤›› ብሎ ለንጉሠ ነገሥቱ ለዳግማዊ ቴዎዶስዮስ አመለከተ፡፡ እንዲሁም ለሮም ፖፕ ለልዮን ቀዳማዊና ለእስክን ድርያው መንበረ ፓትርያርክ ለዲዮስቆሮስ ለሌሎችም ጳጳሳት ደብዳቤ ላከ፡፡ የቊስጥንጥንያው ፓትርያርክ ፍላብያኖስም በበኩሉ የአውጣኪን ኑፋቄና ጉባኤው ስለ እርሱ የወሰነውን ውሳኔ ለፖፕ ልዮን ላከለት፡፡ ፖፑም የጉባኤውን ውሳኔ በማጽደቅ ምሥጢረ ሥጋዌን የያዘ ደብዳቤ ለፍላብያኖስ በድጋሚ ላከለት፡፡ በደብዳቤውም ውስጥ ክርስቶስ ሁለት ባሕርያትና አንድ አካል እንዳለው በግልጽ አስፍሯል፡፡ ይህም አባባል ከላይ እንደተገለጸው መንፈቀ ንስጥሮሳዊ ነው፡፡ ሁለተኛው የኤፌሶን ሲኖዶስ አውጣኪ በቊስጥንጥንያ እጅግ የተከበረ ሰው ስለነበረና ብዙም ደጋፊዎች ስለነበሩት የእርሱ በ448 ዓ.ም. ጉባኤ መወገዝ ብዙዎችን አስቆጥቶ ነበር፡፡ እንደውም ያወገዘው ፓትርያርክ ፍላብያኖስ ንስጥሮሳዊ ነው እየተባለ ይወራና ይወቀስ ጀመር፡፡ ንጉሠ ነገሥቱም የነገሩን ክብደት ተመልክቶ ምናልባትም በአውጣኪ ንስሓ-ልጅ በጠቅላይ ምኒስትሩ ተጽእኖ ይሆናል ዓለም-አቀፍ የአብያተ ክርስቲያናት ጳጳሳት ሲኖዶስ በኤፌሶን እንዲደረግ ለጳጳሳቱ ሁሉ ጥሪ አስተላለፈ፡፡ ስብሰባውም በነሐሴ ወር 449 ዓ.ም. በኤፌሶን እንዲሆን ተወሰነ፡፡ ባለፉት ሲኖዶሶች እንደተደረገው ሁሉ የእስክንድርያው ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ሰብሳቢ እንዲሆን ንጉሠ ነገሥቱ ወሰነ፡፡ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ሰብሳቢ በመሆኑ ሃያ ሦስት ከሚሆኑ ከግብጽ ጳጳሳት ጋር ቀደም ብሎ ኤፌሶን ደረሰ፡፡ ፖፕ ልዮን ግን ይህ ስብሰባ እንዲደረግ አልፈለገም ነበር፡፡ እንደውም ለንጉሠ ነገሥቱ ታላቅ እኅት ለብርክልያ ንጉሡ ጉባኤውን እንዳይጠራ እንድታግባባው ጠይቋት ነበር፡፡ ሆኖም ንጉሠ ነገሥቱ በሐሳቡ ጸንቶ ጉባኤውን ስለጠራ ፖፑም ሦስት መልእክተኞች ላከ፡፡ በጉባኤው ላይ አንድ መቶ ሠላሳ አምስት ጳጳሳት ተሰብስበው ነበር፡፡ ምንም እንኳ ጉባኤው ስብሰባውን የጀመረው አንድ ሳምንት ዘግይቶ ቢሆንም የሮሙ ፖፕ እንደራሴዎች በዚህ ጊዜ ሊገኙ አልቻሉም፡፡ የቊስጥንጥንያው ፓትርያርክ ፍላብያኖስም በጉባኤው ላይ እንዲገኝ ተጠርቶ አልመጣም፡፡ የቀረበትንም ምክንያት አልገለጠም፡፡ ምናልባትም በእሱ ሰብሳቢነት የተሰበሰበው አህጉራዊ ሲኖዶስ ያወገዘው የአውጣኪ ጉዳይ እንደገና እንዲታይ በመደረጉ ቅር ብሎት ሳይሆን አይቀርም፡፡ ይህ ደግሞ አዲስ ነገር አልነበረም፡፡ ከዚህ በፊትም ብዙ መናፍቃን አርዮስም ጭምር መጀመሪያ በአህጉራዊ ሲኖዶሶች ከተወገዙ በኋላ ነበር ጉዳያቸው እንደገና በዓለም-አቀፍ ሲኖዶሶች እንዲታዩ የተደረገው፡፡ ከላይ የተጠቀሱት ጳጳሳት ተጠብቀው ባይመጡም ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ የተገኙትን አንድ መቶ ሠላሳ አምስት ጳጳሳት ይዞ በነሐሴ ወር 449 ዓ.ም. ስብሰባውን ጀመረ፡፡ ጉባኤው የተደረገው እንደበፊቱ በኤፌሶን በቅድስት ድንግል ማርያም ቤተ ክርስቲያን ነበር፡፡ ጉባኤውም እንደተጀመረ አውጣኪ ተጠርቶ ስለተከሰሰበት ጉዳይ መልስ እንዲሰጥ ተጠየቀ፡፡ አውጣኪ በቊስጥንጥንያ ሕዝብ እጅግ የተወደደና የተደነቀ ከመሆኑም በላይ በቃላት የሚጫወት ቅንነት የጐደለው ሰው ነበር፡፡ አውጣኪ በጉባኤው ፊት ቀርቦ በራሱ እጅ የተጻፈና የፈረመበት የእምነት መግለጫ አቀረበ፡፡ መግለጫውም ከመነበቡ በፊት ራሱ እንዲህ ሲል ጮኾ ተናገረ፡- ‹‹ከልጅነቴ ጀምሮ በግልጥ በምነና (በብሕትውና) ለመኖር ነበር የምፈልገው፡፡ ዛሬ በሕዝብ መካከል በመገኘቴ ታላቅ ሐዘን ይሰማኛል፡፡ ሆኖም እምነቴን ለመመስከር ስለሆነ ደስታ ይሰማኛል፡፡ በኒቅያ ጉባኤ የተወሰነውንና አባታችን የእስክንድርያው ፓትርያርክ ቅዱስ ቄርሎስ ያስተማረውን እምነት በትክክል እቀበላለሁ፤›› አለ፡፡ ከዚህ በኋላ የጉባኤው ጸሓፊ የሚከተለውን የአውጣኪ የእምነት መግለጫ ማንበብ ጀመረ፤ መግለጫውም እንዲህ ይላል፡- ‹‹ሁሉን በያዘ፣ የሚታየውንና የማይታየውን በፈጠረ በአንድ አምላክ አምናለሁ፡፡ በመለኮቱ ከአብ ጋር አንድ በሚሆን በአንድ ልጁ በጌታ በኢየሱስ ክርስቶስ አምናለሁ፤ ለእኛ ለሰዎች ሲል ለድኅነታችን ከሰማይ ወረደ፡፡ ሥጋ ለበሰ፤ ሰውም ሆነ፡፡ ታመመ፤ ሞተ፤ በሦስተኛውም ቀን ከሙታን ተለይቶ ተነሣ፡፡ ወደ ሰማይ ዐረገ፡፡ ዳግመኛም በሕያዋንና በሙታን ላይ ለመፍረድ ይመጣል፡፡ እርሱ ያልነበረበት ጊዜ ነበረ የሚሉ፣ ከመወለዱም በፊት አልነበረም፤ ካለምንም ተፈጠረ የሚሉት፣ ከአብ ጋር በባሕርዩ የተለየ ነው የሚሉት፣ የእርሱ ሁለቱ ባሕርያት ተቀላቅለዋል ወይም ተዋውጠዋል የሚሉት፣ እነዚህ ሁሉ በአንዲት ሐዋርያዊት ቤተ ክርስቲያን የተወገዙ ናቸው፡፡ እኔም የምከተለው እምነት ይህ ነው፡፡ በዚህ እምነት እስካሁን ኖሬአለሁ፤ ወደፊትም እስክሞት ድረስ በዚሁ እኖራለሁ፡፡›› የሚል ነበር፡፡ አውጣኪ ይህንን ለጉባኤው ሲያስረዳ ተከትለዉት የመጡትም መነኰሳት አውጣኪ ያቀረበውና የተናገረው ትክክል መሆኑን ከዚያው በጉባኤው ፊት አረጋገጡ፡፡ ስለዚህ ይህን የሃይማኖት መግለጫ ከአዩና ከሰሙ በኋላ አራት ሊቃነ ጳጳሳት ማለት የኢየሩሳሌሙ፣ የአንጾኪያው፣ የኤፌሶኑና የቂሣርው ዘቀጰዶቅያ አውጣኪ በእምነቱ ኦርቶዶክስ ነው በማለት ለጉባኤው አጽንተው ሲናገሩ ሁሉም አውጣኪ ከተከሰሰበት ኑፋቄ ንጹሕ መሆኑን በአንድ ድምፅ ወሰኑ፡፡ ከተላለፈበትም ውግዘት ፈቱት፡፡ ሥልጣነ ክህነቱንም መልሰውለት ወደ ቀድሞው የሓላፊነት ሥራው እንዲመለስ ውሳኔ አስተላለፉ፡፡ የሁለት ባሕርይን ሐሳብ ይቀበል የነበረው የዶሪሊያም ጳጳስ አውሳብዮስ አውጣኪን በመወንጀል መግለጫ ሲያቀርብ በዚያ የተሰበሰቡት መነኰሳትና ምእመናን በታላቅ ድምፅ ‹‹አውሳብዮስ ይቃጠል! አውሳብዮስ በሕይወቱ ይውደም! ክርስቶስን ለሁለት እንደ ከፈለ እሱም ለሁለት ይከፈል!›› እያሉ ይጮኹ ጀመር፡፡ የቊስጥንጥንያን ፓትርያርክ ፍላብያኖስንና አውጣኪን ያወገዙትን ጳጳሳት የሮሙን ፖፕ ልዮን 1ኛን ጭምር አውጣኪን ያለ አግባብ በማውገዛቸውና ሥልጣናቸውን ያለ አግባብ በመጠቀማቸው ጉባኤው ካወገዛቸው በኋላ፣ የሚከተለውን አጭር መግለጫ አወጣ፡- ‹‹ከኒቅያ እስከ ኤፌሶን አባቶቻችን በጉባኤ ተሰብስበው ከወሰኑት ሃይማኖት ሌላ የሚጨምር፣ የሚቀንስ ወይም የሚያሻሽል ቢኖር የተወገዘ ይሁን፡፡›› ዘግይተው የደረሱት የፖፑ መልእከተኞች ዩልዮስና ሬናቱስ የተባሉት ጳጳሳትና ዲያቆን ሂላሩስ ከፖፑ የተላከውን የሃይማኖት መግለጫ ደብዳቤ እንዲነበብ ጠይቀው ነበር፡፡ ነገር ግን ደብዳቤው ‹‹ክርስቶስ ሁለት ባሕርያት አንድ አካል አለው›› ስለሚልና ይህም ከንስጥሮስ ኑፋቄ ጋር ስለሚመሳሰል ጉባኤው እንዲነበብ አልፈቀደም፡፡ በዚህም ምክንያት የፖፑ መልእከተኞች ተቀይመው ወዲያውኑ በድብቅ ከጉባኤው ወጥተው ወደመጡበት ተመለሱ፡፡ የጉባኤውም ውሳኔ በንጉሠ ነገሥቱ በዳግማዊ ቴዎዶስዮስ ጸደቀ፡፡ የቊስጥንጥንያ ፓትርያርክ ፍላብያኖስ በኤፌሶን 2ኛ ጉባኤ እንደተወገዘ ወዲያውኑ ከዚህ ዓለም በሞት ተለይቷል፡፡ የዚህን ጉባኤ ውሳኔ ሲሰማ የሮሙ ፖፕ ልዮን ቀዳማዊ እጅግ ተናዶ ጉባኤውን ‹‹ጉባኤ ፈያት (የወንበዴዎች ጉባኤ)›› ብሎ ጠራው፡፡ የጉባኤውንም ሊቀ መንበር ቅዱስ ዲዮስቆሮስን አወገዘው፡፡ ከእስክንድርያ ጋር የነበረውንም ግንኙነት ጨርሶ አቋረጠ፡፡ ፖፑ ይህን ሁሉ ያደረገው እሱ የላከው የሃይማኖት ነክ ደብዳቤ በጉባኤው ላይ ስላልተነበበና የእርሱም መልእክተኞች በጉባኤው ላይ በሙሉ ባለመካፈላቸው ነበር፡፡ በተጨማሪም ፖፑ ለንጉሠ ነገሥቱ ለዳግማዊ ቴዎዶስዮስ የኤፌሶኑን ጉባኤ የዲዮስቆሮስ ጉባኤ ብሎ በመጥራት በጉባኤው ላይ ያለውን ቅሬታ ከገለጸ በኋላ፣ ሌላ ዓለም አቀፍ ሲኖዶስ (ጉባኤ) እንዲጠራ ጥብቅ ሐሳብ አቀረበ፡፡ እንዲረዳውም የምዕራቡን ክፍል ገዥ (ንጉሥ) የነበረውን ሣልሳዊ ዋሌንቲኒያኖስን () እና ሚስቱን ንግሥት አውዶቅሲያን አጥብቆ ለምኖ ነበር፡፡ እነዚህም ባለሥልጣኖች እያንዳንዳቸው ሐሳቡን በመደገፍ ለንጉሠ ነገሥቱ ለዳግማዊ ቴዎዶስዮስ ደብዳቤ ጽፈው ነበር፡፡ ዳግማዊ ቴዎዶስዮስ ግን ሁለተኛው የኤፌሶን ጉባኤ ፈሪሃ እግዚአብሔር ያላቸው የቅዱሳን አባቶች ጉባኤ መሆኑን ገልጦ በመጻፍ ስለ ኦርቶዶክስ ሃይማኖት ምንም የሚያሳስብ ነገር አለመኖሩን ገልጦ አሳስቧቸዋል፡፡ በተጨማሪም የምዕራቡን ንጉሥና ንግሥት በሃይማኖት ጉዳይ ጣልቃ እንዳይገቡ መክሯቸው ነበር፡፡ ፖፕ ልዮን ግን ሌላ ዓለም-አቀፍ ሲኖዶስ እንዲደረግ ዳግማዊ ቴዎዶስዮስን አጥብቆ መጠየቁን ቀጠለ፡፡ ሆኖም የፖፑ ጥረት ሁሉ ውጤት አላስገኘም፡፡ ምክንያቱም ዳግማዊ ቴዎዶስዮስ ለ2ኛው የኤፌሶን ጉባኤ ታላቅ አክብሮት ስለነበረውና ውሳኔውንም በሚገባ ስላጸደቀው ነበር፡፡ የኬልቄዶን ጉባኤ ሁለተኛው የኤፌሶን ጉባኤ ከአለፈ ከአንድ ዓመት በኋላ በሐምሌ ወር 450 ዓ.ም. ዳግማዊ ቴዎዶስዮስ በድንገት ከፈረስ ላይ ወድቆ ከዚህ ዓለም በሞት ተለየ፡፡ ቴዎዶስዮስ ወራሽ ስላልነበረው ለአልጋው ቅርብ የነበረች ታላቅ እኅቱ ብርክልያ () ነበረች፡፡ ብርክልያ ግን በድንግልና መንኵሳ ነበር የምትኖረው፡፡ ሆኖም ብርክልያ ለሥልጣን ስለጓጓች ምንኵስናዋን አፍርሳ የሮም መንግሥት የጦር አዛዥ ጄኔራል የነበረውን መርቅያን () አግብታ በነሐሴ ወር 450 ዓ.ም. እሱ ንጉሠ ነገሥት እሷ ንግሥት ሆነው የሮምን ንጉሠ ነገሥት መንግሥት ማስተዳደር ጀመሩ፡፡ ይህ የብርክልያ ምንኵስናን ማፍረስ በኦርቶዶክስ አብያተ ክርስቲያናት ዘንድ በተለይም በግብጽ ኦርቶዶክስ ቤተ ክርስቲያን ዘንድ ተቀባይነትን አላገኘም ነበር፡፡ የሮሙ ፖፕ ግን ከአዲሶቹ የሮም መንግሥት ንግሥትና ንጉሠ ነገሥት ዘንድ ተወዳጅነትን ለማግኘት ሲል ጋብቻቸውን በማወደስ አጸደቀላቸው፤ ቡራኬውንም ላከላቸው፡፡ በዚህም ምክንያት ፖፕ ልዮን ከቊስጥንጥንያ ንጉሣዊ ቤተሰብ ጋር ወዳጅነትን መሠረተ፡፡ እንኳን ደስ አላችሁ ብሎም በጻፈው ደብዳቤ መጨረሻ ላይ እሱ የፈለገው ዓለም አቀፍ ሲኖዶስ እንዲሰበሰብ አሳሰበ፡፡ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ በንጉሠ ነገሥቱ በመርቅያንና በፖፕ ልዮን መካከል ብዙ የወዳጅነት ደብዳቤዎች ተጻጽፈዋል፡፡ ንጉሠ ነገሥቱ መርቅያን በሥልጣኑ በ2ኛው በኤፌሶን ጉባኤ የተወገዘው የፍላብያኖስ አስከሬን ፈልሶ በቊስጥንጥንያ በሐዋርያት ቤተ ክርስቲያን በታላቅ ክብር እንዲቀበር አደረገ፡፡ የተጋዙት ጳጳሳትም ከግዞት ወጥተው ወደየሥራቸው እንዲመለሱ አደረገ፡፡ በመሠረቱ በሲኖዶስ የተወገዙት ወደ ቀድሞ ሥራቸው መመለስ የሚችሉት በንጉሥ ትእዛዝ ሳይሆን በጳጳሳት ሲኖዶስ መሆን ስለነበረበት ንጉሡ ያደረገው ሕገ-ወጥ ሥራ ነበር:: ፖፑም የሱ ፍላጎት ስለነበረ ይህንን አልተቃወመም፡፡ በተቃራኒው ንጉሡ የተወገዙት ጳጳሳት ወደየሀገረ ስብከታቸው እንዲመለሱ የፍላብያኖስም አስከሬን ወደ ቊስጥንጥንያ ፈልሶ በክብር እንዲቀበር በማድረጉ ፖፕ ልዮን ለንጉሠ ነገሥቱ ልባዊ ምስጋና አቅርቧል፡፡ ንጉሠ ነገሥቱ መርቅ ያንና ንግሥቲቱ ብርክልያ 2ኛው የኤፌሶን ሲኖዶስ ባቀረበው የሃይማኖት መግለጫ መሠረት ነፃ ያደረገውን አውጣኪንም ያለ ሲኖዶስ ውሳኔ ወደ ሰሜን ሶርያ እንዲጋዝ አደረጉ፡፡ ፖፕ ልዮን በአሳሰበው መሠረት ንጉሥ መርቅያን ጥቅምት 8 ቀን 451 ዓ.ም. ዓለም-አቀፍ ሲኖዶስ እንዲደረግ ለጳጳሳት ሁሉ ጥሪ አስተላለፈ፡፡ ጉባኤውም እንዲደረግ የታሰበው ከቊስጥንጥንያ 96 ኪሎ ሜትር ያህል ርቃ በምትገኝ በኒቅያ ነበር፡፡ ነገር ግን በጸጥታ ምክንያት ከቊስጥንጥንያ 3 ኪሎ ሜትር ብቻ ርቃ በምትገኘው በኬልቄዶን እንዲሆን ንጉሡ ስለ ወሰነ ጉባኤው በኬልቄዶን ሆነ፡፡ ንጉሥ መርቅያንና ንግሥት ብርክልያ በጉባኤው መክፈቻ ላይ ተገኝተዋል፡፡ ጉባኤው በሥነ ሥርዓት መካሄዱን የሚቆጣጠሩ 18 ዳኞች በንጉሡ ተሠይመው ነበር፡፡ እነዚህ ሁሉ ዳኞች መሠየማቸው መንግሥት ሲኖዶሱን ምን ያህል እንደተቈጣጠረው ያመለክታል፡፡ የጉባኤው አባላት አቀማመጥ እንደሚከተለው ነበር፤ ዳኞቹ በመኻል ከዳኞቹ በስተግራ የፖፑ መልእክተኞች፣ ቀጥሎ የቊስጥንጥንያው አናቶልያስ፣ የአንጾኪያው ማክሲሙስ፣ የቂሣርያውና የኤፌሶኑ ጳጳሳትና ሌሎች የምሥራቅና የመካከለኛው ምሥራቅ አህጉር ጳጳሳት ሲሆኑ፣ በቀኝ በኩል ቅዱስ ዲዮስቆሮስ፣ የኢየሩሳሌም፣ የተሰሎንቄ፣ የቆሮንቶስ፣ የግብጽ፣ የኢሊሪኩም፣ የፍልስጥኤም ጳጳሳትና ሌሎች ጳጳሳት ተቀምጠዋል፡፡ በኤፌሶን ጉባኤ የተወገ ዙትን ንስጥሮሳውያን መናፍቃንን የቂሮስ ኤጲስቆጶስ ቴዎዶሪጦስንና የኤዴሳን ኤጲስቆጶስ ኢባንን የዚህ ጉባኤ አባላት አድርገው ተቀበሏቸው፡፡ በዚህ ጊዜ ብዙ ብጥብጥ ተነሣ፤ የግብጽ ጳጳሳት በኤፌሶን ጉባኤ የተወገዙትን ንስጥሮሳውያን ቴዎዶሪጦስንና ኢባንን ጉባኤው በአባልነት በመቀበሉ ‹‹አይሁዶችን፣ የክርስቶስን ጠላቶች ከዚህ አስወጡ!›› እያሉ በመጮኽ ተቃውሟቸውን አሰሙ፡፡ ጉባኤው ግን የእነሱን ጩኸት ከቁም ነገር አልቈጠረውም፡፡ ጉባኤውን በሊቀ መንበርነት በተራ የመሩት ከመንግሥት የተሠየሙት ዳኞችና የሮሙ ፖፕ መልእከተኞች ነበሩ፡፡ የሮሙ ተወካዮች ጉባኤውን ሲመሩ ይህ የመጀመሪያ ጊዜ ነበር፡፡ ከአሁኑ በስተቀር ባለፉት ዓለም-አቀፍ ሲኖዶሶች ሁሉ የእስክንድርያው ፓትርያርክ ከሊቃነ መናብርቱ ዋናው ነበር፡፡ አሁን ግን የእስክን ድርያውን ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስን ለመኰነን የተሰበሰበ ሲኖዶስ ስለሆነ ዲዮስቆሮስ ከሊቃነ መናብርቱ አንዱ አልሆነም፡፡ የጉባኤው አባላት ቦታቸውን ይዘው እንደተቀመጡ የሮሙ ፖፕ ተወካይ ፓስካሲኑስ () ተነሥቶ ለዳኞቹ ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ከተቀመጠበት ቦታ ማለት ከጉባኤው እንዲነሣና ሌላ ቦታ እንዲቀመጥ አመለከተ፡፡ የመንግሥቱ ዳኞች ለምን ይነሣል ብለው በጠየቁ ጊዜ፣ ሌላው የፖፑ መልእክተኛ ሊሴንቲያስ () የተባለው ዲዮስቆሮስ ከዚህ በፊት የሮሙ ፖፕ ሳይፈቅድ በሥልጣኑ ሲኖዶስ (የ449 ሲኖዶስን ማለቱ ነው) እንዲካሄድ አድርጓል በማለት ክስ አቀረበ፡፡ ይህ ግን መሠረት የሌለው ክስ ነበር፡፡ ምክንያቱም ከዚህ በፊት የተደረጉት ሲኖዶሶች ሁሉ የተጠሩትና የተካሄዱት በሮም ንጉሠ ነገሥት ፈቃድና ትእዛዝ እንጂ በሮሙ ፖፕ ፈቃድ አልነበረም፡፡ ያለፈውም የሁለተኛው የኤፌሶን ሲኖዶስ የተጠራው በዳግማዊ ቴዎዶስዮስ ትእዛዝ እንጂ በፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ሥልጣን አልነበረም፡፡ ስለዚህ የቀረበው ክስ ዳኞቹን አላረካ ቸውም፡፡ በዚህ ጉዳይ ብዙ ጭቅጭቅ ስለተፈጠረ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ በፈቃዱ ቦታውን ለቆ ተከሳሾች በሚቀመጡበት ቦታ ሄዶ ተቀመጠ፡፡ የሮሙ ፖፕ ተወካዮች በሁለተኛው የኤፌሶን ጉባኤ ፓትር ያርክ ዲዮስቆሮስ የቤተ ክርስቲያንን ቀኖና አፍርሷል ሲሉ ከሰሱ፡፡ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ሲመልስ እሱ በንጉሠ ነገሥቱ በቴዎ ዶስዮስ ትእዛዝና ጥያቄ መሠረት ነው ጉባኤውን የመራው፡፡ እሱ ቀኖናን አፈረሰ? ወይስ በኤፌሶን ጉባኤ የተወገዙትን ንስጥሮሳውያን መናፍቃንን የቂሮስ ኤጲስ ቆጶስ ቴዎዶሪጦስንና የኤዴሳን ኤጲስቆጶስ ኢባንን የዚህ ጉባኤ አባላት አድርገው የተቀበሉት እነሱ ናቸው ቀኖና አፍራሾች? ብሎ ጥያቄ አቀረበ፡፡ ሆኖም ይህ የፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ጥያቄ ምንም መልስ ሳይሰጠው በዝምታ ታለፈ፡፡ ቀጥሎ በ2ኛው የኤፌሶን ጉባኤ የተወገዘው የዶሪሌኡም ኤጲስቀጶስ አውሳብዮስ ተነሥቶ ዲዮስቆሮስ እሱንና የቊስጥንጥንያውን ፍላብያኖስን ‹‹ምንም የሃይማኖት ጕድለት ሳይገኝብን ያለ አግባብ አውግዞናል ጥቃትም አድርሶብናል፡፡ በተጨማሪም አውጣኪን ከግዝቱ በመፍታት የኦርቶዶክስ እምነትን አበላሽቷል፤›› በማለት ክስ አቀረበ፡፡ ይህ ተመሳሳይ ክስ በሮሙ ፖፕ ተወካዮችም ቀርቧል፡፡ በመሠረቱ ይህ ክስ እውነት እንኳ ቢሆን የሚመለከተው ሲኖዶሱን እንጂ የሲኖዶሱን ሊቀ መንበር ዲዮስቆሮስን አልነበረም፡፡ ከዚህ ላይ ልንገነዘበው የሚገባው የሮሙ ፖፕ ተወካዮችም ሆኑ ከሳሹ አውሳብዮስ በአጠቃላይ የኬልቄዶን ጉባኤም ቢሆን ዲዮስቆሮስን በእምነት ክህደት አልከሰሱትም፡፡ ሆኖም መናፍቅ ነው ተብሎ የታሰበውን አውጣኪን የ449 ዓ.ም. ሲኖዶስ ነጻ አድርጎ ከውግዘቱ ስለፈታው ብቻ ዲዮስቆሮስን የአውጣኪን የኑፋቄ ትምህርት ተቀብሏል ብለው በጭፍኑ ደምድመዋል፡፡ አውጣኪ ግን በፊት ያስተምር የነበረውን የኑፋቄ ትምህርት ትቶ በቃልም በጽሑፍም ኦርቶዶክሳዊ የእምነት መግለጫ በማቅረቡ በዚህ መሠረት ነው 2ኛው የኤፌሶን (የ449) ሲኖዶስ ነጻ ያደረገው፡፡ ስለዚህ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ አውጣኪ ያቀረበው የእምነት መግለጫ የሚገኝበት የ449 ሲኖዶስ ቃለ ጉባኤ እንዲነበብ ጠየቀ፡፡ የ449 ሲኖዶስ ቃለ ጉባኤ የመጀመሪያው ክፍል ከተነበበ በኋላ ጉባኤውን የጠራው ንጉሡ ዳግማዊ ቴዎዶስዮስ መሆኑና አውጣኪንም ነጻ ያደረጉት በጉባኤው የነበሩት ጳጳሳት በሙሉ ተስማምተው በፊርማቸው ያጸደቁት መሆኑ ተነበበ፡፡ በ449 ዓ.ም. በ2ኛው የኤፌሶን ሲኖዶስ ላይ የነበሩት ጳጳሳት ግን የ449 ሲኖዶስን ውሳኔ ፈጽሞ እንደማያውቁት የፈረሙትም በወታደሮች ተገደው በባዶ ወረቀት ላይ መሆኑን አጥብቀው ተናገሩ:: የግብጽ ጳጳሳት ግን ይህን በሰሙ ጊዜ ‹‹የክርስቶስ ወታደር የዚህን ዓለም ባለሥልጣን ፈጽሞ አይፈራም፡፡ እሳት አንድዱ አንድ ሰማዕት እንዴት እንደሚሞት እናሳያችሁ!›› ብለው በጉባኤው ፊት ተናገሩ፡፡ ባዶ ወረቀት ላይ ነው የፈረምነው ካሉት አንዱ የኤፌሶኑ ኤጲስ ቆጶስ እስጢፋኖስ ነበር፡፡ ይህ ሰው አውጣኪ ነጻ እንዲደረግ ተነሥተው ከተናገሩት ሰዎች ሁለተኛው ነበር፡፡ አውሳብዮስና ፍላብያኖስም እንዲወገዙ ከተናገሩት 5ኛው ተናጋሪ እሱ ነበር፡፡ የሲኖዶሱ ጸሓፊ በ449 ሲኖዶስ ቃለ ጉባኤ ላይ የአውጣኪን የሃይማኖት መግለጫ ሲያነብ አንዳንድ አባቶች ይህን መግለጫ እንዳላዩትና ፊርማቸውም አስመስሎ የተፈረመ ነው በማለት ካዱ፡፡ ከዚህ በኋላ በጉባኤው ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ እምነቱን እንዲገልጽ ተጠይቆ ሁለቱ ባሕርያት (የመለኮትና የሥጋ) ያለ መቀላቀልና ያለ ትድምርት፣ ያለ መለወጥና ያለ መለያየት በአንድ አካል እንደተዋሐዱ በሚገባ አስረዳ፡፡ እንዲሁም በቅዱስ ቄርሎስ ትምህርት መሠረት ‹‹አአምን በአሐዱ ባሕርይ (ህላዌ) ዘቃለ እግዚአብሔር ሥግው፤›› ብሎ አስረዳ፡፡ ጉባኤውም በዚህ በዲዮስቆሮስ እምነት ላይ ምንም እንከን፣ ምንም ስሕተት አላገኘም፡፡ ጉባኤው በሌላ መንገድ ‹‹አውጣኪ በጽሑፍ ካቀረበው የተለየ በቃል ቢናገር ምን ትፈርድ ነበር?›› ብለው በጠየቁት ጊዜ፣ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ‹‹አውጣኪ የጻፈውን ትቶ ሌላ የክህደት ነገር ቢናገር፣ እሱን ማውገዝ ብቻ ሳይሆን በእሳትም እንዲቃጠል እፈርድበት ነበር፤›› ብሎ መለሰ፡፡ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ በእንደዚህ ያለ ነጐድጓዳዊ አነጋገር ሁሉን ግልጥልጥ አድርጎ በተናገረ ጊዜ፣ ኬልቄዶናውያን ጸጥ አሉ፡፡ ዲዮስቆሮስን በመቃወም የተናገሩ የምሥራቅ አህጉር ጳጳሳት ግን ንግግሩ ልባቸውን ነክቶት ‹‹በድለናል፤ ይቅርታ እንጠይቃለን!›› በማለት ጮኹ፡፡ የመንግሥቱ ዳኞች በባዶ ወረቀት ላይ ነው የፈረምነው ስላሉት እንደገና ሲጠይቋቸው ‹‹በድለናል፤ ይቅርታ እንጠይቃለን፤›› ሲሉ መለሱ፡፡ እንደገና ፍላብያኖስን ዲዮስቆሮስ ነው ያስገደለው ስላሉት ቢጠየቁ አሁንም ‹‹በድለናል፤ ይቅርታ እንጠይቃለን፤›› ሲሉ መለሱ፡፡ በዚህ ሁኔታ እነዚህ ጳጳሳት 1ኛ/ በሐሰት በባዶ ወረቀት ላይ ፈርመናል በማለታቸውና፣ 2ኛ/ ፍላብያኖስንና አውሳብዮስን ያለ አግባብ በማውገዛቸው ይቅርታ ጠየቁ፡፡ የመንግሥቱ ዳኞች ፍላብያኖስ ኦርቶዶክስ መሆኑን አጥብቀው በጠየቁ ጊዜ፣ የሮሙ ተወካዮችና አብዛኞቹ አባላት በ449 ሲኖዶስ ጊዜ የነበሩትም ጭምር ፍላብያኖስ ኦርቶዶክስ እንደነበረ ተናገሩ፤ ‹‹ታዲያ ለምን ተወገዘ?›› ሲሉ ዳኞቹ ጠየቁ፡፡ በዚህ ጊዜ ዲዮስቆሮስ ፍላብያኖስ ‹‹ክርስቶስ ከሥጋዌ በኋላ ሁለት ባሕርያት እንዳለው አጥብቆ ይናገር ነበር፤›› ብሎ ተናገረ፡፡ የዚህም እውነት እንዲወጣ ብሎ የ449 ሲኖዶስ ቃለ ጉባኤ ቀርቦ እንዲነበብ አበክሮ ጠየቀ፡፡ ለዚህ ምንም መልስ አልተሰጠውም፡፡ ሁሉም ዳኞቹም ጭምር ቃለ ጉባኤው እንዳይነበብ ስለፈለጉ ጸጥ አሉ፡፡ ሁሉም ዝም ቢሉም ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ንግግሩን በመቀጠል ፍላብያኖስ ‹‹ክርስቶስ ከሥጋዌ በኋላ ሁለት ባሕርያት አለው፤›› እያለ እንደሚናገር መልሶ መላልሶ አስረዳ፡፡ የቀድሞ አባቶች ግን ለምሳሌ አትናቴዎስ፣ ጎርጎርዮስና ቄርሎስ ‹‹አሐዱ ባሕርይ ዘእግዚአብሔር ቃል ሥግው›› እንጂ ከተዋሕዶ በኋላ ‹‹ሁለት ባሕርያት›› ፈጽሞ እንደማይሉ በመጻሕፍቶቻቸው ሁሉ ለማንበብ እንደሚቻል አስረዳ፡፡ የቀረቡትን ማስረጃዎች ሁሉ ከቁም ነገር ሳያስገቡ ጉባኤውም በሚገባ ሳይወያይበት ዳኞቹ በጭፍን ፍላብያኖስና አውሳብዮስ ያላግባብ ነው የተወገዙት በማለት ውሳኔ አሳለፉ፡፡ በተጨማሪም አውጣኪ ቀርቦ ሳይጠየቅ ለ449 ጉባኤ ያቀረበውንም የሃይማኖት መግለጫ ሳይመለከቱ፣ በጭፍን በ449 ሲኖዶስ ላይ ያለ አግባብ ነው ነጻ ሆኖ ከግዝቱ የተፈታው ብለው ዳኞቹ፣ የፖፑ ተወካዮችና ሌሎቹ የጉባኤው አባላት ወሰኑ፡፡ ይህ በግልጥ የሚያመለክተው የኬልቄዶን ጉባኤ የተጠራው ዲዮስቆሮስንና አውጣኪን ለማውገዝና ፍላብያኖስንና አውሳብዮስን ነጻ ለማድረግ መሆኑን ነው፡፡ ከላይ ለቀረቡት ጥብቅ ማስረጃዎች ምንም መልስ ሳይሰጡ የመንግሥቱ ዳኞችና የሮሙ ፖፕ እንደራሴዎች የፖፑን የዶግማ ደብዳቤ () አስተያየቱን እንዲገልጥ ለፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ሰጡት፡፡ ዲዮስቆሮስም ለጥቂት ጊዜ ከአነበበው በኋላ፣ ደብዳቤው ኦርቶዶክሳዊ ሳይሆን ንስጥሮሳዊ መሆኑን ገልጦ ደብዳቤውንና ደራሲውን ያለ አንዳች ማመንታት አወገዘ፡፡ ከተሰበሰቡት ጳጳሳት ብዙዎቹ ስለ ልዮን ደብዳቤ () የዲዮስቆሮስን አስተያየትና ስሜት ተጋርተዋል፡፡ ነገር ግን አስተያታቸውን በይፋ ለመግለጥ ድፍረት አልነበራቸውም፡፡ ሌሎች ደግሞ ስለዚሁ ደብዳቤ ታላቅ ጥርጣሬና መደናበር እንዳደረባቸው በፊታቸው ላይ ይነበብ ነበር፡፡ ይህን የአባላቱን ሁኔታ የተመለ ከቱት ዳኞች በደብዳቤው ውስጥ የሚያውክና የሚያስቸግር ነገር እንዳለ ጥያቄ አቀረቡ፡፡ አንዳንድ ጳጳሳት ምንም ችግር አለመኖሩን ገልጠው፣ ሆኖም አንዳንድ የላቲን ቃላትንና አባባሎችን በደንብ ለመመርመር ጊዜ ለማግኘት ስብሰባው ለአምስት ቀናት እንዲበተን ጠየቁ፡፡ ጥያቄአቸውም ወዲያውኑ ተቀባይነት አግኝቶ ስብሰባው ተበተነ፡፡ ነገር ግን ከሦስት ቀናት በኋላ ጳጳሳቱ የመንግሥቱ ዳኞች በሌሉበት ለነሱም ሳይነግሩ ይፋዊ ስብሰባቸውን በፖፑ እንደራሴ ፓስካሲኑስ () ሊቀ መንበርነት ቀጠሉ፡፡ በዚህ ስብሰባ ላይ የግብጽ ጳጳሳትና ሌሎች ብዙ ጳጳሳት አልተገኙም፡፡ ስብሰባውን እንደጀመሩ የፖፑ እንደራሴና የስብሰባው ሊቀ መንበር ‹‹የፖፑ ደብዳቤ መከበር አለበት፡፡ ሁሉም ደብዳቤውን መቀበል አለባቸው፡፡ ይህን ደብዳቤ የሚቃወም ተከሶ በጉባኤው ፊት መቅረብ አለበት፤›› ሲል አወጀ፡፡ ወዲያውኑ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ወደ ስብሰባው እንዲመጣ ወደ ማረፊያ ቦታው ሦስት ጳጳሳትና አንድ ዲያቆን ተላኩ፡፡ በዚያን ጊዜ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ከቤት እንዳይወጣ ንግሥት ብርክልያ ባዘዘቻቸው ወታደሮች ይጠበቅ ነበር፡፡ መልእክተኞቹም ዲዮስቆሮስን ወደ ጉባኤው እንዲመጣ በጠየቁት ጊዜ፣ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ‹‹ጉባኤው የተበተነው ለአምስት ቀናት ሲሆን አሁን ገና ሦስት ቀናት ነው ያለፉት፡፡ አሁን እንዴት ለመሰብሰብ እንችላለን? ለመሆኑ የመንግሥቱ ተወካዮች ዳኞች ተነግሯቸዋል?›› ብሎ ጠየቀ፡፡ ለመጀመሪያው ጥያቄ መልስ አልተሰጠውም፡፡ ለሁለተኛው ጥያቄ ግን ‹‹ለቤተ ክርስቲያን ጉዳይ ምእመናን አያስፈልጉም፤›› ሲሉ መለሱለት፡፡ ቀጥሎ ከቤት ወጥቶ ወደ ስብሰባው ለመሄድ ይፈቅዱለት እንደሆነ ወታደሮቹን ማስፈቀዳቸውን መልእክተኞቹን ጠየቀ፡፡ እነርሱም በበኩላቸው ‹‹እኛ የተላክነው አንተን እንድንጠራ ነው እንጂ ወታደሮችን እንድንጠይቅ እይደለም፤›› ሲሉ መለሱና ተመልሰው ሄዱ፡፡ ለሁለተኛ ጊዜ ሌሎች መልእክተኞች ለዲዮስቆሮስ ሌላ ጥሪ አቀረቡ፡፡ እሱም የመንግሥት ተወካዮች ዳኞች ከሌሉ እንደማይ መጣ ነግሯቸው ተመለሱ፡፡ ይህ ሁሉ የተደረገው በሲኖዶስ ሕግ መሠረት አንድ ሰው ሦስት ጊዜ ተጠርቶ ካልመጣ እንደሚወገዝ ስለሚያውቁ በዚሁ መሠረት ዲዮስቆሮስን በሌለበት ለማውገዝና የፖፕ ልዮንን የዶግማ ደብዳቤ () ሁሉም እንዲቀበሉት ለማድረግ ነበር፡፡ ይህም የታቀደው በፖፑ ወኪሎች ነበር፡፡ በዚህ መካከል ሌሎች ከሳሾች ቀርበው በፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ላይ የተለያዩ እምነትን የማይመለከቱ የሐሰት ክሶችን እንዲያቀርቡ ተደረገ፡፡ በመጨረሻም ዲዮስቆሮስ ወደ ጉባኤው እንዲመጣ ለሦስተኛ ጊዜ መልእክተኞች ላኩበት፡፡ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ የኬልቄዶን ጉባኤ ሤራ በደንብ ስለገባው የሃይማኖት መልእክቱን ቀደም አድርጎ ያስተላለፈ መሆኑን ገልጾ በሕመም ምክንያት ወደ ጉባኤው ለመሄድ አለመቻሉን ስለገለጠላቸው መልእክተኞቹ ተመልሰው ሄዱ፡፡ የፖፑ ተወካዮችና አንዳንድ የእነርሱ ደጋፊዎች ዲዮስቆሮስን ለማውገዝ ይህንኑ ነበር የፈለጉት፡፡ የቅዱስ ዲዮስቆሮስ በኬልቄዶናውያን መወገዝ የሮሙ ፖፕ ልዮን፣ የሮም የምሥራቁ ክፍል ንጉሠ ነገሥት የመርቅያንና የንግሥቲቱ የብርክልያ ታላቅ ተጽእኖ የነበረበት ይህ የኬልቄዶን ጉባኤ መጀመ ሪያም የተሰበሰበው ዲዮስቆሮስን ለማው ገዝና ከሥልጣኑ ለማውረድ ስለነበረ፣ እሱን ለማውገዝ ብዙ ምክንያቶች ይፈልጉ ነበር፡፡ በሃይማኖት በኩል ምንም ስሕተት ስላላገኙበት የቤተ ክርስቲያንን ቀኖና አፍርሷል በማለት እሱን ወንጀለኛ ለማድረግ አስበው ሕጉን የሚያስከብሩት የመንግሥት ዳኞች ለአምስት ቀናት ጉባኤውን በበተኑበት ጊዜ ከግማሽ ያነሱ አባላት ተሰብስበው ቅዱስ ዲዮስቆሮስ በጉባኤው ላይ እንዲገኝ ሦስት ጊዜ ደጋግመው ጥሪ እንዲደርሰው አደረጉ፡፡ ዲዮስቆሮስም ከላይ እንደተገለጸው ሕግ አስከባሪዎቹ ዳኞችና ሌሎች ከእርሱ ጋር የተከሰሱት በሌሉበት ለመገኘት ስላልፈለገ በጉባኤው ላይ አልተገኘም፡፡ ይህን ምክንያት አድርገው ‹ሲያሻኝ ጭስ ወጋኝ› እንደሚሉት ቀኖና አፍርሷል በማለት የተሰበሰቡት በአንድ ድምፅ አወገዙት፡፡ ሲያወግዙትም ሦስት ምክንያቶች ዘርዝረዋል፤ 1ኛ/ በመናፍቅነት የተከሰሰውንና የተወገዘውን አውጣኪን ነጻ አድርጎ ወደ ቤተ ክርስቲያን አንድነት መልሶታል፡፡ ከዚህ ላይ አውጣኪ በጽሑፍ ያቀረ በውንና በቃልም ያረጋገጠውን ኦርቶዶክሳዊ የሃይማኖት መግለጫ ሊመለከ ቱት አልፈለጉም፡፡ 2ኛ/ የሮሙ ፖፕ ልዮን የላከውን የሃይማኖት መግለጫ ደብዳቤ () ባለመ ቀበል ደብዳቤውንም ፖፕ ልዮንንም አውግዟል የሚል ነው፡፡ 3ኛ/ በጉባኤው ላይ እንዲገኝ ሦስት ጊዜ ተጠርቶ አልተገኘም የሚል ነበር፡፡ ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ከተወገዘና ከሥልጣን እንዲወርድ ከተወሰነበት በኋላ ንግሥት ብርክልያ በግል አስጠርታ ሐሳቡን ለውጦ በልዮን ጦማር () ላይ እንዲስማማና እንዲፈርም ትእዛዝ አዘል ምክር ሰጥታው ነበር ይባላል፡፡ እሱ ግን መንፈሰ ጠንካራ ስለነበር የንግሥቲቱን ትእዛዝና ምክር አልተቀበለም፡፡ በዚህ ተናዳ ንግሥቲቱ ቅዱስ ዲዮስቆሮስን በወታደሮች በሚያሰቅቅ ሁኔታ አስደበደበችው፡፡ በዚህም ድብደባ ጥርሶቹ ወላልቀው ጽሕሙም ተነጫጭቶ ነበር፡፡ እሱም የተነጨ ጽሕሙንና የወለቁትን ጥርሶች በአንድ ላይ ቋጥሮ ‹‹ይህ የሃይማኖት ፍሬ ነው፤›› የሚል ጽፎበት ለግብጽ ምእመናን ልኮላቸዋል ይባላል፡፡ የቅዱስ ዲዮስቆሮስ ወደ ግዞት መላክ እጅግ የሚገርመው የኬልቄዶን ጉባኤ ስብሰባውን ሳይፈጽም የጉባኤውም ዘገባ ገና ሳይደርሰው የቊስጥ ንጥንያ ንጉሠ ነገሥት መርቅያን የጉባኤውን ውሳኔዎች ሁሉ የሚያጸድቅ ጽሑፍ ለጉባኤው ላከ፡፡ እንዲሁም ንጉሡ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ጋግራ (ጋንግራ) ወደሚባል ደሴት እንዲጋዝ ትእዛዝ አስተላለፈ፡፡ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ወደተጋዘበት ወደ ደሴተ ጋግራ በሄደ ጊዜ በፈቃዳቸው ሁለት ጳጳሳትና ሁለት ዲያቆናት ተከትለዉት ሄደው ነበር፡፡ ሦስተኛው ጻድቅ የነበረ መቃርዮስ የተባለ የኤድኮ ጳጳስ አብሮት ለመሄድ በመንገድ ላይ ሳለ ‹‹ቅዱስ ማርቆስ ደሙን ባፈሰሰበት ከተማ የሰማዕትነት አክሊል ስለሚጠብቅህ ቶሎ ብለህ ሂድ እንዳያመልጥህ፤›› ብሎ ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ስለነገረው ወዲያውኑ ወደ ግብጽ ሄደ፡፡ ንጉሠ ነገሥት መርቅያን ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስን ወደ ግዞት እንዲላክ ከአደረገ በኋላ የጉባኤው ውሳኔ በመንግሥት መጽደ ቁን በመግለጽ ለእስክንድርያና ለመላዋ የግብጽ ሕዝብና ለግብጽ ቤተ ክርስቲያን መልእክት ላከ፡፡ ወዲያውኑም በዲዮስቆሮስ ምትክ ፕሮቴሪዮስ የሚባል ኤጲስ ቆጶስ በቊስጥ ንጥንያ ሹሞ ወደ እስክንድርያ በብዙ ወታደሮች ታጅቦ እንዲሄድ አደረገ፡፡ ወታደሮቹም ለአዲሱ ፓትርያርክ የማይታዘዙትንና የማይገዙትን ከባድ ቅጣት እንዲቀጡ በጥብቅ ታዝዘው ነበር፡፡ የግብጽ ክርስቲያኖች ግን ለዲዮስቆሮስ ታማኝነታቸውን በመግለጥ ንጉሡ ለላከው ፓትርያርክ አንገዛም አሉ፡፡ የግብጽ ጳጳሳትም አስቸኳይ ስብሰባ አድርገው ለፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ ታማኝነታቸውን በአንድ ድምፅ ገልጠው፣ ፖፕ ልዮንንና የልዮንን ጦማር () እንዲሁም የኬልቄዶንን ጉባኤን ጉባዔ ከለባት ብለው በመጥራት አወገዙት፡፡ ፓትርያርክ አንዲሆን የተላከባቸውንም ፕሮቴሪዮስን አወገዙ፡፡ ንጉሠ ነገሥቱ መርቅያንም ይህን እንደሰማ አጸፋውን ለመመለስ ጳጳሳቱ በሙሉ በኬልቄዶን ጉባኤ ውሳኔና በልዮን ጦማር ላይ እንዲ ፈርሙ በግብጽ ለነበሩት የጦር ሹማም ንቱና መኰንኖቹ ትእዛዝ አስተላለፈ፡፡ መኰንኖቹም በትእዛዙ መሠረት ጽሑፎቹን ለማስፈረም ወደየጳጳሳቱ ሲሄዱ መጀመሪያ የተገኘው ቅዱስ ዲዮስቆሮስ ወደ ግዞት ሊከተለው ሲል ‹‹ወደ እስክን ድርያ ሂድ፤ በዚያ የሰማዕትነት አክሊል ይጠብቅሃል፤›› ያለው የኤድኮ ጳጳስ አባ መቃርዮስ ነበር፡፡ ወታደሮቹ ጽሑፎቹን አልፈርምም በማለቱ ከዚያው ደብድበው ገድለውታል፡፡ በኦርቶዶክስ ተዋሕዶ እምነታቸው በመጽናታቸውና የኬልቄዶንን ጉባኤ ባለመቀበላቸው ሠላሳ ሺሕ የሚሆኑ ካህናትና ምእመናን ተገድለዋል፡፡ ከጥቂት የሰበካ አብያተ ክርስቲያናት በስተቀር አብዛኞቹ የአብያተ ክርስቲያናት ሕንጻዎች የኬልቄዶንን ጉባኤ ለሚደግፉ ጥቂት ክርስቲያኖች በንጉሠ ነገሥቱ ትእዛዝ እንዲሰጣቸው ተደረገ፡፡ ፓትርያርክ ዲዮስቆሮስ አምስት ዓመት በግዞት ግፍና ሥቃይ እየተቀበለ ከቆየ በኋላ በ456 ዓ.ም. ከዚህ ዓለም በሞት ተለየ፡፡ መላው የግብጽ ካህናትና ምእመናን የአባታቸውን ማረፍ በሰሙ ጊዜ ታላቅ ሐዘን ተሰማቸው፡፡ ወዲያውኑ ካህናቱና ሕዝበ ክርስቲያኑ ተሰብስበው የዲዮስቆሮስ ዋና ጸሓፊ የነበረውን ጢሞቴዎስ የተባለውን አባት በአንድ ድምፅ መርጠው በዲዮስቆሮስ ፋንታ ዳግማዊ ጢሞቴዎስ ተብሎ የእስክን ድርያ 26ኛው ፓትርያርክ ሆኖ እንዲሾም አደረጉ፡፡ ይህ ምርጫ በሚካሄድበት ጊዜ የንጉሠ ነገሥቱ የመርቅያን ዋና እንደራሴ አገረ ገዥው በእስክንድርያ አልነበረም፡፡ ገዥው ሲመለስ የግብጽ ቤተ ክርስቲያን ካህናትና ምእመናን አዲስ ፓትርያርክ መርጠው መሾማቸውን በሰማ ጊዜ እጅግ ተናደደ፡፡ አገረገ ዥውም ግብጻውያን ፓትርያርክ የመምረጥ መብት እንዳልነ በራቸው ነገራቸው፡፡ ለማናቸውም እርሱ እስከሚመለስ ድረስ መጠበቅ ነበረባቸው በማለት ምርጫውን እንደማይቀበለው በግልጥ ነገራቸው፡፡ ለእነሱ የተሾመላቸ ውንና መንግሥትም የሚቀበለውን ፕሮቴሪዮስን የግድ መቀበልና ለእርሱ መታዘዝ እንዳለባቸው ነግሮአቸው ሌላ ፓትርያርክ መምረጥ በመንግሥት ላይ እንደማመፅ የሚያስቆጥርና ከባድ ቅጣት የሚያስከትል ነው በማለት አስጠነቀቃቸው፡፡ ይህ በእንዲህ እንዳለ አዲሱ የእስክንድርያ ፓትርያርክ ዳግማዊ ጢሞቴዎስ ጳጳሳቱን በሙሉ ጠርተው ሲኖዶስ አደረጉና የኬልቄዶንን ጉባኤና የጉባኤውን ደጋፊዎች እንደገና አወገዟ ቸው፡፡ በዚህ ጊዜ ዲዮኒስዮስ የሚባል አንድ የመንግሥት ወታደራዊ ከፍተኛ ባለሥልጣን ከቊስጥንጥንያ ተልኮ መጣ፡፡ የመጣውም የግብጽ ክርስቲያኖች በሙሉ መንግሥት የሾመውን ፕሮቴሪ ዮስን እንዲቀበሉ ለማድረግ ነበር፡፡ ለእርሱም የማይታዘዙትን ከባድ ቅጣት እንዲቀጣቸው ሥልጣን ተሰጥቶት ነበር የመጣው፡፡ ይህ ባለሥልጣን በመጣ ጊዜ ፓትርያርክ ዳግማዊ ጢሞቴዎስ ከእስክንድርያ ወጥተው የተለያዩ ሀገረ ስብከቶችን በመጐብኘት ላይ ነበሩ፡፡ ፓትርያርኩ በተመለሱ ጊዜ መንበረ ሊቀ ጵጵስናቸው ውጭውም ውስጡም በመንግሥት ቊልፍ ተቈልፎ አገኙት፡፡ ሕዝበ ክርስቲያኑ በዚህ እጅግ ተናደው መንግሥት ወደሾመው ፓትርያርክ ወደ ፕሮቴሪዮስ ሄደው በንጉሡ የተሾመውን ፓትርያርክ ከተደበቀበት አውጥተው ገደሉት፡፡ ይህ ዓመፅ መንግሥትን ስላሳሰበ በሕዝብ ላይ አጸፋዊ እርምጃ ለመውሰድ አልተፈለገም፡፡ ሆኖም ንጉሥ መርቅያን ግብጻውያን የመረጡት ፓትርያርክ ጢሞቴዎስና ወንድሙ ተይዘው ዲዮስቆሮስ ታስሮበት በነበረበት በደሴተ ጋግራ እንዲጋዙ አደረገ፡፡ ይህንም ያደረገው የሕዝቡን መንፈስ ለመስበርና ተስፋ ለማስቈረጥ ነበር፡፡ የሕዝቡ መንፈስ ግን ፈጽሞ አልተለወጠም፡፡ የቊስጥንጥንያ መንግሥት ደጋግሞ ፓትርያርክ ቢልክም ግብጻውያን ግን መንግሥት የሚልካቸውን ፈጽሞ አይቀበሉም ነበር፡፡ እስከ ኬልቄዶን ጉባኤ ድረስ በግብጽ የነበሩ አብያተ ክርስቲያናት ሁሉ በቅዳሴና በሌሎች የጸሎት አገልግሎት ጊዜ በግሪክኛ ቋንቋ ነበር የሚጠቀሙት፡፡ ከዚህ በኋላ ግን በቅብጥ ቋንቋ መጠቀም ጀመሩ፡፡ ከ451 ዓ.ም. ጀምሮ ማለት ከኬልቄዶን ጉባዔ በኋላ አንዲት ቤተ ክርስቲያን ለሁለት ተከፈለች፡፡ በአንድ በኩል የሮም ንጉሠ ነገሥት መንግሥት ሙሉ ድጋፍ የነበራቸው እኛ መለካውያን ብለን የምንጠራቸው የምዕራቡ አብያተ ክርስቲያናት የሮም ካቶሊክ ቤተ ክርስቲያንና የግሪክ ኦርቶዶክስ ቤተ ክርስቲያን ተከታዮች የሆኑ ሁሉ ሲሆኑ፣ በሌላ በኩል ደግሞ የምሥራቅ ወይም የኦርየንታል ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ አብያተ ክርስቲያናት ማለት የግብጽ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን፣ የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን፣ የሶርያ፣ የአርመንና የሕንድ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ አብያተ ክርስቲያናት ናቸው፡፡ የፖፕ ልዮን ቀዳማዊ የሃይማኖት መግለጫ ጦማር የልዮን የሃይማኖት መግለጫ ጦማር (ደብዳቤ) () የሚከተሉት ነጥቦች ነበሩት፡- 1ኛ/በክርስቶስ ውስጥ የመለኮት ባሕርይና የትስብእት ባሕርይ በአንድ አካል አንድ ሆኑ፤ ያለ መቀላቀል፣ ያለ መለያየትና ያለ መለወጥ፡፡ 2ኛ/ እያንዳንዱ ባሕርይ የግብር ክልሉን ጠብቆ ይኖራል፡፡ ይህም ማለት መለኮት የመለኮትን ሥራ ይሠራል፤ ትስብእትም የትስብእትን ሥራ ይሠራል፡፡ 3ኛ/ ‹‹ከመዋሐድ በፊት ሁለት ነበሩ፤ ከተዋሐዱ በኋላ ግን አንድ ባሕርይ ነው ማለት ሞኝነት ነው፤›› የሚል ኃይለ ቃል ይገኝበታል፡፡ ከልዮን ጦማር ውስጥ ከዚህ በላይ የገለጥናቸው አንድ አካል ከማለቱ በስተቀር የንስጥሮስን ትምህርት ነው የሚገልጡት፡፡ ሁለቱ ባሕርያት አንድ ሆኑ ሲሉ እንደ ኀዳሪና ማኅደር፣ ጽምረትን እንጂ ተዋሕዶን አይገልጡም፡፡ ተዋሕዶ ግን እንደ ነፍስና ሥጋ ነው፡፡ ‹‹እያንዳንዱ ባሕርይ የግብር ክልሉን ጠብቆ ይኖራል›› የሚለው በተዋሕዶ የቃል ገንዘብ ለሥጋ፣ የሥጋ ገንዘብ ለቃል መሆኑንና መገናዘቡን መወራረሱንም የሚጻረር ነው፤ ቅዱስ ቄርሎስ እንዲህ ይላል ‹‹እንቲአሁ ለቃል ኮነ ለሥጋ ወእንቲአሁ ለሥጋ ኮነ ለቃል፡፡›› ይህም ማለት ‹‹የቃል ገንዘብ ለሥጋ ሆነ፤ የሥጋም ገንዘብ ለቃል ሆነ፤›› ማለት ነው፡፡ ይህ ፍጹም ተዋሕዶን የሚያመለክት ነው፡፡ ስለዚህ ነው ሥግው ቃል በተዋሕዶ አንድ አካል አንድ ባሕርይ ነው የምንለው፡፡ የልዮንን ጦማርና የኬልቄዶንን ጉባኤ ውሳኔ በመከተል የካቶሊክ ቤተ ክርስቲያንና የግሪክ ኦርቶዶክስ አብያተ ክርስቲያናት በሙሉ ‹‹ክርስቶስ ሁለት ባሕርያት አንድ አካል አለው›› ይላሉ፡፡ በአገላለጽም ሁለቱ ባሕርያት የተዋሐዱት ያለ መቀላቀል፣ ያለ መለያየትና ያለ መለወጥ ነው ይላሉ፡፡ አንድ ባሕርይ ለማለት የፈሩት ወደ አውጣኪ ትምህርት ይወስደናል ብለው በመፍራት ነው፡፡ በኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያንም ሁለቱ ባሕርያት (የሥጋና የመለኮት) ተዋሐዱ ስንል ‹‹ወረሰዮ አሐደ ምስለ መለኮቱ ዘእንበለ ቱስሕት ወኢትድምርት፣ ዘእንበለ ፍልጠት ወኢውላጤ›› (ያለ መቀላቀልና ያለ መጨመር፣ ያለ መለየትና ያለ መለወጥ ከመለኮቱ ጋር አንድ አደረገው፤) እንላለን፡፡ አባቶቻችን ያስተማሯት ርትዕት ሃይማኖታችንም ይህች ናት፡፡ ወስብሐት ለእግዚአብሔር፡፡ የተወደዳችሁ የማኅበረ ቅዱሳን ድረ ገጽ ተከታታዮች፣ ይህ ጥናታዊ ጽሑፍ ለማኅበረ ቅዱሳን ጥናትና ምርምር ማእከል መቅረቡንና በታኅሣሥ ወር ፳፻፱ ዓ.ም በታተመው ፳፬ኛ ዓመት ቍጥር ፰ ሐመር መጽሔት፣ ከገጽ ፰ – ፲፭ ለንባብ መብቃቱን ለማስገንዘብ እንወዳለን፡፡
9876
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%95%E1%8C%8D%E1%88%A5%E1%89%B5%20%E1%8B%98%E1%8B%8D%E1%8B%B2%E1%89%B1
ንግሥት ዘውዲቱ
ግርማዊት ንግሥተ ነገሥታት ዘውዲቱ ቅዳሜ ሚያዝያ ፳፪ ቀን ፲፰፻፷፰ ዓ.ም ከሸዋ ንጉሥ ምኒልክና ከወረኢሉ ተወላጅ ከወይዘሮ አብቺው በተጉለትና ቡልጋ አውራጃ በሞረትና ጅሩ ወረዳ እነዋሪ ከተማ አጠገብ በምትገኝ ሰገነት በምትባል መንደር ተወለዱ። ሐምሌ ፲፩ ቀን ሰኞ ሥርዓተ ጥምቀት ተፈጽሞላቸው፣ የክርስትና ስማቸው አስካለ ማርያም ተባለ። ግርማዊት ንግሥተ ነገሥት ዘውዲቱ ለዳግማዊ ምኒልክ ሦስተኛ ልጅ ሲሆኑ ከልጅ ኢያሱ ቀጥለው መኳንንትና ሕዝቡ መክሮና ዘክሮ በምርጫ በኢትዮጵያ ዙፋን ላይ የተቀመጡ ብቸኛዋ ንግሥት ናቸው። አባታቸው የሸዋው ንጉሥ ምኒልክ (በኋላ ዳግማዊ ዐፄ) ዘውዲቱ የስድስት ዓመት ሕጻን እንደነበሩ ለአሥራ ሁለት ዓመቱ የዐፄ ዮሐንስ ልጅ ለአርአያ ሥላሴ ዳሩዋቸው። ጋብቻቸውም ጥቅምት ፲፫ ቀን ፲፰፻፸፭ ዓ.ም. በተክሊልና በቁርባን ተፈጸመ፡ የሠርጉም ማማርና የሽልማቱ ብዛት ሊነገር አይቻልም። ልጅ ኢያሱ መስከረም ፲፯ ቀን ፲፱፻፱ ዓ.ም ከስልጣን ሲወርዱ፤ መኳንንቱና ሕዝቡ መክሮና ዘክሮ በምርጫ ወይዘሮ ዘውዲቱን ግርማዊት ንግሥተ ነገሥት፤ ራስ ተፈሪ መኮንንን አልጋ ወራሽ እና ባለሙሉ ሥልጣን እንደራሴ እንዲሆኑ ወስነው መስከረም ፳፩ ቀን "ግርማዊት ዘውዲቱ፣ ንግሥተ ነገሥት ዘኢትዮጵያ" ተብለው ነገሡ። በመኳንንቱም ምክር መሠረት ጳጳሱና እጨጌ ወልደጊዮርጊስ "ኢያሱን የተከተልክ፣ ያነገሥናትን ዘውዲቱንና ራስ ተፈሪን የከዳህ፣ ውግዝ ከመአርዮስ" እያሉ በአዋጅ አወገዙ፡ ከዚህ በኋላ በጥቅምት የሰገሌ ጦርነት ከተደረገ በኋላ የዘውድ በዓሉ የካቲት ፬ ቀን ፲፱፻፱ ዓ.ም እንዲሆን ታዞ፣ ለዘውዱ በዓል በኢትዮጵያ አዋሳኝ ያሉት የእንግሊዝ ሱዳንና የእንግሊዝ ሱማሌ ገዥዎች፤ የፈረንሳይ ሱማሌ ገዥ እና በኢትዮጵያም ታላላቅ ራሶች እንዲሁም የየአውራጃው ገዥዎች በተገኙበት በዕለተ እሑድ አባታቸው ባሠሩት በትልቁ ደብር በመናገሻ ቅዱስ ጊዮርጊስ ቤተ ክርስቲያን በሊቀ ጳጳሱ በአቡነ ማቴዎስ እጅ ቅብዐ መንግስት ተቀብተው የንጉሠ ነገሥቱን ዘውድ ጫኑ። ከዚህም በኋላ እንደ ሥርዓተ ንግሡ ሕግ፤ ንግሥተ ነገሥት ዘውዲቱ በአባታቸው ዙፋን ተቀምጠው መንገሣቸውን፤ ደጃዝማች ተፈሪም ራስ ተብለው አልጋ ወራሽና ባለሙሉ ሥልጣን እንደራሴ መሆናቸውን በቤተ ክርስቲያኑ ቅጥር ግቢ በተሰበሰበው ሕዝብ ፊት አዋጅ ተነገረ። የንግሥተ ነገሥታትን ሥልጣን ለማሳወቅ ሲባል ራስ ወልደ ጊዮርጊስ የካቲት ፲፩ ቀን ራስ ወልደ ጊዮርጊስን ንጉሠ ጎንደር ብለው አንግሠው ዘውድ ደፉላቸው። እንደዚሁም መስከረም ፳፯ ቀን 1921 ዓ.ም. ብዙ መኳንንትና መሣፍንት፤ ሊቃውንትና ጳጳሳት ባሉበት የኢትዮጵያ መንግሥት አልጋ ወራሽ ራስ ተፈሪ መኮንንን አዲስ አበባ መካነ ሥላሴ ቤተ ክርስቲያን፣ ንጉሥ ተፈሪ ተብለው ዘውድ ተጫነላቸው። ንግሥተ ነገሥታት ዘውዲቱ በነገሡ በአሥራ ሦሥት ዓመት ተኩል በ፶፬ ዓመት ዕድሜያቸው ረቡዕ መጋቢት ፳፬ ቀን ፲፱፻፳፪ ዓ.ም በ ፰ ሰዓት ዐረፉ። የሞታቸው ዜና እንደተሰማም በከተማው የሐዘን ጥላ አጠላበት። አባታቸው ዐፄ ምኒልክ በተቀበሩበት በታዕካ ነገሥት በዓታ ቤተ ክርስቲያን ተቀበሩ። በግርማዊት ንግሥተ ነገሥት ዘውዲቱ ዘመን ከተፈጸሙ ተግባራት የዓለም ማኅበር አባልነት የዓለም መንግሥታት ማኅበር (ሊግ ኦፍ ኔሽንስ) ጠቅላላው ጉባዔ በ28 ሴፕቴምበር በ1923 እ.ኤ.አ. (መስከረም 17 1916 ዓ.ም.) ስብሰባውን ቀጠሉና የስድስተኛውን ኮሚሲዮን ማስታወቂያ ተደግፎ ኢትዮጵያ ማኅበርተኛ እንድትሆን ፈቃዱ መሆኑን አስታወቀ። በዚህ ጊዜ ዋናው መልእክተኛ ደጃዝማች ናደው የደስታ ስሜታቸውን ለመግለጥ ንግግር ማድረጊያው ስፍራ ላይ ቆመው የሚከተለውን ዲስኩር ተናገሩ፡፡ ክቡራን ሆይ፤ ጠቅላላው ጉባኤ በበጎ ፈቃደኝነትና በትክክለኛ ፈራጅነት፣ በጥልቅ አስተሳሰብ መርምሮ ወደ ማኅበሩ ስለመግባት ያቀረብነውን ጥያቄ ስለ ተቀበለው፣ የኢትዮጵያ መልእክተኞች በግርማዊት ንግሥተ ነገሥታት ዘውዲቱና በልዑል ራስ ተፈሪ መኰንን የኢትዮጵያ መንግሥት አልጋ ወራሽና ባለ ሙሉ ሥልጣን እንደራሴ ስም፣ እንዲሁም በመላው የኢትዮጵያ ሕዝብ ስም ምስጋና ያቀርባሉ። የሰውን ልጅ ወንድማማችነት የመመሥረት ዓላማ ባለው ውሳኔያችሁ የተሰማንንም ልባዊ ደስታ እንድገልጽላችሁ ይፈቀድልኝ ዘንድ እለምናለሁ። ኢትዮጵያ ባለፈው የጀግንነት ታሪክና በከፍተኛ ሥልጣኔዋ የምትኮራ አገር መሆንዋ፣ የዘመናዊ ድርጅቶች ከሚያስገኙላትም ፍሬ ተካፋይ ለመሆን ብርቱ ጥረትና ሙሉ ፈቃደኛነት እንዳላት የታወቀ ነው። መንግሥታችንም ይህን ጥረት ወደ መልካም ግብ ለማድረስ የዓለም መንግሥታትን አንድነትና ኅብረት የሚያስፈልግ መሆኑን በጥብቅ ያምንበታል። ስለ ባሮች የነፃነት ደንብ ልዑል አልጋ ወራሽ ራስ ተፈሪ መጋቢት ፲፮ ቀን ፲፱፻፲፮ ዓ.ም በግርማዊት ንግሥት ዘውዲቱ ፈቃድ ስለ ባሮች ነፃነት አንድ ደንብ አወጡ። ደንቡ «ስለ ባሮች አስተዳደርና ነፃነት የቆመ ደንብ» የሚል አርእስት ተሰጥቶትና እንደ መጽሐፍ ሆኖ በልዑል አልጋ ወራሽ ማተሚያ ቤት ታትሞ ወጣ። መጽሐፉ ባለ 10 ገጽ ሲሆን የደንቡ ቃል በ45 ቁጥሮች ተመድቧል፡፡ ይህ መጽሐፍ ለሕዝብ ይሸጥ ነበርና መጽሐፉን ገዝቶ ያነበበው አብዛኛው ሰው «የሥልጣኔ እርምጃ ነው» እያለ አልጋ ወራሽን አመሰገነ። ባለብዙ ባሮች የሆኑት ሰዎች ግን በልባቸው ቅሬታ ገብቶ አዘኑ። ለምሳሌ የጦር ሚኒስትሩ ፊታውራሪ ሀብተ ጊዮርጊስ በዚያው ሰሞን የልባቸውን ቅርታ በጨዋታ ላይ ሲናገሩ «እንግዲህ ምን አለ አልታየ ወርቅ (ሚስታቸው) ወደ ወንዝ እየወረደች ውሀ መቅዳት ነው፣ እኔም እንጨት እየፈለጥሁ አቀርብላታለሁ» አሉ እየተባለ ሲወራላቸው ከረመ፡፡ የአፄ ቴዎድሮስ ዘውድ ስለ መመለሱ ከእንግሊዝ አገር የመጣው የአፄ ቴዎድሮስ ዘውድ ሐምሌ 4 ቀን 1917 ዓ.ም ቅዳሜ ለግርማዊት ንግሥት ዘውዲቱ ተመለሰ። በዚህም ጊዜ የተፈጸመው ሥነ ሥርዓት እንደሚከተለው ነበር፤ ከጧቱ በ4 ሰዓት የግቢ ሚኒስትር ደጃዝማች ወልደ ገብርኤል በሻህ በጦር ልብስ ያጌጡ ጭፍሮች አስከትለውና በአራት ፈረሶች የሚሳብ ሠረገላ አሲዘው ከአቶ ሣህሌ ፀዳሉ ጋር ወደ እንግሊዝ ሌጋሲዮን ሄዱ። የእንግሊዝ መንግሥት ሚኒስትር ሚስተር ቻርልስ ቤንቲንክም ዘውዱን በሠረገላው ላይ አስቀመጡትና ሁሉም ዘውዱን አጅበው ወደ ቤተ መንግሥት መጡ። ግርማዊት ንግሥት ዘውዲቱና ልዑል አልጋ ወራሽ በቤተ መንግሥታቸው ውስጥ በተለይ በተሰናዳው ስፍራ ከመኳንንት ጋር ተቀምጠው ይጠብቁ ነበር። የግቢ ዘበኞችም በግቢው ውስጥ በቀኝና በግራ ተሰልፈው ነበርና ሠረገላው በሰልፉ መካከል አልፎ ከመንግሥት ፊት ደረሰ። እዚያም አንድ ጠረጴዛ ተዘጋጅቶ ነበርና ሚስተር ቤንቲንክ ዘውዱን ከሠረገላው አውርደው በጠረጴዛው ላይ አስቀመጡትና ከዚህ ቀጥሎ ያለውን ቃል ተናገሩ፤ ግርማዊት ሆይ በንግሥት ቪክቶሪያ መንግሥት በ1860 ዓ.ም ከመቅደላ የተወሰደውን የአፄ ቴዎድሮስን ዘውድ የታላቂቱ ብሪታንያና የአየርላንድ፣ ከባሕር ማዶ ያሉት ግዛቶች ንጉሥና የህንድ ንጉሠ ነገሥት በሆኑት በግርማዊ ጌታዬ በንጉሡ ትዕዛዝ ለግርማዊት ንግሥት በማክበር እመለስሁ። (መርስዔ ኀዘን ወ/ቂርቆስ፣ የሐያኛ ክፍለ ዘመን መባቻ፣ 2000) ዋቢ መጻሕፍት እና ማስታወሻ ሕይወቴና የኢትዮጵያ እርምጃ -ቀ.ኃ.ሥ 1929 ዓ.ም - ገጽ 37-38 አጤ ምኒልክ - ከጳውሎስ ኞኞ1984 ዓ.ም -ገጽ 77 ''የኢትዮጵያ ታሪክ ከንግሥተ ሳባ እስከ ታላቁ የአድዋ ድል በ ብላቴን ጌታ ኅሩይ ወልደሥላሴ 1999 ዓ.ም. ገጽ 136
18567
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%88%BE%E1%89%B6%E1%8A%A9%20%E1%88%95%E1%8C%8D%E1%8C%8B%E1%89%B5
የሾቶኩ ሕግጋት
የሾቶኩ ሕግጋት ወይም 17 አንቀጽ ያለ ሕገ መንግሥት (ጃፓንኛ፦ , /ጁሺቺጆ ከንፖ/) በ596 ዓ.ም. በጃፓን ልዑል ሾቶኩ የተጻፈ ሕገ መንግሥታዊ ሰነድ ነው። እስከ 1883 ዓ.ም. ድረስ እንደ ጃፓን መንግስት ላዕላይ ሕግ ይቆጠር ነበር። በ1883 ዓ.ም. የጃፓን ንጉሥ አዲስ ዘመናዊ አይነት ሕገ መንግሥት አወጡ። ቢሆንም በግልጽ መቸም ስላልተሰረዘ፣ አንዳንድ የጃፓን ሕግ ጠባቂ የሾቶኩ ሕግጋት እስካሁን ሕጋዊ እንደሚሆኑ ይከራክራል። በ1939 ዓ.ም. የወጣ የአሁኑ ጃፓን ሕገ መንግሥት (አንቀጽ 98) ለእርሱ ተቃራኒ የሆነውን ሕግጋት ብቻ ሠረዘ። የጃፓን ልዑል ሾቶኩ 17 አንቀጽ ያለ ሕገ መንግሥት (596 ዓ.ም.) አንቀጽ 1፦ መስማማት ሊከብር ይገባልና ከጠብ መንገሻገሽ ይገባል። ሰው ሁሉ ዝንባሌውን አለው፤ ጥቂት ሰዎች ሩቅ ዕይታ አላቸው። ስለዚህ አንዳንድ ሰዎች ጌቶቻቸውን አባቶቻቸውንም እምቢ ይላሉ፣ ከጎረቤቶቻቸውም ጋር ይበባቃላሉ። ነገር ግን አለቆቹ ሲስማሙ፣ ተገዦቹም ወዳጅ ሲሆኑ፣ ያንጊዜ ጉዳዮች በጸጥታ ይወየያሉና ትክክለኛው አስተሳሰብ ያሸንፋል። አንቀጽ 2፦ ሦስቱ መዝገቦች - እነርሱም ቡዳ፣ የቡዳ ሕግ፣ እና የቡዳ ቄሳውንት - በቅንነት ሊከብሩ ይገባል፤ እነርሱ የሁሉ ኗሪዎች መጨረሻ መሸሸጊያ ናቸውና። ከሰው ልጆች መካከል፣ ጥቂት ብቻ ዕውነታቸውን ለመማር የማይችሉ መጥፎዎች ናቸው። አንቀጽ 3፦ ለንጉሳችሁ ትዕዛዛት ከመገዛት እንዳትቀሩ። እርሳቸው ከምድር በላይ እንዳለው ሰማይ ናቸው፤ ተገዡም ስማይን እንደምትዳግፈው ምድር ነው። ሰማይና ምድር በሚገባቸው ስፍራቸው ሲኖሩ፣ የአመቱ ወቅቶች መንገዳቸውን ይከተላሉና በሥነ ፍጥረት ሁሉ መልካም ነው። ምድር ግን የሰማይን ቦታ ለመውሰድ ብትሞክር ኖሮ፣ ሰማይ በፍርስራሽ ይወድቅ ነበር። ከዚህ የተነሣ፣ ጌታው ሲናገር ተገዢው ያዳምጣል፤ አለቃውም ሲንቀሳቀስ፣ ተገዢው ይታዘዛል። ስለዚህ የንጉሳችሁን ትዕዛዝ ስትቀበሉ፣ እሱን ከመፈጽም አትቀሩ፤ አለዚያ መበላሸት ተፈጥሮአዊ ውጤቱ ይሆናል። አንቀጽ 4፦ ሚኒስቴሮችና የመንግሥት ባለሥልጣናት መጀመርያ መርኃቸው ግብረ ገብ እንዲያድርጉት ይገባል። አለቆቹ በደንብ ካልሠሩ፣ ተገዦቹ ቅጥ ያጡ ይሆናሉና፤ ተገዦቹም አላግባብ ከሠሩ፣ ጥፋቶች በተፈጥሮ ይነሣሉ። ስለዚህ ጌታውና ተገዢው በግብረ ገብ ሲሠሩ፣ የማዕረግ ልዩነቶች አይዛቡም፤ ሕዝብም በሚገባ ሲሠራ፣ መንግሥት በመልካም ይተዳደራል። አንቀጽ 5፦ የሚቀርቡልህን አቤቱታዎች ያለ አድልዎ ፍረድ። ክስ የሚሰማው በያኝ መነሻው መቀዳጀት ከሆነ፣ ክሱንም የሚሰማው ጉቦ ለማግኘት በማሰቡ ከሆነ፣ እንግዲህ የሀብታሙ ክስ ወደ ውሃ እንደሚወረውረው ድንጊያ ምንም መቃወም የማይገኘው ይሆናል፤ የድኆቹ አቤቱታ ግን በድንጊያ ላይ እንደሚውረወር ውሃ ይሆናል። በዚያ ሁኔታ፣ ድኃ ወዴት እንደሚዞር አያውቅም፣ በደንብም አይሠራም። አንቀጽ 6፦ ክፉውን ቅጣ፣ መልካሙን ደግፍ። ይህ የጥንቱ አንጋፋ ደንብ ነበረ። ስለዚህ የሌሎችን መልካም ጸባይ አትሸሽግ፣ ወይም ስታየው የተሳተውን ከማረም አትቀር። ሸንጋዮችና አታላዮች መንግሥትን ለመገልበጥ ስለታም መሳሪያ ናቸው፣ ለሕዝብም ጥፋት የተሳለ ሠይፍ ናቸው። እንዲህ አይነት ሰዎች ለጌታቸውም ሆነ ለሕዝቡ ከቶ ታማኝ አይሆኑም። ይህ ሁሉ የብርቱ ብሔራዊ ሁከት ምንጭ ነው። አንቀጽ 7፦ ሰው ሁሉ የራሱን ሥራ አለው። የተግባር ክፍፍሎች አይዛቡ። ጥበበኞች ለሹመት ሲታመኑ፣ የምስጋና ድምጽ ይነሣል። ብልሹ ሰዎች ቢሾሙ፣ ጥፋትና ሁከት ይበዛሉ። በነገሮች ሁሉ - በትልቁም በትንሹም - የሚገባውን ሰው አግኝና በትክክል ይተዳደራሉ። ስለዚህ የጥንቱ ጥበበኞች ነገሥታት የፈለጉት ማዕረጉን የሚሞላውን ሰው እንጂ ሰውዬውን የሚሞላውን ማዕረግ ለማግኘት አልነበረም። እንዲህ ከሆነ፣ መንግሥቱ ዘላቂ ይሆናል፣ ግዛቱም ከአደጋ ነጻ ይሆናል። አንቀጽ 8፦ ሚኒስቴሮችና ባለሥልጣናት በማለዳ በችሎት እንዲቀመጡ፣ እስከ ምሽትም ድረስ እንዲሠሩ ይገባቸዋል፤ ቀኑ ሙሉ የመንግሥቱን ጉዳይ ለመፈጽም አይበቃምና። ሰው ለችሎት ቢረፍድ እንደ ሆነ፣ አደጋዎች ሊፈቱ አይችሉም፣ ሹሞቹም ቶሎ ቢትዉት፣ ሥራው ሊጨረስ አይችልም። አንቀጽ 9፦ መልካም እምነት የመተካከል መሰረት ነው። በነገሮች ሁሉ መልካም እምነት ይኖር፤ አለቃውና ተገዢው ቢተማመኑ፣ ምን የማይቻል ነገር አለና? አለቃውና ተገዢው ባይተማመኑ፣ ሁሉ በውድቀት ይጨረሳል። አንቀጽ 10፦ ራሳችንን እንቆጣጥር፤ ሰዎችም ሲውዛግቡን አንቀየም፤ ሰው ሁሉ ልቡና አለውና፣ እያንዳንዱም ልቡና የገዛ ስሜቱን አለውና። ለሰው ትክክለኛ የሆነው ለኛ ስኅተት ነው፤ ለኛም ትክክል የሆነው ለነርሱ ስኅተት ነው። እኛ ያለ ጥያቄ ጠቢቦች አይደለንም፣ እነርሱም ያለ ጥያቄ ሞኞች አይደሉም። ሁለታችን በቀላሉ ተራ ሰዎች ነን። ማንም ሰው መልካሙን ከስህተቱ የሚለይበት ደንብ ለማዋጅ እንዴት ይችላል? ሁላችን አንዴ ጥበበኛ፣ አንዴም ሞኝ ነን። ስለዚህ፣ ሌሎች ለቊጣ ፈቀቅ ቢሉም፣ እኛ ግን የራሳችንን በደል እንፍራ፤ እኛም ብቻ ትክክለኛ እንድንሆን ቢመስለንም፣ አብዛኞቹን እንከተልና እንደነርሱ እናደርግ። አንቀጽ 11፦ ከዋጋና ከቅጣት መካከል ያለውን ልዩነት ዕወቅ፤ ለያንዳንዱም ዋጋውንና ቅጣቱን ስጠው። በአሁኑ ወቅት፣ ዋጋ ከጉብዝና ወይም ቅጣት ከወንጀል ሁልጊዜ አይከተልም። በሕዝቡ ጉዳዮች ላይ ኅላፊነትን ያላችሁ እናንተ ባለሥላጣናት ሆይ፣ ዋጋና ቅጣትን በንጹሕ መስጠት አደራረጋችሁ ይሁን። አንቀጽ 12፦ የክልሉ መሳፍንት በሕዝብ ላይ እንዳይገብሩ። በሀገር ውስጥ ሁለት ጌቶች ሊኖሩ አይቻልም፤ ሰዎችም ሁለት ገዢዎች ሊኖሯቸው አይችሉም። ንጉሡ የመላውን ግዛት ሕዝብ አንድያ ጌታ ናቸው፤ የሚሾሟቸውም ሹሞች ሁሉ የሳቸው ተገዦች ናቸው። እነርሱ በሕዝቡ ላይ ግብርን ለመጣል እንዴት ይደፍራሉ? አንቀጽ 13፦ በሹመት የታመኑት ሰዎች ሁሉ ተግባራቸውን በእኩልነት ይጠብቁ። ምናልባት አንዳንዴ ሥራቸው በኅመም ወይም በተልእኮ ሊቋረጥ ይቻላል። ሆኖም ተግባራቸውን ለመጠብቅ በሚቻላቸው ሰዓት ሁሉ፣ እንደሚያውቁት አድርገው ይፈጽሙት፤ አላውቅበትም ብለው በሕዝቡ ጉዳይ መሰናከል አይሆኑ። አንቀጽ 14፦ ቅናተኞች አትሁኑ! ሰዎችን በምቀኝነት ብንይ፣ እነርሱም በፈንታቸው እኛን በምቀኝነት ያዩናልና። የቅናት ክፋት ወሰን የማያውቅ ነው። ሰው በብልሃቱ ቢበልጠን፣ ደስ አይለንም፤ ችሎታው ቢበልጥ፣ ቀናተኞች ነን። ነገር ግን ጥበበኞችንና ጠቢቦችን ካላገኝን፣ ግዛቱ እንዴት ይገዛል? አንቀጽ 15፦ የግሉን ጥቅም ከጋራው ጥቅም በታች ማድረግ - ያው የተገዢው መንገድ ነው። አሁን የሰው ተጽእኖ የግል መነሻው ከሆነ፣ ቅሬታ ይኖረዋል፤ ቅሬታውም ተጽእኖው ከሆነ፣ ከሰዎች ጋር በስምምነት መስራቱ ይቀረዋል። ቅሬታ ለሥርአት እንቅፋት ነውና ሕግን መጣስ ነው። አንቀጽ 16፦ ሕዝቡን በወቅታዊ ወራት በሥራ አስገድዳቸው። ይህ ጥንታዊና አንጋፋ ደንብ ነው። በበጋ በመዝናናታቸው ጊዜ ቀጥራቸው፣ ነገር ግን በልግና ክረምት የእርሻ ስራ ሲይዛቸው ወይም ቅጠል ለሐር ትል የመመግብ ሥራ ሲይዛቸው አትቀጥራቸው። ሰዎች እርሻን ባይጠብቁ፣ ምን የሚበላ ይኖራልና? ቅጠሉንም ለሐር ትል ባይመግቡ፣ ምን የሚለበስ ይኖራልና? አንቀጽ 17፦ ቁም ነገር በሆነው ጉዳይ ላይ ያለው ብያኔ በአንድ ሰው ብቻ ሊደረግ አይገባም። ከብዙ ሰዎች ጋር ሊወያዩ ይገባል። ጥቃቅን ነገሮች እንዲህ ከባድ አይደሉምና ብዙ ሰዎችን ማማከር አያስፈልግም። ቁም ነገር በሆኑት ጉዳዮች ብቻ፣ ሊዛቡ እንደሚቻል ሲጠራጠር፣ ትክክለኛውን ድምዳሜ ለመድረስ ከሌሎች ጋር ማማከር ይገባል። የውጭ መያያዣ የሾቶኩ ሕግጋት ሕገ መንግሥታት የእስያ ታሪክ
22329
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8C%8C%E1%8B%B4%E1%8A%A6
ጌዴኦ
ጌዴኦ በኢትዮጵያ ደቡብ ብሔሮች ብሔረሰቦችና ሕዝቦች ክልል ውስጥ የሚገኝ ብሔር ነው። የጌዴኦ ብሔረሰብ በዋናነት በጌዴኦ ዞን ውስጥ ባሉ ስድስት ወረዳዎች በስፋት የሚኖር ሲሆን ከዞኑ ውጪም በሲዳማ ዞን፣ በኦሮሚያ ክልል በቦረና እና በጉጂ ዞኖች በሚገኙ አጎራባች አካባቢዎች ወይንም ወረዳዎች በብዛት እንደሚገኙ ይገመታል። የጌዴኦ ብሔረሰብ በዋናነት በሚገኝባቸው የከተማና የገጠር አካባቢዎች ሌሎች የኦሮሞ፣ የአማራ፣ የሲዳማ፣ የወላይታ በተለይም ደግሞ በከተሞች የጉራጌ እና የስልጤ ብሔረሰብ አባላት ከብሔረሰቡ ጋር በስብጥር ይኖራሉ። በሰሜን ከሲዳማ በደቡብ በምስራቅ እና በምዕራብ ከኦሮሞ ብሔረሰብ ጋር ይወሰናል። በ፲፱፻፺፱ ዓ/ም በተደረገው የቤቶችና ሕዝብ ቆጠራ ውጤት መሠረት የብሔረሰቡ ሕዝብ ብዛት 986,977 ነው። መልከዓ ምድር የጌዴኦ ብሔረሰቡ በስፋት የሚገኝበት አካባቢ በአብዛኛው ተራራማና ወጣ ገባ፣ በተወሰነ ደረጃ ደግሞ ሜዳማ የሆነ መልክዕ ምድራዊ ገጽታ ያለው ነው። ብሔረሰቡ ከሚገኝበት ወረዳዎች መካከል ቡሌ፣ ይርጋጨፌ፣ ኮቸሬ እና ገደብ ወረዳዎች ደጋና ወይና ደጋ የሆነ የአየር ንብረት ሲኖራቸው የተቀሩት የወናጐ እና ዲላ ዙሪያ ወረዳዎች ደጋ፣ ወይናደጋ እና ቆላማ የአየር ንብረትን ያካተቱ ናቸው። የጌዴኦ ብሔረሰብ ኢኮኖሚ የተመሠረተው በእርሻና በከብት እርባታ ሲሆን ከእርሻ ምርቶቹ መካከል ቡና እና እንሰት ከፍጆታ አልፈው ለገበያ የሚውሉ ዋና ዋና ምርቶች ናቸው። በተለይ በተለይ በይርጋጨፌ እና አጎራባች ወረዳዎች የሚመረተው የቡና ምርት ለአለም አቀፍ ገበያ በከፍተኛ ደረጃ የሚቀርብ በመሆኑ ከፍተኛ የውጪ ምንዛሪ ያስገኛል።ከዚሁ ጋር ተያይዞ የእንሰት ምርት ውጤት የሆነው «ቆ» ከሕዝቡ የእለት የምግብ ፍጆታ አልፎ በአገሪቱ በተለያዩ ቦታዎች ለገበያ ይቀርባል። ከነዚህ ዐበይት የእርሻ ምርቶች በተጨማሪ ከእህል ሰብሎች ገብስ፣ በቆሎ፣ ስንዴ፣ ባቄላ፤ ከፍራፍሬ ምርቶች ሙዝ፣ አቦካዶ፣ማንጐ፣ ጊሽጣ እና አናናስ ፣ከስራስር ምርቶች ስኳር ድንች፣ጐደሬና ቦይና እንዲሁም ከቅመማ ቅመም ኮረሪማ እና ዝንጅብል ለአብነት የሚጠቀሱ ናቸው። በሌላ በኩል ደግሞ በብሔረሰቡ ውስጥ የሚገኙ የእደ ጥበብ ባለሙያዎች በአካባቢያቸው ከሚያገኙዋቸው ጥሬ እቃዎች ለማህበረሰቡ አገልግሎት የሚውሉ የእደ ጥበብ ውጤቶችን በማምረት ከእርሻና ከከብት እርባታ በተጓዳኝ ተጨማሪ ገቢ በማግኘት ኑሮአቸውን ይደጉማሉ። የጌዴኦ ብሔረሰብ የአፍ መፍቻ ቋንቋ ጌዴኦኛ ሲሆን በብሔረሰቡ አባላት ጌዴኡፋ በመባል ይጠራል። በኩታ ገጠም ወይም አጎራባች ሥፍራዎች ያሉ የብሔረሰቡ አባላት ከጌዴኦኛ በተጨማሪ ሲዳምኛን እና ኦሮሚኛን እንዲሁም በከተሞች ያሉ ደግሞ አማርኛን በሁለተኛ ደረጃ ይጠቀማሉ። ታሪካዊ አመጣጥ የቀድሞዎቹ የጌዴኦ ብሔረሰብ አባላት/ ሕዝቦች/ ታሪካዊ አመጣጥ በአሁኑ ጊዜ በኦሮሚያ ክልል ውስጥ ከሚገኘው እና ልዩ ስሙ «ሐርሱ» ተብሎ ከሚጠራው አካባቢ ተነስተው የሐዋጣን ወንዝ ተሻግረው «ሐሮ ወላቦ» በዛሬው" ቡሌ ወረዳ" አካባቢ እንደሰፈሩ የብሔረሰቡ የእድሜ ባለ ፀጋ አዛውንቶች ከአያት ቅደመ አያቶታቸው የተላለፈላቸውን ትውፊት መሠረት አድርገው ይናገራሉ። አያይዘውም እነዚህ የመጀመሪያዎቹ የጌዴኦ አባቶች እና እናቶች በ«ሐሮ ወላቦ» አካባቢ ከሰፈሩና ከተባዙ በኋላ «አዳ ያኣ» በሚባለው የሕዝብ መሰብሰቢያ ቦታ የሚመሩበትንና የሚተዳደሩበትን ባህላዊና መንፈሣዊ ሥርዓትና ደንብ ማደራጀታቸው ታሪኩን የሚያውቁ የሀገር ሽማግሌዎች ይናገራሉ። በእነዚህ ሰዎች አገላለጽ «ደረሶ» የብሔረሰቡ መጠሪያ እንደሆነ ፤ ይሁን እንጂ ቀደም ሲል የነበሩት የገዢ መደቦች የብሔረሰቡን ማንነት ዝቅ ለማድረግ ሲሉ «ደረሶ» የሚለውን በማዛባት «ደራሣ» በማለት ይጠሩት እንደነበር ይነገራል። ስያሜው በብሔረሰቡ አባላት እያሣደረ የመጣውን መጥፎ ጠባሣ ለመፋቅ ሲባል በፊውዳሉ ሥርዓት ወቅት የተሰጠውን ስያሜ በ፲፱፻፷፯ ዓ.ም. «ጌዴኦ» በሚል ስያሜ እንዲተካ በብሔረሰቡ አባላት ጥያቄ ቀርቦ ውሣኔ አግኝቷል። የጌኤኦዎች አባት የነበረው ደረሶ ከሁለት ሚስቶች የወለዳቸው ሰባት ልጆች እንደነበሩትና እነዚህም ዳራሻ ፣ ጐርጐርሻ፣ ደቦኣ፣ ሀኑማ፣ ጤምባኣ፣ ሎጐዳ እና በካሮ በመባል እንደሚጠሩ የተገኘው መረጃ ያመላክታል። እነዚህ ከ"ደረሶ" ሁለት ሚስቶች የተወለዱት ልጆች በሙሉ ከጥንት ጀምሮ ሁሉም ጌዴኦዎች እንደሚባሉና የብሔረሰቡ የጐሣ መሠረቶች እንደሆኑ ታሪኩን የሚያውቁ አዛውንቶች ይናገራሉ። እነዚህ ሰባቱ የጐሣ መሰረቶች በውስጣቸው ሌሎች ንዑሣን ጐሣዎች አካተው ይዘዋል። ባህላዊ አስተዳደር የጌዴኦ ብሔረሰብ አባላት ባህላዊውን የገዳ ስርዓት ከመመስረታቸው በፊት በእማዊ ዘመን ይተዳደር እንደነበር ይነገራል። ይህ ዘመን የሴቶች ፈላጭ ቆራጭነት የነገሠበት፣ በወንዶች ላይ የሴቶች የበላይነት የሚንፀባረቅበት በመሆኑ "የአኮማኖዬ" ዘመን ተብሎ ይጠራ ነበር። «አኮማኖዬ» የቤተ መንግስት የማዕረግ ስም ሲሆን በዚህ ሥርዓት አንድ ንግስት ስትሞት ሌላኛዋ ሥርወ መንግስቱን እየተካች ለረጅም ዓመታት ሕዝቡን እንዳስተዳደሩ በአፈ ታሪክ ይነገርላቸዋል። በወቅቱ በስልጣን ላይ የነበረው ይኽው የአኮማኖዬ የአስተዳደር ስርዓት በነበረው አምባገነናዊ ባህርይ በወንዶች ላይ ከፍተኛ ጫና በማሳደሩ እና ሊከናወን የማይቻል ትዕዛዝ በመስጠቱ በአመጽ ከስልጣን እንደተወገደ አባቶች ያስረዳሉ። በአኮማኖዬ እግር የተተካው ባህላዊ አስተዳደር «የጐሣሎ» አስተዳደር እንደነበር ተያይዞ ይነገራል። ይህ የጐሣሎ ባህላዊ አስተዳደር ሥርዓት በባህሪይው አሀዳዊና አምባገነናዊ በመሆኑ እንደቀድሞው የአንድ ሰው ፊላጭ ቆራጭነት የነገሰበት ነበር። በዚህ የተነሣ የአንድ ጐሣሎ አስተዳደር የሥልጣን መቆያ ጊዜው የተወሰነ ስላልነበር በዕድሜ መግፋት ወይንም በጤና መታወክ ምክንያት ለሚቀጥለው እስከሚያስተላልፍ ድረስ ሕዝቡን በፈላጭ ቆራጭነት ይመራ እንደነበር የብሔረሰቡ የሀገር ሽማግሌዎችና ታሪክ አዋቂዎች ይናገራሉ። በጐሣሎው አምባገነናዊ አስተዳደር እጅግ የተማረሩ የብሔረሰቡ አባላት የጎሣሎን መሪ በሀይል በማስወገድ የጌዴኦ ባህላዊ የገዳ አስተዳደር ሥርዓት ለመመስረት በቅተዋል። በወቅቱ በአዲስ መልኩ የተመሠረተው የገዳ ሥርዓት የተለያየ የስልጣን እርከን ባላቸው ክፍሎች የተደለደለ፣ ሁሉም የየራሳቸውን የሥራ ድርሻ ሊያከናውኑ በሚችሉበት መልክ የተዋቀረ በመሆኑ ሥርዓቱ በባህሪው በጣም ዲሞክራሲያዊ እንደሆነ በብዙዎች ዘንድ ይነገራል። ይህ የጌዴኦ የገዳ ሥርዓት ዘጠኝ አባላት የሚገኙበት ጠቅላላ ጉባኤ ያለው ሲሆን አመራር የሚሰጠው በጠቅላላ ጉባኤው በብሔረሰቡ ቋንቋ በ«ያኣው» ነው። የያኣው አባላት ልዩ ልዩ የስልጣን ደረጃዎች ያሏቸው ሲሆን እነዚህ የስልጣን እርከኖች በተዋረድ "አባ ገዳ" ፣ “ጃላባ”፣ “ሮጋ”፣ “ጃልቃባ”፣ እና "ሀይቻ" በመባል ይታወቃሉ። የሁሉም የበላይ የሆነው አባ ገዳ የሥርዓቱ የበላይ መሪ እና ለሕዝቡ ስላምን፣ ብልጽግናን፣ ፍቅርን ጤናን የሚለምን በመሆኑ በሕዝቡ ዘንድ ከማንኛውም ሀጢያትና መጥፎ ሥራ የነፃ ነው ተብሎ ይታመናል። ሁለተኛው የስልጣን እርከን "ጃላባ" የሚባለው የአባ ገዳው ምክትል ሲሆን ዋና ተግባሩ ከአባ ገዳው መልዕክት እየተቀበለ ለ"ሮጋ"ዎች የሚያቀብልና ከሌሎችም አካላት መልዕክት በመቀበል ለአባ ገዳው የማድረስ ስልጣን የተሰጠው ነው። ሌሎች እርከኖች እንደዚሁ የየራሣቸው ሀላፊነትና የሥራ ድርሻ ያላቸው ሲሆን በዚህ መልኩ የተዋቀረው የጌዴኦ የገዳ ሥርዓት በየስምንት ዓመቱ የስልጣን ርክክብ እንዲደረግ ያዛል። ወቅቱ ሲደርስ ይህን የስልጣን ርክክብ የሚያከናውኑ "ራባ" ዎች ተብለው የሚጠሩ ሲሆን ስልጣን ተረካቢው "ሉባ"፣ ስልጣን አስረካቢው ደግሞ "ዮባ" በመባል ይታወቃሉ። የጌዴኦ ብሔረሰብ ከጥንት ጊዜ ጀምሮ "ማገኖ" ብሎ በሚጠራው አንድ አምላክ እንደሚያምን ፤ ይኽው የሰማይ አምላክ ርህሩህ ከሁሉ የበላይ በተለይም የሁሉ ነገር ፊጣሪ በመሆኑ ሕዝቡ ተገቢ የሆነ ክብርና መስዋዕትን ያቀርባል። በጌዴኦ ባህላዊ እምነት " ወዮ" የሚባሉና ስርዓተ መስዋዕቱን የሚፈፅሙ ከሰባቱም የጌዴኦ ጎሣዎች የተወጣጡ የሀይማኖት መሪዎች አሉ። እያንዳንዳቸው የተለያዩ መንፈሣዊ ተግባራትን የመፈፀም፣ በእምነቱ መሠረት የመመረቅ እና የመርገም የሥራ ድርሻ ሲኖራቸው ከማገኖ ዘንድ ለዝናብ ለመብረቅ ለውሃ ሙላት ...ወዘተ የተሰጣቸው የተለያየ "ቃሮ" ወይንም መንፈሣዊ ኃይል እንዳላቸው ይታመናል። ባህላዊ እሴቶች የጌድኦ የጋብቻ ሥርዓት በጌዴኦ ብሔረሰቡ ዘንድ ተግባራዊ የሚደረጉ የተለያዩ የጋብቻ ዓይነቶች ያሉ ሲሆን እነዚህም "ካጃ"/ ህጋዊ ወይንም የስምምነት ጋብቻ/ ፣ ቡታ" /የጠለፋ ጋብቻ/፣ጃላ፣ ኪንቾ፣" አደባና" ፣ ሀዋዴ፣ ዋራዬ ኦልታ፣ "ሰባ" እና "ጊንባላ" በመባል ይታወቃሉ። ከነዚህ መካከል “ካጃ” እና "ሀዋዴ" የተሰኙት የጋብቻ ዓይነቶች በብሔረሰቡ ውስጥ በስፋት ተቀባይነት ያላቸው ሲሆን "ቡታ" እና "ዋራዬ ኦልታ" የተሰኙት በአፈፃፀማቸው በህገ ወጥነት ይፈረጃሉ። እንደነዚህ ያሉ የጋብቻ ዓይነቶች ሕገ ወጥ በሆነ መልኩ ቢፈፀሙም በመጨረሻ ውስጥ ለውስጥ በሚደረግ ስምምነት እና ባህላዊ አስተዳደርና እምነት ፍራቻ ሕጋዊነታቸው ይፀድቃል። "ሰባ" የሚባለው ጋብቻ በወንዱና በሴቷ ወላጆች ይሁንታ ወይንም መፈቃቀድ የሚከናወን ሲሆን "ሀዋዴ" የሚባለው ደግሞ በሌላ ሶስተኛ ሰው አግባቢነት ወንዱና ሴቷ ስምምነት ላይ የሚደርሱበት ከዚህም በኋላ ወደ ሴቷ ቤተሰቦች ሽማግሌ በመላክ የሚፈፀም የጋብቻ ዓይነት ነው። ብሔረሰቡ በሕጋዊነት የተቀበላቸው የጋብቻ ዓይነቶች ከመፈፀማቸው በፊት ከጥንት ጀምሮ በዓይነት የሚተገበር የጥሎሽ ሥርዓት ይኖራል። በጥንታዊ የጋብቻ ሥርዓት ጥሎሽ ይሰጥ የነበረው ለአባትና እናት ሲሆን ከሚቀርቡ ስጦታዎች መካከል ለአባት ጠገራ፣ ድርብ ቡልኮ፣ ሂቶ/መቀነት/ በዋናነት የሚሰጡ ሲሆን ለእናት ደግሞ ነጠላ ቡልኮ/ ዱዳ/ይሰጣል። ከቅርብ ጊዜ ወዲህ ባህላዊ የጥሎሽ ስጦታ ወደ ገንዘብ ተለውጦ ከፍተኛ የገንዘብ ክፍያ ተግባራዊ እየተደረገ ይገኛል። የጥሎሽ ገንዘብ ከፍ ማለት በብሔረሰቡ ዘንድ ሕጋዊ ጋብቻን እያመነመነ በመምጣቱ በገዳ ሥርዓት ጠቅላላ ጉባኤው/ያኣ/ ለአባት ቡልኮ መግዣ ስድሣ ብር፣ ለእናት ደግሞ ሃያ ብር በድምሩ ብር ሰማኒያ እንዲሰጥ ቢወሰንም አንዳንድ የብሔረሰቡ አባላት በገዳ ስርዓቱ የተወሰነውን የጥሎሽ መጠን በመተላለፍ ከብር 1ሺህ እስከ ፲፭፻ የሚደርስ የጥሎሽ ገንዘብ ሲሰጡ ይስተዋላሉ። በቤተሰብ ስምምነት በሚፈፀመው ሕጋዊ ጋብቻ ወቅት ተጋቢዎች በተጋቡ በሶስተኛው ቀን የሙሽራው ወላጆችና ቤተዘመድ በወንዱ ቤት ተሰባስበው የጉርሻ /ጊጫ/ ሥነ ሥርዓት በማከናወን ለሙሽሪት የተለያዩ ስጦታዎችን የሚሰጥበት ሥርዓት አለ። በዚህን ዕለት የሙሽራው ዘመድ አዝማድ በተገኘበት ሙሽራዎች /ወንዱ በስተቀኝ ሴቷ በስተግራ በመሆን/ ከተሰብሳቢዎች ፊት ለፊት ቁጢጥ ብለው የሚከናወነውን የጉርሻ /የስጦታ/ ሥነ ሥርዓት ለመፈፀም ይጠባበቃሉ። ጉርሻው /ስጦታው/ የሚጀመረው ከሙሽራው አባት ወይንም አባት ከሌለ ከተሰብሳቢዎች መካከል አንጋፋ ከሆነው ሰው ስለሆነ ሙሽሪት ቀደም ብላ በተዘጋጀችበት መሠረት ጉርሻውን /ስጦታውን/ ለመቀበል ወደ አባት ወይንም አንጋፋው ሰው ተጠርታ ትሄዳለች። በዚህ ሥነ ሥርዓት ወቅት ሙሽሪት ከወንዱ ቤተሰብ የምትፈልገውንና የምትጠብቀውን ስጦታ እስከምታገኝ ድረስ የሚሰጣትን ጉርሻ አትቀበልም። ስለዚህ በጥሪው መሠረት የልጁ አባት ወይንም አንጋፋው ቤተዘመድ አጉራሽ " ይህን ያህል ብር ሰጠሁሽ ይላታል። " እሷም " አይበቃኝም" ትላለች። በመቀጠል " ይህን ያህል መሬት ሰጠሁሽ" ይላል። አሁንም መልሳ “አይበቃኝም” ትላለች። ከዚያም "ይህንን ያህል ከብት ሰጠሁሽ" ሲላት አይበቃኝም አይበቃኝም " እያለች ከቆየች በኋላ ከአጉራሹ /ከስጦታ ሰጪ/ ዘንድ የምትፈልገውን ያህል ስጦታ ስታገኝ ጉርሻውን ትቀበላለች። በዚህ መልኩ የተሰበሰበውን ቤተ ዘመድ በሙሉ በማዳረስ ለጎጆ መውጫ የሚሆናትን በቂ ሀብትና ንብረት ታገኛለች። የቤት አሠራር በጌዴኦ ብሔረሰብ ቤት የአንድን ግለሰብ ወይም ቤተሰብ ማህበራዊ ደረጃ መገለጫ ስለሆነ ትልቅ ግምትና ክብር አለው። በብሔረሰቡ ባህል መሠረት አንድ ልጅ ካገባ በኋላ እስከ አንድ ዓመት ድረስ በአባቱ ወይም ወላጆቹ ቤት መቆየት ይችላል። ከአንድ አመት በኋላ ግን ደረጃውን የሚያስጠብቅ ቤት ሠርቶ መውጣት የግድ ነው። ጌዴኦዎች ቤት የሚሠሩት በአንድ አካባቢ ተሰባስቦ በመንደር መልክ ነው። በጌዴአዎች የተለያዩ የቤት ዓይነቶች ያሉ ሲሆን ዓይነታቸው የሚወሰነው ፡- በቅርፅ፣ በግንባታ፣ ቁሳቁስ፣ በክዳን ዓይነትና በሚሰጠው አገልግሎት ነው። ዶጐዶ ለአጭር ጊዜ ለሚቆይ ዝግጅት የሚሆን ጊዜያዊ ቤት ነው። አገልግሉቱ ለጫጉላ ቤት፣ እህል ለመጠበቅ ባህላዊ በዓላት ለማክበር እና እንሰት ለመፋቅ ነው። ቅርፁ ክብ ሆኖ ከ4 ካሬ ሜትር የማይበልጥ ስፋትና ከ2 ሜትር የማይበልጥ ቁመት ያለው ነው። ከቀጫጭን ጭራሮ እንጨት፣ ከወፊቾ ገመድና በእንሰት ቅጠል ሊሠራ ይችላል። ፎቃ (ፎቆ) የዚህን ዓይነት ቤት የሚሠሩት ሰዎች በዝቅተኛ ኑሮ ደረጃ ላይ ያሉ፣ አዲስ ጐጆ ወጪዎች እና ከዋናው ቤት በተጨማሪ ለከብት ማደሪያነት የሚጠቀሙ ናቸው። ቤቱ ከቀርቀሃ፣ ከሸምበቆ ከወፎፊቾና ከሰምበሌጥ ሊሠራ ይችላል። የቤቱ የውስጥ አደረጃጀት በአብዛኛው ሁለት ክፍል ያለው ሲሆን በር ኖሮት መስኮት አይኖረውም። አዲቻሞ (መደበኛ ቤት) የዚህ ቤት ዓይነት ረጅም ጊዜ ዝግጅት የሚጠይቅ ነው። ዝግጅቱ የመሥሪያ ቁሣቁስ በጥንቃቄ ይዘጋጃል፣ ለቤት ሠሪዎች ምግብ፣ እና በተለይ ከቁሳቁስ የምሰሶ መረጣ ትልቁን ጊዜ የሚወስዱ ተግባራት ናቸው። የዚህ ቤት የውስጥ አደረጃጀት ሲታይ ከሁለት በላይ ክፍሎች ሊኖሩት ይችላሉ፣ መስኮትና የጓሮ በር ይኖረዋል። የአዲች ሚኔ ቤት ሥራ ልዩ ባለሙያ ለምሰሶ መረጣ፣ ለሣር ክዳን ሥራ፣ የመሥሪያ ቦታ ማዘጋጀትና የምሰሶ ቅርፅ ማውጣት እንዲሁም ጣራ ማዋቀር የተለየ ባለሙያ ይፈልጋል። ሌላው አራተኛ ዓይነት ቤት ሸካ (የቀርከሃ ቤት) ነው። የቤቱ ዓይነትና አሠራር ከዲቻ ማኔ ሆኖ ልዩነቱ ከቀርቀሃ ልባስ (ጳሻ) እና ከቀርከሃ የሚሠራ በመሆኑ ብቻ ነው። ቤቱ የሚታወቀው የደገኞች ቤት በመባል ነው። የቤቱ መዝጊያም ጭምር ቀርከሃ ሲሆን ከፍተኛ የቀርከሃ ጥበብ የሚታይበት ነው። ባህላዊ ምግብና የአሠራር ሥርዓት የብሔረሰቡ ዋነኛ ባህላዊ ምግብ «ቆ» ወይንም በብሔረሰቡ አጠራር «ዋሳ» ሲሆን ከዕለታዊ ምግብነቱ በተጨማሪ ለደስታም ሆነ ለሀዘን በተለያየ ዓይነት እየተዘጋጀ ከሌሎች የማባያ ዓይነቶች ጋር ይበላል። በስምንት የተለያዩ ባህላዊ አዘገጃጀት የሚዘጋጀው ቆ ከሚቆይበት ጊዜ አንፃር ፣ ከማበያው ዓይነት፣ እና ከሚጠቀመው ሰው አኳያ እንደሁኔታው እየታየ ይዘጋጃል። ከባህላዊ የቆ ምግብ ዓይነቶች አንዱ «ወእረሞ» የሚባል ሲሆን ብዙውን ጊዜ በኳስ ቅርጽ ተድበልብሎ ከገብስ ወይም ከበቆሎ ዱቄት ጋር በመደባለቅ የሚዘጋጅ፣ ለማንኛውም ዓይነት ዝግጅት የሚውል ከጐመን ወይንም ከስጋ ጋር የሚበላ ጣፋጭ ምግብ ነው። ሌላው ተወዳጅ ምግብ «ኮፎ» በመባል የሚታወቅ ሲሆን አዘገጃጀቱ እንደ ዱቄት ሆኖ የተዘጋጀ ቆ ከገብስ ዱቄት ጋር በመደባለቅ የሚነኮር፣ በቅቤ እና ሌሎች ቅባት ነክ ነገሮች እንዲለሰልስ ተደርጐ የሚዘጋጅና፣ የተለየ ክብር ለሚሰጠው እንግዳ ወይንም ትላልቅ ሰዎች የሚቀርብ ነው። አንዳንዴም ይህን ምግብ ከአደንጓሬ ጋርም በመደባለቅ አዘጋጀተው ይጠቀሙታል። «ጣልታ» እና «ኬቦ» የተሰኙት የቆ ምግብ ዓይነቶች የመጠን ልዩነት ካልሆነ በስተቀር ጠፍጠፍ ወይንም ሞልሞል ተደርገው በቀላሉ በአምባሻ መልክ የሚዘጋጁ ናቸው። «ሆጨቆ» ቆ ብቻውን በማድበልበል በመጠን አነስ ተደርጐ የሚዘጋጅ ከጐመን ጋር የሚቀቀል ጣፋጭ ምግብ ነው። «ቁንጭሣ» ደግሞ የቆ ዱቄት በምጣድ ላይ ተደርጐ ሲበስል እንደእንጀራ እየተቆረሰ የሚበላ ብዙ ማገዶ የማይፈጅ የዘወትር ባህላዊ ምግብ ነው። ኦጣ ርሞጦ የሚባለው ደግሞ ለረጅም ጊዜ ሳይበላሽ እንዲያገለግል በተለይም ለረጅም ጉዞና በጦርነት ወቅት ስንቅ እንዲሆን ታስቦ የሚዘጋጅ እንደ ድፎ ዳቦ ዓይነት ነው። ኮሣ /ጉንጃ/ በማድበልበል ጠቅለል ተደርጎ በእሣት ፍም ወይንም ትኩስ ረመጥ ላይ ተደርጎ ሲበስል የሚበላ ተዘውታሪ ምግብ ነው። በአጠቃላይ የቆ ምግብ በዓይነቱና በአቀራረቡ የተለያየ ቢሆንም ማባያዎቹም በዋናነት ጎመን፣ ወተትና ሥጋ ናቸው። ባህላዊ የለቅሶ ሥርዓት በጌዴኦ ብሔረሰብ ሰው ሲሞት ለየት ያለ ባህላዊ የለቅሶ ሥርዓት ይካሄዳል። በተለይ በተለይ ወጣት ወይንም አዛውንት የሆነ ሰው ሲሞት «ዘመድ አዝማድ ሣይሰበሰብ ከተቀበረ ጥሩ አይደለም» ተብሎ ስለሚታመን እስከ ሁለት ሶስት ቀናት ድረስ አስከሬን ሣይቀበር ሊቆይ ይችላል። ሕፃናት ሲሞቱ ግን አስከሬን በዕለቱ ይቀበራል፤ ሀዘኑም የዚያኑ ዕለት እንዲያበቃ ሽማግሌዎች ቤተሰቡን ይመክራሉ፤ የሐዘን ዳርቻ እንዲያደርግላቸውም ይመርቃሉ። የዕድሜ ባለፀጋ የሆነ ሰው ሲሞት የቀብሩ ሥነ ሥርዓት ከተፈፀመበት እለት ጀምሮ የሚፈፀሙ የተለያዩ ባህላዊ የለቅሶ ሥርዓቶች አሉ። ሁሉም የየራሳቸው የአከባበር ሥርዓት አላቸው። ከነዚህ መካከል አንዱና የመጀመሪያው በብሔረሰቡ ቋንቋ «ዊልኢሻ» ይባላል። በዚህ የሐዘን መግለጫ ሥርዓት ሟች ከተቀበረበት ዕለት ከሰዓት በኋላ ጀምሮ የሟች ማንነትና ያከናወናቸው ሥራዎች፣ ለሕዝቡ የፈፀመው መልካም ተግባር፣ ለጋሽነቱ፣ ሀብቱ፣ የልጆች አባትነቱ፣ ርህሩህነቱ፣ ጀግና ከሆነ ጀግንነቱ እየተገለፀ፣ በግጥም እየተገጠመ፣ እየተጨፈረ ይለቀሳል። ዊልኢሻ ከአራት እስከ ስምንት ቀናት የሚቆይ ሲሆን ማታ ማታ «ጋዳ» የተባለ የሀዘን ማስረሻ ዘፈን እና ጭፈራ ሐዘንተኞች ወይንም የሟች ቤተሰቦች እንዲሁም የአካባቢው ሕብረተሰብ ተሰባስበው ይጨፍራሉ። ጋዳ በሀዘን የተቆራመዱትን የሟች ዘመዶችና ቤተሰቦችን ከሀዘን ድባብ ለማውጣትና ለማጽናናት ማታ ማታ የሚከናወን ድራማዊ ጭፈራ ነው። ከዚህም "በዊልኢሻ" የመጨረሻ ቀን ማታ ጀምሮ ልዩ ልዩ የተዝካር ዓይነቶች ይፈፀማሉ። የመጀመሪያው ተዝካር በብሔረሰቡ ቋንቋ /ሬንሽማ/ ሲከናወን የሚደረግ ዝግጅት ሲሆን «ሁጐ» የሚባለው ደግሞ የሟች ቤተሰብ ሙታንን የሚዘክሩበት፣ የሚያናግሩበት፣ የሟች እህት በባህል መሠረት የ«ኡማቶ» ሥርዓት በቀዳሚነት የምትፈፅምበት እንደሆነ ይነገራል። የመጀመሪያው የተዝካር ሥርዓት በተከናወነ ማግስት የቤትና የግቢ ፅዳት የሚደረግ ሲሆን ይህም «በዳኣ» ተብሎ ይጠራል። የመጨረሻው የተዝካር ዓይነት «አዋላ» በመባል የሚታወቅ ሲሆን በዚህን ዕለት ከብት ታርዶ ከሟች የሥጋ ዘመድ በስተቀር ሌሎች የታረደውን ከብት ሥጋ በአካባቢው «ሀይቻ» አማካይነት የሚከፋፈሉበት ነው። ከዊልኢሻ ቀጥሎ ያለው የለቅሶ ሥርዓት «ቡቺሣ» የሚባል ሲሆን በዚህ የለቅሶ ዓይነት ፆታን በመለየት የማስለቀስ ተግባር ይከናወናል። ሟች ሴት ከሆነች ውበቷን፣ የዋህነቷን፣ ለጋሽነቷን፣ ሙያዋን፣ እንግዳ ተቀባይነቷን ...ወዘተ እየጠቃቀሱ የለቅሶ ጭፈራ ይከናወናል። እንደዚሁም ሟች ወንድ ከሆነ ጀግንነቱን፣ ቤተሰባዊ አመጣጡን፣ ያከናወናቸውን ተግባራት /ክንውኖች/ ...ወዘተ የሚገልፁ ግጥሞችን በመደርደር ይለቀሣል፣ ይጨፈራል። ሟች ጀግና ከሆነ ለጀግንነቱ መለያ እንዲሆን «ዱፈኣ» ከተባለ ጥቁር እንጨት የሚዘጋጅ ረጅም ጊዜያዊ ሀውልት በመቃብሩ ላይ ተተክሎ በዊልአሻ ጊዜ ለጀግንነቱ መገለጫ ማቶት ተዘጋጅቶ የሰጎን ላባ ተሰክቶበት በመቃብሩ ላይ በተደረገው ጊዜያዊ ሀውልት ላይ ይንጠለጠላል። የሟችን «ሞቴ» የሚባል መቀመጫ እና «በራቴ» የሚባል የእንጨት ትራስ በመሰባበር እዚያው ሀውልት ስር በመታሰቢያነት በማስቀመጥ የሀዘን ፍፃሜ እንዲሆን ይደረጋል። በጌዲኦ ብሔረሰብ ባህላዊ የለቅሶ ሥርዓት ደንብ መሠረት ለቅሶ የሚጠናቀቀው በአራተኛ ቀን ሲሆን ይህም ቀን ከሀጢያት የሚነፃበት ቀን ነው ተብሎ ይታመናል። በዚህን ዕለት የቤት ጠረጋ ሥርዓት ይከናወናል። በቤት ጠረጋው ቀን ከባልዋ ተጣልታ ወደ ወላጆቿ የመጣች ሴት ያለማንም አስታራቂ ከባሏ ጋር ተያይዛ ወደ ቤቷ ትሄዳለች። ከዚህ በተጨማሪ ዕለቱ የሟች ኑዛዜ ካለ በሕዝቡ ፊት ከተሰማ በኋላ ቤተሰቦቹ ተስማምተው እንዲኖሩ የሚመከሩበት የተጣላ ካለ የሚታረቅበት ዕለት በመሆኑ ልዩ ትኩረት ይሰጠዋል። ዋቢ ምንጭ ጌዴኦ ብሔረሰብ የኢትዮጵያ ብሔሮች
44626
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%9B%E1%8B%AD%E1%88%B4
ዛይሴ
ዛይሴ ወይም ዘይሴ በኢትዮጵያ ደቡብ ብሔሮች ብሔረሰቦችና ሕዝቦች ክልል የሚገኝ ብሔረሰብ ነው። የዛይሴ ብሔረሰብ በጋሞ ጎፋ ዞን በአርባ ምንጭ ዙሪያ ወረዳ ኤልጎ፣ወዘቃ እና ዛይሴ ደንብሌ በሚባሉ የገጠር ቀበሌዎች ውስጥ የሚኖር ሲሆን፣እነዚህ ቀበሌዎች ከጋሞጎፋ ዞን ርዕሰ ከተማ አርባ ምንጭ በ22 ኪ.ሜ. ርቀት ውስጥ የሚገኙ ናቸው። ከአርባ ምንጭ ወደ ደቡብ ኦሞ ዞን፣ ኾንሶና ዲራሼ ልዩ ወረዳዎች የሚያቋርጠው አውራ መንገድ የኤልጎንና የወዘቃ ቀበሌዎችን አቋርጦ ያልፋል። ብሔረሰቡ በዋናነት የሰፈረባቸዉ ቀበሌያት የመሬት አቀማመጥ የጫሞ ሐይቅ ዳርቻን የጋሞ ሰንሰለታማ ተራሮችንና የመጨረሻ ጫፍ ኮረብታማ አካባቢን ይዞ የሚገኘውን ለእርሻና ከብት ርቢ ምቹ የሆነ ለም መሬትን ሲያካትት፤የአየር ንብረቱ ደጋ፣ ወይናደጋና ቆላማ ነው። በ1999 ዓ/ም በተደረገው የሕዝብና ቤቶች ቆጠራ ውጤት መሠረት የብሔረሰቡ ሕዝብ ብዛት 17,884 ነው። የብሔረሰቡ አባላት የኢኮኖሚ መሠረት ጥምር ግብርና ሲሆን ለፍጆታና ለገበያ የሚውሉ የተለያዩ ሰብሎችን ያመርታል። በቆላማው የአየር ንብረት ክልል በቆሎ፣ጥጥ፣ ማሽላ፣ ጤፍ፣ ማንጎ፣ አቦካዶ፣ ሙዝ፣ ፓፓያ፣ ሎሚ ለገቢ ምንጭነት የዝናብን ወቅት በመጠበቅና መስኖ በመጠቀም ያመርታሉ። “ሀለኮ” /ሽፈራው/ የተባለውን ተክል ለምግብነትና ለመድሐኒትነት ተግባር በስፋት ይመረታል። ንብ ማነብ ሌላው የብሔረሰቡ ተግባር ሲሆን ከቤት እንሰሳት የዳልጋ፣ የጋማ ከብቶችንና ፍየሎችን ያረባሉ። ከግብርና በተጨማሪ የዕደ ጥበብ ስራዎችን ለገቢ ምንጭነት ይጠቀሙባቸዋል። የብሔረሰቡ ቋንቋ በብሔረሰቡ አባላት «ዘይሴቴ»ተብሎ ሲጠራ ሌሎች ደግሞ «ዛይሴኛ» ይሉታል። የዛይሴቴ ቋንቋ ከምሥራቅ ኦማዊ ቋንቋዎች ቤተሰብ ውስጥ የሚመደብ ሲሆን፤ ከጋሞና ከኮሬቲቴ ቋንቋዎች ጋር ይመሳሰላል። ቋንቋው ከመግባቢያነት አልፎ ለሌላ ተግባር አልዋለም። ። ታሪካዊ አመጣጥና አሠፋፈር የብሔረሰቡን ታሪካዊ አመጣጥና አሰፋፈር በተመለከተ በተለያዩ ሕዝቦች አካባቢ በተከሰቱ እንቅስቃሴዎች የተነሣ ከተለያዩ አካባቢዎች የመጡ ጎሳዎች በፈጠሩት የረጅም ጊዜ ማህበራዊ መስተጋብር የዛይሴን ብሔረሰብ እንዳስገኙ ይነገራል። እነዚህ ጎሣዎች ወደ አካባቢው ለምን እንደተንቀሳቀሱና እንደሰፈሩ በምክንያትነት የሚነገረው አካባቢው ለእርሻና ለከብት ርቢ ምቹ መሬት ለኑሮ ተስማሚ የሆነ የአየር ንብረት ያለው መሆኑ ነው። በብሔረሰቡ በርካታ ጎሣዎች እንዳሉ ሲነገር ከነዚህም መካከል “ቡቡር”፣”ብልዝና” “ማልዝ” ነባር ጎሣዎች ሲሆኑ የተቀሩት ከጋሞ፣ከደራሼ፣ ከሞሲዬና ከኮሬ በተለያዩ ጊዜያት መጥተው የተቀላቀሏቸው መሆኑን የብሔረሰቡ አዛውንቶች ይናገራሉ። ከእነኚህ በተጫማሪም ቀደም ባሉት መንግሥታት በሥራና በሰፈራ ምክንያት ከጋሞ፣ከኮንሶ፣ከዎላይታ፣ከጎፋና ከአማራ የመጡ ሕዝቦች ከብሔረሰቡ ጋር አብረው እንደሚኖሩ መረጃዎች ይጠቁማሉ። ባህላዊ አስተዳደር ዘይሴዎች የራሣቸው የሆነ ጥንታዊ ባህላዊ አስተዳደር አላቸው። የባህላዊ አስተዳደሩ ቁንጮ «ካቲ» ወይም ንጉሱ ይባላል፡፤ ካቲዎች የሚነግሱት አመጣጡ ከጋሞ-ኮሌ አካባቢ “ዝሄ” ከሚባል ሥፍራ “ከዙሌሣ” ጎሣ ነው። የካቲው ሥልጣን የዘር ሀረግን ተከትሎ ከአባት ወደ ልጅ በውርስ የሚተላለፍ ሲሆን ለመሪነት የሚያበቃው ገና ሲወለድ የእህል ዘር፣ እርጥብ ሣር ወይም የከብት እበት ይዞ ከእናቱ ማህፀን የሚወጣው ወንድ ልጅ ነው ተብሎ ይነገራል። ይህም በባህሉ “ኤቃ” ወይም /ገዳም/ የመልካም ገድ ተምሳሌት ነው ተብሎ ይታመናል። ከካቲው ልጆች መከካከል የመጨረሻ ወይም ታናሽ እንኳን ቢሆን ከኤቃ ጋር ከተወለደ የካቲው ወራሽ የሚሆነው እርሱ ይሆናል። ወራሽ ልጅ መሪው ወይም ካቲው በሕይወት እስካለ ድረስ ከአባትየው ርቆ እንዲኖር ይደረጋል። ለዚህም በምክኒያትነት የሚጠቀሰው ወራሹ ከአባቱ ጋር ከኖረ ለአባትየው ሕይወት አስጊ ነው ተብሎ ስለሚታመን ነው። ከባህላዊ መሪው በታች አቻ ሥልጣን ያላቸው በሕዝብ የሚመረጡ «ማጋ» የተባሉ ሰባት የሕዝብ መሪዎች አሉ። የማጋዎቹ ሥልጣንም እንደ ካቲው ሁሉ የዘር ሐረግን ተከትሎ ከአባት ወደ ልጅ የሚተላለፍ ነው። ከማጋዎች ቀጥለው የሚገኙት የሥልጣን አካላት «ሶሮፋዎች» ሲባሉ ዋና ተግባራቸው ለበላይ መሪዎች የማማከር አገልግሎት መስጠት ነው። የሚመረጡትም በሕዝብ ሸንጎ ነው። በወታደራዊ አመራር ረገድ “ቶራ ቃራ” የሚባሉ የጦር አዛዦች እንደነበሩ ይነገራል። እነዚህ ከላይ የተጠቀሱት ባህላዊ አስተዳደር አካላት በአስተዳደሩ ማዕከል በሆነው “ማርታ” /ቤተመንግሥት/ ዙሪያ በመሰባሰብ የፖለቲካ አስተዳደሩን ይመሩ ነበር። ንጉሡ የራሱ የጦር ሠራዊት አለው። በዚህ ጦር ውስጥ ዕድሜው 18 ዓመት የሞላው ወጣት ለካቲው ይሰጥና ወታደራዊ ሥልጠና ይወሰዳል። ከሥልጠናው መልስ ምሽግ በመቆፈር አካባቢውን በመጠበቅ ወታደራዊ ግዴታውን የመወጣት ኃላፊነት ይሰጠዋል። በባህላዊ አስተዳደሩ የሴቶች ተሣትፎ ዝቅተኛ ነው። በቤትና በሸንጎ የመስተንግዶ ስራን ከመምራት ውጪ የመዳኘት መብት የላቸውም። ይሁንና የካቲው ሚስት ባሏን በማማከር ትረዳዋለች። የሴቶች ምክርና ግሣፄ ይደመጣል። ምክንያቱም ግሣፄዋን የጣሰ ያሰበው አይሳካለትም ወይም አይሟላለትም ተብሎ ስለሚታመን ነው። በሌላ በኩል ከአጎራባች ሕዝቦች ጋር አለመግባባት ሲከሰት “ኦጌማጋ” በሚባል አገናኝ አማካይነት በመላላክ “ዱላታ” /የሕዝብ ሸንጎ/ ተካሂዶ የዕርቅ ሥርዓት ይፈፀማል። ጉዳዩ ጠንከር ያለ ከሆነ በካቲውና በማጋዎች አማካይነት በውይይትና በሰላማዊ መንገድ ይፈታል። በዚህም የተነሣ የዛይሴ ብሔረሰብ ከአጎራባች ብሔረሰቦች ጋር በርካታ ባህላዊ ጉዳዮችን ይጋራል። በአስተራረስ፣ በአለባበስ በሰርግና በለቅሶ ስርዓት አፈጻፀምና በሌሎችም ባህላዊ ወጎች ተመሣሣይነት አለው። ይሁንና ብሔረሰቡ ራሱን በራሱ ሲያስተዳድር ከነበረበት የቀድሞ ሁኔታ በውጫዊ ተጽዕኖዎች ምክንያት ባህላዊ አስተዳደርሩም ሆነ ሌሎች ባህላዊ ዕሴቶቹ መዳከማቸው አልቀረም። በባህላዊ ሥርዓቱ ላይ ጫና ከፈጠሩበት ዓቢይ ምክንያቶች የአፄ ምኒልክ የመስፋፋት ዘመቻ እና የጣሊያን ወረራ ለአብነት ተጠቃሽ ናቸው። ባህላዊ ዕሴቶች የጋብቻ ሥርዓት በብሔረሰቡ የጋብቻ ሥርዓት የሚፈፀመው በአቻ ጎሣዎች መካከል ነዉ። በአንድ ጎሣ ውስጥ የሚመደቡ እርስ በርስ ጋብቻ አይፈፅሙም። በብሔረሰቡ ባሕል ሴቶች ፈፅሞ አይገረዙም፣ ወንዶች አልፎ አልፎ በስለት ወይም ቆንጨኮ /ወተት የሚወጣውን ተክል/ በመጠቀም ግርዛት ይፈፀማሉ። ለጥሎሽ ጥንት በዓይነት እስከ ሰባት ከብት፣ ለልጅቱ ወላጆችና ቤተዘመድ ይከፈል ነበር። ከቅርብ ጊዜ ወዲህ ግን የጥሎሹ መጠን በጥሬ ገንዘብ ከ1,000-2,000 ብር እንደደረሰ መረጃዎች ይጠቁማሉ። የበዓላት አከባበር ብሔረሰቡ ከሚያከብራቸው መንፈሳዊና ባህላዊ በዓላት “ደሴከሶ”፣”ኤቃ”፣”አልሶ”፣” መስቀል”፣ “ገና” የተባሉት ተጠቃሽ ናቸዉ። ደሴ ከሶ (የእኩያሞች በዓል) በተመሣሣይ የዕድሜ ክልል ዉስጥ የሚገኙ ወጣቶች በአማካይ ሥፍራ ተሰብስበው የብሔረሰቡ ባህል ወግና ታሪክ ለወጣቶች በብሔረሰቡ አዛውንቶች እየተተረከና እየተወሳላቸው እነርሱም የታሪክ ተረካቢ መሆናቸው እየተገለፀላቸው ለክብረ ባዕሉ በተዘጋጀው ድግስ ታድመው በጋራ እየበሉና እየተጫወቱ በአገሬው ሽማግሌዎች ተባርከውና ተመርቀው የአንድ ትዉልድ ስያሜ የሚያገኙበት በዓል ነው። ኤቃ /መስዋዕት የማቅረቢያ በዓል/ በዚህ የብሔረሰቡ ሃይማኖታዊ በዓል “ማጋዎች” ለአካባቢያቸው ሰላምና ብልፅግናን በመሻት ፈጣሪአቸው “ኢንአ”/ማካ/ በሚባሉ የባህላዊው ሥርዓተ አምልኮ ፈፃሚዎች አማካይነት ለብሔረሰቡ አምልኮት መስዋዕት በማቅረብ ፀሎት የሚያቀርቡበት ሥርዓት ነው። አልሶ በአካባቢው አሉታዊ ተፈጥሮአዊ ክስተቶች /ድርቅ፣የአንበጣ መንጋ ወረርሽኝ፣ ወዘተ... /ሲከሰት ከዚህ መቅሰፍት እንዲታደጋቸው ካቲውና ማጋዎች በፀሎትና በምልጃ ለፈጣሪያቸው መስዋዕት የሚያቀርቡበት ሥርዓት ነው። የመስቀል በዓል፡- ካቲውና ማጋዎች ለበዓሉ ተለይቶ በተዘጋጀ ሥፍራ ደመራ ደምረው ችቦ በማቀጣጠል የአካባቢው ሕዝብ እየበላና እየጠጣ በጭፈራ የሚያከብረው በዓል ነው። ከዚህ በተጨማሪም ከክርስትና እምነት ጋር በተያያዘ የገናና የፋሲካ በዓላት በአካባቢው ብሔረሰብ በድምቀት ያከበራሉ። ባህላዊ ጨዋታዎች በባህላዊ ጨዋታዎች ረገድ ሴቶችና ወንዶች በአንድነት ተሰባስበው ሴቶቹ በስነ ቃል ጎሣቸውን ሲያሞጋግሱ ወንዶች በጭብጨባና በክራር በታገዘ እንቅስቃሴ ሽቅብ እየዘለሉ ይጨፍራሉ። ከሙዚቃ መሣሪያዎች ዋሽንት (ሱልንጌ) ክራር/ዝንቤ/፣ ዛዬ የትንፋሽ መሣሪያ በራሣቸው ጥበብ በመሥራት ደስታቸውንና ሃዘናቸውን በሚገልጹበት ወቅት በማጀቢያነት ይጠቀሙባቸዋል። የዘመን አቆጣጠር ብሔረሰቡ የራሱ የሆነ የቀን፣ የወርና የዓመት አቆጣጠር አለው። የሰባት ቀናትና የአሥራ ሁለት ወራት የራሣቸው መጠሪያ ሲኖራቸው ወቅቶችንም ከሐምሌ - ሕዳር “ሴቴ”፣ ከታህሣሥ - የካቲት “ቦኔ”፣ ከመጋቢት - ሰኔ “ባርጎ” በሚል ስያሜ ከፋፍለው ይጠሯቸዋል። ባህላዊ የቤት አሰራር ዛይሴዎች ሰፋ ያለ ዝግጅት በማድረግ ባለሦስት ማዕዘን ግድግዳ ቤታቸውን በአበሻ ፅድ በመገርገድና ጣሪያውን በጠንካራ ሰንበሌጥ በመክደን ይሠሩታል። ሣሩ በእበትና በጭቃ ስለሚነከር እሣት ቢነሳ እንኳን የመቋቋም ኃይል አለው። የቤቱን ጣራ ብዙውን ጊዜ ከስምንት እስከ አሥራ ሁለት በሚሆን የጥድና የወይራ ምሰሶዎች ከውስጥ ወደ ዉጪ በመወጠር ያቆሙታል። ዘይሴዎች የቤት ቁሣቁሦችን፣የእርሻ እና የሙዚቃ መሣሪያዎችን እንዲሁም ሌሎች መገልገያዎችን በባህላዊ መንገድ ሠርቶ የመጠቀም ባህል አላቸው። የሽመና ውጤት የሆኑትን ቡልኮ፣ጋቢ፣ ነጠላና ቆልኤ ከጥጥ ያዘጋጃሉ። የእርሻ መሣሪያዎችን ከእንጨትና ከብረት በመሥራት ሲገለገሉ ገበቴ/ጎንጌ/ ፣ሾርቃ(ሀሌ)፣ አርሣ(አልጋ)፣ መቀመጫ (ጽጎ) የተለፋ የቆዳ ምንጣፍ /ሽሬ/ ከተለያዩ ከአካባቢው ከሚያገኝዋቸው ቁሳቁሶች በመሥራት ይገለገሉባቸዋል። ባህላዊ አመጋገብ ዛይሴዎች ባህላዊ ምግባቸውን ከተለያዩ የእህል ዓይነቶችና ከእንሰት ተዋፅኦ በማዘጋጀት ይመገባሉ። ወተት ቅቤና ማርን ለማባያነት ይጠቀማሉ። ባህላዊ መጠጣቸው ቦርዴ/መዶ/ ሲሆን የሚዘጋጀውም በቆሎ፣ማሽላ፣ጎመንና ቆጮን በመደባለቅ እና በመቀላቀል ደልዋዴ የተባለ እርሾ በማዘጋጀት ነው። ከዚያም ከተለያዩ የእህል ዓይነቶች ሰጋለ የሚባል ደፍድፍ ተዘጋጅቶ ከእርሾው ጋር በማዋሃድ በውሃ እየተበጠበጠ ይጠጣል። ከባህላዊ ምግባቸው ቂጣ/ቦራ/ ፣ሱልአ (ከጎመንና ከበቆሎ ዱቄት በመደባላቅ የሚሠራ) ቆዴ -(ከገብስ፣ከበቆሎና ከቡላ ዱቄት የሚሠራ) ገንፎ እና ባምኤ (-ከቦቆሎና ማሽላ ዱቄት የሚሠራ ኩርኩርፋ) ዋንኞቹ ናቸው። ባህላዊ አለባበስ ዘይሴዎች ከእድሜ እና ከፆታ አንፃር የተለያየ የአለባበስ ስርዓት አላቸው። ሕፃናት በእጅ የተሰፋ አቡጀዲ በአንገታቸው ይታሠርላቸዋል። በወጣትነት የዕድሜ ክልል የሚገኙት ደግሞ ሰፋ ያለ ቁምጣ ሱሪ ይታጠቃሉ። ሴቶች ከጥጥ ፈትል የተሠራ ቀሚስና ነጠላ ይለብሣሉ። በተጫማሪም ወፈር ያለ ነጠላ፤ ጋቢ ከወገባቸው በታች ሽንሽን እንዲኖረው አድርጐ በማሰር “ዳንጮ” በተባለ መቀነት ወገባቸው ላይ ሸብ አድርገው ይለብሳሉ። አዛዉንቶች ደግሞ ሰፋ ያለ ቁምጣ፣እጀ ጠባብ ሸሚዝና ኮት ለብሰው ከላይ ጋቢ ወይም ቡልኮ ይደርባሉ። ባህላዊ መሪዎች አለባበሣቸው ከአዛውንቶች ተመሣሣይ ሆኖ ለክብራቸው መለያነት ደበሎ የተባለውን ከአውሬ ቆዳ ተለፍቶና አምሮ የተሠራ መላባሻ ከላይ ይደርባሉ።በእጃቸው ደግሞ ጭራ ይይዛሉ። የለቅሶና የሐዘን ሥርዓት የዛይሴ ብሔረሰቡ የለቅሶና የሃዘን ሥርዓት እንደሟቹ የዕድሜ ክልል፣ እንዳላቸው የሀብት መጠንና የሥልጣን ደረጃ ይለያያል። ለህፃናት ሞት ብዙም አይለቀስም። ሃዘኑ መሪር የሚሆነው ወጣቶች ሲሞቱ ነው። ወጣት ሲሞት ቤተሰቦችና የቅርብ ዘመዶቹ በለጋ ዕድሜው መቀጨቱን በሥነ ቃል እየገለፁ በስለት ግንባርንና ፊታቸውን በመቧጨር እየዘለሉ በመውደቅና በመፈጥፈጥ እንዲሁም የሟችን ንብረት በማውደም ሃዘናቸውን ይገልፃሉ። በዕድሜ የገፋ ሰው ሲሞት ለቅሶው ቀልድና ጨዋታ በተቀላቀለበት መልኩ ይፈፀማል። ካቲው/መሪው/ ሲሞት ሕዝቡ ለለቅሶው ሥርዓት አስፈላጊውን ዝግጅት እንዲያደርግ መልዕክት እንዲያስተላልፉ ለማጋዎች ይላካል። ለካቲዎች «ጋሬ» የሚባል ለየት ያለ የለቅሶና የሃዘን ሥርዓት ይደረግላቸዋል። በቅድሚያ በማጋዎች አማካይነት የካቲው ሞት በአዋጅ ለሕዝብ ይነገራል።የካቲውን የቀብር ሥርዓት የሚፈፅሙት "ኢናማካ" በሚል ስያሜ የሚታወቁ ጐሣዎች ናቸው።የግብዓተ መሬት ከተፈፀመ በኋላ ጉድጓዱ የሚሞላው በአፈር ሣይሆን በጥሬ እህል ነው። የካቲው ለቅሶና ሐዘን ከ15-30 ቀናትን ይወስዳል። በካቲው ሞት የተሰማቸውን መሪር ሃዘን ለመግለፅ ወንዶችም ሆኑ ሴቶች ቅንድባቸዉንና ፀጉራቸውን ይላጫሉ። አመድ፣ጥላሸትና ጭቃ ይቀባሉ። እርጉዝ ሴት ደግሞ በሆዷ ላይ ጭቃ ትቀባለች። ይህም በሆዷ የያዘችው ፅንስ ጭምር ሀዘኑን ለመሪው እንዲገልፅለት በሚል እምነት ነው። በዚህ የለቅሶ ስርዓት የብሔረሰቡ አባላት “ጋይሎ” በሚባል ሥነ ቃል ሟች በህይወት ዘመኑ የፈጸማቸውን ጀብዶችና ገድሎች እያነሱ በዜማ በማወደስ ሐዘናቸውን የሚገልጹበት መንገድ ነው። ዋቢ ምንጭ ዛይሴ ብሔረሰብ የኢትዮጵያ ብሔሮች
11610
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8C%83%E1%8D%93%E1%8A%95
ጃፓን
ጃፓን (ጃፓንኛ፡ ፣ ኒፖን ወይም ኒሆን፣ እና በመደበኛነት ) በምስራቅ እስያ የምትገኝ ደሴት ሀገር ናት። በሰሜን ምዕራብ የፓሲፊክ ውቅያኖስ ላይ የምትገኝ ሲሆን በምዕራብ በኩል በጃፓን ባህር ትዋሰናለች፣ በሰሜን ከኦክሆትስክ ባህር ወደ ምስራቅ ቻይና ባህር እና በደቡብ ታይዋን ይዘልቃል። ጃፓን የእሳት ቀለበት አካል ነች እና 377,975 ስኩዌር ኪሎ ሜትር (145,937 ካሬ ማይል) የሚሸፍኑ 6852 ደሴቶችን ያቀፈ ደሴት ነው። አምስቱ ዋና ደሴቶች ሆካይዶ፣ ሆንሹ (ዋናው መሬት)፣ ሺኮኩ፣ ኪዩሹ እና ኦኪናዋ ናቸው። ቶኪዮ የሀገሪቱ ዋና ከተማ እና ትልቁ ከተማ ናት; ሌሎች ዋና ዋና ከተሞች ዮኮሃማ፣ ኦሳካ፣ ናጎያ፣ ሳፖሮ፣ ፉኩኦካ፣ ኮቤ እና ኪዮቶ ያካትታሉ። ጃፓን በዓለም ላይ በሕዝብ ብዛት አስራ አንደኛው፣እንዲሁም በጣም በብዛት ከሚኖሩባቸው እና ከተሜዎች መካከል አንዷ ነች። ከአገሪቱ ሦስት አራተኛው የመሬት አቀማመጥ ተራራማ ሲሆን 125.44 ሚሊዮን ህዝቧን በጠባብ የባህር ዳርቻዎች ላይ ያቀፈ ነው። ጃፓን በ 47 የአስተዳደር ክልሎች እና በስምንት ባህላዊ ክልሎች የተከፋፈለ ነው. የታላቋ ቶኪዮ አካባቢ ከ37.4 ሚሊዮን በላይ ነዋሪዎች ያሉት የዓለማችን በሕዝብ ብዛት ያለው የሜትሮፖሊታን አካባቢ ነው። ጃፓን የምትኖረው ከላኛው ፓሊዮሊቲክ ዘመን (ከ30,000 ዓክልበ. ግድም) ጀምሮ ቢሆንም፣ ስለ ደሴቶች ለመጀመሪያ ጊዜ በጽሑፍ የተጠቀሰው በቻይንኛ ዜና መዋዕል (የሃን መጽሐፍ) በ2ኛው ክፍለ ዘመን ዓ.ም. በ 4 ኛው እና 9 ኛው ክፍለ ዘመን መካከል የጃፓን መንግስታት በንጉሠ ነገሥት እና በሄያን-ኪዮ በሚገኘው የንጉሠ ነገሥት ፍርድ ቤት ሥር አንድ ሆነዋል። ከ12ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ጀምሮ፣ የፖለቲካ ስልጣን በተከታታይ ወታደራዊ አምባገነኖች (ሾጉን) እና ፊውዳል ገዥዎች (ዳይሚዮ) የተያዘ እና በተዋጊ ባላባቶች (ሳሙራይ) ክፍል ተፈጻሚ ነበር። ከመቶ አመት የዘለቀው የእርስ በርስ ጦርነት በኋላ ሀገሪቱ በ1603 በቶኩጋዋ ሾጉናቴ ስር አንድ ሆነች፣ ይህ ደግሞ ገለልተኛ የውጭ ፖሊሲ አወጣ። እ.ኤ.አ. በ 1854 የዩናይትድ ስቴትስ መርከቦች ጃፓንን ለምዕራቡ ዓለም ንግድ እንድትከፍት አስገደዷት ፣ ይህም የሾጉናቴው መጨረሻ እና የንጉሠ ነገሥቱ ኃይል በ 1868 እንደገና እንዲመለስ አድርጓል ። በሜጂ ዘመን ፣ የጃፓን ኢምፓየር በምዕራባውያን ሞዴል የተሠራ ሕገ መንግሥት አጽድቆ ተከታትሏል። የኢንዱስትሪ እና የዘመናዊነት ፕሮግራም. በወታደራዊ ኃይል እና በባህር ማዶ ቅኝ ግዛት ውስጥ ጃፓን በ 1937 ቻይናን ወረረች እና በ 1941 ወደ ሁለተኛው የዓለም ጦርነት እንደ አክሰስ ኃይል ገባች ። በፓስፊክ ጦርነት እና በሁለት የአቶሚክ ቦምቦች ሽንፈት ከደረሰባት በኋላ ፣ ጃፓን በ 1945 እጇን ሰጠች እና በሰባት ዓመታት አጋርነት ስር ወደቀች። ሥራ አዲስ ሕገ መንግሥት ባፀደቀበት ወቅት። እ.ኤ.አ. በ 1947 ሕገ መንግሥት መሠረት ጃፓን አሃዳዊ የፓርላማ ሕገ መንግሥታዊ ንጉሣዊ አገዛዝን ከሁለት ምክር ቤቶች የሕግ አውጭ አካል ጋር ጠብቋል ፣ ብሔራዊ አመጋገብ። ጃፓን የተባበሩት መንግስታት (ከ1956 ጀምሮ)፣ ፣ 20 እና የቡድን ሰባትን ጨምሮ የበርካታ አለም አቀፍ ድርጅቶች አባል ነች። ምንም እንኳን ሀገሪቱ ጦርነት የማወጅ መብቷን ብታጣም ከዓለም ጠንካራ ወታደራዊ ሃይሎች ተርታ የሚመደበውን የራስ መከላከያ ሃይል አላት። ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ጃፓን በኢኮኖሚያዊ ተአምር ሪከርድ የሆነ እድገት አግኝታለች በ1972 በዓለም ሁለተኛዋ ትልቅ ኢኮኖሚ ሆና ነበር ነገር ግን ከ1995 ጀምሮ የጠፉ አስርት ዓመታት እየተባለ በሚጠራው ጊዜ ቆሞ ነበር። እ.ኤ.አ. ከ2021 ጀምሮ የሀገሪቱ ኢኮኖሚ በሶስተኛ ደረጃ ላይ ያለው በስመ እና አራተኛው ትልቁ በ ነው። በሰብአዊ ልማት መረጃ ጠቋሚ "በጣም ከፍተኛ" ደረጃ ላይ የተቀመጠችው ጃፓን ምንም እንኳን የህዝብ ቁጥር እየቀነሰች ቢሆንም ከአለም ከፍተኛ የህይወት ተስፋዎች አንዷ ነች። በአውቶሞቲቭ፣ በሮቦቲክስና በኤሌክትሮኒክስ ኢንዱስትሪዎች ውስጥ ዓለም አቀፋዊ መሪ የሆነችው ጃፓን ለሳይንስ እና ቴክኖሎጂ ከፍተኛ አስተዋጾ አበርክታለች። የጃፓን ባህል ታዋቂ የኮሚክ፣ አኒሜሽን እና የቪዲዮ ጌም ኢንዱስትሪዎችን የሚያጠቃልለው ጥበቡን፣ ምግብ ቤቱን፣ ሙዚቃውን እና ታዋቂ ባህሉን ጨምሮ በዓለም ዙሪያ በሰፊው ይታወቃል። ሥርወ ቃል የጃፓን የጃፓን ስም ካንጂ በመጠቀም የተጻፈ ሲሆን ኒፖን ወይም ኒዮን ይባላል። በ 8 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ጉዲፈቻ ከመውሰዷ በፊት ሀገሪቱ በቻይና ዋ ( ፣ በጃፓን በ 757 ወደ ተቀይሯል) እና በጃፓን ውስጥ ያማቶ በሚለው ስም ትታወቅ ነበር። የመጀመሪያው የሲኖ-ጃፓን የገጸ ባህሪያቱ ንባብ ኒፖን በባንክ ኖቶች እና በፖስታ ቴምብሮች ላይ ጨምሮ ለኦፊሴላዊ አገልግሎት ተመራጭ ነው። ኒዮን በተለምዶ በዕለት ተዕለት ንግግር ውስጥ ጥቅም ላይ ይውላል እና በኤዶ ክፍለ ጊዜ ውስጥ የጃፓን ፎኖሎጂ ለውጦችን ያንፀባርቃል። ገፀ ባህሪያቱ “የፀሀይ ምንጭ” ማለት ነው፣ እሱም የታዋቂው የምዕራቡ ዓለም “የፀሐይ መውጫ ምድር” ምንጭ ነው። "ጃፓን" የሚለው ስም በቻይንኛ አጠራር ላይ የተመሰረተ እና ከአውሮፓ ቋንቋዎች ጋር የተዋወቀው በጥንት ንግድ ነው። በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ማርኮ ፖሎ ገፀ-ባህሪያትን ሲፓንጉ በማለት የቀደመውን ማንዳሪን ወይም ዉ ቻይንኛ አጠራር መዝግቧል። የድሮው ማላይኛ የጃፓን ፣ ጃፓንግ ወይም ጃፑን ስም ከደቡባዊ የባህር ዳርቻ የቻይና ቀበሌኛ ተወስዶ በደቡብ ምስራቅ እስያ የፖርቹጋል ነጋዴዎች አጋጥሟቸዋል ፣ ቃሉን በ 16 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ወደ አውሮፓ ያመጡት ። በእንግሊዘኛ የመጀመሪያው የስሙ እትም በ1577 በታተመ መጽሐፍ ላይ የተገኘ ሲሆን ስሙን በ1565 የፖርቹጋልኛ ፊደላት ተተርጉሞ ጂያፓን ብሎ ጻፈ። ክላሲካል ታሪክ ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ1000 ዓክልበ. ጀምሮ፣ የያዮ ሰዎች ከከዩሹ ወደ ደሴቶች መግባት ጀመሩ፣ ከጆሞን ጋር እየተጣመሩ; በያዮ ዘመን እርጥበታማ የሩዝ እርባታ፣ አዲስ ዓይነት የሸክላ ስራ እና ከቻይና እና ኮሪያ የብረታ ብረት ስራዎችን ጨምሮ ልምምዶችን ማስተዋወቅ ታየ። በአፈ ታሪክ መሰረት፣ ንጉሠ ነገሥት ጂሙ (የአማተራሱ የልጅ ልጅ) በ660 ዓክልበ ጃፓን ውስጥ ቀጣይነት ያለው የንጉሠ ነገሥት መስመር የጀመረ መንግሥት መሠረተ። ጃፓን በ 111 ዓ.ም በተጠናቀቀው የሃን ቻይንኛ መጽሐፍ ውስጥ በጽሑፍ ታሪክ ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ ታየ። ቡድሂዝም በ 552 ከባኬጄ (የኮሪያ መንግሥት) ወደ ጃፓን ገባ ፣ ግን የጃፓን ቡድሂዝም እድገት በዋነኝነት በቻይና ተጽዕኖ ነበረው። ቀደምት ተቃውሞ ቢኖርም ቡድሂዝም በገዢው መደብ ተስፋፋ፣ እንደ ልዑል ሾቶኩ ያሉ ምስሎችን ጨምሮ፣ እና በአሱካ ጊዜ ጀምሮ ሰፊ ተቀባይነትን አግኝቷል። እ.ኤ.አ. በ 645 የተካሄደው የታይካ ሪፎርም በጃፓን ያሉትን ሁሉንም መሬት በብሔራዊ ደረጃ በማውጣት በአርኪዎች መካከል እኩል እንዲከፋፈል እና የቤተሰብ መዝገብ እንዲጠናቀር ትእዛዝ ሰጠ ። ለአዲሱ የግብር ስርዓት መሠረት። የ672 የጂንሺን ጦርነት፣ በልዑል ኦማማ እና በእህቱ ልጅ በልዑል ኦቶሞ መካከል የተደረገው ደም አፋሳሽ ግጭት፣ ለቀጣይ አስተዳደራዊ ማሻሻያ ትልቅ መንስዔ ሆነ። እነዚህ ማሻሻያዎች የተጠናቀቁት የታይሆ ኮድን በማወጅ ሲሆን ይህም ያሉትን ህጎች በማጠናከር የማዕከላዊ እና የበታች የአካባቢ መንግስታትን መዋቅር አቋቋመ። እነዚህ የህግ ማሻሻያዎች የሪትሱሪዮ ግዛትን ፈጠሩ፣ የቻይና አይነት የተማከለ የመንግስት ስርዓት ለግማሽ ሺህ ዓመት በቦታው ላይ ቆይቷል። የናራ ጊዜ በሄይጆ-ኪዮ (በአሁኑ ናራ) የሚገኘውን ኢምፔሪያል ፍርድ ቤት ያማከለ የጃፓን መንግስት መፈጠሩን ያመለክታል። ወቅቱ የኮጂኪ እና ኒዮን ሾኪ መጠናቀቅ፣ እንዲሁም በቡዲስት አነሳሽነት የጥበብ ስራ እና ስነ-ህንፃ በማዳበር አዲስ የስነ-ፅሁፍ ባህል በመታየቱ ይታወቃል። እ.ኤ.አ. በ 735-737 የተከሰተው የፈንጣጣ ወረርሽኝ ከጃፓን ህዝብ አንድ ሶስተኛውን እንደገደለ ይታመናል። እ.ኤ.አ. በ 784 ንጉሠ ነገሥት ካንሙ ዋና ከተማውን አዛውሮ በ 794 በሄያን-ኪዮ (በዛሬዋ ኪዮቶ) ላይ ሰፈረ። የሙራሳኪ ሺኪቡ የጄንጂ ተረት እና የጃፓን ብሔራዊ መዝሙር "ኪሚጋዮ" ግጥሞች የተጻፉት በዚህ ጊዜ ነው የፊውዳል ዘመን የጃፓን ፊውዳል ዘመን የሳሙራይ ተዋጊዎች ገዥ መደብ ብቅ ማለት እና የበላይነት ይታወቅ ነበር። እ.ኤ.አ. በ 1185 በጄንፔ ጦርነት የታይራ ጎሳ ሽንፈትን ተከትሎ ሳሙራይ ሚናሞቶ ኖ ዮሪቶሞ በካማኩራ ወታደራዊ መንግስት አቋቋመ። ዮሪቶሞ ከሞተ በኋላ፣ የሆጆ ጎሳ ለሾጉን ገዥዎች ሆነው ወደ ስልጣን መጡ። የዜን የቡድሂዝም ትምህርት ቤት በካማኩራ ጊዜ ከቻይና ተዋወቀ እና በሳሙራይ ክፍል ዘንድ ታዋቂ ሆነ። የካማኩራ ጦር በ 1274 እና 1281 የሞንጎሊያውያን ወረራዎችን ከለከለ በኋላ ግን በንጉሠ ነገሥት ጎ-ዳይጎ ተወገደ። በሙሮማቺ ዘመን ጀምሮ ጎ-ዳይጎ በ1336 በአሺካጋ ታካውጂ ተሸንፏል።የተተካው አሺካጋ ሾጉናቴ የፊውዳል የጦር አበጋዞችን (ዳይሚዮ) መቆጣጠር ተስኖት በ1467 የእርስ በርስ ጦርነት ተጀመረ፣ የመቶ አመት የዘለቀው የሴንጎኩ ዘመን (የተከፈተ)። "ጦርነት ግዛቶች"). በ16ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የፖርቹጋል ነጋዴዎች እና የየየሱሳውያን ሚስዮናውያን ጃፓን ለመጀመሪያ ጊዜ በጃፓን እና በምዕራቡ ዓለም መካከል ቀጥተኛ የንግድ እና የባህል ልውውጥ ጀመሩ። ኦዳ ኖቡናጋ ብዙ ሌሎች ዳይሚዮዎችን ለማሸነፍ የአውሮፓ ቴክኖሎጂን እና የጦር መሳሪያዎችን ተጠቅሟል፤ የስልጣን መጠናከር የጀመረው የአዙቺ–ሞሞያማ ጊዜ ተብሎ ይጠራ ነበር። እ.ኤ.አ. በ 1582 ኖቡናጋ ከሞተ በኋላ ፣ ተተኪው ቶዮቶሚ ሂዴዮሺ በ 1590 ዎቹ መጀመሪያ ላይ ሀገሪቱን አንድ በማድረግ በ 1592 እና 1597 ሁለት ያልተሳካ የኮሪያ ወረራዎችን ጀመረ ። ቶኩጋዋ ኢያሱ የሂዴዮሺ ልጅ ቶዮቶሚ ሂዲዮሪ አስተዳዳሪ ሆኖ አገልግሏል እና ቦታውን የፖለቲካ እና ወታደራዊ ድጋፍ ለማግኘት ተጠቅሞበታል። ግልጽ ጦርነት በፈነዳበት ጊዜ ኢያሱ በሴኪጋሃራ ጦርነት በ1600 ተቀናቃኝ የሆኑትን ጎሳዎችን ድል አደረገ። በ1603 በንጉሠ ነገሥት ጎ ዮዚ ተሾመ ሾጉን ተሾመ እና በኤዶ (በአሁኑ ቶኪዮ) የቶኩጋዋ ሾጉናቴ አቋቋመ። ሾጉናቴው ቡክ ሾሃቶን ጨምሮ እርምጃዎችን አውጥቷል፣ ራሱን ችሎ የሚመራውን ዳይሚዮ ለመቆጣጠር እንደ የሥነ ምግባር ደንብ እና በ1639 የገለልተኛ ሳኮኩ (“የተዘጋ አገር”) ፖሊሲ ለሁለት ተኩል ምዕተ-አመታት የዘለቀው የኢዶ ዘመን (ኤዶ ዘመን) ተብሎ የሚታወቀውን አስጨናቂ የፖለቲካ አንድነት 1603-1868) የዘመናዊው የጃፓን ኢኮኖሚ እድገት የጀመረው በዚህ ጊዜ ውስጥ ሲሆን መንገዶችን እና የውሃ ማጓጓዣ መስመሮችን እንዲሁም የፋይናንስ መሳሪያዎችን እንደ የወደፊት ኮንትራቶች, የባንክ እና የኦሳካ ሩዝ ደላሎች መድን. የምዕራባውያን ሳይንሶች (ራንጋኩ) ጥናት በናጋሳኪ ውስጥ ከደች ግዛት ጋር በመገናኘት ቀጥሏል. የኢዶ ክፍለ ጊዜ ኮኩጋኩ ("ብሔራዊ ጥናቶች") በጃፓኖች የጃፓን ጥናት ፈጠረ ዘመናዊው ዘመን በ 1854 ኮሞዶር ማቲው ሲ ፔሪ እና የዩናይትድ ስቴትስ የባህር ኃይል "ጥቁር መርከቦች" ጃፓን በካናጋዋ ስምምነት ለውጭው ዓለም እንዲከፈት አስገደዱ. ከዚያ በኋላ ከሌሎች ምዕራባውያን አገሮች ጋር የተደረጉ ተመሳሳይ ስምምነቶች ኢኮኖሚያዊ እና ፖለቲካዊ ቀውሶችን አስከትለዋል. የሹጉን መልቀቂያ የቦሺን ጦርነት እና በንጉሠ ነገሥቱ ሥር (የሜጂ ተሐድሶ) ሥር የተዋሃደ የተማከለ መንግሥት እንዲቋቋም አድርጓል። የምዕራባውያን የፖለቲካ፣ የፍትህ እና ወታደራዊ ተቋማትን በመቀበል፣ ካቢኔው የፕራይቪ ካውንስልን አደራጅቷል፣ የሜጂ ህገ መንግስት አስተዋወቀ እና የኢምፔሪያል አመጋገብን አሰባስቧል። በሜጂ ዘመን የጃፓን ኢምፓየር በእስያ እጅግ የበለፀገች ሀገር ሆና እና በኢንዱስትሪ የበለፀገች የአለም ኃያል ሆና ወታደራዊ ግጭትን በመከተል የተፅዕኖ ግዛቷን አስፋች። በአንደኛው የሲኖ-ጃፓን ጦርነት እና የሩስያ-ጃፓን ጦርነት ጃፓን ታይዋንን፣ ኮሪያን እና የሳክሃሊን ደቡባዊ አጋማሽን ተቆጣጠረች የጃፓን ህዝብ በ1873 ከ35 ሚሊዮን በእጥፍ አድጓል። እ.ኤ.አ. በ1935 ሚሊዮን ወደ ከተማ መስፋፋት ትልቅ ለውጥ አምጥቷል።በ20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የታይሾ ዲሞክራሲ በመስፋፋት እና በወታደራዊ ሃይል የተጋረደበት ወቅት ታይቷል። አንደኛው የዓለም ጦርነት ከድል አድራጊዎቹ አጋሮች ጎን የተቀላቀለችው ጃፓን በፓስፊክ ውቅያኖስ እና በቻይና የሚገኙ የጀርመን ንብረቶችን እንድትይዝ አስችሏታል። እ.ኤ.አ. በ1920ዎቹ ወደ ስታቲዝም የፖለቲካ ለውጥ ፣ የ1923 ታላቁን የቶኪዮ የመሬት መንቀጥቀጥ ተከትሎ ህገ-ወጥነት የታየበት ወቅት፣ የፖለቲካ ተቃውሞን የሚቃወሙ ህጎች መውጣታቸውን እና ተከታታይ የመፈንቅለ መንግስት ሙከራዎችን ተመልክተዋል። ይህ ሂደት እ.ኤ.አ. በ1930ዎቹ የተፋጠነ ሲሆን ይህም ለሊበራል ዴሞክራሲ ጠላትነት እና በእስያ ውስጥ ለመስፋፋት የሚተጉ በርካታ አክራሪ ብሔርተኛ ቡድኖችን ፈጠረ። በ 1931 ጃፓን ማንቹሪያን ወረረች እና ተቆጣጠረች; ወረራውን ዓለም አቀፍ ውግዘት ተከትሎ ከሁለት ዓመት በኋላ ከሊግ ኦፍ ኔሽን አባልነት ለቀቀ። እ.ኤ.አ. በ 1936 ጃፓን ከናዚ ጀርመን ጋር የፀረ-ኮንተርን ስምምነት ፈረመ ። እ.ኤ.አ. የ 1940 የሶስትዮሽ ስምምነት ከአክሲስ ሀይሎች አንዱ እንዲሆን አድርጎታል።የጃፓን ኢምፓየር ሁለተኛውን የሲኖ-ጃፓን ጦርነት በማባባስ ሌሎች የቻይናን ክፍሎች በ1937 ወረረ። እ.ኤ.አ. በ 1940 ኢምፓየር የፈረንሳይ ኢንዶቺናን ወረረ ፣ ከዚያ በኋላ ዩናይትድ ስቴትስ በጃፓን ላይ የነዳጅ ማዕቀብ ጣለች። እ.ኤ.አ. በታህሳስ 7-8፣ 1941 የጃፓን ጦር በፐርል ሃርበር እንዲሁም በእንግሊዝ ጦር በማላያ፣ ሲንጋፖር እና ሆንግ ኮንግ እና ሌሎችም በሁለተኛው የዓለም ጦርነት በፓስፊክ ውቅያኖስ ላይ ድንገተኛ ጥቃቶችን ፈጽሟል። በጦርነቱ ወቅት በጃፓን በተያዘችባቸው አካባቢዎች፣ በአካባቢው ነዋሪዎች ላይ በርካታ ጥቃቶች ተፈጽመዋል፣ ብዙዎቹም ወደ ወሲባዊ ባርነት ተገደዋል። በሚቀጥሉት አራት ዓመታት ውስጥ የተባበሩት መንግስታት ድሎች በሶቪየት ወረራ የማንቹሪያ እና በ 1945 በሂሮሺማ እና ናጋሳኪ የአቶሚክ ቦምብ ፍንዳታ ከተጠናቀቁ በኋላ ጃፓን ያለ ምንም ቅድመ ሁኔታ እጅ ለመስጠት ተስማማች። ጦርነቱ ጃፓን ቅኝ ግዛቶቿን እና በሚሊዮኖች የሚቆጠሩ ህይወቶቿን አስከፍሏታል። የተባበሩት መንግስታት (በዩናይትድ ስቴትስ የሚመራው) በሚሊዮን የሚቆጠሩ የጃፓን ሰፋሪዎች ከቀድሞ ቅኝ ግዛቶቻቸው እና ወታደራዊ ካምፖች በመላው እስያ በመመለስ የጃፓን ኢምፓየርን እና በወረራቸዉ ግዛቶች ላይ ያለውን ተጽእኖ በማጥፋት ነበር። አጋሮቹ የጃፓን መሪዎች በጦር ወንጀሎች ክስ ለመመስረት ዓለም አቀፍ የሩቅ ምስራቅ ወታደራዊ ፍርድ ቤትን ጠሩ። እ.ኤ.አ. በ 1947 ጃፓን የሊበራል ዲሞክራሲያዊ አሠራሮችን የሚያጎላ አዲስ ሕገ መንግሥት አፀደቀች። በ1952 የተባበሩት መንግስታት የሳን ፍራንሲስኮ ስምምነት አብቅቷል እና ጃፓን በ1956 የተባበሩት መንግስታት አባል እንድትሆን ተፈቀደላት። ከፍተኛ እድገት ያስመዘገበችበት ወቅት ጃፓን በዓለም ሁለተኛዋ ትልቁ ኢኮኖሚ እንድትሆን አድርጓታል። ይህ በ1990ዎቹ አጋማሽ ላይ የንብረት ዋጋ አረፋ ብቅ ካለ በኋላ፣ “የጠፋው አስርት ዓመት” ላይ አብቅቷል። እ.ኤ.አ. መጋቢት 11 ቀን 2011 ጃፓን በታሪኳ ከታዩት የመሬት መንቀጥቀጦች አንዱ የሆነውን የፉኩሺማ ዳይቺ የኒውክሌር አደጋ አስከትሏል። እ.ኤ.አ. ግንቦት 1 ቀን 2019 አፄ አኪሂቶ ከስልጣን ከተወገዱ በኋላ ልጁ ናሩሂቶ ንጉሠ ነገሥት ሆነ ፣ የሪዋ ዘመን ጀምሮ የመሬት አቀማመጥ ጃፓን 6,852 ደሴቶችን ያቀፈች ሲሆን በእስያ ፓሲፊክ የባህር ዳርቻ ላይ ይገኛሉ። ከ3,000 ኪሎ ሜትር በላይ (1,900 ማይል) በሰሜን ምስራቅ - ደቡብ ምዕራብ ከኦክሆትስክ ባህር እስከ ምስራቅ ቻይና ባህር ይዘልቃል። ከሰሜን እስከ ደቡብ ያሉት አምስት ዋና ዋና ደሴቶች ሆካይዶ፣ ሆንሹ፣ ሺኮኩ፣ ኪዩሹ እና ኦኪናዋ ናቸው። ኦኪናዋን የሚያካትቱት የሪዩኩ ደሴቶች ከኪዩሹ በስተደቡብ የሚገኙ ሰንሰለት ናቸው። የናንፖ ደሴቶች ከጃፓን ዋና ደሴቶች በስተደቡብ እና በምስራቅ ይገኛሉ። አንድ ላይ ሆነው ብዙውን ጊዜ የጃፓን ደሴቶች በመባል ይታወቃሉ. ከ 2019 ጀምሮ የጃፓን ግዛት 377,975.24 ኪ.ሜ. (145,937.06 ካሬ ማይል) ነው። ጃፓን በ29,751 ኪሜ (18,486 ማይል) ላይ በዓለም ላይ ስድስተኛው ረጅሙ የባህር ዳርቻ አላት። ራቅ ካሉ ደሴቶችዋ የተነሳ ጃፓን 4,470,000 ኪሜ2 (1,730,000 ስኩዌር ማይል) የሚሸፍን ከዓለም ስምንተኛ ትልቅ ልዩ የኢኮኖሚ ዞን አላት። የጃፓን ደሴቶች 66.4% ደኖች ፣ 12.8% ግብርና እና 4.8% የመኖሪያ ናቸው። በዋነኛነት ወጣ ገባ እና ተራራማ መሬት ለመኖሪያ የተገደበ ነው። ስለዚህ ለመኖሪያ ምቹ የሆኑ ዞኖች፣ በተለይም በባሕር ዳርቻዎች፣ በጣም ከፍተኛ የሕዝብ ብዛት አላቸው፡ ጃፓን በሕዝብ ብዛት 40ኛዋ ነች። ሆንሹ እ.ኤ.አ. ከ2010 ጀምሮ በ450 ሰዎች/2 (1,200/ስኩዌር ማይል) ከፍተኛውን የህዝብ ጥግግት ያላት ሲሆን ሆካይዶ ከ2016 ጀምሮ ዝቅተኛው የ64.5 ሰዎች/2 ነው። መሬት (ኡሜትቴቺ). የቢዋ ሀይቅ ጥንታዊ ሀይቅ እና የሀገሪቱ ትልቁ የንፁህ ውሃ ሀይቅ ነው። ጃፓን በፓሲፊክ የእሳት አደጋ ቀለበት አጠገብ ስላለች ለመሬት መንቀጥቀጥ፣ ሱናሚ እና የእሳተ ገሞራ ፍንዳታ በጣም የተጋለጠች ነች። በ2016 የአለም ስጋት መረጃ ጠቋሚ ሲመዘን 17ኛው ከፍተኛ የተፈጥሮ አደጋ ስጋት አላት። ጃፓን 111 ንቁ እሳተ ገሞራዎች አሏት። አውዳሚ የመሬት መንቀጥቀጦች, ብዙውን ጊዜ ሱናሚ ያስከትላሉ, በእያንዳንዱ ክፍለ ዘመን ብዙ ጊዜ ይከሰታሉ; እ.ኤ.አ. በ 1923 የቶኪዮ የመሬት መንቀጥቀጥ ከ 140,000 በላይ ሰዎችን ገድሏል ። የቅርብ ጊዜ ዋና ዋና መንቀጥቀጦች እ.ኤ.አ. የ1995 ታላቁ የሃንሺን የመሬት መንቀጥቀጥ እና የ2011 የቶሆኩ የመሬት መንቀጥቀጥ ትልቅ ሱናሚ የቀሰቀሰ ነው። የአየር ንብረት የጃፓን የአየር ንብረት በአብዛኛው ሞቃታማ ነው ነገር ግን ከሰሜን ወደ ደቡብ በጣም ይለያያል. ሰሜናዊው ጫፍ ሆካይዶ እርጥበታማ አህጉራዊ የአየር ንብረት አለው ረጅም፣ ቀዝቃዛ ክረምት እና በጣም ሞቃታማ እና ቀዝቃዛ የበጋ። የዝናብ መጠን ከባድ አይደለም, ነገር ግን ደሴቶቹ ብዙውን ጊዜ በክረምት ውስጥ ጥልቅ የበረዶ ዳርቻዎች ይገነባሉ. በሆንሹ ምዕራባዊ የባህር ዳርቻ ላይ ባለው የጃፓን ባህር ውስጥ ፣ የሰሜን ምዕራብ የክረምት ነፋሶች በክረምት ወቅት ከባድ በረዶ ያመጣሉ ። በበጋ ወቅት ክልሉ አንዳንድ ጊዜ በጠላት ምክንያት ከፍተኛ ሙቀት ያጋጥመዋል. የመካከለኛው ሃይላንድ ዓይነተኛ የውስጥ እርጥበታማ አህጉራዊ የአየር ንብረት አለው፣ በበጋ እና በክረምት መካከል ትልቅ የሙቀት ልዩነት አለው። የቹጎኩ እና የሺኮኩ ክልሎች ተራሮች የሴቶ ኢንላንድ ባህርን ከወቅታዊ ንፋስ ይከላከላሉ፣ ይህም አመቱን ሙሉ ቀላል የአየር ሁኔታን ያመጣል። የፓስፊክ የባህር ዳርቻ በደቡብ ምስራቅ ወቅታዊ ንፋስ ምክንያት መለስተኛ ክረምት የሚያጋጥመው እርጥበት አዘል ሞቃታማ የአየር ጠባይ አለው። የሪዩኪዩ እና የናንፖ ደሴቶች ሞቃታማ የአየር ጠባይ ያላቸው፣ ሞቃታማ ክረምት እና ሞቃታማ በጋ አላቸው። በተለይም በዝናብ ወቅት የዝናብ መጠን በጣም ከባድ ነው። ዋናው የዝናብ ወቅት በኦኪናዋ በግንቦት መጀመሪያ ላይ ይጀምራል, እና የዝናብ ፊት ቀስ በቀስ ወደ ሰሜን ይንቀሳቀሳል. በበጋ መጨረሻ እና በመጸው መጀመሪያ ላይ, አውሎ ነፋሶች ብዙውን ጊዜ ከባድ ዝናብ ያመጣሉ. የአካባቢ ጥበቃ ሚኒስቴር እንደገለጸው የዝናብ መጠን መጨመር እና የአየር ሙቀት መጨመር በግብርና ኢንዱስትሪ እና በሌሎች አካባቢዎች ላይ ችግር ፈጥሯል. በጃፓን እስካሁን የተለካው ከፍተኛው የሙቀት መጠን 41.1°) በጁላይ 23፣ 2018 ተመዝግቧል እና በነሐሴ 17፣ 2020 ተደግሟል። ብዝሃ ህይወት ጃፓን የደሴቶቹን የአየር ንብረት እና ጂኦግራፊ የሚያንፀባርቁ ዘጠኝ የደን አከባቢዎች አሏት። በሪዩኪዩ እና ቦኒን ደሴቶች ውስጥ ከሚገኙት ከንዑስትሮፒካል እርጥበታማ ሰፊ ቅጠል ደኖች እስከ መካከለኛው ሰፊ ቅጠል እና ድብልቅ ደኖች በዋና ደሴቶች መለስተኛ የአየር ጠባይ ክልሎች እስከ ሰሜናዊ ደሴቶች ቅዝቃዜና የክረምት ክፍሎች ድረስ መካከለኛ ሾጣጣ ደኖች ይገኛሉ። ጃፓን ከ90,000 በላይ የዱር አራዊት ዝርያዎች እንዳሏት እ.ኤ.አ. በ2019 ቡናማ ድብ፣ የጃፓን ማካክ፣ የጃፓን ራኩን ውሻ፣ ትንሹ የጃፓን የመስክ አይጥ እና የጃፓን ግዙፉ ሳላማንደርን ጨምሮ። ጠቃሚ የሆኑ የእፅዋት እና የእንስሳት አካባቢዎችን እንዲሁም 52 ራምሳር ረግረጋማ ቦታዎችን ለመጠበቅ ትልቅ የብሔራዊ ፓርኮች መረብ ተቋቁሟል። አራት ቅርሶች በዩኔስኮ የዓለም ቅርስ መዝገብ ውስጥ ገብተው አስደናቂ የተፈጥሮ እሴታቸው ተመዝግቧል ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ፈጣን የኢኮኖሚ ዕድገት በነበረበት ወቅት የአካባቢ ጥበቃ ፖሊሲዎች በመንግስት እና በኢንዱስትሪ ኮርፖሬሽኖች ዝቅተኛ ነበሩ; በውጤቱም, በ 1950 ዎቹ እና 1960 ዎቹ ውስጥ የአካባቢ ብክለት በስፋት ተስፋፍቷል. እየጨመረ ለሚሄደው ስጋት ምላሽ በመስጠት፣ በ1970 መንግሥት የአካባቢ ጥበቃ ሕጎችን አስተዋወቀ። በ1973 የተከሰተው የነዳጅ ቀውስ ጃፓን ባላት የተፈጥሮ ሀብት እጥረት ምክንያት የኃይል አጠቃቀምን አበረታቷል። ጃፓን አንድ ሀገር ለአካባቢ ጥበቃ ዘላቂነት ያለውን ቁርጠኝነት በሚለካው በ2018 የአካባቢ አፈፃፀም መረጃ ጠቋሚ 20ኛ ደረጃ ላይ ተቀምጣለች። ጃፓን በአለም አምስተኛዋ የካርቦን ዳይኦክሳይድ ልቀት ነች። የ1997 የኪዮቶ ፕሮቶኮል አዘጋጅ እና ፈራሚ ጃፓን የካርቦን ዳይኦክሳይድ ልቀትን የመቀነስ እና የአየር ንብረት ለውጥን ለመግታት ሌሎች እርምጃዎችን ለመውሰድ የስምምነት ግዴታ አለባት። እ.ኤ.አ. በ 2020 የጃፓን መንግስት በ 2050 የካርቦን-ገለልተኛነት ኢላማ መሆኑን አስታውቋል ። የአካባቢ ጉዳዮች የከተማ አየር ብክለትን ( ፣ የታገዱ ጥቃቅን እና መርዛማ ንጥረነገሮች) ፣ የቆሻሻ አያያዝ ፣ የውሃ መውጣቱን ፣ የተፈጥሮ ጥበቃን ፣ የአየር ንብረት ለውጥን ፣ የኬሚካል አስተዳደርን እና ዓለም አቀፍ ኮርፖሬሽንን ያጠቃልላል ። - ለጥበቃ ሥራ። ጃፓን የንጉሠ ነገሥቱ ሥልጣን በሥነ ሥርዓት ሚና የተገደበበት አሃዳዊ መንግሥት እና ሕገ መንግሥታዊ ንግሥና ነው። በምትኩ የአስፈፃሚ ስልጣኑ በጃፓን ጠቅላይ ሚኒስትር እና ሉዓላዊነታቸው የጃፓን ህዝብ በሆነው ካቢኔያቸው ነው። ናሩሂቶ የጃፓን ንጉሠ ነገሥት ነው፣ አባቱን አኪሂቶን በ2019 የ ዙፋን ሲይዝ ተተኩ።የጃፓን የሕግ አውጭ አካል ብሔራዊ አመጋገብ፣ የሁለት ምክር ቤት ፓርላማ ነው። በየአራት ዓመቱ በሕዝብ ድምፅ የሚመረጥ ወይም ሲፈርስ 465 ወንበሮች ያሉት የታችኛው የሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት እና 245 መቀመጫዎች ያሉት ከፍተኛ የምክር ቤት አባላት ያሉት ሲሆን በሕዝብ የተመረጡ አባላቱ ለስድስት ዓመታት ያገለግላሉ። ከ 18 ዓመት በላይ ለሆኑ አዋቂዎች ሁሉን አቀፍ ምርጫ አለ, ለሁሉም የተመረጡ ቢሮዎች በሚስጥር ድምጽ መስጠት. ጠቅላይ ሚኒስትሩ የመንግስት ርዕሰ መስተዳድር ሆነው የመሾም እና የማሰናበት ስልጣን ያለው ሲሆን ከአመጋገብ አባላት መካከል ከተሰየመ በኋላ በንጉሠ ነገሥቱ ይሾማል። ፉሚዮ ኪሺዳ የጃፓን ጠቅላይ ሚኒስትር; እ.ኤ.አ. በ 2021 የሊበራል ዴሞክራቲክ ፓርቲ አመራር ምርጫን በማሸነፍ ሥራውን ጀመሩ ። በታሪክ በቻይና ህግ ተጽእኖ ስር የነበረው የጃፓን የህግ ስርዓት በኤዶ ዘመን ራሱን ችሎ እንደ ኩጂካታ ኦሳዳሜጋኪ ባሉ ፅሁፎች አደገ። ከ 19 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ጀምሮ የፍትህ ስርዓቱ በአውሮፓ የሲቪል ህግ ላይ በተለይም በጀርመን ላይ የተመሰረተ ነው. እ.ኤ.አ. በ 1896 ጃፓን በጀርመን ቡርገርሊች ጌሴትዝቡች ላይ የተመሠረተ የሲቪል ኮድ አቋቁማለች ፣ እሱም ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ማሻሻያዎችን አድርጓል ። እ.ኤ.አ. በሕግ የተደነገገው ሕግ የሚመነጨው ከሕግ አውጪው ነው፣ ሕገ መንግሥቱም ንጉሠ ነገሥቱ ሕግን የመቃወም ሥልጣን ሳይሰጡ በአመጋገብ የወጡትን ሕግ እንዲያውጁ ይደነግጋል። የጃፓን ሕግ ዋና አካል ስድስት ኮዶች ይባላል። የጃፓን የፍርድ ቤት ሥርዓት በአራት መሠረታዊ ደረጃዎች የተከፈለ ነው፡ ጠቅላይ ፍርድ ቤት እና ሦስት የሥር ፍርድ ቤቶች የአስተዳደር ክፍሎች የውጭ ግንኙነት እ.ኤ.አ. ከ1956 ጀምሮ የተባበሩት መንግስታት ድርጅት አባል ሀገር የሆነችው ጃፓን የፀጥታው ምክር ቤት ማሻሻያ ከሚፈልጉት 4 ሀገራት አንዷ ነች። ጃፓን የ 7፣ እና "" አባል ስትሆን በምስራቅ እስያ የመሪዎች ጉባኤ ተሳታፊ ነች። እ.ኤ.አ. በ2014 9.2 ቢሊዮን ዶላር በመለገስ ከአለም አምስተኛዋ ትልቅ ለጋሽ ናት። ጃፓን ከዩናይትድ ስቴትስ ጋር የጠበቀ ኢኮኖሚያዊ እና ወታደራዊ ግንኙነት ያላት ሲሆን ከሱ ጋር የጸጥታ አጋርነትን ትጠብቃለች። ዩናይትድ ስቴትስ ለጃፓን የወጪ ንግድ ዋና ገበያ እና የጃፓን የውጭ ምርቶች ዋና ምንጭ ናት ፣ እናም ሀገሪቱን ለመከላከል ቁርጠኛ ነች ፣ በጃፓን ወታደራዊ ሰፈሮች ። ጃፓን የኳድሪተራል ሴኪዩሪቲ ውይይት (በተለምዶ “ኳድ”) አባል ነች፣ እ.ኤ.አ. በ2017 የተሻሻለው የባለብዙ ወገን የደህንነት ትብብር የቻይናን ተፅእኖ በህንድ-ፓሲፊክ ክልል ውስጥ ለመገደብ ከአሜሪካ ፣አውስትራሊያ እና ህንድ ጋር በመሆን ነባሩን የሚያንፀባርቅ ነው። ግንኙነቶች እና የትብብር ቅጦች. ጃፓን ከደቡብ ኮሪያ ጋር የነበራት ግንኙነት በታሪክ የሻከረ ነበር ምክንያቱም ጃፓን በጃፓን ቅኝ ግዛት ወቅት በኮሪያውያን ላይ ባደረገችው አያያዝ በተለይም በሴቶች ምቾት ጉዳይ። እ.ኤ.አ. በ2015 ጃፓን ከደቡብ ኮሪያ ጋር ያለውን የምቾት የሴቶች አለመግባባት ለመፍታት መደበኛ ይቅርታ በመጠየቅ እና በህይወት ላሉ አጽናኝ ሴቶች ገንዘብ በመክፈል ተስማምታለች። ከ2019 ጀምሮ ጃፓን የኮሪያ ሙዚቃ ()፣ ቴሌቪዥን (ኬ-ድራማስ) እና ሌሎች የባህል ምርቶች ዋና አስመጪ ናት። ጃፓን ከጎረቤቶቿ ጋር በተለያዩ የግዛት ውዝግብ ውስጥ ትገኛለች። ጃፓን እ.ኤ.አ. በ 1945 በሶቪየት ዩኒየን የተያዙትን የደቡባዊ ኩሪል ደሴቶችን ሩሲያ ለመቆጣጠር ትወዳደራለች ። ደቡብ ኮሪያ የሊያንኮርት ሮክስን መቆጣጠሩ በጃፓን እንደተነገረው ተቀባይነት አላገኘም ። ጃፓን በሴንካኩ ደሴቶች እና በኦኪኖቶሪሺማ ሁኔታ ላይ ከቻይና እና ታይዋን ጋር ያለውን ግንኙነት አሻከረ። እ.ኤ.አ. በ 2022 ጃፓን ከታይላንድ እና ከታላቋ ብሪታንያ እና ሰሜን አየርላንድ ጋር ለመከላከያ ስምምነቶች ተስማምታለች። ጃፓን በአለም አቀፍ የሰላም መረጃ ጠቋሚ 2020 ሁለተኛዋ ከፍተኛ ደረጃ ያለው የእስያ ሀገር ነች።ጃፓን በዓለም ላይ ካሉት ከማንኛውም ሀገር ወታደራዊ በጀቶች አንዷን ትይዛለች። የሀገሪቱ ጦር (የጃፓን የራስ መከላከያ ሃይሎች) በጃፓን ህገ መንግስት አንቀፅ 9 የተገደበ ሲሆን ይህም ጃፓን በአለም አቀፍ አለመግባባቶች ጦርነት የማወጅ ወይም ወታደራዊ ሃይል የመጠቀም መብቷን ይጥላል። ወታደሩ የሚተዳደረው በመከላከያ ሚኒስቴር ሲሆን በዋናነት የጃፓን ምድር መከላከያ ሃይል፣ የጃፓን የባህር ሃይል ራስን የመከላከል ሃይል እና የጃፓን አየር መከላከያ ሃይልን ያቀፈ ነው። ወታደሮቹን ወደ ኢራቅ እና አፍጋኒስታን ማሰማራቱ ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ የጃፓን ጦር ወደ ባህር ማዶ ሲጠቀም የመጀመሪያው ነው። የጃፓን መንግስት በፀጥታ ፖሊሲው ላይ የብሔራዊ ደህንነት ምክር ቤት መመስረትን፣ የብሄራዊ ደህንነት ስትራቴጂን ማፅደቅ እና የብሄራዊ መከላከያ መርሃ ግብር መመሪያዎችን ጨምሮ ለውጦችን ሲያደርግ ቆይቷል። በግንቦት 2014 ጠቅላይ ሚኒስትር ሺንዞ አቤ ጃፓን ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት ማብቂያ በኋላ ያቆየችውን ስሜታዊነት ለመተው እና ለክልላዊ ደህንነት የበለጠ ሀላፊነት ለመውሰድ ትፈልጋለች ብለዋል ። ከቅርብ ጊዜ ወዲህ በተለይም ከሰሜን ኮሪያ እና ከቻይና ጋር ያለው ውጥረት በጄኤስዲኤፍ ሁኔታ እና ከጃፓን ማህበረሰብ ጋር ያለውን ግንኙነት በተመለከተ ክርክሩን ቀጥሏል። የሀገር ውስጥ ህግ አስከባሪ በጃፓን ውስጥ የአገር ውስጥ ደህንነት በዋናነት በፕሬፌክተራል ፖሊስ መምሪያዎች በብሔራዊ ፖሊስ ኤጀንሲ ቁጥጥር ስር ይሰጣል። ለፕሬፌክራል ፖሊስ መምሪያዎች ማዕከላዊ አስተባባሪ አካል እንደመሆኑ የብሔራዊ ፖሊስ ኤጀንሲ በብሔራዊ የህዝብ ደህንነት ኮሚሽን ነው የሚተዳደረው። የልዩ ጥቃት ቡድኑ ከግዛት-ደረጃ ፀረ-ሽጉጥ ጓዶች እና ከኤንቢሲ የሽብር ቡድኖች ጋር የሚተባበሩ ብሄራዊ ደረጃ የፀረ-ሽብርተኝነት ታክቲክ ክፍሎችን ያካትታል። የጃፓን የባህር ጠረፍ ጠባቂዎች በጃፓን ዙሪያ ያሉ የግዛት ውሀዎችን ይጠብቃሉ እና በኮንትሮባንድ ፣ በባህር ውስጥ የአካባቢ ወንጀሎች ፣ አደን ፣ የባህር ላይ ወንበዴዎች ፣ የስለላ መርከቦች ፣ ያልተፈቀደ የውጭ አሳ ማጥመጃ መርከቦች እና ህገ-ወጥ ስደት ላይ ክትትል እና ቁጥጥር እርምጃዎችን ይጠቀማል። የጦር መሳሪያ እና ሰይፍ ይዞታ ቁጥጥር ህግ የሲቪል ሽጉጥ፣ ጎራዴ እና ሌሎች የጦር መሳሪያዎች ባለቤትነትን በጥብቅ ይቆጣጠራል። እንደ የተባበሩት መንግስታት የአደንዛዥ ዕፅ እና የወንጀል ፅህፈት ቤት እ.ኤ.አ. በ 2018 ስታቲስቲክስን ሪፖርት ካደረጉት የተባበሩት መንግስታት አባል ሀገራት መካከል እንደ ግድያ ፣ ጠለፋ ፣ ወሲባዊ ጥቃት እና ዘረፋ ያሉ የጥቃት ወንጀሎች በጃፓን በጣም ዝቅተኛ ናቸው። ጃፓን በአለም አቀፍ ደረጃ በሶስተኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች, ከአሜሪካ እና ከቻይና በመቀጠል, በስም , እና በአለም አራተኛ ትልቅ ብሄራዊ ኢኮኖሚ ከዩናይትድ ስቴትስ, ቻይና እና ህንድ በመግዛት አቅምን በመግዛት . እኩልነት እንደ 2019. ከ 2019 ጀምሮ የጃፓን የሠራተኛ ኃይል 67 ሚሊዮን ሠራተኞችን ያቀፈ ነበር። ጃፓን 2.4 በመቶ አካባቢ ዝቅተኛ የስራ አጥ ቁጥር አላት። እ.ኤ.አ. በ2017 16 ከመቶ የሚሆነው ህዝብ ከድህነት ወለል በታች ነበር።ጃፓን ዛሬ ከጠቅላላ የሀገር ውስጥ ምርት () ከፍተኛው የህዝብ እዳ ጥምርታ ያላት ሲሆን እ.ኤ.አ. በ2017 ከጠቅላላ የሀገር ውስጥ ምርት አንፃር ብሄራዊ ዕዳ 236 በመቶ ደርሷል። የጃፓን የን ከአለም ሶስተኛው ነው። - ትልቁ የመጠባበቂያ ገንዘብ (ከአሜሪካ ዶላር እና ከዩሮ በኋላ)። የጃፓን የወጪ ንግድ በ2018 ከጠቅላላ የሀገር ውስጥ ምርት 18.5% ደርሷል። እ.ኤ.አ. በ2019 የጃፓን ዋና የወጪ ገበያዎች ዩናይትድ ስቴትስ (19.8 በመቶ) እና ቻይና (19.1 በመቶ) ነበሩ። ዋና ወደ ውጭ የሚላከው የሞተር ተሽከርካሪዎች፣ የብረትና የብረት ውጤቶች፣ ሴሚኮንዳክተሮች እና የመኪና መለዋወጫዎች ናቸው። እ.ኤ.አ. በ2019 የጃፓን ዋና የማስመጫ ገበያዎች ቻይና (23.5 በመቶ)፣ ዩናይትድ ስቴትስ (11 በመቶ) እና አውስትራሊያ (6.3 በመቶ) ነበሩ። የጃፓን ዋና ምርቶች ማሽነሪዎች እና መሳሪያዎች፣ የቅሪተ አካል ነዳጆች፣ የምግብ እቃዎች፣ ኬሚካሎች እና ለኢንዱስትሪዎቿ የሚውሉ ጥሬ እቃዎች ናቸው። የጃፓን የካፒታሊዝም ልዩነት ብዙ የተለያዩ ገፅታዎች አሉት፡ የ ኢንተርፕራይዞች ተፅእኖ ፈጣሪ ናቸው፣ እና የህይወት ዘመን ስራ እና ከፍተኛ ደረጃ ላይ የተመሰረተ የስራ እድገት በጃፓን የስራ አካባቢ የተለመደ ነው። ጃፓን ትልቅ የትብብር ዘርፍ ያላት ሲሆን በዓለም ላይ ካሉት አስር ትላልቅ የህብረት ስራ ማህበራት ሦስቱ ያሉት ሲሆን ይህም ትልቁ የሸማቾች ህብረት ስራ ማህበር እና በአለም ላይ ትልቁ የግብርና ህብረት ስራ ማህበርን ጨምሮ እ.ኤ.አ. ለ2015–2016 በአለምአቀፍ ተወዳዳሪነት ሪፖርት ውስጥ ስድስተኛ ደረጃ ላይ ተቀምጧል ግብርና እና አሳ እ.ኤ.አ. በ2018 የጃፓን የግብርና ዘርፍ ከጠቅላላ የሀገር ውስጥ ምርት ውስጥ 1.2 በመቶውን ይይዛል።[የጃፓን መሬት 11.5% ብቻ ለእርሻ ተስማሚ ነው። በዚህ የእርሻ መሬት እጦት ምክንያት የእርከን ስርዓት በአነስተኛ ቦታዎች ላይ ለማርባት ያገለግላል. ይህ በዩኒት አካባቢ ከአለም ከፍተኛ የሰብል ምርት ደረጃ አንዱን ያስገኛል፣ እ.ኤ.አ. በ2018 የግብርና ራስን የመቻል መጠን 50% ገደማ ነው። የጃፓን አነስተኛ የግብርና ዘርፍ ከፍተኛ ድጎማ እና ጥበቃ የሚደረግለት ነው። አርሶ አደሮች ተተኪ ለማግኘት አስቸጋሪ በሆነበት ወቅት እያረጁ በመሆናቸው በግብርና ላይ ስጋት እየጨመረ መጥቷል። ጃፓን በ2016 ከተያዙ እና 3,167,610 ሜትሪክ ቶን አሳ በመያዝ ከአለም ሰባተኛ ደረጃ ላይ ተቀምጣለች፤ ይህም ካለፉት አስር አመታት አማካይ ዓመታዊ አማካይ 4,000,000 ቶን ቀንስ ነበር። ጃፓን በዓለም ላይ ካሉት ትላልቅ የዓሣ ማጥመጃ መርከቦች አንዷን ትይዛለች እና 15% የሚጠጋውን የዓለም አቀፉ ተሳፋሪዎችን ይሸፍናል ይህም የጃፓን ማጥመድ እንደ ቱና ያሉ የዓሣ ክምችቶችን እያሟጠጠ ነው የሚል ትችት አስከትሏል። ጃፓን የንግድ አሳ ነባሪዎችን በመደገፍ ውዝግብ አስነስቷል። ጃፓን ትልቅ የኢንዱስትሪ አቅም ያላት ሲሆን ለአንዳንድ "ትልቁ እና በቴክኖሎጂ የላቁ የሞተር ተሽከርካሪዎች፣ የማሽን መሳሪያዎች፣ ብረት እና ብረት ያልሆኑ ብረቶች፣ መርከቦች፣ ኬሚካል ንጥረ ነገሮች፣ ጨርቃ ጨርቅ እና የተሻሻሉ ምግቦች አምራቾች መኖሪያ ነች" የጃፓን የኢንዱስትሪ ዘርፍ በግምት ይይዛል። ከጠቅላላ የሀገር ውስጥ ምርት ውስጥ 27.5% የሀገሪቱ የማኑፋክቸሪንግ ምርት እ.ኤ.አ. በ2019 ከአለም ሶስተኛው ከፍተኛ ነው። ጃፓን እ.ኤ.አ. በ 2017 በዓለም ላይ በሦስተኛ ደረጃ ላይ የምትገኝ አውቶሞቢሎችን በማምረት ላይ ትገኛለች እና የዓለማችን ትልቁ የመኪና ኩባንያ ቶዮታ መኖሪያ ነች። የጃፓን የመርከብ ግንባታ ኢንዱስትሪ ከደቡብ ኮሪያ እና ከቻይና ውድድር ያጋጥመዋል; እ.ኤ.አ. በ 2020 የመንግስት ተነሳሽነት ይህንን ዘርፍ ወደ ውጭ የሚላኩ ምርቶችን ለማሳደግ ግብ አድርጎ ለይቷል። አገልግሎቶች እና ቱሪዝም የጃፓን የአገልግሎት ዘርፍ እ.ኤ.አ. በ 2019 ከጠቅላላው የኢኮኖሚ ውጤት 70 በመቶውን ይይዛል ። ባንክ ፣ ችርቻሮ ፣ ትራንስፖርት እና ቴሌኮሙኒኬሽን ሁሉም ዋና ዋና ኢንዱስትሪዎች ናቸው ፣ እንደ ቶዮታ ፣ ሚትሱቢሺ ፣ - ፣ ፣ ፣ እና ካሉ ኩባንያዎች ጋር በዓለም ላይ ካሉት ታላላቅ መካከል ተዘርዝሯል። ጃፓን በ2019 31.9 ሚሊዮን አለም አቀፍ ቱሪስቶችን ስቧል።ለገቢ ቱሪዝም ጃፓን በ2019 ከአለም 11ኛ ሆናለች።የ2017ቱ የጉዞ እና ቱሪዝም ተወዳዳሪነት ሪፖርት ጃፓንን ከ141 ሀገራት 4ኛ ደረጃ ላይ አስቀምጧታል፣ይህም በእስያ ከፍተኛው ነበር ሳይንስ እና ቴክኖሎጂ ጃፓን በሳይንሳዊ ምርምር በተለይም በተፈጥሮ ሳይንስ እና ምህንድስና ግንባር ቀደም ሀገር ነች። ሀገሪቱ በ2020 ብሉምበርግ ኢኖቬሽን ኢንዴክስ 12ኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች እና በ2021 በአለምአቀፍ ኢኖቬሽን ኢንዴክስ 13ኛ ሆና በ2019 ከ 15ኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች።ከአጠቃላይ የሀገር ውስጥ ምርት አንፃር የጃፓን የምርምር እና ልማት በጀት ከአለም ሁለተኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች። ከ867,000 ተመራማሪዎች ጋር እ.ኤ.አ. በ2017 የ19 ትሪሊዮን የን የምርምር እና ልማት በጀትን በመጋራት ሀገሪቱ በፊዚክስ፣ በኬሚስትሪ ወይም በህክምና፣ እና በሶስት የፊልድ ሜዳሊያ ተሸላሚዎችን ሀያ ሁለት የኖቤል ተሸላሚዎችን አፍርታለች። ጃፓን በሮቦቲክስ ምርት እና አጠቃቀም ከአለም ቀዳሚ ስትሆን ከአለም የ2017 አጠቃላይ 55% ያቀረበች ናት። ጃፓን በነፍስ ወከፍ በሳይንስና በቴክኖሎጂ የተመራማሪዎች ቁጥር ከ1000 14 ያህሉ በአለም ሁለተኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች። እንደ ደቡብ ኮሪያ እና ቻይና ባሉ ሀገራት ፉክክር ሲነሳ የጃፓን የሸማቾች ኤሌክትሮኒክስ ኢንዱስትሪ በአንድ ወቅት በዓለም ላይ ጠንካራው ተብሎ ይገመታል ። ይሁን እንጂ በጃፓን ውስጥ የቪዲዮ ጨዋታዎች ዋነኛ ኢንዱስትሪዎች ናቸው. እ.ኤ.አ. በ 2014 የጃፓን የሸማቾች ቪዲዮ ጌም ገበያ 9.6 ቢሊዮን ዶላር አስመዝግቧል ፣ በሞባይል ጌም 5.8 ቢሊዮን ዶላር ተገኝቷል ። እ.ኤ.አ. በ2015 ጃፓን ከቻይና፣ ዩናይትድ ስቴትስ እና ደቡብ ኮሪያ ብቻ በመቀጠል አራተኛዋ ትልቁ የፒሲ ጨዋታ ገበያ ሆናለች። የጃፓን ኤሮስፔስ ፍለጋ ኤጀንሲ የጃፓን ብሔራዊ የጠፈር ኤጀንሲ ነው; የጠፈር፣ የፕላኔቶች እና የአቪዬሽን ጥናቶችን ያካሂዳል እንዲሁም የሮኬቶችን እና ሳተላይቶችን እድገት ይመራል። በአለም አቀፉ የጠፈር ጣቢያ ተሳታፊ ነው፡ የጃፓን የሙከራ ሞጁል (ኪቦ) በስፔስ ሹትል ስብሰባ በረራዎች ወቅት ወደ ጣቢያው ተጨምሯል እ.ኤ.አ. አሰሳ የጨረቃ መሰረት መገንባት እና በ2030 የጠፈር ተመራማሪዎችን ማረፍን ያጠቃልላል። በ2007፣ የጨረቃ አሳሽ (ሴሌኖሎጂካል እና ኢንጂነሪንግ ኤክስፕሎረር) ከታንጋሺማ የጠፈር ማዕከል አስጀመረ። ከአፖሎ ፕሮግራም በኋላ ትልቁ የጨረቃ ተልዕኮ ዓላማው ስለ ጨረቃ አመጣጥ እና ዝግመተ ለውጥ መረጃ መሰብሰብ ነበር። አሳሹ በጥቅምት 4 ቀን 2007 የጨረቃ ምህዋር ውስጥ ገባ እና ሆን ብሎ ሰኔ 11 ቀን 2009 ጨረቃ ላይ ተከሰከሰ። መሠረተ ልማት ጃፓን በትራንስፖርት መሠረተ ልማት ላይ ብዙ ኢንቨስት አድርጋለች። አገሪቱ በግምት 1,200,000 ኪሎ ሜትር (750,000 ማይል) መንገድ ከ1,000,000 ኪሎ ሜትር (620,000 ማይል) የከተማ፣ የከተማ እና የመንደር መንገዶች፣ 130,000 ኪሎ ሜትር (81,000 ማይል) የፕሪፌክተራል መንገዶች እና አጠቃላይ ብሄራዊ አውራ ጎዳናዎች፣ 54,73401 ኪሎሜትር እ.ኤ.አ. ከ2017 ጀምሮ 7641 ኪሎ ሜትር (4748 ማይል) ብሔራዊ የፍጥነት መንገዶች። እ.ኤ.አ. በ 1987 ወደ ፕራይቬታይዜሽን ከተዛወረ ወዲህ በደርዘን የሚቆጠሩ የጃፓን የባቡር ኩባንያዎች በክልል እና በአካባቢው የመንገደኞች የትራንስፖርት ገበያዎች ይወዳደራሉ ። ዋና ዋና ኩባንያዎች ሰባት የጄአር ኢንተርፕራይዞችን፣ ኪንቴሱ፣ ሴይቡ ባቡር እና ኬዮ ኮርፖሬሽን ያካትታሉ። ዋና ዋና ከተሞችን የሚያገናኙት ባለከፍተኛ ፍጥነት ሺንካንሰን (ጥይት ባቡሮች) በደህንነታቸው እና በሰዓታቸው ይታወቃሉ። እ.ኤ.አ. በ 2013 በጃፓን ውስጥ 175 አውሮፕላን ማረፊያዎች አሉ ። ትልቁ የሀገር ውስጥ አውሮፕላን ማረፊያ ፣ በቶኪዮ ሃኔዳ አውሮፕላን ማረፊያ ፣ በ 2019 የእስያ ሁለተኛው በጣም የተጨናነቀ አውሮፕላን ማረፊያ ነበር ። የኪሂን እና የሃንሺን ሱፐርፖርት ማዕከሎች በ 7.98 እና 5.22 ሚሊዮን በቅደም ተከተል በዓለም ላይ ካሉት ትልቁ አውሮፕላን ማረፊያዎች ናቸው ። ከ 2017 ጀምሮ እ.ኤ.አ. ከ 2019 ጀምሮ በጃፓን 37.1% የኃይል ምንጭ ከፔትሮሊየም ፣ 25.1% ከድንጋይ ከሰል ፣ 22.4% ከተፈጥሮ ጋዝ ፣ 3.5% ከውሃ ኃይል እና 2.8% ከኒውክሌር ኃይል ፣ ከሌሎች ምንጮች ጋር። እ.ኤ.አ. በ2010 የኑክሌር ኃይል ከ11.2 በመቶ ቀንሷል። በግንቦት 2012 ሁሉም የሀገሪቱ የኒውክሌር ኃይል ማመንጫዎች ከመስመር ውጭ ተወስደዋል ምክንያቱም በመጋቢት 2011 የፉኩሺማ ዳይቺ የኒውክሌር አደጋ ተከትሎ በቀጠለው ህዝባዊ ተቃውሞ፣ ምንም እንኳን የመንግስት ባለስልጣናት የህዝብን አስተያየት ለማዛባት ቢሞክሩም ቢያንስ አንዳንዶቹን ወደ አገልግሎት የመመለስ ሞገስ. የሰንዳይ የኑክሌር ኃይል ማመንጫ በ2015 እንደገና ጀምሯል፣ እና ከዚያን ጊዜ ጀምሮ ሌሎች በርካታ የኑክሌር ኃይል ማመንጫዎች እንደገና ተጀምረዋል። ጃፓን ከፍተኛ የሀገር ውስጥ ክምችት የላትም እና ከውጭ በሚገቡ የኃይል ምንጮች ላይ ከፍተኛ ጥገኛ አላት። ስለዚህ ሀገሪቱ ምንጮቿን ለማብዛት እና ከፍተኛ የሃይል ቆጣቢነትን ለመጠበቅ አላማ አድርጋለች። የውሃ አቅርቦት እና የንፅህና አጠባበቅ የውሃ እና የአካባቢ ጽዳትና ንፅህና ዘርፍ ኃላፊነት በጤና ፣ በሠራተኛ እና ደህንነት ጥበቃ ሚኒስቴር ፣ ለቤት ውስጥ አገልግሎት የውሃ አቅርቦትን የሚቆጣጠር ፣ የመሬት፣ የመሠረተ ልማት፣ የትራንስፖርትና ቱሪዝም ሚኒስቴር፣ የውኃ ሀብት ልማት እንዲሁም የንፅህና አጠባበቅ፣ የአካባቢ ጥበቃ ሚኒስቴር, የአካባቢ የውሃ ጥራት እና የአካባቢ ጥበቃ; እና የውስጥ ጉዳይ እና ኮሙኒኬሽን ሚኒስቴር, የመገልገያዎችን የአፈፃፀም መለኪያዎችን ይቆጣጠራል. የተሻሻለ የውሃ ምንጭ ማግኘት በጃፓን ሁለንተናዊ ነው። 98% የሚሆነው ህዝብ የቧንቧ ውሃ አቅርቦትን ከህዝብ አገልግሎቶች ይቀበላል የጃፓን ሥዕል ታሪክ በአገሬው የጃፓን ውበት እና ከውጭ በሚገቡ ሀሳቦች መካከል ውህደት እና ውድድር ያሳያል። በጃፓን እና አውሮፓውያን ስነ-ጥበብ መካከል ያለው መስተጋብር ከፍተኛ ነበር፡ ለምሳሌ በ19ኛው ክፍለ ዘመን ጃፖኒዝም ተብሎ በሚታወቀው እንቅስቃሴ ወደ ውጭ መላክ የጀመረው ህትመቶች በምዕራቡ ዓለም የዘመናዊ ጥበብ እድገት ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል፣ በተለይም በድህረ-ኢምፕሬሽን. የጃፓን አርክቴክቸር በአካባቢያዊ እና በሌሎች ተጽእኖዎች መካከል ጥምረት ነው. በተለምዶ ከእንጨት ወይም ከጭቃ ፕላስተር መዋቅሮች, ከመሬት ላይ ትንሽ ከፍ ብሎ, በቆርቆሮ ወይም በሳር የተሸፈነ ጣሪያዎች ተመስሏል. የአይሴ መቅደስ የጃፓን አርኪቴክቸር ምሳሌ በመሆን ተከብሯል። ባህላዊ መኖሪያ ቤቶች እና ብዙ የቤተመቅደሶች ሕንፃዎች በክፍሎች እና በቤት ውስጥ እና ከቤት ውጭ ክፍተት መካከል ያለውን ልዩነት የሚያበላሹ የታታሚ ምንጣፎችን እና ተንሸራታች በሮች መጠቀምን ይመለከታሉ። ከ19ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ ጃፓን አብዛኛዎቹን የምዕራባውያን ዘመናዊ አርክቴክቶችን በግንባታ እና ዲዛይን ውስጥ አካታለች። የጃፓን አርክቴክቶች በዓለም አቀፍ ደረጃ፣ በመጀመሪያ እንደ ኬንዞ ታንግ ባሉ አርክቴክቶች እና ከዚያም እንደ ሜታቦሊዝም ያሉ እንቅስቃሴዎች ላይ ተጽዕኖ ያሳደሩት ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ነበር። ሥነ ጽሑፍ እና ፍልስፍና የመጀመሪያዎቹ የጃፓን ሥነ-ጽሑፍ ሥራዎች ኮጂኪ እና ኒሆን ሾኪ ዜና መዋዕል እና የማንዮሹ የግጥም ሥነ-ሥርዓት ፣ ሁሉም ከ 8 ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ እና በቻይንኛ ገጸ-ባህሪያት የተፃፉ ያካትታሉ። በሄያን ዘመን መጀመሪያ ላይ ካና (ሂራጋና እና ካታካና) በመባል የሚታወቁት የፎኖግራሞች ስርዓት ተፈጠረ። የቀርከሃ ቆራጭ ታሪክ እጅግ ጥንታዊው የጃፓን ትረካ ተደርጎ ይቆጠራል። የፍርድ ቤት ህይወት ታሪክ በሴይ ሾናጎን ትራስ መፅሃፍ ውስጥ ተሰጥቷል ፣ የገንጂ ታሪክ በሙራሳኪ ሺኪቡ ብዙ ጊዜ የአለም የመጀመሪያ ልቦለድ ተብሎ ይገለጻል። በኤዶ ዘመን፣ ቾኒን ("የከተማ ሰዎች") የሳሙራይ ባላባቶችን እንደ ስነ-ጽሁፍ አዘጋጆች እና ሸማቾች ያዙ። የሳይካኩ ስራዎች ተወዳጅነት ለምሳሌ ይህንን የአንባቢነት እና የደራሲነት ለውጥ ያሳያል፡ ባሾ ደግሞ የኮኪንሹን የግጥም ወግ በሃካይ (ሃይኩ) በማደስ ኦኩ ኖ ሆሶሚቺ የተባለውን የግጥም ማስታወሻ ጻፈ። የሜጂ ዘመን የጃፓን ስነ-ጽሁፍ የምዕራባውያን ተጽእኖዎችን በማቀናጀት የባህላዊ ስነ-ጽሁፍ ቅርጾችን ማሽቆልቆሉን ተመልክቷል. ናትሱሜ ሶሴኪ እና ሞሪ ኦጋይ በ20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ጉልህ ልብወለድ ደራሲዎች ነበሩ፣ በመቀጠልም ፣ ፣ እና፣ በቅርቡ ደግሞ ሃሩኪ ሙራካሚ እና ኬንጂ ናካጋሚ። ጃፓን ሁለት የኖቤል ሽልማት አሸናፊ ደራሲዎች አሏት - ያሱናሪ ካዋባታ እና ኬንዛቡሮ ኦ ። የጃፓን ፍልስፍና በታሪክ የሁለቱም የውጭ፣ በተለይም የቻይና እና የምዕራባውያን እና ልዩ የጃፓን አካላት ውህደት ነው። በሥነ-ጽሑፋዊ ቅርጾች, የጃፓን ፍልስፍና የጀመረው ከአሥራ አራት መቶ ዓመታት በፊት ነው. በጃፓን የህብረተሰብ እና የራስነት ፅንሰ-ሀሳብ እና በመንግስት አደረጃጀት እና በህብረተሰቡ መዋቅር ውስጥ የኮንፊሽያውያን ሀሳቦች በግልጽ ይታያሉ። ቡድሂዝም የጃፓን ሳይኮሎጂ፣ ሜታፊዚክስ እና ውበት ላይ በጥልቅ ተጽዕኖ አሳድሯል። ጥበቦችን ማከናወን የጃፓን ሙዚቃ ሁለገብ እና የተለያየ ነው። በ9ኛው እና በ10ኛው መቶ ክፍለ ዘመን እንደ ኮቶ ያሉ ብዙ መሣሪያዎች ተዋወቁ። ታዋቂው ህዝባዊ ሙዚቃ፣ ጊታር ከሚመስለው ሻሚሰን ጋር፣ የተጀመረው በ16ኛው ክፍለ ዘመን ነው። በ19ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ የገባው የምዕራባውያን ክላሲካል ሙዚቃ የጃፓን ባህል ዋነኛ አካል ነው። ኩሚ-ዳይኮ (የስብስብ ከበሮ) የተገነባው በድህረ-ጦርነት ጃፓን ሲሆን በሰሜን አሜሪካ በጣም ተወዳጅ ሆነ። ከጦርነቱ በኋላ በጃፓን ታዋቂ የሆኑ ሙዚቃዎች በአሜሪካ እና አውሮፓውያን አዝማሚያዎች ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድረዋል, ይህም የጄ-ፖፕ እድገትን አስከትሏል. ካራኦኬ ጠቃሚ ባህላዊ እንቅስቃሴ ነው። ከጃፓን ያሉት አራቱ ባህላዊ ቲያትሮች ኖህ፣ ኪዮገን፣ ካቡኪ እና ቡራኩ ናቸው። ኖህ በዓለም ላይ ካሉት ተከታታይ የቲያትር ወጎች አንዱ ነው። በይፋ፣ ጃፓን 16 ብሄራዊ፣ በመንግስት እውቅና የተሰጣቸው በዓላት አሏት። በጃፓን ውስጥ ያሉ ህዝባዊ በዓላት በ1948 በህዝባዊ የበዓል ህግ () በ1948 የተደነገገ ነው። ከ2000 ጀምሮ ጃፓን የበአል ቀንን ወደ ሰኞ ሀገራዊ ትእዛዝ ተቀብላለች። ረጅም ቅዳሜና እሁድ ለማግኘት. በጃፓን ያሉት ብሄራዊ በዓላት በጥር 1 አዲስ አመት ፣ በጥር ሁለተኛ ሰኞ የእድሜ ቀን መምጣት ፣ የካቲት 11 ብሔራዊ የመሠረት ቀን ፣ የንጉሠ ነገሥቱ ልደት በየካቲት 23 ፣ የቨርናል ኢኩዊኖክስ ቀን በመጋቢት 20 ወይም 21 ፣ የሾዋ ቀን በ ኤፕሪል 29 ፣ በግንቦት 3 ሕገ መንግሥት መታሰቢያ ቀን ፣ በግንቦት 4 ፣ የሕፃናት ቀን በግንቦት 5 ፣ በሐምሌ ሦስተኛው ሰኞ ላይ የባህር ቀን ፣ በነሐሴ 11 የተራራ ቀን ፣ በሴፕቴምበር ሦስተኛው ሰኞ ላይ ለአረጋውያን ቀን አክብሮት ፣ መጸው በሴፕቴምበር 23 ወይም 24 ኢኩኖክስ፣ በጥቅምት ሁለተኛ ሰኞ የጤና እና የስፖርት ቀን፣ የባህል ቀን ህዳር 3 እና የሰራተኛ የምስጋና ቀን ህዳር 23 የጃፓን ምግብ ባህላዊ የምግብ አዘገጃጀቶችን እና የአካባቢ ቁሳቁሶችን የሚጠቀሙ እጅግ በጣም ብዙ የክልል ልዩ ምግቦችን ያቀርባል የባህር ምግብ እና የጃፓን ሩዝ ወይም ኑድል ባህላዊ ምግቦች ናቸው. የጃፓን ካሪ ከብሪቲሽ ህንድ ወደ ጃፓን ከገባ ጀምሮ በሰፊው ጥቅም ላይ ስለሚውል ከራመን እና ሱሺ ጎን ለጎን ብሄራዊ ምግብ ተብሎ ሊጠራ ይችላል። ባህላዊ የጃፓን ጣፋጮች ዋጋሺ በመባል ይታወቃሉ። እንደ ቀይ ባቄላ ጥፍጥፍ እና ሞቺ የመሳሰሉ ንጥረ ነገሮች ጥቅም ላይ ይውላሉ. ተጨማሪ ዘመናዊ ጣዕም አረንጓዴ ሻይ አይስ ክሬምን ያካትታል. ታዋቂ የጃፓን መጠጦች ሴክን ያጠቃልላሉ፣ እሱ በተለምዶ ከ14-17% አልኮሆል ያለው እና በብዙ ሩዝ መፍላት የሚዘጋጅ የሩዝ መጠጥ ነው ቢራ በጃፓን ከ 17 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ጀምሮ ተዘጋጅቷል። አረንጓዴ ሻይ በጃፓን ይመረታል እና በጃፓን ሻይ ሥነ ሥርዓት ውስጥ ጥቅም ላይ የዋለው እንደ ባሉ ቅርጾች ተዘጋጅቷል እ.ኤ.አ. በ 2015 በጃፓን በቴሌቪዥን እይታ ላይ ባደረገው ጥናት 79 በመቶው የጃፓን ቴሌቪዥን በየቀኑ ይመለከታሉ። የጃፓን የቴሌቭዥን ድራማዎች በጃፓን እና በአለም አቀፍ ደረጃ ይታያሉ፤ ሌሎች ታዋቂ ትርኢቶች በተለያዩ ትዕይንቶች፣ አስቂኝ እና የዜና ፕሮግራሞች ዘውጎች ናቸው። እ.ኤ.አ. በ2016 በዓለም ላይ በብዛት ከተሰራጩት የጃፓን ጋዜጦች መካከል ይጠቀሳሉ። ማንጋ በመባል የሚታወቁት የጃፓን ኮሜዲዎች በ20ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ የተገነቡ እና በዓለም ዙሪያ ተወዳጅ እየሆኑ መጥተዋል። ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው የማንጋ ተከታታዮች የአሜሪካን የኮሚክስ ኢንደስትሪን የሚወዳደሩ የሁሉም ጊዜ በጣም የተሸጡ የኮሚክስ ተከታታይ ጥቂቶቹ ሆነዋል። ጃፓን በዓለም ላይ ካሉት ጥንታዊ እና ትልቁ የፊልም ኢንዱስትሪዎች አንዱ ነው ያለው።የኢሺሮ ሆንዳ ጎዲዚላ የጃፓን ዓለም አቀፍ አዶ ሆነ እና አጠቃላይ የካይጁ ፊልሞችን ንዑስ ዘውግ እንዲሁም በታሪክ ውስጥ ረጅሙ የፊልም ፍራንቻይዝ ፈጠረ። አኒም በመባል የሚታወቁት የጃፓን አኒሜሽን ፊልሞች እና የቴሌቭዥን ተከታታዮች በአብዛኛው በጃፓን ማንጋ ተጽዕኖ ሥር ውለው በዓለም አቀፍ ደረጃ ተወዳጅ እየሆኑ መጥተዋል። እንደ ዘንዶ ኳስ፣ አንድ ቁራጭ፣ ሲመጣ እና ጋኔን ገዳይ ያሉ ብዙ የጃፓን የሚዲያ ፍራንቻዎች ትልቅ ተወዳጅነትን አግኝተዋል፣ እና ከአለም ከፍተኛ ገቢ ከሚያስገኙ የሚዲያ ፍራንቺሶች መካከል ናቸው። ፖክሞን በሁሉም ጊዜያት ከፍተኛ ገቢ ያስገኘ የሚዲያ ፍራንቻይዝ እንደሆነ ይገመታል።
52285
https://am.wikipedia.org/wiki/Ford%20Ranger%20%28%E1%88%9B%E1%8A%95%E1%88%B3%E1%89%B5%29
Ford Ranger (ማንሳት)
(ፎርድ ሬንጀር) በፎርድ ሞተር ካምፓኒ የተሰራ መካከለኛ ፒክ አፕ ነው ይህ ሞዴል መጀመሪያ የተመረተው እ.ኤ.አ. በ1982 በፎርድ ፕላንት በሉዊስቪል ፣ ኬንታኪ እና ሴንት ፖል ፣ ሚኔሶታ ነው። እና ከቶዮታ፣ ኒሳን እና ሚትሱቢሺ የ -10 እና የጃፓን ፒክአፕ ተፎካካሪ መሆን። በአሁኑ ጊዜ ይህ ፒክአፕ በ4ኛው ትውልድ (በአሜሪካም ሆነ በአለም አቀፍ ስሪት) ላይ የሚገኝ ሲሆን ከነጋዴዎች እና ከፖሊስ አጠቃቀምም መካከል በጣም ታዋቂ ከሆኑ ትራኮች አንዱ በመሆኑ ፒክአፕ የተባለ አለው፣ በፋብሪካዎች ውስጥ ተመረተ። በሲድኒ፣ አውስትራሊያ እና ዌይን፣ ሚቺጋን (ለአሜሪካ ገበያ) ውስጥ ፎርድ ያለው። 1ኛ ትውልድ የመጀመሪያው ጥር 18፣ 1982 የሉዊስቪል ኬንታኪ ስብሰባ መስመርን አቋርጧል። በመጀመሪያ ለባህላዊ የበልግ ልቀት ተይዞ ሳለ፣ ከ-10 መግቢያ ጋር በቅርበት ለመወዳደር፣ ፎርድ የ1983 ን መጀመሩን ከበርካታ ወራት በፊት አሳድጎታል። የመጀመሪያዎቹ ተሽከርካሪዎች ማሳያ ክፍሎች በመጋቢት 1982 ደርሰዋል። መጀመሪያ ላይ ከኩሪየር ቀዳሚው ጋር ተሽጦ፣ የመጀመሪያው 1983 በ $6,203 (በ2018 16,570 ዶላር) ተሽጧል። በውጫዊ መጠኑ ከ በጣም ያነሰ ቢሆንም፣ 4 የመሸከም አቅም ከ-100 ጋር የሚዛመድ ወይም የሚበልጥ 1,600 ፓውንድ ጭነት አቅርቧል። ለ1984፣ ባለሁለት በር ተጀመረ። ከ1966–1977 ብሮንኮ ጋር በሚመሳሰል መጠን፣ ከአብዛኛዎቹ የውስጥ ክፍሎቹ ጋር የሬንገር ቻሲስን አጭር ስሪት ተጠቅሟል። ለ 1989 ሞዴል ዓመት ሬንጀር የውጪውን ኤሮዳይናሚክስ እና ውስጣዊ ሁኔታን ለማሻሻል ትልቅ የመሃል ዑደት ክለሳ አድርጓል። ለ1991 የ የፊት ፋሻውን፣ ቻሲሱን እና የውስጥ ክፍሎቹን በማጋራት ፊት ከተነሳው የተወሰደ ነው። የኋላ ዊል ድራይቭ መደበኛ ነበር፣ የትርፍ ጊዜ ባለአራት ጎማ ተሽከርካሪ እንደ አማራጭ (በፖስታ ውስጥ በጭራሽ አልቀረበም)። እንደ ውቅረት ላይ በመመስረት፣ በሶስት የዊልቤዝ 107.9 ኢንች (6 ጫማ አልጋ)፣ 113.9 ኢንች (7 ጫማ አልጋ) እና 125 ኢንች (፣ በ1986 አስተዋወቀ)። ለ 1989, የኋላ-ጎማ ፀረ-መቆለፊያ ብሬክስ መደበኛ ሆነ. ከ1983 እስከ 1992፣ የመጀመሪያው ትውልድ የተጎላበተው በ2.0 እና 2.3 የ” ኢንላይን-4፣ 2.8፣ 2.9፣ እና 4.06፣ 3.06፣ እና አራት-ሲሊንደር የናፍታ ሞተሮች ከማዝዳ () እና ከሚትሱቢሺ የተገኙ። የፊት ማንሳት የመጀመሪያው ትውልድ በአምስት የመቁረጫ ደረጃዎች ለገበያ ቀርቧል፡፣ ፣ ፣ እና ። በአብዛኛው ለፍሊት ሽያጭ ታቅዶ፣ (በ1984 አስተዋወቀ) ምንም አማራጭ ሳይኖረው ቀርቧል። አሁንም ባብዛኛው የስራ መኪና እያለ፣ ባለ ቀለም-ቁልፍ ማሳጠሪያ፣ የወለል ንጣፎች እና ክሮም ባምፐርስ አቅርቧል። እንደ ስፖርታዊ ጨዋነቱ የ ስሪት ለገበያ ቀርቦ ነበር፣ ይህም ባልዲ መቀመጫዎች፣ ጥቁር ማሳጠፊያዎች እና የቴፕ ስታይል ፓኬጆችን በማቅረብ (በተለይ የ1970ዎቹ የ‹ፍሪ ዊሊንግ› መቁረጫዎች ተተኪ) ሲሆን ባለ ሁለት ቃና ውጫዊ ክፍሎች፣ የ የውጪ መቁረጫዎች ቀርቧል። , እና የተሻሻለ የውስጥ ጌጥ. እ.ኤ.አ. በ 1985 በዩናይትድ ስቴትስ ምዕራብ ጠረፍ ላይ ለሬንገር 4 አስተዋወቀ ፣ ለ 1986 ሙሉ በሙሉ አገልግሎት መስጠት ጀመረ ። "ስፖርት" እገዳን እና ትላልቅ ጎማዎችን በማቅረብ በባልዲ-መቀመጫ የውስጥ እና ሞዴል አቅርቦት ይገለጻል ። -የተወሰነ ባለ ሁለት ቀለም ቀለም ዘዴ. - የተካተተው፡ የቪኒል የቤት ዕቃዎች፣ (በ44 ሞዴሎች ብቻ)፣ ፣ ጥቁር ፎልዌይ መስተዋቶች፣ እና በእጅ ማስተላለፊያ። - ተጨምሯል፡ የሃይል ስቲሪንግ፣ በ42 እና 44 ሞዴሎች፣ የኋላ ደረጃ መከላከያ፣ ስቴሪዮ ዲጂታል ሰዓት ወይም ስቴሪዮ በካሴት ማጫወቻ እና ሰዓት፣ እና የአሉሚኒየም ሪምስ። ብጁ - ከኤስ ጋር ተመሳሳይ። - ተጨምሯል፡ የጨርቅ ማስቀመጫዎች፣ ተንሸራታች የኋላ መስኮት፣ የ የኋላ ስቴፕ ባምፐር እና ዴሉክስ ጎማ መቁረጫ። - ታክሏል፡ በ42፣ የወለል ኮንሶል፣ የጭጋግ መብራቶች፣ ስቲሪዮ ሰዓት ያለው፣ እና የስፖርት ቀረጻ የአሉሚኒየም ጠርዞች። 2ኛ ትውልድ የሁለተኛው ትውልድ ሬንጀር ከቀዳሚው የመከርከሚያ መስመሮችን በብዛት ተሸክሟል። የመሠረት (በዋነኛነት ለትርፍ መርከቦች ማለት ነው) ተቋረጠ፣ መደበኛው የ ሆነ። ከመደበኛው ጎን ፣ ፣ እና ነበር። ለ 1995፣ የ መቁረጫ ለ44 ሬንጀርስ ልዩ ሆነ። - የተካተተው፡ የቪኒዬል አልባሳት፣ የቤንች መቀመጫ፣ ባለቀለም መስታወት፣ በ44 ላይ እና የአረብ ብረት ጠርዞች። - ተጨምሯል፡ የስፖርት ቴፕ ስትሪፕ። - ታክሏል፡- የወለል መሥሪያ ቤት፣ የጨርቅ ማስቀመጫዎች፣ ስቲሪዮ ሰዓት ያለው፣ እና ሙሉ ፊት ያላቸው የብረት ጎማዎች። - ተጨምሯል፡ የጨርቅ ልብሶች፣ የካፒቴኖች ወንበሮች ከወለል ኮንሶል ጋር፣ የሃይል መሪነት፣ ስቴሪዮ በካሴት ማጫወቻ እና ሰዓት፣ እና ታኮሜትር። ለ1993 ሞዴል አመት አስተዋወቀ፣ "" የሁለተኛው ትውልድ ንዑስ ሞዴል ነበር። ከ አልጋ ጎን፣ ስፕላሽ የተቀነሰ እገዳ (1 ኢንች ከኋላ፣ 2 ኢንች ፊት ለፊት ለ 2 ስሪቶች) ተጭኗል። ሁሉም ስሪቶች በ4 ተጭነዋል። ሞኖክሮማቲክ ውጫዊ ገጽታ በጎን በኩል እና በጅራቱ በር ላይ ልዩ የቪኒየል "" ዲካል ተጭኗል። የ ሞዴሎቹ ለውስጠኛው ክፍል እንዲሁም ለኤሌክትሮኒክስ የጎን መስተዋቶች የባልዲ መቀመጫዎችንም አሳይተዋል። የኋላ ዊል ድራይቭ ስፕ በ ስቲል ጎማዎች የተገጠሙ ሲሆን 44 ስሪቶች በአሉሚኒየም ጎማዎች የተገጠሙ ናቸው። 3ኛ ትውልድ 4ኛ ትውልድ (2019-አሁን) 1ኛ ትውልድ 2ኛ ትውልድ 3ኛ ትውልድ 4ኛ ትውልድ ውጫዊ አገናኞች
12795
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%A5%E1%88%AD%E1%88%83%E1%8A%95
ብርሃን
ብርሃን ነገሮች በዓይን እንዲታዩ የሚያደርግ የተፈጥሮ ሞገድ ነው። የብርሃን ሞገድ ከኤሌክትሪክ እና ከመግነጢስ የተሰራ ስለሆነ ሞገዱ የ ኤሌክትሮመግነጢስ ጨረራ ይባላል። ይሁንና፣ የኤሌክትሮመግነጢስ ጨረራ ብርሃንን ብቻ ሳይሆን የብርሃንን ታናናሽና ታላላቅ ወንድሞች ሳይቀር ያፈልቃል። ከብርሃን ታናናሽ ወንድሞች፣ ሬዲዮ፣ ራዳር እና ታህታይ ቀይ ይገኙበታል። ታላላቅ ወንድሞቹ ቢባል፣ ላዕላይ ወይን ጠጅ፣ ኤክስ ሬይ፣ ጋማ ጨረር ይገኛሉ። እነዚህ የብርሃን ወንድሞች በተፈጥሯቸው ከብርሃን ጋር አንድ ቢሆኑም ፣ የሰው ዓይን ሊያያቸው ስለማይችል ብርሃን አይባሉም። ሆኖም ግን አንድ አንድ እንስሳት እነዚህን ሞገዶች መመልከት ይችላላሉ። ለምሳሌ ታህታይ ቀይ የሚባለው የብርሃን ታናሽ ወንድም፣ ለሰዎች እንደ ሙቀት ሆኖ ይሰማል። ለምሳሌ የፀሐይ መሞቅ ከምትተፋው የታህታይ ቀይ ጨረራ ይመነጫል። በበረሃ የሚንከላዎሱ እባቦች ይህን ሞገድ በአይናቸው መመልከት ስለሚችሉ፣ ሙቀት ያለውን ማንኛውንም ነገር በጭለማ ሳይቀር ማየት ይችላሉ። ንቦች በተቃራኒ፣ የሰው ልጅ እማያየውን ላዕላይ ወይን ጠጅ ሞገድ በዓይናቸው ማየት ስለሚችሉ፣ አበቦች ለንቦች ከሰው ልጅ የተለየ መልክና መልዕክት ያስተላልፋሉ። ብርሃን ሞገድ ብቻ ሳይሆን፣ እንደሌሎቹ ጨረራዎች የሞገድና እኑስ ሁለትዮሽተፈጥሮን አዋህዶ የያዘ ነው። ስለዚህና ስለመሳሰሉት መሰረታዊ የብርሃን ባህርያት የሚያጠናው የዕውቀት ዘርፍ ሥነ ብርሃን (ኦፕቲክስ) በመባል ይታወቃል። የተፈጥሮ ህግጋት ጥናት (ፊዚክስ) ምርምር ዋና ክፍል ነው። የብርሃን ጸባዮች፣ ምንጮችና ፋይዳዎች የብርሃን ፍጥነት የብርሃን ፍጥነት ብርሃን በመቅጽበት ከአንድ ቦታ ወደ ሌላ ቦታ አይጓዝም። ይልቁኑ ብርሃን የሚጓዘው በከፍተኛ፣ ነገር ግን ውሱን ፍጥነት ነው። ለመጀመሪያ ጊዜ የብርሃንን ፍጥነት በተሳካ ሁኔታ የለካው ሮመር የተባለ የዴንማርክ ሰው ሲሆን ይህም በ1676 ዓ.ም. ነበር። ከርሱ በኋላ የተነሱ ሳይንቲስቶች፣ በተሻሻለ መንገድ ፍጥነቱን ለክተዋል። በአሁኑ ዘመን የሚሰራበት የብርሃን የኦና ውስጥ ፍጥነት 299,792,458 ሜትር በሰከንድ ነው<>። በሌላ አነጋገር አንድ የብርሃን ጨረር በያንዳንዷ ሰከንድ ወደ ሶስት መቶ ሚሊዮን ሜትር የሚጠጋ ርቀት ይጓዛል። ይህ የጠፈር ውስጥ ፍጥነት በ ምልከት ሲወከል፣ ለተፈጥሮ ህግጋት ጥናት ከፍተኛ ፋይዳ ያለው የተፈጥሮ ቋሚ ቁጥር ነው። ብርሃን፣ ከኦና ወጥቶ በቁስ አካል ውስጥ (ለምሳሌ በአየር ውስጥ) ሲጓዝ ፍጥነቱ ይቀንሳል። የዚህ ቀስተኛ ፍጥነት መጠን በቁሱ ዳይኤሌክትሪክ ባህርይና በብርሃኑ አቅም ይወሰናል። ብርሃን ኦና ውስጥ ያለው ፍጥነት በአንድ ቁስ ውስጥ ላለው ፍጥነቱ ሲካፈል ውጤቱ የዚያ ቁስ የስብራት ውድር ይባላል። በሒሳብ ቋንቋ ሲጻፍ፦ እዚህ ላይ = የቁሱ የስብራት ውድር ሲሆን፣ ደግሞ በቁሱ ውስጥ ያለው የብርሃን ፍጥነት ነው። የብርሃን የጉዞ አቅጣጫ መቀየር ብርሃን በቀጥተኛ መንገድ እንደሚጓዝ ከጥንት ጀምሮ የታዎቀ ሃቅ ነው። ደግሞም የብርሃን ቀጥተኛ ጉዞ አልፎ አልፎ ሊስተጓጎል እንደሚችል ሌላው የሚታዎቅ ሃቅ ነው። ብርሃን የሚጓዝበትን አቅጣጫ በሦስት መንገዶች ይቀይራል፦ እነርሱም በመንጸባረቅ፣ በመሰበር እና በመወላገድ ናቸው። መንጸባረቅ (ሪፍሌክሽን) የብርሃን ነጸብራቅ ብርሃን አንድ ቁስን ሲመታ የቁሱ አተሞች የተወሰነውን ብርሃን ውጠው የተቀረውን መልሰው በተለያየ አቅጣጫ ወደ ውጭ ይረጫሉ። ይህ ጉዳይ የብርሃን መበተን ይሰኛል። ቁስ ነገሮች የመታየታቸው ምስጢር ከዚህ የብርሃናዊ መፍካት አንጻር ነው። ከነዚህ ቁሶች በተለየ መልኩ፣ እንደ መስታውት ያሉ፣ ገጽታቸው ልስልስ የሆኑ አካላት፣ ብርሃን ከገጽታቸው ሲንጸባረቅ በሚነሳው የሞገድ መጠላለፍ ምክንያት አብዛኛው የሚፈካው ጨረራ እርስ በርሱ ይጣፋል። በዚህ መጠፋፋት ወቅት ጸንቶ የሚቀረው፣ ብርሃኑ በአረፈበት ማዕዘን ትክክል ተገልብጦ ያለው የሞገድ ስብስብ ብቻ ነው፣ ይኸውም የብርሃን ነፀብራቅ ይሰኛል። በሌላ አባባል፣ ብርሃን አንድ ገጽታ ላይ ሲያርፍ እና ሲንጸባረቅ በነጸብራቁና በመጤው ጨረር መካከል ያለው ማዕዘን ከሁለት እኩል ቦታ ይከፈላል፣ የሚያካፍላቸውም የገጽታው ቀጤ ነክ ነው። ከዚህ በተጨማሪ በብርሃን ስብረት አማካይነት ብርሃን ሊንጸባረቅ ይችላል። ይህ የሚሆነው አንድ የብርሃን ጨረር ያለበትን አካል ለማምለጥ ያለው ፍጥነት በቂ ሆኖ ሳይገኝ ሲቀር ነው። ጨረሩ የቁሱን ድንበር ከተወሰነ ማዕዘን በላይ በሆነ አቅጣጫ ሲመታ በጣም ከመሰበሩ የተነሳ ተመልሶ ወደ ቁሱ ይንጸባረቃል። ይህም አጠቃላይ ውስጣዊ ነጸብራቅ እሚባለው ነው። የአልማዝ ፈርጦች መጭለቅለቅ ከዚህ የተነሳ ነው። ብርሃን በዘፈቀደ ሲንጸባረቅ ተበተነይባላል። እንደ መስታዎት ነጸብራቅ አቅጣጫን የተከተለ ሳይሆን እንደ ግድግዳ መፍካት ወይንም እንደብርሃን ጸዳል በሚተን ውሃ ውስጥ መፍካት ነው። የሰማይ ሰማያዊ ቀለም የሚመነጨው ብርሃን በከባቢ አየር ስለሚበተን ነው። የደመና እና ወተት ነጭነት እንዲሁ ብርሃን በውሃ እና በካልሲየም ስለተበተነ ነው። ስብረት (ሬፍራክሽን) የብርሃን ስብረት የብርሃን ስብረት እምንለው የብርሃን ጨረር ካንድ ብርሃን አሳላፊ ወደ ሌላ አሳላፊ አካል ሲጓዝ የሚገጥመውን ፈጣን የአቅጣጫ መቀየር ሁኔታ ነው። ይህ የመጉበጥ ሁናቴ በስኔል ህግ እንዲህ ሲባል በሒሳብ ቋንቋ ይገለጻል፦ እዚህ ላይ በብርሃኑ ጨረርና በአንደኛው ብርሃን አስተላላፊ አካል ቀጤ ነክ መካከል ያለውን ማዕዘን ሲዎክል ደግሞ በሁለተኛው አካል ቀጤ ነክና በብርሃኑ ጨረር መካከል ያለውን ማዕዘን ይወክላል። 1 እና 2 የብርሃን አስተላላፊዎቹ የስብራት ውድር ናቸው፣ = 1 ለጠፈር ሲሆን > 1 ደግሞ ለማናቸው ብርሃን አስተላላፊና በከፊል አስተላላፊ ቁስ አካሎች የሚሆን ነው። አንድ ጨረር ከአንድ አካል ወጥቶ ወደሌላ አካል ሲገባ የጨረሩ የሞገድ ርዝመትና ፍጥነት ይቀየራል። ሆኖም ግን ድግግሞሹ ባለበት ይጸናል። ያ ጨረር ለሚገባበት አካል ገላ ቀጤ ነክ ካልሆነ የሞገድ ርዝመቱ ወይም ፍጥነቱ መቀየር ብርሃኑ እንዲጎብጥ ወይም አቅጣጭ እንዲቀይር ያደርገዋል። አንድ መኪና አንድ ጎን ጎማዎቹ ቀጥ ቢሉና ሌሎች ጎን ጎማዎቹ ቢሽከረከሩ ሳይወድ በግድ እንደሚታጠፍ ነው። የብርሃን አቅጣጫ መቀየር የብርሃን ስብረት በመባል ይታወቃል። የተለያዩ የብርሃን ቀለማት እኩል አይሰበሩም። ቀይ ብርሃን ቀስ ብሎ ሲሰበር ወይን ጸጅ ደግሞ በከፍተኛ ሁናቴ ይሰበራል። ስለሆነም ከሁሉም ቀለም የተሰራ ነጭ ብርሃን በብርሃን ሰባሪ አካላት፣ ለምሳሌ ፕሪዝም ወይንም የእስክርፒቶ ቀፎ ውስጥ ሲያልፍ ይበተንና ኅብረ ቀለማትን ይፈጥራል። የቀስተ ደመና መፈጠር ብርሃን በከባቢ አየር ባሉ የውሃ ሞለኪሎች መሰበር ምክንያት ነው። መወላገድ (ዲፍራክሽን) የብርሃን መወላገድ ሞገዶች እንቅፋት ወይም ጠባብ ክፍተት ሲያጋጥማቸው በእንቅፋቱ ዙርያ የመጠምዘም ባህርይ ያሳያሉ። ለምሳሌ ከአንድ ክፍል ሆኖ ከሌላ ክፍል የሚወራን ወሬ ማዳመጥ መቻሉ የድምጽ ሞገድ በግድግዳወችና በሮች ዙሪያ መጠማዘዝ በመቻሉ ነው። ከዚህ በተጻራሪ የዕለት ተለት ተመክሯችን እንደሚያረጋግጥልን ብርሃን በቀጥተኛ መንገድ እንደሚጓዝ ነው፣ ሰሆነም አንድ ክፍል ሆነን ሌላ ክፍል የሚሆነውን ማየት አንችልም። ነገር ግን በጥንቃቄ ስናስተውል ይሄ ሙሉ በሙሉ እውነት ሆኖ አናገኘውም። ለምሳሌ በጣም ስል የሆኑ ጠርዞች የሚያሳርፉትን ጥላ በጥንቃቄ ስንመረምር አንድ ወጥ ከመሆን ይልቅ በፈርጅ በፈርጁ የደመቀና የጨለመ ሆኖ እናገኛለን። ብርሃን በቀጥታ እሚጓዝ ከሆነ ለምን ይሄ ሆነ? አንድ ክፍል ሆነን ሌላ ክፍል የሚሆነውን የማናይበት ምክንያት የብርሃን ሞገድ ርዝመት ከድምጽ ሞገድ ርዝመት በጣም ስለሚያን የድምጽን ያህል መጠማዘዝ ስለማይችል ነው። ብርሃን ሁል ጊዜ በቀጥታ መንገድ አይጓዝም። ይልቁኑ የብርሃን ጨረር እንቅፋት ሲያጋጥመው ወይም ጠባብ ክፍተት ውስጥ ሲገባ ይጎብጣል። ይህ ኩነት የብርሃን መወላገድ ይሰኛል። በጠባብ ቀዳዳዎች አጮልቀን ስንመለከት ነገሮች ተንጋደው የሚታዩት ስለዚህ ምክንያት ነው። ከብርሃን መንጸባረቅና መሰበር ውጭ የብርሃንን አቅጣጫ የሚቀይረው ይሄ መወላገድ ነው። መጠላለፍ (ኢንተርፌረንስ) የብርሃን መጠላለፍ የብርሃን መጠላለፍ እንደማንኛውም ሞገድ መጠላለፍ ነው እንጂ ልዩ አይደለም። ለምሳሌ አንድ የረጋ ውሃ ላይ ሁለት ልጆች የተለያየ ቦታ ላይ ጠጠር ቢጥሉ፣ ከጠጠሮቹ እየከበቡ የሚሰፉት ሞገዶች የሚሰሩት መጠላለፍ አንድ ቦታ በሃይል እንዲጎብጡ፣ ሌላ ቦታ እንዲያንሱ እያደረገ ለአይን የሚስብ የመጠላለፍ ቅርጾች በውሃው ገጽታ ላይ ይሰራሉ። ብርሃንም እንዲህ አይነት የመጠላለፍ ባህርይ ያሳያል። ጉዳዩን በቀላሉ ለማየት የያንግን ሙከራ ማካሄድ ይረዳል። የያንግ ሙከራ ምንድን ነው፣ አንድ አይነት ቀለም ያለው ብርሃን አንድ በቀጭኑ የተሸነተረ ካርድ ላይ ይበራል። ከዚህ ሽንትር ካርድ ብርሃኑ እየተወላገደ ይሄድና ሌላ ሁለት ቦታ ላይ የተሸነተረ ካርድ ላይ እንዲያርፍ ይደረጋል። ከኒህ ሁለት ሽንትሮች ያመለጠው ሁለት ጊዜ የተወላገደ ብርሃን ንጹህ ግድግዳ ላይ እንዲያርፍ ይደረጋል። የብርሃንን መጠላለፍ በደንብ በሚያሳይ መልኩ ይህ የሚያርፈው ብርሃን ብዙ ደማቅና ጨለማ ሸንተረሮች በግድግዳው ላይ ይፈጥራል። ከዚህ በተረፈ የብርሃን መጠላለፍ በተፈጥሮም እንዳለ ለማስተዋል ይቻልል። ለምሳሌ ሥሥ የዘይት ወይም ቤንዚን እድፍ በውሃ ላይ ተንጣሎ ሲገኝ የሚፈጥረው ኅብረ ቀለም ከብርሃን መጠላለፍ የሚመጣ ነው። የሲዲ ገጽታም ኅብረ ቀለም ማሳየቱ ብርሃን መጠላለፍ የሚመነጭ ነው። መዋልት (ፖላራይዜሽን) የብርሃን መዋልት የብርሃን ሞገድ ልከ አንድን ገመደ ወደላይ ወደታች ስናደርግ እንደምናገኘው ሞገድ ነው። ማለት የሞገዱ ጉዞ ወደፊት ሲሆን ሞገዱ የሚርገበገበው ወደ ላይ-ወደ ታች ነው። ሞገዱ የሚርገበገብበት አቅጣጫ የሞገዱ ዋልታ ይሰኛል። የሞገዱ የጉዞ አቅጣጫና የሞገዱ ዋልታ አንድ ወጥ አይደሉም። ይልቁኑ ሞገዱ በአንድ አቅጣጫ እየተጓዘ እያለ የሞገዱ ዋልታ ሊቀየር ይችላል። ለምሳሌ የአንድ ሞገድ ዋልታ ወደ ላይ ወደታች ከሆነ፣ ይህን ቀይሮ ወ ጎንና ወደ ጎን ሊርገበገብ ይችላል። ይህ የብርሃን ባህርይ መዋልት ይባላል። ጉዳዩን በገሃዱ አለም ማየት ይቻላል። ብዙ የጸሐይ መነጽሮች የሚሰሩት ብርሃንን ዋልታ ከሚለዩ ንጥር ነገሮች ነው። ስለሆነም የመነጽሮቹ መስታወቶች የሚያሳልፉት ከነርሱ ዋልታ ጋር የሚስማማውን ክፍል ብቻ ነው። ስለዚህ ሁለት የጸሓይ መነጽሮችን በተለያየ ማዕዘን በማስቀመጥ ከአንዱ ያለፈውን የዋለታ ብርሃን በሌላው መነጽር እንደገና በማጥራት የተለያየ የብርሃን መጠን እንዲያልፍ ማድረግ ይቻላል። በርግጥ ሁለቱ መነጽሮች ደርቦ በማስቀመጥና አንዱን ከሌላው አንጻር በማዞር ከከፍተኛ ብርሃን እስከ ሙሉ በሙሉ ጨለማ እንዲያስተላልፉ ማድረግ ይቻላል። የብርሃን ግፊት ብርሃን በተጨባጭ ግፊት ማድረግ ይችላል። ይህን የሚያደርገው ፎቶኖች የተሰኙት የብርሃን እኑሶች የቁስን ገጽታ በመደብደብ ግፊታቸውን በማሳረፍ ነው። የብርሃን ግፊት እሚለካው የአንድን ብርሃን ጨረር ሃይል ለብርሃን ፍጥነት በማካፈል ነው። የብርሃን ፍጥነት እጅግ ግዙፍ ስለሆነ ክብርሃን የሚገኘው ግፊት በጣም አንስተኛ ነው። ስለዚህ አንዲት ሳንቲም በብርሃን ለማንሳት 30 ቢሊዮን የ1 ዋት ሌዘር ፖይነተሮች በአንድ ላይ መሳተፍ አለባቸው፡፡ የሆኖ ሆኖ የብርሃን ግፊት በናኖ ሜትር ደረጃ ባለው አንስተኛው አለም ውስጥ የማይናቅ ሚና ይቻወታል። ስለሆነም ጥቃቅን የናኖ ሜትር ማብሪያ ማጥፊያወችን በብርሃን ግፊት ለመቆጣጠር ጥናት ይካሄዳል። ብርሃንና የኬሚካል ፋይዳው አንድ አንድ ቅመሞች (ኬሚካልስ) ብርሃን ሲያርፍባቸው ጠባያቸው ይቀየራል። ግማሾቹ የብርሃኑን አቅም ገንዘብ በማድረግ ከፍተኛ አቅም ገዝተው ከሌላ ቁስ ጋር የኬሚካል ግንኙነት ያደርጋሉ፣ ገሚሶቹ ያላቸውን ግንኙነት አቋርጠው ለብቻቸው ይሆናሉ። የተክሎች ምግብ ዝግጅት (ፎቶ ሲንቴሲስ) ከዚህ ወገን ነው። እፅዋት የተለያዩ የስኳር አይነቶች የሚሰሩት ከውሃ፣ የተቃጠለ አየርና ከብርሃን ነው። የሰው ልጅ ቆዳ እንዲሁ ቫይታሚን ዲ የሚፈጥረው የብርሃንን አቅም በመጠቀም ነው። ዓይንም ብርሃንን የሚመለከተው ከአይን ውስጥ ያሉ ኬሚካሎችን በብርሃን የመቀየር ጠባይ በመጠቀም ነው። የፎቶ ፊልም እንዲሁ ከብርና-ናይትሮጅን ኬሚካል የተሰራ ሲሆን ብርሃን ሲያርፍበት ጠባዩን ስለሚቀያይር ፎቶ ለማንሳት ያስችላል። የብርሃን ምንጮች ብዙ የብርሃን ምንጮች በአለም ላይ ይገኛሉ። ብዙ ጊዜ የብርሃን ምንጮች በመጋል የፋሙ ነገሮች ናቸው። ማናቸውም ሙቀት ያላቸው ነገሮች የጥቁር አካል ጨረራ ያመነጫል። ለምሳሌ የፀሐይ አካል ገጽታ ሙቀት መጠን 6,000 ኬልቪን ሲደሰርስ በዚህ ምክንያት ከገጽታው የሚመነጨው የፀሐይ ጨረራ ለአይን የሚታይ ብርሃንንም ይጨምራል። ብስሌት እንደተደረሰበት ከፀሐይ ጨራራ ወደ 40% ይሚጠጋው በአይን የሚታይ ብርሃን ነው። በዚህ ትይዩ የቤት አምፑል ከሚወስደው የኤሌክትሪክ አቅም በብርሃን መልኩ የሚረጨው 10% ብቻ ነው፣ የተቀረውን ወደ ግለት ቀይሮ በታህታይ ቀይ ጨረራ ይረጫል። የሚግም የፋመ ብረትም ብርሃን ክሚያመነጩ ወገን ነው። መለስተኛ ሙቀት ያላቸው ነገሮች፣ ለምሳሌ የሰው ልጅ፣ ለአይን የማይታይ የጥቁር አካል ጨረራ በአካባቢው ይረጫል፣ ሆኖም ይሄ በታህታይ ቀይ ደረጃ ስለሆነ ለአይን አይታይም። ሙቀቱ እየጨመረ ሲሄድ ከታህታይ ቀይ የሞገድ ርዘመቱ ቀንሶ ወደ ቀይ ቀለም እያደላ ይሄዳል። የጋመው ቀይ የበለጠ ሲግል ወደ ነጭ ቀለም ይቀየርና ሙቀቱ እየባሰ ሲሄድ ወደ በጣም አጭር የሞገድ እርዝመተ እያደላ ይሄዳል፣ ይሄውም ወደ ሰማያዊ ቀለም መሆኑ ነው። ከዚህ ይብስ ከጋለ አንድኛውን ላይን ይሰወርና የላዕላይ ወይነ ጸጅ ጨረር ባህሪን ይይዛል። እኒህን ቀለማት በሚንቀለቀል እሳት ውስጥ የሚፍሙ ብረታ ብርቶችም ሊስተዋሉ ይችላሉ። አተሞች ብርሃንን አመንጭተው መርጨት ወይም ውጠው ማስቀረት ይችላሉ። ይህን እሚያረጉት እንዲሁ በደፈናው ሳይሆን ለጠባያቸው በሚስማማ አቅም ውስጥ ያለን ብርሃን ነው። ይህ ሲሆን አተሞቹ የመርጨት መስመር በአተሞቹ ብትን ላይ እንዲፈጥር ያደርጋል። ሁለት አይነት የኤሌክትሮማግኔቲክ ምርጨት አለ። ፩ኛው ድንገተኛ መርጨት ሲባል ይህ አይነት ብርሃን በብርሃን ረጪ ዳዮድ፣ ጋዝ ርጭት፣ ኒዖን አምፑል፣ ሜርኩሪ አምፑልና በ እሳትነበልባል ለሚመነጨው ብርሃን ተጠያቂ ነው። ፪ኛው የተነሳሳ መርጨት ሲባል በሌዘር እና ሜዘር ለሚመነጨው ብርሃን ተጠያቂ ነው። የኤሌክትሪክ ቻርጅ ተሸካሚ አካላት (ለምሳሌ ኤሌክትሮን )፣ የሚጓዙበት ፍጥነት ሲቀንስ ጨረራ ይረጫሉ፣ በዚህ አኳኋን የምታይ ብርሃን ሊፈጥሩ ይችላሉ፡ ሳይክሎትሮን ጨራራ፣ ሲንክሮትሮን ጨራራ እና ብሬምስትራንግ ጨራራ የዚህ ምሳሌወች ናቸው። አንድ አንድ እኑሶች (ፓርቲክልስ) በቁስ አካል ውስጥ ከብርሃን ፍጥነት በላይ ከተጓዙ ቼርንኮቭ ጨረራ የተሰኘን በአይን ሊታይ የሚጭል ጨረር ይፈጥራሉ። አንድ አንድ ቅመሞች (ኬሚካሎች) ብርሃን የመፍጠር ችሎታ አላቸው። ህይወት ባላቸው ነገሮች፣ በተለይ በአንድ አንድ ትንኞች፣ ዘንድ ብልጭ-ድርግም የሚል ብርሃን እንዲያመነጩ የሚያግዛቸው ይሄው ነው። አንድ አንድ ቁስ አካላት ከፍተኛ አቅም ባለው ጨረራ ሲደበደቡ የመጋምና የመፍካት ሁኔታ ያሳያሉ። ይህ ጉዳይ ፍሎሮሰንስ ይሰኛል፣ የሸምበቆ መብራት የዚህ አይነት ነው። ሌሎች ደግሞ ቶሎ ከመፍካት ይልቅ ቀስ ብለው ብርሃን መርጨት ያደርጋሉ፣ እኒህ ፎስፎረሰንስ ይሰኛል። ፎስፎረሰንስ ቁሶች በጥቃቅን የአተም ንዑስ አካላት ሲደበደብ እንዲሁ ብርሃን ይሰጣል። በዚህ መንገድ ብርሃን ከሚሰጡት ውገን ፣ የቴሌቪዥን፣ ኮምፒውተር እና ካቶድ ጨረር ቱቦ ይገኙበታል። ከዚህ በተጨማሪ ሌሎች የብርሃን ማመንጫ መንገዶች አሉ ግን ከላይ የተጠቀሱት ዋና ዋናወቹ ናቸው። ለመሆኑ ብርሃን ምንድን ነው?? ስለብርሃን የተሰነዘሩ ኅልዮቶች በየዘመኑ ጥንታዊት ሕንድ ከክርስቶስ ልደት በፊት በ6-5ኛ ክፍለ ዝመን የነበሩ ህንዶች ስለብርሃን ብዙ ተፈላስፈዋል። አንድ አንዶቹ ብርሃን ያልተቆራረጠ ነገር ነው ሲሉ ሌሎች ደግሞ የተቆራረጠ እኑስ ነገር ሲሆን ከከፍተኛ ፍጥነት ካላቸው የእሳት እኑሶች የሚፈጠር ነው ብለው አስፍረዋል። ሌሎች በተራቸው ብርሃን የአቅም አይነት ነው ሲሉ የአሁኑን አይነት የፎቶን ግንዛቤ አስፍረዋል። ጥንታዊት ግሪክ ከክርስቶስ ልደት በፊት በ5ኛው ክፍለ ዝመን ይኖር የነበር ኢምፐዶክልስ እንዳስተማረ የሰው ልጅ አይን ከአራቱ ንጥረ ነገሮች (እሳት፣ አየር፣ መሬትና ውሃ) የተሰራ ሲሆን ጣዖቷ አፍሮዳይት የሰውን ልጅ እሳት በአይኑ ውስጥ እንዳቀጣጠለች፣ ስለዚህም የሰው ልጅ አይን የብርሃን ምንጭ እንደንበር አስተምሯል። ሆኖም የሰው ልጅ ማታ ላይ ስለማያይ ይህ አስተሳሰቡ እንደማያዋጣው በመገንዘብ በርግጥም የሰው ልጅ እሚያየው ከራሱ በሚያመነጨው ብርሃንና ከጸሃይ በሚያገኘው ጨረር ግንኙነት ነው ለማለት ችሏል። ዩክሊድ በበኩሉ የኢምፐዶክልስን ኅልዮት ጥያቄ ውስጥ በመጣል ብርሃን ከአይን ይመነጫል የሚለውን ሃሳብ አልተቀበለም። በተጨማሪ ብርሃን በቀጥተኛ መስመር እንደሚጓዝና ከገጽታ ላይ ሲንጸባረቅ የሚከተለውን የጂዎሜትሪ ህግ አስቀምጧል። ሉክሪተስ በበኩሉ ብርሃን የእኑስ አካላት ውጤት ነው የሚለውን ሃሳብ አስተጋብቷል። ቶሎሚ ደግሞ ስለ ብርሃን መሳበር ጽፏል። አካላዊ ኅልዮት (ዘመናዊ) ከጥንቶቹ በኋላ የአረቡ አል ሃዘን፣ ፈረንሳዩ ደካርት እንዲሁም እንግሊዙ ቤከን እርስ በርሳቸው በሂደት እየተተራረሙ የብርሃንን ምንነት ለማወቅ ሞክረዋል። ሆኖም ደካርት የብርሃንን ጸባይ በአካላዊ መንገድ (ያለ መንፈሳዊ መንገድ) ለመግልጽ ስለቻለ የዘመናዊ የብርሃን ትምህርት አባት በመባል ይታወቃል። የዘመናዊው የብርሃን ኅልዮት ከሁለት የብርሃን ተፈጥሮ ደጋፊወች ቅራኔ ያደገ ነው። አንደኛው ወገን ብርሃን እኑስ (ጠጣር፣ ደቂቅ፣ ፓርቲክል) ነው ሲል፣ ሌላኛው ደግሞ ብርሃን ሞገድ (ዌቭ፣ ፈሳሽ ዓይነት፣ የማይቆራረጥ) ነው የሚል ነበር። እኑስ ኅልዮት እኑስ ስንል እዚህ ላይ ደቂቅ ጠጣር አንስተኛ ነገር እንደማለት ነው። ከነደካርት ቀጥሎ ከፍተኛውን እርምጃ ወደፊት የወሰደው ፒር ጋሲንዲ ብርሃን በጣም ጥቃቅን እኑሶች ክምችት ነው በማለት አስረዳ። ኢሳቅ ኒውተን ገና በወጣትነቱ የጋሲንዲን ጥናት በማንበቡ እርሱም የብራሃንን እኑስነት መሰረት በማድረግ ጥናት አቅርቧል። ለዚህ ምክንያቱን ሲያቀርብ ሞገዶች፣ ለምሳሌ የድምጽ ሞገድ በቀጥታ ከመሄድ ይልቅ በእንቅፋት ዙሪያ መጓዝ ይችላሉ። ነገር ግን ብርሃን በቀጥታ እንጂ እንቅፋትን የመዞር ችሎታ የለውም። ኒውተን የብርሃን ነጸብራቅንና ጥላን በዚሁ ኅልዮቱ ለመግለጽ ችሏል። የብርሃን ስብረትንም በተሳሳተ መልኩ በዚሁ ኅልዮቱ ገልጿል። ኢሳቅ ኒውተን በነበረው የገነነ ክብር ምክንያት 18ኛው ክፍለ ዘመን የርሱን የብርሃን እኑስ ኅልዮት በመከተል ተጠናቀቀ። ይሁንና በ19ኛው ክፍለ ዘመን ይህን አስተሳሰብ የሚቃወሙና የብርሃንን ሞገደኝነት የሚያስተምሩ ጥናቶች መታየት ጀመሩ። ሞገዳዊ ኅልዮት በኒውተን ዘመን የተነሱት ሮበርት ሁክ እና ክርስቲያን ሁይገንስ የብርሃንን ሞገዳዊነት የሚያስረግጡ ጥናቶችን አሳተመው ነበር። ነገር ግን ኒውተን ከነበረው ክብር አኳያ ብዙወች ችላ ብለዋቸው ነበር። የብርሃን ሞገዳዊ ኅልዮት ብርሃን ልክ እንደ ድምፅ እንደሚጠላለፍ የተነበየ ነበር። በ19ኛው ክፍለ ዘመን የተነሳው ቶማስ ያንግ ይህን ጉዳይ በሙከራ ለማሳየት ቻለ። በተረፈ እንደማንኛውም ተራማጅ ሞገድ እንደሚዋልት በዚህ ወቅት በሙከራ ተረጋገጠ። ያንግ በዚህ ሳይወሰን ብርሃን እንደሚወላገድ በሁለትዮሽ ሽንትር ካርድ ሙከራ ለማሳየት ቻለ። የተለያዩ ቀለማት መፈጠር ምክንያቱ በተለያዩት የብርሃን ሞገዶች ውስጥ ባለ የሞገድ ርዝመት ምክንያት እንደሆነ በጥናቱ አቀረበ። ይህ ሁሉ የብርሃንን ሞገዳዊነት ያጠናከረ ጥናትና የብርሃንን እኑስ አለመሆን ለጊዜው ሳይንቲስቶች ያሳመነ ነበር። ላዮናርድ ኦይለር፣ ኦግስቲን ፍሬስነል፣ ሲሞን ፖይሰን የብርሃንን ሞገድ የሂሳብ ቀመሮች ሊጠረጠር በማይችል ሁኔታ መሰረት ሰጡት። ፍሬስነል በ1821 የብርሃን ዋልታዊነት በሞገድ ኅልዮት ብቻና ብቻ የሚገለጽ እና እንዲሁም ብርሃን ተራማጅ ሞገድ እንጂ ፊት-ኋላ የሚል ሞገድ ቅንብር እንዳልሆነ በሂሳብ ቀመሩ ለማስረገጥ ቻለ። ይህ እንግዲህ የኒውተንን የእኑስ ኅልዮት ጥያቄ ውስጥ የጣለ ሂደት ነበር። እንደ ኒውተን ኅልዮት፣ የብርሃን ጨረር ከቀላል ነገር ወደ ጭፍግ (ዴንስ) ያለ ነገር ሲሻገር በግስበት ምክንያት ፍጥነቱ ይጨምራል። ሆኖም ግን ላዮን ፎካልት በ1850 ባደረገው ጥንቃቄ የተመላበት የፍጥነት ልኬት፣ ብርሃን እንዲያውም ጭፍግ ያለ አካል ውስጥ ሲጓዝ ቀስ እንደሚል አረጋገጠ ። ይህ እንግዲህ የኒውተን እኑስ ኅልዮት ሙሉ በሙሎ እንዲጣልና የሞገድ ኅልዮቱ ተቀባይነት እንዲያገኝ ያደረገ ሁናቴ ነበር። የሞገድ ኅልዮት በራሱ ድክመት ነበረው። ድምጽ ከአንድ ቦታ ወደ ሌላ ለመጓዝ በመሃከሉ ሞግዱን ተሸካሚ አካል ያስፈልገዋል። ለምሳሌ አንድ ሰው በጠፈር ውስጥ ቢናገር በሌሎች አይሰማም ምክንያቱም የድምጹን ሞገድ የሚያስተላልፍ አየር የለምና። ልክ እንዲሁ ብርሃንን አስተላላፊ አካል ያስፈልጋል። ነገር ግን ብርሃን በባዶ ጠፈር ውስጥ ከፀሐይ መንጭቶ መሬት ይደርሳል። ስለሆነም የጥንቶቹ ሳይንቲስቶች ጠፈር ውስጥ የሚኖር ኤተር የተባለ በአይን የማይታይ ነገር ሞገዱን እንደሚያስተላልፍ መላ ምት አደርጉ። ኮረንቲና መግነጢስ (ኤሌክትሮማግኔቲክ) ኅልዮት ሚካኤል ፋራዳይ በ1845 ዓ.ም. የብርሃንን ዋልታ በመግነጢስ መቀየር እንደሚቻል አስተዋለ። ። ይህ እንግዲህ ብርሃን ከኮረንቲና መግነጢስ ጋር ግንኙነት እንዳለው ያሳየ የመጀመሪያው መረጃ ነበር። ይሄው ፋራዳይ ከ2 አመት በኋላ ብርሃን በጣም ከፍተኛ ድግግሞሽ ያለው ኤሌክትሮመግነጢሳዊ ረብሻ እንደሆነ ጻፈ። በፋራዳይ ስራ ተመስጦ ቀጣዩን ጥናት ያካሄደው ጄምስ ክላርክ ማክስዌውል በ1862 ዓ.ም. ባወጣው ጥናቱ፣ የኤሌክትሮማግኔቲክ ሞገዶች (ማዕበሎች) አንዴ ከተፈጠሩ በኋላ ያለምንም እርዳታ በኅዋ ውስጥ በቋሚ ፍጥነት መጓዝ እንዲችሉ አሳየ። በሂሳብ ቀመሩ እንዳሰላ ይህ የኤሌክትሮመግነጢሳዊ ሞገድ ፍጥነት ሌሎች ሳይንቲስቶች በሙከራ ካገኙት የብርሃን ፍጥነት ጋር አንድ ሆነ። ከዚህ ተነስቶ፣ ማክስዌል፣ ብርሃን የኤሌክትሮማግኔቲክ ሞገድ እንደሆነ አስረዳ። በ1873ዓ.ም. ማክስዌል የብርሃንና የኤሌክትሮማግኔትን ባህርይ እንዲሁም የመግነጢስ መስክንና የኤሌክትሪክ መስክን ጠባይ በሂሳብ ቀመር ግልጽ አድርጎ አስቀመጠ። ሄኔሪክ ኸርዝ በበኩሎ የማክስዌልን ሂሳብ በመጠቀም የራዲዮ ሞገድን ላብሯረተሩ ውስጥ በመፍጠርና በመጥለፍ እንዲሁም ልክ እንደ ብርሃን ሞገዶቹ የመንጸባረቅ፣ መሳበር፣ መወላገድና መጠላለፍ ባህርያትን እንደሚያሳዩ በተጨባጭ በማረጋገጥ የብርሃንን ኤሌክትሮመግነጢሳዊ ሞገድነት ሙሉ በሙሉ አሳማኝ በሆነ መልኩ አረጋገጠ። በአውሁኑ ወቅት እንደሚታወቀው የኤሌክትሮመግነጢሳዊ ማዕበል ከኤሌክትሪክና መግነጢስመስኮች የተሰራ ሲሆን እኒህ መስኮች እርስ በርሳቸው ቀጤ ነክ ናቸው። የማክስዌል ኅልዮትና የኸርዝ ሙከራወች ራዲዮ፣ ራዳር፣ ቴሌቪዥን፣ ገመድ አልባ ግንኙነት እንዲፈጠሩ አደርጉ። ልዩ አንጻርዊ ኅልዮት ልዩ አንጻርዊ ኅልዮት የሞገድ ኅልዮቱ በጣም የተሳካ ከመሆኑ የተነሳ አብዛኛውን የብርሃን እይታዊና ኤሌክትሮመግነጢሳዊ ባህርይ ለመተንተን ያስቻለ ነበር። ይህም የ19ኛው ክፍለ ዘመን ፊዚክስ ታላቁ ድል ተደርጎ ይቆጠራል። ነገር ግን በክፍለ ዘመኑ መዝጊያ ወራት ልዩ ልዩ፣ በሙከራ የተጋለጡ ተቃርኖወችና በኅልዮቱ አጥጋቢ ሁናቴ ሊተነተኑ የማይችሉ የብርሃን ክስተቶች ብቅ ማለት ጀመሩ። አንደኛውና ዋና እራስ ምታት የነበረው የብርሃን ፍጥነት ነበር። የጥንቱ ሳይንቲስት ጋሊልዮ ጋሊሊ እንዳስረዳ ማናቸውም ፍጥነት አንጻራዊ ነው። ስለሆነም አንድ ሰው የሚንቀሳቀስ መኪና ላይ ቢረማመድ ፍጥነቱ የርሱ የመራመድ ፍጥነት ሲደመር የመኪናው ፍጥነት ነው። ነገር ግን የማክስዌል ቀመር ያስረዳ እንደነበር የብርሃን ፍጥነት ምንጊዜም ቋሚና አንድ ነው። ለምሳሌ በሚነዳ መኪና ፊት ያሉ መብራቶች የሚያመነጩት ብርሃን ፍጥነት ከቆመ መኪና ብርሃን ጋር እኩል ነው። ይህ እንግዳ ውጤት በሚኬልሰን ሞርሌ ሙከራ የተረጋገጠ የውኑ አለም ባህርይ ነበር። በ1905 አልበርት አይንስታይን ይህን እንቆቅልሽ እስከፈታ ድረስ እንቆቅልሽ ሆኖ ቆይቶ ነብር። አይንስታይን እንዳስረዳ፣ ኅዋና ጊዜ ቋሚ ነገር ሳይሆኑ የሚለጠጡና የሚኮማተሩ ነገሮች ናቸው። ስለዚህ የብርሃን ፍጥነት (በጠፈር) ምንጊዜም ቋሚ የመሆኑ ምስጢር የኅዋና ጊዜ መኮማተር እንደሆነ አስረዳ። በዚያውም አይንስትያን ከዚይ በፊት የማይታወቀውን የግዝፈት እና የአቅምን ተመጣጣኘት በሚከተለው ቀመሩ አስረገጠ ፡ ማለቱ አቅም ሲሆን፣ የዕረፍት ግዝፈት እና ደግሞ የብርሃን ፍጥነት በጠፈር ውስጥ ናቸው። የእኑስ ኅልዮት እንደገና ማንሰራራት በሙከራ ከተደረሰበት ሌላ እንግዳ ጠባይ በአሁኑ ዘመን የፎቶኤሌክትሪክ ተጽዕኖ የሚባለው የብርሃን ፀባይ ነበር። ብርሃን ከብረታ ብረቶች ገጽታ ጋር ሲገናኝ የገጽታውን ኤሌክትሮኖች ከአተሞቻቸው በማፈናጠር የኤሌክትሪክ ጅረት(ከረንት) እንዲፈጠር ያደርጋል። በጥንቃቄ በተደረጉ ሙከራወች መሰረት የተፈናጣሪወቹ ኤሌክትሮኖች አቅም በሚያርፍባቸው የብርሃን ድምቀት (ኢንተንስቲ) ሳይሆን የሚወሰነው በብርሃኑ ድግግሞሽ መጠን ነበር። እያንዳንዱ አይነት ብረታብረት ከተወሰነ የድግግሞሽ መጠን በታች ያለ ብርሃን ካረፈበት ከነጭርሱኑ ኤሌክትሮኖቹ አይንቀሳቀሱም (የፈለገ ብርሃኑ የደመቀ ቢሆንም)። እኒህ ተስተውሎወች (የሙከራ ውጤቶች) የብርሃንን የሞገድነት ተፈጥሮ የሚቃረኑ ነበሩ። ለብዙ አመታት ሳይንቲስቶች እኒህን ተቃርኖወች ከሞገድ ኅልዮት ጋር ለማስታረቅ ሞክረዋል፣ ነገር ግን አልተሳካላቸውም። አልበርት አይንስታይን በ1905 ዓ.ም. ለችግሩ መፍትሔ አቀረበ። ይህን ያደረገው የብርሃንን እኑስ ኅልዮት እንደገና እንዲንሰራራ በማድረግ ነበር። ሆኖም ግን ለሞገድ ኅልዮት እጅግ ብዙ መረጃ ስለነበር በመጀመሪያ የአይንስታይን መፍትሔ በዘመኑ በነበሩ ሳይንቲስቶች ዘንድ ተቀባይነት አልነበረውም። ነገር ግን የ የፎቶኤሌክትሪክ ተጽዕኖን የአይንስታን ትንታኔ በበቂ ሁኔታ ስለገለጸ ቀስ በቀስ ተቀባይነትን አገኘ፣ ስለሆነም አይንትስታን ለዚህ ስራው የኖቤል ሽልማትን አገኘ። ይህ የአንስታይን የፎቶኤሌክትሪክ ኅልዮት ለቀጣዩ የኳንተም ኅልዮት መሰረትና አሁን ተቀባይነት ላለው የብርሃን ሁለት ጸባይነት መሰረት የጣለ ነበር። ኳንተም ኅልዮት ኳንተም ኅልዮት በ19ኛው ክፍለ ዘመን ከተደረጉ ሙከራወች የተነሳ ሌላ ቀውስ ተፈጠረ፣ ይኸውም የኤሌክትሮማግኔቲክ ኅልዮት በሚለውና በተጨባጭ ሙከራወች ውጤት መካከል የነበር ልዩነት ነው። ማናቸውም ሙቀት ያላቸው ቁሶች የሙቀት ጨረራ ይረጫሉ፣ ነገር ግን ጨረራቸው ያልተቆራረጠ አልነበርም። በ1900፣ ማክስ ፕላንክ የተሰኘው ጀርመናዊ ተማሪ የዚህን ጉዳይ ስረ መሰረት ለማወቅ ባደረገው ጥናት ማናቸውም ነገሮች (ጥቁር አካላት) ኤሌክትሮማግኔት ጨረራ የሚረጩት በጠጣር በጠጣር ቁርጥራጭ እንጂ በተቀጣጣይ እንደፈሳሽ አለነበረም። እኒህ ጠጣር የኤሌክትሮማግኔት ጨረራ ቁራጭ መሰረቶች ፎቶን ተባሉ። የሚይዙት ጠጣር ቁራጭ አቅም ኳንታ እንዲባል አንስታይን አሳወቀ። ፎቶን መባሉ በዚሁ ዘመን ኤሌክትሮኖች እና ፕሮቶኖች የታወቁበት ዘመን ስለነበር ለመለየት ነበር። ፎቶን አቅም ሲኖረው, መጠኑም ከአለው ድግግሞሽ, ,ጋር ቀጥተኛ ውድር አለው። በሒሳብ ሲቀመጥ ማለቱ፦ የ ፕላንክ ቋሚ ቁጥር, የሞገድ ርዝመት፣ እና ደግሞ የብርሃን ፍጥነት ናቸው። ልክ እንዲሁ፣ የፎቶን እንድርድሪት (ሞመንተም) '' ከሞገዱ ድግግሞሽና ጋር ቀጥተኛ ውድር ሲኖረው ከየሞገዱ ርዝመት ጋር ግን ተገልባጭ ውድር አለው። ወደሒሳብ ቋንቋ ሲተረጎም፦ ይሁንና ይህ የፕላንክ ጥናት የፎቶንን ጠጣር የሚመስል ባህርይ በአጥጋቢ ሁኔታ የገለጸ አልነበረም። የእኑስ ሞገድ ሁለትዮሽ የብርሃንን ተፈጥሮ የሚገልጸው የአሁኑ ዘመናዊ ኅልዮት በአልበርት አይንስታይን የፎቶኤሌክትሪክ ተጽዕኖ ኅልዮትና በማክስ ፕላንክ የፎቶን ጥናት ላይ የተመሰረት ነው። የአይንስታን ትንታኔ በእኑስነት ላይ ያተኮረ ሲሆን የፕላንክ ደግሞ በሞገድነት ላይ ያተኮረ ነበር። የዘመናዊው ኅልዮት እሚለው ብርሃን የሞገድ-እኑስ ሁለትዮሽ ተፈጥሮ አለው ይላል። ማለቱ ብርሃን፣ ሞገድም፣ እኑስም ነው። አይንስታይን እንዳስተማረ፡ የፎቶን አቅም ከፎቶኑ ድግግሞሽ ጋር ቀጥተኛ ውድር አለው ( ማለት ድግግሞሹ ሲበዛ፣ አቅሙም ይበዛል፣ ሲያንስ ያንሳል)። ይህ ሃልዮት ሲሰፋ ማናቸውም የአለም አካላት እኑስም ሞገድም ናቸው ብሎ ያስቀምጣል። ብርሃን ብቻ ሳይሆን፣ ማንኛውም ነገር የእኑስነቱን ወይም ደግሞ የሞገድነቱን ባህርይ ለይቶ ሊያወጣ የሚችል ሙከራ ሊካሄድበት ይችላል። አንድ ነገር ግዝፈቱ ትልቅ ከሆነ የእኑስነቱ ባህርይ ገኖ ይወጣል። ስለሆነም የአለምን ሞገዳዊነት በዘልማድ ለማወቅ አስቸጋሪ ነው። ሉዊ ደ ብሮይ በ1924 አፍረጥርጦ የኤሌክትሮንን የእኑስና ሞገድ ሁለትዮሽ ፀባይን እስከተነተነ የሁለቱ ጸባይን የያዘ ብርሃን ብቻ ነው ብሎ ሳይንቲስቶች ያስቡ ነበር። የኤሌክትሮን ሞገዳዊ ባህርይ በ1927 ዓ.ም. በዳቪሰንና ገርመር በተጨባጭ ተመክሮ ተረጋገጠ። ኳንተም ሥነ ኤሌክትሮ-እንቅስቃሴ (ኤሌክትሮዳይናሚክስ) የኳንተም መካኒካል ኅልዮት በብርሃንና ኤሌክትሮማግኔቲካዊ ጨረራ ያለው አስተሳሰብ ቀስ በቀስ እየተቀየረ 1920ወቹ አልቀው 1930ዎቹ ተደግሙ። በ1940ወቹ ይህ ኅልዮት አብቦ አሁን የሚታወቀውን የኳንተም ኤለክትሮዳይናሚክስ () ወይንም በሌላ ስሙ የኳንተም መስክ ኅልዮት ወለደ። ይህ አዲሱ ኅልዮት በብዙ ሙከራወች የተፈተነና ጸንቶ የቆመ ሲሆን በሌላ ጎን ስፋት ያላቸውን የተፈጥሮ ክስተቶች በአጥጋቢ ሁኔታ መተንተን የሚያስች ሆኖ እስካሁን ጸንቶ ይገኛል። ኳንተም ኤሌክትሮዲናሚክስን ያቋቋሙት ሳይንቲስቶች ሪቻርድ ፌይማን፣ ፍሪማን ዴይሰን፣ ጁሊያን ሽዊንገር፣ እና ሽን-ኢችሮ ቶሞናጋ ናቸው። ፌይማን፣ ሽዊንገር እና ቶሞናጋ የ1965 ኖቤል ሽልማት ስለዚህ ስራቸው አሸንፈዋል።
19489
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%88%8C%E1%8B%A2%E1%8B%AB
ማሌዢያ
ማሌዢያ በእስያ የምትገኝ ሀገር ናት። ማሌዥያ (/ ፣ -/ (ያዳምጡ) ፣ -⁠፣ ማላይ፡ በደቡብ ምሥራቅ እስያ የሚገኝ አገር ነው። የፌደራል ህገ-መንግስታዊ ንጉሳዊ አገዛዝ አስራ ሶስት ግዛቶችን እና ሶስት የፌደራል ግዛቶችን ያቀፈ ሲሆን በደቡብ ቻይና ባህር የተከፈለው በሁለት ክልሎች ማለትም ባሕረ ገብ መሬት ማሌዥያ እና የቦርኒዮ ምስራቅ ማሌዥያ። ባሕረ ገብ መሬት ማሌዥያ ከታይላንድ ጋር የመሬት እና የባህር ድንበር እና ከሲንጋፖር ፣ ቬትናም እና ኢንዶኔዥያ ጋር የባህር ድንበሮችን ትጋራለች። ምስራቅ ማሌዥያ ከብሩኒ እና ኢንዶኔዢያ ጋር የመሬት እና የባህር ድንበሮችን ትጋራለች፣ የባህር ላይ ድንበር ደግሞ ከፊሊፒንስ እና ቬትናም ጋር ነው። ኩዋላ ላምፑር የሀገሪቱ ዋና ከተማ፣ የሀገሪቱ ትልቁ ከተማ እና የፌደራል መንግስት የህግ አውጭ አካል መቀመጫ ናት። ፑትራጃያ የአስተዳደር ማዕከል ነው, እሱም የሁለቱም አስፈፃሚ አካላት መቀመጫ (ካቢኔ, የፌደራል ሚኒስቴር እና ኤጀንሲዎች) እና የፌዴራል መንግስት የፍትህ አካልን ይወክላል. ከ33 ሚሊዮን በላይ ህዝብ ያላት ማሌዢያ ከአለም 45ኛ በህዝብ ብዛት የምትገኝ ሀገር ነች። የአህጉራዊው ዩራሲያ ደቡባዊ ጫፍ ታንጁንግ ፒያ ውስጥ ነው። በሐሩር ክልል ውስጥ የምትገኘው ማሌዢያ ከ17 ሜጋዳይቨርሲቲ አገሮች አንዷ ነች፣ ብዙ ሥር የሰደዱ ዝርያዎች የሚኖሩባት። ማሌዢያ የመነጨው የማሌይ ግዛቶች ነው፣ እሱም ከ18ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ፣ ከብሪቲሽ ስትሬት ሰፈራዎች ጥበቃ ጋር ለብሪቲሽ ኢምፓየር ተገዥ ሆነ። በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ብሪቲሽ ማላያ ከሌሎች የብሪታኒያ እና የአሜሪካ ቅኝ ግዛቶች ጋር በጃፓን ኢምፓየር ተያዘ። የሶስት አመት ይዞታን ተከትሎ ባሕረ ገብ መሬት ማሌዢያ በ1946 እንደ ማሊያያን ህብረት ከተቀላቀለች በኋላ በ1948 የማላያ ፌዴሬሽን ሆና በአዲስ መልክ ተዋቀረች።እ.ኤ.አ. ነሐሴ 31 ቀን 1957 ነፃነቷን አገኘች። ነፃዋ ማላያ በወቅቱ ከብሪታኒያ ዘውድ ቅኝ ግዛቶች ከሰሜን ቦርኒዮ፣ ሳራዋክ እና ሲንጋፖር ጋር በሴፕቴምበር 16 ቀን 1963 ማሌዥያ ሆነች። በነሀሴ 1965 ሲንጋፖር ከፌዴሬሽኑ ተባረረች እና ራሱን የቻለች ሀገር ሆነች። አገሪቷ የብዙ ብሔረሰቦች እና የመድብለ ባህላዊ በመሆኗ በፖለቲካው ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳድራል። ግማሽ ያህሉ ህዝብ ማላይኛ ሲሆን አናሳ ቻይናውያን፣ ህንዶች እና ተወላጆች አሉት። የሀገሪቱ ኦፊሴላዊ ቋንቋ የማሌዥያ ማሌይ ነው፣ የማሌይ ቋንቋ መደበኛ ቅጽ። እንግሊዝኛ ንቁ ሁለተኛ ቋንቋ ሆኖ ይቆያል።ህገ መንግስቱ እስልምናን እንደ ሀገሪቱ የተመሰረተ ሀይማኖት እውቅና ሲሰጥ ሙስሊም ላልሆኑ ሰዎች የእምነት ነፃነት ሰጥቷል። መንግሥት በዌስትሚኒስተር ፓርላሜንታሪ ሥርዓት የተቀረፀ ሲሆን የሕግ ሥርዓቱም በጋራ ሕግ ላይ የተመሠረተ ነው። ርዕሰ መስተዳድሩ በየአምስት ዓመቱ ከዘጠኙ የክልል ሱልጣኖች መካከል የተመረጠ ንጉሠ ነገሥት ነው። የመንግስት መሪ ጠቅላይ ሚኒስትር ነው። ከነጻነት በኋላ፣ የማሌዢያ ጂዲፒ በአማካይ በ6.5% በዓመት ለ50 ዓመታት ያህል አድጓል። ኢኮኖሚው በባህላዊ ሀብቱ ሲቀጣጠል የቆየ ቢሆንም በሳይንስ፣ ቱሪዝም፣ ንግድ እና የህክምና ቱሪዝም ዘርፎች እየሰፋ ነው። ማሌዢያ አዲስ በኢንዱስትሪ የበለጸገ የገበያ ኢኮኖሚ አላት፣ በደቡብ ምሥራቅ እስያ ሦስተኛው ትልቁ እና በዓለም 36 ኛ ትልቁ። የ ፣ እና መስራች አባል እና የ፣ የኮመንዌልዝ እና ያልተጣጣመ ንቅናቄ አባል ነው። ሥርወ ቃል ማሌዥያ የሚለው ስም ማሌይስ ከሚለው ቃል እና የላቲን-ግሪክ ቅጥያ - ጥምረት ሲሆን እሱም 'የማሌይስ ምድር' ተብሎ ሊተረጎም ይችላል። መላዩ የሚለው ቃል አመጣጥ ለተለያዩ ንድፈ ሐሳቦች ተገዥ ነው። ከሳንስክሪት ሂማላያ ሊመጣ ይችላል፣ በተራሮች ላይ ከፍ ያሉ ቦታዎችን ወይም ማላዩር-ፑራ፣ ትርጉሙ 'የተራራማ ከተማ' ማለት ነው። ሌላው ተመሳሳይ ንድፈ ሐሳብ መነሻው ማላይ በሚሉት የታሚል ቃላት ነው ይላል እና ዑር ትርጉሞች 'ተራራ' እና 'ከተማ፣ መሬት' በቅደም ተከተል። ሌላው አስተያየት ከፓማላዩ ዘመቻ የተገኘ ነው።የመጨረሻው ሀሳብ የመጣው 'መሮጥ' ከሚል የጃቫኛ ቃል ነው፣ ከዚም ወንዝ ሱንጋይ መላዩ ('መላዩ ወንዝ') በጠንካራ ጅረት ምክንያት ተሰይሟል። ተመሳሳይ ድምፅ ያላቸው ተለዋጮች ከ11ኛው ክፍለ ዘመን በላይ የቆዩ ሂሳቦች ላይም ታይተዋል፣ በሱማትራ ውስጥ ላሉት አካባቢዎች ቶፖኒሞች ወይም በማላካ ባህር ዙሪያ ያለውን ትልቅ ክልል በመጥቀስ።የሳንስክሪት ጽሑፍ ቫዩ ፑራና ከመጀመሪያው ሺህ ዓ.ም. ጀምሮ እንደ ነበረ የሚታሰበው 'ማላያድቪፓ' የተባለች ምድር አንዳንድ ምሁራን የዘመናዊቷ የማሌይ ባሕረ ገብ መሬት ተብሎ የሚጠራውን ምድር ጠቅሷል።ሌሎች ታዋቂ ዘገባዎች የ2ኛው ክፍለ ዘመን የቶለሚ ጂኦግራፊያዊ ስም ማላዩ ኩሎን ለሚባለው የምዕራባዊው የጎልደን ቼርሶኔዝ የባህር ዳርቻ እና የ7ኛው ክፍለ ዘመን የዪጂንግ የማላዩ ዘገባ ናቸው።በአንድ ወቅት፣ ሜላዩ መንግሥት ስሙን ከሰንጋይ መላዩ ወሰደ። ከዚያም ሜላዩ ከ ጋር የተቆራኘ እና ከተለያዩ የሱማትራ ክፍሎች በተለይም ከፓሌምባንግ ጋር የተቆራኘ ሲሆን የማላካ ሱልጣኔት መስራች እንደመጣ ይታሰባል።ማላካ በ 15 ኛው ክፍለ ዘመን የክልል ሃይል እንደመሆኑ መጠን ወደ ብሄር ስም ማደጉ ብቻ ይታሰባል. እስላማዊነት በማላካ የብሔር ማንነትን አቋቋመ፣ ሜላዩ የሚለው ቃል ከሜላካን ጋር ሊለዋወጥ የሚችል ሆኖ መታየት ጀመረ። እሱ በተለይ ለማላካን ሱልጣን ታማኝ የሆኑትን የአካባቢውን ማሌይኛ ተናጋሪዎችን ሊያመለክት ይችላል።የመጀመርያው የፖርቹጋል ቋንቋ ማሌዮስ ይህን የሚያንፀባርቅ ሲሆን ይህም የማልካን ገዥ ህዝብ ብቻ ነው። የማላካ ነጋዴዎች ታዋቂነት ሜላዩን ከሙስሊም ነጋዴዎች ጋር እንዲቆራኝ አድርጎታል, ከዚያም ከሰፊው የባህል እና የቋንቋ ቡድን ጋር ተቆራኝቷል. ማላካ እና በኋላም ጆሆር የማሌይ ባሕል ማዕከል እንደሆኑ ተናግረዋል፣ ይህ አቋም በእንግሊዞች የሚደገፍ ሲሆን ይህም ማላይ የሚለው ቃል ከሱማትራ ይልቅ ከማሌይ ባሕረ ገብ መሬት ጋር ይበልጥ የተቆራኘ እንዲሆን አድርጓል። የአውሮፓ ቅኝ ግዛት ከመጀመሩ በፊት የማላይ ባሕረ ገብ መሬት በትውልድ አገሩ ታናህ መላዩ ('ማላይ ምድር') በመባል ይታወቅ ነበር። በጀርመን ምሁር ዮሃን ፍሪድሪች ብሉመንባች በተፈጠረ የዘር ምድብ ስር የባህር ላይ ደቡብ ምስራቅ እስያ ተወላጆች ወደ አንድ ምድብ ማለትም የማሌይ ዘር ተመድበዋል። እ.ኤ.አ. በ 1826 የፈረንሣይ አሳሽ ጁልስ ዱሞንት ዲ ዩርቪል ወደ ኦሺኒያ ካደረገ በኋላ በ 1831 የማሌዥያ ፣ ማይክሮኔዥያ እና ሜላኔዥያ ውሎችን ለሶሺየት ዴ ጂኦግራፊ አቅርቧል ፣እነዚህን የፓሲፊክ ባህሎች እና የደሴቶች ቡድኖች ፖሊኔዥያ ከሚለው ቃል በመለየት ። ማሌዢያን "በተለምዶ ኢስት ኢንዲስ በመባል የሚታወቅ አካባቢ" ሲል ገልጿል። እ.ኤ.አ. በ 1850 እንግሊዛዊው የኢትኖሎጂ ባለሙያው ጆርጅ ሳሙኤል ዊንዘር አርል በጆርናል ኦቭ ዘ ኢንዲያ ደሴቶች እና ምስራቅ እስያ ጆርናል ላይ ሲጽፉ የደቡብ ምስራቅ እስያ ደሴቶችን “ሜላዩንዥያ” ወይም “ኢንዱኒዥያ” ብለው እንዲሰየሙ ሐሳብ አቅርበዋል ፣ ለቀደመው ።ማሌዢያ የሚለው ስም አሁን የማሌይ ደሴቶች ተብሎ የሚጠራውን ለመሰየም የተወሰነ ጥቅም አግኝቷል። በዘመናዊው የቃላት አነጋገር፣ ማሌይ በአብዛኛው በማሌይ ባሕረ ገብ መሬት እና በደቡብ ምሥራቅ እስያ አጎራባች ደሴቶች የሚኖሩ፣ የሱማትራ ምሥራቃዊ የባሕር ዳርቻ፣ የቦርንዮ የባሕር ዳርቻ፣ እና በእነዚህ አካባቢዎች መካከል የሚገኙ ትናንሽ ደሴቶችን ጨምሮ የኦስትሮኔዢያ ሕዝቦች የብሔረሰብ ሃይማኖታዊ ቡድን ስም ሆኖ ቆይቷል። እ.ኤ.አ.ማሌዢያ የሚለው ስም በ1963 ተቀባይነት ያገኘው የማላያ ፌዴሬሽን ነባር ግዛቶች፣ ሲንጋፖር፣ ሰሜን ቦርንዮ እና ሳራዋክ አዲስ ፌዴሬሽን ሲመሰርቱ ነው። ፣ ሰሜን ቦርኔዮ እና ሳራዋክ ወደ ማሊያ በ1963 የፊሊፒንስ ፖለቲከኞች የዘመናዊቷ ሀገር ስም ከመውሰዳቸው በፊት የግዛታቸውን ማሌዥያ ለመሰየም አስበው ነበር። በማሌዥያ ዘመናዊ የሰው ልጅ መኖሪያነት ማስረጃ ከ40,000 ዓመታት በፊት ነው። በማላይ ባሕረ ገብ መሬት የመጀመሪያዎቹ ነዋሪዎች ኔግሪቶስ እንደሆኑ ይታሰባል። ከህንድ እና ከቻይና የመጡ ነጋዴዎች እና ሰፋሪዎች በሁለተኛውና በሦስተኛው መቶ ክፍለ ዘመን የንግድ ወደቦችን እና የባህር ዳርቻ ከተሞችን መሥርተው እንደ መጀመሪያው ክፍለ ዘመን ደረሱ። የእነርሱ መገኘታቸው በአካባቢው ባሕሎች ላይ የሕንድ እና የቻይና ተጽእኖን አስከትሏል, እና የማሌይ ባሕረ ገብ መሬት ሰዎች የሂንዱይዝም እና የቡድሂዝም ሃይማኖቶችን ወሰዱ.የሳንስክሪት ጽሑፎች በአራተኛው ወይም በአምስተኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ይታያሉ። የላንግካሱካ መንግሥት በሁለተኛው ክፍለ ዘመን አካባቢ በማሌይ ባሕረ ገብ መሬት ሰሜናዊ አካባቢ ተነሳ፣ እስከ 15 ኛው ክፍለ ዘመን ድረስ ቆይቷል። በ 7 ኛው እና በ 13 ኛው ክፍለ ዘመን መካከል አብዛኛው የደቡባዊ ማሌይ ባሕረ ገብ መሬት የባህር ውስጥ የስሪቪጃያን ግዛት አካል ነበር። በ 13 ኛው እና በ 14 ኛው ክፍለ ዘመን እ.ኤ.አ.የማጃፓሂት ግዛት አብዛኛው ባሕረ ገብ መሬት እና የማላይ ደሴቶችን ከስሪቪጃያ በተሳካ ሁኔታ መቆጣጠር ችሏል። በ15ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ከቀድሞው የስሪቪጃያን ፍርድ ቤት ጋር የተገናኘው የቀድሞው የሲንጋፑራ ግዛት የሸሸ ፓራሜስዋራ የማልካ ሱልጣኔትን መሰረተ። ፓራሜሶራ ወደዚያ ሃይማኖት ከተቀበለች በኋላ የእስልምና መስፋፋት ጨመረ። በዚህ ጊዜ ማላካ ከክልሉ ዙሪያ ንግድን በመሳብ ጠቃሚ የንግድ ማዕከል ነበረች። እ.ኤ.አ. በ 1511 ማላካ በፖርቱጋል ተቆጣጠረች ፣ ከዚያ በኋላ በ 1641 በደች ተወሰደ ። በ 1786 ፣ የብሪቲሽ ኢምፓየር በማላያ ውስጥ መኖርን አቋቋመ ፣ የኬዳ ሱልጣን ፔንንግ ደሴትን ለብሪቲሽ ምስራቅ ህንድ ኩባንያ በመከራየት። እንግሊዛውያን በ1819 የሲንጋፖርን ከተማ አግኝተዋል፣ እና በ1824 የአንግሎ-ደች ስምምነትን ተከትሎ ማላካን ተቆጣጠሩ።እ.ኤ.አ. በ 1826 ብሪቲሽ በቀጥታ ፔንንግን፣ ማላካንን፣ ሲንጋፖርን እና የላቡን ደሴት ተቆጣጥሯቸዋል፣ ይህም የባህር ውስጥ የሰፈራ ዘውድ ቅኝ ግዛት አድርገው ያቋቋሙት። በ20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን፣ ፓሃንግ፣ ሴላንጎር፣ ፔራክ እና ነጌሪ ሴምቢላን ግዛቶች ፌደሬድ ማሌይ ግዛቶች በመባል የሚታወቁት የብሪታንያ ነዋሪዎች የማሌይ ገዥዎችን እንዲያማክሩ ተሹመዋል።በባሕረ ገብ መሬት ላይ የተቀሩት አምስት ግዛቶች፣ በመባል የሚታወቁት፣ በቀጥታ በብሪታንያ አገዛዝ ሥር ባይሆኑም፣ በ20ኛው ክፍለ ዘመን መባቻ አካባቢ የብሪታንያ አማካሪዎችን ተቀብለዋል። በባሕረ ገብ መሬት እና በቦርንዮ ላይ ያለው ልማት በአጠቃላይ እስከ 19 ኛው ክፍለ ዘመን ድረስ ተለያይተዋል። በብሪታንያ የአገዛዝ ዘመን የቻይናውያን እና ህንዶች የጉልበት ሠራተኞች ሆነው እንዲያገለግሉ ይበረታታሉ። ሁለቱም የብሩኒ ሱልጣን እና የሱሉ ሱልጣን የየራሳቸውን የግዛት ባለቤትነት መብት በ1877 እና 1878 ሲያስተላልፉ አሁን ሳባ የተባለው አካባቢ በሰሜን ቦርንዮ በብሪታኒያ ቁጥጥር ስር ዋለ።እ.ኤ.አ. በ1842 ሳራዋክ በብሩኒ ሱልጣን ለጀምስ ብሩክ ተሰጠ፣ ተተኪዎቹ እንደ ነጭ ራጃዎች ነፃ በሆነው መንግሥት ላይ እስከ 1946 ገዙ፣ የዘውድ ቅኝ ግዛት ሆነች ። በሁለተኛው የዓለም ጦርነት የጃፓን ጦር ማላያ፣ ሰሜን ቦርኔዮ፣ ሳራዋክ እና ሲንጋፖርን ከሦስት ዓመታት በላይ ወረረ። በዚህ ወቅት የብሄር ብሄረሰቦች ግጭት ተነስቶ ብሄርተኝነት እያደገ ሄደ። ማላያ በሕብረት ኃይሎች እንደገና ከተቆጣጠረች በኋላ ለነፃነት የሚደረገው የሕዝብ ድጋፍ ጨምሯል። ከጦርነቱ በኋላ ብሪታኒያ የማላያን አስተዳደር በአንድ ዘውድ ቅኝ ግዛት ስር ለማዋሀድ አቅዳ “የማሊያን ህብረት” በሚል ስያሜ የማሌይ ገዥዎችን መዳከም እና ለቻይናውያን ዜግነት መስጠትን በመቃወም ከማሌያውያን ከፍተኛ ተቃውሞ ገጥሞታል።እ.ኤ.አ. በ 1946 የተቋቋመው እና ከሲንጋፖር በስተቀር በማሌያ ባሕረ ገብ መሬት ያሉትን ሁሉንም የእንግሊዝ ንብረቶች ያቀፈው የማሊያ ህብረት በፍጥነት ፈርሶ እ.ኤ.አ. የካቲት 1 ቀን 1948 በማላያ ፌዴሬሽን ተተክቷል ፣ ይህም የማሌይ ገዥዎችን የራስ ገዝ አስተዳደር መለሰ። በብሪታንያ ጥበቃ ሥር ያሉ ግዛቶች በዚህ ጊዜ ውስጥ በአብዛኛው ጎሳ የሆኑ ቻይናውያን በማሊያ ኮሚኒስት ፓርቲ መሪነት እንግሊዞችን ከማላያ ለማስወጣት የተነደፉትን የሽምቅ ውጊያ ጀመሩ። የማላያ ድንገተኛ አደጋ በማላያ በኮመንዌልዝ ወታደሮች ረጅም የፀረ-ሽምቅ ዘመቻን አካቷል። እ.ኤ.አ. ነሐሴ 31 ቀን 1957 ማላያ የኮመንዌልዝ ኦፍ ኔሽን ነፃ አባል ሆነች።በመቀጠል፣ ማላያን ከሰሜን ቦርኒዮ የዘውድ ቅኝ ግዛቶች (ሳባህ ስትቀላቀል በመባል ይታወቃል)፣ ሳራዋክ እና ሲንጋፖርን አንድ ለማድረግ አጠቃላይ እቅድ ተነደፈ። የታሰበው ፌዴሬሽን በመጀመሪያ እ.ኤ.አ. ነሐሴ 31 ቀን 1963 የማሊያን የነፃነት መታሰቢያ በዓል ለማድረግ ታስቦ ነበር።ይሁን እንጂ እንደ የኢንዶኔዥያ ሱካርኖ እና የሳራዋክ የተባበሩት መንግስታት ፓርቲ ተቃዋሚዎች በጠየቁት መሰረት በተባበሩት መንግስታት በሳባ እና ሳራዋክ ለፌዴሬሽኑ የሚሰጠውን ድጋፍ ደረጃ ላይ ጥናት ማካሄድ አስፈላጊ በመሆኑ እ.ኤ.አ. ፌዴሬሽኑ እስከ ሴፕቴምበር 16 ቀን 1963 እንዲራዘም ተደርጓል። ይህ መዘግየት ከላይ የተጠቀሰውን ጥናት ለማጠናቀቅ በቂ ጊዜ ፈቅዷል። ፌዴሬሽኑ ከኢንዶኔዥያ ጋር የተደረገውን ግጭት እና በቦርኒዮ እና በማሊያን ባሕረ ገብ መሬት በኮሚኒስቶች ላይ የማያቋርጥ ግጭቶችን ጨምሮ ከፍተኛ ውጥረትን አምጥቷል ፣ ይህም ወደ ሳራዋክ ኮሚኒስት ዓመፅ እና ሁለተኛ የማሊያ ድንገተኛ አደጋ እና ሌሎች በርካታ ጉዳዮች ለምሳሌ ድንበር ተሻጋሪ ጥቃቶች ወደ ሰሜን ቦርንዮ በሞሮ የባህር ወንበዴዎች ከደቡባዊ የፊሊፒንስ ደሴቶች፣ ሲንጋፖር በ1965 ከፌዴሬሽኑ ተባረረ፣ እና የዘር ግጭት። ይህ ግጭት በግንቦት 13 ቀን 1969 በተካሄደው የዘር ግርግር ተጠናቀቀ።ከሁከቱ በኋላ፣ አወዛጋቢው አዲሱ የኢኮኖሚ ፖሊሲ በጠቅላይ ሚኒስትር ቱን አብዱል ራዛክ ተጀመረ፣ በ የተያዘውን ኢኮኖሚ ድርሻ ለማሳደግ እየሞከረ። በጠቅላይ ሚኒስትር ማሃቲር መሀመድ ከ1980ዎቹ ጀምሮ ፈጣን የኢኮኖሚ እድገት እና የከተሞች መስፋፋት ጊዜ ነበር። ኢኮኖሚው በግብርና ላይ ከመመሥረት ወደ ማኑፋክቸሪንግ እና ኢንዱስትሪ ላይ ተመስርቷል. እንደ ፔትሮናስ ታወርስ፣ የሰሜን-ደቡብ የፍጥነት መንገድ፣ የመልቲሚዲያ ሱፐር ኮሪደር እና አዲሱ የፑትራጃያ የፌደራል አስተዳደር ዋና ከተማ ያሉ በርካታ ሜጋ ፕሮጀክቶች ተጠናቀዋል። እ.ኤ.አ. በ1990ዎቹ መገባደጃ ላይ፣ የእስያ የፋይናንስ ቀውስ በሀገሪቱ ላይ ተፅዕኖ አሳድሯል፣ ይህም ገንዘባቸውን፣ አክሲዮን እና የንብረት ገበያዎቻቸውን እንዲወድም አድርጓል። በኋላ ግን አገግመዋል። የ1 ቅሌት በወቅቱ ጠቅላይ ሚኒስትር ናጂብ ራዛክን እ.ኤ.አ. ይህ ቅሌት በ 2018 አጠቃላይ ምርጫ ከነጻነት በኋላ በገዥው ፖለቲካ ፓርቲ ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ ለውጥ እንዲመጣ አስተዋጽኦ አድርጓል። እ.ኤ.አ. በ 2020 ሀገሪቱ በኮቪድ-19 ወረርሽኝ በተከሰቱ የጤና እና ኢኮኖሚያዊ ቀውሶች ጋር በተገናኘ የፖለቲካ ቀውስ ተይዛለች። ይህንን ተከትሎ በህዳር 2022 ቀደም ብሎ የተካሄደው አጠቃላይ ምርጫ በሀገሪቱ ታሪክ ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ የተንጠለጠለ ፓርላማ እንዲኖር አስችሏል። እ.ኤ.አ. ህዳር 24 ቀን 2022 አንዋር ኢብራሂም የሀገሪቱን በታሪክ የመጀመሪያ የሆነውን ታላቅ ጥምር መንግስት በመምራት 10ኛው የማሌዢያ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው ቃለ መሃላ ፈጸሙ። የእስያ አገራት
3826
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%88%E1%8A%95%E1%8B%B0%E1%8A%95
ለንደን
ለንደን የዩናይትድ ኪንግደም ዋና ከተማ ነው። ለንደን የእንግሊዝ እና የእንግሊዝ ዋና ከተማ እና ትልቁ ከተማ ነች። በደቡብ-ምስራቅ እንግሊዝ የሚገኘው በቴምዝ ወንዝ ላይ እስከ 50 ማይል (80 ኪሜ) ርቀት ላይ እስከ ሰሜን ባህር ድረስ ይቆማል እና ለሁለት ሺህ ዓመታት ትልቅ ሰፈራ ነበር። የለንደን ከተማ፣ ጥንታዊው ዋና እና የፋይናንሺያል ማእከል፣ በሮማውያን ሎንዲኒየም የተመሰረተች እና ከመካከለኛው ዘመን ድንበሮች ጋር ይዛለች። ከ 19 ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ ፣ “ለንደን” እንዲሁ በዚህ ዋና ዙሪያ ያለውን ሜትሮፖሊስ ጠቅሷል ፣ በታሪክ በሚድልሴክስ ፣ ኤሴክስ ፣ ሰርሪ ፣ ኬንት እና ኸርትፎርድሻየር አውራጃዎች መካከል የተከፋፈለ ሲሆን ይህም ታላቁን ለንደን ያቀፈ ፣ በታላቋ ለንደን ባለስልጣን የሚተዳደር። ከለንደን ከተማ በስተ ምዕራብ የምትገኘው የዌስትሚኒስተር ከተማ ለዘመናት ብሄራዊ መንግስት እና ፓርላማን ይዟል። ለንደን ከአለም አቀፋዊ ከተሞች አንዷ በመሆኗ በኪነጥበብ ፣በንግድ ፣በትምህርት ፣በመዝናኛ ፣በፋሽን ፣በፋይናንሺያል ፣በጤና አጠባበቅ ፣በመገናኛ ብዙሀን ፣በቱሪዝም እና በኮሚዩኒኬሽን ጉዳዮች ላይ ጠንካራ ተጽእኖ ታደርጋለች ስለዚህም አንዳንዴ የአለም ዋና ከተማ ተብላ ትጠራለች። አጠቃላይ የሀገር ውስጥ ምርት (€801.66 ቢሊዮን በ2017) በአውሮፓ ውስጥ ትልቁ የከተማ ኢኮኖሚ ያደርገዋል። እ.ኤ.አ. በ 2019 ከፓሪስ በኋላ በአውሮፓ ውስጥ ከፍተኛው እጅግ ከፍተኛ ባለሀብቶች ቁጥር እና ከሞስኮ በኋላ በአውሮፓ ውስጥ ካሉት የየትኛውም ከተማ የቢሊየነሮች ሁለተኛ ደረጃ ላይ ይገኛል ። በአውሮፓ ትልቁ የከፍተኛ ትምህርት ተቋማት፣ ኢምፔሪያል ኮሌጅ ለንደን በተፈጥሮ እና በተግባራዊ ሳይንስ፣ የለንደን ኢኮኖሚክስ በማህበራዊ ሳይንስ ትምህርት ቤት እና አጠቃላይ ዩኒቨርሲቲ ኮሌጅ ለንደንን ያጠቃልላል።ከተማዋ የየትኛውም ከተማ ባለ 5-ኮከብ ሆቴሎች መኖሪያ ነች። በዚህ አለም. እ.ኤ.አ. በ 2012 ለንደን ሶስት የበጋ ኦሎምፒክ ጨዋታዎችን በማስተናገድ የመጀመሪያዋ ከተማ ሆነች። የለንደን ልዩ ልዩ ባህሎች ከ300 በላይ ቋንቋዎችን ያጠቃልላል። በ2018 አጋማሽ ላይ ወደ 9 ሚሊዮን የሚጠጋው የታላቋ ለንደን ህዝብ በአውሮፓ ሶስተኛዋ በህዝብ ብዛት የምትገኝ ከተማ አድርጓታል፣ ይህም ከዩናይትድ ኪንግደም ህዝብ 13.4% ይሸፍናል። የታላቋ ለንደን ግንባታ አካባቢ በ2011 ቆጠራ 9,787,426 ነዋሪዎች ሲኖሩት ከኢስታንቡል፣ሞስኮ እና ፓሪስ በመቀጠል በአራተኛ ደረጃ ላይ ይገኛል። የለንደን ሜትሮፖሊታን አካባቢ ከኢስታንቡል እና ከሞስኮ ቀጥሎ በሦስተኛ ደረጃ ያለው በሕዝብ ብዛት አውሮፓ ውስጥ የሚገኝ ሲሆን በ2016 14,040,163 ነዋሪዎች አሉት። ለንደን አራት የዓለም ቅርስ ቦታዎች አሏት: የለንደን ግንብ; ገነቶች; የዌስትሚኒስተር ቤተ መንግሥት፣ የዌስትሚኒስተር አቤይ እና የቅዱስ ማርጋሬት ቤተ ክርስቲያን ጥምር; እንዲሁም የሮያል ኦብዘርቫቶሪ፣ ግሪንዊች የፕራይም ሜሪድያን (0° ኬንትሮስ) እና የግሪንዊች አማካኝ ጊዜን የሚገልጽበት በግሪንዊች ውስጥ ያለው ታሪካዊ ሰፈራ። ሌሎች ምልክቶች ሰርከስ,የቅዱስ ጳውሎስ ካቴድራል, ታወር ድልድይ እና ትራፋልጋር አደባባይ ያካትታሉ። የብሪቲሽ ሙዚየም፣ ናሽናል ጋለሪ፣ የተፈጥሮ ታሪክ ሙዚየም፣ ታት ዘመናዊ፣ የብሪቲሽ ቤተ መፃህፍት እና የዌስት መጨረሻ ቲያትሮችን ጨምሮ በርካታ ሙዚየሞች፣ ጋለሪዎች፣ ቤተ-መጻህፍት እና የስፖርት ቦታዎች አሉት። የለንደን ስር መሬት በዓለም ላይ እጅግ ጥንታዊው ፈጣን የመጓጓዣ ዘዴ ነው። ለንደን ጥንታዊ ስም ነው, አስቀድሞ በመጀመሪያው መቶ ዘመን ዓ.ም, ብዙውን ጊዜ በላቲኒዝድ ቅርጽ ውስጥ የተረጋገጠ; ለምሳሌ ከ 65/70-80 የተገኙት በከተማው ውስጥ በእጅ የተጻፉ የሮማውያን ጽላቶች ሎንዲኒዮ ('ሎንዶን ውስጥ') የሚለውን ቃል ያካትታሉ። ባለፉት አመታት, ስሙ ብዙ አፈታሪካዊ ማብራሪያዎችን ስቧል. የመጀመሪያው የተመሰከረው በ1136 አካባቢ በተጻፈ የሞንማውዝ ታሪክ ሬጉም ብሪታኒያ በጆፍሪ ላይ ይገኛል። የስሙ ዘመናዊ ሳይንሳዊ ትንታኔዎች ቀደምት ምንጮች ውስጥ የሚገኙትን የተለያዩ ቅርጾች አመጣጥ ግምት ውስጥ ማስገባት አለባቸው-ላቲን (በተለምዶ ሎንዲኒየም), ብሉይ እንግሊዘኛ (በተለምዶ ሉንደን) እና ዌልሽ (በተለምዶ ሉንዲን), በድምፅ ጊዜ ውስጥ የሚታወቁትን እድገቶች በማጣቀስ በእነዚያ የተለያዩ ቋንቋዎች. ይህ ስም ወደ እነዚህ ቋንቋዎች ከጋራ እንደመጣ ተስማምቷል; የቅርብ ጊዜ ሥራ የጠፋውን የሴልቲክ ቅጽ * ሎንዶንጆን ወይም ተመሳሳይ ነገር እንደገና የመገንባት አዝማሚያ አለው። ይህ በላቲን ሎንዲኒየም ተብሎ ተስተካክሎ ወደ ኦልድ እንግሊዝኛ ተበድሯል። የጋራ ቅጽ ክርክር ነው. ታዋቂው የሪቻርድ ኮትስ እ.ኤ.አ. በ1998 ያቀረበው ክርክር ከሴልቲክ ብሉይ አውሮፓውያን *( የተገኘ ሲሆን ትርጉሙም “ወንዝ ለመሻገር በጣም ሰፊ ነው። ኮትስ ይህ በለንደን በኩል ለሚፈሰው የቴምዝ ወንዝ ክፍል የተሰጠ ስም እንደሆነ ጠቁመዋል። ሆኖም፣ አብዛኛው ስራ ግልጽ የሆነ የሴልቲክ ምንጭን ተቀብሏል። የቅርብ ጊዜ ጥናቶች የሴልቲክ ተዋጽኦ የፕሮቶ-ኢንዶ-አውሮፓ ሥር * ሌንድ- ('ሲንክ፣ እንዲሰምጥ ምክንያት')፣ ከሴልቲክ ቅጥያ *-ኢንጆ- ወይም *-ኦንጆ- (ቦታ ለመመስረት ይጠቅማል) ማብራሪያን ይደግፋል። ስሞች)። ፒተር ሽሪጅቨር ስሙ በመጀመሪያ “የሚያጥለቀልቅ ቦታ (በየጊዜው፣ በየጊዜው)” ማለት እንደሆነ ጠቁሟል። እ.ኤ.አ. እስከ 1889 ድረስ "ለንደን" የሚለው ስም ለለንደን ከተማ ብቻ ይሠራ ነበር ፣ ግን ከዚያን ጊዜ ጀምሮ የለንደንን ካውንቲ እና ለታላቋ ለንደንንም ጠቅሷል ። በጽሑፍ "ለንደን" አልፎ አልፎ "" ጋር ኮንትራት ነው. እንዲህ ዓይነቱ አጠቃቀም የመጣው በኤስኤምኤስ ቋንቋ ነው እና ብዙ ጊዜ በማህበራዊ ሚዲያ ተጠቃሚ መገለጫ ላይ ተለዋጭ ስም ወይም እጀታ የሚል ቅጥያ ይታያል። ቅድመ ታሪክ እ.ኤ.አ. በ1993 የነሐስ ዘመን ድልድይ ቅሪቶች ከቫውሃል ድልድይ ወደ ላይ በደቡብ ዳርቻ ላይ ተገኝተዋል። ይህ ቴምስን አቋርጦ ወይም አሁን የጠፋች ደሴት ላይ ደረሰ። ከ1750-1285 ዓክልበ. ከነበሩት እንጨቶች ውስጥ ሁለቱ ራዲዮካርቦን ናቸው። እ.ኤ.አ. በ 2010 በ 4800-4500 ዓክልበ. በቴምዝ ደቡብ ውቅያኖስ ዳርቻ ላይ ከቫውሃል ድልድይ በታች ያለው ትልቅ የእንጨት መዋቅር መሠረት ተገኝቷል። የሜሶሊቲክ መዋቅር ተግባር ግልጽ አይደለም. ሁለቱም ግንባታዎች በቴምዝ ደቡብ ባንክ ላይ ናቸው፣ አሁን ከመሬት በታች ያለው የኤፍራ ወንዝ ወደ ቴምዝ በሚፈስበት። የሮማን ለንደን በአካባቢው የተበታተኑ የብራይቶኒክ ሰፈራዎች ማስረጃዎች ቢኖሩም፣ የመጀመሪያው ትልቅ ሰፈራ የተመሰረተው በ43 ዓ.ም ወረራ ከአራት ዓመታት በኋላ በሮማውያን ነበር። ይህ እስከ 61 ዓ.ም. ድረስ ብቻ የዘለቀው፣ በንግስት ቡዲካ የሚመራው የኢሲኒ ጎሳ ወረራውን እስከ ምድር ድረስ ሲያቃጥለው ነው። ቀጣዩ የታቀደው የሎንዲኒየም ትስጉት የበለፀገ ሲሆን ኮልቼስተርን በመተካት በ 100 የሮማ ግዛት ብሪታኒያ ዋና ከተማ ነበር ። በ 2 ኛው ክፍለዘመን ከፍታ ላይ ፣ ሮማን ለንደን 60,000 ያህል ህዝብ ነበራት ። አንግሎ-ሳክሰን እና ቫይኪንግ ጊዜ ለንደን በ 5 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የሮማውያን አገዛዝ ውድቀት ፣ ለንደን ዋና ከተማ መሆኗን አቆመ እና ቅጥርዋ የሎንዲኒየም ከተማ በተሳካ ሁኔታ ተወገደች ፣ ምንም እንኳን የሮማውያን ሥልጣኔ በሴንት ማርቲን ኢን-ዘ-ፊልድስ አካባቢ እስከ 450 ድረስ ቀጥሏል ። ከ 500 ገደማ ጀምሮ ፣ አንግሎ - ሉንደንዊክ በመባል የሚታወቀው የሳክሰን ሰፈር ከድሮው የሮማውያን ከተማ በስተ ምዕራብ ትንሽ ወጣ። በ 680 ገደማ ከተማዋ እንደገና ዋና ወደብ ሆና ነበር, ነገር ግን መጠነ-ሰፊ ምርት ስለመኖሩ ጥቂት ማስረጃዎች አሉ. ከ 820 ዎቹ ተደጋጋሚ የቫይኪንግ ጥቃቶች ቀንሷል። ሶስት ተመዝግበዋል; በ 851 እና 886 ውስጥ ያሉት ተሳክተዋል ፣ የመጨረሻው ፣ በ 994 ፣ ውድቅ ተደርጓልቫይኪንጎች በዴንማርክ የጦር አበጋዝ ጉተረም እና በዌስት ሳክሰን ንጉስ አልፍሬድ ታላቁ ተስማምተው በቪኪንግ ወረራ የተደነገገው የፖለቲካ እና የጂኦግራፊያዊ ቁጥጥር ክልል ሆኖ ከለንደን እስከ ቼስተር ድረስ ያለውን ድንበሯ ዳኔላውን በአብዛኛዎቹ የምስራቅ እና ሰሜናዊ እንግሊዝ አመልክቷል። 886. የአንግሎ-ሳክሰን ዜና መዋዕል እንደዘገበው አልፍሬድ በ886 ለንደንን “እንደገና መሠረተ።” የአርኪኦሎጂ ጥናት እንደሚያሳየው ይህ ሉንደንዊክን መተው እና በአሮጌው የሮማውያን ግንቦች ውስጥ የህይወት መነቃቃት እና ንግድ መፈጠሩን ያሳያል። ከዚያም ለንደን በ 950 ገደማ በሚያስደንቅ ሁኔታ እስኪጨምር ድረስ ቀስ በቀስ አደገች። በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን ለንደን በእንግሊዝ ውስጥ ትልቁ ከተማ እንደነበረች ግልጽ ነው. በንጉሥ ኤድዋርድ ኮንፌስሰር በሮማንስክ ስታይል በድጋሚ የተሰራው የዌስትሚኒስተር አቢ በአውሮፓ ውስጥ ካሉ ታላላቅ አብያተ ክርስቲያናት አንዱ ነበር። ዊንቸስተር የአንግሎ-ሳክሰን እንግሊዝ ዋና ከተማ ነበረች ፣ ግን ከዚህ ጊዜ ጀምሮ ለንደን የውጪ ነጋዴዎች ዋና መድረክ እና በጦርነት ጊዜ የመከላከያ መሠረት ሆነች። በፍራንክ ስተንተን እይታ: "ሀብቱ ነበረው, እናም ለብሄራዊ ካፒታል ተስማሚ የሆነውን ክብር እና የፖለቲካ ራስን ንቃተ ህሊና በፍጥነት እያዳበረ ነበር." መካከለኛ እድሜ ዊልያም የኖርማንዲው መስፍን በሄስቲንግስ ጦርነት ካሸነፈ በኋላ በ1066 ገና በተጠናቀቀው የዌስትሚኒስተር አቤይ የእንግሊዝ ንጉስ ዘውድ ተሰጠው። ዊልያም የለንደን ግንብ ገነባ። የከተማዋ ነዋሪዎችን ለማስፈራራት በ1097 ዊልያም ዳግማዊ ዌስትሚኒስተር አዳራሽ መገንባት ጀመረ፣ ተመሳሳይ ስም ባለው አቢይ አቅራቢያ። ለአዲሱ የዌስትሚኒስተር ቤተ መንግሥት መሠረት ሆነ። በ 12 ኛው ክፍለ ዘመን በሀገሪቱ ዙሪያ የንጉሳዊ እንግሊዛዊ ፍርድ ቤትን ተከትለው የቆዩት የማዕከላዊ መንግስት ተቋማት በመጠን እና በዘመናዊነት እያደጉ እና ከጊዜ ወደ ጊዜ እየተስተካከሉ መጡ, ለአብዛኛው ዓላማ በዌስትሚኒስተር, ​​ምንም እንኳን የንጉሣዊው ግምጃ ቤት ከዊንቸስተር ተወስዷል. ግንብ ውስጥ አረፈ። የዌስትሚኒስተር ከተማ እውነተኛ መንግሥታዊ ዋና ከተማ ሆና ሲያድግ፣ የተለየ ጎረቤቷ፣ የሎንዶን ከተማ፣ የእንግሊዝ ትልቅ ከተማ እና ዋና የንግድ ማእከል ሆና በራሷ ልዩ አስተዳደር፣ በለንደን ኮርፖሬሽን ስር ሆናለች። በ1100 ነዋሪዎቿ 18,000 ገደማ ነበሩ። በ 1300 ወደ 100,000 የሚጠጉ ነበር. በ14ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ ለንደን አንድ ሶስተኛ የሚጠጋውን ህዝቧን ባጣችበት ወቅት በጥቁር ሞት መልክ አደጋ ደረሰ። ለንደን በ1381 የገበሬዎች አመፅ ትኩረት ነበረች። በ1290 በኤድዋርድ አንደኛ ከመባረራቸው በፊት ለንደን የእንግሊዝ የአይሁድ ሕዝብ ማዕከል ነበረች። በ1190 በአይሁዶች ላይ የሚፈጸመው ግፍ ተፈጸመ፤ በ1190 አዲሱ ንጉሥ በንግሥናው ዕለት ራሳቸውን ካቀረቡ በኋላ ጭፍጨፋቸውን አዝዟል ተብሎ ሲወራ ነበር። እ.ኤ.አ. በ 1264 በሁለተኛው ባሮን ጦርነት ወቅት የሲሞን ደ ሞንትፎርት አማፂዎች የዕዳ መዝገቦችን ለመያዝ ሲሞክሩ 500 አይሁዶችን ገደሉ ። ቀደምት ዘመናዊ በቱዶር ዘመን ተሃድሶው ቀስ በቀስ ወደ ፕሮቴስታንት እምነት ተለወጠ። አብዛኛው የለንደን ንብረት ከቤተክርስትያን ወደ የግል ባለቤትነት ተላልፏል፣ይህም በከተማው ያለውን የንግድ እና የንግድ እንቅስቃሴ አፋጥኗል። እ.ኤ.አ. በ 1475 ሃንሴቲክ ሊግ ስታልሆፍ ወይም ስቲልያርድ ተብሎ የሚጠራውን የእንግሊዝ ዋና የንግድ ማእከል (ኮንቶር) በለንደን ለንደን አቋቋመ ። የሉቤክ፣ ብሬመን እና ሃምቡርግ የሃንሴቲክ ከተሞች ንብረቱን ለደቡብ ምስራቅ ባቡር ሲሸጡ እስከ 1853 ድረስ ቆየ። ከ14ኛው/15ኛው ክፍለ ዘመን ለንደን ጀምሮ የሱፍ ልብስ ሳይለብስ እና ሳይለብስ ተጭኖ ወደ ዝቅተኛው ሀገራት የባህር ዳርቻዎች ተጓጓዘ፣ ይህም አስፈላጊ ነው ተብሎ ይታሰባል። ሆኖም የእንግሊዝ የባህር ላይ ኢንተርፕራይዝ ከሰሜን ምዕራብ አውሮፓ ባህር ማዶ አልደረሰም። ወደ ጣሊያን እና ሜዲትራኒያን የሚወስደው የንግድ መስመር በአንትወርፕ እና በአልፕስ ተራሮች ላይ ነበር; በጊብራልታር ባህር ወደ እንግሊዝ የሚሄዱ ማናቸውም መርከቦች ጣሊያን ወይም ራጉሳን ሊሆኑ ይችላሉ። በጥር 1565 ኔዘርላንድስ ወደ እንግሊዘኛ መላኪያ መከፈቷ የንግድ እንቅስቃሴን አነሳሳ። የሮያል ልውውጥ ተመሠረተ። ሜርካንቲሊዝም አድጓል እና እንደ ኢስት ህንድ ኩባንያ ያሉ ሞኖፖሊ ነጋዴዎች የተመሰረቱት ንግድ ወደ አዲሱ አለም ሲሰፋ ነው። ለንደን ዋናዋ የሰሜን ባህር ወደብ ሆናለች፣ ከእንግሊዝ እና ከውጭ የሚመጡ ስደተኞች ይመጡ ነበር። በ1530 ከ50,000 አካባቢ የነበረው የህዝብ ብዛት በ1605 ወደ 225,000 ገደማ ከፍ ብሏል። በ 16 ኛው ክፍለ ዘመን ዊልያም ሼክስፒር እና ጓደኞቹ ለንደን ውስጥ ለቲያትሩ እድገት በጠላትነት ይኖሩ ነበር. እ.ኤ.አ. በ 1603 የቱዶር ዘመን ማብቂያ ላይ ለንደን አሁንም የታመቀች ነበረች። እ.ኤ.አ. በኖቬምበር 5 1605 ባሩድ ሴራ ውስጥ በዌስትሚኒስተር ውስጥ በጄምስ 1 ላይ የግድያ ሙከራ ተደረገ።በ1637 የቻርለስ አንደኛ መንግስት በለንደን አካባቢ አስተዳደርን ለማሻሻል ሞከረ። ይህም የከተማው ኮርፖሬሽን በከተማዋ ዙሪያ መስፋፋት ላይ የስልጣን እና የአስተዳደር ስልጣኑን እንዲያራዝም ጠይቋል። የለንደንን ነፃነት ለማዳከም ዘውዱ የሚያደርገውን ሙከራ በመፍራት፣ እነዚህን ተጨማሪ ቦታዎች ለማስተዳደር ፍላጎት ካለመኖር ወይም ከከተማው ማኅበራት ሥልጣን ለመጋራት ያለው ስጋት፣ የኮርፖሬሽኑን “ታላቅ እምቢተኝነት”፣ ውሳኔውን ባብዛኛው የቀጠለ ነው። ለከተማው ልዩ የመንግስት ሁኔታ መለያ። በእንግሊዝ የእርስ በርስ ጦርነት አብዛኛው የለንደን ነዋሪዎች የፓርላማውን ጉዳይ ደግፈዋል። እ.ኤ.አ. በ 1642 በሮያሊስቶች የመጀመሪያ ግስጋሴ ፣ በብሬንትፎርድ እና በተርንሃም ግሪን ጦርነት ከተጠናቀቀ ፣ ለንደን የግንኙነት መስመር ተብሎ በሚጠራው የመከላከያ ዙሪያ ግድግዳ ተከበች። መስመሮቹ እስከ 20,000 ሰዎች ተገንብተው የተጠናቀቁት ከሁለት ወር በታች ነው። በ1647 የኒው ሞዴል ጦር ለንደን ሲገባ ምሽጎቹ ብቸኛው ፈተና ሳይሳካላቸው ቀርቷል፣ እናም በዚያው አመት በፓርላማ ደረጃ ድልድይ ተደረገላቸው።ለንደን በ17ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በበሽታ ትታመስ የነበረች ሲሆን መጨረሻውም በ1665-1666 በታላቁ ቸነፈር እስከ 100,000 ሰዎችን የገደለው ወይም ከህዝቡ አንድ አምስተኛውየለንደን ታላቁ እሳት በ 1666 በከተማው ውስጥ በፑዲንግ ሌን ተነስቶ በፍጥነት በእንጨት የተሠሩ ሕንፃዎችን አቋርጧል. መልሶ መገንባት ከአሥር ዓመታት በላይ ፈጅቷል እና በሮበርት ሁክ የለንደን ቀያሽ ሆኖ ተቆጣጠረ። እ.ኤ.አ. በ 1708 የክርስቶፈር ሬን ዋና ሥራ ፣ የቅዱስ ጳውሎስ ካቴድራል ፣ ተጠናቀቀ። በጆርጂያ ዘመን እንደ ያሉ አዳዲስ ወረዳዎች በምዕራብ ተፈጠሩ; በቴምዝ ላይ አዳዲስ ድልድዮች በደቡብ ለንደን ልማትን አበረታተዋል። በምስራቅ የለንደን ወደብ ወደ ታች ተዘረጋ። የለንደን እድገት እንደ አለምአቀፍ የፋይናንስ ማዕከል ለ18ኛው ክፍለ ዘመን አብዝቶ አብቅቷል።እ.ኤ.አ. በ 1762 ጆርጅ በሚቀጥሉት 75 ዓመታት ውስጥ የተስፋፋውን ቡኪንግሃም ቤትን ገዛ። በ18ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ለንደን በወንጀል የተመሰቃቀለች ነበረች ይባል የነበረ ሲሆን የቦው ስትሪት ሯጮች በ1750 እንደ ፕሮፌሽናል የፖሊስ ሃይል ተቋቋሙ። ጥቃቅን ስርቆትን ጨምሮ በአጠቃላይ ከ200 በላይ ወንጀሎች በሞት ይቀጣሉ። በከተማው ውስጥ የተወለዱ አብዛኞቹ ህጻናት ሶስተኛ ልደታቸውን ሳይደርሱ ህይወታቸው አልፏልየማተሚያ ማተሚያው ማንበብና መጻፍ እና ማደግ ዜናዎችን በስፋት እንዲሰራጭ በማድረጋቸው፣ ፍሊት ስትሪት የብሪቲሽ ፕሬስ ማዕከል እየሆነች በመምጣቱ የቡና ቤቶች በሃሳቦች ላይ የሚከራከሩበት ታዋቂ ቦታ ሆነዋል። የአምስተርዳም ወረራ በናፖሊዮን ጦር ብዙ ባለገንዘቦች ወደ ለንደን እንዲዛወሩ አድርጓቸዋል እና የመጀመሪያው የለንደን ዓለም አቀፍ ጉዳይ በ1817 ተፈጠረ። በተመሳሳይ ጊዜ የሮያል የባህር ኃይል የባህር ኃይል የዓለምን ኢኮኖሚያዊ ተቃዋሚዎች እንደ ዋና እንቅፋት በመሆን የጦር መርከቦች መሪ ሆነ። እ.ኤ.አ. በ 1846 የበቆሎ ህጎች መሻር በተለይ የደች ኢኮኖሚ ኃይልን ለማዳከም ያለመ ነበር። ከዚያም ለንደን አምስተርዳምን እንደ መሪ ዓለም አቀፍ የፋይናንስ ማዕከል ሆናለች። ሳሙኤል ጆንሰን እንዳለው፡- ለንደንን ለቆ ለመውጣት ፈቃደኛ የሆነ፣ ምሁር የሆነ ሰው አያገኙም። አይ, ጌታ, አንድ ሰው ለንደን ሲደክም, እሱ ሕይወት ሰልችቶናል; ምክንያቱም ለንደን ውስጥ ሕይወት አቅም ያለው ሁሉ አለ። - ሳሙኤል ጆንሰን ፣ 1777 ዘግይቶ ዘመናዊ እና ዘመናዊ ለንደን ከ1831 እስከ 1925 አካባቢ በአለም ትልቁ ከተማ ነበረች፣ የህዝብ ብዛት በሄክታር 325 ነበር። የለንደን መጨናነቅ የኮሌራ ወረርሽኞችን አስከተለ፣ በ1848 14,000 ሰዎችን ህይወት ቀጥፏል፣ እና በ1866 6,000 ሰዎችን ቀጥፏል። የትራፊክ መጨናነቅ እየጨመረ መምጣቱ በአለም የመጀመሪያው የአካባቢ የከተማ ባቡር ኔትወርክ እንዲፈጠር ምክንያት ሆኗል። የሜትሮፖሊታን የሥራ ቦርድ በዋና ከተማው እና በአንዳንድ አካባቢው አውራጃዎች የመሠረተ ልማት ዝርጋታዎችን በበላይነት ይቆጣጠራል; በ1889 የለንደን ካውንስል በዋና ከተማይቱ ዙሪያ ካሉ የካውንቲ አካባቢዎች ሲፈጠር ተሰርዟል።ከተማዋ ከ1912 እስከ 1914 በተደረገው ቀደምት የአሸባሪዎች ዘመቻ፣ የቦምብ ፍንዳታ እና የእሳት ቃጠሎ ዘመቻ፣ እንደ ዌስትሚኒስተር አቢ እና የቅዱስ ጳውሎስ ካቴድራል ያሉ ታሪካዊ ምልክቶች ባዩበት ወቅት የብዙ ጥቃቶች ኢላማ ሆናለች።ለንደን በአንደኛው የዓለም ጦርነት በጀርመኖች የቦምብ ጥቃት ተፈጽሞባት የነበረች ሲሆን በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ብሊትዝ እና ሌሎች የጀርመኑ ሉፍትዋፍ የቦምብ ጥቃቶች ከ30,000 በላይ የለንደኑ ነዋሪዎችን ገድለዋል፣ በከተማው ዙሪያ ሰፋፊ ቤቶችን እና ሌሎች ሕንፃዎችን ወድሟል። እ.ኤ.አ. የ1948ቱ የበጋ ኦሊምፒክ የተካሄደው በዋናው ዌምብሌይ ስታዲየም ሲሆን ለንደን ከጦርነቱ በማገገም ላይ እያለች ነው። ከ1940ዎቹ ጀምሮ ለንደን የበርካታ ስደተኞች መኖሪያ ሆናለች፣ በዋናነት ከኮመንዌልዝ አገሮች እንደ ጃማይካ፣ ህንድ፣ ባንግላዲሽ እና ፓኪስታን፣ ይህም ለንደን በዓለም ላይ ካሉ የተለያዩ ከተሞች አንዷ አድርጓታል። እ.ኤ.አ. በ 1951 የብሪታንያ ፌስቲቫል በደቡብ ባንክ ተካሄደ ። እ.ኤ.አ. በዋነኛነት ከ1960ዎቹ አጋማሽ ጀምሮ፣ ለንደን ከኪንግ ሮድ፣ ቼልሲ እና ካርናቢ ስትሪት ጋር በተገናኘው በስዊንግንግ ለንደን ንዑስ ባህል ምሳሌነት ለአለም አቀፍ የወጣቶች ባህል ማዕከል ሆነች። በፐንክ ዘመን ውስጥ የ ሚና ታደሰ። እ.ኤ.አ. በ 1965 የለንደን የፖለቲካ ድንበሮች ለከተማው አካባቢ እድገት ምላሽ በመስጠት አዲስ የታላቋ ለንደን ምክር ቤት ተፈጠረ ። በሰሜን አየርላንድ በነበረው ችግር ወቅት፣ ለንደን በ1973 በጊዜያዊ የአየርላንድ ሪፐብሊካን ጦር ሰራዊት በቦምብ ጥቃት ተመታ፣ ከብሉይ ቤይሊ የቦምብ ጥቃት ጀምሮ። በ1981 በብሪክስተን ብጥብጥ የዘር ልዩነት ጎልቶ ታይቷል። ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ባሉት አሥርተ ዓመታት የታላቋ ለንደን ሕዝብ ቀንሷል፣ በ1939 ከነበረው 8.6 ሚሊዮን ከፍተኛ ግምት ወደ 6.8 ሚሊዮን አካባቢ በ1980ዎቹ። የለንደን ዋና ወደቦች ወደ ፊሊክስስቶዌ እና ቲልበሪ ተንቀሳቅሰዋል፣የለንደን ዶክላንድስ አካባቢ የካናሪ ዋርፍ ልማትን ጨምሮ የመልሶ ማልማት ትኩረት ሆነ። ይህ በ1980ዎቹ የለንደንን እንደ አለምአቀፍ የፋይናንሺያል ማእከልነት እያደገ በመጣው ሚና ነው። የቴምዝ ባሪየር በ1980ዎቹ ለንደንን ከሰሜን ባህር ከሚመጣው ማዕበል ለመከላከል ተጠናቀቀ።የታላቋ ለንደን ምክር ቤት እ.ኤ.አ. በ1986 ተሰርዟል፣ ለንደን እስከ 2000 ድረስ ምንም አይነት ማዕከላዊ አስተዳደር ሳይኖራት እና የታላቋ ለንደን ባለስልጣን ተፈጠረ። 21ኛውን ክፍለ ዘመን ለማክበር የሚሊኒየም ዶም፣ የለንደን አይን እና የሚሊኒየም ድልድይ ተገንብተዋል። እ.ኤ.አ. ሐምሌ 6 ቀን 2005 ለንደን የ2012 የበጋ ኦሊምፒክ ተሸለመች፣ የኦሎምፒክ ጨዋታዎችን ሶስት ጊዜ ያዘጋጀች የመጀመሪያዋ ከተማ። እ.ኤ.አ. ጁላይ 7 2005 ሶስት የለንደን የምድር ውስጥ ባቡሮች እና ባለ ሁለት ፎቅ አውቶቡስ በተከታታይ የሽብር ጥቃቶች ቦምብ ተደበደቡ። እ.ኤ.አ. በ2008 ታይም ለንደንን ከኒውዮርክ ሲቲ እና ከሆንግ ኮንግ ጋር በመሆን ኒሎንኮንግ ሲል ሰይሟቸዋል፣ በአለም አቀፍ ደረጃ ሶስት ተፅእኖ ፈጣሪ ከተሞች በማለት አሞካሽቷቸዋል። እ.ኤ.አ. በጥር 2015 የታላቋ ለንደን ህዝብ 8.63 ሚሊዮን እንደሚሆን ይገመታል፣ይህም ከ1939 ወዲህ ከፍተኛው ነው።በ2016 በብሬክሲት ህዝበ ውሳኔ ወቅት እንግሊዝ በአጠቃላይ ከአውሮፓ ህብረት ለመውጣት ወሰነች፣ነገር ግን አብዛኛው የለንደን ምርጫ ክልሎች እንዲቀሩ ድምጽ ሰጥተዋል። የመሬት አቀማመጥ ለንደን፣ በተጨማሪም ታላቋ ለንደን በመባል የሚታወቀው፣ ከዘጠኙ የእንግሊዝ ክልሎች አንዱ እና አብዛኛው የከተማውን ዋና ከተማ የሚሸፍነው ከፍተኛ ንዑስ ክፍል ነው። የለንደን ኮርፖሬሽን ከተማዋን ከከተማ ዳርቻዋ ጋር ለማዋሃድ የተደረጉ ሙከራዎችን በመቃወም "ለንደን" በተለያዩ መንገዶች እንድትገለጽ አድርጓል። አርባ በመቶው የታላቋ ለንደን የተሸፈነው በለንደን ፖስታ ከተማ ነው፣ በዚህ ውስጥ '' የፖስታ አድራሻዎችን ይመሰርታል። የለንደን የስልክ አካባቢ ኮድ ከታላቋ ለንደን ጋር ተመሳሳይ የሆነ ትልቅ ቦታን ይሸፍናል፣ ምንም እንኳን አንዳንድ የውጪ አውራጃዎች የተገለሉ እና አንዳንዶቹ ከውጪ የተካተቱ ቢሆኑም። የታላቋ ለንደን ድንበር በቦታዎች ከ 25 አውራ ጎዳና ጋር ተስተካክሏል። ተጨማሪ የከተማ መስፋፋት አሁን በሜትሮፖሊታን ግሪን ቤልት ተከልክሏል፣ ምንም እንኳን የተገነባው አካባቢ ከድንበር በላይ በቦታዎች ላይ ቢዘረጋም ተለይቶ የሚታወቅ ታላቁ የለንደን የከተማ አካባቢን ይፈጥራል። ከዚህ ባሻገር ሰፊው የለንደን ተጓዥ ቀበቶ አለ። ታላቋ ለንደን ለአንዳንድ ዓላማዎች ወደ ውስጠኛው ለንደን እና ውጫዊ ለንደን ፣ እና በቴምዝ ወንዝ ወደ ሰሜን እና ደቡብ ፣ መደበኛ ያልሆነ መካከለኛ የለንደን አከባቢ ተከፍሏል። የለንደን የስም ማእከል መጋጠሚያዎች፣በተለምዶ በትራፋልጋር አደባባይ እና በኋይትሆል መጋጠሚያ አጠገብ በሚገኘው ቻሪንግ ክሮስ የሚገኘው ኦሪጅናል ኤሊኖር መስቀል፣51°30′26″ 00°07′39″ደብሊው ነው። ይሁን እንጂ የለንደን ጂኦግራፊያዊ ማእከል በአንድ ፍቺ በለንደን በላምቤዝ አውራጃ ውስጥ ነው, ከላምቤዝ ሰሜን ቲዩብ ጣቢያ በሰሜን-ምስራቅ 0.1 ማይል በለንደን ውስጥ ሁለቱም የለንደን ከተማ እና የዌስትሚኒስተር ከተማ የከተማ ደረጃ አላቸው እና ሁለቱም የለንደን ከተማ እና የታላቋ ለንደን ለቅማንት ዓላማዎች ወረዳዎች ናቸው ። የታላቋ ለንደን አካባቢ የታሪካዊ አውራጃዎች አካል የሆኑትን ያጠቃልላል ። የሚድልሴክስ፣ ኬንት፣ ሰርሪ፣ ኤሴክስ እና ሄርትፎርድሻየር። የለንደን የእንግሊዝ ዋና ከተማ እና በኋላም ዩናይትድ ኪንግደም፣ በህግ ወይም በጽሁፍ ተቀባይነት አግኝቶ ወይም ተረጋግጦ አያውቅም። አቋሟ የተቋቋመው በሕገ መንግሥታዊ ኮንቬንሽን ነው፣ ይህም የዋና ከተማነት ደረጃዋን የዩናይትድ ኪንግደም ያልተረጋገጠ ሕገ መንግሥት አካል አድርጎታል። በ12ኛው እና በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የዌስትሚኒስተር ቤተ መንግስት በማደግ የንጉሣዊው ቤተ መንግስት ቋሚ ቦታ ሆኖ የሀገሪቱ የፖለቲካ ዋና ከተማ በመሆን የእንግሊዝ ዋና ከተማ ከዊንቸስተር ወደ ለንደን ተዛወረች። ከቅርብ ጊዜ ወዲህ፣ ታላቋ ለንደን የእንግሊዝ ክልል ተብሎ የተተረጎመ ሲሆን በዚህ አውድ ለንደን በመባል ይታወቃል የመሬት አቀማመጥ የታላቋ ለንደን በድምሩ 1,583 ስኩዌር ኪሎ ሜትር (611 ካሬ ማይል)፣ በ2001 7,172,036 ህዝብ የነበረው እና 4,542 ነዋሪዎችን በካሬ ኪሎ ሜትር (11,760/ስኩዌር ማይል) ይይዛል። የለንደን ሜትሮፖሊታን ክልል ወይም የለንደን ሜትሮፖሊታን አግግሎሜሬሽን በመባል የሚታወቀው የተራዘመ አካባቢ በድምሩ 8,382 ስኩዌር ኪሎ ሜትር (3,236 ካሬ ማይል) 13,709,000 ሕዝብ እና 1,510 ነዋሪዎችን በአንድ ካሬ ኪሎ ሜትር (3,900/ስኩዌር ማይል) ይይዛል። ዘመናዊው ለንደን ከተማዋን ከደቡብ-ምዕራብ ወደ ምሥራቅ የሚያቋርጥ ተቀዳሚ ጂኦግራፊያዊ ባህሪው በሆነው በቴምዝ ላይ ይቆማል። የቴምዝ ሸለቆ ፓርላማ ሂል፣ አዲንግተን ሂልስ እና ፕሪምሮዝ ሂልን ጨምሮ በቀስታ በሚሽከረከሩ ኮረብቶች የተከበበ የጎርፍ ሜዳ ነው። በታሪክ ለንደን ያደገችው በቴምዝ ዝቅተኛው ድልድይ ነጥብ ላይ ነው። የቴምዝ ወንዝ በአንድ ወቅት በጣም ሰፊ፣ ጥልቀት የሌለው ወንዝ ሰፊ ረግረጋማ ቦታዎች ያለው ነበር። በከፍተኛ ማዕበል ላይ ፣ የባህር ዳርቻዎቹ አሁን ካሉት ስፋታቸው አምስት እጥፍ ደርሷል ። ከቪክቶሪያ ዘመን ጀምሮ ቴምዝ በሰፊው ታጥቧል፣ እና ብዙዎቹ የለንደን ገባር ወንዞች አሁን ከመሬት በታች ይጎርፋሉ። ቴምዝ ሞገድ ወንዝ ነው፣ እና ለንደን ለጎርፍ የተጋለጠች ናት። በድህረ- የብሪቲሽ ደሴቶች ቀስ በቀስ 'ማዘንበል' (በስኮትላንድ እና በሰሜን አየርላንድ እና በደቡባዊ የእንግሊዝ ፣ ዌልስ እና አየርላንድ) በድህረ - በከፍተኛ የውሃ መጠን መጨመር ምክንያት ስጋቱ ከጊዜ ወደ ጊዜ ጨምሯል። የበረዶ መመለሻ. እ.ኤ.አ. በ 1974 ይህንን ስጋት ለመቋቋም በ ዎልዊች በቴምዝ ወንዝ ማዶ የቴምዝ ባሪየር ግንባታ ላይ የአስር አመታት ስራ ተጀመረ። እንቅፋቱ እስከ 2070 ድረስ እንደተነደፈ ይሠራል ተብሎ የሚጠበቅ ቢሆንም፣ ለወደፊቱ የማስፋት ወይም የመልሶ ንድፉ ጽንሰ-ሀሳቦች ቀድሞውኑ እየተብራሩ ነው። የአየር ንብረት ለንደን ሞቃታማ ውቅያኖስ የአየር ንብረት አላት ()። ቢያንስ 1697 በኬው መዝገቦች ከጀመሩበት ጊዜ ጀምሮ የዝናብ መዝገቦች በከተማው ውስጥ ተቀምጠዋል። በኬው፣ በአንድ ወር ውስጥ ከፍተኛው የዝናብ መጠን በህዳር 1755 7.4 ኢንች (189 ሚሜ) እና በሁለቱም በታህሳስ 1788 እና በጁላይ 1800 በትንሹ 0 ኢንች (0 ሚሜ) ነው። ማይል ኤንድ በሚያዝያ 1893 0 ኢንች (0 ሚሜ) ነበረው። በሪከርድ የተመዘገበው በጣም እርጥበታማው አመት 1903 ሲሆን በድምሩ 38.1 ኢንች (969 ሚሜ) መውደቅ እና ደረቁ 1921 ነው በድምሩ 12.1 ኢንች (308 ሚሜ) ወድቋል።በአማካኝ አመታዊ የዝናብ መጠን 600 ሚ.ሜ ይደርሳል።ይህም ነው። የኒውዮርክ ከተማ አመታዊ የዝናብ መጠን ግማሽ፣ ነገር ግን ከሮም፣ ሊዝበን እና ሲድኒ ያነሰ ነው። ቢሆንም፣ በአንጻራዊ ሁኔታ ዝቅተኛ ዓመታዊ የዝናብ መጠን ቢኖራትም፣ ለንደን አሁንም በየዓመቱ በ1.0 ሚሜ ገደብ 109.6 ዝናባማ ቀናት ታገኛለች። በለንደን ያለው የሙቀት ጽንፍ ከ38.1°) በኪው በነሐሴ 10 ቀን 2003 እስከ -16.1°) በኖርዝቮልት ጃንዋሪ 1 ቀን 1962 ነው። የከባቢ አየር ግፊት ሪከርዶች ከ1692 ጀምሮ በለንደን ተቀምጠዋል። እስካሁን የተዘገበው ከፍተኛው ግፊት በጥር 20 ቀን 2020 1,049.8 ሚሊባር ነው። ክረምቶች በአጠቃላይ ሞቃት, አንዳንዴ ሞቃት ናቸው. የለንደን አማካይ የጁላይ ከፍተኛ 23.5°) ነው። በአማካይ በየዓመቱ፣ ለንደን ከ25 ዲግሪ ሴንቲግሬድ በላይ እና 4.2 ቀናት ከ30.0°ሴ በላይ 31 ቀናት ታደርጋለች። እ.ኤ.አ. በ 2003 በአውሮፓ የሙቀት ማዕበል ረዥም ሙቀት በመቶዎች የሚቆጠሩ የሙቀት-ነክ ሞት አስከትሏል። በ1976 በእንግሊዝ ለ15 ተከታታይ ቀናት ከ32.2 ዲግሪ ሴንቲግሬድ (90.0 ዲግሪ ፋራናይት) በላይ የሆነ የቀድሞ ድግምት ነበር ይህም በሙቀት ምክንያት ብዙ ሞትን አስከትሏል። በነሀሴ 1911 በግሪንዊች ጣቢያ የቀድሞ የሙቀት መጠን 37.8°) ነበር፣ ምንም እንኳን ይህ ከጊዜ በኋላ መደበኛ ያልሆነ ተብሎ ተወግዷል። በተለይ በበጋ ወቅት ድርቅ አልፎ አልፎ ችግር ሊሆን ይችላል። በጣም በቅርብ ጊዜ በ2018 በጋ እና ከግንቦት እስከ ታህሣሥ ባሉት ወራት ከአማካይ ሁኔታዎች በበለጠ ደረቅ። ሆኖም ግን፣ ዝናብ ሳይዘንብባቸው የቆዩት ተከታታይ ቀናት በ1893 የጸደይ ወራት 73 ቀናት ነበሩ። ክረምቱ በአጠቃላይ በትንሽ የሙቀት ልዩነት ቀዝቃዛ ነው. ከባድ በረዶ አልፎ አልፎ ነው, ነገር ግን በረዶ ብዙውን ጊዜ በእያንዳንዱ ክረምት ቢያንስ አንድ ጊዜ ይወርዳል. ፀደይ እና መኸር አስደሳች ሊሆኑ ይችላሉ. እንደ ትልቅ ከተማ፣ ለንደን ከፍተኛ የከተማ ሙቀት ደሴት ተጽእኖ አላት፣ ይህም የለንደን መሀል አንዳንድ ጊዜ 5°) ከከተማ ዳርቻዎች እና ዳርቻዎች የበለጠ ይሞቃል። ይህ ከለንደን በስተምዕራብ 15 ማይል (24 ኪሜ) ርቀት ላይ የምትገኘውን ለንደን ሄትሮውን ከለንደን የአየር ሁኔታ ማእከል ጋር ሲያወዳድር ከዚህ በታች ይታያል። በለንደን ሰፊ የከተማ አካባቢ ያሉ ቦታዎች የሚታወቁት እንደ ሜይፋየር፣ ሳውዝዋርክ፣ ዌምብሌይ እና ኋይትቻፔል ባሉ የአውራጃ ስሞች ነው። እነዚህም መደበኛ ያልሆኑ ስያሜዎች፣ በመስፋፋት የተጠመዱ መንደሮችን ስም የሚያንፀባርቁ ወይም የተተኩ የአስተዳደር ክፍሎች እንደ ደብሮች ወይም የቀድሞ ወረዳዎች ናቸው። እንደነዚህ ያሉት ስሞች በባህላዊ መንገድ ጥቅም ላይ ውለዋል ፣ እያንዳንዱም የራሱ የሆነ ልዩ ባህሪ ያለው የአካባቢ አካባቢን ይጠቅሳል ፣ ግን ያለ ኦፊሴላዊ ወሰን። ከ 1965 ጀምሮ ታላቋ ለንደን ከጥንታዊቷ የለንደን ከተማ በተጨማሪ በ 32 የለንደን ወረዳዎች ተከፍላለች ። የለንደን ከተማ ዋና የፋይናንስ አውራጃ ናት፣ እና ካናሪ ዋርፍ በቅርቡ በምስራቅ በዶክላንድ አዲስ የፋይናንስ እና የንግድ ማዕከል ሆናለች። ዌስት ኤንድ የለንደን ዋና መዝናኛ እና የገበያ አውራጃ ነው፣ ቱሪስቶችን ይስባል። ምዕራብ ለንደን ንብረቶቹ በአስር ሚሊዮን ፓውንድ የሚሸጡባቸው ውድ የመኖሪያ አካባቢዎችን ያጠቃልላል። በኬንሲንግተን እና ቼልሲ ያሉ ንብረቶች አማካኝ ዋጋ ከ2 ሚሊዮን ፓውንድ በላይ ሲሆን በተመሳሳይ ከፍተኛ ወጪ በለንደን አብዛኛው። የምስራቅ መጨረሻ ለዋናው የለንደን ወደብ በጣም ቅርብ የሆነ አካባቢ ነው፣ በከፍተኛ ስደተኞች ብዛት የሚታወቅ፣ እንዲሁም በለንደን ውስጥ በጣም ድሃ አካባቢዎች አንዱ ነው። በዙሪያው ያለው የለንደን አካባቢ አብዛኛው የለንደን ቀደምት የኢንዱስትሪ እድገትን አይቷል; አሁን፣ ለ2012 ኦሎምፒክ እና ፓራሊምፒክ ወደ ኦሊምፒክ ፓርክ የተገነባውን የለንደን ሪቨርሳይድ እና የታችኛው ሊያ ሸለቆን ጨምሮ የቴምዝ ጌትዌይ አካል በመሆን የብራውንፊልድ ቦታዎች በአከባቢው በሙሉ በመገንባት ላይ ናቸው። የለንደን ህንጻዎች በማንኛውም ልዩ የስነ-ህንፃ ዘይቤ ለመገለጥ በጣም የተለያዩ ናቸው፣ በከፊል በእድሜያቸው ልዩነት ምክንያት። እንደ ናሽናል ጋለሪ ያሉ ብዙ ታላላቅ ቤቶች እና የህዝብ ህንፃዎች ከፖርትላንድ ድንጋይ ነው የተገነቡት። አንዳንድ የከተማው አካባቢዎች፣ በተለይም ከመሃል በስተ ምዕራብ ያሉት፣ በነጭ ስቱኮ ወይም በኖራ የታሸጉ ሕንፃዎች ተለይተው ይታወቃሉ። በማዕከላዊ ለንደን ውስጥ ጥቂት መዋቅሮች ከ1666 ታላቁን እሳት ቀደም ብለው ያደረጉ ሲሆን እነዚህም ጥቂቶቹ የሮማውያን ቅሪቶች፣ የለንደን ግንብ እና ጥቂት የተበታተኑ ቱዶር በከተማው ውስጥ የተረፉ ናቸው። ከዚህ በተጨማሪ ለምሳሌ በ1515 ገደማ በካርዲናል ቶማስ ዎሴይ የተገነባው የቱዶር-ፔሪድ ሃምፕተን ፍርድ ቤት የእንግሊዝ ጥንታዊው የቱዶር ቤተ መንግስት ነው። ከተለያዩ የሕንፃ ቅርስ ቅርሶች ውስጥ የ17ኛው ክፍለ ዘመን አብያተ ክርስቲያናት በ ፣ ኒዮክላሲካል የፋይናንስ ተቋማት እንደ ሮያል ልውውጥ እና የእንግሊዝ ባንክ፣ እስከ 20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ ኦልድ ቤይሊ እና የ1960ዎቹ የባርቢካን እስቴት ናቸው። ጥቅም ላይ ያልዋለው - ግን በቅርቡ ይታደሳል - 1939 በደቡብ-ምዕራብ በወንዙ አጠገብ ያለው የባተርሴያ የኃይል ጣቢያ የአካባቢያዊ ምልክት ነው ፣ አንዳንድ የባቡር ተርሚኖች ግን የቪክቶሪያ አርኪቴክቸር በጣም ጥሩ ምሳሌዎች ናቸው ፣ በተለይም ሴንት ፓንክራስ እና ፓዲንግተን። የለንደን ጥግግት ይለያያል፣ በማእከላዊ አካባቢ እና በካናሪ ወሃርፍ ከፍተኛ የስራ እፍጋት፣ በለንደን ውስጥ ከፍተኛ የመኖሪያ እፍጋቶች እና በለንደን ውጫዊ ክፍል ውስጥ ዝቅተኛ እፍጋቶች።በለንደን ከተማ የሚገኘው የመታሰቢያ ሐውልት በአቅራቢያው የመጣውን የለንደንን ታላቁን እሳት በሚያከብርበት ጊዜ ስለ አካባቢው እይታ ይሰጣል። እብነበረድ አርክ እና ዌሊንግተን አርክ፣ በፓርክ ሌን ሰሜን እና ደቡብ ጫፎች፣ በቅደም ተከተል፣ እንደ አልበርት መታሰቢያ እና በኬንሲንግተን የሚገኘው ሮያል አልበርት አዳራሽ የንጉሣዊ ግንኙነቶች አሏቸው። የኔልሰን አምድ በማዕከላዊ ለንደን ከሚገኙት የትኩረት ነጥቦች አንዱ በሆነው በትራፋልጋር አደባባይ ውስጥ በሀገር አቀፍ ደረጃ የሚታወቅ ሀውልት ነው። ያረጁ ሕንፃዎች በዋናነት በጡብ የተገነቡ ናቸው፣ አብዛኛውን ጊዜ ቢጫው የለንደን ክምችት ጡብ ወይም ሞቃታማ ብርቱካንማ ቀይ ዓይነት፣ ብዙውን ጊዜ በቅርጻ ቅርጾች እና በነጭ ፕላስተር ቅርጻ ቅርጾች ያጌጡ ናቸው። ጥቅጥቅ ባለባቸው አካባቢዎች ፣ አብዛኛው ትኩረት በመካከለኛ እና ከፍተኛ ከፍታ ባላቸው ሕንፃዎች በኩል ነው። የለንደን ሰማይ ጠቀስ ፎቆች፣ እንደ 30 ቅድስት ማርያም አክስ፣ ታወር 42፣ ብሮድጌት ታወር እና አንድ ካናዳ አደባባይ፣ በብዛት የሚገኙት በሁለቱ የፋይናንስ አውራጃዎች፣ የለንደን ከተማ እና የካናሪ ዋርፍ ነው። የቅዱስ ጳውሎስ ካቴድራል እና ሌሎች ታሪካዊ ሕንፃዎች ጥበቃ የሚደረግላቸው እይታዎችን የሚያደናቅፍ ከሆነ ከፍተኛ ከፍታ ያለው ልማት በተወሰኑ ቦታዎች ላይ የተከለከለ ነው። ቢሆንም፣ በማዕከላዊ ለንደን ውስጥ በርካታ ረጃጅም ሰማይ ጠቀስ ፎቆች አሉ (በለንደን ውስጥ ያሉ ረዣዥም ሕንፃዎችን ይመልከቱ)፣ ባለ 95 ፎቅ ሻርድ ለንደን ብሪጅ፣ በዩናይትድ ኪንግደም ውስጥ ረጅሙ ህንፃን ጨምሮ። ሌሎች ታዋቂ ዘመናዊ ህንጻዎች በሳውዝዋርክ የሚገኘው የከተማ አዳራሽ ልዩ ሞላላ ቅርጽ ያለው፣ የአርት ዲኮ ቢቢሲ ብሮድካስቲንግ ሀውስ እና የድህረ ዘመናዊ የብሪቲሽ ቤተመጻሕፍት በሶመርስ ታውን/ኪንግስ ክሮስ እና በጄምስ ስተርሊንግ 1 የዶሮ እርባታ ያካትታሉ። ቀድሞ የሚሊኒየም ዶም የነበረው፣ በቴምዝ በስተምስራቅ ከካናሪ ወሃርፍ፣ አሁን የሚባል የመዝናኛ ቦታ ነው። የከተማ ገጽታ የተፈጥሮ ታሪክ የለንደን የተፈጥሮ ታሪክ ማህበር ለንደን "ከዓለም አረንጓዴ ከሆኑት ከተሞች አንዷ" እንደሆነች ይጠቁማል ከ 40 በመቶ በላይ አረንጓዴ ቦታ ወይም ክፍት ውሃ. 2000 የአበባ ተክል ዝርያዎች መገኘቱንና ቴምዝ 120 የዓሣ ዝርያዎችን እንደሚደግፍ ጠቁመዋል በተጨማሪም በማዕከላዊ ለንደን ከ60 በላይ የወፍ ዝርያዎች እንደሚኖሩና አባሎቻቸው 47 የቢራቢሮ ዝርያዎች፣ 1173 የእሳት እራቶችና 120 የዓሣ ዝርያዎች መመዝገባቸውን ይጠቅሳሉ። በለንደን ዙሪያ ከ 270 በላይ የሸረሪት ዓይነቶች። የለንደን ረግረጋማ አካባቢዎች ብዙ የውሃ ወፎችን በአገር አቀፍ ደረጃ ይደግፋሉ። ለንደን 38 የልዩ ሳይንሳዊ ፍላጎት ጣቢያዎች ()፣ ሁለት ብሄራዊ የተፈጥሮ ክምችቶች እና 76 የአካባቢ ተፈጥሮ ጥበቃዎች አሏት። በዋና ከተማው ውስጥ የተለመዱ ናቸው፣ በቴት ሞደርን የሚኖሩ ለስላሳ ኒውትስ፣ እና የተለመዱ እንቁራሪቶች፣ የጋራ እንቁራሪቶች፣ ፓልሜት ኒውትስ እና ታላቅ ክሬስትድ ኒውትስ። በሌላ በኩል፣ እንደ ቀርፋፋ ትሎች፣ የተለመዱ እንሽላሊቶች፣ የተከለከሉ የሳር እባቦች እና አዳዲዎች ያሉ የአገሬው ተሳቢ እንስሳት በአብዛኛው በሎንዶን ውስጥ ብቻ ናቸው የሚታዩት።ከሌሎች የለንደን ነዋሪዎች መካከል 10,000 ቀይ ቀበሮዎች አሉ, ስለዚህም አሁን በለንደን ለእያንዳንዱ ካሬ ማይል (6 በካሬ ኪሎ ሜትር) 16 ቀበሮዎች አሉ. እነዚህ የከተማ ቀበሮዎች ከሀገራቸው ዘመዶች የበለጠ ደፋር ናቸው ፣ አስፋልቱን ከእግረኛ ጋር በመጋራት እና ግልገሎችን በሰዎች ጓሮ ውስጥ ያሳድጋሉ። ቀበሮዎች ወደ ፓርላማው ቤት ሾልከው ገብተዋል፣ አንዱ በመዝገብ ካቢኔ ውስጥ ተኝቶ ተገኝቷል። ሌላው በቡኪንግሃም ቤተመንግስት ቅጥር ግቢ ውስጥ ዘልቆ በመግባት አንዳንድ የንግስት ኤልሳቤጥ ውድ ሮዝ ፍላሚንጎዎችን ገድሏል ተብሏል። በአጠቃላይ ግን ቀበሮዎች እና የከተማው ህዝቦች እርስ በርስ የሚግባቡ ይመስላሉ. እ.ኤ.አ. በ2001 በለንደን የሚገኘው አጥቢ እንስሳ ማህበር የተደረገ ጥናት እንደሚያሳየው የአትክልትን የአጥቢ እንስሳት ጉብኝት ማስታወሻ ደብተር ለመያዝ ፈቃደኛ ከሆኑ 3,779 ምላሽ ሰጪዎች ውስጥ 80 በመቶው እነርሱን ማግኘት ይወዳሉ። ይህ ናሙና የለንደን ነዋሪዎችን በአጠቃላይ ለመወከል ሊወሰድ አይችልም. በታላቁ ለንደን ውስጥ የሚገኙ ሌሎች አጥቢ እንስሳት ጃርት፣ ቡናማ አይጥ፣ አይጥ፣ ጥንቸል፣ ሽሪብ፣ ቮል እና ግራጫ ስኩዊር ናቸው። በለንደን ውጨኛ አካባቢዎች፣ እንደ ኢፒንግ ደን፣ የተለያዩ አጥቢ እንስሳት ይገኛሉ፣ ከእነዚህም በተጨማሪ የአውሮፓ ጥንቸል፣ ባጃር፣ ሜዳ፣ ባንክ እና የውሃ እሳተ ገሞራ፣ የእንጨት አይጥ፣ ቢጫ አንገት ያለው አይጥ፣ ሞል፣ እና ዊዝል፣ በተጨማሪም ወደ ቀይ ቀበሮ, ግራጫ ስኩዊር እና ጃርት. ከታወር ድልድይ አንድ ማይል ርቀት ላይ በሚገኘው በዋፒንግ ዘ ሀይዌይ ውስጥ የሞተ ኦተር ተገኝቷል፣ ይህም ከከተማው ከመቶ አመት ርቀው ከቆዩ በኋላ ወደ ኋላ መንቀሳቀስ እንደጀመሩ ይጠቁማል። አስሩ የእንግሊዝ አስራ ስምንት የሌሊት ወፍ ዝርያዎች በኤፒንግ ደን ውስጥ ተመዝግበዋል-ሶፕራኖ ፣ ናቱስየስ እና የተለመዱ ፒፒስትሬልስ ፣ የጋራ ኖትቱል ፣ ሴሮቲን ፣ ባርባስቴል ፣ ዳውበንተን ፣ ቡናማ ረጅም ጆሮ ፣ ናቴሬር እና ሌይስለር። በለንደን ውስጥ ካሉት እንግዳ ዕይታዎች መካከል በቴምዝ ውስጥ የሚገኝ ዓሣ ነባሪ ሲሆን የቢቢሲ ሁለት ፕሮግራም "ተፈጥሮአዊ ዓለም፡ የለንደን ኢ-ተፈጥሮአዊ ታሪክ" የተሰኘው ፕሮግራም የሚያሳየው ከቢልንግጌት ውጭ ከዓሣ አዘዋዋሪዎች የሚወስድ ማኅተም የለንደንን ውሥጥ መሬት ውስጥ ለመዘዋወር የሚጠቀሙበት ርግብ ነው። የአሳ ገበያ፣ እና ቋሊማ ከተሰጣቸው "የሚቀመጡ" ቀበሮዎች። የቀይ እና የአጋዘን መንጋ በብዙ የሪችመንድ እና ቡሺ ፓርክ ውስጥ በነፃነት ይንከራተታል። ቁጥሮች ቀጣይነት እንዲኖራቸው ለማድረግ በየኖቬምበር እና ፌብሩዋሪ ውስጥ ቅልጥፍና ይካሄዳል። ኢፒንግ ፎረስት ከጫካ በስተሰሜን በሚገኙ መንጋዎች ውስጥ በተደጋጋሚ በሚታዩ አጋዘኖችም ይታወቃል። ብርቅዬ የሜላኒዝም፣ የጥቁር ፎሎው አጋዘን በቴዶን ቦይስ አቅራቢያ በሚገኘው የአጋዘን መቅደስ ውስጥም ይጠበቃል። በ20ኛው ክፍለ ዘመን መባቻ ላይ ከአጋዘን ፓርኮች ያመለጠው ሙንትጃክ አጋዘን በጫካ ውስጥም ይገኛል። የሎንዶን ነዋሪዎች ከተማዋን የሚጋሩት እንደ ወፎች እና ቀበሮዎች ያሉ የዱር አራዊትን የለመዱ ቢሆንም፣ ከቅርብ ጊዜ ወዲህ ደግሞ የከተማ አጋዘኖች መደበኛ ባህሪ መሆን የጀመሩ ሲሆን የለንደንን አረንጓዴ ቦታዎች ለመጠቀም ሙሉ የአጋዘን መንጋዎች በሌሊት ወደ መኖሪያ አካባቢዎች ይመጣሉ። የስነ ሕዝብ አወቃቀር እ.ኤ.አ. በ 2011 በተካሄደው የህዝብ ቆጠራ 2,998,264 ሰዎች ወይም 36.7% የለንደን ህዝብ የውጭ ተወላጆች መሆናቸውን አስመዝግቧል ፣ ይህም ከኒውዮርክ ቀጥላ ሁለተኛዋ ትልቅ የስደተኛ ህዝብ ያላት ከተማ ነች። እ.ኤ.አ. በ2015 በለንደን ውስጥ ከተወለዱት 69% ያህሉ ልጆች ቢያንስ አንድ ወላጅ ውጭ ሀገር የተወለደ ነው። በቀኝ በኩል ያለው ሠንጠረዥ የለንደን ነዋሪዎች በጣም የተለመዱ የትውልድ አገሮችን ያሳያል። በ18ኛ ደረጃ ላይ ከሚገኙት የጀርመን ተወላጆች መካከል ጥቂቶቹ የእንግሊዝ ዜግነት ያላቸው ወላጆቻቸው ከተወለዱበት ጊዜ ጀምሮ በጀርመን በሚገኘው የብሪቲሽ ጦር ሃይል ውስጥ የሚያገለግሉ ናቸው። በ19ኛው እና በ20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የለንደንን ህዝብ ጨምሯል፣ እና ለተወሰነ ጊዜ በ19ኛው እና በ20ኛው ክፍለ ዘመን መባቻ ላይ ከአለም በህዝብ ብዛት የምትገኝ ከተማ ነበረች። የሁለተኛው የዓለም ጦርነት ከመፈንዳቱ በፊት በ1939 በ8,615,245 ከፍ ብሏል፣ ነገር ግን በ2001 የሕዝብ ቆጠራ ወደ 7,192,091 አሽቆልቁሏል። ሆኖም በ2001 እና 2011 የሕዝብ ቆጠራ መካከል የህዝቡ ብዛት ከአንድ ሚሊዮን በላይ ብቻ በማደግ በኋለኛው 8,173,941 ደርሷል። ሆኖም የለንደን ቀጣይነት ያለው የከተማ አካባቢ ከታላቋ ለንደን በላይ የሚዘልቅ ሲሆን በ2011 9,787,426 ሰዎችን ይይዛል፣ ሰፊው የሜትሮፖሊታን አካባቢ ግን 12-14 ሚሊዮን ህዝብ ነበራት፣ እንደ አጠቃቀሙ ትርጉም። እንደ ዩሮስታት ገለፃ ለንደን በአውሮፓ ሁለተኛዋ በሕዝብ ብዛት የምትገኝ ከተማ ነች። ከ1991-2001 ባለው ጊዜ ውስጥ 726,000 ስደተኞች እዚያ ደረሱ። ክልሉ 1,579 ስኩዌር ኪሎ ሜትር (610 ስኩዌር ማይል) የሚሸፍን ሲሆን ይህም የህዝብ ጥግግት 5,177 ነዋሪዎች በካሬ ኪሎ ሜትር (13,410/ስኩዌር ማይል) ሲሆን ይህም ከሌላው የብሪቲሽ ክልል ከአስር እጥፍ ይበልጣል። በሕዝብ ብዛት ለንደን 19ኛዋ ትልቅ ከተማ እና 18ኛዋ ትልቁ የሜትሮፖሊታን ክልል ናት። የዕድሜ መዋቅር እና መካከለኛ ዕድሜ ዕድሜያቸው ከ14 ዓመት በታች የሆኑ ልጆች በ2018 በውጪ ለንደን ውስጥ 20.6%፣ እና በውስጠ ለንደን ውስጥ 18% ያህሉ ናቸው። የ15-24 የእድሜ ቡድን በውጪ 11.1% እና በውስጥ ለንደን 10.2%፣ ከ25–44 አመት እድሜ ያላቸው 30.6% በውጪ ለንደን እና 39.7% በውስጥ ለንደን፣ ከ45–64 አመት እድሜ ያላቸው 24% እና 20.7% በውጪ እና የውስጥ ለንደን. ዕድሜያቸው 65 እና ከዚያ በላይ የሆኑ 13.6% በሎንዶን ውስጥ ናቸው ፣ ግን በለንደን ውስጥ 9.3% ብቻ። እ.ኤ.አ. በ2018 የለንደን አማካይ ዕድሜ 36.5 ነበር፣ ይህም ከእንግሊዝ መካከለኛው 40.3 ያነሰ ነበር የጎሳ ቡድኖች እንደ ብሄራዊ ስታቲስቲክስ ቢሮ በ2011 የህዝብ ቆጠራ ግምት መሰረት 59.8 በመቶው የለንደን 8,173,941 ነዋሪዎች ነጭ ሲሆኑ 44.9% ነጭ ብሪቲሽ፣ 2.2% ነጭ አይሪሽ፣ 0.1% ጂፕሲ/አይሪሽ ተጓዥ እና 12.1% እንደ ሌሎች ነጭ ተመድበዋል። ይህ በእንዲህ እንዳለ 20.9% የሎንዶን ነዋሪዎች የእስያ እና የድብልቅ እስያ ተወላጆች ሲሆኑ 19.7% ሙሉ የእስያ ዝርያ ያላቸው እና የተቀላቀሉ የእስያ ቅርሶች ከህዝቡ 1.2% ናቸው። ህንዶች 6.6%፣ ፓኪስታናውያን እና ባንግላዲሽ እያንዳንዳቸው 2.7% ይከተላሉ። የቻይና ህዝቦች 1.5% እና አረቦች 1.3% ናቸው. ተጨማሪ 4.9% እንደ “ሌሎች እስያውያን” ተመድበዋል። 15.6 በመቶው የለንደን ህዝብ ጥቁር እና ድብልቅ-ጥቁር ዝርያ ያላቸው ናቸው። 13.3% የሙሉ ጥቁር ዝርያ፣ የተቀላቀለ-ጥቁር ቅርስ ያለው 2.3% ጥቁሮች አፍሪካውያን የለንደንን ህዝብ 7.0% ሲይዙ 4.2% እንደ ጥቁር ካሪቢያን እና 2.1% "ሌላ ጥቁሮች" ናቸው። 5.0% የተቀላቀሉ ዘር ነበሩ። በለንደን የአፍሪካ የመገኘት ታሪክ እስከ ሮማውያን ዘመን ድረስ ይዘልቃል። እ.ኤ.አ. ከ2007 ጀምሮ በለንደን ውስጥ ባሉ የመንግስት ትምህርት ቤቶች ውስጥ ጥቁር እና እስያ ልጆች ከብሪቲሽ ነጭ ልጆች ከሶስት እስከ ሁለት ያህል በቁጥር ይበልጣሉ። በአጠቃላይ በ2011 በተደረገው የህዝብ ቆጠራ የለንደን 1,624,768 ህዝብ ከ0 እስከ 15፣ 46.4% ነጭ፣ 19.8% እስያ፣ 19% ጥቁር፣ 10.8% ቅይጥ እና 4% ሌላ ብሄረሰብ ነበሩ። በጥር 2005 የለንደንን የዘር እና የሃይማኖት ብዝሃነት ላይ የተደረገ ጥናት በለንደን ከ300 በላይ ቋንቋዎች ይነገር እንደነበር እና ከ50 የሚበልጡ ተወላጆች ያልሆኑ ማህበረሰቦች ከ10,000 በላይ ነዋሪዎች ነበሯቸው። የብሔራዊ ስታትስቲክስ ቢሮ አሃዞች እንደሚያሳዩት እ.ኤ.አ. በ 2010 የለንደን የውጭ ተወላጆች 2,650,000 ህዝብ በ 1997 ከነበረው 1,630,000 ነበር ። የ2011 ቆጠራ እንደሚያሳየው 36.7% የሚሆነው የታላቋ ለንደን ህዝብ የተወለዱት ከእንግሊዝ ውጭ ነው። አንዳንድ የጀርመን ተወላጆች በጀርመን ውስጥ በብሪቲሽ ጦር ኃይሎች ውስጥ በሚያገለግሉ ወላጆች የተወለዱ የብሪታንያ ዜጎች ሊሆኑ ይችላሉ። ከሀምሌ 2009 እስከ ሰኔ 2010 ባለው ጊዜ ውስጥ በለንደን የሚኖሩት አምስት ትላልቅ የውጭ ሀገር ተወላጆች በህንድ፣ ፖላንድ፣ አየርላንድ ሪፐብሊክ፣ ባንግላዲሽ እና ናይጄሪያ የተወለዱ መሆናቸውን የብሄራዊ ስታቲስቲክስ ቢሮ ያወጣው ግምት ያሳያል። እ.ኤ.አ. በ 2011 የሕዝብ ቆጠራ መሠረት ትልቁ የሃይማኖት ቡድኖች ክርስቲያኖች ነበሩ ፣ ምንም ሃይማኖት የሌላቸው ፣ ሙስሊሞች ፣ ምላሽ ፣ ሂንዱዎች ፣ አይሁዶች ነበሩ ። %)፣ ሲክ ፣ ቡዲስቶች እና ሌሎች ። ለንደን በተለምዶ ክርስቲያን ነበረች፣ እና ብዙ ቁጥር ያላቸው አብያተ ክርስቲያናት አሏት፣ በተለይም በለንደን ከተማ። በከተማው የሚገኘው ታዋቂው የቅዱስ ጳውሎስ ካቴድራል እና ከወንዙ በስተደቡብ የሚገኘው የሳውዝዋርክ ካቴድራል የአንግሊካን አስተዳደር ማዕከላት ሲሆኑ የካንተርበሪ ሊቀ ጳጳስ የእንግሊዝ ቤተክርስቲያን እና የአለም አንግሊካን ቁርባን ዋና ጳጳስ ዋና መኖሪያቸው በለንደን ላምቤዝ ቤተ መንግስት አለው። የላምቤዝ ወረዳበሴንት ፖል እና በዌስትሚኒስተር አቢ መካከል ጠቃሚ ሀገራዊ እና ንጉሣዊ ሥነ ሥርዓቶች ተጋርተዋል። አቢይ በአቅራቢያው ካለው የዌስትሚኒስተር ካቴድራል ጋር መምታታት የለበትም፣ እሱም በእንግሊዝ እና በዌልስ ውስጥ ትልቁ የሮማ ካቶሊክ ካቴድራል ነው። የአንግሊካን አብያተ ክርስቲያናት ተስፋፍተው ቢኖሩም፣ በቤተ እምነቱ ውስጥ ያለው አከባበር ዝቅተኛ ነው። የእንግሊዝ ቤተክርስትያን አሀዛዊ መረጃ እንደሚያሳየው የቤተክርስቲያን መገኘት ረዘም ያለ እና የማያቋርጥ ማሽቆልቆሉን ቀጥሏል። ለንደን ደግሞ መጠነ ሰፊ የሙስሊም፣ የሂንዱ፣ የሲክ እና የአይሁድ ማህበረሰቦች አሏት። ከሚታወቁት መስጊዶች መካከል ታወር ሃምሌቶች የሚገኘው የምስራቅ ለንደን መስጊድ፣ እስላማዊውን የጸሎት ጥሪ በድምጽ ማጉያዎች እንዲሰጥ የተፈቀደለት፣ የለንደን ማእከላዊ መስጊድ በሬጀንት ፓርክ ጠርዝ ላይ እና የአህመዲ ሙስሊም ማህበረሰብ ባይቱል ፉቱህ ይገኙበታል። ከዘይት መጨመር በኋላ የመካከለኛው- ምስራቅ አረብ ሙስሊሞች ቁጥር እየጨመረ የሚሄደው ባለጸጎች በሜይፌር፣ ኬንሲንግተን እና ናይትስብሪጅ በምዕራብ ለንደን። በታወር ሃምሌቶች እና በኒውሃም ምስራቃዊ አውራጃዎች ውስጥ ትልቅ የቤንጋሊ ሙስሊም ማህበረሰቦች አሉ። ትላልቅ የሂንዱ ማህበረሰቦች በሰሜን-ምእራብ ሃሮ እና ብሬንት አውራጃዎች ይገኛሉ፣ የመጨረሻው እስከ 2006 ድረስ የነበረውን ያስተናግዳል፣ የአውሮፓ ትልቁ የሂንዱ ቤተመቅደስ፣ የኒያስደን ቤተመቅደስ። ለንደን የ ማንዲር ለንደንን ጨምሮ 44 የሂንዱ ቤተመቅደሶች መኖሪያ ነች። በምስራቅ እና ምዕራብ ለንደን ውስጥ የሲክ ማህበረሰቦች አሉ ፣ በተለይም በሳውዝል ፣ ትልቁ የሲክ ህዝብ ብዛት እና ከህንድ ውጭ ትልቁ የሲክ ቤተመቅደስ የሚገኝበት። አብዛኛዎቹ የብሪቲሽ አይሁዶች በለንደን ይኖራሉ፣ በሰሜን ለንደን ውስጥ በስታምፎርድ ሂል፣ ስታንሞር፣ ጎልደርስ ግሪን፣ ፊንችሌይ፣ ሃምፕስቴድ፣ ሄንደን እና ኤድግዌር ውስጥ ከሚታወቁ የአይሁድ ማህበረሰቦች ጋር። በለንደን ከተማ የሚገኘው ቤቪስ ማርክ ምኩራብ ከለንደን ታሪካዊ የሴፋርዲክ አይሁዶች ማህበረሰብ ጋር የተያያዘ ነው። በአውሮፓ ውስጥ ከ300 ለሚበልጡ ዓመታት ያለማቋረጥ መደበኛ አገልግሎት ሲሰጥ የቆየ ብቸኛው ምኩራብ ነው። ስታንሞር እና ካኖንስ ፓርክ ምኩራብ በ1998 ከኢልፎርድ ምኩራብ (በተጨማሪም በለንደን) በመብለጥ በአውሮፓ ውስጥ ካሉት የኦርቶዶክስ ምኩራቦች ትልቁ አባል አለው ። የለንደን የአይሁድ ፎረም በ 2006 የተቋቋመው በ 2006 የሎንዶን መንግስት የሚሰጠውን አስፈላጊነት በመመልከት ነው። ኮክኒ በመላው ለንደን የሚሰማ ዘዬ ነው፣ በዋነኝነት የሚነገረው በሠራተኛ ደረጃ እና ዝቅተኛ መካከለኛ ደረጃ ለንደን ነዋሪዎች ነው። በዋነኛነት በ 18 ኛው ክፍለ ዘመን የመነጨው በምስራቅ መጨረሻ እና በሰፊው ምስራቅ ለንደን ነው ፣ ምንም እንኳን የኮክኒ የአነጋገር ዘይቤ በጣም የቆየ ነው ተብሎ ቢነገርም ። ጆን ካምደን ሆተን፣ እ.ኤ.አ. በ 1859 በስላንግ መዝገበ-ቃላት ውስጥ ፣ የምስራቅ መጨረሻን ገንዘብ አስከባሪዎች ሲገልጹ “ልዩ የቃላት ቋንቋ መጠቀማቸውን” ዋቢ አድርጓል። ከክፍለ ዘመኑ መባቻ ጀምሮ የኮክኒ ቀበሌኛ በራሱ በምስራቅ መጨረሻ ክፍሎች ብዙም የተለመደ አይደለም፣ በዘመናዊ ጠንካራ ምሽጎች ሌሎች የለንደን እና የከተማ ዳርቻዎችን ጨምሮ የቤት አውራጃዎች። ኢስትዩሪ እንግሊዘኛ በኮክኒ እና በተቀባዩ አጠራር መካከል ያለ መካከለኛ አነጋገር ነው። በለንደን እና በደቡብ-ምስራቅ እንግሊዝ ከቴምዝ ወንዝ እና ከሥሩ ዳርቻ ጋር በተገናኘ በሁሉም ክፍሎች ባሉ ሰዎች በሰፊው ይነገራል። መልቲባህላዊ የሎንዶን እንግሊዘኛ (ኤምኤልኤል) በመድብለ ባህላዊ አካባቢዎች ከተለያዩ አስተዳደግ በመጡ ወጣት እና የስራ መደብ ሰዎች መካከል እየተለመደ የመጣ የባለብዙ- ነው። የጎሳ ዘዬዎች፣በተለይም አፍሮ-ካሪቢያን እና ደቡብ እስያ፣ከፍተኛ የኮክኒ ተጽእኖ ያለው ውህደት ነው። የተቀበለ አጠራር () በተለምዶ የብሪቲሽ እንግሊዝኛ መመዘኛ ተደርጎ የሚወሰደው አነጋገር ነው። ምንም እንኳን በለንደን እና በደቡብ-ምስራቅ እንግሊዝ ጥቅም ላይ የሚውለው መደበኛ ንግግር ተብሎ በተለምዶ ቢገለጽም የተለየ መልክዓ ምድራዊ ትስስር የለውም። በዋነኛነት የሚነገረው በከፍተኛ ደረጃ እና በላይኛው መካከለኛ ክፍል በለንደን ነዋሪዎች ነው። የለንደን አጠቃላይ ክልላዊ ምርት እ.ኤ.አ. ለንደን አምስት ዋና ዋና የንግድ አውራጃዎች አሏት፡ ከተማዋ፣ ዌስትሚኒስተር፣ ካናሪ ዋርፍ፣ ካምደን እና ኢስሊንግተን እና ላምቤት እና ደቡብዋርክ። አንጻራዊ ጠቀሜታቸውን ለማወቅ አንዱ መንገድ የቢሮ ቦታን አንጻራዊ መጠን መመልከት ነው፡ ታላቋ ለንደን በ2001 27 ሚሊየን ሜ 2 የቢሮ ቦታ ነበራት እና ከተማዋ ከፍተኛውን ቦታ የያዘች ሲሆን 8 ሚሊየን ሜ 2 የቢሮ ቦታ አለው። ለንደን በዓለም ላይ ከፍተኛ የሪል እስቴት ዋጋ አላት። የዓለም ንብረት ጆርናል ዘገባ እንደገለጸው ለንደን በዓለም እጅግ ውድ የሆነ የቢሮ ገበያ ነች። እ.ኤ.አ. ከ2015 ጀምሮ በለንደን ያለው የመኖሪያ ቤት 2.2 ትሪሊዮን ዶላር ዋጋ አለው - ከብራዚል አመታዊ የሀገር ውስጥ ምርት ጋር ተመሳሳይ ነው። በብሔራዊ ስታትስቲክስ ቢሮ እና በአውሮፓ ስታስቲክስ ቢሮ መሰረት ከተማዋ ከማንኛውም የአውሮፓ ከተማ ከፍተኛ የንብረት ዋጋ አላት። በአማካይ በለንደን ውስጥ በእያንዳንዱ ካሬ ሜትር ዋጋ 24,252 ዩሮ (ኤፕሪል 2014) ነው። ይህ በሌሎች የ 8 የአውሮፓ ዋና ከተሞች ከንብረት ዋጋ ከፍ ያለ ነው; በርሊን €3,306፣ ሮም €6,188 እና ፓሪስ 11,229 ዩሮ የለንደን ከተማ የለንደን የፋይናንስ ኢንዱስትሪ በለንደን ከተማ እና በካናሪ ዋርፍ በለንደን ውስጥ በሁለቱ ዋና ዋና የንግድ አውራጃዎች ላይ የተመሰረተ ነው። ለንደን ለአለም አቀፍ ፋይናንስ በጣም አስፈላጊ ቦታ እንደ ቅድመ-ታዋቂ የዓለም የፋይናንስ ማዕከሎች አንዱ ነው። በ1795 የኔዘርላንድ ሪፐብሊክ ከናፖሊዮን ጦር በፊት ስትወድቅ ለንደን እንደ ዋና የፋይናንስ ማዕከልነት ቦታ ወሰደች። በአምስተርዳም ውስጥ ለተቋቋሙት ብዙ የባንክ ባለሙያዎች (ለምሳሌ ተስፋ፣ ባሪንግ) ይህ ጊዜ ወደ ለንደን ለመዛወር ብቻ ነበር። የለንደን የፋይናንስ ልሂቃን በወቅቱ በጣም የተራቀቁ የፋይናንስ መሳሪያዎችን መቆጣጠር በሚችል ከመላው አውሮፓ በመጡ ጠንካራ የአይሁድ ማህበረሰብ ተጠናከረ። ይህ ልዩ የችሎታ ክምችት ከንግድ አብዮት ወደ ኢንዱስትሪያል አብዮት የሚደረገውን ሽግግር አፋጥኗል። በ19ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ብሪታንያ ከሀገሮች ሁሉ እጅግ የበለፀገች ነበረች እና ለንደን ደግሞ ግንባር ቀደም የፋይናንስ ማዕከል ነበረች። አሁንም እንደ 2016 ለንደን በአለምአቀፍ የፋይናንሺያል ማእከላት መረጃ ጠቋሚ () የአለምን ደረጃ ትመራለች እና በኤ.ቲ. የኬርኒ የ2018 ዓለም አቀፍ ከተሞች መረጃ ጠቋሚ የለንደን ትልቁ ኢንዱስትሪ ፋይናንስ ነው፣ እና የፋይናንሺያል ኤክስፖርት ለዩናይትድ ኪንግደም የክፍያ ሚዛን ትልቅ አስተዋፅዖ ያደርገዋል። በለንደን እስከ 2007 አጋማሽ ድረስ ወደ 325,000 የሚጠጉ ሰዎች በፋይናንስ አገልግሎት ተቀጥረው ነበር። ለንደን ከ 480 በላይ የባህር ማዶ ባንኮች አሏት ፣ በዓለም ላይ ካሉ ከማንኛውም ከተሞች የበለጠ። ቢአይኤስ እንደዘገበው ከ5.1 ትሪሊዮን ዶላር አማካኝ የቀን መጠን 37 በመቶውን ይሸፍናል እንዲሁም በዓለም ትልቁ የምንዛሪ ግብይት ማዕከል ነው። ከ85 በመቶ በላይ (3.2ሚሊዮን) ከታላቋ ለንደን ተቀጥሮ ህዝብ በአገልግሎት ኢንዱስትሪዎች ውስጥ ይሰራል። በዓለም አቀፋዊ ታዋቂነት ሚናዋ ምክንያት፣ የለንደን ኢኮኖሚ በ2007–2008 የፋይናንስ ቀውስ ተጎድቷል። ነገር ግን፣ በ2010 ከተማዋ አገግማ፣ አዲስ የቁጥጥር ስልጣንን አስቀምጣ፣ የጠፋውን መሬት መልሳ ማግኘት እና የለንደንን ኢኮኖሚያዊ የበላይነት እንደገና ማቋቋም ችላለች። ከፕሮፌሽናል አገልግሎቶች ዋና መሥሪያ ቤት ጋር፣ የለንደን ከተማ የእንግሊዝ ባንክ፣ የለንደን ስቶክ ልውውጥ እና የሎይድ የለንደን ኢንሹራንስ ገበያ መኖሪያ ነው። በዩኬ ውስጥ ከግማሽ በላይ የሚሆኑት 100 ምርጥ የተዘረዘሩ ኩባንያዎች እና ከ100 በላይ የአውሮፓ 500 ትልልቅ ኩባንያዎች ዋና መሥሪያ ቤታቸው በማዕከላዊ ለንደን አላቸው። ከ70 በመቶ በላይ የሚሆነው የ 100 በለንደን ሜትሮፖሊታን ክልል ውስጥ ነው ያለው፣ እና 75 በመቶው ፎርቹን 500 ኩባንያዎች ለንደን ውስጥ ቢሮ አላቸው። ሚዲያ እና ቴክኖሎጂ የመገናኛ ብዙሃን ኩባንያዎች በለንደን ውስጥ ያተኮሩ ናቸው, እና የሚዲያ ስርጭት ኢንዱስትሪ የለንደን ሁለተኛ በጣም ተወዳዳሪ ዘርፍ ነው. ቢቢሲ ወሳኝ አሰሪ ሲሆን ሌሎች ብሮድካስተሮችም ዋና መሥሪያ ቤት በከተማዋ ዙሪያ አላቸው። በለንደን ብዙ የሀገር ውስጥ ጋዜጦች ተስተካክለዋል። ለንደን ዋና የችርቻሮ ማእከል ነች እና በ 2010 በዓለም ላይ ካሉ ከማንኛውም ከተማዎች ከፍተኛው ምግብ ነክ ያልሆኑ ችርቻሮ ሽያጭዎች ነበሩት ፣ አጠቃላይ ወጪው ወደ £ 64.2 ቢሊዮን። የለንደን ወደብ በዩናይትድ ኪንግደም ውስጥ ሁለተኛው ትልቁ ሲሆን 45 ሚሊዮን ይይዛል። በየዓመቱ ጭነት ቶን. ቁጥራቸው እየጨመረ የመጣ የቴክኖሎጂ ኩባንያዎች በለንደን ነው በተለይም በምስራቅ ለንደን ቴክ ሲቲ፣ እንዲሁም ሲሊኮን ሮንዳቦውት በመባልም ይታወቃል። በኤፕሪል 2014 ከተማዋ ጂኦቲኤልዲ ከተቀበሉት የመጀመሪያዎቹ መካከል ነበረች። እ.ኤ.አ. በከተማው ውስጥ ለተጠቃሚዎች ኃይል የሚያደርሱትን ማማዎች፣ ኬብሎች እና የግፊት ስርዓቶችን የሚያስተዳድሩ እና የሚያንቀሳቅሱ የጋዝ እና ኤሌክትሪክ ማከፋፈያ መረቦች የሚተዳደሩት በናሽናል ግሪድ ኃ.የተ.የግ.ማ.፣ እና ነው። ለንደን በዓለም ላይ ካሉ የቱሪስት መዳረሻዎች ቀዳሚ ስትሆን እ.ኤ.አ. በ2015 20.23 ቢሊዮን ዶላር ይገመታል ተብሎ የሚገመተው ድንበር ተሻጋሪ ወጪ በዓለም ላይ ቀዳሚ ከተማ ነች። ቱሪዝም ከለንደን ዋና ኢንዱስትሪዎች አንዱ ሲሆን በ2016 700,000 የሙሉ ጊዜ ሰራተኞችን እየቀጠፈ እና በዓመት 36 ቢሊዮን ፓውንድ አስተዋፅዖ ያደርጋል። ኢኮኖሚ. ከተማዋ በ ንግሊዝ ገር ውስጥ ከሚገቡት የጎብኚዎች ወጪዎች 54% ይሸፍናል። እ.ኤ.አ. ከ2016 ጀምሮ ለንደን በ ተጠቃሚዎች ደረጃ እንደ የዓለም ከፍተኛ የከተማ መድረሻ ነበረች። እ.ኤ.አ. በ 2015 በዩናይትድ ኪንግደም ውስጥ ከፍተኛ የተጎበኙ መስህቦች ሁሉም በለንደን ነበሩ። በጣም የተጎበኙ 10 ዋና ዋና መስህቦች የሚከተሉት ነበሩ፡ (በየቦታ ጉብኝቶች) የብሪቲሽ ሙዚየም: 6,820,686 ብሔራዊ ጋለሪ: 5,908,254 የተፈጥሮ ታሪክ ሙዚየም (ደቡብ ማዕከል: 5,102,883 ታቴ ዘመናዊ፡ 4,712,581 ቪክቶሪያ እና አልበርት ሙዚየም (ደቡብ ): 3,432,325 የሳይንስ ሙዚየም: 3,356,212 ሱመርሴት ቤት 3,235,104 የለንደን ግንብ: 2,785,249 ብሔራዊ የቁም ጋለሪ: 2,145,486 እ.ኤ.አ. በ 2015 በለንደን ያሉ የሆቴል ክፍሎች ብዛት 138,769 ነበር ፣ እና በዓመታት ውስጥ ያድጋል ተብሎ ይጠበቃል። ዩናይትድ ኪንግደም ዋና ከተሞች መደብ :ለንደን
1499
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9A%E1%88%B5%E1%89%B6%E1%89%BD%20%E1%89%A0%E1%8A%96%E1%88%85%20%E1%88%98%E1%88%AD%E1%8A%A8%E1%89%A5%20%E1%88%8B%E1%8B%AD
ሚስቶች በኖህ መርከብ ላይ
ከማየ አይህ በፊት በነበሩ ዕለታት ስለ ኖሩ በኖህ መርከብ ላይ ስለ ተገኙ ስለ አራቱ ሴቶች ኦሪት ዘፍጥረት ምንም እንኳን ዝም ቢል፣ ከሌላ ምንጭ ስለነዚሁ ሴቶችና በተለይ ስለ ስሞቻቸው የተገኘው አፈ ታሪክ በርካታ ነው። በጥንታውያን እምነት ዘንድ፣ የሴም፣ የካምና የያፌት ሚስቶች ዕጅግ የረዘማቸው ዕድሜ ሲኖራቸው ከመጠን ይልቅ ለብዙ መቶ ዓመታት ኑረው ለያንዳንዱ ትውልድ ትንቢት እየተናገሩ ኖሩ። እነኚህ ሲቢሎች ተብለው ለግሪኮች ለሮማውያንም እንደ ቅዱሳን መጻሕፍት የተቆጠሩት የሲቢሊን መጻሕፍት ደራሲዎች እንደ ነበሩ ታመነ። የሮማውያን ቅጂ በ397 ዓ.ም. አካባቢ በእሳት ተቃጥ ዛሬ የሚታወቁ የሲቢሊን ራዕዮች የተባሉት ሰነዶች ኦሪጂናል መሆናቸው ለምሁሮች አይመስላቸውም። ከመጀመርያ ሲቡሎች በኋላ ሌሎች ሲቢሎች እንደ ተከተሉ ለንግሮቹም እንደ ጨመሩ ይታስባል። በመጽሐፈ ኩፋሌ የሴም፣ የካምና የያፌት ሚስቶች እንዲሁ ተብለው ይሰየማሉ፤ የሴም ሚስት፣ ሰደቀተልባብ የካም ሚስት፣ አኤልታማኡክ (ወይም በሌላ ትርጉም ናኤልታማኡክ) የያፌት ሚስት፣ አዶታነሌስ (ወይም በሌላ ትርጉም አዳታነሥስ) ናቸው። ከዚህ በላይ ሦስቱ የኖህ ልጆች ከጥቂት ዓመት በኋላ ከአራራት ሠፈር በየአቅጣጫው ሂደው ለሰው ልጆች ሁሉ እናቶቻቸው ለሆኑት ለሚስቶቻቸው ስሞች የተባሉ 3 መንደሮች እንደ መሠረቱ ይታረካል። በኋላ ዘመን የክርስቲያን ጸሓፊ ቅዱስ አቡሊድስ (227 ዓ.ም. የሞቱ) በጽርዕ ታርጉም ዘንድ ለዚህ ተመሳሳይ የሆነ ታሪክ መዘገቡ። ነገር ግን እዚህ የሴምና የካም ሚስቶች ስሞች እንዳለዋወጡ ይመስላል። እሱ እንዲሁ፦ «የኖህ ልጆች ሚስቶች ስሞች አንዲሁ ናቸው፤ የሴም ሚስት፣ ናሐላጥ ማሕኑቅ፤ የካምም ሚስት፣ ዘድቃጥ ናቡ፣ የያፈትም ሚስት አራጥቃ ይባላሉ» ብሎ ጻፈ። ጆን ጊል (1697-1771 እ.ኤ.አ.) በመጽሓፍ ቅዱስ ነክ አስተያይቶቹ ስለ አንድ የዓረብ አፈ ታሪክ የጻፈው እንዲሁ ነው፤ «የሴም ሚስት ስም ዛልበጥ ወይም ዛሊጥ ወይም ሳሊት ሲሆን፣ የካምም ደግሞ ናሓላጥ ተባለች፣ የያፌትም ደግሞ አረሢሢያ ተባለች። ኪታብ አል-ማጋል የተባለው ጥንታዊ አረብኛ መጽሐፍ (ከ'ቄሌምንጦስ መጻሕፍት' መሃል)፣ በጽርዕ የተጻፈው መጽሐፍ የመዝገቦች ዋሻ (350 ዓ.ም. ገዳማ) እና የእስክንድርያ ግሪክ ኦርቶዶክስ አቡነ ዩቲኪዮስ (920 ዓ.ም. ገደማ) ሁሉ ሲስማሙ የኖህን ሚስት ሃይኬል ይሏታል፤ እርስዋም የናሙስ ልጅ፣ ናሙስም የሄኖክ ሴት ልጅ፣ ይህም ሄኖክ የማቱሳላ ወንድም እንደ ነበሩ ይላሉ። ኪታብ አል-ማጋል ደግሞ የሴም ሚስት የናሲህ ልጅ ልያ ብሎ ይሰይማታል። የሳላሚስ አጲፋንዮስ የጻፈው ፓናሪዮን ደግሞ የኖህ ሚስት ባርጤኖስ ይላታል። በ5ኛ ክፍለ ዘመን አካባቢ በግዕዝ የተሠራው መጽሐፈ አዳምና ሕይዋን ግን የኖህ ሚስት ሃይካል ሲጠራት ይቺ የአባራዝ ልጅ፣ አባራዝም የሄኖስ ልጆች ሴት ልጅ ናት ይላል። አንዳንድ ጸሐፊ ስለዚህ የአጲፋንዮስ 'ባርጤኖስ' ማለት ከእብራይስጥ 'ባጥ-ኤኖስ' መሆኑን አጠቁሟል።. በ'ሲቢሊን ራዕዮች' ዘንድ፣ ከሲቢሎቹ የአንዲቱ ስም ለዛልበጥ ተመሳሳይ ነበረ፤ እሷም የ«ባቢሎን ሲቢል» ሳምበጥ ነበረች። ከጥፋት ውሃ 900 አመት በኋላ ወደ ግሪክ አገር ሄዳ የንግሮች ጽሑፍ እንደ ጀመረች ብላ ጻፈች። ከዚያ በላይ የጻፈችው ጽሁፍ ከማየ አይህ አስቀድሞ የነበሩ የቤተሠቧ ስሞች ይታርካል። እነሱም አባቷ ግኖስቲስ፣ እናቷ ኪርኬ፤ እህቷም ዒሲስ ናቸው። በሌሎች ጥንታዊ ምንጮች ደግሞ ሳባ የምትባል ሲቡል ኖረች። በ15ኛ ክፍለ ዘመን አውሮፓዊ መነኩሴ አኒዮ ዳ ቪተርቦ ዘንድ፣ ከለዳዊው ቤሮሶስ (280 ዓክልበ ያህል የጻፈ) የልጆቹ ሚስቶች ፓንዶራ፣ ኖኤላ፣ ኖኤግላ የኖህም ሚስት ቲቴያ ተብለው እንደ ተሰየሙ ብለው ነበር። ነገር ግን ይህ አኒዮ ዛሬ አታላይ ጸሐፊ እንደ ነበር ይታመናል ። በአይርላንድ አፈ ታሪክ ስለ ሦስቱ ልጆችና ስለ ሚስቶቻቸው የሚተረተው ብዙ አለ። በዚሁ ምንጭ ሚስቶቹ ኦላ፣ ኦሊቫ፣ ኦሊቫኒ ይባላሉ። እነኚህም ስሞች የተወሰዱ ኮዴክስ ጁኒየስ ከተባለው ጥንታዊ (700 ዓ.ም.) እንግሊዝ ብራና ጥቅል ይመስላል። ይኸው ጽሕፈት እንደ ረጅም ግጥም ሆኖ በገጣሚው በካድሞን እንደተጻፈ ይታሥባል። እዚህ ደግሞ የኖህ ሚስት ፔርኮባ ትባላለች። የሀንጋሪ አፈ ታሪክ ደግሞ ስለ ያፌትና ኤነሕ ስለ ተባለችው ስለ ሚስቱ አንዳንድ ተረት አለበት። ይህ መረጃ የሚገኘው የአንጾኪያ ጳጳስ ሲጊልበርት ከተጻፉት ዜና መዋዕል እንደ ሆነ ይባላል። በደቡብ ኢራቅ በሚኖሩት በጥንታዊ ማንዳያውያን ሐይማኖት ተከታዮች መጻሕፍት ዘንድ፤ የኖህ ሚስት ኑራይታ ወይም አኑራይጣ ተባለች። በግብጽ 1-3 ክፍለ ዘመናት ዓ.ም. የተገኘው ግኖስቲክ ሃይማኖት መጻሕፍት ዘንድ የኖህ ሚስት ኖሬያ ስትሆን መጽሐፈ ኖሬያ የሚባል ጽሕፈት ነበራቸው። አይሁዳዊ ሚድራሽ 'ራባ' እና በ11ኛ ክፍለ-ዘመን የኖረው አይሁድ ጸሐፊ ራሺ እንዳለው የኖህ ሚስት የላሜህ ሴት ልጅና የቱባልቃይን እኅት ናዕማህ ነበረች። እንዲሁም ከ1618 ዓ.ም. ብቻ በሚታወቀው ሚድራሽ «ያሻር መጽሐፍ»፣ የኖህ ሚስት ስም የሄኖክ ልጅ ናዕማህ ተባለች። ነገር ግን፤ ጥንታዊ መጽሀፈ ኩፋሌ ስምዋ አምዛራ ተብሎ ይሰጣል። «ናዕማህ» የሚለው የካም ሚስት ስም ለኖህ ሚስት ስም በአይሁድ ልማድ እንደ ተሳተ ጆን ጊል ሐሳቡን አቅርቧል። በሮዚክሩስ («የጽጌ ረዳ መስቀል ወንድማማችነት»፤ ምስጢራዊ ማኅበር) ጽሕፈት ኮምት ደ ጋባሊስ (1672 ዓ.ም.) ዘንድ፣ የኖህ ሚስት ስም ቨስታ ትባላለች። በመጨረሻም፣ በዩናይትድ ስቴትስ በሚገኘው በሞርሞን ሃይማኖት ('የየሱስ ክርስቶች መጨረሻ ዘመን ቅዱሳን') መጻሕፍት ዘንድ፣ የካም ሚስት ስም ኢጅፕተስ ነበረ። መጽሐፍ ቅዱስ አፈ ታሪክ
11831
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B1%E1%88%AD%E1%8A%AD
ቱርክ
ቱርክ አገር (ቱርክኛ፦ /ቲውርኪየ/) ወይም የቱርክ ሬፑብሊክ ( /ቲውርኪየ ጁምሁሪየትዕ) በእስያና በአውሮፓ አሳላጭ ድንበር መሀል የምትገኝ ሀገር ናት። ዋና ከተማዋም አንካራ ሲሆን ኢስታንቡል ደግሞ ትልቁን የንግድ፣ የባህልና፣ የአስተዳደር ማዕከል ነው። ጥንታዊቷ ቱርክ የብዙ የኒዮሊቲክ ስልጣኔ መዳረሻ ስትሆን፣ የሃቲ ህዝቦች፣ የሚሲኒያን ግሪክ እንዲሁም የአናቶሊያ ህዝቦች ይኖሩባት ነበር። በግሪክ ዘመን ከታላቁ እስክንድር ቅኝ ግዛት ጀምሮ፣ የቱርክ ጥንታዊ ከተሞች የግሪክ ባህል እንዲኖራቸው አድርጓል። ይህም በቢዛንታይን ዘመን እንደቀጠለ ቆይቷል። በቢዛንታይን ዘመን፣ ቱርክ ዋና መናከሻ ስትሆን ዋና ከተማዋም "ኮንስታንቲኖፕል" (የአሁኗ ኢስታንቡል) ነበር። የሴልጁክ ቱርክ አናቶሊያን እስከ 1243 ሞንጎል ወረራ ድረስ ሲመራ ከዛ በኋላ የቱርክ ክልሎች መገነጣጠል ጀመሩ። በ13ተኛው ክፍለ ዘመን የኦቶማን ግዛት የባልካን ክፍሎችን በመግዛት የቱርክ ሀያልነት እንዲመጣ አድርገዋል። ማህመድ ሁለተኛው ኮንስታንቲኖፕልን በ1453 ዓም ሲገዛ የሰሊም ንግስና ኦተማኖች ድንበራቸው እንዲለጠጥ አድርጓል። ይህም እስከ 18ተኛው ክፍለ ዘመን ድርስ ነበር። ነገር ግን በማህሙድ ሁለተኛው አማካኝነት ኦቶማን ቱርክ ልታድግና ልዘምን ችላለች። "ያንግ ቱርክ ሪቮሊውዥን" የተባለው ጊዜ የኦቶማን መንግስት በሱልጣን እንዳትመራና ወደ ፓርቲ ተወዳዳሪነት ዘዴ እንድትለወጥ አድርጓል። የ1913ቱ መፈንቅለ መንግሥት ኦቶማን ቱርክ በሶስት ፓሻዎች እንድትመራ አድርጎል። ይህም አስተዳደር ኦቶማኖች ወደ አንደኛው የአለም ጦርነት እንድትገባ አድርጎል። ኦቶማን በጦርነቱ ላይ በአርመን፣ በግሪክ፣ እና በአሱሪያውያን ህዝቦች ላይ አሰቃቂ የዘር ጭፍጨፋ አድርጋለች። ልክ ኦቶማን እንደተሸነፈች፣ በ1922 ዓም መፍረስ ጀመረች። ይህም ግዛቷ በአላይድ ፓወር በመያዝ፣ የአሁኗ ቱርክ ከብዙ ጥረት መመስረት ቻለች። ከዛ ጊዜ በኋላ ቱርክ ወደ ሪፐብሊክ ተቀየረች። ቱርክ በ1952 ዓም የኔቶ አባል መሆን ጀመረች። ቱርክ በ20ኛው ክፍለ ዘመን መጨረሻ የፖለቲካና የኑሮ ቅውስነት ደርሶባታል። በ2017 ዓም ቱርክ በህዝብ ውሳኔ አማክኝነት ከፓርላማ ወደ ፕሬዚዳንት አመራር ዘዴ ተለውጣለች። የአሁኑ ፕሮዚዳንቷ ሬሴፕ ታይፕ ኤርዶጋን በብዙ ሀያሲያን አምባገነናዊና እስላማዊ አገዛዝ አለው ይባላል። በተጨማሪም፣ ሀገሪቱን ለትልቅ የገንዘብና የምጣኔ ሀብት ቀውስ ውስጥ ሊከታት ችሏል ይላሉ። ቱርክ ሀያላን ሀገር ናት። እንዲሁም በኢንዱስትሪ የበለፀገችም ናት። የቱርክ ጊዜአት እንደ ኦቶማን መንግስት ምዕራባውያን መር አምባገነናዊ የአለም መንግስት (ኒው ወርልድ ኦርደር) ለማምጣት ፈር ቀዳጅ ነበረች። የቱርክን ልሳነ ድምፅ ሆና የተነሳችው ይህች ግዛት፣ በአንደኛው የዓለም ጦርነት ላይ ባደረገችው የአርመን ጭፍጨፋ ፀረ ክርስትና እንደሆነ የታወቀ ነገር ነው። የአሁኗ ቱርክ የተወሰኑትን የምዕራብያውያን ሀሳቦችን በመኮረጅ በአንፃራዊ ዌስተርናይዝድ የሆነች ናት። የቱርክ አቋም ባይገመትም የአውሮፓ ህብረትን ለመቀላቀልና ዝግጁ እንደሆነች ቆይታለች። የቱርክ ህዝቦች ጣልቃ ገብነት የሚቃወሙ ባህል ተኮር እሴት ያላቸው ናቸው። የቱርክ የነጻነት ጦርነት በህዳር 1 ቀን 1922 የሱልጣኔቱን መጥፋት ፣ የላውዛን ስምምነት (የሴቭሬስ ስምምነትን የተተካ) በጁላይ 24 ቀን 1923 እና የሪፐብሊኩ አዋጅ በጥቅምት 29 ቀን 1922 ተፈርሟል። 1923. በሀገሪቱ የመጀመሪያው ፕሬዝዳንት ሙስጠፋ ከማል አታቱርክ በተጀመረው ማሻሻያ ቱርክ ሴኩላር ፣ አሃዳዊ እና ፓርላማ ሪፐብሊክ ሆነች። ቱርክ በኮሪያ ጦርነት ውስጥ ትልቅ ሚና ተጫውታለች እና በ1952 ኔቶን ተቀላቀለች። ሀገሪቱ በ20ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ አጋማሽ ላይ በርካታ ወታደራዊ መፈንቅለ መንግስቶችን አሳልፋለች። እ.ኤ.አ. በ1980ዎቹ ኢኮኖሚው ሊበራላይዝድ ተደረገ፣ ይህም ወደ ጠንካራ የኢኮኖሚ እድገት እና የፖለቲካ መረጋጋት አመራ። የፓርላማው ሪፐብሊክ እ.ኤ.አ. በ 2017 በፕሬዚዳንታዊ ምርጫ በፕሬዝዳንታዊ ስርዓት ተተካ ። ከዚያን ጊዜ ጀምሮ አዲሱ የቱርክ መንግስት በፕሬዚዳንት ሬሴፕ ጣይብ ኤርዶጋን እና ፓርቲያቸው ኤኬፒ ብዙ ጊዜ እስላማዊ እና አምባገነን እንደሆኑ ይገለጻል። የኋለኛው በሀገሪቱ ላይ ያለው አገዛዝም በርካታ የገንዘብ ቀውሶችን አስከትሏል፣ የዋጋ ግሽበት እና የኢኮኖሚ ውድቀት፣ እንዲሁም የድህነት መጨመርን አስከትሏል። ቱርክ የክልል ሃይል እና አዲስ በኢንዱስትሪ የበለፀገች ሀገር ነች ፣ጂኦፖለቲካዊ ስትራቴጂካዊ አቀማመጥ ያላት ሀገር ነች። በማደግ ላይ ካሉ እና በማደግ ላይ ካሉት ኢኮኖሚዎች መካከል የተከፋፈለው ኢኮኖሚ፣ በስመ ከአለም 20ኛ-ትልቁ፣ እና በፒፒፒ አስራ አንደኛው-ትልቅ ነው። የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ቻርተር አባል፣ የኔቶ አባል፣ አይኤምኤፍ እና የአለም ባንክ የቀድሞ አባል እና የኦኢሲዲ፣ ኦኤስሲኢ፣ ቢኤስኢሲ፣ ኦአይሲ እና ጂ20 መስራች አባል ነው። እ.ኤ.አ. የአናቶሊያን ባሕረ ገብ መሬት፣ አብዛኛው ዘመናዊ ቱርክን ያቀፈው፣ በዓለም ላይ ካሉት በጣም ጥንታዊ በቋሚነት የሰፈሩ ክልሎች አንዱ ነው። የተለያዩ ጥንታዊ አናቶሊያውያን ህዝቦች በአናቶሊያ ውስጥ ኖረዋል፣ ቢያንስ ከኒዮሊቲክ እስከ ሄለናዊው ዘመን ድረስ። ከእነዚህ ህዝቦች ውስጥ ብዙዎቹ የአናቶሊያን ቋንቋዎች ይናገሩ ነበር, የትልቁ ኢንዶ-አውሮፓ ቋንቋ ቤተሰብ ቅርንጫፍ ነው, እና የኢንዶ-አውሮፓዊ ሂትያን እና የሉዊያን ቋንቋዎች ጥንታዊነት ግምት ውስጥ በማስገባት አንዳንድ ሊቃውንት አናቶሊያን ኢንዶ-አውሮፓዊ ከሚገኝበት መላምታዊ ማዕከል አድርገው አቅርበዋል. ቋንቋዎች ተበራከቱ። የቱርክ የአውሮፓ ክፍል፣ ምስራቃዊ ትሬስ ተብሎ የሚጠራው፣ እንዲሁም ቢያንስ ከአርባ ሺህ ዓመታት በፊት ጀምሮ ይኖሩ ነበር፣ እና በኒዮሊቲክ ዘመን በ6000 ዓክልበ ገደማ እንደነበረ ይታወቃል። ጎቤክሊ ቴፒ እጅግ ጥንታዊው ሰው ሰራሽ የሃይማኖት መዋቅር የሚገኝበት ቦታ ሲሆን በሺህ ለሚቆጠሩ ዓመታት የቆየ ቤተ መቅደስ ሲሆን ቻታልሆይዩክ በደቡባዊ አናቶሊያ ውስጥ በጣም ትልቅ የኒዮሊቲክ እና የቻልኮሊቲክ ሰፈር ሲሆን ይህም በግምት ከ 5700 ዓክልበ. ገደማ ነበር። እስከዛሬ የተገኘ ትልቁ እና በይበልጥ የተጠበቀው የኒዮሊቲክ ቦታ ሲሆን የዩኔስኮ የዓለም ቅርስ ነው። ኔቫሊ ቾሪ በመካከለኛው ኤፍራጥስ ላይ በሻንሊዩርፋ ውስጥ ቀደምት የኒዮሊቲክ ሰፈር ነበር። የኡርፋ ሰው ሐውልት ቀኑ ሐ. ከክርስቶስ ልደት በፊት ባሉት ሁለት ሺህ ዓመታት በፊት እስከ ቅድመ-የሸክላ ኒዮሊቲክ ዘመን ድረስ ፣ እና እንደ “የሰው ልጅ እጅግ ጥንታዊ የተፈጥሮ የተፈጥሮ ሕይወት-መጠን ቅርፃቅርፅ” ተደርጎ ይቆጠራል። ከጎቤክሊ ቴፔ ጣቢያዎች ጋር እንደ ወቅታዊ ተደርጎ ይቆጠራል። የትሮይ ሰፈራ በኒዮሊቲክ ዘመን ተጀምሮ እስከ የብረት ዘመን ቀጠለቀደምት የተመዘገቡት የአናቶሊያ ነዋሪዎች ሃቲያውያን እና ሑራውያን፣ ኢንዶ-አውሮፓውያን ያልሆኑ ኢንዶ-አውሮፓውያን ሕዝቦች በመካከለኛው እና በምስራቅ አናቶሊያ ይኖሩ ነበር፣ በቅደም ተከተል፣ እንደ መጀመሪያ ሐ. 2300 ዓክልበ. ኢንዶ-አውሮፓውያን ኬጢያውያን ወደ አናቶሊያ መጡ እና ቀስ በቀስ ሃቲያንን እና ሁሪያንን ያዙ። 2000-1700 ዓክልበ. በአካባቢው የመጀመሪያው ትልቅ ግዛት የተመሰረተው ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ18ኛው እስከ 13ኛው ክፍለ ዘመን ድረስ በኬጢያውያን ነው። አሦራውያን ከክርስቶስ ልደት በፊት በ1950 ዓክልበ. እስከ 612 ዓክልበ ድረስ በደቡብ ምስራቅ ቱርክ አንዳንድ ቦታዎችን ድል አድርገው ሰፈሩ፣ ምንም እንኳን በአካባቢው አናሳ ሆነው ቢቆዩም፣ ማለትም በሃካሪ፣ እና ማርዲን። ኡራርቱ በ9ኛው ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት በአሦራውያን ጽሑፎች ውስጥ እንደ ኃይለኛ ሰሜናዊ የአሦር ተቀናቃኝ ሆኖ እንደገና ብቅ አለ። የኬጢያውያን ግዛት መፍረስን ተከትሎ ሐ. 1180 ዓክልበ. ፍሪጂያውያን፣ ኢንዶ-አውሮፓውያን፣ በ7ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ መንግሥታቸው በሲሜሪያውያን እስኪጠፋ ድረስ በአናቶሊያ ወደ ላይ ከፍ ብለው መጡ። ከ 714 ዓክልበ ጀምሮ፣ ኡራርቱ ተመሳሳይ እጣ ፈንታ ተካፍላለች እና በ590 ዓክልበ. በሜዶን በተወረረች ጊዜ ሟሟት። ከፍርግያ ተተኪ ግዛቶች መካከል በጣም ኃይለኛ የሆኑት ሊዲያ፣ ካሪያ እና ሊሺያ ነበሩ። ሰርዴስ በምእራብ ቱርክ ዘመናዊ ሰርት የሚገኝበት ጥንታዊ ከተማ ነበረች። ከተማዋ የጥንቷ የልድያ መንግሥት ዋና ከተማ ሆና አገልግላለች። በእስያ ካሉት ሰባቱ አብያተ ክርስቲያናት አንዱ እንደመሆኑ መጠን፣ በአዲስ ኪዳን ውስጥ በራእይ መጽሐፍ ውስጥ፣ የልድያ አንበሳ ሳንቲሞች ከኤሌክትረም የተሠሩ ነበሩ፣ በተፈጥሮ የተገኘው የወርቅ እና የብር ቅይጥ ግን ተለዋዋጭ የከበረ ብረት ዋጋ ያለው ነው። በንጉሥ ክሪሰስ የግዛት ዘመን የሰርዴስ ሜታላሪስቶች ወርቅን ከብር የመለየት ምስጢር በማግኘታቸው ከዚህ በፊት የማይታወቁ የንጽህና ብረቶች ሆኑ። ከ1200 ዓክልበ. አካባቢ ጀምሮ፣ የአናቶሊያ የባህር ዳርቻ በኤኦሊያን እና በአዮኒያ ግሪኮች በብዛት ይሰፍራል። በእነዚህ ቅኝ ገዢዎች እንደ ዲዲማ፣ ሚሌተስ፣ ኤፌሶን፣ ሰምርና (አሁን ኢዝሚር) እና ባይዛንቲየም (አሁን ኢስታንቡል) በመሳሰሉት ቅኝ ገዥዎች በርካታ አስፈላጊ ከተሞች ተመስርተዋል፣ የኋለኛው በግሪክ ቅኝ ገዥዎች ከሜጋራ በ657 ዓክልበ. የተመሰረተው ከቅድመ-ሶቅራታዊ ፈላስፋዎች መካከል አንዳንዶቹ በጣም ታዋቂ ነበሩ። በሚሊጢን ከተማ ኖረ። ታሌስ ኦቭ ሚሌተስ (በ624 ዓክልበ - 546 ዓክልበ. ግድም) በግሪክ ወግ እንደ መጀመሪያ ፈላስፋ ተቆጥሯል። እሱ በሌላ መልኩ በሳይንሳዊ ፍልስፍና እንደተዝናና እና እንደተሳተፈ የሚታወቅ የመጀመሪያው ግለሰብ እንደሆነ በታሪክ ይታወቃል። በሚሊተስ፣ እሱ ቀጥሎ ሁለት ጉልህ ቅድመ-ሶቅራታዊ ፈላስፎች አናክሲማንደር (610 ዓክልበ - 546 ዓክልበ. ግድም) እና አናክሲሜኔስ (እ.ኤ.አ. 585 ዓክልበ - 525 ዓክልበ) (በአጠቃላይ ለዘመናዊ ሊቃውንት የሚሊሲያን ትምህርት ቤት በመባል ይታወቃል)።ታላቁ ፋርስ ግሪክን ከመውረሩ በፊት ለብዙ መቶ ዓመታት ምናልባትም የግሪክ ዓለም ታላቅ እና ባለጸጋ ከተማ ሚሊተስ ነበረች እና ከማንኛውም የግሪክ ከተማ የበለጠ ብዙ ቅኝ ግዛቶችን መሰረተች። በተለይም በጥቁር ባህር አካባቢ. በ 412 በአናቶሊያ ጥቁር ባህር ዳርቻ በምትገኘው በአዮኒያ ቅኝ ግዛቶች ውስጥ በአንዱ ሲኖፔ የተወለደው የሲኒክ ፍልስፍና መስራቾች መካከል ዲዮጋን ዘ ሲኒክ አንዱ ነው። የትሮይ ጦርነት የተካሄደው በጥንቷ ትሮይ ከተማ በአቻውያን (ግሪኮች) የፓሪስ ትሮይ ሄለንን ከባለቤቷ ሚኒላውስ ከስፓርታ ንጉስ ከወሰደች በኋላ ነው። ጦርነቱ በግሪክ አፈ ታሪክ ውስጥ በጣም አስፈላጊ ከሆኑት ክንውኖች አንዱ ነው እና በብዙ የግሪክ ሥነ-ጽሑፍ ሥራዎች በተለይም በሆሜር ኢሊያድ የተተረከ ነው። ከትሮጃን ጦርነት ጀርባ ምንም አይነት ታሪካዊ እውነታ አለ ወይ የሚለው ግልጽ ጥያቄ ነው። የትሮጃን ጦርነት ታሪክ ከተለየ ታሪካዊ ግጭት የተወረሰ ነው ብለው የሚያምኑ ሰዎች ብዙውን ጊዜ ከክርስቶስ ልደት በፊት በ12ኛው ወይም በ11ኛው ክፍለ ዘመን ነበር፣ ብዙ ጊዜ በኤራቶስቴንስ ከ1194-1184 ዓክልበ. የሰጡትን ቀኖች ይመርጣሉ፣ ይህም ለአደጋ ከአርኪኦሎጂያዊ ማስረጃዎች ጋር ይዛመዳል። የትሮይ ማቃጠል እና የኋለኛው የነሐስ ዘመን ውድቀት። በአጎራባች ህዝቦች አርመኒያ ተብሎ የሚጠራው የመጀመሪያው ግዛት የአርሜኒያ ኦሮንቲድ ሥርወ መንግሥት ግዛት ሲሆን ይህም ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ6ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ አሁን ምስራቃዊ ቱርክ ያለውን ክፍል ያካትታል። በሰሜን ምዕራብ ቱርክ፣ በታሬስ ውስጥ በጣም አስፈላጊው የጎሳ ቡድን በቴሬስ የተመሰረተው ኦዲሪሲያን ነው። የዛሬዋ ቱርክ በሙሉ በፋርስ አቻምኒድ ኢምፓየር በ6ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ. የግሪክ-ፋርስ ጦርነት የጀመረው በአናቶሊያ የባህር ዳርቻ ላይ ያሉ የግሪክ ከተማ ግዛቶች በፋርስ አገዛዝ ላይ በ499 ዓክልበ.የካሪያ ቀዳማዊ አርጤሜስያ የጥንቷ ግሪክ ከተማ-ሃሊካርናሰስ ንግሥት ነበረች እና በሁለተኛው የፋርስ የግሪክ ወረራ ወቅት የፋርስ ንጉሥ ቀዳማዊ ጠረክሲስ አጋር በመሆን ከግሪክ ከተማ ግዛቶች ጋር ተዋግታለች። በ 480 ዓክልበ. በ480 ዓክልበ በአርጤምሲየም የባህር ኃይል ጦርነት ላይ የአምስት መርከቦችን አስተዋፅዖ በግሏ አዘዘች። በኋላም የቱርክ ግዛት በ334 ዓክልበ በታላቁ አሌክሳንደር እጅ ወደቀ፣ይህም በአካባቢው የባህል ተመሳሳይነት እና ሄሌኒናይዜሽን እንዲጨምር አድርጓል። በ323 ዓክልበ እስክንድር መሞትን ተከትሎ አናቶሊያ በመቀጠል ወደ ተለያዩ ትናንሽ የሄለናዊ መንግስታት ተከፋፈለ፣ እነዚህም ሁሉም የሮማ ሪፐብሊክ አካል የሆነው በ1ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ ነው። በአሌክሳንደር ወረራ የጀመረው የሄሌኔዜሽን ሂደት በሮማውያን አገዛዝ እየተፋጠነ ሄደ፣ እና በክርስትና ዘመን መጀመሪያዎቹ መቶ ዓመታት አካባቢ የአናቶሊያ ቋንቋዎች እና ባህሎች ጠፍተዋል፣ በአብዛኛው በጥንታዊ ግሪክ ቋንቋ እና ባህል ተተኩ። ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ1ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ እስከ 3ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ድረስ የዘመናዊቷ ቱርክ ትላልቅ ክፍሎች በሮማውያን እና በአጎራባች ፓርቲያውያን መካከል በሮማውያን እና በፓርቲያውያን ጦርነቶች መካከል ተፋጠዋል። ገላትያ በማዕከላዊ አናቶሊያ ደጋማ ቦታዎች ኬልቶች ይኖሩበት የነበረ ጥንታዊ ቦታ ነው። “ገላትያ” የሚሉት ቃላት በግሪኮች ለሦስቱ የሴልቲክ ሕዝቦች አናቶሊያ ይጠቀሙ ነበር፡- ፣ እና ። ከክርስቶስ ልደት በፊት በ1ኛው ክፍለ ዘመን ኬልቶች በጣም ግሪካዊ ስለነበሩ አንዳንድ የግሪክ ጸሐፊዎች ሄሌኖጋላታይ () ብለው ይጠሯቸው ነበር። ገላትያ የተሰየመው በጋውልስ ከትሬስ (ቲሊስ) በተባለው ስም ነው፣ እዚህ ሰፈሩ እና በ 3 ኛው ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት ትንሽ ጊዜያዊ የውጭ ጎሳ ሆነ፣ በ279 ዓክልበ የባልካንን የጋሊኮች ወረራ ተከትሎ። የጰንጦስ መንግሥት የሄለናዊ መንግሥት ነበር፣ በጶንጦስ ታሪካዊ ክልል ላይ ያተኮረ እና በፋርስ አመጣጥ በሚትሪዳቲክ ሥርወ መንግሥት የሚመራ፣ እሱም ከታላቁ ዳርዮስ እና ከአካሜኒድ ሥርወ መንግሥት ጋር በቀጥታ የተያያዘ ሊሆን ይችላል። መንግሥቱ በ281 ዓክልበ. በሚትሪዳተስ 1 የታወጀ ሲሆን በ63 ዓክልበ. በሮማ ሪፐብሊክ እስከ ድል ድረስ ዘልቋል። የጰንጦስ መንግሥት በታላቁ በሚትሪዳተስ ታላቅ ደረጃ ላይ ደርሷል፣ እሱም ኮልቺስን፣ ቀጰዶቅያን፣ ቢቲኒያን፣ የቱሪክ ቼርሶኔሶስ የግሪክ ቅኝ ግዛቶችን ድል አደረገ። በሚትሪዳቲክ ጦርነቶች ከሮም ጋር ከረዥም ጊዜ ትግል በኋላ ጶንጦስ ተሸነፈ። ከዘመናዊቷ ቱርክ ጋር የሚዛመዱ ሁሉም ግዛቶች በመጨረሻ በሮማ ኢምፓየር ቁጥጥር ስር ወድቀዋል። የጥንት የክርስትና እና የሮማውያን ዘመን በሐዋርያት ሥራ መሠረት፣ በደቡባዊ ቱርክ የምትገኝ አንጾኪያ (አሁን አንታክያ) የኢየሱስ ተከታዮች ለመጀመሪያ ጊዜ “ክርስቲያኖች” ተብለው የተጠሩባትና በፍጥነት የክርስትና አስፈላጊ ማዕከል ሆናለች።[ሐዋርያው ጳውሎስ ወደ ኤፌሶን ሄዶ በዚያ ቆየ። በቆሮንቶስ በቆየ ጊዜ እንዳደረገው ለሦስት ዓመታት ያህል ምናልባትም በዚያ ድንኳን ሠሪ ሆኖ እየሠራ ነበር። ብዙ ተአምራትን እንዳደረገ፣ ሰዎችን እየፈወሰና አጋንንትን እንደሚያወጣ ይነገርለታል፤ እንዲሁም በሌሎች ክልሎች የሚስዮናውያንን ሥራ እንዳደራጀም ግልጽ ነው። የባይዛንታይን ጊዜ በ324፣ ቀዳማዊ ቆስጠንጢኖስ አዲስ የሮም ግዛት ዋና ከተማ እንድትሆን ቤዛንቲየምን መረጠ። በቆስጠንጢኖስ ዘመን፣ ክርስትና የመንግሥት ሃይማኖት ብቻ አልነበረም፣ ነገር ግን በንጉሠ ነገሥት ምርጫ ተደስተው ነበር፣ ምክንያቱም በበጎ መብት ይደግፈው ነበር። በ395 የቴዎዶስዮስ 1ኛ ሞት እና የሮማን ኢምፓየር በሁለቱ ልጆቹ መካከል ቋሚ ክፍፍል ከተፈጠረ በኋላ፣ በሕዝብ ዘንድ ቁስጥንጥንያ እየተባለ ትጠራ የነበረችው ከተማ የምስራቅ ሮማን ኢምፓየር ዋና ከተማ ሆነች። በኋላ ላይ የባይዛንታይን ኢምፓየር ተብሎ የሚጠራው ይህ ኢምፓየር አብዛኛው የአሁኗ ቱርክ ግዛት እስከ መካከለኛው ዘመን መገባደጃ ድረስ ይገዛ ነበር። ምንም እንኳን የምስራቃዊ ክልሎች እስከ 7 ኛው ክፍለ ዘመን እዘአ የመጀመሪያ አጋማሽ ድረስ በሳሳኒያውያን እጅ ጸንተው ቢቆዩም። ለዘመናት የዘለቀው የሮማን ፋርስ ጦርነቶች ቀጣይ የባይዛንታይን-ሳሳኒድ ጦርነቶች በዛሬዋ ቱርክ በ4ኛው እና በ7ኛው መቶ ዘመን እዘአ መካከል በተለያዩ ቦታዎች ተካሂደዋል። በ325 የኒቂያ (ኢዝኒክ) የመጀመሪያው ምክር ቤት፣ የመጀመሪያው የቁስጥንጥንያ ጉባኤ (ኢስታንቡል) በ381፣ የኤፌሶን ጉባኤ በ431 እና ምክር ቤትን ጨምሮ በዛሬዋ ቱርክ ውስጥ በሚገኙ ከተሞች ውስጥ በርካታ የጥንቷ ቤተ ክርስቲያን ማኅበረ ቅዱሳን ጉባኤዎች ተካሂደዋል። የኬልቄዶን (ካዲኮይ) በ 451 እ.ኤ.አ ሴልጁክስ እና የኦቶማን ኢምፓየር የሴልጁክ ቤት በ9ኛው ክፍለ ዘመን ከካስፒያን እና ከአራል ባህር በስተሰሜን በሚገኘው በያብጉ ካጋኔት ኦግኡዝ ኮንፌደሬሽን በሙስሊም አለም ዳርቻ ከሚኖሩ የኦጉዝ ቱርኮች የኪኒክ ቅርንጫፍ የተገኘ ነው። በ10ኛው ክፍለ ዘመን። ምዕተ-አመት፣ ሴልጁኮች ከቅድመ አያቶቻቸው ወደ ፋርስ መሰደድ ጀመሩ፣ እሱም በቱሪል ከተመሰረተ በኋላ የታላቁ ሴልጁክ ኢምፓየር አስተዳደራዊ እምብርት ሆነ። በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ አጋማሽ ላይ የሴልጁክ ቱርኮች ወደ መካከለኛው ዘመን አርሜኒያ እና አናቶሊያ ምስራቃዊ ክልሎች ዘልቀው መግባት ጀመሩ። እ.ኤ.አ. በ 1071 ሴልጁክስ በአካባቢው የቱርክን ሂደት በመጀመር በማንዚከርት ጦርነት ላይ የባይዛንታይንን ድል አደረጉ ። የቱርክ ቋንቋ እና እስልምና ከአርሜኒያ እና አናቶሊያ ጋር ተዋወቁ, ቀስ በቀስ በመላው ክልሉ ተሰራጭቷል. በአብዛኛው ክርስቲያን እና ግሪክኛ ተናጋሪ ከሆነው አናቶሊያ ወደ አብላጫ ሙስሊም እና ቱርክኛ ተናጋሪዎች የተደረገው አዝጋሚ ሽግግር በመካሄድ ላይ ነበር። በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በኮንያ በሱፊ ገጣሚ ሴላዲን ሩሚ የተቋቋመው የሜቭሌቪ የደርቪሾች ትዕዛዝ ቀደም ሲል ሄሌኒዝድ የነበሩትን የአናቶሊያን የተለያዩ ህዝቦች እስላም ለማድረግ ትልቅ ሚና ተጫውቷል። ስለዚህ፣ ከግዛቱ ቱርኪፊኬሽን ጎን ለጎን፣ በባህል የፋርስ እምነት ተከታዮች የሆኑት ሴልጁኮች በአናቶሊያ ውስጥ የቱርኮ-ፋርስ ዋና ባህልን መሠረት ያደረጉ ሲሆን በመጨረሻም ተተኪዎቻቸው ኦቶማኖች ይረከባሉ። እ.ኤ.አ. በ 1243 የሴልጁክ ጦር በሞንጎሊያውያን በኮሴ ዳግ ጦርነት በመሸነፉ የሴልጁክ ኢምፓየር ኃይል ቀስ በቀስ እንዲበታተን አደረገ። በቀዳማዊ ዑስማን ከሚመራው የቱርክ ርእሰ መስተዳድር አንዱ በሚቀጥሉት 200 ዓመታት ወደ ኦቶማን ኢምፓየር ይለወጣል። ኦቶማኖች የባይዛንታይን ኢምፓየር ወረራቸዉን ያጠናቀቁት ዋና ከተማዋን ቁስጥንጥንያ በ1453 በመያዝ ነበር፡ አዛዣቸዉ ከዚያ ወዲያ መህመድ አሸናፊ በመባል ይታወቃል። በ1514 ሱልጣን ሰሊም 1ኛ የሳፋቪድ ሥርወ መንግሥት ሻህ እስማኤልን በቻልዲራን ጦርነት በማሸነፍ የግዛቱን ደቡባዊ እና ምስራቃዊ ድንበሮች በተሳካ ሁኔታ አስፋፍቷል። እ.ኤ.አ. በ 1517 ሰሊም 1 የኦቶማን አገዛዝ ወደ አልጄሪያ እና ግብፅ አስፋፍቷል እና በቀይ ባህር ውስጥ የባህር ኃይል መገኘትን ፈጠረ ። በመቀጠልም በኦቶማን እና በፖርቱጋል ግዛቶች መካከል በህንድ ውቅያኖስ ውስጥ የበላይ የባህር ሃይል ለመሆን ፉክክር ተጀመረ ፣በቀይ ባህር ፣በአረብ ባህር እና በፋርስ ባህረ ሰላጤ ላይ በርካታ የባህር ሃይል ጦርነቶች ተካሂደዋል። በህንድ ውቅያኖስ ውስጥ የፖርቹጋሎች መገኘት የኦቶማን ሞኖፖሊ በምስራቅ እስያ እና በምዕራብ አውሮፓ መካከል ባለው ጥንታዊ የንግድ መስመሮች ላይ ስጋት እንደሆነ ተገንዝቧል። በአውሮፓ ታዋቂነት እየጨመረ ቢመጣም የኦቶማን ኢምፓየር ከምስራቅ ጋር የነበረው የንግድ ልውውጥ እስከ 18ኛው ክፍለ ዘመን ሁለተኛ አጋማሽ ድረስ እያደገ ሄደ። በ16ኛው እና በ17ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የኦቶማን ኢምፓየር ሃይል እና ክብር ከፍተኛ ደረጃ ላይ ደርሷል፣በተለይ በሱለይማን ግርማዊ መንግስት ዘመን፣ እሱም በግላቸው በህብረተሰብ፣ በትምህርት፣ በግብር እና በወንጀለኛ መቅጫ ህግ ላይ ትልቅ የህግ ለውጥ አድርጓል።ግዛቱ በባልካን እና በፖላንድ-ሊቱዌኒያ ኮመንዌልዝ ደቡባዊ ክፍል በኩል ወደ መካከለኛው አውሮፓ በሚያደርገው ግስጋሴ ከቅዱስ ሮማ ኢምፓየር ጋር ብዙ ጊዜ ይጋጭ ነበር።የኦቶማን ባህር ኃይል እንደ 1538 ፣ 1571 ፣ 1684 እና 1717 (በዋነኛነት ከሀብስበርግ ስፔን ፣ የጄኖዋ ሪፐብሊክ ፣ የቬኒስ ሪፐብሊክ ፣ የቅዱስ ጆን ፈረሰኞች ፣ ፓፓል ግዛቶች ፣ ግራንድ ያቀፈ) ከመሳሰሉት ከበርካታ ቅዱሳን ሊጎች ጋር ተዋግቷል ። የቱስካኒ ዱቺ እና የሳቮይ ዱቺ)፣ ለሜዲትራኒያን ባህር ቁጥጥር። በምስራቅ፣ ኦቶማኖች በ16ኛው እና በ18ኛው ክፍለ ዘመን መካከል ባለው የግዛት ውዝግብ ወይም በሃይማኖታዊ ልዩነቶች ምክንያት ከሳፋቪድ ፋርስ ጋር ይዋጉ ነበር። የዛንድ፣ የአፍሻሪድ እና የቃጃር ስርወ-መንግስቶች በኢራን ውስጥ የሳፋቪዶችን በመተካት እስከ 19ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያ አጋማሽ ድረስ የኦቶማን ጦርነቶች ከፋርስ ጋር ቀጥለዋል። በምስራቅ በኩል እንኳን፣ የሀብስበርግ-ኦቶማን ግጭት ማራዘሚያ ነበር፣በዚህም ኦቶማኖች ወታደሮቻቸውን ወደ ሩቅ እና ምስራቃዊ ቫሳል እና ግዛታቸው መላክ ነበረባቸው፣ በደቡብ ምስራቅ እስያ የሚገኘው ሱልጣኔት፣ ከአውሮፓ ቅኝ ገዥዎች እንዲሁም ከ የላቲን ወራሪዎች ከላቲን አሜሪካ ተሻግረው የቀድሞ የሙስሊም የበላይነት የነበረችውን ፊሊፒንስ ክርስትናን ያደረጉ።ከ16ኛው እስከ 20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ የኦቶማን ኢምፓየር ከሩሲያ ዛርዶም እና ኢምፓየር ጋር አስራ ሁለት ጦርነቶችን ተዋግቷል። እነዚህ በመጀመሪያ ስለ ኦቶማን ግዛት መስፋፋት እና በደቡብ-ምስራቅ እና በምስራቅ አውሮፓ ውስጥ ስለ ማጠናከር ነበር; ነገር ግን ከሩሶ-ቱርክ ጦርነት ጀምሮ በሰሜናዊ ጥቁር ባህር ዳርቻ ላይ ያሉትን ስልታዊ ግዛቶች ወደ ሩሲያውያን እያጣ ስለነበረው የኦቶማን ኢምፓየር ህልውና የበለጠ ሆኑ። ከ 18 ኛው ክፍለ ዘመን ሁለተኛ አጋማሽ ጀምሮ የኦቶማን ኢምፓየር ማሽቆልቆል ጀመረ. በ1839 ከመሞቱ በፊት በማሕሙድ የተጀመረው የታንዚማት ተሃድሶ የኦቶማን መንግስት በምዕራብ አውሮፓ ከታየው እድገት ጋር በማጣጣም ዘመናዊ ለማድረግ ያለመ ነው። በታንዚማት መገባደጃ ዘመን ሚድሃት ፓሻ ያደረጉት ጥረት እ.ኤ.አ. የግዛቱ መጠን ቀስ በቀስ እየጠበበ ሲሄድ, ወታደራዊ ኃይል እና ሀብት; በተለይም በ 1875 ከኦቶማን የኢኮኖሚ ቀውስ በኋላ እና በባልካን ግዛቶች ውስጥ ወደ ሩሲያ-ቱርክ ጦርነት ያበቃውን አመፅ አስከትሏል; ብዙ የባልካን ሙስሊሞች የሩስያን የካውካሰስን ወረራ ሸሽተው ከነበሩት ሰርካሲያውያን ጋር አናቶሊያ ወደሚገኘው የኢምፓየር እምብርት ቦታ ተሰደዱ። በሰርካሲያን የዘር ጭፍጨፋ ሩሲያ እስከ 1.5 ሚሊዮን የሚደርሱ ሙስሊም ሰርካሲያውያንን ጨፍጭፋለች፣ የተረፉት በኦቶማን ኢምፓየር ስደተኛ ፈለጉ። የኦቶማን ኢምፓየር ማሽቆልቆል በተለያዩ ርእሰ ብሔር ህዝቦች መካከል የብሔረተኝነት ስሜት እንዲጨምር አድርጓል፣ ይህም የጎሳ ግጭቶች እንዲጨምር አድርጓል፣ ይህም አልፎ አልፎ ወደ ብጥብጥ እንዲፈጠር አድርጓል፣ ለምሳሌ የሃሚዲያን አርመናውያን እልቂትበመጀመርያው የባልካን ጦርነት የሩሜሊያ (በአውሮፓ የኦቶማን ግዛቶች) መጥፋት ተከትሎ በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሙስሊም ስደተኞች (ሙሃሲር) ወደ ኢስታንቡል እና አናቶሊያ ደረሱ። ከታሪክ አኳያ፣ የሩሚሊያ ኢያሌት እና አናቶሊያ ኢያሌት የኦቶማን ኢምፓየር አስተዳደራዊ እምብርት መሥርተው ነበር፣ ገዥዎቻቸው ቤይለርቤይ የሚባሉት በሱልጣኑ ዲቫን ውስጥ ይሳተፋሉ፣ ስለዚህ በ1912 በለንደን ኮንፈረንስ መሠረት ከሚድዬ-ኢኔዝ ድንበር ባሻገር ያሉትን የባልካን ግዛቶች ሁሉ ጠፍተዋል። -13 እና የለንደን ውል ለኦቶማን ማህበረሰብ ትልቅ ድንጋጤ ነበር እና የ1913ቱን የኦቶማን መፈንቅለ መንግስት አድርሷል። በሁለተኛው የባልካን ጦርነት ኦቶማኖች በቁስጥንጥንያ ስምምነት መደበኛ የሆነውን የቀድሞ ዋና ከተማቸውን ኤዲርን (አድሪያኖፕል) እና አካባቢዋን በምስራቅ ትራስ ውስጥ ማስመለስ ችለዋል ። እ.ኤ.አ. በ 1913 የተካሄደው መፈንቅለ መንግስት ሀገሪቱን በሦስቱ ፓሻዎች ቁጥጥር ስር በማዋል ሱልጣኖች መህመድ አምስተኛ እና መህመድ 6ኛ ምንም አይነት እውነተኛ የፖለቲካ ሃይል የሌላቸው ተምሳሌታዊ መሪዎች አድርጓቸዋል።የኦቶማን ኢምፓየር ከማዕከላዊ ኃይሎች ጎን በመሆን ወደ አንደኛው የዓለም ጦርነት ገባ እና በመጨረሻ ተሸንፏል። ኦቶማኖች በጋሊፖሊ ዘመቻ የዳርዳኔልስን ባህር በተሳካ ሁኔታ ጠብቀዋል እና በሜሶጶጣሚያ ዘመቻ የመጀመሪያዎቹ ሁለት ዓመታት ውስጥ በብሪቲሽ ኃይሎች ላይ የመጀመሪያ ድሎችን እንደ ኩት ከበባ ; ነገር ግን የአረቦች አብዮት በመካከለኛው ምስራቅ በኦቶማን ጦር ላይ ማዕበሉን ቀይሮ ነበር። በካውካሰስ ዘመቻ ግን የሩስያ ጦር ኃይሎች ከመጀመሪያው በተለይም ከሳሪቃሚሽ ጦርነት በኋላ የበላይ ነበሩ:: የሩሲያ ጦር ወደ ሰሜናዊ ምስራቅ አናቶሊያ በመዝመት ከአንደኛው የዓለም ጦርነት እስከ ማፈግፈግ ድረስ ከሩሲያ አብዮት በኋላ በብሬስት-ሊቶቭስክ ውል ተቆጣጥሯል። በጦርነቱ ወቅት የግዛቱ አርመናዊ ተገዢዎች በአርሜኒያ የዘር ማጥፋት ወንጀል ወደ ሶሪያ ተወሰዱ። በዚህ ምክንያት ከ600,000 እስከ 1 ሚሊዮን የሚገመቱ ወይም እስከ 1.5 ሚሊዮን የሚደርሱ አርመኖች ተገድለዋል። የቱርክ መንግስት ድርጊቱን እንደ ዘር ማጥፋት እውቅና ለመስጠት ፈቃደኛ ሳይሆን አርመኖች ከምስራቃዊው የጦርነት ቀጠና "የተሰደዱ" ብቻ ነው ብሏል። የዘር ማጥፋት ዘመቻዎች እንደ አሦራውያን እና ግሪኮች ባሉ ሌሎች አናሳ ቡድኖች ላይ ተፈፅመዋል። እ.ኤ.አ. ጥቅምት 30 ቀን 1918 የሙድሮስ ጦርን ተከትሎ አሸናፊዎቹ የሕብረት ኃይሎች የኦቶማን መንግሥት በ 1920 በሴቭሬስ ስምምነት በኩል ለመከፋፈል ፈለጉ ። የቱርክ ሪፐብሊክ ከአንደኛው የዓለም ጦርነት በኋላ የኢስታንቡል እና ኢዝሚር በተባበሩት መንግስታት መያዙ የቱርክ ብሄራዊ ንቅናቄ እንዲቋቋም ምክንያት ሆኗል ። በጋሊፖሊ ጦርነት ወቅት ራሱን የለየው የጦር አዛዥ ሙስጠፋ ከማል ፓሻ መሪነት የቱርክ የነጻነት ጦርነት የተካሄደው የሴቭሬስ ስምምነትን ውሎችን ለመሻር ነበር። እ.ኤ.አ. በሴፕቴምበር 18 ቀን 1922 የግሪክ ፣ የአርመን እና የፈረንሣይ ጦር ተባረረ እና በአንካራ የሚገኘው የቱርክ ጊዚያዊ መንግስት በ23 ኤፕሪል 1920 የአገሪቱን ህጋዊ መንግስት ያወጀው ከአሮጌው ህጋዊ ሽግግር መደበኛ ማድረግ ጀመረ። ኦቶማን ወደ አዲሱ የሪፐብሊካን የፖለቲካ ስርዓት. እ.ኤ.አ. ህዳር 1 ቀን 1922 በአንካራ የሚገኘው የቱርክ ፓርላማ የሱልጣኔቱን ስርዓት በመሰረዝ የ623 ዓመታት የንጉሣዊው የኦቶማን አገዛዝ አብቅቷል። እ.ኤ.አ. ሐምሌ 24 ቀን 1923 የላውዛን ስምምነት የሴቭሬስን ውል የተተካው አዲስ የተቋቋመው “የቱርክ ሪፐብሊክ” የኦቶማን ኢምፓየር ተተኪ ግዛት ሉዓላዊነት ዓለም አቀፍ እውቅና እንዲያገኝ አስችሏል እናም ሪፐብሊኩ በይፋ የታወጀው እ.ኤ.አ. ጥቅምት 1923 በሀገሪቱ አዲስ ዋና ከተማ አንካራ። የላውዛን ኮንቬንሽን በግሪክ እና በቱርክ መካከል የህዝብ ልውውጥ እንዲኖር የሚደነግግ ሲሆን 1.1 ሚሊዮን ግሪኮች ከቱርክ ወደ ግሪክ ለ 380,000 ሙስሊሞች ከግሪክ ወደ ቱርክ እንዲዘዋወሩ አድርጓል ።ሙስጠፋ ከማል የሪፐብሊኩ የመጀመሪያ ፕሬዝዳንት ሆኑ እና በመቀጠል ብዙ ማሻሻያዎችን አስተዋውቀዋል። ማሻሻያው ያረጀውን ሃይማኖትን መሰረት ያደረገ እና ብዙ ማህበረሰቦችን የያዘውን የኦቶማን ህገመንግስታዊ ንጉሳዊ አገዛዝ ወደ ቱርክ ሀገርነት ለመቀየር ያለመ ሲሆን በሴኩላር ህገ መንግስት መሰረት እንደ ፓርላማ ሪፐብሊክ የሚተዳደር ነው። እ.ኤ.አ. በ 1934 የአያት ስም ህግ ፣ የቱርክ ፓርላማ ለሙስጠፋ ከማል “አታቱርክ” (አባት ቱርክ) የሚል የክብር ስም ሰጠው። የሞንትሬክስ ኮንቬንሽን የቱርክን የዳርዳኔልስ እና የቦስፖረስ የባህር ዳርቻ የባህር ዳርቻዎችን እና የማርማራ ባህርን ወታደራዊ ለማድረግ እና በጦርነት ጊዜ የባህር ላይ ትራፊክን የመዝጋት መብትን ጨምሮ በቱርክ የባህር ወሽመጥ ላይ የቱርክን ቁጥጥር መልሶ መለሰ። እ.ኤ.አ. በ1923 የቱርክ ሪፐብሊክ ከተመሰረተች በኋላ፣ በኦቶማን ዘመን በመሳፍንት (ጋ) የሚመሩ ፊውዳል (ማኖሪያል) ማህበረሰቦች የነበሩ አንዳንድ የኩርድ እና የዛዛ ጎሳዎች ሀገሪቱን ለማዘመን ባቀዱት የአታቱርክ ተሀድሶዎች ብስጭት ሆኑ። እንደ ሴኩላሪዝም (የሼክ ሰይድ ዓመፅ፣ 1925) እና የመሬት ማሻሻያ (የደርሲም አመጽ፣ 1937–1938)፣ እና በወታደራዊ እንቅስቃሴዎች የተወገዱ የታጠቁ አመጾችን አስነስቷል።ኢስሜት ኢኖኑ በህዳር 10 ቀን 1938 አታቱርክ ከሞቱ በኋላ ሁለተኛው የቱርክ ፕሬዝዳንት ሆነ። እ.ኤ.አ. ሰኔ 29 ቀን 1939 የሃታይ ሪፐብሊክ ቱርክን በህዝበ ውሳኔ እንድትቀላቀል ድምጽ ሰጠ። በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ቱርክ ገለልተኛ ሆና ነበር ነገር ግን በየካቲት 23 ቀን 1945 ከአሊያንስ ጎን በመሆን ወደ ጦርነቱ መዝጊያ ደረጃ ገባች ። በሰኔ 26 ቀን 1945 ቱርክ የተባበሩት መንግስታት ቻርተር አባል ሆነች። በሚቀጥለው ዓመት የቱርክ የአንድ ፓርቲ ጊዜ አብቅቶ በ1946 የመጀመሪያው የመድብለ ፓርቲ ምርጫ ተጠናቀቀ። በ1950 ቱርክ የአውሮፓ ምክር ቤት አባል ሆነች።በሴላል ባያር የተቋቋመው ዲሞክራቲክ ፓርቲ እ.ኤ.አ. በ1950፣ 1954 እና 1957 አጠቃላይ ምርጫዎችን አሸንፎ ለአስር አመታት በስልጣን ላይ የቆየ ሲሆን አድናን ሜንዴሬስ ጠቅላይ ሚኒስትር እና ባያር በፕሬዚዳንትነት አገልግለዋል። በኮሪያ ጦርነት የተባበሩት መንግስታት ጦር አካል ሆና ከተዋጋች በኋላ፣ ቱርክ በ1952 ኔቶን ተቀላቀለች፣ የሶቭየት ህብረትን ወደ ሜዲትራኒያን ባህር መስፋፋት ምሽግ ሆናለች። በመቀጠልም ቱርክ በ1961 የኦኢሲዲ መስራች አባል እና በ1963 የኢኢሲዲ ተባባሪ አባል ሆነች። በ1960 እና 1980 በወታደራዊ መፈንቅለ መንግስት፣ እንዲሁም በ1971 እና 1997 በወታደራዊ ማስታወሻዎች፣ በ1960 እና በ20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ፣ በቱርክ ፖለቲካ ውስጥ ታዋቂ የሆኑ መሪዎች፣ በ1960 እና 1980 ሀገሪቱ የጀመረችውን ግርግር ወደ መድበለ ፓርቲ ዴሞክራሲ ሽግግር ተቋረጠ። የምርጫ ድሎች ሱሌይማን ዴሚሬል፣ ቡለንት ኢሴቪት እና ቱርጉት ኦዛል ናቸው። ለአስር አመታት የቆጵሮስ የእርስ በርስ ግጭት እና በቆጵሮስ ጁላይ 15 ቀን 1974 መፈንቅለ መንግስት በኢኦካ ቢ ፓራሚሊተሪ ድርጅት ፕሬዚደንት ማካሪዮስን አስወግዶ ደጋፊ ኢንኖሲስን (ከግሪክ ጋር ህብረት) ኒኮስ ሳምፕሰንን በአምባገነንነት የመሰረተው ቱርክ በጁላይ 20 ቀን ቆጵሮስን ወረረች። እ.ኤ.አ. በ 1974 በዋስትና ውል ውስጥ አንቀጽ ን በብቸኝነት በመተግበር ፣ ግን በወታደራዊ ሥራው መጨረሻ ላይ ያለውን ሁኔታ ወደነበረበት ሳይመለስ ። እ.ኤ.አ. በ 1983 በቱርክ ብቻ እውቅና ያገኘችው የቱርክ የሰሜን ቆጵሮስ ሪፐብሊክ ተመሠረተች ፣ ደሴቲቱን መልሶ ለማገናኘት የአናን ፕላን በአብዛኛዎቹ የቱርክ የቆጵሮሳውያን ድጋፍ ቢደረግም በብዙዎቹ የግሪክ የቆጵሮስ ሰዎች በ 2004 በተለየ ህዝበ ውሳኔ ውድቅ ተደርጓል ። የቆጵሮስን አለመግባባት ለመፍታት በቱርክ ቆጵሮስ እና በግሪክ የቆጵሮስ የፖለቲካ መሪዎች መካከል ድርድር አሁንም ቀጥሏል። በቱርክ እና በኩርዲስታን የሰራተኞች ፓርቲ (ፒኬኬ) መካከል ያለው ግጭት (በቱርክ፣ ዩናይትድ ስቴትስ እና የአውሮፓ ህብረት አሸባሪ ተብሎ የተፈረጀው) ከ1984 ዓ.ም ጀምሮ በዋነኛነት በደቡብ ምስራቅ የሀገሪቱ ክፍል ሲንቀሳቀስ ቆይቷል። በግጭቱ ምክንያት ከ40,000 በላይ ሰዎች ሞተዋል። እ.ኤ.አ. በ1999 የፒኬኬ መስራች አብዱላህ ኦካላን በሽብርተኝነት እና የሀገር ክህደት ክስ ተይዞ ተፈርዶበታል። ከዚህ ባለፈም የተለያዩ የኩርድ ቡድኖች ከቱርክ ለመገንጠል ነፃ የኩርድ መንግስት ለመፍጠር ሲፈልጉ ሌሎች ደግሞ በቅርብ ጊዜ የክልል ራስን በራስ የማስተዳደር እና በቱርክ ውስጥ ለኩርዶች ፖለቲካዊ እና ባህላዊ መብቶችን ተከትለዋል ። በ 21 ኛው ክፍለ ዘመን በቱርክ ውስጥ አናሳ ብሄረሰቦችን ባህላዊ መብቶች ለማሻሻል አንዳንድ ማሻሻያዎች ተካሂደዋል, ለምሳሌ እና አቫዝ በ .እ.ኤ.አ. በ 1980 ዎቹ የቱርክ ኢኮኖሚ ነፃ ከወጣች በኋላ ሀገሪቱ ጠንካራ የኢኮኖሚ እድገት እና የላቀ የፖለቲካ መረጋጋት አግኝታለች። ቱርክ እ.ኤ.አ. የሰብአዊ መብት ጥሰትን እና የህግ የበላይነትን በመጥቀስ ከቱርክ ጋር የአውሮፓ ህብረት አባልነት ውይይት; ከ2018 ጀምሮ በውጤታማነት የቆመ ድርድሩ፣ እስከ 2020 ድረስ ንቁ ሆኖ ይቆያል። እ.ኤ.አ. በ 2013 በብዙ የቱርክ ግዛቶች ሰፊ ተቃውሞ ተቀስቅሷል ፣ይህም የጌዚ ፓርክን ለማፍረስ በወጣው እቅድ የተቀሰቀሰ ቢሆንም ብዙም ሳይቆይ ወደ አጠቃላይ ፀረ-መንግስት ተቃውሞ ማደጉ። እ.ኤ.አ. ጁላይ 15 ቀን 2016 ያልተሳካ መፈንቅለ መንግስት መንግስትን ከስልጣን ለማውረድ ሞክሯል። ለከሸፈው መፈንቅለ መንግስት ምላሽ መንግስት የጅምላ ማፅዳትን አድርጓል። በጥቅምት 9 እና 25 ህዳር 2019 መካከል ቱርክ በሰሜን ምስራቅ ሶሪያ ወታደራዊ ጥቃት አድርጋለች። በኅዳር 20 ቀን 2009 ዓም፣ የቱርክ ፕሬዚዳንት ረጀፕ ታይፕ እርዶዋን እንዲህ ብሏል፦ «ሥራዊታችን ወደ ሶርያ የገቡበት ምክንያት፣ የባሻር አል-አሣድን መንግሥት ለማስጨርስ ነው።» ስለዚህ፣ በዓለም አቀፍ ሕግ መሠረት፣ ከቱርክ መንግሥትና ከሶርያ መንግሥት መካከል አሁን በይፋ የጦርነት ሁኔታ አለ። በሚያዝያ 21 ቀን እርዶዋን ባለ-ሙሉ-ሥልጣን ደረጃ በይፋ ወሰደ፤ በቱርክ አገር ደግሞ ውክፔድያ ድረ ገጽ በማናቸውም ቋንቋ ታግድል። ውክፔድያ በቱርክ የተገደበበት ምክንያት የቱርክ መንግሥት ለሽብርተኞች እርዳታ እንደሚሰጥ የሚል ማስረጃ ስላቀረበ ነው። ታዋቂ ሰዎች ሙስታፋ ኬማል አታቱርክ
9300
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9A%E1%8A%AB%E1%8A%A4%E1%88%8D
ሚካኤል
ሚካኤል (በዕብራይስጥ: ‎, ሲነበብ፡ ሚካኤል, ሲተረጎም፡ 'ማንነው እንደ እግዚአብሔር?'; በግሪክ: , ሲነበብ፡ ; በላቲን: -ሲነበብ፡ ሚካኤል; በአረቢኛ: ‎, ሲነበብ፡ ሚካኤል) በክርስትና በአይሁድ በእስልምና እንዲሁም በመላዕክት አማላጅነት በሚያምኑ ሃይማኖቶች የመላዕክት ሁሉ አለቃ ሊቀ መላዕክት ተብሎ ይጠራል መላእክት ቁጥራቸው እጅግ ብዙ ቢሆንም በ ፺፱ኙ ነገደ መላእክት የተከፈሉና አለቆችም ያሏቸው ናቸው፡፡ የእነዚህ ሁሉ መላእክት አለቃ የሆነው ቅዱስ ሚካኤል ነው፡፡ በትህትናው ልዕልናን ያገኘው ቅዱስ ሚካኤል በእግዚአብሔር ዘንድ የተሰጠው ክብር ከማንኛውም መልአክ የበለጠ መሆኑን መጽሐፍ ቅዱስ በግልጽ አስቀምጦታል፡፡ የቅዱስ ማካኤልን ድርሳን ለማንበብ እዚህ ላይ ይጫኑ ድርሳነ ሚካኤል በተጨማሪም ስለ መላእክት ከመጽሐፍ ቅዱስ ለመረዳት እነዚህን ጥቅሶች ይመለከቱ ሰውን ይረዳሉ ዘፍ.16፡7/ ዘፍ.18፡15/ ዘጸ.23፡20/ መሳ6፡11/ 1ኛነገ.19፡5/ 2ኛነገ 6፡15/ ዳን.8፡15-19/ ዳን.3፡17/ ት.ዘካ.1፡12/ ማቴ.18፡10/ሉቃ. 1፡26/ ሉቃ.13፡6/ ዩሐ.20፡11/ ሐዋ.12፡6/ ራዕይ 12፡7/ ስግደት ይገባቸዋል ዘፍ.19፡1-2/ ዘኁ.22፡31/ ኢያሱ 5፡12/ መሳ.13፡2/ 1ኛ ዜና 21፡1-7/ ዳን.8፡15 የቅዱስ ሚካኤል ስሞች ሚካኤል ማለት << መኑ ከመ አምላክ (እግዚአብሔር) እንደ እግዚአብሔር ያለ ማነው>> ማለት ነው፡፡ ይህም የእግዚአብሔርን ገናንነትና እሱን የሚመስል አምላክ እንደሌለ የሚያመለክት ነው እንደ እግዚአብሔር ያለ ቅዱስ ንጹሕ ርህሩህ ኃይል ረቂቅ ማነው መልሱ የለም ነው፡፡ ቅዱስ ሚካኤል የስሙ ዘርፍ ሆነው የሚጨመሩ መጠሪያዎች አሉት እነዚህም ከእግዚአብሔር ዘንድ የተሰጠውን የባለሟልነት ክብር የሚገልጹ ናቸው፡፡ ይኸውም መልአከ ኃይል፣ መጋቤ ብሉይ፣ መልአከ ምክሩ፣…ናቸው፡፡ መልአከ ኃይል የተባለው እግዚአብሔር በሱ አማካይነት ታላላቅ ሥራዎችን በመሥራት ኃይሉን ስለገለጸ - ዲያብሎስን ከነሠራዊቱ ስላሸነፈ ነው፡፡ መጋቤ ብሉይ የተባለበት ምክንያት በብሉይ ኪዳን ውስጥ ከእግዚአብሔር እየተላከ ብዙ ታላላቅ ሥራዎችን የሠራ በመሆኑ ነው፡፡ መልአከ ምክር ወይም የእግዚአብሔር የምክሩ አበጋዝ የተባለበት ምክንያት እግዚአብሔርን በምክሩ ይረዳዋል ለማለት ሳይሆን እግዚአብሔር የሚሠራውን ሥራ ለወዳጁ ለቅዱስ ሚካኤል ይገልጽለታል በሱም አማካኝነት ይሠራል ለማለት ነው፡፡ ቅዱስ ሚካኤል በመጽሐፍ ቅዱስ ቅዱስ ሚካኤል በዚህ ሁሉ ልዕልና ላይ ትሕትናን ደርቦ የያዘ በጸሎቱ ተማጽኖ በተራዳኢነት አምኖ ለሚለምነው ሁሉ ፈጥኖ በመድረስ ከሠራዊተ አጋንንት ተንኰል የሚያድን መልአክ ነው፡፡ ወደ ቅዱስ መጽሐፍ ስንገባ ለቅዱስ ሚካኤል የተሰጠውን ክብርና ባለሟልነት እንዲሁም የሠራቸውን ሥራዎች እንመለከታለን፡፡ በመጀመሪያ (ኢያሱ 5÷13-15) እንዲህ ይላል፡፡ ‹‹እንዲህም ሆነ ኢያሱ በኢያሪኮ አጠገብ ሳለ ዓይኑን አንሥቶ ተመለከተ፡፡ እነሆም የተመዘዘ ሰይፍ በእጁ የያዘ ሰው በፊቱ ቆሞ ነበር፡፡ ኢያሱም ወደ እርሱ ቀርቦ ከእኛ ወገን ወይስ ከጠላቶቻችን ወገን ነህን አለው፡፡ እርሱም አይደለሁም እኔ የእግዚአብሔር ሠራዊት አለቃ ሆኜ አሁን መጥቻለሁ አለ፡፡ ኢያሱም ወደ ምድር በግምባሩ ተደፍቶ ሰገደ፡፡ ጌታዬ ለባሪያው የሚነግረው ምንድን ነው አለው፡፡ የእግዚአብሔርም ሠራዊት አለቃ ኢያሱን አንተ የቆምህበት ሥፍራ የተቀደሰ ነውና ጫማህን በፊቱ አውልቅ አለው፡፡ ኢያሱም እንዲሁ አደረገ ይላል፡፡ ይህን ጥቅስ ልብ ብለን ብናጤነው ለሌላው ሁሉ መርህ ይሆናልና ጥቂት ለማብራራት እንሞክራለን፡፡ እንዲሁም እግዚአብሔር ራሱ ለኢያሱ ‹‹…በሕይወትህ ዕድሜ ሁሉ ማንም አይቋቋምህም ከሙሴ ጋር እንደሆነው እንዲሁ ካንተ ጋር እሆናለሁ አልጥልህም አልተውህም፡፡…›› (ኢያሱ 1÷1-9) በማለት ምን ያህል እንዳከበረው ያስረዳል፡፡ እስራኤላውያን አሞራውያንን በወጉ ጊዜ ቀኑ ስለመሸባቸው ከመደበኛው የተፈጥሮ ሕግ ውጭ ቀኑ እንደማይጨልምና መዓልቱ እንዲረዝም ኢያሱ በጸሎት ፈጣሪውን ስለጠየቀ እግዚአብሔርም ጸሎቱን ሰምቶ ቀኑን አስረዝሞ ከሰማይ በረድ አዝንሞ ጠላቶቻቸውን በማጥፋት የፈጸመውን አስደናቂ ተአምር እንዲህ ብሎ ጸፏል፡፡ ‹‹...ፀሐይም በሰማይ መካከል ዘገየ አንድ ቀንም ሙሉ ያህል ለመግባት አልቸኰለም፤ እግዚአብሔር ለእስራኤል ይዋጋ ነበርና እግዚአብሔር የሰውን ቃል (ልመና) የሰማበት እንደዚያ ያለ ቀን ከዚያም በፊት ከዚያም በኋላ አልነበረም›› (ኢያ 10÷12-14) በማለት ተገልጿል፡፡ በጠቅላላው ከኢያሪኮ ጀምሮ ታላላቅ የአሕዛብ ምሽጐችን አፍርሶ አሕዛብን አጥፍቶ እግዚአብሔር ለአብርሃም ለይስሐቅ ለያዕቆብ የማለላቸውን የተስፋይቱን ምድር ለልጆቻቸው ያወረሰ ኢያሱ ነው፡፡ ይህ የእስራኤል መሪ በእጅ የተመዘዘ ሰይፍ ይዞ የተገለጸለት ቅዱስ ሚካኤል መሆኑን አላወቀም፡፡ ከቃሉ እንደምንረዳው ከራሱ ወገን ወይም ከጠላቶቹ ወገን የሆነ አንድ ወታደር መስሎት ነበር፡፡ መልአኩ በሰው አምሳል ስለተገለጸለት አላወቀውም ነበር፡፡ ያነጋገረውም ያለ ፍርሃት ያለ ጭንቀት ያለድንጋጤ ወታደሮቹን እንደሚያነጋግር ዘና ብሎ ነው፡፡ ሆኖም ከመልአኩ የተሰጠው መልስ ታላቅ መሪና ነቢይ የሆነውን የኢያሱን አስተሳሰብ ለወጠው፡፡ ይኸውም <<ከወገኖችህ ወይም ከጠላቶችህ አይደለሁም እኔ የእግዚአብሔር ሠራዊት አለቃ ሆኜ አሁን መጥቻለሁ>> የሚለውን ቃል ሲሰማ ኢያሱ በፊቱ የቆመው ተራ ወታደር ሳይሆን የመላእክት ሠራዊት አለቃ ከሙሴ ሳይለይ የእስራኤልን ሕዝብ የሚጠብቅ የእግዚአብሔር መልአክ ቅዱስ ሚካኤል መሆኑን ሲረዳ ለመልአኩ ክብር መስጠት ስለሚገባ የአክብሮት ስግደት ሰገደለት፤ <<ጌታዬ ለባሪያው የሚነግረው ምንድነው>> በማለት በትህትና ጠየቀ፡፡ ጌታዬ አንተ ቅዱስ ሚካኤል ለኔ ለባሪያህ ለኢያሱ የምትነግረኝ ምንድነው; በማለቱ የእግዚአብሔርን ክብር ለፍጡር መስጠቱ አይደለም መላእክት ጌቶች ይባላሉ፡፡ ጌትነታቸውም የጸጋ ጌትነት ነው፡፡ ኢያሱ መልአኩን ጌታዬ ብሎ ከጠራው እኛማ ኃጢአተኞች ጌታዬ፤ ቀዱስ ሚካኤል ለኔ ለባሪያህ ጸልይልኝ መጥተህ አድነኝ…በማለት የአክብሮት (የጸጋ) ስግደት በመስገድ ብንለምነው ከመጽሐፍ ቅዱስ ትምህርት ውጭ አልወጣንም፡፡ የፈጣሪን ክብር ለፍጡር አልሰጠንም፡፡ ተሳስታችኋል የሚለን ሰው ቢኖር እኛ አብነት ያደረግነው የእግዚአብሔር ወዳጅ ኢያሱን ስለሆነ ኢያሱም ተሳስተሃል ይባል፡፡ መልአኩም ኢያሱ ያቀረበለትን የአክብሮት ስግደትና ጥያቄ በመቀበል ከእግዚአብሔር የተሰጠውን መልእክት ነገረው፡፡ ኢያሱም ትእዛዙን ፈጸመ፡፡ የእግዚአብሔር ሠራዊት ጌታ ይህም ማለት መላእክትን ፈጥሮ የሚገዛ፣ የሚያዛቸው፣ የሚቀድሳቸው ማለት ነው፡፡ የእግዚአብሔር ሠራዊት አለቃ የሚለው ከፈጣሪ በታች በመላእክት ላይ በፈጣሪ የተሾመ ማለት ነው፡፡ መላእክት አለቆቻቸውን ያከብራሉ፤ ለእነሱም ይታዘዛሉ፡፡ ቅዱስ ሚካኤል የመላእክት ሁሉ አለቃ ስለሆነ ከትእዛዙ አይወጡም፤ ሠራዊተ መላእክት የሚያከብሩትንና የሚታዘዙለትን የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤልን እኛም እንደ ኢያሱ እናከብረዋለን እንታዘዘዋለን፡፡ መላእክትን ማክበርና መታዘዝ እንደሚገባ እግዚአብሔር እንዲህ ይላል፡፡ <<በመንገድህ ይጠብቅህ ዘንድ ወዳዘጋጀሁትም ሥፍራ ያገባህ ዘንድ እነሆ እኔ መልአክህን በፊትህ እሰዳለሁ፤ በፊቱ ተጠንቀቁ፤ ቃሉንም አድምጡ፤ ስሜም በእርሱ ስለሆነ ኃጢአት ብትሠሩ ይቅር አይልምና አታስመርሩት፤ አንተ ግን ቃሉን ብትሰማ፣ ያልሁህንም ሁሉ ብታደርግ፣ ጠላቶችህን እጣላቸዋለሁ፣ የሚያስጨንቁህንም አስጨንቃቸዋለሁ፣ መልአኬ በፊትህ ይሄዳልና…>>(ዘጸ.23÷20-22) በማለት ለሙሴ ተናግሯል፡፡ ይህ ቃል ለአንድ ጊዜ ብቻ ለሙሴና ለሕዝቡ ተነግሮ ያበቃ ሳይሆን እስከዛሬና ወደፊትም የሚቀጥል ነው፡፡ መልአኩ ቅዱስ ሚካኤል ✞✞✞ በስመ ሥላሴ ✞✞✞ † ♥ † እስጢፋኖስም ጌታ ሆይ፥ ይህን ኃጢአት አትቍጠርባቸው ብሎ በታላቅ ድምፅ ጮኸ። ይህንም ብሎ አንቀላፋ።† ♥ †(የሐዋ.ሥራ ፯፡፶፱-፷) እንኳን ለሰማዕቱ ቅዱስ እስጢፋኖ ወርሃዊ መታሰቢያ ክብረ በዓል በሰላም በጤና አደረሳችሁ አደረሰን!!! † ♥ † ሰው ግን ዓለምን ቢያተርፍ ነፍሱን ግን ቢጎዳ ምን ይረባዋል/ምን ይጠቅመዋል?† ♥ † ማቴ.፲፮፡፳፮ የቅዱሳኑ ሞት በእግዚአብሔር ፊት የከበረ ነው። መዝ. 115/116፡15 † ♥ †እኔን የሚወድ ቢኖር እራሱን ይካድ መስቀሌንም ተሸክሞ /መከራዬን ሳይሰለች/ ዕለት ዕለት ይከተለኝ † ♥ †፡፡ ማቴ ፲፡፴፰-፵፪ † ♥ † ስለ ጽድቅ የሚራቡና የሚጠሙ፣ እንዲሁም የሚሰደዱ ብጹዓን ይጠግባሉና፣ መጽናናትንም ያገኛሉና…† ♥ † ጌታ በተራራ ስብከቱ ከተናገራቸው፣ ካስተማራቸው የሕይወት ምግብ የሆነ ቃሉ ማቴ.፭፡፩-ፍጻሜ ቅዱስ እስጢፋኖስ በፍርድ አደባባይ ሲቆምና ሲከሠስ እውነቱን መናገሩ ሕይወቱን እንደሚያስከፍለው እያውቀ፡፡ እውነቱን መናገር አልፈራም፡፡ አያችሁ ቅዱስ እስጢፋኖስ የእግዚአብሔርን ፈቃድ ነበር ያስተዋለው፡፡ ውጤቱ ምንም ይሁን፡፡ እግዚአብሔር በእውነት የተሞላን እንድንሆን ይፈልጋል፡፡ የክርስቶስ ምስክር ሆነው የተሰዉት ቅዱሳን የክብር አክሊል የተቀዳጁት ለእውነት ስለሞቱ ነው፡፡ ነገር ግን በመንፈስ ሕያዋን ናቸው፡፡ በዘላለማዊ ደስታም ከእግዚአብሔር ጋር ኖረዋል፡፡ እስጢፋኖስም ጸጋንና ኃይልን ተሞልቶ በሕዝቡ መካከል ድንቅንና ታላቅ ምልክትን ያደርግ ነበር። የነፃ ወጪዎች ከተባለችው ምኵራብም ከቀሬናና ከእስክንድርያም ሰዎች ከኪልቅያና ከእስያም ከነበሩት አንዳንዶቹ ተነሥተው እስጢፋኖስን ይከራከሩት ነበር፤ ይናገርበት የነበረውንም ጥበብና መንፈስ ይቃወሙ ዘንድ አልቻሉም። በዚያን ጊዜ። በሙሴ ላይ በእግዚአብሔርም ላይ የስድብን ነገር ሲናገር ሰምተነዋል የሚሉ ሰዎችን አስነሡ። ሕዝቡንና ሽማግሌዎችንም ጻፎችንም አናደዱ፥ ቀርበውም ያዙት ወደ ሸንጎም አመጡትና። ይህ ሰው በዚህ በተቀደሰው ስፍራ በሕግም ላይ የስድብን ነገር ለመናገር አይተውም፤ ይህ የናዝሬቱ ኢየሱስ ይህን ስፍራ ያፈርሰዋል ሙሴም ያስተላለፈልንን ሥርዓት ይለውጣል ሲል ሰምተነዋልና የሚሉ የሐሰት ምስክሮችን አቆሙ። በሸንጎም የተቀመጡት ሁሉ ትኵር ብለው ሲመለከቱት እንደ መልአክ ፊት ሆኖ ፊቱን አዩት። ፮፡፰-፲፭) “ይህ እንዴት ያለ ይቅርታ ነው? ልክ ጌታ በዚያ በመከራ ሰዓት ብዙ መከራ ሲያጸኑበት አባት ሆይ የሚያደርጉት አያቁምና የቅር በላቸው ብሎ የፍቅር አምላክ ይቅርታ እንዳደረገላቸው ሁላ የጌታው ተከታይ የሆነው፤ እስጢፋኖስም።” “ጌታ ኢየሱስ ሆይ፥ ነፍሴን ተቀበል ብሎ ሲጠራ ይወግሩት ነበር። ተንበርክኮም። ጌታ ሆይ፥ ይህን ኃጢአት አትቍጠርባቸው ብሎ በታላቅ ድምፅ ጮኸ። ይህንም ብሎ አንቀላፋ። ሳውልም በእርሱ መገደል ተስማምቶ ነበር።” (የሐዋ.ሥራ ፯፡፶፱-፷) የሰማዕቱ በረከት ይደርብን እስከ ሞት ድረስ ለአምላካችን እንድንታመን እርሱ ይርዳን፡፡ እስከ መጨረሻ ድረስ የታመንህ ሁን የህይወት አክሊል እሰጣሃለሁ ራዕይ 2፡10 ለዚህ ነው እኮ ቅ/ጳውሎስ “እሩጫዬን ጨርሻለሁ ሃይማኖቴን ጠብቄያለሁ ከእንግዲህ የሕይወት አክሊል ይጠብቀኛል” ያለው ፪ጢሞ.፬፡፮-፯ የእግዚአብሔር፣ቸርነት የድንግል ማርያም አማላጅነት፣ የቅዱሳን መላእክት ተራዳኢነት፣ የጻድቃን፣ የሰማዕታት፣ የቅዱሳን ሐዋርያት፣ የቅዱሳን አበው መነኮሳት፣ የቅዱሳት አንስት፣ የደናግላንና የቅዱሳን ሁሉ ምልጃና ቃል-ኪዳናቸው ባለንበት ከሁላችን ጋር ይሁን ይቆየን፡፡ ወስብሐት ለእግዚአብሔር ወለወላዲቱ ድንግል ለመስቀሉ ክቡር አሜን ። ይቆየን ጊዜ ሕዝበ እስራኤልን ፊት ፊት እየመራ ጠላቶቻቸው አሕዛብን አጥፍቶ ምድረ ርስትን ምድራዊት ኢየሩሳሌምን እንዳወረሳቸው ዛሬም ይኸው መልአክ ቅዱስ ማካኤል እስራኤል ዘነፍስ የተባልን ህዝበ ክርስቲያንን ፊት ፊት እየመራ ጠላቶቻችን ሠራዋተ አጋንንትን እያጠፋ ምድረ ርስት ወደተባለች ሰማየ ሰማያት ያገባናል፡፡ የእስራኤል ሕዝብ ታሪክ ለአዲስ ኪዳን ሕዝብ ምሳሌ ስለሆነ በታሪክነቱ ብቻ ተነግሮ የሚታለፍ አይደለም፡፡ ኦሪት ሰም ሲሆን ሐዲስ ኪዳን ደግሞ ወርቅ ነውና፡፡ ይህ የእግዚአብሔር ሠራዊት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል ሕዝበ እስራኤልን ከግብጽ ባርነት ያወጣ፣ በበረሃ 4ዐ ዓመት የመራቸው፣ ምድር ርስትን ያወረሳቸው መሆኑን በሌላ ስፍራ እንዲህ ይላል፡፡ ‹‹…በእስራኤል ሠራዊት ፊት ይሄድ የነበረው የእግዚአብሔር መልአክ ፈቀቅ ብሎ በኋላቸው ሄደ፤ የደመናውም ዓምድ ከፊታቸው ፊቀቅ ብሎ በኋላቸው ቆመ፡፡›› (ዘጸ.14÷15-20) በዚህ መሠረት እስራኤልን ይመራ የነበረው የእዚአብሔር መልአክ ቅዱስ ሚካኤል ነው፡፡ እንዲሁም በኮሬብ ተራራ እግዚአብሔር ለሙሴ ሐመልማል ከነበልባል ተዋሕዶ በተገለጸለት ጊዜ መልአኩ ቅዱስ ሚካኤል አልተለየም ነበር፡፡ (ዘጸ.3÷1-6፣ የሐዋ. 7÷30-34) በኦሪት የእግዚአብሔር መልአክ እየተባለ የሚጠራው አብዛኛውን ጊዜ ቅዱስ ሚካኤል እንደሆነ ሊቃውንተ ቤተ ክርስቲያን ያስተምራሉ በድርሳነ ሚካኤልም ተጽፎ ይገኛል፡፡ (መዝ.33÷7) ‹‹የእግዚአብሔር መልአክ (ቅዱስ ሚካኤል) እግዚአብሔርን በሚፈሩት ሰዎች ዙሪያ ይሰፍራል ያድናቸዋል (በኢሳ.37÷36) ›› የእግዚአብሔር መልአክ(ቅዱስ ሚካኤል) መጣ፡፡ ከአሞራውያንም ሰፈር መቶ ሰማንያ አምስት ሺህ ገደለ…›› በማለት ቅዱስ ሚካኤል ሕዝቅያስን እንዴት እንዳዳነው ተገልጿል፡፡ በአጠቃላይ ቅዱስ ሚካኤል ያልረዳው ቅዱስ የለም ቢባል ማጋነን አይሆንም፡፡ በዳን.10÷13 ‹‹የፋርስ መንግሥት አለቃ ግን ሃያ አንድ ቀን ተቋቋመኝ፤ እነሆም ከዋነኞቹ አለቆች አንዱ ሚካኤል ሊረዳኝ መጣ›› በማለት የቅዱስ ሚካኤል ተራዳኢነት ተገልጿል /ዳን.10÷21/፡፡ በዚሁ በትንቢተ ዳንኤል ም.12÷1 ላይ ‹‹በዚያም ዘመን ስለ ሕዝብህ ልጆች የሚቆመው ታላቁ አለቃ ሚካኤል ይነሳል በማለት ታላቅነቱን፤ለሰው ልጆች ሁሉ በአማላጅነቱና በተራዳኢነት የሚቆም እንደሆነ በማያሻማ ቃል ተገልጿል፡፡ ከዚህም ሌላ ዲያብሎስ ከነሠራዊቱ በእግዚአብሔር ላይ ባመፀ ጊዜ ከክብሩ ያዋረደው ወደምድር የጣለው ቅዱስ ሚካኤል ቅዱሳን መላእክትን በመምራት ከዲያብሎስና ከሠራዊቱ ጋር ስላደረገው ጦርነትና ስለተቀዳጀው ድል ቅዱስ ዮሐንስ እንዲሀ በማለት ገልጾታል፡፡ ‹‹በሰማይም ሰልፍ ሆነ፤ ሚካኤልና መላእክቱ ዘንዶውን ተዋጉ፤ዘንዶውም ከመላእክቱ ጋር ተዋጋ፡፡ አልቻላቸውምም፤ ከዚያም ወዲያ በሰማይ ሥፍራ አልተገኘላቸውም፡፡ ዓለሙንም ሁሉ የሚያስተው ዲያብሎስና ሰይጣን የሚባለው፡፡ ታላቁ ዘንዶ እርሱም የቀድሞው እባብ ወደ ምድር ተጣለ፡፡ መላእክቱም ከእርሱ ጋር ተጣሉ…›› (ራእ.12÷7-9) ዛሬም ቅዱስ ሚካኤል ሰዳዴ አጋንት አጋንንትን የሚያሳድድ በመሆኑ ከሰይጣንና ከሠራዊቱ መከራ እንዲያድናቸው በጸሎት ለሚለምኑት በቃል ኪዳኑ ለሚማፀኑት ሁሉ ፈጥኖ እየደረሰ ይታደጋቸዋል፡፡ በዙሪያቸው እየከተመ አጥር ቅጥር ሆኖ ይጠብቃቸዋል፡፡ ከክፉ ነገር ሁሉ ያድናቸዋል (መዝ.33÷7)፡፡ በመልእክተ ይሁዳ ቁ.9 ‹‹የመላእክት አለቃ ሚካኤል ግን ከዲያብሎስ ጋር በተከራከረ ጊዜ ስለ ሙሴ ሥጋ ሲነጋገር ጌታ ይገስጽህ አለው እንጂ የስድብን ፍርድ ሊናገረው አልደፈረም›› በማለት ቅዱስ ሚካአል ዲያበሎስን እንኳ እግዚአብሔር ይፍረድብህ ከማለት በቀር ሌላ ቃል አለመናገሩ ታጋሽነቱን ያሳያል፡፡ የቅዱስ ሚካኤል ክብር በመጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ ቅዱስ ሚካኤል ለማንም ያልተሰጠ እጅግ ታላቅ የሆነ ክብር እንደተሰጠው ተጽፎ እናገኛለን፡፡ ይኸውም በዕለተ ምጽአት ጌታችን ቅዱሳን መላእክትን አስከትሎ በክበበ ትስብአት በግርማ መለኮት በሚመጣበት ጊዜ ከእግዚአብሔር ዘንድ በሙታን ላይ ሥልጣን የተሰጠው ለዚሁ ለኃያሉ መልአክ ለቅዱስ ሚካኤል ነው፡፡ ይህንንም ቅዱስ ጳውሎስ በሚገባ ገልጾታል፡፡ ‹‹እነሆ አንድ ምሥጢር እነግራችኋለሁ ሁላችን አናንቀላፋም፡፡ ነገር ግን የኋለኛው መለከት ሲነፋ ሁላችን በድንገት በቅጽበተ ዓይን እንለወጣለን፤ መለከት ይነፋል፤ ሙታንም የማይበሰብሱ ሆነው ይነሣሉ፤ እኛም እንለወጣለን ይላል›› (1ቆሮ.15÷51-52) ከዚሁ ጋር በተጨማሪ ‹‹በጌታ ቃል የምንላችሁ ይህ ነውና እኛ ሕያዋን ሆነን ጌታ እስኪመጣ ድረስ የምንቀር ያንቀላፉትን አንቀድምም ጌታ ራሱ በትእዛዝ በመላእክትም አለቃ ድምፅ በእግዚአብሔርም መለከት ከሰማይ ይወርዳልና በክርስቶስ የሞቱ አስቀድመው ይነሣሉ…›› (1ተሰ..4÷15-16) በማለት በዕለተ ምጽአት ምን ያህል ክብርና ጌትነት እንደሚሰጠው ይገልጽልናል፡፡ የቅዱስ ሚካኤል በዓል የቤተ ክርስቲያን አባቶች በየወሩ በ12 መታሰቢያውን እንድናደርግ አዘውናል፡፡ ይህንንም ያልቻለ በዓመት አራት ዐበይት በዓላትን ከቀዝቃዛ ጽዋ ውኃ ጀምሮ እንደተቻለ ማዝከር ይገባል፡፡ እነዚህም ኅዳር 12 ቀን ቀጥሎ ሰኔ 12 ቀን ከዚያም ነሐሴ 12 ቀንና ታኅሳስ 12 ቀን ናቸው፡፡ ከሁሉም የሚበልጠው ታላቁ በዓሉ ኅዳር 12 ቀን ነው፡፡ በዚህም ዕለት እግዚአብሔር በሰማይ ካሉ ሁሉ በላይ አድርጐ ሾመው፡፡ ስለትሕትናውና ስለ መታዘዙ ጌታውን ፈጣሪውን የከዳና የበጐ ሥራ ሁሉ ጠላት የሆነውን ሰይጣንን ድል ይነሣ ዘንድ ሥልጣን ሰጠው፡፡ በዚህ ዕለት እንዲሁ ከላይ እንደተገለጸው ቅዱስ ሚካኤል በታላቅ ክብር ሆኖ በንጉሥ ጭፍራ አምሳል ለነዌ ልጅ ለኢያሱ የታየበት ዕለት ነው፡፡ በቅዳሴያችን ‹‹ተውህቦ ምሕረት ለሚካኤል፤ ለሚካኤል ምሕረት (ይቅርታ ርኀራኄ) ተሰጠው ይላል፡፡ ነቢዩ ሄኖክም ምሕረት ለሚካኤል መሰጠቱን ገልጿል፡፡ ትሕትናውን ታዛዥነቱን አስረድቷል (ሄኖክ. 6 ቁ.5 ምዕ.10 ቁ.12) ፡፡ የሰማያውያን ሠራዊት አለቃ ለሰው ሁሉ የሚራራና ስለ ሰው ልጆች ሳያቋርጥ ወደ ፈጣሪው የሚለምን ርኀሩኀ ትሑት የሆነው ኃያሉ ቅዱስ ሚካኤል የሠራውን ሥራ የክብሩን ገናንነት ጽፈን ለመጨረስ ስለማይቻለን በዚሁ እናበቃለን፡፡ ጸሎቱ እና በረከቱ፣ ተራዳኢነቱም ሀገራችንና ሕዝባችንን ይጠብቅልን አሜን፡፡ ድርሳነ ሚካኤል ዘየካቲት አንድ አምላክ በሚሆን በአብ በወልድ በመንፈስ ቅዱስ ስም። በየካቲት ወር በአሥራ ሁለት ቀን የሚነበብ ኃያል ክቡር የሚሆን የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤል ድርሳን ይህ ነው። ልመናው በረከቱ ከኛ ጋር ይኑር ለዘለዓለሙ አሜን። ከዚህ ነገር በኋላ በዚህ አገር የሚኖር ሃይማኖቱ የፀና አንድ ድሃ ነበር። በመዓልትም በሌሊትም ይጸልይ ነበር። ቅዱስ ሚካኤልን ጌታዬ ሆይ እዘንልኝ የዕለት ምግብ የዓመት ልብስ ስጠኝ ይለው ነበር። ሰውዬው ግን ሰነፍ ነው። ከቤቱ ወደሥራ አይወጣም ልድከም አይልም የሚያውቀው ሥራ የለም። አንዲት ሰዓት ስንኳ ልሥራ አይልም። ንግድም አያውቅም። ከዚህ በኋላ የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል በሕልም ተገልጦ ወደዚህ ደሃ ሰው መጣ። እንዲህም አለው።እርሻውም ቢሆን ንግድም ቢሆን ጥቂት ሥራ የማትወድ አንተ ሰነፍ ሰው በመዓልትም በሌሊትም ይቅር በለኝ እያልክ እንዴት ትለምነኛለህ። እባርክልህ ዘንድ ወይንህ የት ነው ስንዴህ የት ነው የሠራኸው የትነው የደከምክበት የት ነው። አንተ ሰነፍ ሰው የምተሸጠው የምትገዛበት የት አለ ጌታዬ ሚካኤል እዘንልኝ እንደምን ትለኛለህ። የደከምክበት ሥራ የት አለ። የሁሉ አባት አዳምን እግዚአብሔር እንዳለው አልሰማህምን፡ በክፉ በዲያብሎስ ሽንገላ የአዘዘውን ሕግ በተላለፈ ጊዜ። ይህች የተገኘህባት ምድር ናት ወደሷም ትመለሳለህ። ሥራ በፊትህ ወዝ እንጀራህን ብላ። እሾህ አሜከላ ይብቀልብህ አላለውምን አንተ ግን አትሠራም ግን ባርክልኝ ትለኛለህ። ይህን ብሎ ወደ ሰማይ ወጣ። በነጋ ጊዜም ይህ ድሃ ተነስቶ ሊጸልይ ወደ ቤተ ክርስቲያን ሔደ። ሊጸልይም በቅዱስ ሚካኤል ስም ወደ ተሠራው መቅደስ ገባ። የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል ሆይ ከኔ ጋር ሁን አትለየኝ አለ። ከቤተ ክርስቲያንም በወጣ ጊዜ እግዚአብሔርን የሚፈራ ለደሆች ለችገረኞች ብዙ ምጽዋት የሚሰጥ አንድ ባለጸጋ ሰው አገኘ። ይህ ድሃ ጌታዬ እዘንልኝ መቶ ወቄት ወርቅ ስጠኝ ሔጄ እነግድበት ራሴን እረዳበት ዘንድ ገንዘብህንም ከነወለዱ እከፍለሃለሁ አለው። ባለጸጋውም ድሃውን እኔ አላውቅህም ይህም ባይሆን ዛሬ ከዚህ ሀገር የሚዋስህ አንድ ሰው አምጣ። በኔና በአንተ መካከል ፀብ እንዳይሆን ገንዘቤን የሚመልስልኝ ዋስ ስጠኝ አለው። ይህም ድሃ ባለጸጋውን እኔ ድጋ ነኝና የሚዋሰኝ አላገኝም። አሁንም ፈቃድህ ከሆነ ከራራህልኝም ተነስተህ እኔም አንተም ሁለታችንም የመላእክት አለቃ ወደ ሚሆነ ወደ ቅዱስ ሚካኤል ቤተ ክርስቲያን እንሒድ እሱ አለቃዬ ነውና ይዋሰኛል አለው። ይህም ባለጸጋ አንተስ በቅዱስ ሚካኤል የምታምን ከሆነ እኔም አምንበታለሁና ተነሥ እንሒድ አለው። ከዚህ በኋላ ሁለቱም ወደ ቤተ ክርስቲያን ሔደው የቅዱስ ሚካኤል ሥዕል ባለበት አንድነት ቆሙ። ይህም ደሃ የመላእክት አለቃ ጌታዬ ቅዱስ ሚካኤል ሆይ ስለዚህ ባለጻጋ አላመነኝምና አንተ ጌታዬ ተዋሰኝ አለው። ከዛሬ ጀምሮ በዓልህ እስከሚከበርበት ሰኔ አሥራ ሁለት ቀን ድረስ ለባለገንዘቡ ወርቁን እመልሳለሁ አለው። ይህም ባለጸጋ ነገርክን ሰማሁ ተነስ እንሂድ ልስጥህ አለው። ይህ ነገር ለባለጸጋው ድንቅ ሆኖበታልና። ከዚህ በኋላ ከቤተ ክርስቲያን ወጥተው ሁለቱም አንድነት ወደባለጸጋው ቤት ሔዱ። ባለጸጋውም መቶ ወቄት ወርቅ ሰጠው። ድሃውም የተሰጠውን ወቄት ወርቅ ይዞ ደስ እያለው ወደቤቱ ተመለሰ ከዚህም በኋላ ወደሮም አገር ሔደ በዚያ ወርቅም ነገደና አተረፈ። ከዚህ በኋላ ቀጠሮው የሊቀ መላእክት የቅዱስ ሚካኤል በዓል የሚሆንበት ዕለት ሰኔ አሥራ ሁለት ቀን እንደደረሰና ወደ ሀገሩ ሊመለስ እንዳልቻለ በአወቀ ጊዜ ጽኑ ኀዘን አዘነ። ተቆረቀረ። በልቡናውም አስቦ እንዲህ አለ የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤልን ዋስ ያደረግሁበት ጊዜው ደረሰ ዛሬ መድረስ አልተቻለኝም ምን ላድርግ አለ። ያን ጊዜም የቅዱስ ሚካኤልን ተራዳኢነት የፈጣሪውንም ከሃሊነት አሰበ።ከዚህ በኋላ እጁን ወደ ሰማይ ዘርግቶ አንገቱን ወደ ላይ አቅንቶ ጸለየ። በፍጹም ልቡና በፀና ሃይማኖት ታምኖ ለባለ ዕዳው ከአምሳ ትርፍ ጋራ መቶውን ወቄት ወርቅ ይዞ በከረጢት ቋጥሮ በከረጢቱም ውስጥ የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤልን ስምና የባለጸጋውን ስም ከነሱም ጋር የእሱን ስም ጻፈ። ከዚህ በኋላ ተነስቶ ወደ እንጥረኛ ሔዶ አንጥረኛውን የእርሳስ ሣጥን ሥራልኝ አለው። የእርሳስ ሣጥን ሠራለት። ከዚህ በኋላ ይህን ከረጢት ወስዶ ከውስጡ ጨምሮ ዘጋው። ከዚህ በኋላ በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል በዓል ዋዜማ ቀን ወደ ወንዝ ሔደ ከባሕር ዳርም ቆሞ አቡነ ዘበሰማያት ደገመ እግዚአብሔርን ፈጽሞ አመሰገነ። በፍጹም ሃይማኖቱም ሊቀ መላእክት ቅዱስ ሚካኤል ሆይ እነደተዋስከኝ ባለጠጋውና እኔ የተቃጠርንበት የበዓልህ ቀን ዛሬ እንደሆነ እኔም ከሩቅ አገር እንዳለሁ ዛሬም እስክንድርያ መድረስ እንዳይቻለኝ አንተ ታውቃለህ አሁንም የባለጠጋውን ገንዘብ ከነወለዱ ለአንተ ሰጥቼሃለሁ ለባለ ዕዳዬ መልስልኝ ብሎ ጸለየ ጸሎቱንም በጨረሰ ጊዜ ሣጥኑን ከነ መክፈቻው ወደ ባሕር ወረወረው ያን ጊዜ ጊዜውን ታላቅ ዓሣ ወጥቶ ሣጥኑን ተቀብሎ ዋጠው። ከዚህ በኋላ ያ ዓሣ በአንዲት ሌሊት የስድስት ወር ከስድስት ቀን ጎዳና ተጉዞ በነጋው ፀሐይ በወጣ ጊዜ ከእስክንድርያ ባሕር ወደብ ደረሰ። በዚች ቀን ያ ባለጸጋ ለመላእክት አለቃ ለቅዱስ ሚካኤል በዓል ዓሣ ሊያሠግሩ ሔደው ከባሕር ላይ መረባቸውን ይጥሉ ዘንድ ብላቴኖቹን አዘዘ። ያ ዓሣ ተያዘና ወደ ባለ ጸጋው ወሰዱት ባለጠጋውም ባየው ጊዜ ደስ አለው ታላቅ ነበርና። ባለጠጋውም ብላቴኖችን ይህን ዓሣ ለበዓሉ ቅዱስ ሚካኤል አመጣልኝ አላቸው። ብላቴኖችን ያን ዓሣ ጥቡት ብሎ አዘዛቸው ሆዱንም በቀደዱት ጊዜ በዓሣው ሆድ ውስጥ ይህን የዋጠውን ሣጥን አገኙት። ያም ባለጸጋ ዕቃ ቤቱን በሀገራችን የተደረገውን በባሕርም ውስጥ የሆነውን ሁሉ ሰምተን እስክናውቅ ድረስ ይህን ሣጥን አስቀምጥ አለው። ከጥቂት ቀን በኋላ ያ ድሃ ወደ እስክንድርያ ከተማ ገባ። ባለዕዳውም አገኘውና ለምን እንዲህ አደረግህ አምኜ ገነዘቤን ብሰጥህ በጊዜው እንዴት አልሰጠኸኝም ለምንስ አልከፈልከኝም አለው። ያም ድሃ እኔስ ለተዋሰኝ ሰጥቼው ነበር በውኑ በቀጠሮው አልሰጠህምን አለው። ዋስህን ወዴት አግኝተኸው ሰጠኸው አለው ድኀውም እኔ ሩቅ አገር ስለ አለሁ የተቃጠረንበት ቀን በደረሰ ጊዜ ወደ አንተ መድርስ ባይቻለኝ በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል በዓል ቀን መቶውን ወቄት ከአተረፍኩልህ ከአምሳ ትርፍ ጋር በከረጢት ውስጥ አድርጌ በላዩም የቅዱስ ሚካኤልን ስም የኔንና የአንተንም ስም ጽፌ በሣጥን ውስጥ አደርጌ ቆለፍኩና ያንንም ሣጥን ወስጄ በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል በዓል ዋዜማ የመላእክት አለቃ ሚካኤል ሆይ እንደተዋስከኝ አንተ ታውቃለህ እነሆ እንካ ለባለ ዕዳዬ ገንዘቡን መልሰህ ሰጥልኝ ብዬ ከባሕር ጣልኩት አለው። ያ ድኀም ይህን ነገር በነገረው ጊዜ ባለጠጋው ከጥቂት ቀን በፊት የሆነውን ነገር አሰበና በሊቀ መላእክት በቅዱስ ሚካኤል ቀን በዓሣው ሆድ ውስጥ የተኘገውን ሣጥን አምጣ ብሎ ዕቃ ቤቱን አዘዘው። አመጣለት በእጁም ይዞ ድኀውን ሣጥኔ ነው የምትለው ይህ ነውን አለው። ባለጠጋውም አዎን ጌታዬ አለው። ፈጥኖ ከፈተው። በከረጢቱ ላይም የቅዱስ ሚካኤልን ስምና የራሱንም ስም የባለጠጋውንም ስም እንደ ተጻፈ እንደ ታተመ አገኙ። መቶ ወቄትና ትርፉንም አምሳ ወቄት በውስጡ አገኙ። ስለዚህም ነገር ባለጸጋው የቅዱስ ሚካኤልን የተአምራቱን ገናንነት የአምላኩንም ከሀሊነት አደነቀ እግዚአብሔርንም አመሰገነ አከበረ ከፍ ከፍ አደረገ። መቶውን ወቄት ትርፉንም ይዞ ባለፀጋው ድሃውን እንዲህ አለው ወንድሜ ሆይ ሃይማኖትህ ፍጹም ነው። በእውነት አንተ የእግዚአብሔር አገልጋይ ነህ ይህን ትርፍ ከአንተ አልቀበልም አለው። ያም ባለጸጋ ከገንዘቡ አምሳውን ወቄተ ወርቅ ወስዶ ለመላእክት አለቃ ለቅዱስ ሚካኤል ቤተ ክርስቲያን ጽዋዕ አሠራው። ለመታሰቢያው ይሆነው ዘንድ ሁለቱም ከዚያን ቀን ጀምሮ እስከ ዕለተ ሞታቸው ወዳጅ ሆነው በእግዚአብሔር ፍቅር ፀንተው ኖሩ። ይህም ሁሉ የሆነው በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል አማላጅነት ነው። እኛንም በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል የጸሎት ኃይል እግዚአብሔር ይማረን ይቅር ይበለን በጥምቀት የተወለድን ሁላችንንም ይጠብቀን ለዘለዓለሙ አሜን። እሳታዊ ባሕርይ ያለው የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል ያደረገው ተአምር ይህ ነው። ልመናው አማላጅነቱ ከኛ ጋር ይሁን ለዘለዓለሙ አሜን። ቸር እግዚአብሔርን የሚፈራ አንድ ሰው እንደነበር ተነገረ። ለድኆች ለችግረኞች ቸርነትን ያደርግ ነበር። የአዳም ልጆች ሁሉ ባለጋራ በጎ ነገርን የሚጠላ ሰይጣንም ይህን ባየ ጊዜ ቀንቶ ጽኑ ደዌ አመጣበት። ሽባ ሆነ ጽኑ ደዌ ታመመ። ይህም ሰው ደዌው ስለጸናበት ሁል ጊዜ ይጮህ ነበር። ከደዌው ጽናት የተነሣ ከተኛበት መነሣት ተሳነው። ስለዚህም ዘመዶቹን ጎረቤቶቹን ወደመላእክት አለቃ ወደ ቅዱስ ሚካኤል ቤተ ከርስቲያን በሥውር ተሸክመው እንዲወስዱት ለመናቸው አንሱም ሰው ሳያውቅ በሌሊት ወሰዱት። እንደለመናቸውም የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤል ሥዕል በአለበት ወስደው አስቀመጡት። ከዚህ በኋላ ያ ሰው በፍጹም ልቡና ወደ ቅዱስ ሚካኤል ይለምን ይማለል ይማልድ ጀመር። እንዲህ እያለ ጌታዬ የመላእከት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል ሆይ በእግዚአብሔር ፊት በጸሎትህ አስበኝ ከአሁንም ና እርዳኝ። ከዚህ ከአገኘኝ ጽኑ ደዌም ፈውሰኝ አድነኝ እኔ አገልጋይህ ልመናህን አምኜ መታሰቢያህን ሳደርግ ኖሬአለሁና። ከልቅሶና ከጽኑ ዕንባ ጋረ ደረቱን እየመታ እንዲህ ሲል እኩለ ሌሊት በሆነ ጊዜ በላዩ ላይ ታላቅ ብርሃን ወጣ።የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል ከብርሃኑ ውስጥ ሆኖ እንዲህ ብሎ ተናገረው። ከዚህ ደዌህ እግዚአብሔር አድኖሃልና ከዚህ ደዌህ ዳን ተነሥ እነሆ እግዚአብሔር አድኖሃል ድኅነትንም ሰጥቶሃል እንግዲህ ዳግመኛ አትበድል ኃጢኣት አትሥራ ከዚህ የበለጠ እንዳያገኝህ። ይህንን ብሎት እጁን ዘርግቶ ሁለንተናውን ዳስሶ እግዚአብሔር ፈጽሞ አድኖሃልና ተነስተህ ሒድ አለው። ከእንቅልፉም በነቃ ጊዜ ቀንቶ በእግሩ ተነስቶ ሔደ። የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤልን ፈጣሪ እግዚአብሔርን እያመሰገነ።ከደዌው ስለ ዳነ ፈጽሞ ደስ አለው። በፍጹም ደስታ ቃል እያመሰገነ በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል ሥዕል ፊት ሰገደ። ሕዝቡም ሁሉ ይህን ታላቅ ተአምራት ባዩ ጊዜ የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤልን ክብር ገናንነት ፈጽመው አደነቁ። የተአምራቱን የነገሩን ምስጋና አበዙ። የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤልን ተአምር ያዩትም ለሰው ሁሉ ነገሩ። ያ የዳነው ሰውም ከቀድሞው ይልቅ በጎ ሥራን አበዛ። እስኪሞትም ድረስ በየወሩ በአሥራ ሁለት ቀን መታሰቢያ ማድረጉን አላስታጎለም። የቸርነትና የይቅርታ መልእክተኛ በሚሆን በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል አማላጅነት ወደ መንግሥተ ሰማያት ገባ። እኛንም የክብር ባለቤት ጌታ በመላእክት አለቃ በቅዱስ ሚካኤል አማላጅነት ከኃጢኣት ሞት ያድነን ከክፉ ቀን ከመከራ ዘመን ይሠውረን። መንግስተ ሰማያትን ያውርሰን። በዚህ ዓለም በሚመጣውም ዓለም የሕይወትን ተስፋ ያድለን አሜን። አንድ አምላክ በሚሆን በአብ በወልድ በመንፈስ ቅዱስ ስም የካቲት አሥራ ሁለት ቀን የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤል በዓል መታሰቢያ ነው። በዚች ቀን ክብር ምስጋና ይግባውና እግዚአብሔር የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤልን የረዓይት ወገን ወደሚሆን ወደ ሶምሶን ልኮታልና። ሊገድሉት የፈለጉትን የፍልስጥኤምን ሰዎች ድል እስኪያደርጋቸው ድረስ ረድቶታልና። በእነሱ ላይ እግዚአብሔር ኃይል ሰጥቶት አጠፋቸው ከእነሱ በአንዲት ቀን በአህያ መንጋጋ ሺህ ሰው ገደለ። ውሃ ጠምቶት ሊሞት በደረሰ ጊዜም የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤል ታይቶ አፀናው ከአህያ መንጋጋ አጥንትም ውሃ አወጣለት ጠጥቶም ከውሃ ጥም ዳነ። የፍልስጥኤም ሰዎች ድል በሆኑ ጊዜ ከሚስቱ ጋር ተማክረው ዓይኑን አጥፍተው ወደ ጣኦታቸው ቤት ወሰዱት። የእግዚአብሔር መልእክተኛ የመላእክት አለቃ ቅዱስ ሚካኤልም ታየው ተነጋገረው ኃይልንም ሰጠውና ሁሉንም አጠፋቸው ስለዚህ ነገር የቤተ ክርስቲያን መምህራን በየወሩ በአሥራ ሁለት ቀን የመላእክት አለቃ የቅዱስ ሚካኤልን በዓል መታሰቢያ እናደርግ ዘንድ። አዝዘውናል። ልመናው ከእኛ ከሀገራችን ከኢትዮጵያ ጋር ይኑር ለዘለዓለሙ አሜን።
46347
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%89%B5%E1%8A%95%E1%89%A2%E1%89%B0%20%E1%8B%B3%E1%8A%95%E1%8A%A4%E1%88%8D
ትንቢተ ዳንኤል
ዳንኤል የሚለው ስም "ዳን" እና "ኤል" የሚሉት የሁለት ቃላት ጥምረት ሲሆን ትርጓሜውም እግዚአብሔር ፈራጄ ወይም ዳኛዬ ነው ማለት ነው፡፡ ዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ የአይሁዳውያን ማኅበረሰብ ክፍል የነበሩና ወደ ባቢሎን በምርኮ እንደ ተወሰዱ መጽሐፉ ያትታል (ዳን1)፡፡ ዳንኤል በባቢሎን በነበረበት ጊዜ ብልጣሶር የሚል ተጨማሪ ስም ነበረው፡፡ በባቢሎናውያን ቋንቋ ብልጣሶር ማለት "ሕይወቱን ጠብቀው" ማለት ነው፡፡ ነቢዩ ዳንኤል በይሁዳ አገር ከመሳፍንት ወይም ከንጉሣዊ ቤተሰብ የተወለደ፣ የባቢሎንና የፋርስ ሥልጣኔ እጅግ በጣም ባየለበትና ዓለም በእነዚህ ሥልጣኔዎች በተወረረችበት ጊዜ የኖረ ሰው ነው፡፡ ዳንኤል በወቅቱ ከነበሩት ታላላቅ ነገሥታት ከሚባሉት ከእንደእነ ናቡከደነፆር፣ ከቂሮስና ከሜዶናዊው ዳርዮስ ጋር የሠራ ጥበበኛ አገልጋይ ነው፡፡ በተጨማሪም ዳንኤል ታማኝና ቅን አገልጋይ፣ እምነተ ጠንካራ፣ ነቢይነት ከአስተዳዳሪነት ጋር የተካነ ወጣት ነበር(ዳን 1፡3)፡፡ ዳንኤል የከለዳውያን ቋንቋና ባህል ተምሮ በንጉሡ ቤት እንደተሾመ ከመጽሐፉ እንረዳለን(ዳን 1፡3-21)፡፡ ዳንኤል የሚለው ስም በነቢዩ ሕዝቅኤል ውስጥ ከኖኅና ከኢዮብ ጋር ሁለት ጊዜ ተደጋግሞ ስለተጠቀሰ ትንቢተ ሕዝቅኤልን ያነበቡ ዳንኤል ጻድቅ እንደነበር በቀላሉ ይገነዘባሉ (ሕዝ 14፡12-23)፡፡ የመጽሐፉ ዋና ገጸ ባሕርይ የሆነው ዳንኤል ግን በ605 በምርኮ ወደ ባቢሎን የተወሰደ በመሆኑ የኖረው ከ620 ዓ.ዓ እስከ 539 ዓ.ዓ ድረስ እንደሆነና ባቢሎን ውስጥ ሞቶ እንደተቀበረ ይገመታል፡፡ ዳንኤል ባቢሎን ውስጥ በስደት በሚኖርበት ጊዜ አብረውት የተሰደዱ ሦስት ወዳጆች እንደነበሩት ይታወቃል፡፡ በስደት በነበሩበት ጊዜ የዳንኤል ሦስቱ ወዳጆችም በተመሳሳይ መልኩ ስማቸው ተቀየረ፡፡ በዚህም መሠረት ዳንኤል ብልጣሶር፣ ሐናንያ ሲድራቅ፣ ሚሳኤል ሚሳቅ፣ ዐዛርያን አብደናጎ ተብለው ተጠሩ (ዳን 1፡7)፡፡ አብደናጎ የሚለውን ስም ላይ የመጨረሻው ክፍል "ናጎ" ባቢሎናውያን ከሚያመልኩአቸው አማልክት ውስጥ የአንዱ ስም ሲሆን "ሚሳቅ" የሚለው ደግሞ ሌላ "ሚሳቅ" የሚባል የባቢሎናውያን አማልክት ስም መሆኑን ይታወቃል፡፡ በአጠቃላይ በባቢሎናውያን ንጉሥ ባለሟሎች አለቃ አማካይነት የተቀየሩት ስሞች ከባቢሎናውያን አማልክቶች ጋር የተቆራኘ ትርጓሜ ያላቸው ናቸው፡፡ የተጻፈበት ዘመን፣ ሥፍራና ይዘት መጽሐፉ የሚሸፍነው ረዥም ታሪክ ወይም ብዙ ዘመናት ውስጥ የተከናወኑ ድርጊቶችና በተለያዩ ጊዜያት ስለተነሡት ኃያላን ነገሥታት ስለሆነ በአንድ ጊዜና በአንድ ሰው የተጻፈ ነው ለማለት ያስቸግራል፡፡ መጽሐፉ በብዙ ሊቃውንት ዘንድ ከክርስቶስ ልደት በፊት በስድስተኛው መቶኛ ክፍለ ከመን ሊጻፍ እንደሚችል ቢያምኑም ሌሎች ግን ይህንን በመቃወም ከክርስቶስ ልደት በፊት በሁለተኛው መቶ ክፍለ ዘመን እንደሆነ ይናገራሉ፡፡ በሁለተኛው መቶ ክፍለ ዘመን ተጽፏል እንደሚሉት ሊቃውንት አገላለጽ፤ ትንቢተ ዳንኤል የተጻፈው እንዲያውም አንጥዮኩስ ኤጲፋኑስ አራተኛው የተባለው መሪ የግሪክን ሥልጣኔ በአይሁዳውያን ዘንድ የማስፋፋት ዘመቻውን ባጠናከረበት ወቅት እንደሆነ ይገልጻሉ፡፡ አንጥዮኩስ ኤጲፋኑስ አራተኛው ቤተ መቅደስን በማርከስና የአይሁድን ሃይማኖት በመቃወም ከፍተኛ ዘመቻ ያደረገው ከ168 እስከ 164 ዓ.ዓ ባለው ጊዜ እንደሆነ ከጽሑፉ ይዘትና ከታሪክ መዛግብት ያረጋግጣሉ፡፡ ሆኖም በክርስትና በአዲስ ኪዳን ውስጥ ኢየሱስ ክርስቶስ ትንቢተ ዳንኤልን ሲጠቅስ (ማቴ 24:15)፣ የተነበየው ማርከስ ገና ወደፊት በዚህ ዓለም ወደ መጨረሻው ቀን እንደሚደርስ ዳግመኛ አረጋገጠ፤ ስለዚህ ብዙዎች ትንቢቱ ስለ አፊፋኖስ አይሆንም በማለት ያምናሉ። ዕብራይስጡ መጻሕፍት ከነአዋልድ መጻሕፍትና ተረፈ ዳንኤል ጭምር በ፸ ሊቃውንት ወደ ግሪክኛ ቋንቋ መተረጎሙ የተጀመረው ከአፊፋኖስ ዘመን አስቀድሞ ከ250 ዓክልበ. አካባቢ ጀምሮ ስለ ነበር፣ በአፊፋኖስ ዘመን ተጻፈ ለማለት ልዩ መግለጫዎች ይፈልጋል። እንዲሁም በታላቁ እስክንድር ዘመን (340 ዓክልበ ያሕል) የኢየሩሳሌም ቄሳውንት ከትንቢተ ዳንኤል ስለ ጠቀሱ እስክንድር ከተማቸውን አልፈረሰም የሚል ታሪክ በፍላቪዩስ ዮሴፉስ (100 ዓም ግድም) ጽሑፍ ውስጥ ይገኛል። ትንቢተ ዳንኤል በዕብራይስጥና በአራማይስጥ ቋንቋዎች የተጻፈ መጽሐፍ ነው፡፡ መጽሐፉ በዕብራይስጥ ይጀምርና በምዕራፍ 2፡4 ላይ ወደ አራማይስጥ ቋንቋ ይቀየራል፤ በድጋሚ በምዕራፍ 8፡1 ላይ ወደ ዕብራይስጥ ቋንቋ ተመልሶ እስከ መጨረሻው በዚሁ ቋንቋ ይደመድማል፡፡ በእርግጥ አራማይስጥ በስደት የቆዩበት ቦታ ቋንቋ መሆኑ ሲነገር ዕብራይስጥ ደግሞ የስደተኞቹ የእስራኤላውያን ቋንቋ ነበር፡፡ ጸሐፊው በዕብራይስጥ መጻፍ ከጀመረ በኋላ በስደት ጊዜ የተወለዱ ብዙ እስራኤላውያን ከዕብራይስጥ ይልቅ የተሰደዱበት ቦታ ቋንቋ የሆነውን አራማይስጥ መረዳታቸው በመገንዘቡ ምክንያት ወጣት ስደተኞችንም ለመርዳት በማሰብ ጭምር በአራማይስጥ መጻፍ ጀመረ የሚል መላ ምት በአንዳንድ ሊቃውንት ቀርቧል፡፡ ከ40 ዓም እና 90 ዓም መካከል ጽሑፉ እጅግ እንደ ተለወጠ ሊታወቅ ይቻላል። ምክንያቱም ከዚያ አስቀድሞ የነበሩት ግሪክኛ (፸ ሊቃውንት) እና ከቁምራን ጥቅል ብራናዎች መካከል የተገኘው ዕብራይስጥ /አራማይስጥ ትርጉም ከለውጦቹ በፊት የነበረው አጻጻፍ ያሳያሉ። በ90 ዓም ግን በተለይ በአይሁዶች ረቢው አኪቫ በን ዮሴፍ ጥረት፣ የብሉይ ኪዳን ቃላት በመላው ተቀየሩ፤ በተለይም ትንቢተ ዳንኤል በዚያም ውስጥ በተለይ ምዕራፍ 11 እጅግ ተቀየሩ። በትንቢተ ዳንኤል ውስጥ ለውጦቹ ከግሪኩ በተለይ ስለ በዙ፣ በ140 ዓም ያሕል ጤዎዶትዮን የተባለ አንድ አይሁዳዊ መምኅር አዲስ ግሪክኛ ትርጉም ሠራ፤ ይህም ከአኪቫ ማሶራዊ ትርጉም ጋር ይስማማል። ዛሬውም በእንግሊዝኛም ሆነ በአብዛኞቹ ልሳናት የትንቢተ ዳንኤል ትርጉም የአኪቫን ማሶራዊ ዕብራይስጥ ትርጉም ይከተላል፤ ነገር ግን በመጀመርያ ክፍለ ዘመናት የኖሩት ክርስትያኖች ከጤዎዶትዮን በፊት የተገኘውን «ጥንታዊ ግሪክ ዳንኤል» ያንብቡ ነበር። የመጽሐፉ ይዘት፣ ያጻጻፉ ስልት መለያየት፣ የተጻፈበት ቋንቋ ከአንድ በላይ መሆን፣ ያካተታቸው ታሪኮች ይዘት፣ የሕልሞችና ራእዮች ሁኔታ እንዲሁም የተጠቀመው የዘመን አቆጣጠር ሲታይ በአንድ ጸሐፊና በአንድ ወቅት የተጻፈ ነው ብሎ ለማመን ያስቸግራል፡፡ ምናልባት የታሪኩ ዋናው ክፍል ቀድሞ ተጽፎ በኋላ ሌሎች የቀድሞውን ጽሑፍ በመከለስ አዳዲስ ነገሮችን አካተው በድጋሚ ጽፈውት ሊሆን እንደሚችል ይታመናል፡፡ የመጽሐፉ ይዘት በምናይበት ጊዜ ሕልምና ራእይ፣ በደግና በክፉ መካከል የሚደረጉ ትግሎች፣ ምሳሌያዊ ቁጥሮች፣ ስለ ዓለም መጨረሻ ክንውኖች፣ የፍርድ ሂደቶች ከታሪካዊ ክስተቶች ጋር አጣምሮ የያዘ ነው፡፡ መጽሐፉ የጻፈው ወይንም የጻፉት ሰዎች ቅዱሳት መጻሕፍትን ያወቁና ያገናዘቡ እንደሆኑ ጽሑፉ ውስጥ ከተካተቱት ከቀድሞ የነቢያቶች፣ የጥበብና የኦሪት መጻሕፍት ጥቅሶች መረዳት ይቻላል፡፡ በአጠቃላይ በመጽሐፉ የመጀመሪያው ክፍል ውስጥ ልብ ሰቃይ የሆኑ የፍርድ ሂደቶችና እምነትን በመፈታተን ወደ ክህደት ሊመሩ የሚችሉ ክንውኖች ቢኖሩም የመጽሐፉ ዋና ገጸ ባሕርይ የሆኑት ዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ ግን በእግዚአብሔር ላይ ባላቸው የእምነታቸው ጽናት አሸናፊዎች ሆነው በመወጣት ነገሩን በድል ሲያጠናቅቁ ይታያል፡፡ የመጽሐፉ ሁለተኛው ክፍል ግን(ዳን 7-14) አብዛኛው ትኩረቱ ዳንኤል በሚያያቸው ራእዮችና መላእክቶች በሚሰጡት የራእዮቹ ትርጓሜ ላይ ነው፡፡ ዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ በስደት ወደ ባቢሎን ተማርከው ታዋቂና የንጉሥ አገልጋይ ሆኑ በወቅቱ የባቢሎን ንጉሥ የነበረው ናቡከደነፆር አይሁዳውያን ብልኾችና ጠንካሮች እንደሆኑ ያውቅ ስለነበር በቤተ መንግሥቱ ውስጥ የሚያገለግሉት አይሁዳውያን ተመርጠው እንዲዘጋጁ አዘዘ፡፡ በዚህም መሠረት ዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ በባቢሎን ውስጥ እያሉ ከእስራኤል ምርኮኞች መካከል ተመርጠው ለሦስት ዓመት ከሠለጠኑ በኋላ በንጉሡ ፊት ቀርበው ሥራቸውን እንዲ ምሩ ተወሰነ(ዳን 1)፡፡ዳንኤልም ደስ የሚያሰኘው የንጉሡን ምግብ በመመገብና የወይን ጠጁንም በመጠጣት ራሱን ላለማርከስ ቁርጥ ውሳኔ በማድረግ የአትክልት ምግብ ብቻ ይመገብ ነበር፡፡ እግዚአብሔርም ለዳንኤልና ለሦስቱ ወዳጆቹ በማናቸውም ጥበብና ሥነ ጽሑፍ ዕውቀትና ማስተዋል ሰጣቸው፤ ዳንኤል ግን በተጨማሪ ራእይንና ሕልምን የመተርጐም ችሎታ ነበረው፡፡ በናቡከደነፆር ፊት ቀርበው ማገልገል ሲጀምሩም በማናቸውም ጥበብና ማስተዋል ንጉሡ ለሚያቀርበው ጥያቄና እንቆቅልሽ ሁሉ ፈጥኖ መልስ በመስጠት ረገድ በግዛቱ ካሉት ጠንቋዮችና አስማተኞች መካከል እነርሱ ዐሥር ጊዜ ብልጫ ያላቸው ሆነው ተገኙ፡፡ በዚህ ሁኔታ መጽሐፉ ገና ከጅምሩ ዳንኤልን በድሎትና በሥልጣን የማይበገር ጥበበኛ፣ ታማኝና የወገኖቹን ባህልና ሥርዓት ጠባቂ አድርጎ ያቀረበዋል፡፡ ይህ መሆኑ ለቀጣዩ ክፍል እጅግ በጣም አስፈላጊ ነው፡፡ በእርግጥ በቀጣዩ ክፍል ይህንን ጥበቡና ታማኝነቱ ወደ ላቀ ደረጃ እንደሚያደረሱትና ዝናውን የበለጠ የገነነ እንደሚያረጉት ያስገነዝባል፡፡ ቀጥሎም ዳንኤል ለንጉሥ ናቡከደነፆር የናቡከደነጾር የምስል ሕልምን ከነትርጓሜው ገለጠለት(ዳን 2)፡፡ ይህ ጥበብ የተሞላበት ድርጊቱ በንጉሡ ታላቅ የክብር ቦታ እንዲቀመጥ፣ ብዙ ስጦታዎች እንዲያገኝ፣ በባቢሎን ግዛቶችም ሁሉ ላይ የበላይ ገዥ እንዲሆንና በባቢሎንም ጠቢባን ሁሉ ላይ አለቃ እንዲሆን አደረገው፡፡ ከዚህ በኋላ ለዳንኤል ሦስቱ ወዳጆች የመጀመሪያው የመፈተኛ ጊዜ ይሆናል(ዳን 3)፡፡ በዚህ አስቸጋሪ የፈተና ጊዜ ሦስቱ የዳንኤል ጓደኞች ለወርቁ ምስል ባለመስገዳቸው ተከሰሱ፤ በሞት እንዲቀጡ ተፈረደባቸው፤ በመጨረሻ ግን በእምነታቸው ጽናት ምክንያት ታሪኩ ሙሉ በሙሉ ተቀይሮ ከእሳት ውስጥ ወጥተው ተሾሙ፡፡ ዳንኤል ሁለተኛውን የናቡከደነፆር ሕልም እንደ ተረጐመ፤ ናቡከደነፆርም ለእግዚአብሔር ምስጋና አቀረበ፡፡ ከዚህ ጋር በተያያዘ ሁኔታ እግዚአብሔር በሰጠው ብልኀት፣ዕውቀትና፣ ጥበብ በመመራት ዳንኤል ንጉሥ ቤልሻጻር ያየውን ምሥጢራዊ ጽሑፍ ነገር ግን ማናቸውም ጠቢባን አማካሪዎቹና አስማተኞቹ ሁሉ ሊተረጉሙት ያልቻሉትን ለንጉሡ ገለጠ፡፡ በዚህም ምክንያት የክብር ምልክት የሆነውን የወርቅ ሐብል በአንገቱ እንዲያደርጉለትና በመንግሥቱም ሥልጣን ሦስተኛውን ማዕረግ እንዲይዝ በዐዋጅ ተነገረ(ዳን 5)፡፡ በዚህ ምክንያት ዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ ባቢሎን(የዛሬዪቱ ኢራቅ) ውስጥ ትልቅ የክብር ቦታ ተቀዳጁ፡፡ የዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ ታማኝነታቸው ምስክር በእግዚአብሔር ላይ የሚደረግ ታማኝነት የመጽሐፉ ዋና ትኩረት ስለሆነ ይህንን ታማኝነት ግልጽ በሆነና ትምህርት ሰጭ በሆነ መልኩ ተደጋግሞ ተገልጿል፡፡ ዳንኤልና ሦስቱ ወዳጆቹ ለእግዚአብሔርና ላደጉበት አይሁዳዊ ባህልና ሥርዓትፍጹም ታማኝ መሆናቸውን በተለያየ መልኩ ተገልጿል፡፡ ዳንኤልና ወዳጆቹ በንጉሡ ቤት በልዩ ሁኔታ የተዘጋ ምግብና ወይን ጠጅ እየተመገቡና እየጠጡ እንዲያገለግሉ ቢፈቀድላቸውም መቀበል አልፈለጉም፡፡ የንጉሡን ምግብ በመመገብና የወይን ጠጁንም በመጠጣት ራሳቸውን ላለማርከስና አትክልት ብቻ እየተመገቡና ውሃ እየጠጡ ለመቆየት መምረጣቸውን ነው(ዳን 1፡8)፡፡ በእርግጥ በኦሪት ዘሌዋውያን ምዕራፍ 11 ላይ እግዚአብሔር ለሙሴና ለአሮን ለምግብነት መዋል ስለሚገባቸውና ስለሌለባቸው ወይም ስለ ረከሱ እንስሳትና አዕዋፋት በተመለከተ የአመጋገብ ሥርዓት ሲሰጥ ይታያል፡፡ ባቢሎናውያን ምንአልባት ከእነዚህ ከተከለከሉት እንስሳትና አዕዋፋት መካከል ውስጥ ይመገቡ ነበር፡፡ ዳንኤልና ወዳጆቹ ግን ለአይሁዳዊነት ባህልና ሥርዓት እንዲሁም ለእግዚአብሔር ሕግ ታማኝነታቸውና ታዛዥነታቸው የንጉሡን ምግብ ላለመብላት በመወሰን አሳይተዋል፡፡ ቀጥሎም ለእግዚአብሔር ታማኝነት የተገለጸው በሦስቱ የዳንኤል ወዳጆች ሲሆን ይህም ናቡከደነፆር ላቆመው የወርቅ ምስል አንሰግድም በማለታቸው ምክንያት በሚነደው የእሳት ነበልባል ውስጥ እስከመጣል መድረሳቸውን ነው፡፡ እነዚህ ሦስቱ የዳንኤል ወዳጆችም እኛ የምናገለግለው አምላክ ከዚህ ከሚነድደው ከእሳቱ ነበልባልም ሆነ ከአንተ እጅ ሊያድነን ይችላል፤ ንጉሥ ሆይ! እርሱ ሊያድነን ፈቃዱ ባይሆን እንኳ አማልክትህን እንደማናመልክና ላቆምኸው የወርቅ ምስል እንደማንሰግድ ዕወቅ በማለት ቈራጥነታቸውንና ታማኝነታቸውን ለእግዚአብሔር ገለጹ(ዳን 3፡17-18)፡፡ ታማኝነታቸውና ከእግዚአብሔር የተደረገላቸውን ጥበቃ ንጉሡን ጭምር ያስደነቀ እንደነበር ሲገልጽ አስረን በሚነደው የእሳት ነበልባል ውስጥ የጣልናቸው ሰዎች ሦስት ብቻ አልነበሩምን? እነሆ እኔ እሳቱ ምንም ሳይጐዳቸው ከእስራት ተፈትተው በነበልባሉ ውስጥ የሚመላለሱ አራት ሰዎች አያለሁ፤ አራተኛውም የአማልክትን ልጅ ይመስላል ይላል(ዳን 3፡24-25)፡፡ቀጥሎ የምናገኘው የዳንኤል መፈተንና ያሳየውን ግንነት የተሞላበት ታማኝነቱን ነው፡፡ የንጉሥ ዳርዮስ መሳፍንት ወደ ንጉሡ በመሄድ ዳንኤል አንተን አያከብርህም፤ ፈርመህበት የወጣውንም ዐዋጅ በመጣስ በቀን ሦስት ጊዜ ወደ አምላኩ ይጸልያል ብለው በመክሰስና ንጉሥ ያስተላለፈው ዐዋጅ ወይም ትእዛዝ መለወጥ እንደማይቻል ለንጉሡ በማረጋገጥ በአንበሶች ጉድጓድ እንዲጣል አደረጉት(ዳን 6፡15-16)፡፡ ይህ ከመደረጉ በፊት ግን በድርጊቱ እጅግ በጣም ያዘነው ንጉሥ ዳርዮስ ዳንኤልን ሁልጊዜ በታማኝነት የምታገለግለው አምላክህ ያድንህ በማለት አበረታታው(ዳን 6፡16)፡፡ የታመኑትን ሁሌም የሚታደገው አምላክ ዳንኤልን በአንበሶች እንዲቦጫጨቅ አልፈቀደምና አንበሶቹ እንዳይጎዱኝ እግዚአብሔር መልአኩን ልኮ አፋቸውን ዘጋ፤ ይህንንም ያደረገው እኔ ንጹሕ መሆኔንና አንተንም አለመበደሌን ስላወቀ ነው በማለት በውሳኔው ተረብሾ እንቅልፍ አጥቶ ላደረው ለንጉሡ ይገልጽለታል(ዳን 6፡21)፡፡ በዳንኤል ምስክርነትና ባዳነው አምላክ የተደነቀው ንጉሥ ዳርዮስ በመንግሥቴ የሚኖር ሕዝብ ሁሉ የዳንኤልን አምላክ እንዲፈራና እንዲያከብር በዐዋጅ አዝዣለሁ፤ እርሱ ሕያውና ዘላለማዊ አምላክ ነው፤ እርሱ ዘላለማዊ ንጉሡ ነው፤ ለመንግሥቱም ፍጻሜ የለውም በማለት ለሕዝቡ ትእዛዝ አስተላለፈ(ዳን 6፡ 26-27)፡፡ በአጠቃላይ በዳንኤልና በሦስቱ ወዳጆቹ የተከናወኑት ግንነት የተሞላባቸው ምስክርነቶች አይሁዳውያን ሃይማኖታቸው፣ ባህላቸው፣ ሥርዓቶቻቸው ጠብቀው ለእግዚአብሔር ታማኝ ሆነው ለማንኛውም አረማዊ ንጉሥ ሳይፈሩ፣ ሳይንበረከኩና በጥቅማጥቅምና በሥጋዊ ድሎት ሳይታለሉ መመስከርና በእምነታቸው መጽናት እንዳለባቸው የሚያሳይ ነው፡፡ ስለ ሙታን መነሣትና ስለ መጨረሻው ፍርድ በብሉይ ኪዳን ውስጥ ከሞት በኋላ ስላለው ፍርድና የሕይወት ሁኔታ የሚገልጹ የመጽሐፍ ክፍሎች እጅግ በጣም ጥቂት ናቸው፡፡ ከእነዚህም ውስጥ ትንቢተ ዳንኤል ከሞት በኋላ ስለሚኖረው ፍርድና የእያንዳንዱ ሰው የመጨረሻ እጣ ፈንታ ምንም በማያሻማ ሁኔታ ስለሚገልጽ ከብሉይ ኪዳን መጻሕፍት እንደ ዋና መረጃ ሆኖ ይጠቀሳል፡፡ትንቢተ ዳንኤል አገላለጽ ዳግመኛ ሕይወት ወይም ትንሣኤ በምንልበት ጊዜ ከሞት በኋላ በነፍስ ብቻ ሳይሆን በሥጋና በነፍስ ሕይወት ማግኘትን ያመለክታል፡፡ በእርግጥ አንዳንድ መጻሕፍት ሰዎች ሥጋቸው በስብሶ መሬት ውስጥ እንደማይቀር፣ በሥጋ እንደሚነሡና ዘላለማዊ ሕይወት አግኝተው እንደሚኖሩ ያስገነዝባሉ(መዝ16፡9-11፤ ኢሳ 26፡19)፡፡ እንደ ትንቢተ ዳንኤል አገላለጽ የዓለም ፍጻሜ ከመሆኑ በፊት ሕዝቡን ሁሉ የሚፈታተንና ለሥቃይ የሚዳርግ በምድር ላይ ታላቅ የመከራ ጊዜ ይመጣል(ዳን 12፡1)፡፡ በምድር ላይ ምንም እንኳ አስቸጋሪ የሆነ የመከራ ጊዜ ቢከሰትም ስማቸው በእግዚአብሔር መጽሐፍ የተጻፉት ግን ይድናሉ(ዳን 12፡1)፡፡ እነዚህ በታማኝነት ጸንተው በመኖር የመከራ ጊዜን በብቃት የሚወጡትና ስማቸው በእግዚአብሔር መጽሐፍ የተጻፉት በፈተና ነጥረውና ጠርተው በመውጣታቸው እንከን የሌለባቸው ስለሚሆኑ ቢሞቱም ተነሥተው በመጨረሻው ቀን የክብር ድርሻቸውን እንደሚያገኙ መልአኩ ለዳንኤል ያረጋግጥለታል(ዳን 11፡35፤12፡ 10-13)፡፡ ስለዚህ አስቀድመው በሞት ተለይተው የነበሩት ተነሥተው እንደገና በሕይወት ይኖራሉ፤ ከእነርሱም እኩሌቶቹ የዘላለም ሕይወት አግኝተው ሲደሰቱ እኩሌቶቹ ለዘላለም በሐፍረትና በጉስቁልና ይሠቃያሉ(ዳን 12፡2)፡፡ የዘላለም ሕይወት አግኝተው ከሚደሰቱትም መካከል ውስጥ ጠቢባኖችና ብዙ ሰዎችን በማስተማርና ጥበባቸውን አገልግሎት ላይ በማዋል ሌሎችን ከክፉ መንገድ ወይም ከጥፋት ጐዳና ወደ ደግ ሥራ የመለሱ ሁሉ ብልጫ እንዳላቸው ይገልጻል(ዳን 12፡3 እና 10)፡፡ መላእክትና አገልግሎታቸው መላእክት ተላላኪ መልእክተኞች፣ በፍጥረታቸው ረቂቃን የሆኑ፣ ብዛታቸው የማይቆጠር፣ ኃይላቸው ብርቱ፣ ቅዱሳን ጠባቂዎች፣ ስለ ታናናሾች በእግዚአብሔር ፊት የሚቆሙ አልፎ አልፎ ራሳቸውን በሰው መልክ የሚገልጹና እግዚአብሔርንም የሚያመሰግኑ መሆናቸው በቅዱስ መጽሐፍ ውስጥ በተለያየ መልኩ ተጠቅሶ እናገኘዋለን(ዘፍ 19፡1 እና 12፤ ኢዮ 1፡6፤ ዳን 8፡15-26፤ ኢሳ 6፤ ዘካ 14፡5፤ ማቴ 18፡10፤ ማቴ 22፡30፤ ማቴ 24፡36፤ ሉቃ 15፡10፤ ሉቃ 24፡39፤ ራእ 5፡11-12፤ ዕብ 1፡4)፡፡ በትንቢተ ዳንኤል ውስጥ ግን መላእክቶች ግልጽ በሆነ ሁናቴ በስማቸው እየተጠሩ የተለያዩ የአገልግሎት ተግባራት ሲወጡ ይታያል፡፡ ከእነዚህም ውስጥ የመጀመሪያው መላኩ ቅዱስ ገብርኤል ነው፡፡ መላኩ ገብርኤል ዳንኤል ወደነበረበት ቦታ በመድረስ ግራ የተጋባባቸውና መፍታት ያልቻላቸውን ራእዮች በመተንተን ያስረዳዋል (ዳን 8፡15-27፤ ዳን 9፡21-27)፡፡ በሌላ በኩል ደግሞ ዳንኤል ስለ እስራኤላውያን ኃጢአት እየተናዘዘ ምሕረትን ከእግዚአብሔር ሲለምን መላኩ ገብርኤል ወደ እርሱ በመቅረብ ገና መጸለይ ስትጀምር እግዚአብሔር ልመናህን ሰምቶአል፤ እርሱ ስለወደደህም የጸሎትህን መልስ ልነግርህ መጥቼአለሁ፤ እንግዲህ የራእዩን ትርጉም ስነግርህ በጥንቃቄ አድምጠኝ በማለት የእግዚአብሔር ተላላኪነቱና ራእይ ፈቺነቱ ይገልጻል(ዳን.9፡23)፡፡ በተጨማሪም መላኩ ገብርኤል እኔ ወደዚህ የመጣሁት የትንቢቱን ምስጢር እንድታውቅ ጥበብንና ማስተዋልን ልሰጥህ ነው በማለት ጥበብንና ማስተዋል እንዲሰጥ ከእግዚአብሔር ዘንድ የተላከ መሆኑን ይገልጻል(ዳን 9፡22)፡፡ ከዚህ የምንረዳው መላኩ ገብርኤል ከእግዚአብሔር ጋር ቀረቤታ እንዳለው፣ ሰዎች ግራ ተጋብተው ችግራቸውን ለእግዚአብሔር በጸሎት በሚገልጹበት ጊዜ የጸሎታቸውን ምላሽ በመያዝ በፍጥነት የሚደርስ፣ ራእዮችን በመፍታት ነገሮች ግልጽ የሚያደርግ ታማኝ መልእክተኛ ነው፡፡ ሌላው በትንቢተ ዳንኤል ውስጥ በስም የተጠቀሰውና ብዙ የአግልግሎት ተግባራት የሚፈጽመው መላኩ ቅዱስ ሚካኤል ነው፡፡ ዳንኤል በጤግሮስ ወንዝ አጠገብ በሐዘን ላይ ለሦስት ሳምንታት ሥጋም ሆነ ሌላ ምግብ ሳይበላ፣ የወይን ጠጅም ሳይጠጣና ቅባትም ሳይቀባ በቆየበት ጊዜ አስደናቂ የሆነ ራእይ አየ (ዳን 10፡2-8)፡፡ በዚህ ጊዜ ዳንኤል ኃይሉ ሁሉ ተሟጦ እጅግ በጣም ከመድከሙ የተነሣ መልኩ ተለዋውጦ ባየው ራእይ በመደንገጥ እንደ በድን ሆኖ መሬት ላይ ወደቀ፤ በፍርሃትም ተንቀጠቀጠ (ዳን 10፡9)፡፡ በዚህ ጊዜ በስም ያልተጠቀሰ መልአክ ወደ ዳንኤል ደርሶ ደጋግፎ በእጁና በእግሩ እንዲቆም ካደረገው በኋላ በእግዚአብሔር ዘንድ እጅግ የተወደድህ ዳንኤል ሆይ! እነሆ እኔ ወደ አንተ ተልኬ መጥቻለሁ፤ ባለህበት ጸጥ ብለህ ቁም፤ የምነግርህም ጸጥ ብለህ አስተውል በማለት ካበረታታው በኋላ የሚነግረውን በጥንቃቄና በማስተዋል እንዲሰማው ያስገነዝበዋል (ዳን.10፡11)፡፡ በመላኩ ንግግር ውስጥ በፋርስ ብቸኛ መሆኔን አይቶ ከመላእክት አለቆች አንዱ የሆነው ሚካኤል ሊረዳኝ መጣ ካለ በኋላ በድጋሚ በንግግሩ መጨረሻ ላይ የእስራኤል ጠባቂ መልአክ ከሆነው ከሚካኤል በቀር እኔን የሚረዳ የለም በማለት ይደመድማል (ዳን 10፡13 እና 21)፡፡ ከዚህ የምንረዳው መላኩ ሚካኤል የመላእክቶች አለቃ፣ የእግዚአብሔር ሕዝብ ብርቱ ጠባቂ፣ የእግዚአብሔር ታማኞች በብቸኝነት ኑሮ በተጎሳቈሉ ጊዜ ፈጥኖ የሚደርስና የሚረዳ መልእክተኛ እንደሆነ ነው፡፡ በተጨማሪም መላኩ ሚካኤል የዓለም ፍጻሜ በሚሆንበት ጊዜ እንደሚገለጥ ሲናገር ሕዝብህን የሚጠብቀው ታላቁ መልአክ ሚካኤል በዚያን ጊዜ ይገለጣል ይላል (ዳን 12፡1)፡ በአዲስ ኪዳን ውስጥ ተጠቅሶ ከአዲስ ኪዳን ጸሐፊዎች ውስጥ ትንቢተ ዳንኤልን በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ መንገድ በሰፊው የጠቀሰው ዮሐንስ ሲሆን ይህም በራእይ ውስጥ ነው፡፡ ቅዱስ ዮሐንስ "አንድ አውሬ ከባሕር ሲወጣ አየሁ" በማለት ስለ አውሬው የሚዘረዝረውን ዳንኤል 7 ላይ ከተገለጸው አውሬ ጋር እጅግ በጣም ተቀራራቢ የሆነ ተመሳሳይነት አለው(ራእ 13)፡፡ በዮሐንስ ራእይ እንደ መለኮታዊ ተዋጊ፣ ትክክለኛ ፈራጅ፣ ዐይኖቹ በእሳት ነበልባል የተመሰሉት፣ በደም የተነከረ ልብስ የለበሰው፣ ስሙም "የእግዚአብሔር ቃል" ተብሎ የተጠራውና ክፋትን ሁሉ ድል ያደረገው በነጭ ፈረስ ላይ የተቀመጠ ፈረሰኛ ተጠቅሷል፡፡ በትንቢተ ዳንኤል ደግሞ "የሰውን ልጅ የሚመስል በሰማይ ደመና ተከብቦ ሲመጣ አየሁ" ይላል፡፡ እነዚህ ሁለቱ ገጸ ባሕርያት ተመሳሳይነትና ተዛማጅነት እንዳላቸው መረዳት አያዳግትም(ራእ 19፡ 11-21፤ ዳን 7፡ 13)፡፡ በተጨማሪም ጌታችን ኢየሱስ ክርስቶስ በተደጋጋሚ ራሱን "የሰው ልጅ" ብሎ ይጠራ እንደነበርና ይህም የሰው ልጅ የሚለው ቃል በትንቢተ ዳንኤል ውስጥ ቀድሞውኑ ተገልጾ እንደነበር ይታወቃል፡፡ በአጠቃላይ የዮሐንስ ራእይ በብዙ መልኩ ከትንቢተ ዳንኤል ጋር ተመሳሳይነት ስላለው ሳቦቹም ከዛው ጋር የተወራረሱ ስለሆኑ ጸሐፊው ትንቢተ ዳንኤልን እንዳነበበውና የሚጽፈውም ሁሉ በቂ የሆነ የትንቢተ ዳንኤል ተወራራሽ ሳባች እንደተጠቀመ መረዳት ይቻላል፡፡ የእግዚአብሔር መንግሥት ከዓለም መንግሥታት ጋር ሲወዳደር ትንቢተ ዳንኤል እነዚህ ኃያላን መንግሥታት በመጥቀስና ከእግዚአብሔር መንግሥት ጋር በማወዳደር ኃያሉና እውነተኛው መንግሥት የትኛው እንደሆነ አንባቢው እንዲረዳና የራሱን ድምዳሜ ላይ እንዲደርስ ያደርጋል፡፡ ለምሳሌ ለዳንኤል የተገለጠለት ስለ አራቱ አውሬዎችና ለዘላለም ሕያው ሆኖ ስለሚኖረው ራእይ ይህንኑ የዓለም መንግሥታትና የእግዚአብሔር መንግሥት የማወዳደር ሁኔታ ይንጸባረቃል (ዳን 7)፡፡ በዚህ ራእይ እንደምንረዳው ከአራቱ ማእዘናት የተነሣውነፋስ ታላቁን ባሕር ባናወጠው ጊዜ አራት የተለያዩ ታላላቅ አውሬዎች ከባሕሩ ወጡ። እነዚህም በአንበሳ፣ በድብ፣ በነብርና አንድ ኃይለኛ፣ አስቀያሚና አስፈሪ በሆነ እንስሳቶች የተመሰሉ ነበሩ። ይችም አንበሣ የንሥር ክንፎች የነበራትና የንሥር ክንፎቿም የሚነቀሉባት አውሬ ናት። አራተኛዋም አስቀያሚዋ አውሬ ፲ ቀንዶች (አለቆች) አሏት፤ ከነዚህም መካከል ሌላ ትንሽ ቀንድ ለትወሰነ ጊዜ በትዕቢት እየተናገረ ዓለሙን ይጨቆናል። ከትግሎች ሁሉ በኋላ በመጨረሻም እነዚህ አውሬዎች ሥልጣናቸውን ተነጠቁ። በሌላ መልኩ የሰውን ልጅ የሚመስል በሰማይ ደመና ተከብቦ ሲመጣ ታየ፡፡ ይህ በሰው ልጅ የተመሰለው ግን ለዘላለም ሕያው ወደሆነው ፊት አቀረቡት፡፡ በልዩ ልዩ አገር የሚኖሩ ሕዝቦችና ልዩ ልዩ ቋንቋ የሚናገሩ ነገዶች ያገለግሉት ዘንድ ሥልጣን፣ ክብርና ኀይል ተሰጠው፤ ሥልጣኑ ለዘላለማዊ ነው፤ ለመንግሥቱም ፍጻሜ የለውም(ዳን 7፡1-14)፡፡ በምዕራፍ 8 ስለ «ፍጻሜ ዘመን» የሆነ ሌላ ራዕይ ይታያል። ይህ የአውራ በግና አውራ ፍየል ትርዒት ነው። ፍየሉ በምድር ስፋት ሁሉ ምድርን ሳይነካ አውራ በግ በኤላም መታ፣ ፪ ቀንዶቹን ሰበረ። መልዓኩ እንደሚያስረዳው የበጉ ፪ ቀንዶች መታወቂያ የማዴ (ሜዶን)ና የፋርስ ነገሥታት ሲሆኑ፣ የፍየሉም መታወቂያ የያዋን (ግሪክ ወይም ምዕራባውያን) ንጉሥ ነው። ከዚህ ትግል በኋላ፣ ፍየሉ ይታበያል፣ አንድያ ቀንዱ ተነቅሎ አራት ቀንዶች ይከተላሉ፤ ከነዚህም አራት ቀንዶች መካከል ትንሽ ቀንድ ይነሣል፤ ትንሹም ቀንድ እንደ ምዕራፍ 7 ለተወሰነ ጊዜ ዓለሙን በጭካኔ የሚገዛው ነው። በመጨረሻም ከዳን 10-11 እንደምንረዳው ሌሎችም ታላላቅ «የስሜን» ነገሥታት የተባሉትም ተነሥተው ለጥቂት ጊዜያት ከገዙ በኋላ ይወድቃሉ። ታላላቅ ከተባሉትም ውስጥ መጨረሻው ክፉ ንጉሥ የኤዶም፣ ሞአብና አሞን፤ የግብጽ፣ የሊቢያና የኢትዮጵያ ሀብቶች ወይንም ሰዎች ይበዝብዛል (ዳን 11፡43)። (በዕብራይስጥ ትርጉም፣ እነዚህ መጨረሻ ሦስቱ የካም ልጆች ምጽራይም፣ ፉጥና ኩሽ ስሞች ናቸው። በአራተኛው ልጅ በከነዓን ፈንታ ግን የአብርሃም ዘሮች የነበሩት «ኤዶም፣ ሞአብና አሞን» አለው።) ይህ ስስታም ንጉሥ በመጨረሻው ይጠፋል፤ የሚረዳውም አይገኝም (ዳን 11፡45)። ከተወሰኑት ቀኖች ቁጥር በኋላ ግን፣ የእግዚአብሔር መንግሥትና በታማኝነት የሚኖሩት ሕዝቦቹ ጸንተው ይኖራሉ። ቢሞቱም እንኳ በመጨረሻው ቀን በሙታን ትንሳኤ የክብር ድርሻቸውን ያገኛሉ (ዳን 12)። ሌላው በዳንኤል ከተተረጐመው የመጀመሪያው የንጉሥ ናቡከደነፆር ሕልም (ዳን 2) እንደምንረዳው በዓለም ላይ ኃያላን የተባሉና በወርቅ፣ በብር፣ በነሐስና በብረት የተመሰሉ አራት መንግሥታት ይነሣሉ። መጀመርያውም ባቢሎን መሆኑን ሲነገር፣ በተለመደው የተረፉት ፋርስ፣ ግሪክ እና የሮሜ መንግሥት ትንቢት እንደ ነበሩ ይታመናል። የእነዚህም ሕልሞች ፍቺ እንደሚያስረዱት ለናቡከደነፆር የሰማይ አምላክ መንግሥትንና ኃይልን፣ ሥልጣንና ክብርን እንደሰጠውና በሕልሙ ያየውን የወርቁ ራስ እንደሆነ ዳንኤል ያረጋግጥለታል (ዳን 2፡38)። ቀጥሎም ሌሎች ሦስት መንግሥታት እንደሚነሡ ከገለጸ በኋላ በነሐስና በብረት የተመሰሉት ሦስተኛውና አራተኛውን እጅግ በጣም ኃያላን ዓለምን ለመግዛትና ሁሉንም ነገር ለመሰባበርና ለማንኮታኮት የሚችሉ እንደሚሆኑ ያስገነዝባል። ነገር ግን በእነዚያም ነገሥታት ዘመን የሰማይ አምላክ ፈጽሞ የማይፈርስና ግዛቱም በሌላ ሕዝብ የማይደፈር መንግሥትን ይመሠርታል፤ ይህ መንግሥት ሌሎችን መንግሥታት እስከ መጨረሻው ያጠፋቸዋል፤ እርሱ ግን ለዘላለም ጸንቶ ይኖራል ። መጽሐፍ ቅዱስ
51365
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A9%E1%88%BD%E1%89%B2%E1%8A%AD%20%E1%8A%A5%E1%8A%93%20%E1%8A%92%E1%88%8E%E1%89%B2%E1%8A%AD%20%E1%88%95%E1%8B%9D%E1%89%A6%E1%89%BD
ኩሽቲክ እና ኒሎቲክ ሕዝቦች
ኩሽቲክ እና ኒሎቲክ ሕዝቦች () ወይም የሰሜን-ምስራቅ አፍሪካ ኩሽቲክ እና ኒሎቲክ ሕዝቦች. ኩሽቲክ ሕዝቦች የኩሽቲክ ሕዝቦች (ወይም ኩሻውያን) በዋነኝነት ወደ ሰሜን ምስራቅ አፍሪካ (የናይል ሸለቆ እና የአፍሪካ ቀንድ) ተወላጅ የሆኑ እና በአፍሪካዊያን የቋንቋ ቤተሰብ በኩሽቲክ ቋንቋዎች የሚናገሩ ወይም በታሪክ የተናገሩ የሰዎች ስብስብ ናቸው ፡፡ ብዙ የኩሽ የዘር ሐረግ ያላቸው እና የኩሽቲክ ቋንቋ ተወላጅ ተናጋሪዎች በዋነኝነት በአፍሪካ ቀንድ (ጅቡቲ ፣ ኤርትራ ፣ ኢትዮጵያ እና ሶማሊያ) እንዲሁም በናይል ሸለቆ (በሱዳን እና በግብፅ) እና በአፍሪካ ታላላቅ ሐይቆች አከባቢዎች ይገኛሉ ፡፡ ታንዛኒያ እና ኬንያ). የኩሽቲክ ቋንቋዎችን በጥብቅ የሚናገሩ እና የቋንቋ ለውጥ ያላደረጉ አንዳንድ የጎሳ ቡድኖች ምሳሌዎች የኦሮሚኛ ፣ የሶማሌ ፣ የቤጃ ፣ የአገው ፣ የአፋር ፣ የሳሆ እና የሲዳማ እና ሌሎችም በአሁኑ ጊዜ የኩሽቲክ ቋንቋ መናገርን የሚቀሩ ወይም በአሁኑ ጊዜ ቋንቋን የተቀበሉ ማህበረሰቦች ናቸው ፡፡ የተለያዩ ቋንቋዎች በአንዳንድ ሁኔታዎች የኩሽቲክ ቋንቋ ተናጋሪ ያልሆኑ የኩሽቲክ ዝርያ ያላቸው ብሄረሰቦች እና የኢትዮሴማዊ ፣ የመካከለኛ ሴማዊ ፣ የኒሎ-ሳሃራን እና የኦሞቲክ ቋንቋዎችን እንደ ተወላጅ ፣ ቅርሶቻቸው ወይም የዘር ሐረግ ቋንቋዎች እንዲሁም ወደሚናገሩ በዲያስፖራ በሚገኙ የኢሚግሬሽን በኩል የተለየ ቋንቋን እንደ ኩሽቲክ ሕዝቦች ይቆጠራሉ ፡፡ ኩሺማዊ ያልሆኑ ቋንቋ ተናጋሪ ብሄራዊ ቡድኖች በኩሺማዊ ዝርያ እና ባህላዊ ትስስር ያላቸው እና ወደ ኢትዮሶማዊ ቋንቋ የመናገር ለውጥ ያደረጉ (እንደ አማራ ፣ ጉራጌ ፣ ትግርኛ ፣ ትግሬ ፣ ትግሪኛ ፣ ሀረሪ ፣ ወዘተ ብሄረሰቦች ያሉ) ፣ ማዕከላዊ ሴማዊ (የሱዳን አረቦች) እና ቤታ እስራኤል ብሄረሰቦች) ፣ የኒሎ-ሳሃራን እና የኦሞቲክ ቋንቋዎች እንደየአገሬው ፣ ቅርሶቻቸው ወይም የአባቶቻቸው ቋንቋ እንዲሁም በዲያስፖራ በሚገኙ ኢሚግሬሽን በኩል የተለየ ቋንቋን የተቀበሉ ሁሉ እንደ ኩሽቲክ ህዝቦች ይቆጠራሉ ፡፡ የሰሜን ምስራቅ ሱዳናዊ ቋንቋዎች የላይኛው ኑቢያ ከመምጣታቸው በፊት የደቡብ ግብፅን እና ሰሜን ሱዳንን ዛሬ በሚያልፈው ጥንታዊው አካባቢ በታችኛ ኑቢያ ውስጥ የኩሽቲክ ቋንቋዎች ይናገሩ እንደነበር የቋንቋ መረጃዎች ያመለክታሉ ፡፡ እንደ መዲዬ እና ብሌሚየስ ያሉ ብዙ የሰሜን ኑቢያ ታሪካዊ ሕዝቦች ከዘመናዊው የቤጃ ቋንቋ ጋር የተያያዙ የኩሽቲክ ቋንቋዎችን ይናገሩ ነበር። እምብዛም እርግጠኛ ያልሆኑት የኩሽቲክ ቋንቋዎች በሰሜናዊ ኑቢያ በ ባህል ሰዎች ፣ ወይም በደቡባዊ ኑቢያ የከርማ ባህል ሰዎች ይናገሩ እንደነበር የሚያመለክቱ መላምቶች ናቸው (ሌላ ፣ በጣም የቅርብ ጊዜ ጥናት ፣ አንድ የኒሎ-ሳሃራ ቋንቋ) ለከርማ ባህል ዝምድና ። ታሪካዊ የቋንቋ ትንተና እንደሚያመለክተው በስምጥ ሸለቆ እና በአከባቢው ባሉ የሳቫና አርብቶ አደር ኒዮሊቲክ ባህል ውስጥ የሚነገሩት ቋንቋዎች የደቡብ ኩሽቲክ ቅርንጫፍ ቋንቋዎች ሊሆኑ ይችላሉ ፡፡ በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ የኩሽቲክ ህዝብ አብዛኛው ህዝብ ነው ፡፡ አብዛኛው የምሥራቅ አፍሪካ በመላው የኩሽቲክ ተናጋሪዎች መበተኑ ይገመታል ተብሎ ይታመናል ፡፡ የኩሽቲክ ሕዝቦች በዋነኝነት እስልምናን ያከብራሉ (ፒው ከ 68% እስከ 77% ሱኒ እና ክርስትና (በአብዛኛው የምሥራቅ ኦርቶዶክስ) አናሳ አናሳ ሰዎች አሁንም ባህላዊ እምነቶችን እና የአይሁድን እምነት ይለማመዳሉ (በአብዛኛው ሃይማኖት አይሁድ) ፡፡ የሶማሊያ ቋንቋ በሶማሊያ ውስጥ እንደ ይፋ ቋንቋ ዕውቅና የተሰጠው ዋና እና ዋነኛው የኩሽቲክ ቋንቋ ሲሆን የኦሮሚኛ ፣ የአፋር እና የሶማሌ ቋንቋዎች ከሌሎች ሁለት የኩሽቲክ ያልሆኑ አፍሮ-እስያዊ ቋንቋዎች የአማርኛ እና ትግርኛ ቋንቋዎች (ሁለቱም ናቸው) የኢትዮ ሴማዊ ቋንቋዎች ከማዕከላዊ የኩሽቲክ ንዑስ ክፍል ጋር የኢትዮጵያ የጋራ የሥራ ቋንቋዎች ዕውቅና የተሰጣቸው ናቸው ፤ (ትግርኛም በኤርትራ የሚነገር ዋና ቋንቋ ነው)። በጅቡቲ ውስጥ አፋር እና ሶማሌ ብሔራዊ ቋንቋ ተብለው ዕውቅና የተሰጣቸው ሲሆን የመንግሥት ኦፊሴላዊ ቋንቋዎች ደግሞ አረብኛ (ማዕከላዊ ሴማዊ አፍሮ-እስያዊ) እና ፈረንሳይኛ (ሮማንቲስ ኢንዶ-አውሮፓዊ) የኩሽቲክ ቋንቋዎች አይደሉም ፡፡ ስም( የብሄርች ስም) ኩሺ ወይም ኩሺ የሚለው ቃል (ዕብራይስጥ ) በዕብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ ከሰሜን ምስራቅ አፍሪቃዊው ዝርያ የሆነ ጥቁር ቆዳ ያለው ሰው ለማመልከት በእብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ ብዙ ጊዜ ይገኛል ፣ እሱም ከግሪክ አይቲዮፕስ ጋር ተመሳሳይ ነው። ቃሉ በኋላ በዕብራይስጥ ባልሆኑ የመጽሐፍ ቅዱስ ትርጉሞች ከዕብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ የግሪክ ትርጉም ጋር እንዲመሳሰል ወደ “ኢትዮጵያ / ኢትዮጵያዊ” ተለውጧል ፡፡ ጥንታዊው የኩሽ መንግሥት የሚያመለክተው ኩሺ የኩሽ () ነው ፡፡ በዕብራይስጥ መጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ ኩሺዎች የኖህ የልጅ ልጅ ፣ የካም ልጅ የኩሽ ዘሮች ተደርገው ይወሰዳሉ ፡፡ በመጽሐፍ ቅዱስ እና በታሪካዊ አጠቃቀሙ ይህ ቀጠለ ፣ “ኩሻውያን” (የኢትዮድ ዘር) የሚለው ቃል የምሥራቅ አፍሪካ ዝርያ ያላቸውን (የአፍሪካ ቀንድ እና ሱዳን) የሚያመለክት ነው ፡፡ የኩሽቲክ ተናጋሪው ሕዝቦች ዛሬ አገው ፣ ኦሮሞ ፣ ሱማሌ ፣ አፋር እና ሌሎች በርካታ ነገዶችን ያቀፉ ሲሆን ከ 947 ዓ.ም. ጀምሮ በማዱዲ ሜዳ ሜዳዎች ውስጥ እንደ ኩሽ ዘሮች ተቆጥረዋል ፡፡ የቤጃ ህዝብ ደግሞ የኩሺቲክ ቋንቋን የሚናገር ከኩሽ የዘር ሐረግ ያላቸው የተወሰኑ የዘር ሐረጎች አሉት ፡፡ ከዚያ ኩሺ የሚለው ቃል የመጣው በሰሜን ምስራቅ አፍሪካ ከሚገኙት ጥንታዊ ሕዝቦች ሲሆን ቅርሶቻቸውም በአሁኑ የደቡብ ግብፅ እና ታንዛኒያ መካከል በአገናኝ መንገዱ ከሚኖሩ የጥንት ሕዝቦች ቋንቋዎች በሚወጡት ቋንቋዎች በግልጽ ይታያል ፡፡ [ያልተሳካ ማረጋገጫ] በ ሰፋ ያለ አገላለጽ በአሁኑ ጊዜ በኩሽ የተባሉ ሕዝቦች የእነዚያ ሕዝቦች ባህላዊ ዘሮች ናቸው ፡፡ በአሁኑ ጊዜ ኩሺ የሚለው ቃል የብሔረሰቦች ቋንቋ ስያሜ ነው ፣ ቋንቋዎች ከባሕል ቡድኖች በበለጠ እጅግ የተረጋጋና መከታተያ ያለው መታወቂያ እና ቅርስ አላቸው ፡፡ የኩሽ ሕዝቦች ስለሆነም በአፍሮ-እስያ ቋንቋ ቋንቋ ቤተሰብ ውስጥ ቋንቋዎችን የሚናገሩ ወይም በታሪክ የሚናገሩ የኩሽ ክላስተር ቋንቋዎች ናቸው ፡፡ እነዚህ የባህል ቡድኖች የተለያዩ አይነቶች ሊሆኑ ይችላሉ እንዲሁም የተለያዩ ልዩ ባህሪያትን ያሳያሉ ነገር ግን የዘላን ከብቶች አርብቶ አደር ወጎችን ጨምሮ ኃይለኛ የጋራ ባህላዊ ፣ ብሄረሰብ እና ቋንቋ ባህሪዎች አሏቸው ፡፡ ግመልን የሚያሳዩ ላስ ጌል ግቢ ውስጥ ኒዮሊቲክ የሮክ ጥበብ ፡፡ ግመሉ መጀመሪያ በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ የቤት ውስጥ ሊሆን እና በኋላም ለኩሽቲክ ዘላኖች ፍልሰት አኗኗር አስተዋፅዖ ሊሆን ይችላል ፡፡ የኩሽቲክ ሕዝቦች ትክክለኛ የዘር ሐረግ አሁንም እየተመረመረ ነው ፣ ሆኖም ግን ብዙ የኩሽቲክ ሕዝቦች ናቸው እንዲሁም በአባይ ሸለቆ ውስጥ በአፕል ቡድን 78 እና በአፍሪካ ቀንድ በአፍሪካ ቀንድ በኩል በሃፕሎፕፕ በኩል በአባታቸው ሊገኙ ይችላሉ ኢ-ቪ 1515. ከከፍተኛ ስም እና ከጥንት የግብፅ መዛግብት የተሰበሰቡ የቅርስ ጥናት ማስረጃዎች እና የቋንቋ ማስረጃዎች እንደሚያሳዩት የኩሺቲክ ንግግር የመጀመሪያ ማስረጃ በዛሬው ጊዜ የቋንቋ ቤተሰቦች በብዛት በሚኖሩበት ማለትም በአፍሪካ ቀንድ ሳይሆን በሱዳን አንድ ክልል ውስጥ ይገኛል ፡፡ እንደ ባህል እና ባህል ያሉ አንዳንድ ቅድመ-ታሪክ ሰሜናዊ ኑቢያን ባህሎች ከቀድሞዎቹ የኩሽቲክ ሕዝቦች ጋር በመደበኛነት ተገናኝተዋል ፡፡ ሌሎች የቋንቋ ምሁራን በአፍሪካ ቀንድ የፕሮቶ-አፍሮአሺያዊ ቋንቋ የመነሻ መነሻ እንደሆኑ አድርገው ስለሚቆጥሩት የአፍሮአሺያዊው የቋንቋ ቤተሰብ ከፍተኛውን ብዝሃነት ያሳያል ተብሎ ስለሚታሰብ ብዙውን ጊዜ የመልክዓ ምድራዊ አቀማመጥን የሚወክል ምልክት ነው ፡፡ ጥንታዊው ዲ ኤን ኤ ስለ ምስራቅ አፍሪካዊቷ ሆሎኮን ቅድመ ታሪክ አዲስ የመረጃ ምንጭ ይሰጣል ፣ እናም አስፈላጊ ቀጣይ አቅጣጫ ይህን መረጃ በረጅም ጊዜ ከተቋቋሙት የአርኪዎሎጂ እና የቋንቋ ትምህርቶች ከሚሰጡት ግንዛቤዎች ጋር በጥብቅ ማዋሃድ ነው ፡፡ የኩሽቲክ ሕዝቦች ቀደም ብለው በታሪክ ውስጥ ከአባይ ሸለቆ ወጥተው መሰደድ ጀመሩ ፡፡ በሰሜን ሶማሊያ ውስጥ ጥንታዊ የዋሻ ሥዕሎች ላስ ገል በአፍሪካ ቀንድ ላሉት የአፍሮ እስያ ተናጋሪዎች ቅድመ አያቶች ናቸው ተብሎ የታመነውን የሕዝብ የመጀመሪያ ምልክቶች ያረጋግጣሉ ፡፡ እጅግ በጣም ጥሩ በሆነ የጥበቃ ሁኔታ ውስጥ የድንጋይ ሥነ-ጥበብ የዱር እንስሳትን እና ያጌጡ ከብቶችን (ላሞችን እና በሬዎችን) ያሳያል ፡፡ በተጨማሪም ሥዕሎቹ ፈጣሪ የሆኑትን አርብቶ አደሮችን ምናልባትም አርብቶ አደሮችን ያሳያሉ ፡፡ ከክርስቶስ ልደት በፊት በ 5 ኛው ሺህ ዓመት በፊት በቅድመ-ታሪክ ሱዳን ውስጥ ይኖሩ የነበሩ ሰዎች በኒዮሊቲክ አብዮት ውስጥ ተሳትፈዋል ፣ ብዙውን ጊዜ በእርሻ መምጣት ከሚያመጣው “የኒዮሊቲክ ፓኬጅ” መካከል የእንስሳትን መንከባከብ ፡፡ የኑቢያ የድንጋይ ንጣፎች በሰሜን ምስራቅ አፍሪካ እና በአባይ ሸለቆ ዙሪያ የሚታዩትን ተመሳሳይ የከብት አምልኮ የሚጠቁሙ የሚመስሉ ትዕይንቶችን ያሳያል ፡፡ የደቡብ ምዕራብ እስያ ዝርያ ያላቸው የቤት በጎች ፣ ፍየሎች እና ከብቶች በሱዳን ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ ወደ 8000 ዓመታት ከመድረሳቸው በፊት (ቢ ፒ) ከመጀመራቸው በፊት ወደ ምሥራቅ አፍሪካ ከ 5000 ቢፒ ጀምሮ ተሰራጭተው በመጨረሻም ወደ ደቡባዊው አፍሪካ እስከ ≈2000 ቢፒ ደርሰዋል ፡፡ አርብቶ አደርነት - በእንስሳት እርባታ ላይ ያተኮረ የአኗኗር ዘይቤ - ወደ ምስራቅ አፍሪካ እንዴት እንደተሰራጨ ግልፅ አይደለም ፡፡ የከብት እርባታ በሰሜን ኢትዮጵያ እና በጅቡቲ በአንፃራዊነት ዘግይቶ ከ ‹4500–4000 ቢፒ ›የሚወጣ ሲሆን በአፍሪካ ቀንድ እና በደቡብ ሱዳን ውስጥ በሌሎች አካባቢዎችም በደንብ አልተመዘገበም ፡፡ ከክርስቶስ ልደት በፊት በ 5 ኛው ሺህ ዓመት (እ.ኤ.አ.) በአሁኑ ጊዜ በሱዳን የሚኖሩት ፕሮቶ-ኩሻውያን ከዚህ ቀደም ገበሬዎች በነበሩ ቁጭ ያሉ ቡድኖች እንስሳትን ለማዳረስ በሚያስችለው የኒዮሊቲክ አብዮት ውስጥ ተሳትፈዋል ፡፡ አህዮች ለመጀመሪያ ጊዜ በኖቢያ ውስጥ በአርብቶ አደሮች የተረከቡት የዘመናዊው አህያ የኑቢያ እና የሶማሊያ ዝርያ ያላቸው የዱር አህያ ዝርያዎች ናቸው ፡፡ አህዮች የዚያን ባህል ዋና የእንሰሳት እንስሳ እና የቤት ውስጥ እርባታ በሬውን ተክተው የአርብቶ አደር ባህሎችን ተንቀሳቃሽነት ለማሳደግ ያገለግላሉ ፣ መንጋዎችን ለማኘክ ጊዜ የማያስፈልጋቸው ባለሞያዎች ላይ የበለጠ ጥቅም አላቸው ፣ እናም በመላ በረጅም ርቀት ፍልሰቶች ልማት አስፈላጊ ነበሩ ፡፡ አፍሪካ የኑቢያ የድንጋይ ንጣፎች በሰሜን ምስራቅ አፍሪካ እና በአባይ ሸለቆ ዙሪያ የሚታዩትን ተመሳሳይ የከብት አምልኮ የሚጠቁሙ የሚመስሉ ትዕይንቶችን ያሳያል ፡፡ ንትላንድ እና የሶማሌላንድ የሶማሌ ክልሎች እንደዚህ ያሉ በርካታ የአርኪኦሎጂ ሥፍራዎች እና የመለኪታዊ መዋቅሮች መኖሪያ ናቸው ፣ በተመሳሳይ በሐድ ፣ በጉድሞ ቢዮ ካስ ፣ በድባሊን ፣ በዳህ ማሮዲ እና በሌሎች በርካታ ቦታዎች የሚገኙ ተመሳሳይ የሮክ ስነ-ጥበባት የተገኙ ሲሆን ጥንታዊ ሕንፃዎች ግን በአወባሬ ተገኝተዋል ፡፡ ፣ አውቡቤ ፣ አሙድ ፣ አባሳ ፣ ህ ፣ አይናቦ ፣ አው-በርኸድሌ ፣ ሃይስ ፣ ማይህህድ ፣ ሃይላን ፣ ካ ፣ ቆምቡል እና ኤል አዮ ፡፡ ሆኖም ፣ ብዙዎቹ እነዚህ የቆዩ መዋቅሮች ገና በትክክል አልተመረመሩም ፣ ይህ ሂደት በአካባቢያዊ ታሪክ ላይ የበለጠ ብርሃንን ለማብራራት እና ለትውልድ እንዲተርፉ ለማመቻቸት ይረዳል ፡፡ ምስራቅ አፍሪካ በተጨማሪ ይመልከቱ: - ሳቫና አርብቶ አደር ኒዮሊቲክ ፣ ካሎኮል አምድ ሳይት ፣ ባንቱ መስፋፋት ፣ ኤሌሜንታይታን እና አዛኒያ . በተዛመዱ ቅርሶች እና የአፅም ቅርሶች በአርኪኦሎጂያዊ ግንኙነቶች መሠረት ኩሺያውያን ለመጀመሪያ ጊዜ በ 5,200 እና 3,300 መካከል በኬንያ ቆላማ ውስጥ ሰፈሩ ፣ ይህ የሎውላንድ ሳቫና አርብቶ አደር ኒኦሊቲክ ተብሎ ይጠራል ፡፡ እነዚህ የከብት መንጋ ማህበረሰቦች ከዚያ በኋላ ወደ 3,300 አካባቢ ወደ ኬንያ እና ታንዛኒያ ደጋማ አካባቢዎች ተሰራጭተዋል ፣ በዚህም ምክንያት የደጋ ሳቫና አርብቶ አደር ኒዮሊቲክ ምዕራፍ ተብሎ ተጠርቷል ፡፡ የካሎኮል ምሰሶ ጣቢያ ኬንያ ውስጥ በቱርካና ሃይቅ ምዕራባዊ ክፍል የሚገኝ የቅርስ ጥናት ነው ፡፡ እንደ አንድ ያሉ ምሰሶ ቦታዎች ወይም ናሞራቱንጋ በአዕማድ ባስልታል ምሰሶዎች ተለይተው የሚታወቁ ሲሆን ከእነዚህ ጣቢያዎች ውስጥ ብዙዎቹ ከአርብቶ አደር ኒኦሊቲክ ሐ. ከ 5000 እስከ 4000 ቢ.ፒ. አርኪኦሎጂስቶች ከዚህ ቀደም በእነዚህ ጣቢያዎች በአንዱ ላይ የሚገኙት ምሰሶዎች በሰሜናዊ ኬንያ ውስጥ እንደ ቦራና ላሉት በአሁኑ ጊዜ በኩሽቲክ ተናጋሪ ማኅበረሰቦች ዘንድ ከሚታወቀው የመደባለቅ ጠቀሜታ ካላቸው ከዋክብት ጋር የተጣጣሙ ናቸው ሲሉ ተከራክረዋል ፡፡ የአርኪኦሎጂ ሥፍራዎች የአርኪዎሎጂ ጥናት ዓላማዎች ነበሩ ተብሎ ይታሰብ ነበር ፣ ነገር ግን አዲስ የራዲዮካርበን የፍቅር ጓደኝነት ጥረቶች እነዚህን ትርጓሜዎች ጥያቄ ውስጥ ያስገባቸዋል ፣ ምክንያቱም ቦታዎቹ ከዚህ ቀደም ከታሰበው በላይ የቆዩ መሆናቸው ታውቋል ፡፡ በደቡባዊው የሳቫና አርብቶ አደር ኒዮሊቲክ እረኞች ቡድን በመጨረሻ ወደ ደቡብ አፍሪቃ ለሚደረገው የአርብቶ አደር ስርጭት ተጠያቂ ሊሆኑ ይችላሉ-የጄኔቲክ መረጃዎች እንደሚያሳዩት በታንዛኒያ ሉክማንዳ ከሚገኘው የሳቫና አርብቶ አደር ኒኦሊቲክ ግለሰብ እና በምዕራብ ኬፕ ፣ ደቡብ አፍሪቃ ውስጥ ባሉ ጥንታዊ እረኞች መካከል ያለውን ግንኙነት ያሳያል ፡፡ 57] አዛኒያ በደቡብ ምስራቅ ሞቃታማ አፍሪካ የተለያዩ አካባቢዎች የተተገበረ ስም ነው ፡፡ በሮማውያን ዘመን እና ምናልባትም ቀደም ሲል ፣ የስም ስያሜው የሚያመለክተው ከኬንያ ጀምሮ እስከ 59 ድረስ እስከ ደቡብ እስከ ታንዛኒያ ድረስ ያለውን የደቡብ ምስራቅ አፍሪካን የባህር ዳርቻ ነው ፡፡ የታሪክ ምሁራን ቀደም ሲል የአርብቶ አደር ኒዮሊቲክ ማህበረሰቦችን በታሪካዊ ጽሑፎች ውስጥ ከተጠቀሰው “አዛናዊያን” ጋር አገናኝተዋል ፡፡ የአፍሪካ ቀንድ በተጨማሪ የሶማሊያ ታሪክ ፣ የኢትዮጵያ ታሪክ ፣ የኤርትራ ታሪክ እና የአቢሲኒያ ህዝብ ይመልከቱ . የ ል መካከለኛዎቹ የ 125,000 ዓመታት ዕድሜ ያላቸው በኤርትራ ውስጥ ተገኝተዋል ፣ ቀደምት የሰው ልጆች አመጋገባቸውን የሚያመለክተው በባህር ዳርቻ ማበጠር የተገኘውን የባህር ምግብ ነው ፡፡ የቋንቋ ምሁራን እንደሚናገሩት ከሆነ የአፍሪቃ ቀንድ የፕሮቶ-አፍሮአሺያዊ ቋንቋ የመጀመሪያ መነሻ ሊሆን ይችላል ምክንያቱም የአፍሮአሺያዊ ቋንቋ ቤተሰብ እጅግ የላቀ ብዝሃነትን ያሳያል ፣ ይህ ደግሞ ብዙውን ጊዜ የጂኦግራፊያዊ አመጣጥን የሚወክል ምልክት ነው። የአፍሪካ ቀንድ እንዲሁ ኤፕ 1 ቢ 1 ሀፕሎፕፕፕ የተገኘበት ቦታ ነው ፣ ክሪስቶፈር እሬት እና ሾማርካ ኬይታ የኢ 1 ቢ 1 ቢ የዘር ሐረግ መልክአ ምድራዊ አቀማመጥ ከአፍሪካዊያን ቋንቋዎች ስርጭት ጋር የሚገጥም መሆኑን ጠቁመዋል ፡፡ በአፍሪካዊ ተናጋሪው ህዝብ ላይ የተደረገው የዘረመል ትንተና ከ 23,000 ዓመታት በፊት በግብፅ በኩል ወደ አፍሪካ ቀንድ ቅድመ-ግብርና ወደ አፍሪካ ፍልሰት መከሰቱንና በክልሉ ውስጥ ኢትዮ-ሶማሌ የሚል ስያሜ የተሰጠው አፍሪካዊ ያልሆነ ትውልድን አመጣ ፡፡ በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ የመንግሥት ግንባታ የመጀመሪያ ማስረጃ በጥንታዊ የግብፅ ምንጮች ከተመዘገበው አካባቢ የመጣ ነው ፡፡ የ ንት ምድር (ግብፃዊው ፣ ተለዋጭ የግብፃዊያን ንባቦች ) ጥንታዊ መንግሥት ነበር ፡፡ የግብፅ የንግድ አጋር ወርቅ ፣ ጥሩ መዓዛ ያላቸው ሙጫዎች ፣ ጥቁር እንጨቶች ፣ የዝሆን ጥርስ ፣ የዝሆን ጥርስ እና የዱር እንስሳት በማምረት እና ወደ ውጭ በመላክ ይታወቅ ነበር ፡፡ ክልሉ ከጥንት ግብፃውያን የንግድ ጉዞዎች ወደ እሱ የታወቀ ነው ፡፡ ወደ ንት ለመጀመሪያ ጊዜ የተመዘገበው ጥንታዊ የግብፅ ጉዞ በአምስተኛው ስርወ መንግሥት (በ 25 ኛው ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት) በፈርኦን ሳሁሬ የተደራጀ ነበር ፡፡ ሆኖም ከ ንት ወርቅ በአራተኛው ሥርወ መንግሥት በፈርዖን ኩፉ ዘመን ልክ በግብፅ እንደነበረ ይመዘገባል ፡፡ በመቀጠልም በስድስተኛው ፣ በአስራ አንደኛው ፣ በአስራ ሁለተኛው እና በአሥራ ስምንተኛው የግብጽ ግዛቶች ውስጥ ወደ ንት ተጨማሪ ጉዞዎች ነበሩ ፡፡ በአሥራ ሁለተኛው ሥርወ መንግሥት ከ ንት ጋር የንግድ ሥራ በመርከብ በተሰበረ መርከበኛ ተረት ውስጥ በታዋቂ ሥነ ጽሑፍ ውስጥ ይከበር ነበር ፡፡ በኋላ ላይ በጥንታዊ ግሪካውያን ዘንድ ከሚታወቀው ኦፖን ጋር ሊመሳሰል ይችላል ፣ አንዳንድ የመጽሐፍ ቅዱስ ሊቃውንት ደግሞ መጽሐፍ ቅዱስ ካለው የ ት ምድር ጋር አመሳስለውታል ፡፡ በሀትፕሱ መቃብር ላይ በተቀረጹ ጽሑፎች እንደሚታየው መንግሥቱ በዕጣኑ ታዋቂ ነበር: የሁለቱ ምድር ዙፋኖች ጌታ በአሜን እንዲህ ተባለ: - ‘በልቤ ውስጥ ያለች ፀጋዬ ልጄ ፣ በሰላም ና ፣ በሰላም ኑ ፣ ማትካሬ [ ሀትፕሱት]… ሙሉውን ንት እሰጥሃለሁ የእስራኤልን ወደቦች በሚቀላቀሉ ምስጢራዊ ዳርቻዎች ላይ ወታደሮችዎን በምድር እና በውሃ እመራቸዋለሁ እነሱ የወደዱትን ያህል ዕጣን ይወስዳሉ። መርከቦቻቸውን በአረንጓዴ (ማለትም ትኩስ) ዕጣንና በምድሪቱ መልካም ነገሮች ሁሉ በልባቸው እርካታ ይጫናሉ። ’ አንዳንድ ጊዜ ንት ) ፣ “የእግዚአብሔር ምድር” ተብሎ ይጠራል። የንት ትክክለኛ ቦታ አሁንም በታሪክ ጸሐፊዎች ዘንድ ተከራካሪ ነው ፡፡ ዛሬ አብዛኞቹ ምሁራን ንት በደቡብ ምስራቅ ግብፅ እንደነበረ ያምናሉ ፣ ምናልባትም ምናልባትም በዘመናዊ ጅቡቲ ፣ በሶማሊያ ፣ በሰሜን ምስራቅ ኢትዮጵያ ፣ በኤርትራ እና በሱዳን የቀይ ባህር የከብት አርብቶ አደር አካባቢ ነው ፡፡ በተጨማሪም ግዛቱ የአፍሪካን ቀንድ እና የደቡብ አረቢያንም ይሸፍናል ፡፡ በአፍሪካ ቀንድ ጫፍ ላይ የምትገኘው የሶማሊያ አስተዳደራዊ ክልል ንትላንድ የ ንት ምድርን በመጥቀስ ተሰየመች ፡፡ የሚገርመው ሀበሻ የሚለው ቃል (‹የአቢሲኒያ ህዝብ› ተብሎም ይጠራል) የሚለው ቃል በታሪክ (ከአቢሲኒያ የኢትዮጵያ መላመድ በፊት) በአፍሪካ ቀንድ የሚገኙትን ህዝቦች በሙሉ በአረብ ተጓ ች እና በጂኦግራፊያውያን ለማመልከት ጥቅም ላይ ውሏል ፡፡ ከእነዚህ ተጓች መካከል የመጀመሪያው በ 872 እዘአ አካባቢውን የጎበኘው አል-ያዕቁቢ ነበር ፡፡ ይህ ቃል አንዳንድ ምሁራን የግብፃዊ ነው ብለው ያስባሉ የደቡብ አረቢያ ኤድዋርድ ግላስር የደቡብ አረብ ኤክስፐርት ኤድዋርድ ግላስር “ሄሮግሊፍክ ” “እጣን ከሚያመርቱ አካባቢዎች የመጡ የውጭ ሀገር ሰዎች” (ማለትም ንት) ንግስት ሀትፕሱ ሐ. ከክርስቶስ ልደት በፊት 1460 በፊት ፣ የቃሉ የመጀመሪያ አጠቃቀም ወይም በሆነ መንገድ የተገናኘ ነበር። አብዛኛው የዓለማችን ዕጣን ፣ ወደ 82% ገደማ የሚሆነው አሁንም በሶማሊያ ውስጥ የሚመረቱ ሲሆን ጥቂት እጣዎችም በአጎራባች ደቡብ አረብያ ፣ ኢትዮጵያ እና ሱዳን ተሰበሰቡ ፡፡ ታ ) ፣ ትርጉሙም “የእግዚአብሔር ምድር” ማለት ነው ፡፡ ይህ የሚያመለክተው ከፀሐይ አምላክ ክልሎች ማለትም በፀሐይ መውጫ አቅጣጫ ከሚገኙት ክልሎች ወደ ምስራቅ ግብፅ ነበር ፡፡ እነዚህ የምስራቅ ክልሎች ሀብቶች በቤተመቅደሶች ውስጥ የሚያገለግሉ ምርቶችን ያካትታሉ ፣ በተለይም ዕጣንን ያጠኑ ነበር ፡፡ የቆዩ ሥነ ጽሑፍ (እና የአሁኑ መደበኛ ያልሆነ ሥነ ጽሑፍ) “የእግዚአብሔር ምድር” የሚለው ስያሜ “ቅድስት ምድር” ወይም “የአማልክት / ቅድመ አያቶች ምድር” ተብሎ ሲተረጎም የጥንት ግብፃውያን የንት ምድርን እንደ ቅድመ አያቶቻቸው ይመለከቱ ነበር ማለት ነው ፡፡ . የ ፍሊንደርስ ፔትሪ የዘር ሀረግ ከ ንት ወይም ከፓንት እንደመጣ እና “ፓን ወይም ንት በቀይ ባህር ደቡብ ጫፍ ላይ የሚገኝ አንድ ወረዳ ነው ፣ ይህም ምናልባት የአፍሪካንም ሆነ የአረቢያን ዳርቻዎች ያቀፈ ነው ፡፡” ከዚህም በላይ ዋሊስ ቡጅ እንዳስታወቀው “በግብፃውያን ዘመን የነበረው የግብፅ ወግ የግብፃውያን ተወላጅ መኖሪያ ቤት ንት ነበር” የሚል ነበር ፡፡ ሆኖም ታ ኔትጀር የሚለው ቃል በግብፅ ደቡብ ምስራቅ በምትገኘው ንት ላይ ብቻ የተተገበረ አይደለም ፣ እንዲሁም በምሥራቅ እና በግብፅ ሰሜን ምስራቅ እስያ ክልሎች ማለትም እንደ ቤተመቅደሶች የእንጨት ምንጭ ለነበረው እንደ ሊባኖስ ነው ፡፡ ግብፃውያኑ “በተለይ በባህር ጉዞ ላይ አደጋን በሚገባ የተረዱ እና ወደ ንት የሚወስዱት ረጅም ጉዞ ለአሁኑ ተመራማሪዎች ወደ ጨረቃ ከሚደረገው ጉዞ ጋር የሚመሳሰል ነገር ያለ አይመስልም ፣ ] አደጋዎቹን በግልፅ አሳየ ፡፡ ” የሃትፕሱት 18 ኛው ሥርወ-መንግሥት ተተኪዎች ፣ እንደ ቱትሞሴ 3 እና አመንሆተፕ ሳልሳዊም እንዲሁ የግብፅ ባህልን ከ ንት ጋር ቀጠሉ ፡፡ የግብፅ አዲስ መንግሥት ከማለቁ በፊት ከማቋረጡ በፊት ከ ንት ጋር የነበረው ንግድ እስከ 20 ኛው ሥርወ-መንግሥት ጅምር ቀጥሏል ፡፡ በ 20 ኛው ሥርወ መንግሥት ንጉሥ ራምሴስ ሳልሳዊ መጀመሪያ ዘመን የተከናወኑ ጉዳዮችን በዝርዝር ያመለከተው የወቅቱ የግብፅ ሰነድ ፓፒረስ ሐሪስ 1 የግብፅ ጉዞ በአፍሪካ ቀንድ በትክክል ባልተገለጸ ክልል ከንት መመለሱን የሚያሳይ ነው ፡፡ በበረሃው ሀገር ኮፕቶስ በደህና ሁኔታ ያመጣቸውን ሸክም ይዘው በሰላም ሞከሩ ፡፡ እነሱ [ሸቀጦቹ] በኮፕቶብስ ወደብ ወደ መርከቦች እንደገና ሲጫኑ ፣ ወደ መሬት በመጓዝ ፣ በአህዮችና በሰው ላይ ተጭነዋል ፡፡ እነሱ [ሸቀጦቹ እና ንታውያን] በንጉሣዊው ፊት ግብርን በማምጣት በበዓላት ላይ በመድረስ ወደ ፊት ወደታች ተላኩ ፡፡ ከአዲሱ መንግሥት ዘመን ማብቂያ በኋላ ንት “የማይረባ እና ድንቅ አፈታሪኮች እና አፈ ታሪኮች ምድር” ሆነች ፡፡ በዙሪያዬ ፣ ዓለም በድንገት ወደ አበባ በሚፈነዳበት ጊዜ ወደ ንት እንደተተረጎመ ሰው ወይም በ ውስጥ እንዳለ አንድ ሰው ነኝ ፡፡ ንት ከወደቀ በኋላ ወይም በተመሳሳይ ጊዜ መሮጥ በአንድ ወቅት በኤርትራ እና በሰሜን ኢትዮጵያ ሴማዊ ቋንቋ ተናጋሪ የመሆኑን ማስረጃ በ 2000 ከክርስቶስ ልደት በፊት በፊት ይጀምራል ፡፡ ዱምት (የደቡብ አረብ ፊደል: ... ፤ ያልተነገረ ግእዝ-መረጃ-ጽሑፍ ፣ ዲኤምቲ በንድፈ-ሀሳብ እንደ ዳዓማት ፣ ዳአማት ወይም ዳዕማት ፣ ዳማት የነበረና በኤርትራ እና በሰሜን ኢትዮጵያ (በትግራይ ክልል) የሚገኝ መንግሥት ነበር ፡፡ ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ 10 እስከ 5 ኛው ክፍለዘመን ፡፡ በዚህ መንግሥት የተጻፉ ጽሑፎች ወይም ጥቂት የተረፉ እና በጣም አናሳ የቅርስ ጥናት ሥራዎች ተካሂደዋል ፡፡ በውጤቱም ፣ የአክሱም መንግሥት የመጀመሪያ ደረጃዎች ከመጀመራቸው በፊት ዱም እንደ ሥልጣኔ ማብቃቱ ፣ ወደ አኩሱማይት ግዛት ከመቀየሩ ወይም በ 1 ኛው ክፍለዘመን መጀመሪያ አካባቢ ምናልባትም በአክሱም መንግሥት ከተዋሃዱ ትናንሽ ግዛቶች መካከል አንዱ መሆን አለመቻሉ አልታወቀም ፡፡ አንዳንድ ምንጮች የሳባውያን ተጽዕኖ በዚህ ጥንታዊ ግዛት ላይ አነስተኛ ፣ በጥቂት አካባቢዎች ብቻ የተገደለ እና ከጥቂት አሥርተ ዓመታት ወይም ከአንድ ምዕተ ዓመት በኋላ ተሰወረ ፣ ምናልባትም የግብይት ወይም የወታደራዊ ቅኝ ግዛትን በመወከል ከ ‹› ሥልጣኔ ጋር አንድ ዓይነት ሲምቢዮሲስ ወይም ወታደራዊ ጥምረት ፡፡ ወይም ሌላ ፕሮቶ-አኩሱማይት ሁኔታ። ሆኖም ሌሎች ምንጮች እንደሚናገሩት ዲ ኤምቲ ምንም እንኳን የአገሬው ተወላጅ ቢሆንም በጠንካራ የደቡብ አረቢያ ኢኮኖሚያዊ እና ባህላዊ ተጽዕኖ ስር ነበር ፡፡ ሌሎች ምሁራን ግን ይህ ጊዜ ሴማዊ ተናጋሪ ሕዝቦች የጥንት የደቡብ ምዕራብ ፍልሰት መጀመሪያ እንደሆኑ አድርገው ይመለከቱታል ፣ ከዚያ በኋላ ተወላጅ የሆኑ የኩሽቲክ ተናጋሪዎችን ያዋህዳል ፡፡ የላሊበላ የቅዱስ ጊዮርጊስ ቤተክርስቲያን ፣ የ 12 ኛው ክፍለዘመን የአገው ዛግዌ ሥርወ መንግሥት ፡፡ የሃይማኖት ወሳኝ ሚና በኩሽቲክ ሕዝቦች ዘንድ በሁሉም ቦታ ይገኛል ፡፡ በጥንታዊ ዘመን በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ የተቀመጡ አፈታሪክ ሰዎች እና መንግሥት የነበሩ ማክሮቢያውያን በሄሮዶተስ ተጠቅሰዋል ፡፡ እነሱ በእድሜያቸው እና በሀብታቸው የተመሰገኑ ሲሆን “ከሰው ሁሉ ረጅምና እጅግ የላቁ” ተብለዋል ፡፡ ማክሮቢያውያን ተዋጊ እረኞች እና የባህር ተጓች ነበሩ ፡፡ በሄሮዶቱስ ዘገባ መሠረት የፋርስ ንጉሠ ነገሥት ካምቢሴስ ግብፅን ድል ባደረገበት ጊዜ (525 ዓክልበ. ግድም) አምባሳደሮችን ወደ ማክሮቢያ በመላክ ማቅረቡን ለማሳመን የ ንጉሥ የቅንጦት ስጦታዎችን አመጡ ፡፡ በቁመታቸው እና በውበታቸው ተመርጠው የተመረጡት የማክሮቢያ ገዥ ባልተከፈተ ቀስት መልክ ለፋርስ አቻቸው ፈታኝ ምላሽ ሰጡ-ፋርሶች መሳል ከቻሉ አገራቸውን የመውረር መብት አላቸው ፣ ግን እስከዚያው ማክቢያውያን ግዛታቸውን ለመውረር በጭራሽ ያልወሰኑትን አማልክት ማመስገን አለባቸው ፡፡ ማክሮቢያውያን ከምሥራቅ እስከ ምዕራብ የሚታወቁና በሥነ-ሕንጻ እጅግ የተሻሻሉና በሀብታቸውም እጅግ የታወቁ የክልል ኃይል ስለነበሩ በጣም ብዙ ከመሆናቸው የተነሳ ማክሮቢያውያኑ እስረኞቻቸውን በወርቅ ሰንሰለቶች እስክታሰሩ ድረስ በጣም ብዙ ነበር ፡፡ እንደ ሄሮዶቱስ ገለፃ ማክቢራያውያን እጅግ የተሻሻለ የአስከሬን አስከሬን ይለማመዱ ነበር ፡፡ ማክሮቢያውያን በመጀመሪያ ከሬሳዎች እርጥበትን በማውጣት የሟቾችን አስቀርተዋል ፣ ከዚያም አስከሬኖቹን በፕላስተር ዓይነት በመደርደር እና በመጨረሻም ሟቹን በተጨባጭ ለመምሰል ሲሉ ውጫዊውን በቀለማት ያሸበረቁ ናቸው ፡፡ ከዚያም አስከሬኑን ባዶ በሆነ ክሪስታል አምድ ውስጥ አስቀመጡት ፣ ይህም ለአንድ ዓመት ያህል በቤታቸው ውስጥ ያስቀምጡት ነበር ፡፡ ክርስትና ፣ አይሁዲነት እና እስልምና ከገቡ በኋላ የኩሽቲክ ሕዝቦች የተለያዩ ታሪኮች ተለያይተው የተለያዩ የከተማ ግዛቶችን ፣ ግዛቶችን እና ልጣኔቶችን አቋቋሙ ፡፡ ኑቢያ ወይም ታ-ሴቲ በሰሜን ምስራቅ አፍሪካ በግምት ከአባይ ሸለቆ (በላይኛው ግብፅ የመጀመሪያ የዓይን ሞራ ግርዶሽ አቅራቢያ) በስተ ምሥራቅ እስከ ቀይ ባህር ዳርቻዎች ፣ በደቡብ በኩል እስከ ካርቱም አቅራቢያ (አሁን ሱዳን በምትባለው አካባቢ) ፣ እና ወደ ምዕራብ ወደ ሊቢያ በረሃ ኑቢያ በትምህርታዊነት በተለምዶ በሁለት ክልሎች የተከፋፈለች ሲሆን የደቡባዊው ክፍል በሰሜን በኩል እስከ ሁለተኛው የናይል ካታራክት ደቡባዊ ጫፍ የላይኛው ኑቢያ ተብሎ ይጠራ ነበር ፡፡ ይህ በጥንታዊ ግብፅ በ 18 ኛው ሥርወ-መንግሥት ፈርዖኖች ስር ኩሽ (ኩሽ) ተብሎ ይጠራ የነበረ ሲሆን በጥንት ግሪኮች አይቲዮፊያ ተብሎ ይጠራ ነበር ፡፡ በታችኛው ኑቢያ የክልሉ ሰሜናዊ ክፍል ሲሆን ከሁለተኛው እና ከመጀመሪያው የአስዋን የዓይን ሞራ ግርዶሽ መካከል ይገኛል ፡፡ ይህ ዋዋት ተባለ ፡፡ የታችኛው ኑቢያ በሰሜን የኑቢያ ክፍል ነው ፣ ከላይኛው ኑቢያ በአባይ ወንዝ ተፋሰስ ፡፡ አንዳንድ ጊዜ እስከ አንደኛ እና ሁለተኛ የዓይን ሞራ ግርዶሽ (በግሪኮ-ሮማን ጂኦግራፊስቶች ትሪኮንታስታስዮኒስ በመባል የሚታወቀው ክልል) እስከ ላይ እስከ እስከ አስዋን ድረስ ተዘርግቷል ፡፡ እጅግ ብዙ የላይኛው ግብፅ እና የሰሜን የታችኛው ኑቢያ በአስዋን ከፍተኛ ግድብ ግንባታ እና የናስር ሐይቅ በመፍጠር በጎርፍ ተጥለቅልቀዋል ፡፡ ሆኖም ከጥፋት ውሃው በፊት የተካሄደው ጥልቅ የአርኪዎሎጂ ሥራ የአከባቢው ታሪክ ከላዩ ኑቢያ በተሻለ የሚታወቅ ነው ማለት ነው ፡፡ የእሱ ታሪክም ከግብፅ ጋር ካለው ረጅም ግንኙነት ይታወቃል ፡፡ በላይኛው ግብፅ እና በታችኛው ኑቢያ ውስጥ የተለያዩ ባህሎች ነበሩ ፣ ባድሪያን ፣ አምራቲያን ፣ ገርዜአን ፣ ኤ-ቡድን ፣ ቢ-ቡድን እና ሲ-ግሩፕ ፡፡ የቋንቋ ማስረጃዎች (በክላውድ ሪሊ 2008 ፣ 2010 ፣ 2016 እና ጁሊን ኮፐር 2017 መሠረት) በጥንት ጊዜ የኩሽቲክ ቋንቋዎችን የሚናገሩ ሕዝቦች በአሁኑ የደቡብ ግብፅ እና በሰሜናዊው ሱዳን መካከል ባለው በታችኛው ኑቢያ (እንደ ሲ-ግሩፕ ያሉ የጥንት ሕዝቦችን ጨምሮ) ይኖሩ ነበር ፡፡ ባህል ፣ ብሌሚስ እና መዲጃ) እና የምስራቅ ሱዳን የሱዳን ቅርንጫፍ የኒሎ-ሳሃራን ቋንቋ የሚናገሩ ህዝቦች የላይኛው ኑቢያ በደቡብ (እንደ ጥንታዊው የከርማ ባህል ሰዎች) በሰሜን ሰሜን ምስራቅ ሱዳን ቋንቋዎች ከመሰራጨታቸው በፊት ይኖሩ ነበር ፡፡ ወደ ታች ኑቢያ። በታችኛው ኑቢያ በግብፅ ተይዛ ነበር ፣ ግብፃውያኑ በአንደኛው የመካከለኛ ዘመን ወቅት ሲወጡ ዝቅተኛ ኑቢያ የ የላይኛው የኑቢያ መንግሥት የከርማ አካል የሆነች ይመስላል ፡፡ አዲሱ መንግሥት የኑቢያ እና የታችኛው ኑቢያ በተለይም ከግብፅ ጋር የተቀራረበ ነበር ፣ ግን ከሁለተኛው መካከለኛ ጊዜ ጋር ናፓታ ዙሪያ የተመሠረተ የነፃ የኩሽ ግዛት ማዕከል ሆነ ፡፡ ምናልባት ከክርስቶስ ልደት በፊት 591 ገደማ የኩሽ ዋና ከተማ ወደ ደቡብ ወደ ሜሮ ተዛወረ ፡፡ የጥንት ሜሮይቲክ ቋንቋ ከየትኛው የቋንቋ ቤተሰብ ጋር እንደሚዛመድም እርግጠኛ አይደለም ፡፡ ኪርስቲ ሮዋን ሜሮቲክ ልክ እንደ ግብፅ ቋንቋ የአፍሮአሺያዊ ቤተሰብ እንደሆነች ጠቁመዋል በሌላ በኩል ክላውድ ሪሊ ሜሮቲክ እንደ ኖቢን (ወይም ኑቢያን) ቋንቋ የኒሎ-ሳሃራን ቤተሰብ የምስራቅ ሱዳን ቅርንጫፍ እንደሆነ ሀሳብ ያቀርባል በአራተኛው መቶ ክፍለዘመን በኖባታ ሜሮቲክ ኢምፓየር ከወደቀ እና አክሱማውያን አካባቢው የ ‹› መኖሪያ ሆነ ፣ የባላና ባህል በመባልም የሚታወቀው የኖቢያን ቋንቋዎችን ወደ ኑቢያ ያስተዋወቁ የኖባታ ሰዎች ነበሩ ፡፡ ይህ በአምስተኛው ክፍለ ዘመን ወደ ኖባትቢያ የክርስቲያን ግዛት ተለውጧል ፡፡ ኖባትያ የላይኛው የኑቢያ ግዛት ከሆነችው ማኩሪያ ጋር ተዋህዳለች ፣ ግን ታችኛው ኑቢያ በቋሚነት አረቢያ እና እስላማዊ ሆነች እና በመጨረሻም እንደ አል-ማሪስ ግዛት ገለልተኛ ሆነች ፡፡ አብዛኛው የታችኛው ኑቢያ በ 1517 የኦቶማን ወረራ ወቅት በመደበኛነት በግብፅ የተካተተ ሲሆን ከዚያን ጊዜ አንስቶ ሩቅ ደቡብ ብቻ በሱዳን በመያዝ የግብፅ አካል ሆና ቆይታለች ፡፡ የዘረመል ማስረጃ (በዶቦን እና ሌሎች እ.ኤ.አ. አንድ ጥናት 2015) ዘመናዊ ኑቢያውያን ተመሳሳይ የቋንቋ ዝምድና ካላቸው ቡድኖች ጋር እንደማይሰባሰቡ ይጠቁማሉ ፣ ግን ከሱዳን አፍሮ-እስያ ተናጋሪ ቡድኖች (ከሱዳን አረቦች እና ከኩሽቲክ ቤጃ) እና ከአፍሮ-እስያያዊያን ኢትዮጵያውያን ጋር ፡፡ ኑቢያውያን በሚቲኮንድሪያል እና በ - ዲ ኤን ኤ የዘር ሐረግ ውስጥ ከግብፃውያንና ከኢትዮጵያውያን ጋር የበለጠ እንደሚመሳሰሉ ቢነገርም በአጠቃላይ የዘር ውርስ ከኢትዮጵያውያን ጋር ቅርብ ናቸው ፡፡ በተጨማሪም በጥናቱ መሠረት “ኑቢያውያን በአረቦች ተጽዕኖ የተደረጉት እስልምና በ 651 እዘአ መምጣቱን ተከትሎ ለረጅም ጊዜያት ወደ ዓባይ ሸለቆ በመግባታቸው ነው ፡፡” ሌሎች ጥናቶች ጥንታዊውን የሱዳንን እና የግብፅን ክፍል ከአፍሪካ ቀንድ ጋር ያገናኙ ናቸው ፣ ምንም እንኳን ይህ ሙሉ በሙሉ ሙሉ በሙሉ የተሟላ አይደለም እናም በአርኪዎሎጂ ፣ በቋንቋ ፣ በጂኦግራፊ እና በሌሎች መረጃዎች በተረጋገጡ መላምቶች ውስጥ መቀመጥ አለበት ፡፡ በእንደዚህ ዐውደ-ጽሑፎች ውስጥ የአካላዊ አንትሮፖሎጂያዊ መረጃዎች እንደሚያመለክቱት ቀደምት የናይል ሸለቆ ሕዝቦች እንደ አንድ የአፍሪካ የዘር ሐረግ ተለይተው ሊታወቁ ይችላሉ ፣ ግን የአከባቢን ልዩነት ያሳያል ፡፡ ይህ ልዩነት በባህላዊ እና በጂኦግራፊ የተጎዱትን እንደ ጂን ፍሰት ፣ የጄኔቲክ መንሸራተት እና የተፈጥሮ ምርጫን የመሳሰሉ የዝግመተ ለውጥ ኃይሎች የአጭርና የረጅም ጊዜ ውጤቶችን ይወክላል ፡፡ ብሌሚየስ ቢያንስ 600 ከክርስቶስ ልደት በፊት ጀምሮ እስከ 3 ኛው ክፍለ ዘመን በኑቢያ ውስጥ የነበረ የቤጃ ጎሳ መንግሥት ነበር ፡፡ እነሱ በኋለኛው የግዛት ግዛት በሮማውያን ታሪክ ውስጥ የተገለጹ ሲሆን ንጉሠ ነገሥቱ ዲዮቅልጥያኖስ በምዕራባዊው በረሃ ቅርጫፎች የኖባታን ቅጥረኞች በብሌሚስ ከተሰነዘረባቸው ወረራ የመከላከል የደቡባዊ ድንበር አስዋን እንዲጠብቁ አስገደደ ፡፡ ብሌሚስ በዘመናዊቷ ሱዳን በምትባል አካባቢ አንድ ትልቅ ክልል ተቆጣጠረች ፡፡ እንደ ፋራስ ፣ ካላብሻ ፣ ባላና እና አኒባ ያሉ በርካታ አስፈላጊ ከተሞች ነበሩ ፡፡ ሁሉም በግብፃውያን ፣ በሄለኒክ ፣ በሮማውያን እና በኑቢያ ንጥረ ነገሮች ድብልቅ በሆኑ ግድግዳዎች እና ማማዎች የተጠናከሩ ነበሩ ፡፡ የብለሜስ ባህል እንዲሁ በሜሮቲክ ባህል ተጽዕኖ ስር ነበር ፡፡ ሃይማኖታቸው በካላብሻ እና በፊላ ቤተመቅደሶች ውስጥ ያተኮረ ነበር ፡፡ የቀድሞው ህንፃ አንድ ትልቅ የአከባቢ የስነ-ህንፃ ድንቅ ስራ ነበር ፣ ማንዱሊስ የተባለ የፀሐይ ፣ እንደ አንበሳ የመሰለ መለኮት የሚመለክበት ፡፡ ፊሊስ ለአይሲስ ፣ ለማንዱሊስ እና ለአንሁር መቅደሶች ያሉበት የጅምላ ጉዞ ስፍራ ነበር ፡፡ የሮማው ንጉሠ ነገሥት አውግስጦስ እና ትራጃን በአዳዲስ ቤተመቅደሶች ፣ በአደባባዮች እና በታላቅ ሥራዎች ብዙ መዋጮ ያደረጉበት ቦታ ነበር ፡፡ ደቡብ አፍሪካ ከምስራቅ አፍሪካ የተወለዱት የጥንት የደቡብ ኩሽቲክ ተናጋሪ አርብቶ አደሮች ወደ ደቡብ ምስራቅ አፍሪካ ተዛውረው መገኘታቸው ዛሬ በሺዎች ከሚቆጠሩ ዓመታት በፊት በአግሮ አርብቶ አደር ፍልሰቶች በተጎዱት ሁሉም የናሙና እና የቾ ዘመናዊ ዘሮች ውስጥ የሚገኙትን የዘር ውርስ የሚያሳይ ነው ፡፡ 117] የእነዚህ ህዝቦች ፍልሰት በሳቫና አርብቶ አደር ኒዮሊቲክ ወቅት አርብቶ አደርን ወደ ምስራቅ እና ደቡብ አፍሪካ አስተዋውቋል ፡፡ የቆዳ ቀለም ማቅለሚያ ጂን ፣ 5 ፣ በሩቅ ደቡብ አፍሪካ በሚገኙ የከይሳይያን ሕዝቦች ውስጥ የቅርብ ጊዜ የማጣጣም ዝግመተ ለውጥን ተመልክቷል ፣ የሃፕሎፕፕፕ ትንተና እና የስነሕዝብ ሞዴሎች እንደሚያመለክቱት ክብሩ ባለፉት 3,000 ዓመታት ውስጥ በምሥራቅ አፍሪካ አርብቶ አደሮች ብቻ ነበር ፡፡ የ “5” ጠንካራ ምርጫ በጣም በቅርብ በሰው ልጅ ታሪክ ውስጥ ጠንካራ ፣ ቀጣይነት ያለው መላመድ ያልተለመደ ምሳሌ ነው። ዋና መጣጥፎች-የኩሽ ቋንቋዎች ፣ የኢትዮጵያ ሴማዊ ቋንቋዎች እና የኦሞቲክ ቋንቋዎች የኩሽቲክ ቋንቋዎች ተጨማሪ መረጃ-የኩሽቲክ ሕዝቦች § የኩሽቲክ ተናጋሪዎች የኩሽቲክ ቋንቋዎች ብዙውን ጊዜ የሚከተሉትን ቅርንጫፎች እንደሚያካትቱ ይቆጠራሉ ፡፡ ሰሜን ኩሽቲክ (ቤጃ) ማዕከላዊ ኩሽቲክ (የአገው ቋንቋዎች) ምስራቅ ኩሽቲክ የሎውላንድ ምስራቅ ኩሽቲክ ሃይላንድ ምስራቅ ኩሽቲክ ደቡብ ኩሽቲክ የሶማሌ ቋንቋ ፣ ኦሮሚኛ እና አፋር በኢትዮጵያ እንደ ይፋ ቋንቋ ዕውቅና ሰጡ ፡፡ አፋር እና ሶማሊኛ እንደ ብሄራዊ ቋንቋ እውቅና የተሰጣቸው ግን በጅቡቲ ኦፊሴላዊ ቋንቋዎች አይደሉም ፡፡ የጠፋው የኩሽቲክ ቋንቋዎች የቋንቋ ማስረጃ (እንደ ክላውድ ሪሊ 2008 ፣ 2010 ፣ 2016 እና ጁሊን ኮፐር 2017) በጥንት ጊዜ የኩሽቲክ ቋንቋዎች የሚታወቁት በደቡባዊ ግብፅ እና በሰሜን ሱዳን በአሁኑ ጊዜ በሚያልፈው ጥንታዊው በታችኛው ኑቢያ ውስጥ እንደሆነ እና የኒሎ-ሳሃራ ቋንቋዎች የምስራቃዊ የሱዳን ቅርንጫፍ በስተሰሜን ወደ ታችኛው ኑቢያ ወደ ምስራቅ ሱዳናዊ ቋንቋዎች ከመስፋፋቱ በፊት በደቡብ (የላይኛው የጥንት የከርማ ባህል በሚገኝበት) በደቡብ ኑቢያ ውስጥ ይነገር ነበር። ጁሊን ኩፐር በጥንት ዘመን የኩሽቲክ ቋንቋዎች የሚነገሩት በታችኛው ኑቢያ (የዛሬይቱ ሱዳን ሰሜናዊ ክፍል) ውስጥ ነበር- በጥንት ጊዜ በሱዳን ውስጥ አፍሮሲያቲክ ቋንቋዎች በዋናነት በአፍሪካ ምሥራቃዊ የባህር ጠረፍ ላይ እና ከሱዳን እስከ ኬንያ ድረስ በሚነገረው ኩሺቲክ ተብሎ በሚጠራው የፒዩም ክፍል ውስጥ የሚገኙ ሲሆን የኢትዮጵያ ደጋማ ቦታዎችን ጨምሮ ፡፡ ” ጁሊን ኩፐር በተጨማሪም ደቡብ እና ምዕራብ ኑቢያ የመጡ የምስራቃዊ የሱዳን ቋንቋ ተናጋሪ የህዝብ ቁጥር ከዚህ ቀደም ቀደም ሲል የነበሩትን የኩሽቲክ ተናጋሪ የህዝብ ብዛት ቀስ በቀስ እንደሚተካ ገል ል “በታችኛው ኑቢያ ውስጥ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ ሳይሆን አይቀርም አፍሮአሺያዊ ቋንቋ ነበረ። በአንደኛው ሺህ ዓመት ማብቂያ አካባቢ ይህ ክልል በደቡብ እና በምዕራብ በሚመጡ የምሥራቅ ሱዳን ቋንቋ ተናጋሪዎች ተተክቶ ተተክቷል ፣ በመጀመሪያ ለሜቢያዊ እና ከዚያ በኋላ ለኑቢያ ተናጋሪዎች ከሚሰደዱት ፍልሰቶች ጋር ተለይቷል ፡፡ ” በክላውድ ሪሊ ውስጥ በእጅ መጽሐፍ ውስጥ ክላውድ ሪሊ እንደገለጹት የኩሽቲክ ቋንቋዎች በአንድ ወቅት የታችኛው ኑቢያን ከጥንታዊው የግብፅ ቋንቋ ጋር ተቆጣጠሩ ፡፡ ሪሊ እ.ኤ.አ. በጥንት ጊዜ በኑቢያ ማለትም ጥንታዊ ግብፃዊ እና ኩሽቲክ ውስጥ ሁለት አፍሮ-እስያ ቋንቋዎች ነበሩ ፡፡ ” ሪሊ የታችኛው ኑቢያ እና የላይኛው ግብፅ ውስጥ አንዳንድ ከተሞችን የሚቆጣጠረው ኃይለኛ የኩሽቲክ ተናጋሪ ውድድር ታሪካዊ መዛግብትን ይጠቅሳል ፡፡ ሪሊ እ.ኤ.አ. “ብለምሚየስ ሌላ የኩሽቲክ ተናጋሪ ጎሳ ነው ፣ ወይም ደግሞ የመዲያ / ቤጃ ህዝብ ንዑስ ክፍል ነው ፣ እሱም ከ 6 ኛው መቶ ክፍለዘመን ጀምሮ በናፓታን እና በግብፅ ጽሑፎች የተመሰከረለት።” ገጽ 134 ላይ ከ 4 ኛው መቶ ክፍለዘመን መጨረሻ ጀምሮ እስከ 6 ኛው መቶ ክፍለዘመን እዘአ ድረስ የኒውቢያ ንዑስ ክፍሎችን እና አንዳንድ የከፍተኛ ግብፅን ከተሞች ያዙ ፡፡ ” የዘመናዊ ቤጃ ቋንቋን እና የታችኛው ኑቢያን ተቆጣጥሮ በነበረው ጥንታዊው የኩሽቲክ ብሌምሚያ ቋንቋ መካከል የቋንቋ ግንኙነትን ጠቅሷል እናም ብሌሚየስ እንደ አንድ የመዲዬ ጎሳ ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል- “የብለሚያን ቋንቋ ከዘመናዊ ቤጃ ጋር በጣም ቅርበት ያለው በመሆኑ ምናልባት ተመሳሳይ ቋንቋ ከቀደመው ዘዬ ሌላ ምንም ሊሆን ይችላል ፡፡ በዚህ ሁኔታ ብሌሚስ እንደ አንድ የተወሰነ የመዲዬ ጎሳ ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል ፡፡ ” የኢትዮ ሴማዊ ቋንቋዎች ተጨማሪ መረጃ የኩሽቲክ ሕዝቦች § የኢትዮማዊ-ተናጋሪዎች ሰሜን ኢትዮፒክ ደቡብ ግእዝ ተሻጋሪ ደቡብ ግእዝ ዐማርኛ - የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ መንግሥት የሥራ ቋንቋ ፡፡ ሐረሪ – ምሥራቅ ጉራጌ ውጫዊ ደቡብ ግእዝ ምዕራብ ጉራጌ ማዕከላዊ ሴማዊ ቋንቋዎች (ሥነ-ሥርዓታዊ እና / ወይም የቋንቋ እና የባህል ሽግግር) ዘመናዊ ዕብራይስጥ የኒሎ-ሳሃራ ቋንቋዎች (የቋንቋ ለውጥ ወይም ተጨባጭ የኩሽቲክ ዝርያ) ናይቲ ህዝብታትና ናይ ሳሃራ ቋንቋታት እዩ ተጨማሪ መረጃ የኩሽቲክ ሕዝቦች የኒሎ-ሳህራን ተናጋሪዎች ኑቢያን (ከሰሜን ኩሻውያን ጋር የሚዛመድ) ሳምቡሩ (ከሪንደሌ ጋር የተዛመደ) ዳቱጋ (ከኢራክው ጋር የተዛመደ) ከኑቢያውያን ጋር ስለሚዛመድ ኩሺቲክ በኑቢያ ክፍሎች ከሚነገረባቸው ቀደምት ቋንቋዎች ጋር እንደሚቆጠር ቢታመንም በኋለኞቹ ጊዜያት የሜሮቲክ ቋንቋ ምደባ በመረጃ እጥረት እና በመተርጎም ችግር ምክንያት እርግጠኛ አይደለም ፡፡ ፊደል በ 1909 ስለ ተገለፀ ጀምሮ ሜሮይክ ከኒቢያ-ሳሃራን የፊልም የኑቢያ ቋንቋዎች እና ተመሳሳይ ቋንቋዎች ጋር እንደሚዛመድ ሀሳብ ቀርቧል ፡፡ ተፎካካሪው የይገባኛል ጥያቄ ሜሮይቲክ የአፍሮአሺያዊ የፊልም አባል ነው ፡፡ ብሔርኦች (የብሔር ቡድኖች) በተጨማሪ ይመልከቱ: - የቤጃ ህዝብ ፣ የኦሮሞ ህዝብ ፣ የሶማሌ ህዝብ ፣ የአፋር ህዝብ ፣ የሲዳማ ፣ የሳሆ ህዝብ ፣ የአገው ህዝብ ፣ የኢራቅ ህዝብ ፣ የሬንዴሌ ህዝብ ፣ የጌዴኦ ህዝብ ፣ የሀዲያ ህዝብ ፣ የካምባታ ህዝብ ፣ የሀበሻ ህዝቦች ፣ ባርባራ (ክልል) እና የአፍሪካ ቀንድ የእነዚህ ሕዝቦች ምሳሌዎች ፣ እነዚያ የኩሽቲክ ቋንቋዎችን ወደ ኩሽቲክ ያልሆኑ ቋንቋዎች ሳይዛወሩ በጥብቅ የሚናገሩ እነዚያ ብሔረሰቦች የኦሮሚኛ ፣ የሶማሌ ፣ የቤጃ ፣ የአገው ፣ የአፋር ፣ የሳሆ እና የሲዳማ እና ሌሎችም ናቸው ፡፡ ኦሮሞው ኢትዮጵያ ውስጥ የሚኖር ብሄረሰብ ነው። እነዚህ በኢትዮጵያ ውስጥ ካሉ ትልልቅ ጎሳዎች መካከል አንዱ ሲሆኑ ከ 34.4% የሚሆነውን የኢትዮጵያ ህዝብ ይወክላሉ ፡፡ ኦሮሞዎች የአፍሮ-እስያ ቋንቋ ቋንቋ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ አካል የሆነው የኦሮሚኛን ቋንቋ እንደ አፍ መፍቻ (አፋን ኦሮሞ እና ኦሮሚፋፋ ተብሎም ይጠራል) ይናገራሉ ፡፡ ኦሮሞ የሚለው ቃል አንዳንድ ጊዜ በስህተት በአውሮፓ ሥነ-ጽሑፍ ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ በ 1893 ታየ ይባላል ፡፡ ሶማሊያውያን በአፍሪካ ቀንድ የሚኖሩ ጎሳዎች ናቸው ፡፡ እጅግ ብዙ ቁጥር ያላቸው ሶማሊያውያን የአፍሪቃቲክ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ አካል የሆነውን የሶማሌ ቋንቋ ይናገራሉ። እነሱ በአብዛኛው ሙስሊም ናቸው ፣ በአብዛኛው ሱኒዎች ወይም ሃይማኖታዊ ያልሆኑ ሙስሊሞች ፡፡ የጎሳ ሶማሌዎች ከ12-18 ሚሊዮን አካባቢ ሲሆኑ በዋናነት በሶማሊያ (ወደ 9 ሚሊዮን አካባቢ) ፣ ኢትዮጵያ (4.5 ሚሊዮን) ፣ ኬንያ (2.4 ሚሊዮን) እና ጂቡቲ ናቸው ፡፡ አንድ የሶማሊያ ዲያስፖራ እንዲሁ በመካከለኛው ምስራቅ ፣ በአፍሪካ ታላላቅ ሐይቆች አካባቢ ፣ በደቡብ አፍሪካ ፣ በሰሜን አሜሪካ ፣ በኦሺኒያ እና በምዕራብ አውሮፓ ውስጥ ይገኛል ፡፡ ቤጃ (ቤጃ ኦኦጃጃ ፣ አረብኛ ፦ ) በሱዳን የሚኖር አንድ ጎሳ እንዲሁም የኤርትራ እና የግብጽ ክፍሎች ናቸው ፣ በቅርብ ታሪክ ውስጥ በዋናነት በምስራቅ በረሃ ይኖሩ ነበር ፡፡ ቤጃዎች በተለምዶ ከሰሜን ምስራቅ አፍሪካ የሚመጡ የኩሽቲክ አርብቶ አደሮች ወደ 1,237,000 ያህል ሰዎች ናቸው ፡፡ ብዙ የቤጃ ሰዎች በአፍሮ-እስያዊ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ የሆነው የቤጃ ቋንቋን እንደ እናት ቋንቋ ይናገራሉ ፡፡ አንዳንድ የቤጃ ቡድኖች ወደ አንደኛ ወይም ብቸኛ የአረብኛ አጠቃቀም ተዛውረዋል ፡፡ በኤርትራ እና በደቡብ ምስራቅ ሱዳን ብዙ የቤኒ አመር ቡድን አባላት ትግሬን ይናገራሉ ፡፡ አገው (ገእዝ አገው አገው ፣ ዘመናዊው አገው) በኢትዮጵያ እና በአጎራባች ኤርትራ ውስጥ የሚኖሩ ጎሳዎች ናቸው ፡፡ እነሱ የሚናገሩት በአፍሮአስያቲክ ቋንቋ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ የሆኑትን የአገው ቋንቋዎችን ነው ፡፡ አገው በመጀመሪያ የተጠቀሰው በሦስተኛው ክፍለ-ዘመን ሐውልት አዱሊታኑም ሲሆን ፣ በስድስተኛው መቶ ክፍለ ዘመን በኮስማስ ኢንፊፕልፉስቴስ በተመዘገበው የአኩሱማዊ ጽሑፍ ነው ፡፡ ጽሑፉ የሚያመለክተው “አተጋውስ” (ወይም አታጎስ) የሚባለውን ሕዝብ ነው ፣ ምናልባትም ከአድ አገው የመጣ ፣ ትርጉሙም “የአገው ልጆች ” ማለት ነው ፡፡ አፋር (አፋር-ካፋር) ፣ ዳናኪል ፣ አዳሊ እና ኦዳሊ በመባልም የሚታወቁት በአፍሪካ ቀንድ የሚኖሩ ጎሳዎች ናቸው ፡፡ እነሱ በዋነኝነት የሚኖሩት በአፋር ክልል እና በሰሜን ጅቡቲ ውስጥ ቢሆንም ምንም እንኳን አንዳንዶቹ በኤርትራ ደቡባዊ ክፍል ውስጥ ይኖራሉ ፡፡ አፋሮች የአፍሮአሺያዊ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ አካል የሆነውን የአፋር ቋንቋ ይናገራሉ። አፋሮች በተለምዶ አርብቶ አደሮች ናቸው ፣ በበረሃ ፍየሎችን ፣ በጎችና ከብቶችን ያርማሉ በማህበራዊ ፣ እነሱ በጎሳ ቤተሰቦች እና በሁለት ዋና ዋና ክፍሎች የተደራጁ ናቸው - አሳማማራ (‘ቀዮቹ’) በፖለቲካው የበላይ የሆኑት ፣ እና አዲኢማራ (‘ነጮች›) የስራ ክፍል የሆኑ እና በማብላ ተራሮች ውስጥ ይገኛሉ። ሳሆ አንዳንድ ጊዜ “ሶሆ” ተብሎ የሚጠራው ፣ በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ የሚኖሩ ጎሳዎች ናቸው። እነሱ በዋነኝነት በኤርትራ ውስጥ የተከማቹ ሲሆን አንዳንዶቹም በአጎራባች የኢትዮጵያ ክፍሎች ይኖራሉ ፡፡ እነሱ የአፍሪአሺያዊ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቅርንጫፍ የሆነው እና ከአፋር ጋር በጣም የተዛመደ የአፍ መፍቻ ቋንቋ እንደሆነች ሳሆ ይናገራሉ። ሲዳሞ በተለምዶ በኢትዮጵያ በደቡብ ብሄሮች ፣ ብሄረሰቦችና ህዝቦች ክልል (ሲዳማ ዞን) የሚኖር ብሄረሰብ ነው ፡፡ እነሱ የሚናገሩት በአፍሪካዊያን ቋንቋ ቤተሰብ የኩሽቲክ ቋንቋ የሆነውን የሲዳሞ ቋንቋ ነው ፡፡ ብዙዎቻቸው ቢኖሩም በአሁኑ ጊዜ የተለየ የጎሳ ክልላዊ መንግሥት የላቸውም ፡፡ ኢትዮ ሴማዊ-ተናጋሪዎች ብዙ የኢትዮማዊ ቋንቋ ተናጋሪ ህዝቦች በታሪክ የኩሽቲክ ተናጋሪዎች ነበሩ ፣ በዋነኝነት የአገው ቅርንጫፍም ሆነ ሌሎችም ፡፡ የእነዚህ ታዋቂ ምሳሌዎች አማራ ፣ አርጎባ ሕዝቦች ፣ ጉራጌዎች ፣ ትግራዮች ፣ ትግርኛ ህዝቦች ፣ የሀረሪ ህዝቦች እና ትግሬ ናቸው ፡፡ ቤታ እስራኤል በታሪካዊነት የአገው ቋንቋ ይናገር ነበር ፣ በመቀጠልም የቋንቋ ሽግግር ወደ አማርኛ እና ትግርኛ እንዲሁም በ 21 ኛው ክፍለዘመን መጀመሪያ ላይ ወደ እስራኤልዊው ህብረተሰብ በመዳሰሱ ወደ ዘመናዊው ዕብራይስጥ ፡፡ የኢትዮማዊ ተናጋሪ ቡድኖች በአጠቃላይ ለኩሽቲክ ተናጋሪዎች ባህላዊና ዘረመል ያላቸው ከመሆናቸውም በላይ አልፎ አልፎ እንደ ኩሽቲክ ሕዝቦች ንዑስ ቡድን ይቆጠራሉ ፡፡ በኢትዮሶሚክ ቋንቋዎች እና በኩሽቲክ ቋንቋዎች መካከል ያለው የግንኙነት ታሪካዊ የቋንቋ ሥነ-ጽሑፍ ብዙ ተደራራቢ እና ውስብስብ ነው ፣ ገና ሙሉ በሙሉ አልተረዳም ፡፡ አማራ ፣ አርጎባ እና ትግሪኛ ማዕከላዊ የኩሽቲክ ንጣፍ ያለ ይመስላል; ትግሬ የሰሜን ኩሽቲክ ን ስር የያዘ ሲሆን የሐረሪ-ጉራጌ ቋንቋዎች የደጋ ምስራቅ ኩሽቲክ ተጽኖዎችን ያሳያሉ ፡፡ አገው በአራተኛው ክፍለዘመን ንጉሠ ነገሥት ኢዛና የአገራቸውን ድል እንዳደረጉ በተጻፈ ጽሑፍ ውስጥ ተጠቅሰዋል ፡፡ ከዚህ ማስረጃ በመነሳት በርካታ ባለሙያዎች በመጀመሪያ የአውሮፓ ምሁራን ኤድዋርድ ኡልንዶርፍ እና ካርሎ ኮንቲ ሮሲኒ የብዙ የሰሜን ኢትዮጵያ ደጋማ አካባቢዎች የመጀመሪያ ነዋሪዎች እንደሆኑ የተናገሩ እና ወይ ከወደ ሰፈራቸው እንዲወጡ የተደረጉ ወይም በሴማዊው ተዋህደዋል ፡፡ - የቀደሙትን የትግራይን እና የዐማሮችን መሾም። ከደቡብ ምዕራብ አረብያ የመጣ ጥንታዊ ፍልሰት የህዝብ ቁጥርን መያዙን የሚያመለክት በኢትዮጵያ ሴማዊ ቋንቋዎች ውስጥ የኩሽቲክ ንዑስ ክፍል በመኖሩ ይህ ፅንሰ-ሀሳብ የበለጠ ተጠናክሯል ፡፡ እንደ መሳይ ከበደ እና ዳንኤል ኢ አለሙ ያሉ በኢትዮጵያ ጥናት ላይ የተሰማሩ ኢትዮጵያዊያን ምሁራን በአጠቃላይ በዚህ ፅንሰ-ሀሳብ አይስማሙም ፍልሰቱም በምንም መልኩ ቢሆን የተከሰተ ቢሆን ኖሮ እርስ በእርስ የመለዋወጥ ልውውጥ ነበር ፡፡ ከበደ የሚከተሉትን ይናገራል “ይህ ማለት ከድል ፣ ግጭትና ተቃውሞ ጋር የተዛመዱ ክስተቶች አልተከሰቱም ማለት አይደለም ፡፡ እነሱ ብዙ ጊዜ ሊሆኑ እንደሚችሉ ጥርጥር የለውም ፡፡ ግን ወሳኙ ልዩነቱ እነሱን ለማቅረብ ባለው ዝንባሌ ላይ ነው ፣ የውጭ ዜጎች አብዛኛው አገዛዙን እንደጫነበት ሂደት ሳይሆን በክልሉ ውስጥ የበላይነትን ለማግኘት የሚፎካከሩ ተወላጅ ኃይሎች ቀጣይነት ያለው ትግል አካል ሆነው። የባዕዳን ገዥ መወገድ ከአከባቢው ተዋንያን አንፃር የኢትዮጵያን ታሪክ በአገሬው ተወላጅ አደረገ ፡፡ ” የኒሎ-ሳህራን ተናጋሪዎች ከኩሽቲክ እምብርት ጋር ደካማ የባህል እና የብሄር-ቋንቋ ትስስር ቢኖራቸውም ፣ በሱዳን እና በደቡብ ምስራቅ አፍሪካ ያሉ ብዙ ህዝቦች ጉልህ የኩሽ ዝርያ አላቸው ፡፡ የእነዚህ ምሳሌዎች ኑቢያውያን ፣ የሱዳን አረቦች ፣ ኩናማ ፣ ናራ ፣ ሳምቡሩ እና ማሳይ ናቸው ፡፡ በአወዛጋቢ ሁኔታ ቱትሲዎች አሁንም ቢሆን በአካዳሚክ ውስጥ እየተከራከረ ቢሆንም የኒሎ-ኩሽቲክ በከፊል የላቸውም ተብሎ ይታሰባል ፡፡ የድሮው ኑቢያ ምንጭ በኒውያኑ የመጀመሪያ እና ሦስተኛ የዓይን ሞራ ግርዶሽ እና በሦስተኛው እና በአራተኛው የዓይን ሞራ መካከል መካከል በ 4 ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በኋላ በሜሮ መውደቅን ተከትሎ አባይን በተረከቡት የኑቢያውያን ዘላኖች ቋንቋዎች ምንጭ ነበረው ፡፡ በአክሱማውያን መወረር ፡፡ እነዚህ የኒሎቲክ ዘላኖች ኑቢያን ደግሞ ከ 4 ኛው መቶ ክፍለዘመን በፊት ስያሜውን የሰጡት ሲሆን በጥንታዊ የጥንት ዘመናት ሁሉ ኑቢያ ኩሽ በመባል ትታወቃለች ወይም በክላሲካል ግሪክ አጠቃቀሞች ኢትዮጵያ (አቲዮፒያ) በሚለው ስም ተካትታለች ፡፡ የጥንት ግብፃውያን ኑቢያን “ታ-ሰቲ” ወይም “የቀስት ምድር” ብለው ይጠሯታል ፡፡ የእስክንድርያ ነዋሪ በሆነ አንድ የግሪክ ነጋዴ የተጻፈው የ 1 ኛው መቶ ዘመን እዘአ የኤርትራውያን ባሕር ፐርፐሉስ ስለ ጥንታዊው የሰሜን-ምስራቅ አፍሪካ “በርበሮች” (ከበርበሮች ጋር እንዳይደባለቅ) ይጽፋል ፡፡ በደቡብ ምስራቅ ግብፅ በስተ ሰሜን ምስራቅ ከቶሌሜይስ ቴሮን በስተሰሜን ምስራቅ ግብፅ ውስጥ ቤሪኒስ ትሮግሎዳይታይ ፣ ሁለተኛው የባርባራ ክልል ከባቢ አል-ማንደብብ ባሻገር እስከ “እስከ መጨረሻው መጨረሻ ድረስ ድንገተኛ ድንገተኛ ድንገተኛ ድንገተኛ ድንገተኛ ድንገት ድንገት ድንገት ድንገት ድንገት ድንገት ድንገት ድንገት ድንገት የሚመጣ” በሰሜን ምስራቅ ሶማሊያ ውስጥ የሚገኘው የበርበር ዳርቻ ወደ ምስራቅ ” የኩሽቲክ ሰዎች በተለይ ከእነሱ ጋር የሚዛመዱ እና በቡድን የሚዛመዱ ሰፋፊ ባህሎች አሏቸው ነገር ግን በጥቅሉ በእንቅስቃሴ ላይ ባለ ግብርና እና በዘላን በእረኝነት መካከል የሚለያይ ነው ፡፡ ኩሺዎች ፣ በእስልምና እና በተወሰነ ደረጃ በክርስቲያኖች በተወሰነ ደረጃ ተጽዕኖ አሳድረዋል ፡፡ የኤሪትራያን ባሕር የመጀመሪያው ክፍለ ዘመን የጉዞ ካታሎግ ኖርፕ ምስራቅ አፍሪካን የሚመለከቱ ሁለት ጥንታዊ ክልሎችን የሚያመለክቱ የባርባራ ውስጥ ዘላኖችን እና የሰፈሩትን ከተሞች ይጠቅሳል ፡፡ ሁለቱ አካባቢዎች በምስራቅ ባርባሮይ ወይም ባሪባህ (“በርበርስ”) ወይም በአረመኔዎች ይኖሩ ነበር ይህ ደግሞ የጥንት ግሪክ ፈላስፎች በተጠሩበት የበርበራ ከተማ እውነታ ምክንያት ሊሆን ይችላል ፡፡ እነዚህ ነዋሪዎች እንደ ሶማሌ እና ቤጃስ ያሉ የዛሬዎቹ የአከባቢው ኩሺቲክ ተናጋሪ ህዝቦች ቅድመ አያቶች ነበሩ ፡፡ በእርግጥ ፣ የዘላን አኗኗር ጥልቅ ታሪክ በግልፅ እንደሚታየው የሰው ልጆች በሶማሊያ ውስጥ ለመጀመሪያ ጊዜ በቤት ውስጥ የሚሠሩ ድሮባዎች ወይም በደቡብ አረቢያ ውስጥ ከገቡ በኋላ ብዙም ሳይቆይ ወደዚያ ተዋወቁ ፡፡ ሶማሊያ በዓለም ላይ ትልቁ የግመል ህዝብ ያላት ሲሆን የሶማሊያ ዘላኖች በእንስሳት ሀብታቸው ብዛት የሚያሳዩ የጥንት ላስገል ዋሻ ሥዕሎች ይገኛሉ ፡፡ እርሻ እና የእንስሳት እርባታ ቡና ዋናው የኢትዮ ያ ኤክስፖርት ሲሆን ለመጀመሪያ ጊዜ የተገኘው እና ያዳበረው በኢትዮጵያ ውስጥ በካፋ ክልል ውስጥ በኦሮሞዎች እና በካፊፊቾ ሲሆን የቡናው ተክሉን ኃይል የሚያመነጨውን ዕውቅና የሰጡት የመጀመሪያዎቹ ናቸው ፡፡ ቡና በዋነኝነት በእስላማዊው ዓለም ውስጥ ከጊዜ በኋላ ወደ ሌላኛው ዓለም ከተሰራጨበት ቦታ ይበላ ነበር ፡፡ ቡና ከሃይማኖታዊ ልምምዶች ጋር እንኳን በቀጥታ የተዛመደ ነበር ፣ ለምሳሌ ቡና የረመዳንን ሙስሊሞች በሚያከብሩበት ወቅት ቡና ሌሊቱን ነቅተው እንዲጠብቁ በማገዝ በቀን ውስጥ እንዲጾሙ ረድቷል ፡፡ በዓለም ውስጥ 82% የሚሆነው የፍራንኪንስ ዘመን በሶማሊያ ውስጥ ያድጋል ፣ የ ,ንት ጥንታዊ ስልጣኔ የኢንዱስትሪ ቅርስ ፣ በዕጣኑ የታወቀ ፣ በዘመናዊት ኤርትራ ፣ በጅቡቲ ፣ በሶማሊያ እና ፍራንኪንስ በተሸጠበት ኢትዮጵያ ማዕከል ነው ፡፡ ለጥንታዊ ግብፃውያን ፡፡ ዳባካድ በሶማሌ ቋንቋ ወደ ሳንሱር ይተረጉማል እና ለቤቱ አዲስ መዓዛ በቤት ውስጥ ዕጣን ለማጠን ያገለግላል ፡፡ በተጨማሪም የኢትዮጵያ ሙዚቃ ፣ የኤርትራ ሙዚቃ እና የሶማሊያ ሙዚቃ ይመልከቱ. የኩሽቲክ ሙዚቃ በአንዳንድ ማስታወሻዎች መካከል በባህሪያዊ ረጅም ክፍተቶች ፔንታቶኒክ የሆነ የተለየ ሞዳል ስርዓት ይጠቀማል ፡፡ በአፍሪካ ቀንድ ፣ በሱዳን እና በግብፅ አንዳንድ ክፍሎች ውስጥ በሙዚቃ እና በግጥም ውስጥ ያሉ ጣዕሞች በጥብቅ የተሳሰሩ ናቸው ባህላዊ ዘፈን የተለያዩ የፖሊፎኒ ቅጦችን (ሄትሮፎኒ ፣ ድሮን ፣ አስመሳይ እና ተቃራኒ ነጥብ) ያቀርባል ፡፡ በተለምዶ ፣ ግጥማዊነት ከቅኔ ንባብ ጋር የተቆራኘ ነው ፡፡ በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ ያሉት አብዛኛዎቹ ነዋሪዎች ከሶስቱ ዋና ዋና የአብርሃማዊ እምነቶች አንዱን ይከተላሉ ፡፡ እነዚህ ሃይማኖቶች በክልሉ ውስጥ ለረጅም ጊዜ የቆዩ ተከታዮች ነበሩ ፡፡ ጥንታዊው የአክሱም መንግሥት ከአሽተር አምላክ እና ከጨረቃ ምልክቶች ጋር የተዛመዱ ሳንቲሞችን እና ቅርሶችን ያመርቱ ነበር ፡፡ ንጉ ኢዛና በ 4 ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ከተቀየረ በኋላ መንግሥቱ ክርስትናን ከተቀበሉ የመጀመሪያ ግዛቶች አንዱ ሆነ ፡፡ እስላምና ከሰሜናዊ የሶማሊያ ጠረፍ መጀመሪያ ከአረብ ባሕረ ገብ መሬት ጋር ተዋወቀ ፣ የዚላ የ 7 ኛው ክፍለዘመን ባለ ሁለት ሚህራብ መስጂድ አል ኪብላታይን ከተሠራበት ሂጅራ በኋላ ብዙም ሳይቆይ በአክሱማዊው ንጉስ አማ ኢብኑ አብጃር ጥበቃ ተሰጣቸው ፡፡ ] በ 9 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ አል-ያቁቢ ሙስሊሞች በሰሜናዊ የሶማሊያ የባህር ዳርቻ እንደሚኖሩ ጽ ል ፡፡ በተጨማሪም የአዳል መንግሥት ዋና ከተማው በከተማዋ ውስጥ እንደነበረ ጠቅሰዋል ፣ ይህም ዋና ከተማው ከዘይላ ጋር ዋና ከተማው ቢያንስ ከዘጠነኛው እስከ 10 ኛው ክፍለ ዘመን እንደነበረ ይጠቁማል ፡፡ እንደ አይ ኤም ሌዊስ ገለፃ ፣ ፖሊሱ በአከባቢው የሶማሊያ ሥርወ-መንግስታት የሚተዳደር ሲሆን ፣ በተመሳሳይ በደቡብ በኩል በተመሳሳይ የጎንደር ክልል ውስጥ በተመሳሳይ የተቋቋመውን የሞቃዲሾ ሱልጣኔትን ይገዛ ነበር ፡፡ የአዳል ታሪክ ከዚህ ከተመሰረተበት ጊዜ አንስቶ ከጎረቤት አቢሲኒያ ጋር በተከታታይ በተካሄዱ ውጊያዎች ይገለጻል ፡፡ በሆርን ውስጥ በሙስሊሞች ግንኙነት ላይ በፒው ምርምር ማእከል ትልቁ ናሙና የተገኘው በኢትዮጵያ ሲሆን ይህም 68% ቱ የሱኒዝም እምነት ተከታዮች እንደሆኑ ፣ 23% የሚሆኑት ሃይማኖታዊ ያልሆኑ ሙስሊሞች ሲሆኑ ሌላ 4% ደግሞ እንደ ሺአ ፣ ቁርአናዊ ፣ ኢባዲ ወዘተ ያሉ ሌሎች ኑፋቄዎችን የሚያከብር ነው ፡፡ በተጨማሪም የአይሁድ እምነት በክልሉ ውስጥ ረጅም ጊዜ መኖር አለበት ፡፡ የኪብራ ነገስት (“የነገሥታት ክብር መጽሐፍ”) ይናገራል ፣ የእስራኤል ነገዶች ከቀዳማዊ ምኒልክ ጋር የንጉሥ ሰለሞን እና የሳባ ንግሥት (መካዳ) ልጅ እንደሆኑ ተናገሩ ፡፡ አፈ ታሪኩ የሚናገረው ምኒልክ እንደ ትልቅ ሰው ወደ ኢየሩሳሌም ወደ አባቱ ተመልሰው ከዚያ በኋላ ወደ ኢትዮጵያ እንደሰፈሩና የቃል ኪዳኑን ታቦት እንደወሰዱም ይናገራል ፡፡ ቤታ እስራኤል ዛሬ በዋነኝነት ኦሪትን ይከተላል (ከአራማይክ “ኦራይታ” - “ቶራ”) ፣ እሱም የሙሴን አምስት መጻሕፍት እና ኢያሱ ፣ መሳፍንት እና ሩትን መጻሕፍት ያቀፈ ፡፡ ሃይማኖታዊ ያልሆነ ሙስሊም የምስራቃዊ ኦርቶዶክስ-ኦርቶዶክስ ተዋህዶ (የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ እና የኤርትራ ኦርቶዶክስ) ፔንታይ-የኢትዮጵያ-ኤርትራዊ የወንጌል አገልግሎት (ወንጌላዊነት - ፕሮቴስታንት) ካቶሊካዊነት (የኤርትራ ካቶሊክ እና የኢትዮጵያ ካቶሊክ) የአይሁድ እምነት ሃይማኖት የአይሁድ እምነት (ቤታ እስራኤል) ሌሎች ሃይማኖቶች ሲንክረሪዝም ሃይማኖቶች ዋቂዝም (ሕዝባዊ ሃይማኖቶች) እና ሃይማኖት ቀደም ሲል በአንዳንድ የኩሽቲክ ቡድኖች ውስጥ በእስልምና ቅድመ-አረቢያ ውስጥ ፡፡ ዋና መጣጥፎች-ዋቂዝም ፣ ዋቀፊፋና እና ሃይማኖት በቅድመ እስልምና አረቢያ ውስጥ የአብርሃም ሃይማኖቶች ከመምጣታቸው በፊት አብዛኛው የኩሽቲክ ሕዝቦች ‹ሕዝባዊ ሃይማኖቶችን› ይለማመዱ ነበር ፡፡ በዚህ ሃይማኖት ማዕከል ውስጥ ሰማይን ያኖራል ተብሎ የሚነገርለትና ወቅታዊ ዝናብን ያወጣው መለኮት ዋቅ ነበር ፡፡ ምንም እንኳን ዛሬ በሰፊው ባይተገበሩም የዚህ ሃይማኖት ቅሪቶች እና ቅርሶች አሁንም እንደ ኦሮሞ ፣ ሬንደሊ እና ሶማሌ ባሉ የተለያዩ የኩሽቲክ ቡድኖች ቃላት እና ልምዶች ውስጥ ይገኛሉ ፡፡ ለምሳሌ ኦሮሞዎች ዋቅ አያና ለተባሉ ታማኝ ተከታዮቻቸው ጠባቂዎችን እንደላከ ያምናሉ; እነዚህ መናፍስት ማንኛውንም ጉዳት ያስወግዳሉ ፡፡ ይህ በቀጥታ አያሌው () እና አያ () ከሚባሉት ባህላዊ የሶማሌ ስሞች ጋር በቀጥታ የተቆራኘ ነው ፣ ይህም ማለት አያን ወይም ዕድል ያላቸው ናቸው ማለት ነው። እንዲሁም በሶማሊያ ውስጥ ዋቅ የሚባሉ ብዙ ጎሳዎች እና ቦታዎች አሉ ፡፡ እንደ “ኤል ዋቅ” ማለትም “የዋቅ የውሃ ጉድጓድ” እና ካቡድ ዋቅ ማለት “ዋቅ የሚመለክበት” ማለት ነው ፡፡ አንዳንድ የዳሮድ ጎሳዎች ሶማሌዎች እንደ ጂድ ዋቅ ጎሳ ፣ የኦጋዴን ታጋል ዋቅ ንዑስ እና ንዑስ ያሉ የዋቅ ስሞች አሁንም አሉ ፡፡ እንዲሁም እንደ “ባውዋዎ” ያሉ የዋቅ ስም ብዙ የሶማሌ ቋንቋ አጠቃቀሞች አሉ ፣ ትርጉሙም “መሬቱ በሣርና በውኃ ሲሞላ” ማለት ነው ፡፡ [(ዋቅቂዝም / ዋቀፊፋና)]. ዘረመል (ጀነቲክስ) አንድ የአባት የዘር ሐረግ ( የኩሽቲክ ብሄረሰቦች የተለያዩ ወላጆችን ያለ ወላጅ የዘር ሀረግ አላቸው ፡፡ የሆነ ሆኖ የተወሰኑ የተለመዱ ነገሮች ሊከበሩ ይችላሉ ፡፡ በአባታዊነት ፣ ኢ-ኤም 35 (1 ተብሎ የሚጠራው ፣ ቀድሞ ኢ 3 ቢ 1 ተብሎም ይጠራል) በብዙ የኩሽቲክ ሕዝቦች ውስጥ አስፈላጊ የዘር ሐረግን ይመሠርታል ፣ በኩሽቲክ ሕዝቦች ውስጥ ያሉ ሌሎች አስፈላጊ የዘር ሐረጎች 1 በመባልም ይታወቃል) ፣ ፣ ቀድሞ 2) ያካትታሉ ፡፡ ፣ እና ቲ-ኤም 70 (ቲ 1 ኤ ፣ ቀድሞ ኬ 2) ፡፡ ብዙ የኩሽቲክ ሕዝቦች በአባይ ሸለቆ (ግብፅ እና ሰሜን ሱዳን) በሃፕሎፕፕፕ ቡድን ኢ-ኤም 78 እና በአፍሪካ ቀንድ በቀይ ባህር አካባቢ የዘር ሐረግ ያላቸው የዘር ሐረግ ያላቸው እንደመሆናቸው በአባትነት ሊገኙ ይችላሉ ፡፡ ይህ ከላይ በተጠቀሱት ክልሎች ውስጥ የኩሽቲክ ቋንቋ ቤተሰብ የዘር-ተኮርነትን ከሚያስቀምጡ የስነ-ሰብ እና የቋንቋ መላምቶች ጋር ይገጥማል ፡፡ በእናትነት ፣ የኩሽቲክ ሕዝቦች የበለጠ የተለያዩ ናቸው ፣ ግን እንደ የተለያዩ የምስራቅ አፍሪካ-አመጣጥ ማክሮ-ሃፕሎፕሮፕ መስመር (የተለያዩ 0 ፣ 1 ፣ 5 ፣ 2 ፣ 6 ፣ 4 ፣ 3 የዘር ሐረጎች) እና የሰሜን አፍሪካ እና / ወይም መካከለኛ የምስራቅ-አመጣጥ 1 እና ማክሮ-ሃፕሎግሮፕ ኤን (በተለይም ንዑስ ክላድስ ፣ ፣ ፣ 1 ፣ ፣ ፣ እና )። ራስ-ሰር የዘር ውርስ ( የኩሺቲክ ሕዝቦች ከድንጋይ ዘመን ጀምሮ በአፍሪካ እና በዩራሺያ መስቀለኛ መንገዶች ላይ የኖሩ ሲሆን ፣ አባይ ከሰሃራ በታች ባሉ የአፍሪካ እና በሊቨን እና በሰሜን አፍሪካ መካከል እንደ መተላለፊያ ሆኖ የሚያገለግል በመሆኑ የኩሽቲክ ሕዝቦች እንደ አብዛኞቹ ሌሎች ሕዝቦች በርካታ አመጣጥ ያላቸው ናቸው ፡፡ የኩሽቲክ ሕዝቦች ፈሊጣዊነት ፡፡ የኩሽቲክ ሕዝቦች በትውልዳቸው ፣ በምሥራቅ አፍሪካ ተወላጅ የሆኑ የዘር ውርስ እና የምዕራብ እስያ አመጣጥ አፍሪካዊ ያልሆኑ አካላትን በአንድ ላይ ያጣምራሉ ፡፡ በሆድሰን እና ሌሎች በቶቶሶል ዲ ኤን ኤ ጥናት መሠረት ፡፡ የአፍሮ እስያ ቋንቋዎች በአፍሪካ እና በቅርብ ምስራቅ የተስፋፉ ምናልባትም አዲስ የተገኘ አፍሪካዊ ያልሆነ የዘረመል አካል ይዘው የዘር ሀረጎች (ሰዎች) የያዙ ሲሆን ተመራማሪዎቹ “ኢትዮ-ሱማሌ” ወይም “ሴማዊ-ኩሽቲክ” ብለውታል ፡፡ ”በሚል በሌላ ጥናት ይህ የኢትዮ-ሶማሌ አካል ዛሬ በአፍሪካ ቀንድ በሚገኙ በኩሽቲክ እና በኢትዮሴማዊያን ሕዝቦች ዘንድ በጣም የተለመደ ሲሆን አብዛኛዎቹን ዘራቸውን በሚወክሉ ጎሳ ሶማሌዎች ዘንድ ከፍተኛ ድግግሞሽ ደርሷል ፡፡ የኢትዮ-ሶማሌ አካል ከማግሬቢ አፍሪካዊ ያልሆነ የጄኔቲክ አካል ጋር በጣም የተዛመደ ሲሆን ከ 23,000 ዓመታት በፊት ቢያንስ ከሌላ ከማንኛውም አፍሪካዊ ዝርያ ጋር ተለያይቷል ተብሎ ይታመናል ፡፡ በዚህ መሠረት ተመራማሪዎቹ እንደሚጠቁሙት የቀድሞው የኢትዮ-ሶማሌ ተሸካሚ ህዝብ (ሰወች) ምናልባት ወደ ሰሜን ምስራቅ አፍሪካ በሲና ባሕረ ገብ መሬት በኩል ተሻግሮ ከቅርብ ምስራቅ ወደ ቅድመ-እርሻ ጊዜ ደርሷል ፡፡ ከዚያ በኋላ ህዝቡ በሁለት ቅርንጫፎች ተከፍሎ አንደኛው ቡድን ወደ ምዕራብ አቅጣጫ ወደ ማግሬብ የሚወስድ ሲሆን ሁለተኛው ወደ ደቡብ ወደ ቀንድ ይጓዛል ፡፡ ጥንታዊ የዲ ኤን ኤ ትንተና እንደሚያሳየው በቀንድ ክልል ውስጥ ያለው ይህ የዘር ግንድ በደቡባዊው ሌቫንት ኒኦሊቲክ ገበሬዎች ጋር ተመሳሳይ ነው ፡፡ በሆድሰን እና ሌሎች መሠረት. ፣ በኩሽቲክ ተናጋሪ የህዝብ ቁጥር ያላቸው የአፍሪካ ዘሮች (ግዕዝ) እና አፍሪካዊ ያልሆኑ የዘር (ኢትዮ-ሶማሌ) ከምስራቅ አፍሪካ ፣ ሰሜን አፍሪካ ፣ ሌቫንት እና አረቢያ ካሉ ሁሉም ጎረቤት አፍሪካውያን እና አፍሪካዊ ያልሆኑ ትውልዶች በእጅጉ የተለዩ ናቸው ፡፡ በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ የኩሽቲክ እና ሴማዊ ተናጋሪ ህዝቦች የዘር ውርስ ከኩሽቲክ እና ሴማዊ ቋንቋ ተናጋሪ ህዝብ ውጭ በማንኛውም የዘር ግንድ (የዘር ግንድ እና ኢትዮ-ሶማሌ) ይወክላል ፡፡ ስለዚህ ሁለቱም የዘር ሐረጎች የኩሺቲክ እና ሴማዊ ተናጋሪ የኤችአአአ ሕዝቦች የፊርማ የራስ-ተዋልዶ የዘር ውርስ ልዩ ፣ ልዩ ናቸው ፣ እና ከግምት ውስጥ ገብተዋል ፡፡ ሆድሰን እና ሌሎች. እንዲህ ይላል: - “የአፍሪካዊው የግእዝ ዝርያ ለ ህዝብ በጥብቅ የተከለከለ እና ምናልባትም የ‹ › ን ህዝብ የማይወክል ሊሆን ይችላል ፡፡ በሆኦአ ውስጥ ያለው አፍሪካዊ ያልሆነ የዘር ግንድ ፣ በዋነኝነት የሚጠቀሰው በኢትዮ-ሶማሊያ በተፈጠረው የዘር ውርስ አካል ውስጥ ነው ፣ ከሰሜን አፍሪካ ፣ ሌቫንት እና አረብያ ካሉ አጎራባች አፍሪካዊ ያልሆኑ ትውልዶች ሁሉ በከፍተኛ ሁኔታ ይለያል ፡፡ ” በሆድሰን እና ሌሎች መሠረት. ፣ በኩሽቲክ ተናጋሪ የህዝብ ብዛት ውስጥ አፍሪካዊ ያልሆነ የዘር ግንድ (ኢትዮ-ሶማሌ) ለኩሽቲክ እና ሴማዊ ተናጋሪ የኤችኦኤ ህዝብ ልዩ እና ልዩ ነው ፡፡ ሆድሰን እና ሌሎች. ግዛቶች በ “” ውስጥ አብዛኛው አፍሪካዊ ያልሆነ የዘር ግንድ በአፍሪካዊ ባልተለየ የኢትዮ-ሶማሊያ የዘር ሀረግ ክፍል ሊመደብ የሚችል ሆኖ አግኝተነዋል ፣ ይህም በኩሽቲክ እና ሴማዊ ቋንቋ ተናጋሪ የኤችአአ ህዝብ ብዛት ውስጥ በብዛት ይገኛል ፡፡ ” ሁለት አቀራረቦችን በመጠቀም በኢትዮሚሚክ ተናጋሪ እና በኩሽቲክ ተናጋሪ ኢትዮጵያውያን እና በሊቨንት ፣ በሰሜን አፍሪካ እና በአረብ ባሕረ-ምድር መካከል የሚገኙትን የዘር ውርስ () ሲሰላ አጠቃላይ ጂኖም እና አፍሪካዊ ያልሆኑ ብቻ ክፍል - በጄኔቲክ አጠቃላይ ትንታኔ ውስጥ ፣ የኢትዮጵያ ሴማዊ እና ኩሽቲክ ሕዝቦች ለየመን በጣም ቅርበት ያላቸው ይመስላሉ ፡፡ አፍሪካዊ ያልሆነ አካል ብቻ ጥቅም ላይ በሚውልበት ጊዜ እነሱ ከግብፃውያን እና በሌቫንት ከሚኖሩ ሕዝቦች ጋር ይቀራረባሉ ፡፡ ሆኖም ይህ የሆነበት ምክንያት ተመሳሳይነት ያለው ኢትዮጵያዊ በየመን የዘር ሐረግ መዋጮ በመሆኑ ነው ፡፡ ፓጋኒ እና ሌሎች. እ.ኤ.አ. በመላው ጂኖም ከተገኘው ከየመን ጋር ያለው ኢትዮጵያዊ ተመሳሳይነት በ ከተመለከተው ጋር ተመሳሳይ በሆነ መልኩ ለየመን የዘር ሐረግ መዋጮ እንደ ኢትዮጵያዊ አስተዋጽኦ ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል ፡፡ ” የ 2015 ጥናት በዶቦን እና ሌሎች. በሰሜን ምስራቅ አፍሪካ ውስጥ ለብዙ ዘመናዊ አፍሮአሺያ ተናጋሪ ህዝቦች የተለመደ የሆነውን የአባቶቻቸውን የራስ-ገዝ አካል የምዕራብ ኤውራሳዊ አካል ለይቶ አሳይቷል ፡፡ የኮፕቲክ አካል በመባል የሚታወቅ ሲሆን ባለፉት ሁለት ምዕተ ዓመታት በሱዳን በሰፈሩት የግብፅ ኮፕቶች መካከል ከፍተኛ ነው ፡፡ የኮፕቲክ አካል ከሌሎች ግብፃውያን ከሚጋራው ከሰሜን ምስራቅ አፍሪካ እና ከመካከለኛው ምስራቅ የዘር ሐረግ የተፈለሰፈ ሲሆን በኩሽዎች በከፍተኛ ድግግሞሾች ውስጥ የሚገኝ ሲሆን ቀሪው የኩሽያውያን የዘር 40-60% ነው ፡፡ ከሰሃራ በታች የምስራቅ አፍሪካ ምንጭ. ሆኖም ግን ፣ እነዚህ መቶኛዎች በዶቦን እና ሌሎች የጥናቱ ስእል 3 ጀምሮ እርግጠኛ አይደሉም ፡፡ እነዚህን መቶኛዎች በ = 3 ሞዴል ውስጥ ብቻ ያሳያል ፡፡ እንደ ዶቦን እና ሌሎች. ፣ ውጤቶቹ ተጨባጭ አልነበሩም እናም በምስራቅ አፍሪካ ናሙናዎች ላይ ተጨማሪ ጥናቶች ያስፈልጋሉ ይላል ፡፡ ዶቦን እና ሌሎች. ግዛቶች በሰሜን ምስራቅ አፍሪካ የጄኔቲክ ውስብስብነት ውስጥ ዋና ዋና ውጤቶቻችን ከሰሜን-አፍሪካ ወይም ከሌላ ከሰሃራ በታች አካላት ጋር መገናኘት የማይችሉትን የጄኔቲክ ክፍልን የሚገልፁ አዳዲስ ሰዎች አዲስ እና አስደሳች ባህሪያትን ይጨምራሉ ፡፡ የምስራቅ አፍሪካ አካባቢ የዘር ውክልና ተወካይ ናሙና እንዲኖራቸው እነዚህ ህዝቦች በተከታታይ የህዝብ ዘረመል እና ኤፒዲሚዮሎጂ ጥናት ውስጥ መካተት አለባቸው ፡፡ ” በጥናቱ ውስጥ የተሳተፉት ሳይንቲስቶች ይህ የሚያሳየው ለግብፅ አጠቃላይ ህዝብ የጋራ መነሻ መሆኑን ነው በሌሎች የግብፃውያን መካከል የሚታየው የኋላ ኋላ የአረብ ተጽዕኖ ሳይኖር የኮፕቲክ አካልን ከጥንት የግብፅ ዝርያ ጋር ያዛምዳሉ ፡፡ የኮፕቲክ ክፍል በግምት ከኢትዮ-ሶማሌ አካል ጋር እኩል ነው ፡፡ በተጨማሪ ይመልከቱ-የሎሎቲክ_ሕዝብ § የዘር ውርስ ኒሎቲክ ሕዝቦች የኒሎቲክ ሕዝቦች የኒሎቲክ ቋንቋዎችን የሚናገሩ የናይል ሸለቆ ተወላጅ ሕዝቦች ናቸው ፡፡ እነሱ የሚኖሩት በደቡብ ሱዳን ፣ በሱዳን ፣ በኢትዮጵያ ፣ በኡጋንዳ ፣ በኬንያ ፣ በዲ. ኮንጎ ፣ በሩዋንዳ እና በታንዛኒያ ከነዚህም መካከል የቡሩን ተናጋሪ ህዝቦች ፣ የካሮ ህዝቦች ፣ የሉዎ ህዝቦች ፣ የአጤከር ህዝቦች ፣ የካሌንጂን ህዝቦች ፣ ዳቶጎ ፣ ዲንቃ ፣ ኑዌር ፣ አወት ፣ ሎቶኮ እና ማአ ተናጋሪ ህዝቦች ይገኙበታል ፡፡ ኒሎተኖች በደቡብ ሱዳን ውስጥ አብዛኛዎቹን ህዝብ ያቀፉ ናቸው ፣ ይህ ደግሞ የመበተናቸው የመጀመሪያ ነጥብ ነው ተብሎ ይታመናል ፡፡ ከባንቱ ሕዝቦች ቀጥሎ በምሥራቅ ታላቁ ስምጥ ዙሪያ በአፍሪካ ታላቁ ሐይቆች አካባቢ የሚኖሩት ሁለተኛው እጅግ የበዙ የሕዝቦች ስብስብ ናቸው ፡፡ የደቡብ ምዕራብ ኢትዮጵያ ህዝብም የሚታወቅ አካል ናቸው ፡፡ የኒሎቲክ ሕዝቦች በዋናነት የዲንቃ ሃይማኖትን ጨምሮ ክርስትናንና ባህላዊ እምነቶችን ይከተላሉ ፡፡ ኒሎቲክ እና ኒሎቴ የሚሉት ቃላት ቀደም ሲል በበርካታ የኒሎቲክ ተናጋሪዎች ልዩ የአካል ቅርጽ ሥነ-መለኮታዊ ሥነ-ምልከታዎችን መሠረት በማድረግ የዘር ንዑስ-ምደባዎች ሆነው ያገለግሉ ነበር ፡፡ የሃያኛው ክፍለዘመን ማህበራዊ ሳይንቲስቶች በሰዎች መካከል ልዩነት ለመፍጠር የቋንቋ ጥናቶችን በመጠቀም አካላዊ ባህሪያትን መሠረት በማድረግ ህዝብን ለመመደብ የሚደረጉ ጥረቶችን በአብዛኛው አጣጥለውታል ፡፡ በጋራ ቋንቋ ላይ ተመስርተው ጎሳዎችን እና ባህሎችን ፈጠሩ ፡፡ ከ 20 ኛው መቶ ክፍለዘመን መጨረሻ ጀምሮ ግን ማህበራዊ እና አካላዊ ሳይንቲስቶች ከሕዝብ ዘረመል የተገኘውን መረጃ እየተጠቀሙ ነው ፡፡ [ማረጋገጫ ያስፈልጋል] ኒሎቲክ እና ኒሎቴ በአሁኑ ጊዜ በዋናነት በተመሳሳይ የኒሎቲክ ቋንቋ ቤተሰብ ውስጥ ቋንቋዎችን የሚናገሩ የተለያዩ የማይነጣጠሉ ሕዝቦችን ለማመልከት ያገለግላሉ ፡፡ ከሥነ-መለኮት አንፃር ኒሎቲክ እና ኒሎቴ (ነጠላ ኒሊት) የሚሉት ቃላት ከአባይ ሸለቆ የተገኙ ናቸው ፤ በተለይም የላይኛው የሱዳን ኒሎ-ሳህራን ተናጋሪ ህዝብ በሚኖርበት የላይኛው ናይል እና ገባር ወንዞቹ የዘር / የቋንቋ ክፍፍሎች ዋና ጽሑፍ ናይሎቲክ ቋንቋዎች ተጨማሪ መረጃ-ፓራሎኒክ ቋንቋዎች በቋንቋው ፣ የሎሎቲክ ሰዎች በሦስት ንዑስ ቡድን ይከፈላሉ- የምስራቅ ኒሎቲክ - በደቡብ ምዕራብ ኢትዮጵያ ፣ በምስራቅ ደቡብ ሱዳን ፣ በሰሜን ምስራቅ ኡጋንዳ ፣ በምዕራብ ኬንያ እና በሰሜን ታንዛኒያ ውስጥ በኒሎቲክ ህዝብ ይነገራል ፡፡ እንደ ቱርካና እና ማሳይ ያሉ ቋንቋዎችን ያካትታል ፡፡ ቴሶ – ሎቱኮ –ማ ደቡባዊ ኒሎቲክ - በምዕራብ ኬንያ ፣ በሰሜን ታንዛኒያ እና በምስራቅ ኡጋንዳ በሚገኙ የኒሎቲክ ሕዝቦች ተናጋሪ ፡፡ ካሌንጂን እና ዳቶግን ያካትታል ፡፡ የምዕራብ ኒሎቲክ - በደቡብ ሱዳን ፣ በሱዳን ፣ በሰሜን ምስራቅ ኮንጎ (ዲ.ሲ.) ፣ በሰሜን ኡጋንዳ ፣ በደቡብ ምዕራብ ኬንያ ፣ በሰሜን ታንዛኒያ እና በደቡብ ምዕራብ ኢትዮጵያ በኒሎቲክ ሕዝቦች ተናጋሪ ፡፡ የዲንቃ-ኑዌር ቋንቋዎችን ፣ የሉዎ ቋንቋዎችን እና የቡሩን ቋንቋዎችን ያካትታል ዲንቃ – ኑዌር-አወት የሉዎ ቋንቋዎች የቡሩን ቋንቋዎች ብሔርኦች (የብሔር ቡድኖች) በተጨማሪም የኩናማ ህዝብን ይመልከቱ የሎሎቲክ ሰዎች የደቡብ ሱዳንን አብዛኛው ህዝብ ይመሰርታሉ ፡፡ ከሱዳን የኒሎቲክ ሕዝቦች መካከል ትልቁ ሃያ አምስት ያህል የጎሳ ንዑስ ክፍሎች ያሉት ዲንቃ ናቸው ፡፡ ቀጣዩ ትልቁ ቡድን ኑዌር ሲሆኑ ሺሉክ ይከተላሉ ፡፡ በኡጋንዳ ውስጥ የኒሎቲክ ሰዎች የሉዎ ሕዝቦችን (አቾሊ ፣ ላንጎ ፣ አሩር ፣ አዶላ እና ኩማም) ፣ የአጤከር ሕዝቦች (ኢቴሶ ፣ ካራሞጆ እና ላንጎ ምንም እንኳን ሉኦን ቢናገሩም ባህላዊ አተኬር መነሻዎች አሏቸው) ሴቤይ እና ካዋ በምሥራቅ አፍሪቃ ውስጥ ናይትስ ብዙውን ጊዜ በሦስት አጠቃላይ ቡድኖች ይከፈላሉ- ሜዳ ኒሎቲስ እነሱ የማ ቋንቋ የሚናገሩ ሲሆን ማሳይ ፣ ሳምቡሩ እና ቱርካናን ያካትታሉ የኒሎተስ ወንዝ ወንዝ-የሎው ቡድን ትልቁ አካል የሆኑት ጆሉኦ (ኬንያዊው ሉዎ) ሃይላንድ ኒሎተንስ-ካሌንጂን እና ዳቶግ በተባሉ ሁለት ቡድኖች ተከፍሏል ካሌንጂን-ኤልጌዮ ፣ ኪፕሲጊስ ፣ ማራኳት ፣ ናንዲ ፣ ፖኮት ፣ ሳባት ፣ ቴሪክ እና ቱገን [ኬዮ] ዳቶግ-በዋነኝነት በባርባግ እና በሌሎች ትናንሽ ስብስቦች የተወከለው ተጨማሪ መረጃ የደቡብ ሱዳን ታሪክ ፣ የኡጋንዳ ታሪክ ፣ የኬንያ ታሪክ እና የታንዛኒያ ታሪክ . ከቀደመው የማይለይ የምስራቅ ሱዳን አንድነት የተለየ የፕሮቶ-ኒሎቲክ አንድነት ከክርስቶስ ልደት በፊት በ 3 ኛው ሚሊኒየም እንደተገኘ ይታሰባል ፡፡ የፕሮቶ-ኒሎተኖች ልማት በቡድን ሆነው ከከብቶች እርባታ ጋር የተገናኘ ሊሆን ይችላል ፡፡ የምስራቅ ሱዳናዊ አንድነት ገና ቀደም ብሎ መሆን አለበት ፣ ምናልባትም ከክርስቶስ ልደት በፊት በ 5 ኛው ሚሊኒየም አካባቢ (የታቀደው የኒሎ-ሳሃራ አንድነት ወደ ላይኛው ፓሎሊቲክ እስከ 15 ኪያ ገደማ ይሆናል) ፡፡ የጥንቶቹ የኒሎቲክ ተናጋሪዎች የመጀመሪያ ቦታ አሁን ደቡብ ሱዳን በምትባለው የአባይ ወንዝ ምስራቅ እንደሚሆን ይገመታል ፡፡ ከክርስቶስ ልደት በፊት በ 3 ኛው ሚሊኒየም የነበረው ፕሮቶ-ኒሎተርስ አርብቶ አደር ሲሆኑ ጎረቤቶቻቸው የፕሮቶ-ማዕከላዊ የሱዳን ሕዝቦች በአብዛኛው የግብርና ባለሙያዎች ነበሩ ፡፡ የሎሎቲክ ሰዎች የከብት አርብቶ አደር ፣ የዓሣ ማጥመድ እና የዘር እርባታን የተቀላቀለ ኢኮኖሚ ይለማመዱ ነበር ፡፡ ከተመሳሳዩ ተመሳሳይ ክልል ጋር ከዚህ ጋር ተመሳሳይነት ያለው ባህልን የሚገልጹ ቀደምት የአርኪኦሎጂ ግኝቶች አንዳንዶቹ በሱዳን ከካርቱም በ 48 ኪሎ ሜትር በሰሜን በምትገኘው ካደሮ እና እስከ 3000 ዓክልበ. ካደሮ የከብት አርብቶ አደር ባህል ቅሪቶችን እንዲሁም ከሰሃራ በታች ያሉ የአፍሪካ ተፈጥሮአዊ ባህሪዎችን የሚያሳዩ የአፅም ቅሪቶች ያሉበት የመቃብር ስፍራ ነው ፡፡ በተጨማሪም ሌሎች የእንስሳት እርባታ ፣ የጥበብ ሥራ ፣ የርቀት ንግድ ፣ የዘር እርባታ እና የዓሳ አጠቃቀም ማስረጃዎችን ይ ል ፡፡ የጄኔቲክ እና የቋንቋ ጥናቶች በሰሜን ሱዳን እና በደቡባዊ ግብፅ የሚገኙት የኑቢያ ሰዎች ከኒሎቲክ ሰዎች ጋር በጣም ቅርበት ያለው ህዝብ የጀመሩ ድብልቅ ቡድን መሆናቸውን አሳይተዋል ፡፡ ይህ ህዝብ በኋላ ላይ ከመካከለኛው ምስራቅ እና ከሌሎች የምስራቅ አፍሪካ ህዝቦች ከፍተኛ የዘር ፍሰትን አግኝቷል ፡፡ ኑቢያውያን የኋላ ኋላ የከርማን እና ሜሮን እንዲሁም የመካከለኛ ዘመን የክርስቲያን መንግስቶችን የመኩሪያን እና የመኩሪያን መንግስትን የመሰረቱትን የናይል ሸለቆ ቀደምት ነዋሪዎች ዘሮች እንደሆኑ ተደርገው ይወሰዳሉ ፡፡ እነዚህ ጥናቶች እንደሚያመለክቱት ከኒሎቲክ ሰዎች ጋር በጣም የተዛመደ ህዝብ ከጥንት ጀምሮ እስከ አባባ ሸለቆ ድረስ እስከ ደቡብ ግብፅ ድረስ ይኖሩ ነበር ፡፡ ቀደምት መስፋፋት በተጨማሪም ኤሌሜንታይን ይመልከቱ . ከሁለተኛው ሺህ ዓመት በፊት ጀምሮ ከኒሎቲክ የሕፃናት ማቆያ ወደ ሩቅ ደቡብ ሱዳን የመጀመሪያ የደቡብ መስፋፋትን የሚያመለክቱ የቋንቋ ማስረጃዎች ፣ በዚህ መስፋፋት የተሳተፉ የደቡብ የኒሎቲክ ማኅበረሰቦች በመጨረሻ ወደ ምዕራብ ኬንያ ከ 1000 እስከ 500 ዓ.ዓ. የእነሱ መምጣት የተከሰተው ብረት ወደ ምስራቅ አፍሪካ ከመግባቱ ጥቂት ቀደም ብሎ ነበር ፡፡ መስፋፋት ከሱድ ከጊዜ በኋላ እንደ ዲንቃ ፣ ሺሉክ እና ሉዎ ያሉ የሎሎቲክ ተናጋሪዎች ሥራቸውን እንደተረከቡ የቋንቋ ማስረጃዎች ያሳያሉ ፡፡ እነዚህ ቡድኖች ከ ተሰራጭተው የአርኪኦሎጂ ማስረጃዎች እንደሚያሳዩት ከ 3000 ከዘአበ ጀምሮ በሰው ልጅ ላይ በሰው ልጅ ላይ በከብት እርባታ ላይ የተመሠረተ ባህል እንደነበረ እና በዚያ አካባቢ ያለው የኒሎቲክ ባህል እስከዚያው ድረስ ቀጣይ ሊሆን ይችላል ፡፡ ከ ወደ የተቀረው ደቡብ ሱዳን የኒሎቲክ መስፋፋት በ 14 ኛው ክፍለ ዘመን የተጀመረ ይመስላል ፡፡ ይህ የክርስቲያን ኑቢያ መንግስታት ከማኩሪያ እና አሎዲያ ውድቀቶች እና የአረብ ነጋዴዎች ወደ ማዕከላዊ ሱዳን ዘልቀው ከመግባት ጋር ይገጥማል ፡፡ የደቡብ ሱዳኖች ከአረቦች አዲስ ዝርያ የሌላቸውን ከብቶች ያገኙ ይሆናል ፡፡ የአርኪዎሎጂ ባለሙያው ሮላንድ ኦሊቨር ዘመኑም በኒሎቲክ መካከል የብረት ዘመን መጀመሩን ያሳያል ብለዋል ፡፡ እነዚህ ምክንያቶች የኒሎቲክ ተናጋሪዎች ክልሉን በበላይነት ለመቆጣጠር እንዴት እንደተስፋፉ ሊያብራሩ ይችላሉ ፡፡ የ ፣ (“ኮሎሎ” ተብሎ የሚጠራው) ፣ ተጋሊ እና ፉር የተባሉ መንግስታት እ.ኤ.አ. በአሥራ ስድስተኛው መቶ ክፍለዘመን በኒሎቲክ ተናጋሪዎች መካከል በጣም ጠንካራው ቡድን (በአረብ እና አውሮፓውያን ሺሊቅ ተብሎ ይጠራል) ሲሆን በታሪካዊው የኒካንግ መሪነት ወደ ነጭ አባይ ዳርቻዎች ተሰራጭቷል .1490 እስከ .1517 ን አስተዳድረዋል ፡፡ የወንዙን ​​ምዕራብ ዳርቻ እስከ ሰሜን እስከ ኮስቲ እስከ ሱዳን ድረስ ተቆጣጠረ ፡፡ እዚያም በከብት እርባታ ፣ በጥራጥሬ እርባታ እና በአሳ ማጥመድ ላይ የተመሠረተ ኢኮኖሚን ​​አቋቋሙ ፣ ከወንዙ ርዝመት ጋር ትናንሽ መንደሮች አሏቸው ፡፡ የተጠናከረ የግብርና ስርዓት ያዳበረ ሲሆን በ 17 ኛው ክፍለዘመን የል መሬቶች ከግብፅ ናይል መሬቶች ጋር የሚመሳሰል የህዝብ ብዛት ነበራቸው ፡፡ አንደኛው ፅንሰ-ሀሳብ የሰንጋር ሱልጣኔትን የሚያቋቁሙ የንጅ ሰዎችን ወደ ሰሜን ያገደው ከኩሉ ግፊት መሆኑ ነው ፡፡ ዲንካዎች የሰው ልጅ ትራንስፎርሜሽን ኢኮኖሚያቸውን በመጠበቅ በስድድ አካባቢ ቆዩ ፡፡ ዲንቃዎቹ ከጎረቤቶቻቸው የተጠበቁ እና የተገለሉ ሲሆኑ ፣ ሴሉ ግን በዓለም አቀፍ ጉዳዮች የበለጠ ተሳትል ፡፡ ኬል የነጭ አባይን ምዕራባዊ ዳርቻ የሚቆጣጠር ሲሆን ሌላኛው ወገን ደግሞ በፉንጅ ሱልጣኔት ቁጥጥር ስር የነበረ ሲሆን በሁለቱ መካከል መደበኛ ግጭት ነበር ፡፡ በጦር ታንኳ አካባቢዎችን በፍጥነት ከአከባቢዎች ውጭ የመውረር ችሎታ ነበረው እንዲሁም የአባይን ውሃ ይቆጣጠር ነበር ፡፡ ፉንጅ የታጠቁ ጋሻ ፈረሰኞች የቆሙ ጦር ነበራቸው እናም ይህ ኃይል የሳሄልን ሜዳ እንዲቆጣጠሩ አስችሏቸዋል ፡፡ ወጎች ሐ ስለ ያስተዳድሩ ስለ ይናገራል ፡፡ እ.ኤ.አ. በ 1630 የነጭ ናይል የንግድ መስመሮችን ለመቆጣጠር ከሴናርር ጋር ለሶስት አስርት ዓመታት ጦርነት መርቷቸዋል ፡፡ ከዳርፉር ሱልጣኔትና ከታካሊ መንግሥት ጋር በፎንጅ ላይ ተባባሪ ቢሆንም የታካሊ መማረክ ጦርነቱን በፉንጅ ሞገስ አጠናቋል ፡፡ በ 17 ኛው መቶ ክፍለዘመን በንጅ እና በል መካከል ባለው የድንበር አከባቢ ስልጣን ከያዙት ዲንቃ ጋር እና ተባባሪ ሆነ ፡፡ የ የፖለቲካ አወቃቀር ቀስ በቀስ በንጉ ወይም በድጋሜ ስር ማዕከላዊ ነበር ፡፡ በጣም አስፈላጊው ሩድ ቱጊ (የሪድ ልጅ) ሐ. እ.ኤ.አ. ከ 1690 እስከ 1710 ባለው ጊዜ የፋሺዳ የካሊ ዋና ከተማን አቋቋመ ፡፡ በዚሁ ወቅት የ ንጅ ሱልጣኔት ቀስ በቀስ መውደቁ የታየ ሲሆን ኩሉል የነጭ አባይን እና የንግድ መስመሮቹን ሙሉ በሙሉ እንዲቆጣጠር አድርጓል ፡፡ የኩሉ ወታደራዊ ኃይል በወንዙ ቁጥጥር ላይ የተመሠረተ ነበር ፡፡ የደቡብ ኒሎቲክ ሰፈራ በምስራቅ አፍሪካ እ.ኤ.አ. ከ 19 ኛው መቶ ክፍለዘመን አጋማሽ ጀምሮ የአውሮፓውያን የስነ-ሰብ ጥናት ተመራማሪዎች እና በኋላም የኬንያ ታሪክ ጸሐፊዎች ከተለያዩ የአፍሪካ ክፍሎች ወደ ምስራቅ አፍሪካ የሰዎች ፍልሰት መነሻ ፍላጎት አላቸው ፡፡ ከእነዚህ ጥናቶች ከሚመነጩት በጣም ሰፊ ከሆኑት መሠረተ-ሐሳቦች አንዱ የባንቱ መስፋፋት ነው ፡፡ የጥናቱ ዋና መሳሪያዎች የቋንቋ ፣ የአርኪዎሎጂ እና የቃል ወጎች ነበሩ ፡፡ የቃል ወጎች የካሌንጂን ቡድኖች አመሰራረት ሀሳብን ለማግኘት የግለሰቦችን የዘር ታሪክ ማፈላለግ አስፈላጊነት እንደ ቢ. ኪፕኮርር ፡፡ ቱገን ለመጀመሪያ ጊዜ ከጦርነት ፣ ከረሃብ እና ከበሽታ በመሸሽ በትንሽ የጎሳ ቡድኖች ውስጥ መሰፈሩን እና ከምዕራብ ፣ ምስራቃዊ እና ሰሜናዊ ክፍሎች እንደደረሱ ተከራክረዋል ፡፡ ከቱገን መካከል ከኬንያ ተራራ መጥቻለሁ የሚል ክፍል እንኳን አለ ፡፡ በናንዲ ማቋቋሚያ ላይ ያለው የናንዲ መለያ የናንዲ ክልል የመያዝ ተመሳሳይ ዘዴ ያሳያል። ወደ ናንዲ አካባቢ የገቡት እና የያዙት የካሌንጂን ጎሳዎች በዚህም የናንዲ ጎሳ ሆነው የተገኙት ከካሌንጂን ተናጋሪ አካባቢዎች ሰፋ ያለ ነው ፡፡ ስለሆነም ባለፉት መቶ ዘመናት ሰዎች የሚንቀሳቀሱበት እና ያተኮሩባቸው የቦታ ዋና አከባቢዎች ያሉ ይመስላል ፣ እናም በሂደቱ ውስጥ ስደተኞችን በመቀበል እና የመጀመሪያ ነዋሪዎችን በማዋሃድ በሂደቱ ሂደት ውስጥ ዛሬ ወደ ተለመደው ወደ ካሌንጂን ማህበረሰቦች ተለውጧል ፡፡ በተለያዩ ምክንያቶች የኒሎቲክ ሉዎ ሕዝቦች ዘገምተኛ እና ብዙ ትውልድ ፍልሰት ከደቡብ ሱዳን ወደ ኡጋንዳ እና ምዕራብ ኬንያ ቢያንስ ከ 1000 ዓ.ም. ጀምሮ እስከ 20 ኛው ክፍለዘመን መጀመሪያ ድረስ ተከሰተ ፡፡ ወደ ኬንያ እና ታንዛኒያ ውስጥ እና ውስጥ የሉዎ መስፋፋት የጊዜ ገደቦችን ለመገመት የቃል ታሪክ እና የዘር ሐረግ መረጃዎች ጥቅም ላይ ውለዋል ፡፡ በኬንያ ወደነበረው የቀድሞው የኒያንዛ አውራጃ አራት ዋና ዋና የፍልሰት ሞገዶች የሚጀምሩት ከጆክ ህዝብ (ጆካ ጆክ) ሲሆን ይህም ከ 1490 እስከ 1517 አካባቢ ተጀምሯል ተብሎ ይገመታል ፡፡ ጆካ ጆክ ወደ ሰሜን ኒያንዛ የመጀመሪያ እና ትልቁ የስደተኞች ማዕበል ነበሩ ፡፡ እነዚህ ስደተኞች በሰሜን ኒያንዛ ዙሪያ ተስፋፍተው ራሞጊ ሂል በሚባል ቦታ ሰፈሩ ፡፡ የኦዊኒ ሰዎች (ጆክ ኦውዊኒ) እና የኦሞሎ ህዝብ (ጆክ ኦሞሎ) ብዙም ሳይቆይ ተከትለው ነበር ፡፡ ከዚያ በኋላ በሱባ ፣ ሳዋ ፣ አሴምቦ ፣ ኡዮማ እና ካኖ የተውጣጣ ልዩ ልዩ ቡድን ተከተለ ፡፡ ሱባዎች በመጀመሪያዎቹ የሉዎ ባህልን የተቀላቀሉ ባንቱ ተናጋሪ ሰዎች ነበሩ ፡፡ በ 18 ኛው ክፍለዘመን አጋማሽ ላይ በቡጋንዳ 24 ኛው ካባካ ግድያ ተከትሎ በተነሳው የእርስ በእርስ ግጭት ከኡጋንዳ ውስጥ ከቡጋንዳ መንግሥት ሸሽተው በደቡብ ኒያንዛ በተለይም በሩሲንጋ እና በምፋንጋኖ ደሴቶች ሰፈሩ ፡፡ የሉዎ ተናጋሪዎች በ 17 ኛው መቶ ክፍለዘመን መጀመሪያ ጀምሮ ከሰሜን ኒያንዛ የቪክቶሪያን ሃይቅ የቪናምን ባሕረ ሰላጤ ተሻግረው ከቅኝ ግዛት በኋላ የነበሩ ወጎች በካሌንጂን የቱልወፕ ኮኒ ተብሎ የሚጠራው የኤልገን ተራራ ፣ የጋራ የካልንጂን መነሻ መነሻ ቦታ ነው ከተለያዩ የካሌንጂን ንዑስ ጎሳዎች የተውጣጡ በርካታ ታሪካዊ ትረካዎች ኬልያ ውስጥ የመጀመርያ የመቋቋሚያ ቦታቸው የሆነውን ቱልወሳብ / ቱልወፕ ኮኒ (ኤልጎን ተራራ) ያመለክታሉ ፡፡ ከቅኝ ግዛት ዘመን በኋላ በተመዘገቡ በአብዛኞቹ ትረካዎች ውስጥ ይህ የመነሻ ነጥብ እንደ ማዕከላዊ ጭብጥ ይታያል ፡፡ በጣም ዝነኛ ከሆኑት ዘገባዎች አንዱ እንደሚናገረው; ካሌንጂን የመጣው በሰሜናዊው እመት አብ ቡርጂ ከሚባል ሀገር ሲሆን ትርጉሙ ሞቃታማው ሀገር ማለት ነው ፡፡ ሰዎቹ በኤልገን ተራራ ወይም በካልሌንጂን ቱልትት አባ ኮኒ በኩል በማለፍ ወደ ደቡብ ተጉዘዋል ተብሏል ፡፡ ሳባቶች በተራራው ተዳፋት ዙሪያ ሰፍረው ሌሎቹ ደግሞ የተሻለ መሬት ፍለጋ ተጓዙ ፡፡ ኬዮዮ እና ማራኳት በኬሪዮ ሸለቆ እና በቸርጋኒ ሂልስ ሰፈሩ ፡፡ ፖኮቶች በሰሜናዊው የኤልጎን ተራራ ላይ ሰፍረው ቆየት ብለው በሰሜን ከባቢንጎ ሐይቅ ድረስ ተስፋፉ ፡፡ በባሪንጎ ሐይቅ ላይ ቱገን ከናንዲ እና ከኪፕሲጊስ ተለየ ፡፡ ይህ ኬሙታብ ሬሬሲክ በመባል በሚታወቀው ረሃብ ወቅት ነበር ፣ ትርጉሙም የሌሊት ወፎች ረሃብ ማለት ነው ፡፡ በዚህ በረሀብ ወቅት የሌሊት ወፍ አረንጓዴ አረንጓዴ ሣር በመንቀሳቀስ በረሀብን ማስቀረት እንደሚቻል የሚያመላክት የመልካም ምልክት ምልክት ተደርጎ የተወሰደ አረንጓዴ ሳር ቅጠሎችን አመጣ ተብሏል ፡፡ ቱጊን ተንቀሳቅሶ በቱገን ሂልስ ዙሪያ ተቀመጠ ኪፕሲጊስ እና ናንዲ ወደ ሮንጋይ አካባቢ ተዛወሩ ፡፡ ኪፕሲጊስ እና ናንዲ እንደ አንድነት ቡድን ለረጅም ጊዜ አብረው እንደኖሩ ይነገራል ነገር ግን በመጨረሻ በተቃዋሚ አካባቢያዊ ምክንያቶች የተነሳ ለመለያየት ተገደዋል ፡፡ ከነዚህም መካከል ከኡሲን ጊሹ የመሳይ ድርቅና ወረራ ነበሩ ፡፡ ጂኦግራፊያዊ መሰናክሎች የደቡባውያንን ከእስልምና እድገት ጠብቀዋል ፣ ማህበራዊ እና ባህላዊ ቅርሶቻቸውን እና የፖለቲካ እና የሃይማኖት ተቋማቶቻቸውን ይዘው እንዲቆዩ አስችሏቸዋል ፡፡ የዲዲን ህዝብ በተለይ ከውጭ ጣልቃ-ገብነት በመከላከል በሱድ ማርስሽላንድ ውስጥ ደህንነቱ የተጠበቀ እና ያለ ትልቅ የታጠቀ ኃይል ደህንነቱን እንዲጠብቅ አስችሎታል ፡፡ የሺሉክ ፣ የአዛንዴ እና የባሪ ሰዎች ከጎረቤት ግዛቶች ጋር የበለጠ መደበኛ ግጭቶች ነበሩባቸው ባህል እና ሃይማኖት አብዛኛዎቹ ናሎቴዎች ከከብቶቻቸው መንጋዎች ጋር በየወቅቱ እየተሰደዱ አርብቶ አደርነታቸውን ይቀጥላሉ ፡፡ አንዳንድ ጎሳዎች እንዲሁ በከብት መዝረፍ ባህል ይታወቃሉ ፡፡ በምስራቅ አፍሪካ ያሉት ናይትስ ከጎረቤት ህዝቦች ጋር ረጅም ግንኙነት በመፍጠር ከደቡብ የኩሽቲክ ቡድኖች ብዙ ልምዶችን እና ልምዶችን ተቀብለዋል ፡፡ የኋለኛው ደግሞ የማህበራዊ አደረጃጀት የዕድሜ ስብስብ ስርዓትን ፣ ግርዘትን እና የቃላት ቃላትን ያጠቃልላል። ከሃይማኖታዊ እምነቶች አንጻር ኒሎተርስ በዋናነት ባህላዊ እምነቶችን እና ክርስትናን ያከብራሉ ፡፡ የዲንቃ ሃይማኖት የሃይማኖት አማልክት ነው ፡፡ ልዑል ፣ ፈጣሪ አምላክ የሰማይ እና የዝናብ አምላክ ፣ እና የሁሉም መናፍስት ገዥ የሆነው ንሂሊክ ነው እሱ በሁሉም ፍጥረታት ውስጥ ይገኛል ተብሎ ይታመናል ፣ እናም በምድር ላይ ያለውን እያንዳንዱን ሰው ፣ ዕፅዋትና እንስሳትን እጣ ፈንታ ይቆጣጠራል። ኒሂሊክ እንደ ኑዌር እና ሺሉክ ባሉ ሌሎች የኒሎቲክ ቡድኖች ጃክ ፣ ጁንግ ወይም ዲዮኪን በመባልም ይታወቃል ፡፡ ዴንጊት ወይም ዴንግ በኒህሊክ ኃይል ያለው የዝናብ እና የመራባት ሰማይ አምላክ ነው ፡፡ የዴንግ እናት የአቡነ የአትክልት ስፍራ ጠባቂ እና ሁሉም ሴቶች በእባብ የተወከሉ አቡክ ናት ፡፡ ሌላኛው አምላክ ጋራንግ በአንዳንድ ዲንቃዎች በዴንግ የታፈነ አምላክ ነው ተብሎ ይታመናል ወይም ይወሰዳል ፤ መንፈሱ ብዙዎቹን የዲንቃ ሴቶች እና አንዳንድ ወንዶች እንዲጮህ ሊያደርግ ይችላል ፡፡ “ጆክ” የሚለው ቃል የአባቶችን መናፍስት ቡድን ያመለክታል። በሎቱኮ አፈታሪኮች ውስጥ ዋናው አምላክ አጆክ ይባላል ፡፡ እሱ በአጠቃላይ እንደ ደግ እና ደግ ሆኖ ይታያል ፣ ግን ሊናደድ ይችላል። አንድ ጊዜ ለል ትንሣኤ አንዲት ሴት ለጸሎት እንደመለሰ ተዘግቧል ፡፡ ባለቤቷ ግን ተቆጥቶ ልጁን ገደለው ፡፡ በሎቱኮ ሃይማኖት መሠረት አጆክ በሰውየው ድርጊት ተበሳጭቶ እንደገና ማንኛውንም ሎቶኮን እንደገና እንዳያንሰራራ ማለ ፡፡ በዚህ ምክንያት ሞት ዘላቂ ሆኗል ተባለ ፡፡ ዘረመል (ጀነቲክስ) ዲ ኤን ኤ ( የ ጥናት . በአፍሪካ ውስጥ የተለያዩ ነዋሪዎችን በአባት የዘር ሐረግ ለመፈተሽ ሞክረዋል ፣ ከእነዚህም መካከል 26 ማሳይ እና 9 ሉኦ ከኬንያ እንዲሁም 9 አሩ ከዴሞክራቲክ ሪፐብሊክ ኮንጎ ፊርማ የኒሎቲክ የአባት ምልክት አመልካች ሃፕሎፕሮፕ ኤ 3 ቢ 2 ከመአሳይ 27% ፣ ከአሉር 22% እና ከሉኦ 11% ተገኝቷል ፡፡ እንደ ጎሜስ እና ሌሎች. ሃፕሎግፕፕ ቢ ሌላ በባህሪው የኒሎቲክ አባታዊ አመልካች ነው ፡፡ በ 22% የሉዎ ናሙናዎች ውስጥ ተገኝቷል ፣ 8% ያጠናው ማሳይ እና 50% የተማረ ኑዌር ፡፡ በታላቁ ሐይቆች አካባቢ ከሚገኙት የኒሎ-ሳህራን ተናጋሪ ቡድኖች መካከል የ ‹1 ›ሐፕሎፕፕፕ በአጠቃላይ 11% ገደማ ድግግሞሾች ላይ ተስተውሏል ፡፡ ይህ ተጽዕኖ በማሳይ ውስጥ ተከማችቷል ፡፡ ይህ ከኩሺቲክ ተናጋሪ ወንዶች ወደነዚህ የኒሎ-ሳሃራን ቋንቋ ተናጋሪ ህዝቦች ወሳኝ ታሪካዊ የዘር ፍሰትን የሚያመለክት ነው ፡፡ በተጨማሪም ከአሉር ናሙናዎች ውስጥ 67% የሚሆኑት ኢ 2 ሃፕሎፕሮፕን ይይዛሉ ፡፡ አንድ ጥናት በሐሰን . በሱዳን ክልል ውስጥ የሚገኙትን የ ‹› ን በመተንተን የተለያዩ የአካባቢ የኒሎቲክ ቡድኖች ለማነፃፀር ተካተዋል ፡፡ ተመራማሪዎቹ በምዕራብ ሱዳን ከሚኖሩት በስተቀር በኒሎ-ሳሃራ ተናጋሪዎች መካከል በጣም የተለመዱ የአባት የዘር ሐረጎች ኒሎቲክ ኤ እና ቢ ክላድስ ሆነው አግኝተዋል ፡፡ እዚያም አንድ ታዋቂ የሰሜን አፍሪካ ተጽዕኖ ተስተውሏል ፡፡ ሃፕሎፕሮፕ ሀ ከዲንቃ 62% ፣ ከሺሉክ 53.3% ፣ ከኑባ 46.4% ፣ ከኑዌር 33.3% ፣ ከፉር 31.3% እና ከማሳሊት 18.8% መካከል ተመልክቷል ፡፡ ሃፕሎፕሮፕ ቢ ለ ኑዌር 50% ፣ 26.7% ከሽሉቅ ፣ 23% ዲንቃ ፣ ለኑባ 14.3% ፣ ለፉር 3.1% እና ለመሳሊት 3.1% ተገኝቷል ፡፡ የ “ኢ 1 ቢ 1 ቢ” ክላዴድም ከመሳላይት 71.9% ፣ ከፉሩ 59.4% ፣ ከኑባ 39.3% ፣ ከሺሉክ 20% ፣ ከኑዌር 16.7% እና ከዲንቃ 15% ተገኝቷል ፡፡ ሀሰን እና ሌሎች. በማሳሊትት ውስጥ ያለው የሃፕሎፕፕፕ ከፍተኛ ድግግሞሽ ብዛት በቅርብ ጊዜ በተፈጠረው የህዝብ ማነቆ ምክንያት ነው ፣ ይህም ምናልባት የህብረተሰቡን የመጀመሪያ የሃፕሎፕፕፕ ብዝሃነትን የቀየረ ሊሆን ይችላል ፣ ወይም ደግሞ በሰሜን አፍሪካ ከሚገኘው የ መነሻ ጂኦግራፊያዊ ቅርበት የተነሳ ነው ፡፡ ተመራማሪዎቹ እንደሚጠቁሙት “ከ 6,000-8,000 ዓመታት በፊት አካባቢ የሰሃራ ተራማ በረሃማ በሆነበት ጊዜ” (እ.ኤ.አ.) ወደ ሱዳን ሊመጣ ይችል ነበር ፡፡ ሄን እና ሌሎች. በተመሳሳይ መልኩ በሰሜን ታንዛኒያ ኒሎቲክ ዳቶግ ላይ የአፍሮ-እስያታዊ ተጽዕኖን ተመልክተዋል ፣ ከእነዚህ ውስጥ 43% የሚሆኑት ኤም 293 ን ንዑስ ክ / ተሸክመዋል ፡፡ ከናሎቴስ የአባት ዲ ኤን ኤ በተቃራኒ የናሎቴስ የእናት የዘር ሐረግ በአጠቃላይ ዝቅተኛ-ወደ-ቸልተኛ የሆኑ የአፍሮ እስያ እና የሌሎች ያልተለመዱ ተጽዕኖዎችን ያሳያል ፡፡ የ ጥናት በካስትሪ እና ሌሎች. በኬንያ የሚገኙ የተለያዩ የሎሎቲክ ህዝቦች የእናትነት ዝርያዎችን በመመርመር ቱርካናና ፣ ሳምቡሩ ፣ ማሳይ እና ሉዎ ግለሰቦች ተመርጠዋል ፡፡ ሁሉም ማለት ይቻላል የተሞከሩት ናይትስ ኤምቲዲኤንኤ 0 ፣ 2 ፣ 3 ፣ 4 እና 5 ን ጨምሮ የተለያዩ ከሰሃራ በታች ማክሮ- ንዑስ-ክላዶች ነበሩ ፡፡ ከሰሜን አፍሪካ እና ከአፍሪካ ቀንድ ዝቅተኛ የእናቶች ዘረ-መል ፍሰት በጥቂት ቡድኖች ውስጥ ታይቷል ፣ በዋነኝነት በ እና በ የዘር ሐረግ ውስጥ 12.5% በሆነው ከማሳይ እና 7% የሳምቡሩ ናሙናዎች ተገኝተዋል ፡፡ 46 ራስ-ሰር አካል ዲ ኤን ኤ ( የኒሎቲክ ሕዝቦች ራስ-ሙዝ ዲ ኤን ኤ በቴሽኮፍ እና ሌሎች አጠቃላይ ጥናት ላይ ተመርምሯል ፡፡ በአፍሪካ ውስጥ ባሉ የተለያዩ ሕዝቦች የዘረመል ስብስቦች ላይ ፡፡ እንደ ተመራማሪዎቹ ገለፃ ኒሎተስ በአጠቃላይ የራሳቸውን አፍሪካዊ የዘር ውርስ (ክላስተር) ይመሰርታሉ ፡፡ ደራሲዎቹ በተጨማሪም እንደ ማሳይ ያሉ በምስራቅ ታላላቅ ሐይቆች አካባቢ የተወሰኑ የሎሎቲክ ሕዝቦች ባለፉት አምስት ሺህ አምስት ዓመታት ወይም ከዚያ በላይ ዓመታት በኩሽቲክ ተናጋሪ ሕዝቦችን በተደጋጋሚ በማዋሃድ አንዳንድ ተጨማሪ የአፍሮ-እስያዊ ግንኙነቶችን አሳይተዋል ፡፡ የማደባለቅ ትንተና ( ቲሽኮፍ እና ሌሎች እ.ኤ.አ. በ 2009 በአፍሪካ ውስጥ በሕዝቦች መካከል ያለውን የዘረመል ልዩነት እና ግንኙነቶች ለመለየት ትልቁን ጥናት አሳትመዋል ፡፡ እነሱ 121 የአፍሪካን ብዛት ፣ 4 የአፍሪካ አሜሪካዊያንን እና 60 አፍሪካዊ ያልሆኑ ህዝቦችን መርምረዋል ፡፡ የእነሱ ውጤቶች የፍልሰት ክስተቶችን የሚያንፀባርቅ ከፍተኛ ድብልቅ የዘር ግንድ አመልክተዋል ፡፡ በምስራቅ አፍሪካ ውስጥ ሁሉም የህዝብ ቡድኖች የመረመሩ የኒሎቲክ ፣ የኩሽቲክ እና የባንቱ የዘር ሐረጎች ከሌሎቹ ጋር የተለያየ ዲግሪዎች ነበሯቸው ፡፡ በተጨማሪም በአጠቃላይ የጄኔቲክ ስብስቦች ከቋንቋ ምደባ ጋር የሚጣጣሙ መሆናቸውን የኬንያው ሉኦን ጨምሮ ከሚታወቁ በስተቀር ፡፡ የኒሎ-ሳህራን ተናጋሪዎች ቢሆኑም ፣ የሉዎ ክላስተር ከኒጀር-ኮርዶፋኒያን ተናጋሪ ሕዝቦች ጋር በዙሪያቸው ይገኛል ፡፡ በደቡባዊው ሉኦ ፍልሰት ወቅት ይህ ከፍተኛ የሆነ ድብልቅነትን የሚያመለክት መሆኑን ያመላክታሉ ፡፡ የካሌንጂን ቡድኖች እና የማሳይ ቡድኖች አነስተኛ የባንቱ ዝርያ ያላቸው ግን ጉልህ የኩሽ ዝርያ ያላቸው ሆነው ተገኝተዋል ፡፡ በጥንታዊ ዲ ኤን ኤ በጥናት የታወቀ የጄኔቲክ ምሁር ዴቪድ ሪይክ በሉዎ ሰዎች ላይ የሚውቴሽን ድግግሞሽ ከአከባቢው የባንቱ ተናጋሪዎች ጋር በጣም ተመሳሳይ መሆኑን ያመለከተ ጥናት አካሂዷል ፡፡ በምስራቅ አፍሪቃ የሚገኙ የሉዎ ተናጋሪዎች የባንቱ ተናጋሪዎች ወደነበሩባቸው ግዛቶች በመሰደዳቸው ሁልጊዜም ቢሆን ማህበራዊ ችግር ላይኖራቸው ይችላል የሚል ሀሳብ አቅርበዋል። ይህ በርካታ የባንቱ ተናጋሪ ቡድኖች የሉዎ ቋንቋን ፣ ባህልን እና ልማዶችን በወቅቱ እንደነበሩ የሚያረጋግጥ የቃል ታሪክን የሚመጥን ነው ፡፡ አገር አቋራጭ የዓለም ሻምፒዮን እና ሪከርድ ባለቤት ሎርና ኪፕላጋት ከብዙ ታዋቂ የኒሎቲክ ርቀት ሯጮች አንዱ ፡፡ በአካል ናይትስ በተለመደው በጣም ጥቁር የቆዳ ቀለም እና ቀጭን ፣ ረዣዥም አካላት ይታወቃሉ ፡፡ ብዙውን ጊዜ ለየት ያሉ ረዥም የአካል ጉዳቶች ፣ በተለይም ርቀቱ ክፍሎችን (የፊት እግሮች ፣ ጥጆችን) ይመለከታሉ ፡፡ ይህ ባህርይ ሰውነታቸውን የበለጠ ውጤታማ በሆነ መንገድ እንዲያፈሱ ለማስቻል የአየር ንብረት መላመድ እንደሆነ ይታሰባል። የሱዳን ኒሎተኖች በዓለም ላይ ካሉ ረጅሙ ሕዝቦች መካከል እንደ አንዱ ይቆጠራሉ ፡፡ ሮበርትስ እና ቤይንብሪጅ 182.6 ሴ.ሜ (5 11.9 ኢንች) ቁመት እና 58.8 ኪ.ግ (130 ፓውንድ) በሱዳናዊው ሺሉክ ናሙና ውስጥ አማካይ እሴቶችን ሪፖርት አድርገዋል ፡፡ ሌላው የሱዳን ዲንቃ ናሙና የ 181.9 ሴሜ / 58.0 ኪግ (71.6 እና : በ / 127.9 ፓውንድ) ቁመት / ክብደት ጥምርታ አለው ፣ እጅግ በጣም ሥነ-መለኮታዊ ከ 1.6-3.5-6.6 ፡፡ የፊት ገጽታዎችን በተመለከተ ሂርናክስ በኒሎቲክ ሕዝቦች መካከል በጣም የተለመደው የአፍንጫ መገለጫ ሰፊ ነው ፣ በባህሪያቸው ከፍተኛ የመረጃ ጠቋሚ እሴቶች ከ 86.9 እስከ 92.0 ናቸው ፡፡ በተጨማሪም ዝቅተኛ የአፍንጫ ምጣኔዎች ብዙውን ጊዜ እንደ ማሳይ ባሉ በደቡባዊ ደቡባዊ ታላቁ ሐይቆች አካባቢ ከሚኖሩት ኒሎቴስ መካከል እንደሚገኙ ዘግቧል ፡፡ በተጨማሪም ፣ በአሁኑ ጊዜ በአፍሪካ ታላቁ ሐይቆች አካባቢ የሚኖሩት የኒሎቲክ ቡድኖች አንዳንድ ጊዜ በሱዳን ክልል ከሚኖሩት ሰዎች ያነሱ ናቸው ፡፡ ካምቤል እና ሌሎች. በሰሜን ኬንያ ውስጥ በግብርና ቱርካና ናሙና ውስጥ 172.0 ሴ.ሜ / 53.6 ኪግ (67.7 በ / 118.2 ፓውንድ) እና 174.9 ሴ.ሜ / 53.0 ኪግ (68.8 እና : በ / 116.8 ፓውንድ) መለኪያዎች ተመዝግበዋል ፡፡ ሄርናክስ በተመሳሳይ በደቡብ ኬንያ ለሚገኘው ማሳይ የ 172.7 ሴ.ሜ (68 ኢንች) ቁመት በመዘርዘር እጅግ በጣም ግንድ / እግር ርዝመት 47.7 ነው ፡፡ ብዙ የኒሎቲክ ቡድኖች በረጅም እና በመካከለኛ ርቀት ሩጫ የላቀ ናቸው ፡፡ አንዳንድ ተመራማሪዎች እንደሚጠቁሙት ይህ የስፖርት ችሎታ ከተለየ የሩጫ ኢኮኖሚያቸው ፣ ከቀጭን የሰውነት ቅርጽ እና ከቀጭን እግሮች ተግባር ጋር የተቆራኘ ነው ፡፡ ጥናት በፒሲላዲስ . 404 ታዋቂ የኬንያ ርቀት ሯጮች ጥናት አካሂዷል ፡፡ ከዓለም አቀፍ ደረጃ መልስ ሰጪዎች መካከል 76% የሚሆኑት የካሌንጂን ብሄረሰብ አካል እንደሆኑና 79% ደግሞ በኔሎቲክ ቋንቋ እንደሚናገሩ አረጋግጧል ፡፡
15918
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%8B%E1%8D%95%E1%88%8B%E1%88%B5%20%E1%88%BD%E1%8C%8D%E1%8C%8D%E1%88%AD
ላፕላስ ሽግግር
በሒሳብ ጥናት ውስጥ በከፍተኛ ደረጃ ስራ ላይ የሚውል የመደመራዊ ሽግግር ቢኖር ይሄው ላፕላስ ሽግግር () የሚባለው ነው። ይህ ሽግግር በፊዚክስ፣ሒሳብ፣ በምህንድስናና በእድል ጥናት የዕውቀት ዘርፎች በከፍተኛ ስራ ላይ ይውላል። ሎጋሪዝም ማባዛትን ወደ መደመር እንደሚቀይርና ማባዛትን እንደሚያቃልል ሁሉ የላፕላስት ትራንስፎርም የካልኩለስን ሥነ ለውጥና ሥነ ማጎር ወደ ማባዛትና ማካፈል በማሻገር የካልኩለስን ተግባር ያቃልላል። የላፕላስ ሽግግር ከፎሪየር ሽግግር ጋር ተዛማጅ ቢሆንም ቅሉ የፎሪየር ሽግግር ፈንክሽኖችን ወይም መልእክትን ወደ መስረታዊ የርግብግብ ክፍላቸው ሲበትናቸው የላፕላስ ሽግግር ግን ወደ መሰረታዊ ቅርጻቸው ይበትናቸዋል። ሁለቱም ግን የውድድር እኩልዮሽን (ዲፈረንሺያል ኢኮዥን) ጥያቄወችን ለመፍታት የሚጠቅሙ ሂሳባዊ መሳሪያወች ናቸው። የላፕላስ ሽግግር በፊዚክስና በ ምህንድስና ከፍተኛ ጥቅም ያላቸው ጊዜ-የማይለውጣቸው ቀጥተኛ (ሊኒያር ታይም ኢንቫሪያንት) ሥርዓቶችን ለመፍታት ሲሆን ይህ ጉዳይ የኤሌክትሪክ ምህንድስናን፣ ብርሃናዊ መሳሪያወች ምህንድስናን ሌሎች ተነቀሳቃሽ እቃወችን በቀላሉ ለመተለም ይረዳል። በዚህ የትንታኔ () ሥርዓት በጊዜ ግዛት ውስጥ ተቀምጠው ያሉ ጥያቄወችን ወደ ድግግሞሽ ግዛት ጣይቄዎች በማሻገር የሚደረገውን የስሌት ሂደት መቀነስ ነው። ... በጊዜ ውስጥ ያለ ስርዓት ሲሆን .... በድግግሞሽ ግዛት ያለ ሥርዓት የላፕላስ ሽግግር ምልክት ይሄን ይመስላል ። ቀጥተኛ ኦፕሬተር ሲሆን )ን ወደ እንግዲህ ድግግሞሽ ያቅጣጫ ቁጥር ነው ) ይቀይራል። የላፕላስ ሽግግር በእውቁ የሒሳብና ከዋክብት ሊቅ ፒየ-ስሞን ላፕላስ ስም የተሰየመ ሲሆን፣ ይሄው አጥኝ የሽግግሩን ግኝት የተጠቀመበት የዕድል ጥናቱን በቀላሉ ለማካሄድ ነበር። ከላፕላስ በፊት እርግጥ ነው ኦይለር የሚከተለውን አይነት ጥረዛ(ኢንቴግራል) አጥንቷል፦ ይህንም ያጠናው የአንድ አንድ ውድድር እኩልዮሾችን መፍትሔ ለማግኘት ነበር፤ ነገር ግን ነግሩን ጠለቅ ብሎ የማየት ዝንባሌ አላሳየም። ዮሴፍ ሉዊ ላግራንግ የተሰኘው የፈረንሳይ የሂሳብ ሊቅም በበኩሉ የኦይለር አድናቂ እንደሞሆኑ መጠን የእድል ችፍገትን () ለማስላት ተመሳሳይ ፎርሙላ ተጠቅሟል፦ ይህ ስሌት አሁን ካለንበት የላፕላስ ሽግግር ቀመር ጋር ተመሳሳይ ቢሆንም ዳሩ ግን ያሁን እውቀት አካል እንጂ ሙሉ በሙሉ የላፕላስ ሽግግርን እንደማይወክል ስምምነት ላይ ተደርሷል። ላፕላስ በ1782አካባቢ ከላይ የተጠቀሰውን የኦይለርን ቀመር ለለውድድር እኩልዮሽ መፍትሔነት ቢመረምርም ቅሉ በ1785 በጣም ወሳኝ ርምጃ ወስደ። ይሄውም ከላይ የተጻፉትን ሥነ-ጠረዛ እንደ የዲፈረንሻል ጥያቄ ከማየት ይልቅ እራሳቸውን የቻሉ የፈንክሽን አሻጋሪወች መሆናቸውን ተገነዘበ። ለዚህም ስራው እንዲረዳው ይህን የመሰለ የጥረዛ ቀመር መጠቀም ጀመረ፦ አንዳንድ የሂሳብ ታሪክ አጥኘወች ይህን ፈንክሽን የዘመናዊው ላፕላስ ሽግግር ኅልዮት አካል አድርገው ያዩታል። ተግባሩም አጠቃላይ የውድድር እኩልዮሾችን ከከባድ ወደ ቀላል በማሻገር ምፍትሔያቸውን በተሻገረው ቅርጽ መፈለግ ነበር። ቀጥሎም አሁን የሚታወቀውን የላፕላስ ሽግግር በመመርመር ጥልቅ የሆነ እምቅ ጥቅሙን ለመገንዘብ ቻለ። ላፕላስ የዮሴፍ ፎሪየርን የሙቀት ሥርፀት ጥናትና የፎሪየር ዝርዝር መፍትሔውን ውሱን ኃይል በመተቸት በአዲሱ ቀመሩ ፎርየር ከፈታቸው ጥያቄወች የሰፉ ጥያቄወችን መልስ ለማግኘት ቻለ። የላፕላስ ሽግግር ደንበኛ ትርጓሜ ግዛቱ ማናቸውም የውን ቁጥር ≥ 0፣ የሆነ አስረካቢ ) ቢሰጠን፣ የዚህ አስረክቢ የላፕላስ ሽግግር ) ትርጓሜ እንዲህ ነው: ፓራሜትር እዚህ ላይ የአቅጣጫ ቁጥር ናት፣ ማለት እና የውኑ ቁጥር ናቸው። የሥነ ጥረዛው (ኢንቴገራሉ) ምንነት እንደ አጠቃቀማችን ይለያያል። ለጥራዙ ህልውና የአስረካቢን በ መጠረዝ መቻል አስፈላጊ ነው።. ሁለት ጎን ላፕላስ ሽግግር ላፕላስ ሽግግር ሲባል አብላጫውን ጊዜ ትርጓሜው አንድ ጎን ላፕላስ ሽግግር ማለት ነው (0 እና ከ0 በላይ) ። ነገር ግን የላፕላስ ሽግግር ሁሎንም የውን ቁጥሮች እንዲያሳትፍ ሆኖ ሊተረጎም ይችላል፣ ማለት የማጎሪያው መነሻና መድረሻ ከነጌቲቭ አዕላፍ እስከ ፖዚቲቭ አዕላፍ ማለት ነው። ሁለት ጎን የላፕላስ ሽግግር እንዲህ ይቀመራል፡ የላፕላስ ሽግግር ግልብጥ የላፕላስ ሽግግር ግልብጥ በእንዲህ መልኩ በአቅጣጫ ቁጥር ሥነ ጥረዛ ይጻፋል፡ እዚህ ላይ የውኑ ቁጥር ነው። የሽግግሩ ሥነ ጥረዛ ውሱን የሚሆንበት አካባቢ በየቦታው መጠረዝ የሚችል ከሆነ የ ላፕላስ ሽግግር ) ውሱን ነው የሚባለው የሚከተለው ጥገት ኅልው ሲሆን ነው። እንግዲህ ይህ እንዲሆን ቀላል መፈተኛው ዘዴ ኅልው ከሆነ የዚያ ፈንክሽን ላፕላስ ሽግግር ውሱን ነው፣ ስለሆነም አለ (ኅልው ነው)። የሽግግሩ ፀባዮችኛ እርጉጦች የላፕላስ ሽግግር ፀባዮች ሊኒያር የእንቅስቃሴ ስርዓቶችን ተንትኖ ለመረዳት የሚያስችሉ ብዙ ጥሩ ጸባዮች አሉት። በተለይ ዋናው ለዚህ ጉዳይ የሚጠቅመው ፀባዩ ውድድርን ወደ ማባዛት እና ጥረዛን ወደማካፈል በመቀየር ሂሳብን ማቃለሉ ነው። ይህ እንግዲህ ሎጋሪዝም ማባዛትን ወደ ሎጋሪዝም መደመር እና ማካፈልን ወደ ሎጋሪዝም መቀነስ እንደሚቀይረው አይነት ባህርይ ነው። ስለሆነም የላፕላስ ሽግግር የውድድር እኩልዮሽና የጥረዛ እኩልዮሽን ወደ ፖሊኖሚያል እኩልዮሽ በመቀየር ስራን ከማቀላጠፍ በላይ እጅግ ያቃልላል። በዚህ ወቅት በጊዜ ግዛት ውስጥ የነበሩት እኩልዮሾች ወደ ግዛት ስለሚሻገሩ፣ የተገኘውን የላፕላስ ሽግግር መፍትሔ ወደ ጊዜ ግዛት እንደገና መቀየር ግድ ይላል። ይሔውም የሚከናወነው በ መገልበጥ ነው። ሁለት ፈንክሽኖች ፣ ) እና ), ቢሰጡንና የላፕላስ ተሻጋሪዎቻቸው ) እና ) ቢሆኑ: ይህን ልብ በማለት፣ የላፕላስ ሽግግር ዋና ዋና ጠባዮች ከታች ይቀርባሉ : የመጀመሪያ ዋጋ እርጉጥ: የመጨረሻ ዋጋ እርጉጥ: , ማናቸውም ዋልታወች (የ ) በቁጥር ጠለል ግራ ጎን ላይ ከተገኙ ። በጊዜ ውስጥ ያለ የኤሌክትሪክ ኡደት የ-ግዛት ተመጣጣኙና እግዶሹ የላፕላስ ሽግግር ብዙውን ጊዜ በኤሌክትሪክ ኡደት (ሰርኪዩት) ትንታኔ ላይ ተጠቃሚነትን ያገኛል። አብዛኛውን ጊዜ የተሰጠን ዑደት ወደ -ግዛት ተመጣጣኙ ማሻገር ቀላል ነው። የዑደቱ አባላት በቀላሉ ወደ ተመጣጣኝ ተቃውሞአቸው (ኢምፔዳንስ) ይቀየራል፣ ይኼውም ፌዘር እንደሚገኝበት ስሌት ነው እንጅ ልዩ አይደለም። የሚከተለው ምስል ይህን ተግባር ባጭሩ ያሳያል ፦ እዚህ ላይ እንቅፋት(ሬዚዝስተር) በጊዜም ሆነ በኤስ-ግዛት አንድ አይነት ዋጋ አለው። የኤሌክትሪክ ምንጮች በዚህ ትንታኔ ውስጥ እንዳይወጡ የሚሆኑት ትንታኔ በሚጀመርበት ወቅት ዋጋ ካላቸው ነው። ለምሳሌ አቃቤው (ካፓሲተሩ) ሲጀመር ቮልቴጅ ካለው ፣ ወይንም የኤሌክትሪክ እልከኛው (ኢንደክተሩ) በውስጡ የኤሌክትሪክ ጅረት ካለው፣ በ -ግዛት ሆነው ያሉት ምንጮች በተሻጋሪው ዑደት ውስጥ መግባት ግድ ይላል። ኤሌክትሪካል ኢንጂኔሪንግ
50448
https://am.wikipedia.org/wiki/Shincheonji
Shincheonji
- የኮሪያዎች መጽሐፍ ቅዱስ ጥናት በኢትዮጵያ የምንከተለውና የዳንንበት ወንጌል በዘመናት መካከል ተግዳሮት ጠፍቶትና ከትግል ውጪ ሆኖ የሚያውቅበት ታሪክ የለም። በየወቅቱ ከውስጥና ከውጪ በሚነሱ የስህተት ትምህርቶችና ተቃውሞዎች ሳቢያ በየዘመናቱ ራሱን ሲከላከልና በተነሱበት ተቃውሞዎች ሁሉ እያሸነፈ ያለንበት ዘመን ላይ ደርሷል። አሁንም በተለይም ከተሀድሶ ዘመን በኋላ ለመቁጠር በሚታክቱ አያሌ የውጭና የውስጥ ተግዳሮቶች መካከል እያለፈ ሲሆን በተለይ ከውስጥ በሚነሱና ሰይጣን አስርጎ ባስገባቸው የወንጌሉ ጠላቶች ሳቢያ ቤተ ክርስቲያን ስትታመስ ኖራለች። በእኛም ዘመን በተለይ ከብልጽግና ወንዴል ጋር ተያይዞ አሌ የማይባሉ የምንፍቅና ትምርቶች የገቡ ሲሆን ከዚህ ቀጥሎ የምናየው የ ትምህርት ደግሞ በአይነቱም ሆነ በይዘቱ ለየት ብሎ ብዙም ትኩረት ሳይፈልግ በቀላሉ ሊታያ በሚችልበት ሁኔታ ትምህርቱን እያስፋፉ ይገኛል። በርግጥ ይህ አስተምህሮ በጣም ግልጽ የሆነ ከወንጌሉ ያፈነገጠ ትምህርት ቢሆንም እንኳ በጣን በሆነ ሁኔታ የምንፍቅና ሥራውን እያቀላጠፈ ያለና እየተጠቀሙበት ካለው አካሄድ የተነሳም () ሰዎቻችን በተለይም አዳጊ ወጣቶች እና ወጣቶችን በከፍተኛ ቁጥርና ፍጥነት በመማረክ ላይ ይገኛል። ወደ አስተምህሮው እንግባ በደቡክ ኮሪያ የተነሳ የስህተት ትምህርት ሲሆን አስተማሪው ደግሞ ሊ ማን-ሂ () የተባለ ግለሰብ ንወ። እንግዲህ ይህ ግለሰብ በደቡብ ኮርያ ብቻ ከ 200,000 በላይ ተከታዮች ያሉት ሲሆን በ ወይንም በቀደምት ጉምቱ የወንጌላውያን አማኞች የተወገዘና ትምህርቱ በቀጥታ የስህተትና የምንፍቅና እንደሆነ የተተቸ ትምህርት ሆኖ እናገኘዋለን። የትህምርቱ ዋና ገጽታም ከታረደው በግ ከክርስቶስ ውጪ ማዕከልነቱን ወደ ምንፍቅናው ደራሲ ወደ ሊ ማን-ሂ ያደላ መሆኑ በግልጽ ከትምህርቶቹና ከአቋሞቹ መረዳት ይቻላል። ይህ ሰው (ሊ ማን-ሂ) ራሱን ዳግም የተገለጠ ሐዋርያው ዮሐንስ እንደሆነ በግልጽ የሚያስተምርና የራሱንም የታደሰና እንደሚመቸው አድርጎ የተስተካከለ መጽሀፍ ቅዱስ (በተለይ በዮሐንስ ራዕይ ላይ) እስከ ማሳተም የደረሰ በቅዱስ ቃሉ ስልጣን ላይ የተዳፈረ ሰው ነው። ለዚህም በማሳያነት ራሱን ዳግም የተገለጠ ዮሐንስ (አዲሱ ዮሐንስ) አድርጎ ከመቁጠሩ ጋር በተያያዘ ዮሐንስ ራዕይ ዳግም በሙላት ተገልጦልኛል በማለትና በዮሐንስ ራዕይ 1 - 3 ያሉት በእስያ ያሉት ሰባቱ አብያተ ክርስቲያናት የእስያ ሳይሆኑ በኮርያ ለሚገኙ ከተሞች ናቸው ማለት አስተካክሎ የራሱን መጽሀፍ ቅዱስ አስትሟል። ያም ከተማ በዋናነት የምትባል ለሰሜን ኮርያ የቀረበች ከተማ ስትሆን የአስተምህሮ ተቋሙ ዋና መቀመጫ ናት። ትምህርቶቹ በጥቂቱ ከሰውዬው ማንነት አንጻር 1. ከላይ እንደተገለጸው ሊ ማን-ሂ ራሱን ሐዋርያው ዮሐንስ መሆኑን ያስተምራል ወይንም አዲሱ ዮሐንስ እያለ ራሱን ያቆላምጣል ( ይህ ትምህርት ፈጽሞ በክርስትና አስተምህሮ ውስጥ የሌለና ሰዎች ዳግም ሌላ ሰው ሆኖ ይወለዳሉ ለሚለው የህንድ(ሁድሃ)፣ የጥንት ቻይናና፣ የጥንት ግሪኮች ፍልስፍና ላይ የተመሰረተ የዳግም ስጋ ውልደት ትርክት ነው። 2. ሊ ማን-ሂ አዲሱ ዮሐንስ ነኝ እንደማለቱ የዮሐንስ ራዕይን "እውነታ" እንደተቀበለ ያስተምራል ይህም ልክ አይደለም ብሎ ያመነበትን የዮሐንስ ራዕይ ክፍል እንዲያወጣና በራሱ ሃሳብ እንዲተካ ነጻነትን ለራሱ አጎናጽፎታል። ይህ ሰው ዘርፈ ብዙ ስህተቶች የሚታይበት ቢሆንም የቃሉን ስልጣን የዳሰበት ግን ሰፊውን ድርሻ ይይዛል። ራዕይ መጽሐፍን ራሱ ራዕም መጽሐፉ ማንም እንዳይጨምርበትም ሆነ እንዳይቀንስበት ቆልፎ ያስቀመጠና ማንም ልሰርዝ ልደልዝ ቢል እግዚአብሔር የተገለጹትን እርግማኖች ኣንደሚያወርድበት ቢናገርም ይህ ሰው ይህንን በመተላለፍ አያሌ ስህተቶችን በመጽሐፉ ላይ ሲሰራ እናገኘዋለን። የዚህም ነገር መጨረሻ ጥፋት መሆኑ ከማንም ያልተሰወረ ሀቅ ነው። 3. በዮሐንስ ራዕይ ምዕራፍ 2፥26-27 ላይ የተገለጸውና ሕዝቡን በብረት በትር ይገዛል የተባለው ለእርሱ (ሊ ማን-ሂ) የተጻፈ ቃል እንደሆነ ያስተምራል። ክፍሉ ድል ለሚነሳው ተብሎ ለትያጥሮን የተጻፈውን ቃል እንደፈለገ ለራሱ ፍላጎት ለመተርጎም የሚታትር ግልብ ሀሳኢ መሆኑን እንረዳለን። 4. በዮሐንስ ራዕይ ምዕራፍ 12፥1-9 ባለው ክፍል ላይ የተገለጸችው ሴት ታሪክ ከሴቲቱ የተወለደውና(ቁ5) ዘንዶው ሊውጠው በተዘጋጀ ጊዜ(ቁ4) ወደ እግዚአብሔር ዙፋን የተነጠቀው(ቁ5) የያኔው ህጻን ያሁኑ ሊ ማን-ሂ መሆኑን በድፍረትና ያለ ምንም ፈሪሃ እንግዚአብሔርም ሆነ አክብሮተ የእግዚአብሔር ቃል ይናገራል። ይህ ሰው በአጭር አገላለጽ በ 2ጴጥ 1:20 ያለውን "ይህን በመጀመሪያ እወቁ፤ በመጽሐፍ ያለውን ትንቢት ሁሉ ማንም ለገዛ ራሱ ሊተረጉም አልተፈቀደም፤" የሚለውን ክፍል ወይ አላነበበውም አልያም ሊቀበለው አልፈቀደም ማለት ነው። 5. የእርሱ (ሊ ማን-ሂ) ንግግር አጽናኝና የመንፈስ ቅዱስ ቃል መሆኑን ይናገራል ( በርግጥ ቃሉ እኛ እግዚአብሔር እኛን ባጽናናበት መጽናናት ሌሎችን እንደምናጽናና ይገልጻል (2ቆሮ 1:4) ይሁንና ግን አጽናኝ ተብሎ የተገለጸው የየትኛውም የሰው ልጅ የሌለና ክርስቶስ ራሱ የመሰከረለት ቅዱስ መንፈሱ ብቻ መሆኑን እንረዳለን።(ዮሐ 14:15-16, 26, 15:26) በዚህም ይህ ሰው የመንፈስ ቅዱስን ድርሻ ለመውሰድ ያልፈራና ራሱን በመንፈስ ቅዱስ ስፍራ ያስቀመጠ ደፋር አስተማሪ ሆኖ እናገኘዋለን። ከድኅነት() አንጻር ይህ ሰው ከድኅነት አንጻር ራሱን በወንጌሉና በክርስቶስ ስፍራ ያስቀመጠ ራሱን የመዳን መንገድ አድርጎ የሚቆጥር ሰው ነው። ለአበይትም ከንግግሮቹ ከተወሰዱት መካከል፦ በዘፍ 2:9 ላይ የተቀመጠው የሕይወት ዛፍ በመባል የተገለጠው ሕይወት ሰጪ ራሱ ሊ ማን-ሂ መሆኑን ያስተምራል ከዚሁ ጋር በተያያዘም ሊ ማን-ሂ ራሱን የእግዚአብሔር መንግስት የሕይወት ዛፍ እያለም ይጠራል ( ከ ሊ ማን-ሂ ውጪ መዳን፣ ዘላለማዊ ሕይወትም ሆነ መንግስተ ሰማይ አለመኖሩን በግልጽ ያለ አንዳች መስቀቅ ያስተምራል። ( በክርስቶስ ዳግም ምፅዓት ጊዜ ጻድቅ የሆነውና የሚድነው አሁን ክርስቶስ "በመንፈስ" እንደመጣ () የሚያምን ብቻ ነው ይላል። ( ይህ ትምህርት የክርስቶክ ምፅዓት ከሆነ ዕንደቆየና አሁን የምንጠብቀው ክርስቶስ እንደሌለ መናስተማር አማኞችን የጌታቸውን መምጣት ከመናፈቅ እንዲናጥቡ የሚያደርግ ሲሆን አሁን ክርስቶስ መጥቶ በኮርያ ውስጥ እንደሚገኝ ለሚያስተምሩት ትምህርት መሰረትን ያስጥልላቸዋል። ክርስቶስ ሲመጣ እንዲህ በድብቅ ሳይሆን በግልጽና በገሀድ የወጉት ሁሉ እያዩት(ራዕይ 1:7) በታላቅ ክብር በታላቅ ክብርና በመላዕ አጀብ እንደሚመጣ(1ተሰ 4:16)፤ የመምጣቱም ቀን እንዳሁኑ መንደላቀቅና አለማዊ አትኩሮት ባለበት እየቀጠለ ሳይሆን ላላመኑበት ታላቅ ጭንቅና ተራሮች ሆይ ውደቁብን የሚያሰኝ የታላቅ ምጥ ቀን መሆኑን ቃሉ ያስተምረናል።(1ተሰ 5:3) 4. በክርስቶስ ዳግም ምፅዓት ጊዜ ሊ ማን-ሂ እውነት፣ ሕይወትና መንገድ እንደሚሆን በድፍረት ያስተምራል ( የዚህ ሰው ድፍረት ልክ ያጣና ክርስቶስ ራሱን "እኔ መንገድና እውነት ሕይወትም ነኝ፤ በእኔ በቀር ወደ አብ የሚመጣ የለም።" ዮሐ 14:6 ብሎ የገለጸበትን ሃሳብ የመዳን ብቸኛ መንገድነቱንና አዳኝነቱን ያሳየበትን ሃሳብ ይህ ሰው እንደቀላል ሲዘርፍና ለራሱ ስም ሲለጥፍበት የማይፈራ ሰው ነው። በዚህም ራሱን ከክርስቶስ ጋር ለማላከክ የሞከረ አስተምሮን የያዘ ነው። ከቤተ ዕምነት አንጻር በደምሳሳው የኦርቶዶስ፣ የኦርቶዶስ ፕሮቴስታንት ኣንዲሁም የፕቶቴስታንት አስተማሪዎች ለሰይጣን የተገቡ () እንደሆኑ ያስተምራል ( በተጨማሪም በዮሐንስ ራዕይ 14፥1፣3 ላይ የምናገኘው በጽዮን ተራራ ስለተሰበሰቡት ከ አስራ ሁለቱ ነገዶች የተውጣቱ 144 ሺህ ሰዎች የሚናገረውን ሃሳብ ኣነዚህ 144 ሺህ ሰዎች የእርሱ ተከታዮች አልያም የ አስራ ሁለት ነገዶች ኣንደሆኑና እነርሱም የቅዱስ ሕዝብና የንጉስ ካህናቶች "እንደሚሆኑ" ያስተምራል። ( ይህ ክፍል ከምድር ሁሉ ስለተዋጁና በጉን የሚከተሉ ሲሆኑ ለዚህ ምርጫ እንደመስፈርትነት የቀረበው ውሸት በአፋቸው አለመገኘቱ፣ ከሴት ጋር አለመተኛታቸው፣ ነውር ያልተገኘባቸው መሆናቸውና የመሳሰሉት እንጂ ፈጽሞ የ አባልነት በራዕዩ ላይ ቀርቦ አናገኝም። ይህ ፍጹም የእግዚአብሔርን ምርጫ ብቻ የምናይበት ክፍል ነው። በተጨማሪም ከንጉስ ካህንነት አንጻር ያነሳው ሃሳብ በ 2ጴጥ 2፥9 ላይ "እናንተ ግን ከጨለማ ወደሚደነቅ ብርሃኑ የጠራችሁን የእርሱን በጎነት እንድትናገሩ የተመረጠ ትውልድ፥ የንጉሥ ካህናት፥ ቅዱስ ሕዝብ፥ ለርስቱ የተለየ ወገን ናችሁ፤" የተገለጠ ሃሳብ ሲሆን እርሱ ለዚህ መስፈርትነት ያነሳው የ አባልነት በቃሉ ውስጥ የሌለና ከዛ ይልቅ እንደውም የንጉስ ካህንነት ጉዳይ እንደርሱ አገላለጽ የተስፋ(የወደፊት) ጉዳይ ሳይሆን በአማኞች ሕይወት የተከናወነ ጉዳይ መሆኑን እንረዳለ። 3. ከዚህ በተጨማሪም የነዚህ የ አስራ ሁለት ነገድና 144 ሺህ አባል ለመሆን በሊ ማን-ሂ የሚዘጋጅ 300 ጥያቄዎችን የያዘ ፈተና ማለፍ ግዴታ ሲሆን ፈተናውን ያለፉት ብቻ የነገዱ አባል እንደሚሆኑ ያስተምራል። ከዚህ ጋር በተያያዘም ይህንን ፈተና መመለስ የሚችሉት የ አባላት ብቻ መሆናቸውንና ከዛ ውጪ ያሉ ሰዎች ቢፈተኑ እንኳን መመለስ እንደማይችሉ የእግዚአብሔር ማጣሪያ ወንፊት የርሱ የወረቀት ፈተና እንደሆነ አድርጎ አባላቱን ያስተምራቸውል። ይህ ፈጽሞ ስህተት የሆነና እኛ ድኅነትን ያገኘነው እንዲሁ በጸጋ መሆኑን ቅዱስ ቃሉ በማያወላዳ ሁኔታ አስረግጦ ያስተምረናል። (ቆላ1:13-14፣ ዮሐ3:16፣ ኤፌ 2፥9. . . ) የዳንነው በጸጋ ብቻ ነው! ከቃሉ ባለስልጣንነት አንጻር ለዚህ ሀሳብ ከላይ ያየናቸው ሃሳቦች ብቻ በቂ ሲሆኑ የቅዱስ ቃሉን ስልጣን በመዳፈርና በመጋፋት ቃሉን ለራሱ ጥቅምና ሃሳብ ብቻ እየተረጎመ ከመገኘቱም በላይ መጽሐፍ ቅዱስን ዳግም ለማስተካከል በድፍረት የተነሳ ሰው ነው። በዚህም ከቦታ ስም እስከ ጭብጥ ለውጥ ድረስ በማድረቅ ለራሱ የሚመቸውን ትርጓሜ ሰጥቶ የሚያስተምር ሰው ነው። ይህንን ጽሁፍ ለመጻፍ የተነሳሳነው የዚህ የአስተምህሮ ቡድን በዚህ ወቅት በከተማችን አያሌ ቦታዎች በከባድ ፍጥነት እየተንቀሳቀሰ ያለ በመሆኑና አቀራረባቸውና ትምህርታቸው ለምድ ለባሽ ተኩላ እንደሚባለው በመጽሐፍ ቅዱስ ጥናት አሳበው ይህንን ፍጹም ከቃሉ ያፈነገጠ ይምህርት በቀስታ የሚያሰርፁ የገንፎ ውስጥ ስንጥር የጭቃ ውስጥ እሾህ የሆኑ ቡድኖች ናቸው። በዚህ ጊዜ በአብዛናው በትምህርት ቤቶች አካባቢ የሚንቀሳቀሱ ሲሆን ኮሌጅና ዩኒቨርስቲዎች ደጃፍ የማይጠፉ ሆነዋል። እነዚህ ቡድኖች በዋናነት ክርስቲያን(ፕሮቴስታንት) የሚያድኑ() ሲሆን በምንም መልኩ የጠለቀ ስነመለኮታዊ ውይይቶችን የማያደርጉና ሃሳቡ ሲነሳም ካዘጋጁት ትምህርት በኋላ እንደሚደርስ አድርገው በማድበስበስ በማለፍ ይታወቃሉ። ተወዳጆቻችን የመጽሐፍ ቅዱስ ጥናት በተባለበት ስፍራ ሁሉ መገኘት መንፈሳዊነት አይደለምና ነገሮችን በማስተዋል ልታደርጉ እንደሚገባ አሳስበን ማለፍ እንወዳለን። እንደ ስሕተት ሽንገላ ባለ ተንኮል በሰዎችም ማታለል ምክንያት በትምህርት ነፋስ ሁሉ እየተፍገመገምን ወዲያና ወዲህም እየተንሳፈፍን ሕፃናት መሆን ወደ ፊት አይገባንም፥ ኤፌ 4:14 ለተጨማሪና ለበለጠ መረጃ በ @ ሊያነጋግሩንና ግብአቶችን ማድረስ እንችላለን። እንዲሁም ላይ ስለ ትምህርቱ የበለጠ ማግኘት ይችላሉ። በናሆም ሙሉነህ ተጻፈ በመዲናችን አዲስ አበባ ለኢትዮጵያ ክርስትና ባዕድ የሆነ ‹አዲስ ሃይማኖት› የሚሰብክ አንድ ድብቅ ቡድን እንቅስቃሴውን ከጀመረ ድፍን አንድ አመት አለፈ፡፡ ይህ ቡድን ሃይማኖታዊ እንቅስቃሴውን የሚከውነው በድብቅ ነው፡፡ የዚህ ሃይማኖታዊ ቡድን ቀዳሚ ትኩረት በወንጌላዊያን አብያተ-ክርስቲያናት የሚገኙ ታዳጊ ወጣቶችና ወጣቶች ናቸው፡፡ ቡድኑ በመዲናችን አዲስ አበባ ለትራንስፖርት አማካኝ ናቸው በሚል በተመረጡ ቦታዎች ለምሳሌ በሜክሶኮ ኮሜርስ፣ በብሔራዊ ስታዲየምና በመገናኛ አከባዎች የማስተማሪያና የአምልኮ ስፍራ አዘጋጅቶ ብዙ ታዳጊ ወጣቶችንና ወጣቶችን በትምህርቱና በአምልኮው እያጠመቀ ይገኛል፡፡ ይህ ቡድን ሀገር በቀል ቡድን አይደለም፡፡ የቡድኑ መነሾ ደቡብ ኮሪያ የሚገኘው “” ነው፡፡ ከጥቂቶች በስተቀር አብዛኛው የቡድኑ አባላት ከደቡብ ኮሪያ የመጡ ኮሪያዊያን ናቸው፡፡ ቡድኑ እራሱን ‹› ብሎ አያስተዋውቅም፡፡ ‹› በኮሪያኛ ‹አዲስ ሰማይና አዲስ ምድር ማለት ነው፡፡ የቡድኑ አባላት እራሳቸውን ‹› በሚል መጠሪያ ማስተዋወቅ የማይፈልጉበት ብቸኛ ምክንያት ሰዎች ‹› መሆናቸውን ካወቁ መናፍቅ/ በሚል ተቃውሞ እንቅስቃሴያው እንዳይገታ ስለሚሰጉ ነው፡፡ ስለዚህም የቡድኑ አባላት ሰዎችን ወደዚህ ቡድን ሲጋብዙ የኮሪያዊያን የመጽሐፍ ቅዱስ ጥናት ቡድን/ የሚለውን መጠሪያ ይጠቀማሉ፡፡ ይህም ቀዳሚው የቡድኑ ዘዴ መሆኑን አንባቢው ልብ ይበል፡፡ የቡድኑ አባላት አዳዲስ ሰዎችን ለማጥመድ ይችሉ ዘንድ ህዝብ በሚበዛባቸውን ባዛሮች፣ ቤተ-ክርስቲያንናት፣ ኮንፍራንስ በሚካሄድባቸው የስብሰባ አዳራሾች፣ በሀገራዊ ሰልፎችና በመሳሰሉ ስፍራዎች ላይ በማተኮር ማራኪ በሆነ አቀራረብ () ተጠቅመው የሚያጠምዱዋችን ሰዎች የኮሪያዊያን የመጽሐፍ ቅዱስ ጥናት ቡድንን/ ይታደሙ ዘንድ በመጋበዝ አድራሻ ይለዋወጣሉ፡፡ ይህም ሁለተኛው የቡድኑ ዘዴ መሆኑን አንባቢው ልብ ይበል፡፡ ከዚህ በፊት ከነበረው ተሞክሮ መረዳት እንደሚቻለው ለእነዚህ ቡድኖች አዎንታዊ መልስ ሲሰጡ የሚታዩት ለመጽሐፍ ቅዱስ የጥናት ባህል አዲስ ያልሆኑ የወንጌላዊያን አብያተ-ክርስቲያናት ታዳጊ ወጣቶችና ወጣቶች ናቸው፡፡ እስካሁን ባለኝ መረጃ ይህ ቡድን በእንዲህ አይነቱ ስልት ያጠመዳቸውን ከ20 እስከ 30 የሚያህሉ ታዳጊ ወጣቶችንና ወጣቶችን ለ1 አመት በሚዘልቅ የመጀረመሪያ ዙር ስልጠና አስተሮ ሊያስመርቅ 2ና 3 ወራት ቀርተውታል፡፡ ምንም እንኩዋን ቡድኑ የመጀመሪያውን ዙር ተማሪዎች ከጥቂት ወራት በኃላ ሊያስመርቅ ቢዘጋጅም ከመጀመሪያው ዙር ቀጥሎ እያንዳንዱ ከ40 እስከ 50 የሚያህል ታዳጊ ወጣቶችንና ወጣቶችን የያዘ ባለ 3 ዙር ቡድን እያስተማረ ይገኛል፡፡ ከረዕቡና ከቅዳሜ ወጪ ለ5 ቀናት ከ3 ፈረቃዎች (ጠዋት ከሰዓትና ማታ) መካከል ተማሪው የሚመቸውን ፈረቃ መርጦ ሲያበቃ ለተከታታይ ቀናት ለ1 አመት የጊዜ ርዝማኔ በእንግሊዘኛ የማስተማሪያ ቁዋንቁዋ ተጠቅመው በማስተማር ላይ ይገኛሉ፡፡ የቡድኑ አባላት ከወንጌላዊያን አብያተ-ክርስቲያናት አያያዝ የሚለያቸው ነገር ቢኖር የሚያስተምሩዋቸውን ታዳጊ ወጣቶችና ወጣቶችን የስልክ አድራሻ በመውሰድ በየቀኑ ስለ ተማሩት ትምህርት አስመልክቶ የሚሰማቸውን ማንኛውንም ስሜት ለማድመጥ ዘወትር ምሽት የሞባይል መልዕክት // እየላኩ በጥሞና የሚከታተሉ በመሆናቸው ነው፡፡ ይህም ሶስተኛው የቡድኑ ዘዴ መሆኑን አንባቢው ልብ ይበል፡፡ የ1 አመቱ የትምህርት መርሃ-ግብር ወደ 58 የሚጠጉ ርዕሰ-ጉዳዮችን ያካተተ ሲሆን እያንዳንዱ ርዕሰ-ጉዳይ እርስ በእርስ በእጅጉ የተያያዘ እንደመሆኑ መጠን ቀጥሎ ያለው ግልጽ ይሆን ዘንድ አስቀድሞ የመጣው ቀጥሎ ለሚመጣው እንደ መሰረት ሆኖ ያገለግላል፡፡ 58ቱም የተሳሰሩት ትምህርቶች ሙሉ ለሙሉ የመጽሐፍ ቅዱስ ጥቅሶችን የሚጠቀሙ እንደመሆናቸው መጠን ተማሪው እራሱን በመንፈሳዊ ስፍራ እንዳስገኘ እንዲሰማው በማድረግ ትምህርቱን በእሺታ እንዲከታተል ሲያደርገው ይታያል፡፡ በመጀመሪያዎቹ የትምህርት ቀናት ተማሪዎች አድራሻ እንዲለዋወጡ አይፈቀድም፡፡ ይህም የሆነበት ዋና ምክንያት ምናልባትም ተማሪዎች ማንነታቸውን አውቀው ለሌሎቸ ተማሪዎችን በመንገር እንዳያስቆሙዋቸው ከሚል ስጋት ጋር እንደሚያያዝ ትምህርቱን አቁመው የወጡ የቀድሞ ተማሪዎች ይናገራሉ፡፡ ነገር ግን ወደ ትምህርቱ ማብቂያ አከባቢ ሲደርሱ አድራሻ እንዲለዋወጡ ብቻ ሳይሆን ከተቻለም እርስ በእርስ ተቀራርበው የፍቅር ግንኙነት በመፍጠር ይጋቡ ዘንድ በግል እስከማበረታታት ይደርሳሉ፡፡ የዚህም ማበረታቻ መሰረታዊ ምክንያት ትምህርቱን ጠንቅቀው የጨረሱና ከቡድኑ ጋር አመልኮ የጀመሩ ተማሪዎች ለቡድኑ ሃይማኖት መስፋፋት ቁልፍ ግለሰቦች መሆናቸውን ከማመን የሚመነጭ መሆኑን መገመት አያዳግትም፡፡ ይህም አራተኛው የቡድኑ ዘዴ መሆኑን አንባቢው ልብ ይበል፡፡ ተማሪዎች ትምህርቱን ሲከታተሉ ቆይተው በ‹› ለማመን የማያወላዱበት የትምህርት ደረጃ ደርሰዋል ሲሉ እያንዳንዱን ተማሪ በግል በማግኘት የፋሲካ() ክንዋኔን እንዲፈጽሙ ያደርጉዋቸል፡፡ የፋሲካ() ክንዋኔ አብይ አላማ ተማሪው የቡድኑ እውነተኛ ማንነት ‹› እንደሆነና እስከዛሬ ሲማር የነበረው ትምህርት ወደ ‹› ሃይማኖት ለመቀላቀል እንደሚያስችለው በመግለጽ ተማሪው አሁን ገና እንደ ዳነ ተነግሮት ቀድሞ ህብረት ሲያደርግበት ከነበረው የወንጌላዊያን አብያተ-ክርስቲያናት ተላቅቆ ለአንዴና ለዘላለም ወደ “” እንዲቀላቀል በመጋበዝ ነው፡፡ ተማሪው ከዚህ ወዲህ በወንጌላዊያን አብያተ-ክርሰቲያናት ተገኝቶ እንዲታደም ሆነ እንዲማር አይፈቀድለትም፡፡ ይልቁንም ቡድኑ ባዘጋጀውና በመዲናችን አዲስ አበባ ብሔራዊ ስታዲየም አከባቢ በሚገኝ ድብቅ የአምልኮ ስፍራ እንዲቀላቀል ይነገረዋል፡፡ ተማሪውም እሺታውን ሲገልጽ የጺዖን ተራራ () በሚሉት የድብቅ የአምልኮ ስፍራ ዘወትር እሁድ ከሰዓት ተገኝቶ ከቡድኑ ጋር እንዲያመልክና ማዕድ እንዲቆረስ ይሆናል፡፡ የአምለኮ-ስርዓቱ የሚፈጸመው ለአምለኮ የመጣው ተማሪ በጾታ ተከፍሎ በተዘጋጀው የልብስ መቀየሪያ ክፍል ገብቶ ሲያበቃ ልብሱንና ጫማውን በመቀየር የተዘጋጀለትን ሙሉ ነጭ ልብስ ለብሶ ወደ ማምለኪያው ስፍራ ይመጣል፡፡ ተማሪው ወደ ማዕከላዊው የአምልኮ ስፍራ በመቅረብ የዮጋ ልምምድ የሚያደርጉ ሰዎች እንደሚቀመጡት እግሩን በእግሩ ላይ አነባብሮ በማስቀመጥ አይኑን በመጨፈን ቆሞ የሚሰብከውን አልያም የሚያወራውን የቡድኑ አባል ስብከት በአዝነ-ህሊናው () እያብሰለሰለ ይሰማል፡፡ በእዚህ ስፍራ የተገኙ ታዳጊ ወጣቶችና ወጣቶች የቡድኑ አባላትን ጨምሮ ሁሉም ነጫጭ ልብስ ለብሰው ክብ በመስራት ይህንን ክንዋኔ ዘወትር ሰንበት ከሰአት ይፈጽማሉ፡፡ የአምልኮ መርሃ-ግብሩ ሲያበቃ የታደሙት ሁሉ የተዘጋጀውን ማዕድ በጋራ ተቆዋድሰው ይለያያሉ፡፡ ማዕዱ በዋናነት የኮሪያዊያን ምግብ የሚበዛው ቢሆንም የሀበሻ ምግብም አይጠፋውም፡፡ እንግዲህ በዚህ ሂደት ውስጥ ያለፈ ተማሪ ዘወትር እሁድ ከሰዓት የሚደረገውን አምለኮ እየፈጸመ የቡድኑን ትምህርት ተከታትሎ ሲጨርስ ልክ የቡድኑ አባላት ሰዎችን ለማጥመድ ህዝብ በሚበዛበት አከባቢ በመሄድ ብዙዎችን ጋብዘው እንደሚያመጡ እነዚህም ምሩቃን ተማሪዎች ይህንኑ ያደርጋሉ፡፡ ከዚህ ባሻገር ምሩቃኑ አማርኛ ተናጋሪ ኢትዮጵያዊያን እንደመሆናቸው መጠን ሃይማኖቱ በተሳለጠ ሁኔታ እየተስፋፋ እንዲሄድ ምሩቃኑ የተወሰነ ስልጠና ተሰጥቶዋቸው የተማሩትን ትምህርት ለአዳዲስ ገቢዎች እንዲያስተምሩ አስተማሪ ሆነው ይሾማሉ፡፡ በሀሰት ተጠምደው፣ በሀሰት የተጠመቁና በሀሰት የሚያመልኩ ምስኪን ወንድሞችና እህቶች ሳያውቁ ሌሎችን በሀሰት የሚያጠምዱ የሀሰት መምህራን ሆነው ይሾማሉ፡፡ የ ‹› ሃይማኖት የብሉይ ኪዳኑን የህዝበ-እስራኤል 12 ነገዶች እንዲሁም የኢየሱስን 12 ደቀ-መዛሙርት ምሳሌ በማድረግ በሊ. ማን. ሂ() ማዕከላዊነት ተፈጥሮ በ12 ነገዶች የተደራጀ ሃይማኖት ነው፡፡ እነዚህ 12 ነገዶች በ12ቱ የጌታ ኢየሱስ ሐዋሪያት ስም የተሰየሙ ሲሆን በሀገራችን ኢትዮጵያ በሊ. ማን. ሂ() ምሪት የገባው ብቸኛ ነገድ የጴጥሮስ ነገድ ነው፡፡ ይህ ሃይማኖት እንቅስቃሴ አይደለም ሃይማኖት እንጂ፡፡ እንቅስቃሴ በማዕከማዊነት የሚመራው ተዋረዳዊ መዋቅር የሌለው ሲሆን ሃይማኖት ግን ከእንቅስቃሴ በተለየ ሁኔታ ማዕከላዊነትን ተጎናጽፎ ተዋረዳዊ መዋቅር የሚከተል ነው፡፡ በምድረ-ኢትዮጰየያ የገባው ይህ የ‹ በደቡብ ኮሪያ ከሚገኘው “” ከሚባለው ሃይማኖት ጋር ቀጥተኛ ግንኙነት ያለው፣ ቀድሞኑም በዚህ ሃይማኖት መሪ አማካኝት ወደዚህ ምድር በሚሲዮናዊነት የተላኩ ግለሰቦችን የያዘና ማንኛውንም ምሪት የሚቀበልና ዘወትርም ለዚህ ሃይማኖት መሪ ሪፖርት የሚያደርግ ህቡዕ/ድብቅ ቡድን ነው፡፡ ይህን ሃይማኖት ከሌሎቹ መናፍቃዊ ሃይማኖቶች ለየት የሚያደርገው ወደ ተለያዩ ሀገራት የሚልካቸው የሃይማኖቱ ሚሰዮናዊያን መልካም ነው ለሚሉት አላማ ውሸት መናገርን እንደ ትክክልነት አምኖ መቀበሉ ነው፡፡ ለምሳሌ ከውሸቶቹ መካከል፡- ሀ) የቡድኑ አባላት መጀመሪያ የሚናገሩት ስም የውሸት ስም መሆኑ፤ (እውነተኛ ስማቸውን ‹› መሆኑን የሚናገሩት ተማሪዎቹ ትምህርቱን የማይተውበት ደረጃ ደርሰዋል ብለው ሲያምኑ ብቻ ነው) ለ) የተላኩት ከ ‹” ሆኖ ሳለ የመጡት ሆነ አባል የሆኑበት ቤተ-ክርስቲያን በኮሪያ ውስጥ የሚገኝ የፕርስፒቴሪያን ቤተ-ክርስቲያን መሆኑን መናገራቸው፤ ሐ) በኢትዮጵያ ውስጥ ለመስራት ህጋዊ ፈቃድ መንግስት እንደ ሰጣቸው መናገራቸው፤ መ) የተመረቁ ተማሪዎችን ለአስተማሪነት ሲያሰለጥኑ አዳዲስ ተማሪዎችን እንዴት ዋሽቶ ማሳመን እንደሚቻል ማስተማራቸው፤ ሠ) በልማት አልያም በበጎ ፈቃድ ድርጅት ስም በመግባት በድብቅ ይህንን እንቅስቃሴ ማሳለጣቸው፤ ከሁሉ በላይ ደግሞ የቤተ-ክርስቲያን ፈቃድ ካወጡ የሀገር ውስጥ ሌባና ወመኔ ‹መጋቢያን› ጋር ተመሳጥረው የቤተ-ክርስቲያን ህጋዊ ፈቃድ በየወሩ በመከራየት በኢትዮጵያ ውስጥ ለመቆየት መሞከራቸው የሚያስደነግጠው አካሄዳቸው ነው፡፡ ለመንጋው የማይገዳቸው ነገር ግን የቤተ-ክርስቲያን ፈቃድ አውጥተው ሲያበቁ ለእነዚህ የሃይማኖት ቡድኖች ህጋዊ በመስጠት የቤተ-ክርስቲያን ፈቃዳቸውን እያከራዩ ከርሳም ሆዳቸውን የሚሞሉ ሌባና ወመኔ ‹መጋቢያን› መኖራቸው ደግሞ በእጅጉ ያስደነግጣል፡፡ የእነዚህን ሌባና ወመኔ ‹መጋቢያን› ስምና ከመንግስት የቤተ-ክርስቲያን ፈቃድ የተቀበሉትን የቤተ-ክርስቲያን ስም ባውቅም እዚህ ቦታ መጥቀሱ አስፈላጊ ስላልሆነ አልፈዋለሁ፡፡ እዚህ ሌባና ወመኔ ‹መጋቢያ› የቤተ-ክርስቲያንን ፈቃድ እንደ ገንዘብ ማግኛ ዘዴ በመጠቀም በየወሩ የኪራዩን መጠን በመጨመር ቅልጥ ያለ ውንብድና ውስጥ ገብተዋል፡፡ ይህ ሁኔታ ከኮሪያ ለመጣው መናፍቃዊ ቡድን አስጨናቂ እየሆነ በመምጣቱ ቡድኑ ሌላ በምድረ-ኢትዮጵያ በመቆየት ለዚህ መናፍቃዊ ሃይማኖት ብዙዎችን ለማስገዛት አንድ ዘዴ የዘየደ ይመስላል፡፡ ይህም ዘዴ የተመረቁ አልያም የሚመረቁ ተማሪዎችን በማግባባት በድብቅ የ“” ቅርንጫፍ የሆነ ሀገር-በቀል ቤተ-ክርስቲያን መመስረት ነው፡፡ ይህንን ለማድረግ አሁን ባለው ህግ መሰረት 1000 የታደሰ የአባላት መታወቂያ የሚያስፈልግ እንደመሆኑ መጠን 1000ዉን የታደሰ መታወቂያ ከሌባና ወመኔ ‹መጋቢያ› ጋር በገንዘብ በመደራደር ተቀብለው ሲያበቁ በተማሪዎቹ ጠያቂነት መንግስት የሚጠይቀውን የቤተ-ክርስቲያን ቅድመ-ሁኔታ አሙዋልተው ቤተ-ክርስቲያኒቱ እንድትመሰረት እንቅስቃሴ ላይ መሆናቸውን አውቃለሁ፡፡ ይህን ለማድረግ ብዙ ጊዜ የሚፈጅባቸው አይመስለኝም፡፡ ለዚህ ደግሞ ምክንያቱ ተማሪዎቹ ኢትዮጵያዊ እንደመሆናቸው መጠን ፈቃዱን ለማውጣት አዳጋች ባለመሆኑ ነው፡፡ ያኔ እነዚህ ሰዎች ይህች ቤተ-ክርስቲያን በምታቀርበው ግብዣ በሚሲዮናዊነት ስም በምድረ-ኢትዮጵያ ለመመላለስ የሚቸግራቸው አይሆንም፡፡ ቡድኑ የቆመለት ሃይማኖት ይህንን ሁሉ ሸፍጠኛ አካሄድ ሲከተል ውሸት መሆኑ ጠፍቶት አይደለም፡፡ ይልቁንም በውሸት መልካም ስራ መስራት መጽሐፍ ቅዱሳዊ ነው ብሎ ስለሚያምን ነው፡፡ እኔ እስካለኝ መረጃ የሃይማኖቱ መስራች ወደ ኢትዮጵያ በተለያዩ የሰላምና የእርቅ እንዲሁም በግብረ-ሰናይ ጉዳዮች ዙሪያ መጥቶ ከከፍተኛ የመንግስት ባለስልጣናት ጋር በተያዩ ጊዜያት ውይይት ማድረጉን አውቃለሁ(ለምሳሌ የቀድሞ ፕሬዝዳንት አቶ ግርማ ወ/ጊዮርጊስ)። በኢትዮጵያ እየሰራ ያለው ይህ ቡድን አባላቱን 1000 ማድረግ ከቻለና የቤተ-ክርስቲያን ፈቃድ ካገኙ የሃይማኖቱ መስራች በቀጥታ ወደዚህ ሀገር የሚመጣ ይሆናል፡፡ ይህ ቡድን የቆመለት ሃይማኖት የአስተምህሮ ምንፍቅና ብቻ ሳይሆን እራሱን የቻለ ሃይማኖታዊ ልማድ() ያሉት እንደመሆኑ መጠን ተማሪዎች ይህን ሃይማኖት አንዴ ከተቀበሉ በኃላ በልዑል እግዘአብሔር ተአምራዊ እጅ ካልሆነ በቀር በቀላሉ መላቀቅ አስቸጋሪ ነው፡፡ በዚህ ትምህርት ውስጥ የነበሩና ቶሎ የወጡ እንዲሁም እየተማሩ ያሉ ወንድሞችና እህቶች እንደሚናገሩት ከሆነ በሃይማኖቱ ለብዙ ወራት የተከተተባቸው የክፋት ዘር በቀላሉ ሊላቀቃቸው ባለመቻሉ ምክንያት አንዳንዶቹ ቁጭ ብለው አልያም ተረጋግተው ማውራት ሆነ መወያየት እስከማይቻላቸው ድረስ ሊነገር በማይችል ጭንቀት ውስጥ እየማቀቁ ይገኛሉ፡፡ ይህ ግነታዊ ጽሁፍ አይደለም፡፡ ይህ እውነት ነው፡፡ ስማቸውን መጥቀስ የማይገባኝ በቅርብ የማውቃቸው አንዳንድ ወንድሞችና እህቶች በከፍተኛ የአዕምሮ ጭንቀት ውስጥ ይገኛሉ፡፡ አንዳንድ ትጉ ወንድሞች ከዚህ ትምህርት በመውጣት ትምህርቱን ለመጋፈጥ ይችሉ ዘንድ በቡድን ሆነው በጸሎትና በትጋት እንዳሉ አውቃለሁ። ይህን ሁሉ ሲጥሩ ግን የሚረዳቸው የለም። ጨርሶ! ከዚህ ቀደም እንደጻፍኩት የወንጌላዊያን አብያተ-ክርስቲያናት ህብረት ጋር እንኳን ቀርበው እርዱን ቢሉ በእጃቸው ያለውን ሰነድ ከመነጠቅ (መነጠቅ ልበለው እንጂ) በቀር ምንም አልፈየዱላቸውም። ይህም ህብረቱ ለአመት በአላት ክንዋኔ እንጂ ብዙዎችን ከጥፋት ለመታደግ እንዳልቆመ አስረድቶኛል። ትምህርቱ ሙሉ ለሙሉ የተማሪዎቹን አዕምሮ የሚቆጣጠር ከመሆኑ በላይ የወንጌላዊያን ቤተ-ክርስቲያናትን ጋለሞታ፣ ጨለማ አድርገው የሚያስተምሩ ናቸው፡፡ ስዚህም ተማሪዎች ከዚህ ህብረት ቢወጡ እንኩዋን ከገባባቸው ትምህርት የተነሳ ወደ ቤተ-ክርስቲያን ለመሄድ ሆነ መጽሐፍ ቅዱስን በግል ለማንበብ ይቸገራሉ፡፡ የዚህ ቡድን ዋና ትምህርት በራእይ መጽሐፍ ላይ የተመሰረተ ነው። በተለያዩ ምክንያቶች ብዙ ለመግፋት ባልችልም የዚህን ሃይማኖት የትምህርት ምንነት ለማወቅ ኮሜሪስ በሚገኘው የስልጠና ስፍራ ተመዝግቤ የተወሰኑ የትምህርት መርሃ-ግብሮችን ለመታደም ሞክሪያለሁ። ታዳጊ ወጣቶቻችና ወጣቶቻችን አደጋ ላይ ናቸው.... በ # የተጻፈ የክርስትና ክፍልፋዮች
11754
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%B6%E1%89%AA%E1%8B%AC%E1%89%B5%20%E1%88%95%E1%89%A5%E1%88%A8%E1%89%B5
ሶቪዬት ሕብረት
ሶቪየት ዩኒየን፣[] በይፋ የሶቪየት ሶሻሊስት ሪፐብሊካኖች ህብረት ከ1922 እስከ 1991 ድረስ ዩራሺያንን ያቀፈ የሶሻሊስት ግዛት ነበር። [] በተግባር መንግሥቱ እና ኢኮኖሚው እስከ መጨረሻዎቹ ዓመታት ድረስ በጣም የተማከለ ነበር። ሀገሪቱ የአንድ ፓርቲ መንግስት ነበረች (ከ1990 በፊት) በሶቭየት ዩኒየን ኮሚኒስት ፓርቲ የሚተዳደር ሲሆን በሞስኮ ዋና ከተማዋ በትልቁ እና በሕዝብ ብዛት በሩስያ ኤስኤፍኤስአር. ሌሎች ዋና ዋና የከተማ ማዕከሎች ሌኒንግራድ (የሩሲያ ኤስኤስአር)፣ ኪየቭ (የዩክሬን ኤስኤስአር)፣ ሚንስክ (ባይሎሩሺያ ኤስኤስአር)፣ ታሽከንት (ኡዝቤክ ኤስኤስአር)፣ አልማ-አታ (ካዛክኛ ኤስኤስአር) እና ኖቮሲቢርስክ (የሩሲያ ኤስኤስአር) ነበሩ። ከ22,402,200 ስኩዌር ኪሎ ሜትር በላይ (8,649,500 ስኩዌር ማይል) የሚሸፍን እና አስራ አንድ የሰዓት ሰቆችን የሚሸፍን ትልቁ ሀገር ነበረች። የሶቪየት ኅብረት ሥሮቿ በ1917 የጥቅምት አብዮት የመሠረቱት በቭላድሚር ሌኒን የሚመራው ቦልሼቪኮች ቀደም ሲል የሩስያን ኢምፓየር የሮማኖቭን ቤት የተካውን ጊዜያዊ መንግሥት ገልብጠው ነበር። የሩስያ ሶቪየት ሬፐብሊክ ሪፐብሊክን መስርተዋል, በአለም የመጀመሪያው በህገ-መንግስታዊ ዋስትና ያለው የሶሻሊስት መንግስት ነው.[] ውጥረቱ ተባብሶ በቦልሼቪክ ቀይ ጦር እና በቀድሞው ኢምፓየር ውስጥ ባሉ በርካታ ፀረ-ቦልሼቪክ ኃይሎች መካከል ወደ እርስ በርስ ጦርነት ተለወጠ፣ ከእነዚህም መካከል ትልቁ ክፍል ነጭ ዘበኛ ነበር። የነጩ ጠባቂው በቦልሼቪኮች እና በተጠረጠሩ ሰራተኞች እና ገበሬዎች ቦልሼቪኮች ላይ ነጭ ሽብር በመባል የሚታወቀውን የጸረ-ኮሚኒስት ጭቆና ላይ ተሰማርቷል። የቀይ ጦር አስፋፍቶ የአካባቢውን ቦልሼቪኮች ሥልጣን እንዲይዙ፣ ሶቪዬቶችን በማቋቋም፣ የፖለቲካ ተቃዋሚዎቻቸውን እና ዓመፀኛ ገበሬዎችን በቀይ ሽብር ጨቋኙ። እ.ኤ.አ. በ 1922 የኃይል ሚዛኑ ተቀይሯል እና ቦልሼቪኮች በድል ወጡ ፣ የሩሲያ ፣ ትራንስካውካሲያን ፣ ዩክሬን እና ባይሎሩሺያን ሪፐብሊኮችን በማዋሃድ ሶቪየት ህብረትን አቋቋሙ ። የእርስ በርስ ጦርነቱ ሲያበቃ የሌኒን መንግስት የነጻ ገበያ እና የግል ንብረት በከፊል እንዲመለስ ያደረገውን አዲስ የኢኮኖሚ ፖሊሲ አስተዋወቀ። ይህም የኢኮኖሚ ማገገሚያ ወቅት አስከትሏል. በ1924 የሌኒን ሞት ተከትሎ ጆሴፍ ስታሊን ወደ ስልጣን መጣ። ስታሊን በኮሚኒስት ፓርቲ ውስጥ ያለውን አገዛዝ የሚቃወሙትን ሁሉንም የፖለቲካ ተቃዋሚዎች አፍኖ የዕዝ ኢኮኖሚን ​​አስመረቀ። በዚህ ምክንያት ሀገሪቱ ፈጣን የኢንደስትሪላይዜሽን እና የግዳጅ ስብስብ ሂደት ውስጥ ገብታ ከፍተኛ የኢኮኖሚ እድገት ያስመዘገበች ቢሆንም በ1932-1933 ሰው ሰራሽ የሆነ ረሃብ አስከተለ። የጉላግ የሠራተኛ ካምፕ አሠራርም በዚህ ጊዜ ውስጥ ተስፋፋ። በተጨማሪም ስታሊን የፖለቲካ ፓራኖይያን በማነሳሳት ተቃዋሚዎቹን ከፓርቲው ለማስወገድ ወታደራዊ መሪዎችን፣ የኮሚኒስት ፓርቲ አባላትን እና ተራ ዜጎችን በጅምላ በማሰር ወደ ማረሚያ ካምፖች ተላኩ ወይም ሞት ተፈረደባቸው። እ.ኤ.አ. ነሐሴ 23 ቀን 1939 ፀረ ፋሺስት ከምዕራቡ ዓለም ኃይሎች ጋር ፀረ-ፋሺስት ጥምረት ለመመሥረት ያልተሳካ ሙከራ ካደረጉ በኋላ ፣ ሶቪየቶች ከናዚ ጀርመን ጋር ጠብ የለሽ ስምምነት ተፈራረሙ። ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት መጀመር በኋላ የፖላንድ፣ ሊትዌኒያ፣ ላትቪያ እና ኢስቶኒያ ምስራቃዊ ክልሎችን ጨምሮ መደበኛ ገለልተኛ ሶቪየቶች የበርካታ የምስራቅ አውሮፓ ግዛቶች ግዛቶችን ወረሩ እና ያዙ። ሰኔ 1941 ጀርመኖች ወረሩ ፣ በታሪክ ትልቁ እና ደም አፋሳሹ የጦርነት ቲያትር ከፈቱ ። እንደ ስታሊንግራድ ባሉ ኃይለኛ ጦርነቶች በአክሲስ ኃይሎች ላይ የበላይነትን በማግኘቱ ሂደት የሶቪዬት ጦርነቶች ሰለባዎች አብዛኞቹን በግጭቱ የተጎዱትን ሰለባዎች አድርሰዋል። የሶቪየት ኃይሎች በመጨረሻ በርሊንን ያዙ እና ግንቦት 9 ቀን 1945 በአውሮፓ ሁለተኛውን የዓለም ጦርነት አሸንፈዋል። በቀይ ጦር የተቆጣጠረው ግዛት የምስራቅ ብሎክ የሳተላይት ግዛቶች ሆነ። የቀዝቃዛው ጦርነት በ 1947 ብቅ አለ ፣ የምስራቅ ብሎክ የምእራብ ብሎክን ተጋፍቷል ፣ እሱም በ 1949 በሰሜን አትላንቲክ ቃል ኪዳን ድርጅት ውስጥ አንድ ይሆናል ። እ.ኤ.አ. በሚሊዮን የሚቆጠሩ ገበሬዎች በኢንዱስትሪ የበለጸጉ ከተሞች ውስጥ በመውደቃቸው አገሪቱ በፍጥነት አደገች። ዩኤስኤስአር በጠፈር ውድድር ቀዳሚውን ስፍራ የወሰደው በመጀመርያው የሳተላይት እና የመጀመሪያውን የሰው ልጅ የጠፈር በረራ እና የመጀመሪያውን ፕላኔት ቬነስ ላይ ለማረፍ ነው። እ.ኤ.አ. በ1970ዎቹ ከዩናይትድ ስቴትስ ጋር የነበረው ግንኙነት አጭር ነበር፣ ነገር ግን እ.ኤ.አ. በ1979 የሶቭየት ህብረት ወታደሮቿን በአፍጋኒስታን ስታዘምት ውጥረቱ እንደገና ቀጠለ። ጦርነቱ ኢኮኖሚያዊ ሃብቱን ያሟጠጠ እና የአሜሪካ ወታደራዊ እርዳታ ለሙጃሂዲን ተዋጊዎች መባባስ ነበር። እ.ኤ.አ. በ 1980 ዎቹ አጋማሽ ላይ የመጨረሻው የሶቪየት መሪ ሚካሂል ጎርባቾቭ በግላኖስት እና በፔሬስትሮይካ ፖሊሲዎች ኢኮኖሚውን የበለጠ ለማሻሻል እና ነፃ ለማድረግ ፈለገ። ግቡ የኢኮኖሚ ድቀት እየቀለበሰ የኮሚኒስት ፓርቲን መጠበቅ ነበር። የቀዝቃዛው ጦርነት በእርሳቸው የስልጣን ዘመን ያበቃ ሲሆን በ1989 የዋርሶ ስምምነት በመካከለኛው እና በምስራቅ አውሮፓ የየራሳቸውን የማርክሲስት ሌኒኒስት አገዛዞችን ገለበጡ። በዩኤስ ኤስ አር አር ላይ ጠንካራ የብሔርተኝነት እና የመገንጠል እንቅስቃሴ ተከፈተ። ጎርባቾቭ በሊትዌኒያ፣ ላትቪያ፣ ኢስቶኒያ፣ አርሜኒያ፣ ጆርጂያ እና ሞልዶቫ የተቃወሙትን ህዝበ ውሳኔ አስጀመረ - ይህም አብዛኞቹ ተሳታፊ ዜጎች ህብረቱን እንደታደሰ ፌዴሬሽን እንዲጠብቅ ድምጽ ሰጥተዋል። እ.ኤ.አ. ነሐሴ 1991 በኮሚኒስት ፓርቲ ጠንካራ ታጋዮች መፈንቅለ መንግስት ሙከራ ተደረገ። መፈንቅለ መንግስቱን በመጋፈጥ ረገድ የሩሲያው ፕሬዝዳንት ቦሪስ የልሲን ትልቅ ሚና በመጫወት አልተሳካም። ዋናው ውጤት የኮሚኒስት ፓርቲ እገዳ ነበር። በሩሲያ እና በዩክሬን የሚመሩት ሪፐብሊካኖች ነፃነታቸውን አወጁ። በታህሳስ 25 ቀን 1991 ጎርባቾቭ ሥልጣናቸውን ለቀቁ። ሁሉም ሪፐብሊካኖች ከሶቪየት ኅብረት መፍረስ የወጡ ነፃ የድህረ-ሶቪየት መንግሥታት ናቸው። የሩስያ ፌደሬሽን (የቀድሞው የሩስያ ኤስ.ኤፍ.አር.ኤስ.አር.ኤስ.አር.) ​​የሶቪየት ህብረትን መብቶች እና ግዴታዎች ወስዶ በአለም ጉዳዮች ውስጥ እንደ ቀጣይ ህጋዊ አካል እውቅና አግኝቷል። የሶቪየት ኅብረት ወታደራዊ ኃይልን በሚመለከት ብዙ ጉልህ የሆኑ የማህበራዊ እና የቴክኖሎጂ ስኬቶችን እና ፈጠራዎችን አፍርቷል። በዓለም ሁለተኛዋ ትልቁ ኢኮኖሚ እና በዓለም ላይ ትልቁን የጦር ሰራዊት ትኮራለች። ዩኤስኤስአር ከአምስቱ የኑክሌር ጦር መሳሪያዎች አንዱ እንደሆነ ታወቀ። የተባበሩት መንግስታት የፀጥታው ምክር ቤት መስራች ቋሚ አባል እንዲሁም የ፣ የ አባል እና የጋራ ኢኮኖሚ ድጋፍ ምክር ቤት እና የዋርሶ ስምምነት መሪ አባል ነበር። የዩኤስኤስአር ከመፈረሱ በፊት ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ለአራት አስርት አመታት ከዩናይትድ ስቴትስ ጋር በመሆን እንደ ልዕለ ኃያልነት ደረጃውን ጠብቆ ቆይቷል። አንዳንድ ጊዜ "የሶቪየት ኢምፓየር" እየተባለም በምስራቅ-መካከለኛው አውሮፓ እና በአለም አቀፍ ደረጃ በወታደራዊ እና በኢኮኖሚ ጥንካሬ, በውክልና ግጭቶች እና በማደግ ላይ ባሉ ሀገሮች ተጽእኖ እና በሳይንሳዊ ምርምር የገንዘብ ድጋፍ, በተለይም በህዋ ቴክኖሎጂ እና የጦር መሳሪያዎች. ሥርወ ቃል ሶቪየት የሚለው ቃል ሶቬት (ሩሲያኛ፡ ) ከሚለው የሩስያ ቃል የተገኘ ሲሆን ትርጉሙም "ምክር ቤት"፣ "መሰብሰቢያ"፣ "ምክር" [ዎች] በመጨረሻ ከፕሮቶ-ስላቪክ የቃል ግንድ ("ለማሳወቅ") ከስላቪክ ("ዜና")፣ እንግሊዘኛ "ጥበበኛ"፣ በ"ማስታወቂያ-ቪስ-ኦር" (በፈረንሳይኛ ወደ እንግሊዘኛ የመጣው) ስርወ ወይም ከደች ("ማወቅ"፤ ትርጉም "ሳይንስ"). ሶቪዬትኒክ የሚለው ቃል "መማክርት" ማለት ነው። በሩሲያ ታሪክ ውስጥ አንዳንድ ድርጅቶች ምክር ቤት (ሩሲያኛ: ) ተብለው ይጠሩ ነበር. በሩስያ ኢምፓየር ከ1810 እስከ 1917 ሲሰራ የነበረው የመንግስት ምክር ቤት ከ1905 ዓ.ም አመጽ በኋላ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ተብሎ ተጠርቷል። በጆርጂያ ጉዳይ ወቅት፣ ቭላድሚር ሌኒን በጆሴፍ ስታሊን እና በደጋፊዎቹ የታላቋን የሩሲያ የጎሳ ጎሣዊነትን አገላለጽ አስቦ ነበር፣ እነዚህ ብሔር ብሔረሰቦች ሩሲያን እንዲቀላቀሉ በመጀመሪያ የሶቪየት ሪፐብሊኮች ህብረት ብሎ የሰየመውን ታላቅ ህብረት ከፊል ገለልተኛ ክፍሎች እንዲሆኑ ጥሪ አቅርቧል። የአውሮፓ እና እስያ (ሩሲያኛ: ). ስታሊን መጀመሪያ ላይ ሃሳቡን ተቃውሟል ነገር ግን በመጨረሻ ተቀበለው። ምንም እንኳን በሌኒን ስምምነት የሶቭየት ሶሻሊስት ሪፐብሊኮች ህብረት (ዩኤስኤስአር) ስም ቢቀየርም ሁሉም ሪፐብሊካኖች በሶሻሊስት ሶቪየትነት ቢጀምሩም እስከ 1936 ድረስ ወደ ሌላኛው ስርዓት አልተቀየሩም። በበርካታ ሪፐብሊካኖች ብሔራዊ ቋንቋዎች ውስጥ ፣ ምክር ቤት ወይም ኮንሲሊያር የሚለው ቃል በቋንቋው ውስጥ በጣም ዘግይቶ ወደ ሩሲያ ሶቪዬት መላመድ ተቀይሯል እና በሌሎች ውስጥ በጭራሽ አልተለወጠም ፣ ለምሳሌ የዩክሬን ኤስኤስአር. (በላቲን ፊደላት፡ ) በሲሪሊክ ፊደላት እንደተጻፈው የዩኤስኤስአር የሩስያ ቋንቋ ኮኛቴት ምህጻረ ቃል ነው። ሶቪየቶች ይህንን ምህፃረ ቃል ደጋግመው ስለተጠቀሙ በአለም ዙሪያ ያሉ ታዳሚዎች ትርጉሙን ጠንቅቀው ያውቁ ነበር። በሩስያኛ ለሶቪየት ግዛት ሌሎች የተለመዱ አጫጭር ስሞች (ትርጓሜ፡ ሶቬትስኪ ሶዩዝ) ትርጉሙም ሶቭየት ዩኒየን እና (ትርጓሜ፡ ሶዩዝ ኤስኤስአር) የሰዋሰው ልዩነቶችን ካሣ በኋላ በመሰረቱ ወደ ኤስኤስአርኤስ ህብረት ተተርጉሟል። እንግሊዝኛ. በእንግሊዘኛ ቋንቋ ሚዲያ ግዛቱ እንደ ሶቪየት ዩኒየን ወይም ዩኤስኤስአር ይባል ነበር። በሌሎች የአውሮፓ ቋንቋዎች፣ በአገር ውስጥ የተተረጎሙት አጫጭር ቅጾች እና አህጽሮተ ቃላት አብዛኛውን ጊዜ እንደ ዩኒየን ሶቪዬቲክ እና ዩአርኤስኤስ በፈረንሳይ፣ ወይም በጀርመን እና ያገለግላሉ። በእንግሊዘኛ ተናጋሪው ዓለም፣ ሶቪየት ኅብረት መደበኛ ባልሆነ መንገድ ሩሲያ እና ዜጎቿ ሩሲያውያን ተብላ ትጠራ ነበር፣ ምንም እንኳን ሩሲያ ከዩኤስኤስ አር ሪፐብሊካኖች አንዷ ብቻ በመሆኗ ያ በቴክኒካል ስህተት ነበር። ሩሲያ ከሚለው ቃል ጋር ተመሳሳይ የሆኑ የቋንቋ አቻዎች እንደዚህ ያሉ የተሳሳቱ አተገባበር በሌሎች ቋንቋዎችም ተደጋጋሚ ነበሩ። የመሬት አቀማመጥ የሶቪየት ህብረት ከ22,402,200 ስኩዌር ኪሎ ሜትር በላይ (8,649,500 ስኩዌር ማይልስ) ስፋትን ሸፈነች እና የአለም ትልቁ ሀገር ነበረች፣ ይህ ደረጃም በተተኪዋ ሩሲያ ተይዛለች። ከምድር ገጽ ስድስተኛውን ይሸፍናል፣ እና መጠኑ ከሰሜን አሜሪካ አህጉር ጋር ሊወዳደር ይችላል። በአውሮፓ ውስጥ ያለው ምዕራባዊ ክፍል የአገሪቱን ሩብ የሚሸፍን ሲሆን የባህል እና የኢኮኖሚ ማዕከል ነበር። በእስያ ያለው ምስራቃዊ ክፍል በፓስፊክ ውቅያኖስ በምስራቅ እና በአፍጋኒስታን ወደ ደቡብ የተዘረጋ ሲሆን በመካከለኛው እስያ ከሚገኙ አንዳንድ አካባቢዎች በስተቀር በሕዝብ ብዛት ያነሰ ነበር። ከ10,000 ኪሎ ሜትር በላይ (6,200 ማይል) ከምስራቅ ወደ ምዕራብ በአስራ አንድ የሰዓት ሰቆች እና ከ 7,200 ኪሎ ሜትር በላይ (4,500 ማይል) ከሰሜን ወደ ደቡብ ተዘርግቷል። አምስት የአየር ንብረት ቀጠናዎች ነበሩት፡ ታንድራ፣ ታጋ፣ ስቴፕስ፣ በረሃ እና ተራሮች። ሶቪየት ኅብረት ከሩሲያ ጋር በሚመሳሰል መልኩ ከ60,000 ኪሎ ሜትር በላይ (37,000 ማይል) ወይም 1+1⁄2 የምድር ክብ ስፋት ያለው የአለማችን ረጅሙ ድንበር ነበራት። ሁለት ሦስተኛው የባህር ዳርቻ ነበር. አገሪቷ ድንበር (ከ1945 እስከ 1991)፡ ኖርዌይ፣ ፊንላንድ፣ የባልቲክ ባህር፣ ፖላንድ፣ ቼኮዝሎቫኪያ፣ ሃንጋሪ፣ ሮማኒያ፣ ጥቁር ባህር፣ ቱርክ፣ ኢራን፣ ካስፒያን ባህር፣ አፍጋኒስታን፣ ቻይና፣ ሞንጎሊያ እና ሰሜን ኮሪያ። የቤሪንግ ስትሬት አገሪቷን ከአሜሪካ ስትነጠል፣ ላ ፔሩዝ ስትሬት ደግሞ ከጃፓን ለያት። የሶቪየት ኅብረት ከፍተኛው ተራራ ኮሙኒዝም ፒክ (አሁን ኢሞኢል ሶሞኒ ፒክ) በታጂክ ኤስኤስአር፣ በ7,495 ሜትር (24,590 ጫማ) ላይ ነበር። በተጨማሪም በዓለም ትልቁ ሐይቆች መካከል አብዛኞቹ ያካትታል; የካስፒያን ባህር (ከኢራን ጋር የተጋራ)፣ እና በሩሲያ የባይካል ሀይቅ፣ በአለም ትልቁ እና ጥልቅ ንጹህ ውሃ ሀይቅ። የአውሮፓ ታሪካዊ አገሮች የእስያ ታሪክ
11233
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A1%E1%88%A9%E1%8A%AB%E1%8C%8A%E1%8A%93
ኡሩካጊና
ኡሩካጊና (ሱመርኛ፦ ፤ ወይም ኡሩ-ኢኒም-ጊና? 2102-2095 ዓክልበ. ገደማ የነገሠ) በሱመር ውስጥ የላጋሽ ከተማ ገዢ ንጉስ ነበረ። የሉጋላንዳ መረን ግዛት በወደቀ ጊዜ፣ ኡሩካጊና በላጋሽ ንጉስ ሆነ። ኡሩካጊና ያዋጀው ሕገ ፍትሕ (2098 ዓክልበ. ግ.) በታሪካዊ መዝገብ እስከምናውቀው ድረስ መጀመርያው የሕገ መንግሥት ሰነድ ነው። ሰነዱ እራሱ ገና አልተገኘም፤ ነገር ግን ለዜጎቹ አንዳንድ መብት እንደ ፈቀደላቸው ይታወቃል። ለምሳሌ ለመበለትና ለደሀ አደጎች ቀረጥ እንዳስቀረላቸው ድሆችንም ከሃብታሞች አራጣ እንደጠበቃቸው ይታወቃል። ከተማውም ለሞተ ሰው መቃብር ወጪውን ለመክፈል ተገደደ። በተጨማሪ 1 ሚስት ቀድሞ ብዙ ባሎችን የምታገባበትን ልማድ (አእኑስያ ጋብቻን) ከለከለ። አልፎ አልፎ ኡሩካጊና ከጎረቤት ከተሞቹ ጋር ተዋግቶ በመጨረሻ ግን ለኡሩክ ድል ሆነ። በዚህ ወቅት (2095 ዓክልበ. ግ.) ኡሩክ፣ ላጋሽና ሌሎቹ ከተሞች ሁሉ ለኡማ ገዢ ለሉጋል-ዛገ-ሲ ግዛት ተጨመሩ፤ ይህም በሱመር ሁሉ የገዛ መንግሥት ሆነ። የኡሩካግና ማሻሻሎች በላጋሽ የሚተርክ ሰነድ «ቀድሞ ከጥንት ቡቃያዎች ጀምሮ የመርከብ ኃላፊ መርከብን ይወስድ ነበር፤ የመንጋ ኃላፊ አህያን ይወስድ ነበር፤ የመንጋ ኃላፊ በግን ይወስድ ነበር፤ የአሣ ኃላፊ አሣን ይወስድ ነበር። በአምባር ሠፈር ቄሶቹ የገብስ ቀለብ ይመዝኑ ነበር፤ የሱፍ እረኞች ለነጭ በግ በብር ይከፍሉ ነበር፤ የመሬት ቀያሽ፣ የአዝማሪዎች አለቃ፣ አስተዳዳሪ፣ ጠማቂና ካቦዎች ሁሉ፣ ለመሥዋዕት ጠቦት በብር ይከፍሉ ነበር። የአማልክት በሬዎች የገዢውን ነጭ ሽንኩርት እርሻ ያርሱ ነበር፤ የገዢውም ሽንኩርትና ኪያር በአማልክት እርሻ ይገኝ ነበር። ምርት የሆኑት አህዮችና በሬዎች ለቤተ መቅደስ አስተዳዳሪዎች ይታሥሩ ነበር፤ የገዢው ቅጥረኞች ግን የቤተ መቅደስ አስተዳዳሪዎች ገብስ ነበራቸው፤ የቤተ መቅደስ አስተዳዳሪዎችም ይገብሩ ነበር። አስተዳዳሪው በተራ ሰው እርሻ ላይ ዛፍ ሊያቋርጥ ወይም ፍሬውን ሊወስድ ይችል ነበር። ሬሳ በመቃብር ሲገባ፣ የመቃብር አለቃ ለራሱ 7 ጋን ቢራ፣ 420 ዳቦዎች፣ ግማሽ ጉር [3 ሊተር ያህል] ገብስ፣ አንድ የሱፍ ልብስ፣ አንድ ፍየልና አንድ አልጋ ይወስድ ነበር፤ አገልጋዩም አንድ ሩብ ጉር ገብስ ይወስድ ነበር። ... ባለ እጅ ጥበበኛም ለዳቦ ለምኖ በእጁ ይቀብለው ነበር፤ የሠራተኞች ጥንድ የከተማ በር ኬላ ግብር ለራሳቸው ይወስዱ ነበር። የገዢው መኖርያ በገዢው እርሻ፣ የሴቶችም መኖርያ በነርስዋ እርሻ፣ የልጆቹም መኖርያዎች በርሾቻቸው ሁላቸው አጠገብ አጠገብ ይገኙ ነበር። ከጠረፎቹ እስከ ባሕሩ ድረስ ባለሥልጣናት ይገኙ ነበር። የቀድሞ አስተዳደር እንዲህ ነበር። «ጣኦቱ ኒንጊርሱ ከአዕላፍ ሰዎች ለቅሞ የላጋሽ ገዢነቱን ለኡሩካግና በሰጠበት ጊዜ፣ ጥንታዊ ልማዶቹን ቀየረ። የመርከብ ኃላፊውን ከመርከቦች አስወገደ፤ የመንጋ ኃላፊውንም ከአህዮችና ከበጎች አስወገደ፤ የአሣ ኃላፊውንም ከአሦች አስወገደ። የእህል ቤት ኃላፊውን ከቄሶች ገብስ ቀለብ አስወገደ። ባለሥልጣናትን ከነጭ በግና ከመሥዋዕት ጠቦት ብር ክፍያ አስወገደ፤ የቤተ መቅደስ አስተዳዳሪዎቹንም ግብር የሚቀበለው ባለሥልጣን አስወገደ። የገዢው፣ የሴቶችም፣ የልጆቹም መኖርያዎችና እርሾች ለጣኦታት ተመለሱ። ማንም ከጠረፎች እስከ ባሕር ድረስ ባለሥልጣን አይሆንም። ሬሳ ወደ መቃብር ለማስገባት፣ የመቃብር አለቃ 3 ጋን ቢራ፣ 80 ዳቦዎች፣ አንድ አልጋና አንድ ፍየል ይወስዳል፤ አገልጋዩም 1/8 ጉር ገብስ ይወስዳል። በጣኦቱ ዱር ውስጥ ቢሆን የመቃብር አለቃ 4 ጋን ቢራ፣ 240 ዳቦዎችና አንድ ሩብ ጉር ገብስ ይወስዳል፤ አገልጋዩም 1/8 ጉር ገብስ ይወስዳል። ሴት ቄስዮዋም አንድ የሴት ጥምጥምና መልካም ሽቶ ትወስዳለች። የጊርሱ አዝማሪዎች ቀለብ 420 ዳቦዎች ለአቀራረቡ፣ 40 ሙቅ ዳቦዎች ለመብላት፣ 10 ሙቅ ዳቦዎች ለገበታው፣ 5 ዳቦዎች ለአለቆች፣ ሁለት ማሰሮና አንድ ጋን ቢራ ይሆናል። የላጋሽ አዝማሪዎች ቀለብ 490 ዳቦዎች፣ 2 ማሰሮና 1 ጋን ቢራ ይሆናል። የሌሎች አዝማሪዎች ቀለብ 406 ዳቦዎች፣ 1 ማሰሮና 1 ጋን ቢራ ይሆናል፤ የሽማግሌዎች ቀለብ 250 ዳቦዎች፣ 1 ማሰሮ ቢራ ይሆናል፤ የጣኦት ሽማግሌዎች ቀለብ 180 ዳቦዎች፣ 1 ማሰሮ ቢራ ይሆናል። ለዕውሩ አገልጋይ አንድ ለመብላት፣ 5 ለዳቦ፣ 1 ለእኩለ ቀን ዳቦ፣ 6 ለእኩለ ሌሊት ዳቦ። የጣኦታት ሐውልቶች ኃላፊ ቀለብ 60 ዳቦዎች፣ 1 ማሰሮ ቢራና 1/4 ጉር ገብስ ይሆናል። የከተማ በር ኬላ ግብር ለሠራተኞች ጥንድ ተሠረዘ። የቤተ መቅደስ አስተዳዳሪዎች በተራ ሰው እርሻ ላይ አይዘርፉም። ጥሩ አህያ ለአገልጋይ ቢወለድ፣ ጌታውም፦ «ካንተ እገዛለሁ» ቢለው፣ አገልጋዩም መልሶ «የምፈልገውን ብር ዋጋ ብትከፍለኝ» ቢለው፣ ካልገዛው በቁጣ አገልጋዩን አይመታም። የአገልጋይ ቤት ከጌታው ቤት አጠገብ ከሆነ፣ ጌታውም፦ «ካንተ እገዛለሁ» ቢለው፣ አገልጋዩም መልሶ «የምፈልገውን ብርና ገብስ ዋጋ ብትከፍለኝ» ቢለው፣ ካልገዛው በቁጣ አገልጋዩን አይመታም። እንዲህ አዋጀ ኡሩካግና። የላጋሽን ዜጎች ከዕዳ አወጣ፤ ወይም በስርቆት ወይም በግዲያ ሲከሰሱ ወይም ለዚህም ጉዳይ መፍትሄ መሠረተ። ድሃ አደግና ባልዋ ያረፈባት ለኃይለኞቹ አልተሰጡም። ...» ሰነዱ በሱመርኛና እንግሊዝኛ የውጭ መያያዣዎች የኡሩካጊና መሻሻሎች ሰነድ (በሱመርኛ) የሱመር ነገሥታት
2867
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%A9%E1%88%B2%E1%8B%AB
ሩሲያ
ሩሲያ (መስኮብኛ፦ /ሮሲያ/) ወይም የሩሲያ ፌዴሬሽን (መስኮብኛ፦ /ሮሲስካያ ፍየድየራትሲያ/) በአውሮፓ እና እስያ አህጉሮች ውስጥ የምትገኝ አገር ናት። በ17,075,200 ካሬ ኪ.ሜ. ከዓለም በመሬት ስፋት አንደኛ ስትሆን በሕዝብ ብዛትም ከዓለም ስምንተኛ ናት። ሩስያ ከኖርዌ፣ ፊንላንድ፣ ኤስቶኒያ፣ ሌትላንድ (ላቲቪያ)፣ ሊትዌኒያ፣ ፖላንድ፣ ቤላሩስ፣ ዩክሬን፣ ጆርጂያ፣ አዘርባይጃን፣ ካዛኪስታን፣ የቻይና ሕዝባዊ ሬፑብሊክ፣ ሞንጎሊያ እና ሰሜን ኮሪያ ጋር ድንበር አላት። ሞስኮ ዋና እና ትልቅ ከተማዋ ሲሆን ሴንት ፒተርስበርግ ሁለተኛው ትልቅ ከተማ ናት በምስራቃዊ አውሮፓ ክፍል የሚኖሩ የስላቭ ህብረተሰብ ወደ አሁኗ ሩስያ ከሶስት እስከ ስምንተኛው ክፍል ዘመን ተሰደዱ። ኬይቫን ረስ የሩስያ ህዝብ ማንነት እንዲኖሮ በማድረግ ከ9ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ የነበረ ትልቅ ግዛት ነው። በተጨማሪም፣ የሩስያ ኦርቶዶክስ መነሳት ትልቅ ሚና ተጫውቷል። በ988 ዓም፣ ክርስትና ከቢዛንታይ ወደ ሩስያ ተስፋፋ። ልክ የረስ ስልጣን በሞንጎል ወረራ ሲዳከም፣ ምስራቃዊ ክፍሏ በልዕልና እስከ 13ተኛው ክፍለ ዘመን ይመራ ነበር። እስከ 18ተኛው ክፍለ ዘመን ድረስ፣ ምዕራባዊው ግዛት በፍጥነት ድንበሯን ወደ ምስራቅ በማስፋፋት የሩስያ ኢምፓየር መመረት ችላለች። በ1917 የተነሳው የሩስያ አብዮት የመንግስቱን ስርአት ወደ ሶሻሊስት በመቀየር የሶቬት ህብረትን በ1922 አቋቋመች። ሰፊውን የምስራቃዊ አውሮፓና መካከለኛ እስያ ክፍልን የሚይዘው የሶቬት ህብረት በሁለተኛው የአለም ጦርነት አክሲስ ሀያላንን በመዋጋት ጎልህ ሚና ነበራት። ነገር ግን ከጆሴፍ ስታንሊን አመራር ጀምሮ፣ የሶቬት ህብረት አምባገነናዊ እየሆነ ሄደ። ብዙ ቤት ክርስቲያኖች ወደሙ፣ ብዙ ሰዎች ተገደሉ፣ ብዙ አይሁዶች ከቀያቸው ተፈናቀሉ። የሶቬት ህብረት ከአሜሪካ ጋር የቀዝቃዛውን ጦርነት ስታስጀምር ብዙ ደባና ጭካኔ አድርሳለች። ለምሳሌ፣ የቬትናም ጦርነት ላይ ከአሜሪካ ጋር የውክልና ጦርነት በማድረግ ሰብዕዊ መብት ጥሳለች። በተቃራኒው ሶቬት በሳይንስና ቴክኖሎጂ እጅግ በጣም መበልፀግ የጀመረችበት ጊዜ ነበር። በማርክሲዝ ሌኒንዝም አብዮት የተሞላችው ሶቬት ህብረት በ1991 በህዝበ ውሳኔ ልትፈርስ ችላለች። ሩስያ በ1993 መንግስቷን ወደ ፌድራል ልትቀይር ችላለች፤ እስካሁንም ትመራለች። ሩስያ ሀያላን ሀገር ናት። በተጨማሪም በጦርና በማዕድን የምትታወቅ ናት። ሩሲያ የሚለው ስም በዋነኝነት በምስራቅ ስላቭስ የሚኖር የመካከለኛው ዘመን ግዛት ከሆነው ሩስ' የተገኘ ነው። ይሁን እንጂ ትክክለኛው ስም በኋለኛው ታሪክ ውስጥ ጎልቶ የወጣ ሲሆን አገሪቷ በተለምዶ በነዋሪዎቿ "የሩሲያ ምድር" ተብላ ትጠራ ነበር.ይህን ግዛት ከእሱ ከተገኙት ሌሎች ግዛቶች ለመለየት በዘመናዊ የታሪክ አጻጻፍ ኪየቫን ሩስ ተብሎ ይገለጻል. ሩስ የሚለው ስም እራሱ የመጣው ከጥንት የመካከለኛው ዘመን የሩስ ሰዎች ፣ የኖርስ ነጋዴዎች እና ተዋጊዎች ቡድን ከባልቲክ ባህር ማዶ በኖቭጎሮድ ላይ ያተኮረ ግዛት በመመሥረት በኋላ ኪየቫን ሩስ ሆነ። የመካከለኛው ዘመን የላቲን ስም ሩስ' የሚለው ስም ሩተኒያ ነበር፣ እሱም ለምስራቅ ስላቪክ እና ለምስራቅ ኦርቶዶክስ ክልሎች ከበርካታ ስያሜዎች አንዱ እና በተለምዶ ለሩሲያ መሬቶች መጠሪያነት ያገለግል ነበር። የወቅቱ የአገሪቱ ስም ሩሲያ (ሮስሲያ) ) የመጣው ከባይዛንታይን ግሪክ የሩስ ስያሜ ነው፣ – ፊደል ተባለ በዘመናዊ ግሪክ።የሩሲያ ዜጎችን ለማመልከት መደበኛው መንገድ በእንግሊዝኛ “ሩሲያውያን” ነው። ሁለት ቃላት አሉ። በሩሲያኛ በተለምዶ ወደ እንግሊዘኛ "ሩሲያውያን" ተብሎ የሚተረጎመው - አንደኛው "ሩስስኪ" (ሩስስኪ) ነው, እሱም ብዙውን ጊዜ ሩሲያውያንን የሚያመለክት ሲሆን ሌላኛው ደግሞ "ሮሺያኔ" (ሮስሲያኔ) ነው, እሱም የሩሲያ ዜጎች ምንም ቢሆኑም. ብሄረሰብ። «ሩሲያ» ወይም ከእንግሊዝኛ አጠራሩ «ራሺያ» የሩስኛ ስም «ሮሲያ» ያንጸባርቃሉ። በሀገሩ ዜና መዋዕሎች ዘንድ፣ «ሩስ» የተባለ የቫይኪንግ ወገን ከስዊድን በስላቮች ለማስተዳደር 830 ዓም ገደማ ተጋበዙ። የዛሬውን ኪየቭ መቀመጫቸውን አድርገው ኪየቫን ሩስ የተባለ መንግሥት በ874 ዓም መሠረቱ። በፊንኛ /ርዎጺ/ የሚለው መጠሪያ ማለት ሩስያ ሳይሆን የስዊድን መጠሪያ እስካሁን ነው፤ እንዲሁም ለፊንኛ የተዛመዱት ቋንቋዎች ስዊድንን በተመሳሳይ ስያሜዎች ይሉታል። የስዊድንም ባልቲክ ባሕር ዳር «ሮስላግን» ይባል ነበር፤ የ«ሮስ» ትርጓሜ «መርከብ ቀዛፊዎች» እንደ ሆነ ይታስባል። ዳሩ ግን ሌሎች ራሻዊ ሊቃውንት የ«ሩስ» ስም ከስዊድን እንደ መጣ አይቀበሉም። በተለይ አንድ የሳርማትያ ወይም እስኩቴስ ወገን ሮክሶላኒ ተብሎ ከ100 ዓክልበ. እስከ 350 ዓም ግድም በአካባቢው ይገኝ ነበር። በአንድ አስተሳሰብ የሮክሶላኒ ስም ከ«ሮስ» እና ከ«አላኒ» (አላኖች) ውሑድ ይሆናል። እንዲሁም ከ90 እና 550 ዓም መካከል «ሩጊ» (ሩጋውያን) የተባለ ምሥራቅ ጀርመናዊ ወገን ይጠቀስ ነበር፤ በኋላ በኪዬቫን ሩስ ዘመን የሮማይስጥ ሰነዶች ብዙ ጊዜ ለሩስ «ሩጊ» ይሉዋቸው ነበር። በ1275 ዓም የሞስኮ ግዛት ተመሠረተ፤ በኋላም የሞስኮ ታላቅ መስፍን በሌሎቹ ሩስያ ግዛቶች ላዕላይነት አገኘ። እስከ 1714 ዓም ድረስ ታላቁ ፕዮትር የሩስያ ግዛት (1714-1909 ዓ.ም.) እስካዋጀ ድረስ፣ መንግሥቱ በሮማይስጥ «ሞስኮቪያ»፣ በእንግሊዝኛም /መስኮቪ/ ይባል ነበር። በአማርኛ ይህ ስም «መስኮብ» ተጽፎ እስከ ቅርብ ጊዜ ድረስ ሲቆይ ቋንቋውም ሩስኛ ደግሞ «መስኮብኛ» በመባል ይታወቃል። የጥንት ታሪክ ዘላን አርብቶ አደርነት በፖንቲክ-ካስፒያን ስቴፔ ከቻኮሊቲክ ጀምሮ ጎልብቷል። የእነዚህ የእርከን ሥልጣኔ ቅሪቶች እንደ አይፓቶቮ፣ ሲንታሽታ፣ አርቃይም እና ፓዚሪክ ባሉ ቦታዎች ተገኝተዋል፤ እነዚህም በጦርነት ውስጥ በጣም የታወቁትን የፈረስ አሻራዎች በሚይዙባቸው ቦታዎች። , የጥንት ግሪክ ነጋዴዎች በጣና እና ፋናጎሪያ ውስጥ ወደሚገኙት የንግድ ቦታዎች ክላሲካል ስልጣኔን አመጡ። በ 3 ኛው እስከ 4 ኛው ክፍለ ዘመን ዓ.ም, የጎቲክ ኦይየም ግዛት በደቡብ ሩሲያ ውስጥ ይኖር ነበር, እሱም በኋላ በሃንስ ተሸነፈ. በ 3 ኛው እና 6 ኛው መቶ ዘመን ዓ.ም መካከል ፣ የግሪክ ቅኝ ግዛቶችን የተከተለው የሄለናዊ ፖለቲካ የነበረው የቦስፖራን መንግሥት ፣ እንደ ሁንስ እና ዩራሺያን አቫርስ ባሉ ተዋጊ ጎሳዎች በተመራ ዘላኖች ወረራ ተጨናንቋል። በካስፒያን እና በጥቁር ባህር መካከል ያለውን የታችኛውን የቮልጋ ተፋሰስ ስቴፕ እስከ 10 ኛው ክፍለ ዘመን ድረስ ይገዛ ነበር። የሩስያውያን ቅድመ አያቶች በአውሮፓ ሰሜናዊ ምስራቅ ክፍል ከታዩት ከፕሮቶ-ኢንዶ-አውሮፓውያን ከተለዩት የስላቭ ጎሳዎች መካከል ናቸው. ከ 1500 ዓመታት በፊት. የምስራቅ ስላቭስ ቀስ በቀስ ምዕራብ ሩሲያን በሁለት ማዕበል ሰፈሩ፡ አንደኛው ከኪየቭ ወደ ዛሬው ሱዝዳል እና ሙሮም እና ሌላው ከፖሎትስክ ወደ ኖቭጎሮድ እና ሮስቶቭ ሄደ። ከ 7 ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ, የምስራቅ ስላቭስ በምእራብ ሩሲያ ውስጥ ከፍተኛውን ህዝብ ያቀፈ ሲሆን ቀስ በቀስ ግን ሰላማዊ በሆነ መንገድ የፊንላንድ ተወላጆችን አዋህዷል. ኪየቫን ሩስ በ9ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የመጀመሪያዎቹ የምስራቅ ስላቪክ ግዛቶች መመስረት ከምስራቃዊ ባልቲክ እስከ ጥቁር እና ካስፒያን ባህሮች ድረስ ባሉት የውሃ መስመሮች ላይ የተሳፈሩት ቫይኪንጎች ቫራንግያውያን ከመጡበት ጊዜ ጋር ተገጣጠመ። በአንደኛ ደረጃ ዜና መዋዕል መሠረት ሩሪክ የተባለ ከሩስ ሕዝብ የመጣ ቫራንጂያን በ 862 የኖቭጎሮድ ገዥ ሆኖ ተመረጠ። በ 882 ተተኪው ኦሌግ ወደ ደቡብ በመዞር ቀደም ሲል ለካዛርስ ግብር ይከፍል የነበረውን ኪየቭን ድል አደረገ። የሩሪክ ልጅ ኢጎር እና የኢጎር ልጅ ስቪያቶላቭ በመቀጠል ሁሉንም የአካባቢውን የምስራቅ ስላቪክ ጎሳዎች በኪየቫን አገዛዝ አሸንፈው የካዛርን ካጋኔትን አወደሙ እና ወደ ባይዛንቲየም እና ፋርስ ብዙ ወታደራዊ ዘመቻዎችን ጀመሩ። በ 10 ኛው እስከ 11 ኛው ክፍለ ዘመን ኪየቫን ሩስ በአውሮፓ ውስጥ ካሉት ትላልቅ እና በጣም የበለጸጉ ግዛቶች አንዱ ሆነች. የታላቁ የቭላድሚር ዘመን እና ልጁ ያሮስላቭ ጠቢብ የኪየቭ ወርቃማ ዘመንን ይመሰርታል ፣ እሱም የኦርቶዶክስ ክርስትና ከባይዛንቲየም ተቀባይነት ያገኘ እና የመጀመሪያው የምስራቅ ስላቪክ የጽሑፍ የሕግ ኮድ ተፈጠረ። , የሩስካያ ፕራቭዳ. የኪየቫን ሩስን በጋራ ይመራ በነበረው የሩሪክ ሥርወ መንግሥት አባላት መካከል የማያቋርጥ የእርስ በርስ ግጭት የሚታይበት የፊውዳሊዝም እና ያልተማከለ አስተዳደር ዘመን መጥቷል። የኪየቭ የበላይነት እየቀነሰ በሰሜን-ምስራቅ ለቭላድሚር-ሱዝዳል፣ በሰሜን-ምዕራብ ኖቭጎሮድ ሪፐብሊክ እና በደቡብ-ምዕራብ ውስጥ ጋሊሺያ-ቮልሂኒያ ጥቅም ላይ ይውላል። የኪየቫን ሩስ በመጨረሻ ተበታተነ፣ የመጨረሻው ምት የሞንጎሊያውያን ወረራ በ1237–40 ሲሆን ይህም ኪየቭን ተባረረ እና የሩስ ህዝብ ዋና ክፍል ሞተ። በኋላ ላይ ታታር በመባል የሚታወቁት ወራሪዎች የወርቅ ሆርዴ ግዛትን መሰረቱ፣ እሱም የሩሲያን ርዕሳነ መስተዳድሮች የዘረፈ እና የሩሲያ ደቡባዊ እና መካከለኛ ቦታዎችን ከሁለት መቶ ዓመታት በላይ ያስተዳድር ነበር። ጋሊሺያ-ቮልሂኒያ በመጨረሻ በፖላንድ መንግሥት የተዋሃደች ሲሆን በኪዬቭ ዳርቻ ላይ የሚገኙት ኖቭጎሮድ ሪፐብሊክ እና ቭላድሚር-ሱዝዳል የተባሉት ሁለት ክልሎች ለዘመናዊው የሩሲያ ሕዝብ መሠረት ሆኑ። በልዑል አሌክሳንደር ኔቪስኪ እየተመራ ኖቭጎሮድያውያን በ1240 በኔቫ ጦርነት ወራሪዎቹን ስዊድናውያን እንዲሁም በ1242 የጀርመናዊ የመስቀል ጦረኞችን በበረዶው ጦርነት አባረሩ። የሞስኮ ግራንድ ዱቺ ከኪየቫን ሩስ ጥፋት በኋላ የተፈጠረው በጣም ኃይለኛው የሞስኮ ግራንድ ዱቺ በመጀመሪያ የቭላድሚር-ሱዝዳል አካል ነበር። አሁንም በሞንጎሊያውያን ታታሮች ግዛት ሥር እና ከነሱ ጋር በመሆን ሞስኮ በ 14 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በአካባቢው ተጽእኖውን ማረጋገጥ ጀመረች, ቀስ በቀስ የሩስ አገሮችን እንደገና በማዋሃድ እና ሩሲያን በማስፋፋት ሂደት ውስጥ ግንባር ቀደም ኃይል ሆናለች. የሞስኮ የመጨረሻ ተቀናቃኝ የሆነው ኖቭጎሮድ ሪፐብሊክ እንደ ዋና የፀጉር ንግድ ማእከል እና የሃንሴቲክ ሊግ ምስራቃዊ ወደብ ሆነች ። በሞስኮ ልዑል ዲሚትሪ ዶንኮይ የሚመራው እና በሩሲያ ኦርቶዶክስ ቤተክርስቲያን የታገዘው የተባበሩት መንግስታት ጦር በ 1380 በኩሊኮቮ ጦርነት በሞንጎሊያውያን ታታሮች ላይ ትልቅ ሽንፈትን አድርሷል ። ሞስኮ ቀስ በቀስ ወላጇን ቭላድሚር-ሱዝዳልን ወሰደ ፣ ከዚያም በዙሪያው እንደ እና ኖቭጎሮድ ያሉ ቀደምት ጠንካራ ተቀናቃኞችን ጨምሮ ርዕሰ ጉዳዮች። ኢቫን ("ታላቅ") በመጨረሻ ወርቃማው ሆርዴ ቁጥጥርን ጥሎ መላውን ሰሜናዊ ሩስን በሞስኮ ግዛት አዋህዶ "የሩስ ሁሉ ታላቅ መስፍን" የሚል ማዕረግ የወሰደ የመጀመሪያው የሩሲያ ገዥ ነበር። እ.ኤ.አ. በ 1453 ከቁስጥንጥንያ ውድቀት በኋላ ፣ ሞስኮ የምስራቅ ሮማን ኢምፓየር ቅርስ መሆኗን ተናግራለች። ኢቫን የመጨረሻው የባይዛንታይን ንጉሠ ነገሥት ቆስጠንጢኖስ የእህት ልጅ የሆነችውን ሶፊያ ፓላይኦሎጂን አገባ እና የባይዛንታይን ባለ ሁለት ጭንቅላት ንስርን የራሱ እና በመጨረሻም የሩሲያን ኮት ኦፍ-ክንድ አደረገው። ሳርዶኤም የሩሲያ የሦስተኛው ሮም ሀሳቦች እድገት ፣ ታላቁ መስፍን ኢቫን አራተኛ ("አስፈሪው") በ 1547 የሩሲያ የመጀመሪያ ንጉስ ዘውድ በይፋ ተቀበለ ። ዛር አዲስ የሕግ ኮድ አወጀ (የ 1550 ሱዲቢኒክ) ፣ የመጀመሪያውን የሩሲያ ፊውዳል ተወካይ አቋቋመ ። አካል (ዘምስኪ ሶቦር)፣ ወታደሩን አሻሽሎ፣ የቀሳውስቱን ተጽእኖ ገድቦ የአካባቢ አስተዳደርን አደራጀ። ኢቫን በረዥም የግዛት ዘመኑ ሦስቱን የታታር ካናቶችን ማለትም ካዛን እና አስትራካንን በቮልጋ እና በደቡብ ምዕራብ ሳይቤሪያ የሚገኘውን የሲቢርን ኻኔትን በማካተት ቀድሞውንም ትልቅ የነበረውን የሩሲያ ግዛት በእጥፍ ለማሳደግ ተቃርቧል። በመጨረሻም በ 16 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ሩሲያ ከኡራል ተራሮች በስተ ምሥራቅ ተስፋፍቷል. ሆኖም የዛርዶም የፖላንድ መንግሥት እና የሊቱዌኒያ ግራንድ ዱቺ ጥምረት (በኋላ የተባበሩት የፖላንድ-ሊቱዌኒያ ኮመንዌልዝ)፣ የስዊድን መንግሥት፣ እና ዴንማርክ–ኖርዌይ ጥምረት ላይ በተደረገው ረጅም እና ያልተሳካ የሊቮኒያ ጦርነት ተዳክሟል። የባልቲክ የባህር ዳርቻ እና የባህር ንግድ በ 1572 የክራይሚያ ታታሮች ወራሪ ጦር ወሳኝ በሆነው የሞሎዲ ጦርነት ሙሉ በሙሉ ተሸንፏል። የኢቫን ልጆች ሞት በ1598 የጥንቱ የሩሪክ ሥርወ መንግሥት ማብቃቱን የሚያመለክት ሲሆን በ1601–03 ከደረሰው አስከፊ ረሃብ ጋር ተዳምሮ የእርስ በርስ ጦርነት፣ የአስመሳዮች አገዛዝ እና የውጭ ጣልቃገብነት በችግር ጊዜ አስከትሏል። 17 ኛው ክፍለ ዘመን. የፖላንድ-ሊቱዌኒያ ኮመንዌልዝ የሩስያን ክፍሎች በመቆጣጠር ወደ ዋና ከተማዋ ሞስኮ ዘልቋል። በ1612 ፖላንዳውያን በነጋዴ ኩዝማ ሚኒን እና በልዑል ዲሚትሪ ፖዝሃርስኪ ​​የሚመራው በሩሲያ በጎ ፈቃደኞች ጓዶች ለማፈግፈግ ተገደው ነበር። የሮማኖቭ ሥርወ መንግሥት በ 1613 በዜምስኪ ሶቦር ውሳኔ ዙፋኑን ተቀበለ እና ሀገሪቱ ከችግር ቀስ በቀስ ማገገም ጀመረች ። ሩሲያ በ 17 ኛው ክፍለ ዘመን የግዛት እድገቷን ቀጥላለች, እሱም የኮሳክስ ዘመን ነበር. እ.ኤ.አ. በ 1654 የዩክሬን መሪ ቦህዳን ክሜልኒትስኪ ዩክሬንን በሩሲያ ንጉስ አሌክሲስ ጥበቃ ስር ለማድረግ አቅርበዋል ። የዚህ አቅርቦት ተቀባይነት ወደ ሌላ የሩስያ-ፖላንድ ጦርነት አመራ. በመጨረሻም ዩክሬን በዲኒፐር በኩል ተከፈለች, ምስራቃዊውን ክፍል (ግራ-ባንክ ዩክሬን እና ኪየቭ) በሩሲያ አገዛዝ ስር ትተው ነበር. በምስራቅ, ፈጣን የሩሲያ ፍለጋ እና ሰፊ የሳይቤሪያ ቅኝ ግዛት, ጠቃሚ የሆኑ ፀጉራሞችን እና የዝሆን ጥርስን ማደን ቀጠለ. የሩስያ አሳሾች በዋነኛነት በሳይቤሪያ ወንዝ መስመሮች በኩል ወደ ምሥራቅ ገፍተው ነበር፣ በ17ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ፣ በምሥራቃዊ ሳይቤሪያ፣ በቹክቺ ባሕረ ገብ መሬት፣ በአሙር ወንዝ እና በፓስፊክ ውቅያኖስ ዳርቻ ላይ የሩስያ ሰፈሮች ነበሩ። እ.ኤ.አ. በ 1648 ሴሚዮን ዴዥኒቭ በቤሪንግ ስትሬት ውስጥ ለመጓዝ የመጀመሪያው አውሮፓዊ ሆነ። አስያኢዊ ራሽያ በታላቁ ፒተር ሩሲያ በ 1721 ኢምፓየር ተባለች እና ከአውሮፓ ታላላቅ ሀይሎች አንዷ ሆነች። ከ1682 እስከ 1725 የገዛው ፒተር ስዊድንን በታላቁ ሰሜናዊ ጦርነት በማሸነፍ የሩሲያ የባህር እና የባህር ንግድ መዳረሻን አስገኘ። እ.ኤ.አ. በ 1703 ፣ በባልቲክ ባህር ፣ ፒተር ሴንት ፒተርስበርግ የሩሲያ ዋና ከተማ አድርጎ መሰረተ። በእሱ አገዛዝ ዘመን ሁሉ፣ ሰፊ ማሻሻያዎች ተደርገዋል፣ ይህም የምዕራብ አውሮፓውያን ባሕላዊ ተጽዕኖዎች በሩሲያ ላይ አመጡ። በ1741-62 የጴጥሮስ አንደኛ ሴት ልጅ ኤልዛቤት የግዛት ዘመን ሩሲያ በሰባት ዓመታት ጦርነት ውስጥ ተሳትፎዋን ተመልክቷል። በግጭቱ ወቅት የሩሲያ ወታደሮች ምስራቅ ፕራሻን አሸንፈዋል, አልፎ ተርፎም የበርሊን በር ደረሱ. ነገር ግን፣ ኤልዛቤት ስትሞት፣ እነዚህ ሁሉ ወረራዎች የፕሩሺያን ደጋፊ በሆኑት ሩሲያዊው ፒተር ሳልሳዊ ወደ ፕሩሺያ ግዛት ተመለሱ። በ 1762-96 የገዛው ካትሪን ("ታላቅ") የሩስያ የእውቀት ዘመንን ይመራ ነበር. በፖላንድ-ሊቱዌኒያ ኮመንዌልዝ ላይ የሩሲያ የፖለቲካ ቁጥጥርን አራዘመች እና አብዛኛዎቹን ግዛቶቿን ወደ ሩሲያ በመቀላቀል በአውሮፓ በሕዝብ ብዛት ቀዳሚ አድርጋለች። በደቡብ ከኦቶማን ኢምፓየር ጋር ከተካሄደው ስኬታማ የሩሶ-ቱርክ ጦርነቶች በኋላ ካትሪን የክሬሚያን ካንትን በማፍረስ እና ክራይሚያን በመቀላቀል የሩስያን ድንበር እስከ ጥቁር ባህር አድርጋለች። በሩሲያ-ፋርስ ጦርነቶች ቃጃር ኢራን ላይ ባደረገችው ድል በ19ኛው ክፍለ ዘመን የመጀመሪያ አጋማሽ ሩሲያ በካውካሰስ ከፍተኛ የግዛት እመርታ አስመዝግባለች። የካተሪን ተተኪ ልጇ ፖል ያልተረጋጋ እና በዋነኝነት የሚያተኩረው በቤት ውስጥ ጉዳዮች ላይ ነበር። አጭር የግዛት ዘመኑን ተከትሎ ካትሪን የ1ኛ አሌክሳንደር በ1809 ከተዳከመችው ስዊድን እና በ1812 ከኦቶማን ከቤሳራቢያን ፊንላንድ በመታጠቅ የካትሪን ስትራቴጂ ቀጥሏል። አላስካ በ 1803-1806 የመጀመሪያው የሩሲያ ሰርቪስ ተደረገ. በ 1820 አንድ የሩሲያ ጉዞ የአንታርክቲካ አህጉርን አገኘ. በናፖሊዮን ጦርነት ወቅት ሩሲያ ከተለያዩ የአውሮፓ ኃያላን መንግሥታት ጋር ኅብረትን በመቀላቀል ከፈረንሳይ ጋር ተዋግታለች። እ.ኤ.አ. በ 1812 በናፖሊዮን የስልጣን ከፍታ ላይ የፈረንሳይ ሩሲያን ወረራ ወደ ሞስኮ ደርሶ ነበር ፣ ግን በመጨረሻ ከቀዝቃዛው የሩሲያ ክረምት ጋር ተቀናጅቶ የነበረው ግትር ተቃውሞ በወራሪዎች ላይ አስከፊ ሽንፈት አስከትሏል ፣ ይህም የፓን-አውሮፓዊው ግራንዴ አርሜይ ፍጹም በሆነ ሁኔታ ገጥሞታል ። ጥፋት። በሚካሂል ኩቱዞቭ እና ሚካኤል አንድሪያስ ባርክሌይ ደ ቶሊ የሚመራው ኢምፔሪያል የሩሲያ ጦር ናፖሊዮንን አስወግዶ በስድስተኛው ጥምረት ጦርነት በመላው አውሮፓ በመንዳት በመጨረሻ ፓሪስ ገባ። አሌክሳንደር 1ኛ የሩስያ ልዑካንን በቪየና ኮንግረስ ተቆጣጠረ፣ ይህም የድህረ-ናፖሊዮን አውሮፓን ካርታ ይገልጻል። ናፖሊዮን ከሞስኮ ማፈግፈግ በአልብሬክት አዳም ። ናፖሊዮንን አሳድደው ወደ ምዕራብ አውሮፓ የገቡት መኮንኖች የሊበራሊዝም ሃሳቦችን ወደ ሩሲያ አመጡ እና እ.ኤ.አ. በአውሮፓ ውስጥ ያለው የሩሲያ ኃይል እና ተጽዕኖ በክራይሚያ ጦርነት ሽንፈት ተስተጓጎለ። የኒኮላስ ተተኪ አሌክሳንደር 2ኛ በ1861 የተካሄደውን የነፃ ማውጣት ማሻሻያ ጨምሮ በመላ ሀገሪቱ ከፍተኛ ለውጦችን አድርጓል።እነዚህ ማሻሻያዎች ኢንደስትሪላይዜሽን አነሳስተዋል እና ከ1877 በኋላ ብዙ የባልካን ግዛቶችን ከኦቶማን አገዛዝ ነፃ ያወጣውን ኢምፔሪያል የሩሲያ ጦርን ዘመናዊ አድርጓል። -78 የሩስያ-ቱርክ ጦርነት. በአብዛኛው በ19ኛው እና በ20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ሩሲያ እና ብሪታንያ በአፍጋኒስታን እና በመካከለኛው እና በደቡብ እስያ በሚገኙ አጎራባች ግዛቶች ላይ ተስማሙ። በሁለቱ ዋና ዋና የአውሮፓ ግዛቶች መካከል የነበረው ፉክክር ታላቁ ጨዋታ በመባል ይታወቃል። በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ በሩሲያ ውስጥ የተለያዩ የሶሻሊስት እንቅስቃሴዎች መነሳት ታይቷል. አሌክሳንደር 2ኛ በ1881 በአብዮታዊ አሸባሪዎች ተገደለ።የልጃቸው አሌክሳንደር የግዛት ዘመን ብዙም ሊበራል ግን የበለጠ ሰላማዊ ነበር። የመጨረሻው የሩሲያ ንጉሠ ነገሥት ኒኮላስ እ.ኤ.አ. በ 1905 በተካሄደው የሩሲያ አብዮት የተከሰቱትን ክስተቶች መከላከል አልቻለም ፣ በአዋራጅ የሩሶ-ጃፓን ጦርነት እና የደም እሑድ በመባል በሚታወቀው ማሳያ ክስተት የተነሳ። ህዝባዊ አመፁ ተቀምጧል፣ ነገር ግን መንግስት የመናገር እና የመሰብሰብ ነፃነቶችን መስጠትን፣ የፖለቲካ ፓርቲዎችን ህጋዊ ማድረግ እና የተመረጠ የህግ አውጭ አካል መመስረትን ጨምሮ ትላልቅ ማሻሻያዎችን (የ 1906 የሩሲያ ህገ-መንግስት) ለመቀበል ተገደደ። አብዮት እና የእርስ በርስ ጦርነት እ.ኤ.አ. በ 1914 ሩሲያ ወደ አንደኛው የዓለም ጦርነት የገባችው ኦስትሪያ-ሀንጋሪ በሩሲያ አጋር በሆነችው ሰርቢያ ላይ ጦርነት ባወጀችበት ወቅት ነው ፣ እና ከሦስትዮሽ ኢንተንቲ አጋሮች ስትገለል በተለያዩ ግንባሮች ተዋግታለች። እ.ኤ.አ. የኦስትሮ-ሃንጋሪ ጦር. ነገር ግን በጦርነቱ ዋጋ እየናረ በመምጣቱ፣ በደረሰበት ከፍተኛ ጉዳትና በሙስና እና የሀገር ክህደት ወሬዎች ቀድሞውንም የነበረው ህዝባዊ አመኔታ የጎደለው ነበር። ይህ ሁሉ በ 1917 የሩስያ አብዮት የአየር ንብረትን አቋቋመ, በሁለት ዋና ዋና ተግባራት ተከናውኗል. በ 1917 መጀመሪያ ላይ ኒኮላስ ለመልቀቅ ተገደደ; በሩሲያ የእርስ በርስ ጦርነት ወቅት እሱ እና ቤተሰቡ በየካተሪንበርግ ታስረው ተገድለዋል. ንጉሣዊው ሥርዓት ራሱን ጊዜያዊ መንግሥት ብሎ ባወጀው በተናወጠ የፖለቲካ ፓርቲዎች ጥምረት ተተካ። ጊዜያዊ መንግሥት በመስከረም ወር የሩሲያ ሪፐብሊክን አወጀ. እ.ኤ.አ. ጥር 6 1918 የሩሲያ ሕገ-መንግሥታዊ ምክር ቤት ሩሲያ ዴሞክራሲያዊ ፌዴራላዊ ሪፐብሊክ (የጊዜያዊ መንግሥት ውሳኔን በማፅደቅ) አወጀ። በማግሥቱ የሕገ መንግሥት ጉባኤ በሁሉም የሩሲያ ማዕከላዊ ሥራ አስፈፃሚ ኮሚቴ ፈረሰ። ቭላድሚር ሌኒን፣ ሊዮን ትሮትስኪ እና ሌቭ ካሜኔቭ በሶቪየት-ፖላንድ ጦርነት፣ ግንቦት 1 ቀን 1920 ወታደሮችን እንዲዋጉ አነሳሱ። ተለዋጭ የሶሻሊስት ተቋም በዴሞክራሲያዊ መንገድ በተመረጡት የሰራተኞች እና የገበሬዎች ምክር ቤቶች ፣ሶቪየትስ በሚባለው የፔትሮግራድ ሶቪየት ፣ ሥልጣኑን ይቆጣጠር ነበር። የአዲሶቹ ባለስልጣናት አገዛዝ ችግሩን ከመፍታት ይልቅ በሀገሪቱ ውስጥ ያለውን ቀውስ አባባሰው እና በመጨረሻም በቦልሼቪክ መሪ ቭላድሚር ሌኒን የሚመራው የጥቅምት አብዮት ጊዜያዊ መንግስትን አስወግዶ የሶቪዬት መንግስት ሙሉ የአስተዳደር ስልጣንን ሰጠ ፣ ይህም ለሶቪዬቶች መፈጠር ምክንያት ሆኗል ። በዓለም የመጀመሪያው የሶሻሊስት መንግሥት. የሩሲያ የእርስ በርስ ጦርነት በፀረ-ኮሚኒስት ነጭ እንቅስቃሴ እና በአዲሱ የሶቪየት አገዛዝ በቀይ ጦር መካከል ተከፈተ። ከአንደኛው የዓለም ጦርነት ማዕከላዊ ኃያላን ጋር ጦርነቱን ያጠናቀቀውን የብሬስት-ሊቶቭስክ ስምምነት ከተፈረመ በኋላ; ቦልሼቪስት ሩሲያ 34% ህዝቧን ፣ 54% የኢንዱስትሪዎቿን ፣ 32% የእርሻ መሬቷን እና 90% የሚሆነውን የድንጋይ ከሰል ማዕድን የሚስተናገዱትን አብዛኛዎቹን ምዕራባዊ ግዛቶች አስረከበች። የተባበሩት መንግስታት ፀረ-ኮምኒስት ኃይሎችን ለመደገፍ ያልተሳካ ወታደራዊ ጣልቃ ገብነት ጀመሩ። እስከዚያው ድረስ ሁለቱም የቦልሼቪኮች እና የነጭ ንቅናቄዎች ቀይ ሽብር እና ነጭ ሽብር በመባል የሚታወቁትን የማፈናቀል እና የሞት ቅስቀሳዎችን አድርገዋል። በአመጽ የእርስ በርስ ጦርነት ማብቂያ ላይ የሩሲያ ኢኮኖሚ እና መሠረተ ልማት በከፍተኛ ሁኔታ ተጎድቷል እና በጦርነቱ ወቅት 10 ሚሊዮን የሚደርሱት ጠፍተዋል, በአብዛኛው ሲቪሎች. ሚሊዮኖች ነጭ ኤሚግሬስ ሆነዋል, እና በ 1921-22 የሩስያ ረሃብ እስከ አምስት ሚሊዮን የሚደርሱ ተጎጂዎችን አጠፋ. ሶቪየት ህብረት በታህሳስ 30 ቀን 1922 ሌኒን እና ረዳቶቹ የሶቪየት ህብረትን አቋቋሙ ፣ የሩሲያ ኤስኤፍኤስአርን ከባይሎሩሺያን ፣ ትራንስካውካሲያን እና የዩክሬን ሪፐብሊኮች ጋር አንድ ነጠላ ግዛት ውስጥ በመቀላቀል ። በመጨረሻም የውስጥ የድንበር ለውጦች እና መቀላቀል በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት የ 15 ሪፐብሊኮች ህብረት ፈጠረ ። በብዛቱ እና በሕዝብ ብዛት ትልቁ የሩስያ ኤስኤፍኤስአር ነው፣ እሱም ህብረቱን በሙሉ ታሪኩ በፖለቲካ፣ በባህላዊ እና በኢኮኖሚ የበላይ አድርጎታል። በ1924 የሌኒን ሞት ተከትሎ፣ ትሮይካ እንዲቆጣጠር ተሾመ። በመጨረሻም የኮሚኒስት ፓርቲ ዋና ፀሀፊ ጆሴፍ ስታሊን ሁሉንም ተቃዋሚዎች በማፈን ስልጣኑን በእጁ በማጠናከር በ1930ዎቹ የሀገሪቱ አምባገነን ለመሆን ችሏል። የዓለም አብዮት ዋነኛ አራማጅ የሆነው ሊዮን ትሮትስኪ በ1929 ከሶቭየት ኅብረት ተሰደደ።የስታሊን የሶሻሊዝም ሃሳብ በአንድ ሀገር ውስጥ ይፋዊ መስመር ሆነ።በቦልሼቪክ ፓርቲ ውስጥ የቀጠለው የውስጥ ትግል በታላቁ ጽዳት ተጠናቀቀ። በስታሊን መሪነት፣ መንግስት የዕዝ ኢኮኖሚ፣ አብዛኛው የገጠር ሀገሪቱን ኢንዱስትሪያላይዜሽን እና የግብርናውን መሰብሰብ ጀመረ። በዚህ ፈጣን ኢኮኖሚያዊ እና ማህበራዊ ለውጥ ወቅት በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎች የስታሊንን አገዛዝ በመቃወም ወይም በተጠረጠሩበት ወቅት ብዙ የፖለቲካ ወንጀለኞችን ጨምሮ ወደ ቅጣት የጉልበት ካምፖች ተላኩ። እና በሚሊዮኖች የሚቆጠሩት ተፈናቅለው ወደ ሶቪየት ዩኒየን ርቀው ወደሚገኙ አካባቢዎች ተወሰዱ።የሀገሪቱ የግብርና ሽግግር ሽግግር፣ከአስቸጋሪ የመንግስት ፖሊሲዎች እና ድርቅ ጋር ተዳምሮ በ1932–1933 የሶቪየትን ረሃብ አስከተለ። ይህም እስከ 8.7 ሚሊዮን ገደለ።ሶቭየት ኅብረት በመጨረሻ ከግብርና ኢኮኖሚ ወደ ትልቅ የኢንዱስትሪ ሃይል በአጭር ጊዜ ውስጥ ውድ የሆነ ለውጥ አደረገ። ሁለተኛው የዓለም ጦርነት ሶቪየት ኅብረት መስከረም ፲፯ ቀን ፲፱፻፴፱ ዓ.ም ፖላንድን በመውረር ወደ ሁለተኛው የዓለም ጦርነት የገባችው በሞሎቶቭ – ሪበንትሮፕ ከናዚ ጀርመን ጋር በተደረገው ሚስጥራዊ ፕሮቶኮል መሠረት ነው። ሶቪየት ኅብረት በኋላ ፊንላንድን ወረረ፣ እናም የባልቲክ ግዛቶችን፣ እንዲሁም የሮማኒያን አንዳንድ ክፍሎች ተቆጣጠረ።፡ 91–95 ሰኔ 22 ቀን 1941 ጀርመን ሶቪየት ኅብረትን ወረረች፣ የሁለተኛው የዓለም ጦርነት ትልቁን የምስራቅ ግንባርን ከፈተች።: በመጨረሻም 5 ሚሊዮን የሚጠጉ የቀይ ጦር ወታደሮች በናዚዎች ተማርከዋል፤፡ 272 የጄኔራል ፕላን ኦስትን ለመፈጸም እንደፈለገ የኋለኛው 3.3 ሚሊዮን የሶቪዬት ጦር ኃይሎች እና እጅግ በጣም ብዙ ሰላማዊ ዜጎችን ገደለ። 175–186 ዌርማችቶች ቀደምት ስኬት ቢኖራቸውም ጥቃታቸው በሞስኮ ጦርነት ቆመ። በመቀጠልም ጀርመኖች በ1942-43 ክረምት መጀመሪያ በስታሊንግራድ ጦርነት እና በኩርስክ ጦርነት በ1943 የበጋ ወቅት ትልቅ ሽንፈት ደርሶባቸዋል።ሌላኛው የጀርመን ውድቀት ከተማዋ ሙሉ በሙሉ የነበረችበት የሌኒንግራድ ከበባ ነበር። እ.ኤ.አ. በ 1941 እና በ 1944 መካከል በጀርመን እና በፊንላንድ ኃይሎች መሬት ላይ ተከልክሏል ፣ እናም በረሃብ እና ከአንድ ሚሊዮን በላይ ሞተ ፣ ግን በጭራሽ እጅ አልሰጠም። በ1944–45 የሶቪየት ጦር በምስራቅ እና በመካከለኛው አውሮፓ ተዘዋውሮ በርሊንን በግንቦት 1945 ያዘ። በነሐሴ 1945 የሶቪየት ጦር ማንቹሪያን ወረረ እና ጃፓናውያንን ከሰሜን ምስራቅ እስያ በማባረር በጃፓን ላይ ለተካሄደው ድል አስተዋጽኦ አድርጓል። የ 1941-45 የሁለተኛው የዓለም ጦርነት ጊዜ በሩሲያ ውስጥ እንደ ታላቁ የአርበኝነት ጦርነት ይታወቃል. በሶቪየት ኅብረት ከዩናይትድ ስቴትስ፣ ዩናይትድ ኪንግደም እና ቻይና ጋር በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ውስጥ እንደ ትልቅ አራት የሕብረት ኃይሎች ተደርገው ይቆጠሩ ነበር ፣ እና በኋላ የተባበሩት መንግስታት የፀጥታው ምክር ቤት መሠረት የሆነው አራቱ ፖሊሶች ሆነዋል።: 27 ጦርነት፣ የሶቪየት ሲቪል እና ወታደራዊ ሞት ከ26-27 ሚሊዮን ገደማ ሲሆን ይህም ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት ሰለባዎች ግማሹን ይይዛል።፡ 295 የሶቪየት ኢኮኖሚ እና መሰረተ ልማት ከፍተኛ ውድመት ደርሶባቸዋል፣ ይህም የሶቪየትን ረሃብ በ1946–47 አስከተለ። ይሁን እንጂ ብዙ መስዋዕትነት በመክፈል የሶቪየት ኅብረት ዓለም አቀፍ ልዕለ ኃያል ሆና ተገኘች። ቀዝቃዛ ጦርነት ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ የፖትስዳም ኮንፈረንስ እንደገለፀው የምስራቅ እና መካከለኛው አውሮፓ ክፍሎች ፣ምስራቅ ጀርመን እና ምስራቃዊ የኦስትሪያ ክፍሎች በቀይ ጦር ተይዘዋል ። በምስራቅ ብሎክ ሳተላይት መንግስታት ላይ ጥገኛ የሆኑ የኮሚኒስት መንግስታት ተተከሉ።የአለም ሁለተኛዋ የኒውክሌር ሃይል ከሆነች በኋላ፣ሶቭየት ህብረት የዋርሶ ስምምነትን በመመስረት፣ቀዝቃዛው ጦርነት እየተባለ ከሚጠራው እና ከተቀናቃኙ አሜሪካ እና ኔቶ. እ.ኤ.አ. ክሩሽቼቭ ታው. በተመሳሳይ የዩናይትድ ስቴትስ ጁፒተር ሚሳኤሎች ወደ ቱርክ እና የሶቪየት ሚሳኤሎች በኩባ ስለመዘርጋቷ ሁለቱ ተቀናቃኞች ሲጋጩ የቀዝቃዛው ጦርነት ውጥረቱ ከፍተኛ ደረጃ ላይ ደርሷል። እ.ኤ.አ. በ 1957 የሶቭየት ኅብረት በዓለም የመጀመሪያውን ሰው ሰራሽ ሳተላይት ስፑትኒክ 1 አመጠቀች ፣ በዚህም የጠፈር ዘመን ተጀመረ። እ.ኤ.አ. ሚያዝያ 12 ቀን 1961 ቮስቶክ 1 ሰው በያዘው የጠፈር መንኮራኩር በመሳፈር ምድርን በመዞር የመጀመሪያው ሰው የሆነው ሩሲያዊው ኮስሞናዊት ዩሪ ጋጋሪን ሆነ። እ.ኤ.አ. የ1970ዎቹ እና የ1980ዎቹ መጀመሪያ ዘመን ከጊዜ በኋላ የመቀዛቀዝ ዘመን ተብሎ ተሰየመ። እ.ኤ.አ. በ 1965 የተካሄደው የ ተሃድሶ የሶቪዬት ኢኮኖሚን ​​በከፊል ያልተማከለ ነው ። እ.ኤ.አ. በ 1979 በአፍጋኒስታን በኮሚኒስት መሪነት አብዮት ከተካሄደ በኋላ የሶቪየት ኃይሎች አገሪቱን ወረሩ ፣ በመጨረሻም የሶቪየት-አፍጋኒስታን ጦርነት ጀመሩ ። በግንቦት 1988 ፣ ሶቪየቶች ከአፍጋኒስታን መውጣት ጀመሩ ፣ በአለም አቀፍ ተቃውሞ ፣ የማያቋርጥ ፀረ-ሶቪየት የሽምቅ ጦርነት ፣ እና የሶቪየት ዜጎች ድጋፍ እጦት. እ.ኤ.አ. ከ1985 ጀምሮ በሶቭየት ሥርዓት ውስጥ ሊበራል ማሻሻያዎችን ለማድረግ የፈለጉት የመጨረሻው የሶቪየት መሪ ሚካሂል ጎርባቾቭ የ (ክፍትነት) እና የፔሬስትሮይካ (መዋቅር) ፖሊሲዎችን በማስተዋወቅ የኤኮኖሚው መቀዛቀዝ ጊዜን ለማቆም እና መንግሥትን ወደ ዴሞክራሲ ለማምጣት በመሞከር ነበር። . ይህ ግን በመላ ሀገሪቱ ጠንካራ ብሔርተኝነት እና ተገንጣይ እንቅስቃሴዎች እንዲነሱ አድርጓል። ከ 1991 በፊት የሶቪየት ኢኮኖሚ በዓለም ሁለተኛ ደረጃ ላይ ነበር, ነገር ግን በመጨረሻዎቹ ዓመታት ውስጥ, ቀውስ ውስጥ ገባ. እ.ኤ.አ. በ 1991 የባልቲክ ግዛቶች ከሶቪየት ኅብረት ለመገንጠል በመረጡበት ወቅት ኢኮኖሚያዊ እና ፖለቲካዊ ውዥንብር መቀቀል ጀመረ ። እ.ኤ.አ. መጋቢት 17 ቀን ህዝበ ውሳኔ ተካሂዷል፣ አብዛኞቹ ተሳታፊ ዜጎች ሶቭየት ህብረትን ወደ አዲስ ፌዴሬሽን ለመቀየር ድምጽ የሰጡበት። እ.ኤ.አ ሰኔ 1991 ቦሪስ የልሲን የሩስያ ኤስኤፍኤስአር ፕሬዝዳንት ሆነው ሲመረጡ በሩሲያ ታሪክ ውስጥ የመጀመሪያው በቀጥታ የተመረጠ ፕሬዝዳንት ሆነ።በነሐሴ 1991 በጎርባቾቭ መንግስት አባላት መፈንቅለ መንግስት ሙከራ በጎርባቾቭ ላይ ያነጣጠረ እና ሶቭየትን ለመጠበቅ ያለመ ነው። ዩኒየን በምትኩ የሶቪየት ዩኒየን ኮሚኒስት ፓርቲ ፍጻሜ አደረሰ። እ.ኤ.አ. በታህሳስ 25 ቀን 1991 የሶቪዬት ህብረት መፍረስ ፣ ከዘመናዊቷ ሩሲያ ጋር ፣ ከሶቪየት-ሶቪየት በኋላ አስራ አራት ሌሎች መንግስታት ብቅ አሉ። ድህረ-ሶቪየት ሩሲያ (1991-አሁን) የሶቭየት ህብረት ኢኮኖሚያዊ እና ፖለቲካዊ ውድቀት ሩሲያን ወደ ጥልቅ እና ረዥም የመንፈስ ጭንቀት ዳርጓታል. በሶቪየት ኅብረት መፍረስ ወቅት እና በኋላ፣ የፕራይቬታይዜሽን እና የገበያ እና የንግድ ነፃነትን ጨምሮ ሰፊ ማሻሻያዎች ተካሂደዋል፣ በ"" መስመር ላይ ሥር ነቀል ለውጦች ተካሂደዋል። ወደ ፕራይቬታይዜሽን መሸጋገሩ በዋነኛነት የኢንተርፕራይዞችን ቁጥጥር ከመንግስት ኤጀንሲዎች ወደ በመንግስት ውስጥ ውስጣዊ ግንኙነት ወደሌላቸው ግለሰቦች ቀይሮታል፣ይህም አስነዋሪዎቹ የሩሲያ ኦሊጋርቾች እንዲነሱ አድርጓል። ብዙዎቹ አዲስ ሀብታሞች በከፍተኛ የካፒታል በረራ በቢሊዮኖች የሚቆጠሩ ጥሬ ገንዘብ እና ንብረቶችን ከአገሪቱ ውጭ አንቀሳቅሰዋል። በኢኮኖሚው ውስጥ ያለው ጭንቀት የማህበራዊ አገልግሎቶች ውድቀትን አስከትሏል-የልደት መጠን አሽቆለቆለ የሞት መጠን ሲጨምር እና ሚሊዮኖች ወደ ድህነት ገቡ; ከፍተኛ ሙስና፣ እንዲሁም የወንጀለኞች ቡድኖች እና የተደራጁ ወንጀሎች በከፍተኛ ሁኔታ ጨምረዋል። እ.ኤ.አ. በ 1993 መገባደጃ ላይ በየልሲን እና በሩሲያ ፓርላማ መካከል የነበረው አለመግባባት በሕገ መንግሥታዊ ቀውስ ተጠናቀቀ ይህም በወታደራዊ ኃይል በኃይል አብቅቷል ። በችግር ጊዜ ዬልሲን በምዕራባውያን መንግስታት የተደገፈ ሲሆን ከ 100 በላይ ሰዎች ተገድለዋል ። በታህሳስ ወር ህዝበ ውሳኔ ተካሂዶ ጸድቋል ፣ ይህም አዲስ ሕገ መንግሥት በማውጣት ለፕሬዚዳንቱ ትልቅ ስልጣን ሰጠ ። እ.ኤ.አ. በ1990ዎቹ በሰሜን ካውካሰስ በትጥቅ ግጭቶች ፣በአካባቢው የጎሳ ግጭቶች እና ተገንጣይ እስላማዊ አመጾች ታመው ነበር። በ1990ዎቹ መጀመሪያ ላይ የቼቼን ተገንጣዮች ነፃነታቸውን ካወጁበት ጊዜ አንስቶ ጊዜያዊ የሽምቅ ውጊያ በአማፂ ቡድኖች እና በሩሲያ ጦር መካከል ተካሄዷል። በንፁሀን ዜጎች ላይ የሽብር ጥቃት በቼቼን ተገንጣዮች የተፈፀመ ሲሆን በሺዎች የሚቆጠሩ የሩሲያ ንፁሀን ዜጎች ህይወት ቀጥፏል። ከሶቪየት ኅብረት መፍረስ በኋላ ሩሲያ የኋለኛውን የውጭ ዕዳዎች ለመፍታት ኃላፊነቷን ወሰደች. እ.ኤ.አ. በ 1992 አብዛኛው የሸማቾች የዋጋ ቁጥጥሮች ጠፍተዋል ፣ ይህም ከፍተኛ የዋጋ ግሽበትን አስከትሏል እና የሩብልን ዋጋ በእጅጉ አሳንሷል። ከፍተኛ የበጀት ጉድለቶች ከካፒታል በረራ መጨመር እና ዕዳዎችን ለመክፈል አለመቻል በ 1998 የሩሲያ የፋይናንስ ቀውስ አስከትሏል, ይህም ተጨማሪ የሀገር ውስጥ ምርት ማሽቆልቆልን አስከትሏል. የፑቲን ዘመን እ.ኤ.አ. በታህሳስ 31 ቀን 1999 ፕሬዝዳንት የልሲን ባልተጠበቀ ሁኔታ ሥልጣናቸውን ለቀው በቅርቡ ለተሾሙት ጠቅላይ ሚኒስትር እና ለተመረጡት ቭላድሚር ፑቲን ሹመት ሰጥተዋል። ዬልሲን ቢሮውን በሰፊው ተወዳጅነት ያላገኘ ሲሆን በአንዳንድ ግምቶች 2% ዝቅተኛ የማጽደቅ ደረጃ ተሰጥቶታል። ከዚያም ፑቲን እ.ኤ.አ. በ 2000 ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ አሸንፈዋል ፣ እናም የቼቼን አማፂያን አፍኑ። ፑቲን እ.ኤ.አ. በ 2004 ለሁለተኛ ጊዜ የፕሬዝዳንትነት ጊዜ አሸንፈዋል ። በከፍተኛ የነዳጅ ዋጋ ፣ የውጭ ኢንቨስትመንት መጨመር እና ጥንቃቄ የተሞላበት ኢኮኖሚያዊ እና የፊስካል ፖሊሲዎች ፣ የሩሲያ ኢኮኖሚ በከፍተኛ ሁኔታ አደገ ። በከፍተኛ ደረጃ የሩሲያን የኑሮ ደረጃ ማሻሻል እና በአለም አቀፍ ፖለቲካ ውስጥ ያለውን ተጽእኖ ማሳደግ. የፑቲን አገዛዝ መረጋጋትን ጨምሯል፣ ሩሲያን ወደ ፈላጭ ቆራጭ ሀገርነት ሲቀይር። እ.ኤ.አ. መጋቢት 2 ቀን 2008 ዲሚትሪ ሜድቬዴቭ ፕሬዝዳንት ሆነው ተመረጡ ፑቲን ጠቅላይ ሚኒስትር ሲሆኑ ህገ መንግስቱ ፑቲንን ለሶስተኛ ተከታታይ የፕሬዝዳንታዊ የስልጣን ዘመን እንዳያገለግሉ ከልክሏል። እ.ኤ.አ. በ2012 የተካሄደውን ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ ተከትሎ ፑቲን ወደ ፕሬዝዳንትነት የተመለሱ ሲሆን ሜድቬዴቭ ደግሞ ጠቅላይ ሚኒስትር ሆነው ተሾሙ። ይህ የአራት አመት የጋራ አመራር በሁለቱ ሀገራት መካከል "ታንድ ዲሞክራሲ" በውጭ ሚዲያዎች የተቀረፀ ነው። እ.ኤ.አ. በ 2014 ፑቲን የክሬሚያን ፓርላማ ለመያዝ የሩሲያ ወታደሮችን ወደ ዩክሬን በማሰማራቱ ክሬሚያን እንድትቆጣጠር አድርጓል። ከዚህ በኋላ ሩሲያ ክሪሚያን መግዛቷ እና ከዚያ በፊት የተካሄደው ህዝበ ውሳኔ በዓለም አቀፍ ደረጃ እውቅና ሳይሰጠው ቆይቶ በምዕራቡ ዓለም ሀገራት ማዕቀብ እንዲጣል ምክንያት ሆኗል፤ ይህን ተከትሎም የሩሲያ መንግስት በሁለተኛው ላይ የጸረ-ማዕቀብ ምላሽ ሰጥቷል። እ.ኤ.አ. በማርች 2018 ፑቲን በአጠቃላይ ለአራተኛው የፕሬዝዳንት ጊዜ ተመርጧል። እ.ኤ.አ. በጥር 2020 በህገ-መንግስቱ ላይ ጉልህ ማሻሻያዎች ቀርበዋል ፣ ከሀምሌ ወር ጀምሮ ተግባራዊ ይሆናል ፣ ይህም ፑቲን አሁን ያለው የስልጣን ጊዜ ካለቀ በኋላ ለሁለት ተጨማሪ የስድስት ዓመታት ፕሬዝዳንታዊ የስልጣን ዘመን እንዲወዳደር አስችሎታል። እ.ኤ.አ. የካቲት 24 ቀን 2022 ሩሲያ በዩክሬን ላይ ወረራ ጀመረች። በ 06:00 በሞስኮ ሰዓት ፑቲን በዩክሬን ወታደራዊ ዘመቻ እንደሚካሄድ አስታውቋል; ከደቂቃዎች በኋላ የዩክሬን ከተሞች በሚሳኤል ጥቃት ደረሰባቸው። የመሬት አቀማመጥ ሩሲያ በአውሮፓ ምሥራቃዊ ክፍል እና በእስያ ሰሜናዊ ጫፍ ላይ በስፋት የተዘረጋች አህጉር አቋራጭ ሀገር ነች። የዩራሺያ ሰሜናዊውን ጫፍ ይሸፍናል; እና ከ37,653 ኪሜ (23,396 ማይል) በላይ የሚሸፍነው በዓለም አራተኛው ረጅሙ የባህር ዳርቻ አለው። ሩሲያ በኬክሮስ 41° እና 82° ፣ እና ኬንትሮስ 19° እና 169°፡ 9,000 ኪሜ (5,600 ማይል) ከምስራቅ ወደ ምዕራብ እና ከ2,500 እስከ 4,000 ኪሜ (ከ1,600 እስከ 2,500 ማይል) ከሰሜን ወደ ደቡብ ትዘረጋለች። በመሬት ስፋት፣ ከሶስት አህጉራት የሚበልጥ ሲሆን ከፕሉቶ ጋር ተመሳሳይ የሆነ የገጽታ ስፋት አለው። ሩሲያ ዘጠኝ ዋና ዋና የተራራ ሰንሰለቶች ያሏት ሲሆን እነሱም በካውካሰስ ተራሮች ላይ ጉልህ የሆነ ክፍል የሚጋሩት በደቡብ ምዕራብ ክልሎች ይገኛሉ (በሩሲያ እና በአውሮፓ 5,642 ሜትር (18,510 ጫማ) ከፍታ ያለው የኤልብሩስ ተራራን ይይዛል); በሳይቤሪያ ውስጥ የአልታይ እና የሳያን ተራሮች; እና በምስራቅ የሳይቤሪያ ተራሮች እና በሩሲያ ሩቅ ምስራቅ ውስጥ በካምቻትካ ባሕረ ገብ መሬት (, በ 4,750 ሜትር (15,584 ጫማ) በዩራሲያ ውስጥ ከፍተኛው ንቁ እሳተ ገሞራ ነው) የያዘ. የኡራል ተራሮች ከሰሜን ወደ ደቡብ በሀገሪቱ ምዕራብ በኩል የሚጓዙት በማዕድን ሀብት የበለፀጉ እና በአውሮፓ እና በእስያ መካከል ባህላዊ ድንበር ይመሰርታሉ። ሩሲያ ከሶስት ውቅያኖሶች ጋር ከሚዋሰኑ የአለም ሁለት ሀገራት አንዷ እንደመሆኗ መጠን ከብዙ ባህር ጋር ትስስር አላት። ዋና ደሴቶቹ እና ደሴቶቹ ኖቫያ ዘምሊያ፣ ፍራንዝ ጆሴፍ መሬት፣ ሰቬርናያ ዘምሊያ፣ አዲሱ የሳይቤሪያ ደሴቶች፣ ፣ የኩሪል ደሴቶች እና ሳክሃሊን ያካትታሉ። በሩሲያ እና በዩናይትድ ስቴትስ የሚተዳደረው የዲዮሜድ ደሴቶች በ3.8 ኪሜ (2.4 ማይል) ልዩነት አላቸው። እና ኩናሺር ደሴት የኩሪል ደሴቶች ከሆካይዶ፣ ጃፓን 20 ኪሜ (12.4 ማይል) ብቻ ይርቃሉ። ከ100,000 በላይ ወንዞች መኖሪያ የሆነችው ሩሲያ ከአለም ትልቁ የገጸ ምድር የውሃ ሃብት አንዱ ያላት ሲሆን ሀይቆቿ በግምት አንድ አራተኛ የሚሆነውን የአለም ፈሳሽ ውሃ ይይዛሉ። የባይካል ሀይቅ ትልቁ እና ከሩሲያ ንጹህ የውሃ አካላት መካከል በጣም ታዋቂው የአለም ጥልቅ ፣ ንፁህ ፣ ጥንታዊ እና በጣም አቅም ያለው ንጹህ ውሃ ሀይቅ ነው ፣ ከአለም ንፁህ የገጽታ ውሃ ከአንድ አምስተኛ በላይ ይይዛል። በሰሜን ምዕራብ ሩሲያ የሚገኙት ላዶጋ እና ኦኔጋ በአውሮፓ ከሚገኙት ትላልቅ ሀይቆች መካከል ሁለቱ ናቸው። በአጠቃላይ ታዳሽ የውሃ ሀብቶች ሩሲያ ከብራዚል ቀጥሎ ሁለተኛ ነች። በምዕራብ ሩሲያ የሚገኘው ቮልጋ፣ እንደ ሩሲያ ብሔራዊ ወንዝ በሰፊው የሚነገርለት በአውሮፓ ውስጥ ረጅሙ ወንዝ ነው። በሳይቤሪያ የሚገኙት የኦብ፣ የኒሴይ፣ የሌና እና የአሙር ወንዞች ከአለም ረዣዥም ወንዞች መካከል ናቸው። 2 ጥንታዊ መድረኮችን የሚለየው የኡራል-ሞንጎሊያ ኤፒፓልዮዞይክ የታጠፈ ቀበቶ መዋቅር ውስጥ የ ሪፊን ፣ ባይካል ሳላይር, ካሌዶኒያኛ እና ሄርሲኒያን የታጠፈ ቦታዎች አሉ. የየኒሴይ-ሳያን-ባይካል የሪፊያን እና የባይካል ማጠፍያ የሳይቤሪያ መድረክን ያዘጋጃል። ከምስራቃዊ አውሮፓ መድረክ ጋር ባለው ድንበር ላይ፣ በፔርሚያን ስትራታ የተሞላው የሲስ-ኡራል የኅዳግ ገንዳ በሰሜን ውስጥ ጠንካራ የድንጋይ ከሰል እና በገንዳው መካከለኛ ክፍል ውስጥ የፖታስየም ጨዎችን (ኡራልን ይመልከቱ)። በሩሲያ ግዛት ላይ ያለው የፓሲፊክ የታጠፈ ቀበቶ በከፍተኛ ሰሜናዊ ምዕራብ ክፍል ይወከላል ፣ በውስጡም ጥንታዊ የቅድመ-ሪፊያን ግዙፍ ፣ የሜሶዞይክ እና የሴኖዞይክ ማጠፍያ አካባቢዎች እና ዘመናዊ የቴክኖሎጂ ንቁ ዞኖች ይገኛሉ። በቬርኮያንስክ-ቹኮትካ ክልል ውስጥ የወርቅ ክምችቶች ከጁራሲክ እና የታችኛው ክሪቴሴየስ ግራናይት ወረራዎች እንዲሁም ከቲን፣ ከተንግስተን እና ከሜርኩሪ ጋር ተያይዘው ይታወቃሉ። ትላልቅ የድንጋይ ከሰል ክምችቶች በ ገንዳ እና በዚሪያንስክ የመንፈስ ጭንቀት ውስጥ በሚገኙ ሞላሰስ ውስጥ ይገኛሉ. የምእራብ ካምቻትካ የታጠፈ ስርዓት የላይኛው ክሪታሴየስ ጂኦሳይክሊናል ውስብስብ ነው፣ እሱም በግራናይት-ግኒዝ እና ሼል-ማፊክ ምድር ቤት ላይ ተደራርቦ ነበር፣ እና ከታጠፈ በኋላ በፓሊዮጂን-ኒኦጂን ዓለቶች ተሸፍኗል። የምስራቃዊው ዞን በተደራረቡ ዘመናዊ እሳተ ገሞራዎች (28 ንቁ እሳተ ገሞራዎች) ይታወቃል. የኩሪል ደሴት አርክ ታላቁ እና ትንሹ ሪጅስ 39 ንቁ እሳተ ገሞራዎች ያሉት ሲሆን ክሪታሴየስ እና ኳተርንሪ የእሳተ ገሞራ- ደለል እና የእሳተ ገሞራ ፍጥረታት ናቸው። የ ቅስት ወጣት ሥርዓት የተከፋፈለ ነው, እና ፊት ለፊት, እንዲሁም በካምቻትካ ምሥራቃዊ ክፍል ፊት ለፊት, ጥልቅ-የውሃ ቦይ አለ. የሳክሃሊን ሴኖዞይክ የታጠፈ ክልል በማዕከላዊ ሳክሃሊን ግራበን ተለያይቶ ወደ ምስራቃዊ እና ምዕራባዊ ዞኖች የተከፈለ ነው። የነዳጅ እና የጋዝ ክምችቶች ከሰሜን ሳካሊን ዲፕሬሽን ጋር የተቆራኙ ናቸው, እና የድንጋይ ከሰል ክምችቶች በደሴቲቱ ላይ ከሚገኙት የመካከለኛው ሚዮሴን ድንጋዮች ጋር የተቆራኙ ናቸው. የአየር ንብረት የሩሲያ ስፋት እና የብዙዎቹ አከባቢዎች ከባህር ርቀው የሚገኙት ከታንድራ እና ከደቡብ ምዕራብ ጽንፍ በስተቀር በአብዛኛዎቹ የአገሪቱ ክፍሎች እርጥበት ያለው አህጉራዊ የአየር ንብረት የበላይነትን ያስከትላል። በደቡብ እና በምስራቅ የሚገኙት የተራራ ሰንሰለቶች ከህንድ እና ፓሲፊክ ውቅያኖሶች የሚነሳውን የሞቀ አየር ፍሰት ያደናቅፋሉ ፣ የአውሮፓ ሜዳ በምእራብ እና በሰሜን በኩል በአትላንቲክ እና በአርክቲክ ውቅያኖሶች ላይ ተጽዕኖ እንዲያሳድር ይከፍታል። አብዛኛው የሰሜን ምዕራብ ሩሲያ እና ሳይቤሪያ የከርሰ ምድር አየር ንብረት አላቸው፣ በሰሜን ምስራቅ ሳይቤሪያ ውስጣዊ ክልሎች እጅግ በጣም ከባድ ክረምት (በአብዛኛው ሳካሃ፣ ቀዝቃዛው ሰሜናዊ ዋልታ የሚገኝበት እና ዝቅተኛ የሙቀት መጠን -71.2 ° ሴ ወይም -96.2 °) እና የበለጠ መጠነኛ ክረምት በሌላ ቦታ። በአርክቲክ ውቅያኖስ አቅራቢያ ያለው ሰፊ የሩሲያ የባህር ዳርቻ እና የሩሲያ አርክቲክ ደሴቶች የዋልታ የአየር ንብረት አላቸው። በጥቁር ባህር ላይ ያለው የክራስኖዶር ክራይ የባህር ዳርቻ ክፍል በተለይም ሶቺ እና አንዳንድ የሰሜን ካውካሰስ የባህር ዳርቻ እና የውስጥ ክፍልፋዮች እርጥብ እና እርጥብ ክረምት ያለው እርጥብ የአየር ንብረት አላቸው። በብዙ የምስራቅ ሳይቤሪያ እና የሩሲያ ሩቅ ምስራቅ ክልሎች ክረምቱ ከበጋ ጋር ሲወዳደር ደረቅ ነው; ሌሎች የአገሪቱ ክፍሎች በየወቅቱ የበለጠ ዝናብ ያጋጥማቸዋል። በአብዛኛዎቹ የአገሪቱ ክፍሎች የክረምት ዝናብ እንደ በረዶ ይወርዳል። የምዕራባዊው የካሊኒንግራድ ክልል ክፍሎች እና በደቡባዊ ክራስኖዶር ክራይ እና በሰሜን ካውካሰስ አንዳንድ ክፍሎች የውቅያኖስ የአየር ንብረት አላቸው። በታችኛው ቮልጋ እና ካስፒያን ባህር ዳርቻ ያለው ክልል እንዲሁም አንዳንድ ደቡባዊ የሳይቤሪያ ቁንጮዎች በከፊል ደረቃማ የአየር ጠባይ አላቸው። በአብዛኛዎቹ ክልሎች ውስጥ ሁለት የተለያዩ ወቅቶች ብቻ ናቸው, ክረምት እና በጋ; እንደ ጸደይ እና መኸር በአብዛኛው በጣም ዝቅተኛ እና እጅግ በጣም ከፍተኛ በሆነ የሙቀት መጠን መካከል አጭር የለውጥ ወቅቶች ናቸው. በጣም ቀዝቃዛው ወር ጥር (የካቲት በባህር ዳርቻ ላይ); በጣም ሞቃት ብዙውን ጊዜ ሐምሌ ነው። ከፍተኛ የሙቀት መጠኖች የተለመዱ ናቸው። በክረምት ወቅት የሙቀት መጠኑ ከደቡብ እስከ ሰሜን እና ከምዕራብ ወደ ምስራቅ ይበርዳል። በሳይቤሪያ ውስጥ እንኳን ክረምቱ በጣም ሞቃት ሊሆን ይችላል. ብዝሃ ህይወት ሩሲያ ግዙፍ በሆነ መጠንዋ ምክንያት የዋልታ በረሃዎች፣ ታንድራ፣ የደን ታንድራ፣ ታይጋ፣ የተቀላቀለ እና ሰፊ ደን፣ የደን ስቴፔ፣ ስቴፔ፣ ከፊል በረሃ እና የሐሩር ክልልን ጨምሮ የተለያዩ ስነ-ምህዳሮች አሏት። ከሩሲያ ግዛት ውስጥ ግማሽ ያህሉ በደን የተሸፈነ ነው, እና በዓለም ላይ ትልቁ የደን ክምችት አለው, እሱም "የአውሮፓ ሳንባ" በመባል ይታወቃል; በሚወስደው የካርቦን ዳይኦክሳይድ መጠን ከአማዞን ደን ቀጥሎ ሁለተኛ ነው። የሩስያ ብዝሃ ህይወት 12,500 የቫስኩላር ተክሎች, 2,200 የብሪዮፊት ዝርያዎች, 3,000 የሚያህሉ የሊች ዝርያዎች, 7,000-9,000 የአልጌ ዝርያዎች እና 20,000-25,000 የፈንገስ ዝርያዎችን ያጠቃልላል. የሩሲያ እንስሳት ከ 320 በላይ አጥቢ እንስሳት ፣ ከ 732 በላይ የአእዋፍ ዝርያዎች ፣ 75 የሚሳቡ እንስሳት ፣ ወደ 30 የሚጠጉ የአምፊቢያን ዝርያዎች ፣ 343 የንፁህ ውሃ ዓሳ ዝርያዎች (ከፍተኛ ኤንደምዝም) ፣ በግምት 1,500 የጨው ውሃ ዓሳ ፣ 9 የሳይክሎስቶማታ ዝርያዎች እና በግምት 100-150,000 ኢንቬርቴብራቶች (ከፍተኛ የደም መፍሰስ). በግምት 1,100 የሚሆኑ ብርቅዬ እና ሊጠፉ የተቃረቡ የእፅዋት እና የእንስሳት ዝርያዎች በሩሲያ ቀይ መረጃ መጽሐፍ ውስጥ ተካትተዋል። የሩስያ ሙሉ በሙሉ ተፈጥሯዊ ስነ-ምህዳሮች ወደ 15,000 የሚጠጉ ልዩ ጥበቃ በሚደረግላቸው የተፈጥሮ ግዛቶች ውስጥ የተጠበቁ ናቸው የተለያዩ ደረጃዎች , ከጠቅላላው የሀገሪቱ ክፍል ከ 10% በላይ ይዘዋል. እነሱም 45 የባዮስፌር ክምችቶች፣ 64 ብሄራዊ ፓርኮች እና 101 የተፈጥሮ ክምችቶችን ያካትታሉ። ሩሲያ እስካሁን ድረስ በሰው ያልተነኩ ብዙ ሥነ-ምህዳሮች አሏት። በዋነኛነት በሰሜናዊ ታይጋ አካባቢዎች እና በሳይቤሪያ ንዑስ ታንድራ ውስጥ። ሩሲያ በ2019 የደን መልክዓ ምድራዊ አቀማመጥ አማካኝ ነጥብ 9.02 ያስመዘገበች ሲሆን ከ172 ሀገራት 10ኛ ደረጃ ላይ ትገኛለች። እና በዓለም አቀፍ ደረጃ የመጀመሪያ ደረጃ ዋና ሀገር። መንግስት እና ፖለቲካ ሩሲያ ያልተመሳሰለ ፌዴሬሽን እና ከፊል ፕሬዝዳንታዊ ሪፐብሊክ ነው, እሱም ፕሬዚዳንቱ ርዕሰ መስተዳድር ናቸው, እና ጠቅላይ ሚኒስትሩ የመንግስት መሪ ናቸው. በመሠረታዊነት የተዋቀረው የመድበለ ፓርቲ ተወካይ ዴሞክራሲ ሲሆን ፌዴራል መንግሥት በሶስት ቅርንጫፎች የተዋቀረ ነው፡- ህግ አውጪ፡- 450 አባላት ያሉት የግዛት ዱማ እና 170 አባላት ያሉት የፌዴሬሽን ምክር ቤት የፌደራል ህግን ያፀደቀው ፣ ጦርነት አውጀዋል ፣ ስምምነቶችን ያፀድቃል ፣ የቦርሳውን ስልጣን እና የፕሬዚዳንቱን የመክሰስ ስልጣን ያለው የሩሲያ የሁለት ምክር ቤት ፌዴራል ምክር ቤት . ሥራ አስፈፃሚ: ፕሬዚዳንቱ የጦር ኃይሎች ዋና አዛዥ ነው, እና የፌዴራል ህጎችን እና ፖሊሲዎችን የሚያስተዳድሩ እና የሚያስፈጽም የሩሲያ መንግስት (ካቢኔ) እና ሌሎች መኮንኖችን ይሾማል. ዳኝነት፡- በፕሬዚዳንቱ አቅራቢነት በፌዴሬሽን ምክር ቤት የሚሾሙ ዳኞች ሕገ መንግሥታዊ ፍርድ ቤት፣ ጠቅላይ ፍርድ ቤት እና የሥር ፌዴራል ፍርድ ቤቶች ሕጎችን ተርጉመው ሕገ መንግሥታዊ ናቸው የሚሏቸውን ሕጎች መሻር ይችላሉ። ፕሬዚዳንቱ የሚመረጠው በሕዝብ ድምፅ ለስድስት ዓመታት የሥራ ዘመን ሲሆን ከሁለት ጊዜ በላይ ሊመረጥ አይችልም። የመንግስት ሚኒስቴር መስሪያ ቤቶች ጠቅላይ ሚኒስትሩ እና ምክትሎቻቸው፣ ሚኒስትሮች እና ሌሎች የተመረጡ ግለሰቦችን ያቀፈ ነው። ሁሉም በፕሬዚዳንቱ የተሾሙት በጠቅላይ ሚኒስትሩ አቅራቢነት ነው (የኋለኛው ሹመት ግን የግዛቱን ዱማ ፈቃድ ይጠይቃል)። ዩናይትድ ሩሲያ በሩሲያ ውስጥ የበላይ የፖለቲካ ፓርቲ ሲሆን "ትልቅ ድንኳን" ተብሎም ተገልጿል. የፖለቲካ ክፍሎች በሕገ መንግሥቱ መሠረት የሩስያ ፌዴሬሽን 85 የፌዴራል ርዕሰ ጉዳዮችን ያቀፈ ነው. እ.ኤ.አ. በ 1993 አዲሱ ሕገ መንግሥት ሲፀድቅ 89 የፌዴራል ጉዳዮች ተዘርዝረዋል ፣ ግን የተወሰኑት በኋላ ተዋህደዋል። የፌዴራል ርዕሰ ጉዳዮች በፌዴሬሽን ምክር ቤት, በፌዴራል ምክር ቤት የላይኛው ምክር ቤት ውስጥ እኩል ውክልና አላቸው-ሁለት ተወካዮች እያንዳንዳቸው. እነሱ ግን በሚደሰቱት የራስ ገዝ አስተዳደር ደረጃ ይለያያሉ። በ 2000 የሩስያ ፌዴራል አውራጃዎች በ 2000 በፑቲን የተመሰረቱት የማዕከላዊ መንግስት የፌዴራል ርዕሰ ጉዳዮችን ለመቆጣጠር ነው. በመጀመሪያ ሰባት፣ በአሁኑ ጊዜ ስምንት የፌደራል ወረዳዎች አሉ፣ እያንዳንዳቸው በፕሬዚዳንቱ በተሾሙ መልእክተኞች የሚመሩ ናቸው። የውጭ ግንኙነት ሩሲያ እ.ኤ.አ. በ2019 ከአለም አምስተኛዋ ትልቁ የዲፕሎማሲያዊ ትስስር ነበራት። ከ190 የተባበሩት መንግስታት ድርጅት አባል ሀገራት፣ ሁለት በከፊል እውቅና ካላቸው ሀገራት እና ከሶስት የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ታዛቢ መንግስታት ጋር ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነቷን ትጠብቃለች። ከ144 ኤምባሲዎች ጋር ሩሲያ በተባበሩት መንግስታት ድርጅት የፀጥታው ምክር ቤት ከአምስቱ ቋሚ አባላት አንዷ ስትሆን ልዕለ ኃያል ሀገር ነች። በታሪክ ውስጥ ትልቅ ኃይል እና ጉልህ የሆነ የክልል ኃይል ነበር. ሩሲያ የ 20፣ የአውሮፓ ምክር ቤት፣ እና አባል ነች። እንደ ሲአይኤስ፣ ኢኤኢዩ፣ ፣ እና ባሉ ድርጅቶች ውስጥ የመሪነት ሚና ይጫወታል። ሩሲያ ከጎረቤት ቤላሩስ ጋር የቅርብ ግንኙነት ትኖራለች ፣ እሱም በዩኒየን ግዛት ውስጥ ፣ ከሩሲያ ጋር የኋለኛው ኮንፌዴሬሽን ነው። ሁለቱም ሀገራት ጠንካራ የባህል፣ የጎሳ እና የሃይማኖት ዝምድና ስለሚኖራቸው ሰርቢያ ከሩሲያ ጋር በታሪካዊ የቅርብ አጋር ነበረች። ህንድ ከሩሲያ ወታደራዊ መሳሪያዎች ትልቁ ደንበኛ ስትሆን ሁለቱ ሀገራት ከሶቪየት ዘመነ መንግስት ጀምሮ ጠንካራ ስልታዊ እና ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት አላቸው። ሩሲያ በጂኦፖለቲካዊ ጠቀሜታ በደቡብ ካውካሰስ እና በመካከለኛው እስያ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳድራል። እና ሁለቱ ክልሎች እንደ ሩሲያ "ጓሮ" ተገልጸዋል. በ 21 ኛው ክፍለ ዘመን በሩሲያ እና በቻይና መካከል ያለው ግንኙነት በከፍተኛ ደረጃ በሁለትዮሽ እና በኢኮኖሚ ተጠናክሯል; በጋራ የፖለቲካ ፍላጎቶች ምክንያት. ቱርክ እና ሩሲያ ውስብስብ ስትራቴጂካዊ፣ ጉልበት እና የመከላከያ ግንኙነት አላቸው። ሩሲያ ስትራቴጂካዊ እና ኢኮኖሚያዊ አጋር በመሆኗ ከኢራን ጋር ጥሩ ግንኙነት አላት። ሩሲያ በአርክቲክ፣ በእስያ-ፓሲፊክ፣ በአፍሪካ፣ በመካከለኛው ምስራቅ እና በላቲን አሜሪካ ተጽእኖዋን ለማስፋት እየገፋች ነው። በተቃራኒው ሩሲያ ከምዕራቡ ዓለም ጋር ያለው ግንኙነት; በተለይም ዩናይትድ ስቴትስ, የአውሮፓ ህብረት እና ኔቶ; ቀስ በቀስ እየተባባሱ መጥተዋል.
53507
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%88%E1%88%8B%E1%88%BD%E1%88%9B%20%E1%88%B5%E1%88%A8%E1%8B%88%20%E1%88%98%E1%8A%95%E1%8C%8D%E1%88%B5%E1%89%B5
ወላሽማ ስረወ መንግስት
የወላሽማ ስርወ መንግስት የዋላሽማ ስርወ መንግስት በኢፋት (በአሁኑ ምስራቅ ሸዋ ) የተመሰረተ የአፍሪካ ቀንድ የመካከለኛው ዘመን የሙስሊም ስርወ መንግስት ነበር። በ13ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የተመሰረተው የዛሬይቱ ሶማሊያ፣ ጅቡቲ እና ምስራቃዊ የኢትዮጵያ ክፍል ውስጥ የኢፋት እና አዳል ሱልጣኔቶችን አስተዳድሯል። የዘር ሐረግ የኢፋት እና የአደል የዋሽማ መሳፍንት የአረብ የዘር ሐረግ ወጎች እንዳላቸው ይናገራሉ። በዘር ሀረግ የዋሽማ ወጎች ከባኑ መክዙም ጎሳ በኤል መቅሪሲ የተወሰደ ነው። ግን የኢፋት ሱልጣኔት የዘር ሐረግ የከሊፋው አሊ እና የጃፋር ኢብኑ አቢ ጧሊብ ወንድም ከሆነው አቂል ብን አቢ ጣሊብ ነው። የኋለኛው በሀርላ ክልል ውስጥ ከሰፈሩት ቀደምት ሙስሊሞች መካከል አንዱ ነበር። ነገር ግን የዋላስማ ከፊል አፈ ታሪክ እንደሚያረጋግጠው ዑመር ኢብኑ-ዱንያ-ሃውዝ እንደ ቅድመ አያት ኸሊፋ የዓልይ ልጅ አል-ሐሰን ነበር። ይህ በሁለቱም መቅሪዚ አይደገፍም።እና የዋሽማ ዜና መዋዕል። ነገር ግን ሁለቱም የስርወ መንግስት መስራች እንደነበሩ የሚናገሩት ዑመር ኢብኑ-ዱንያ-ሃውዝ የቁረይሽ ወይም የበኑ ሃሺም ተወላጆች ነበሩ። የአስራ አራተኛው ክፍለ ዘመን አረብ የታሪክ ምሁር ኢብን ካልዱን የዋላስማ ቅድመ አያቶች በአንድ ወቅት የዳሞት መንግስት ገባር እንደነበሩ ይጠቅሳሉ። ይሁን እንጂ አብዛኞቹ የታሪክ ተመራማሪዎች የዋላሽማ ሥርወ መንግሥት የአካባቢው ተወላጆች እንደሆኑ አድርገው ይመለከቱታል። ኤንሪኮ ችሩሊ እና ጄ.ስፔንሰር ትሪሚንግሃም እንደ አርጎባዎች ጎሳ አድርገው ይቆጥሯቸዋል። ዋላስማ በታሪክ ከአርጎባ የዶባ ህዝብ ቅድመ አያቶች ጋር የተሳሰረ ነው። የሀረሪ ህዝብም ከዋልስማ ጋር ተቆራኝተናል ይላሉ። ባህሩ ዘውዴ፣ ሪቻርድ ፓንክረስት ፣ ዲጂብሪል ኒያን እና ሌሎችም የዋላስማ ሱልጣኖች የኢፋት እና የአደል አብላጫ የአርጎባ እና ሀረሪ እንደሆኑ አድርገው ይመለከቱታል። ኤንሪኮ ችሩሊ ከኡመር ኢብኑ ዱንያሁዝ ቅድመ አያቶች አንዱ የ10ኛው ክፍለ ዘመን የሶማሊያዊ " አው " ባርካድሌ ከአረብ ነው። ጄ.ስፔንሰር ትሪሚንግሃም ይህ የማይመስል ነገር እንደሆነ ይቆጥረዋል፣ ምክንያቱም በአካባቢው ወግ መሰረት ከ500 ዓመታት በላይ የኖረ እና በ16ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ስለሞተ የሚል ምክኒያት አስቀምጧል። የኢፋት የዋላስማ ስርወ መንግስት ከአዳል መሪዎች ጋር ተከታታይ የጋብቻ ጥምረት እንደጀመረ በአረብ ፋቂህ “የአቢሲኒያ ወረራ” ዜና መዋዕል እንደገለጸው በመጨረሻው የኢፋት ሰአድ አድ-ዲን የዋላስማ ገዥ የተወለዱ የሃርላ ጌቶች በአስራ ስድስተኛው ክፍለ ዘመን የኢትዮጵያ-አዳል ጦርነት ተሳትፈዋል። በአዳል የመጨረሻው የታወቀው የዋልስማ አባል በአስራ ስድስተኛው ክፍለ ዘመን የሐረር ሰው ባራካት ኢብን ኡመር ዲን ነው። የሐርላ ካቢርቶ እንዲሁም ከዋላስማ ሥርወ መንግሥት የመነጨው ዶባ በ1769 በሙዳይቶ ሥርወ መንግሥት ተገለበጡ። የአፋር በአውሳ (በአሁኑ አፋር ክልል ) የከቢርቶ ሼክ ከቢር ሀምዛ ዘር በብራና ጽሑፎች ታሪካቸውን ጠብቀዋል። ዋላስማ የሚለው የማዕረግ ስም አሁንም በኢፋት ግዛት እስከ አስራ ዘጠነኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ድረስ የዚያ ክልል ገዥዎች ከአሮጌው ስርወ መንግስት ተወላጆች ነን በሚሉ ሰዎች ይገለገሉበት ነበር። በ1993ዓ.ም መሐመድ ሳሌህ ቅድመ አያቶቻቸው እንደሆኑ የተናገረዉ የኢፋት አርጎባ ዋላስማ ቅድመ አያቶቹ ለዘመናት የሸዋ-ሀረር መንገድ ነጋዴዎች እንደነበሩ ገለፀ። የታሪክ ተመራማሪዎች እንደሚናገሩት የአደል ህዝብ እንዲሁም ገዥዎቹ ኢማሞች እና ሱልጣኖች የሚናገሩት ቋንቋ የወቅቱን የሀረሪ ቋንቋ ይመስላል። እሱም የይፋትና አደል ሱልጣኖች ቋንቋ ለአረብኛ ቅርበት ያለው የአርጎብኛ ቋንቋ ነው። አርጎብኛ ቋንቋ ከደቡብ ሴማዊ ቋንቋ አንዱ ነው። የ19ኛው ክፍለ ዘመን ኢትዮጵያዊት የታሪክ ምሁር አስማ ጊዮርጊስ ራሳቸው ዋላስማ አረብኛ ይናገሩ እንደነበር ይጠቁማሉ። የኢፋት ሱልጣኔት (1285–1415እኤአ) ዋና መጣጥፍ፡ የኢፋትየወላሽማ ስርወ መንግስት በ13ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ሰሜናዊ ሀረርጌ በማክዙሚ ስርወ መንግስት ስር የተሰየመ የሙስሊም ሱልጣኔት መቀመጫ ነበረች። ሱልጣኔቱ በውስጥ ሽኩቻ እየተበጣጠሰ እና ከአጎራባች ሙስሊም መንግስታት ጋር በተደረገው ትግል መዳከሙን የወቅቱ ምንጭ ይገልፃል። በ1278 ከነዚህ አጎራባች ግዛቶች አንዱ በምስራቅ ሸዋ ኢፋት የሚባል በዋላሽማ መሪነት የሸዋ ሱልጣኔትን ወረረ። ከጥቂት አመታት ትግል በኋላ ሱልጣኔቱ ወደ ኢፋት ተጠቃሏል ። ይህ ቁርኝት ብዙውን ጊዜ በዑመር (ረዐ) ነው የሚነገረው ነገር ግን ሸዋ በተቀላቀለበት ጊዜ 50 ዓመታትን አስቆጥሯል። ምናልባትም የልጅ ልጁ ጀማል አድ-ዲን ወይም ምናልባትም የልጅ የልጅ ልጁ አቡድ ሊሆን ይችላል። በ1288 ሱልጣን ዋሊ አስማ ሁባትን በተሳካ ሁኔታ ድል አደረገ። አዳል እና ሌሎች በክልሉ ውስጥ ያሉ ሙስሊም መንግስታት። ኢፋትን በአፍሪካ ቀንድ ውስጥ ካሉት የሙስሊም መንግስታት ሁሉ የላቀ ኃያል መንግሥት ማድረግ። በ1332 የኢፋት ሱልጣን ቀዳማዊ ሃቅ አድ-ዲን በአቢሲኒያ አፄ አምዳ ስዮን ወታደሮች ላይ በወታደራዊ ዘመቻ ተገደለ ። አምዳ ስዮን በመቀጠል ጀማል አድ-ዲንን አዲሱን ንጉስ አድርጎ ሾመ፣ በመቀጠልም የጀማል አድ-ዲን ወንድም ናስር አድ-ዲን ሾመ ። ይህ ውድቀት ቢሆንም የኢፋት ሙስሊም ገዥዎች ዘመቻቸውን ቀጥለዋል። አቢሲኒያው ንጉሠ ነገሥት በአካባቢው ያሉትን ሙስሊሞች “የጌታ ጠላቶች” ብሎ ፈርጀው ነበር፣ አሁንም በ15ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ኢፋትን ወረረ። ከብዙ ተጋድሎ በኋላ የኢፋት ጦር ተሸንፎ የሱልጣኔቱ ገዥ የነበረው ንጉስ ሰአድ አድ-ዲን 2ኛ ወደ ዘይላ ሸሸ። እዚያም በአቢሲኒያ ጦር ተከትለው ገደሉት:የይፋት ስርወ መንግስት አከተመ። የይፋት ወላስማ ሱልጣኖች የአዳል ሱልጣኔት (1415–1559እኤአ) የአዳል ሱልጣኔት ተብሎ ይታወቅ የነበረው ግዛት በመካከለኛው ዘመን (ከ1415 - 1555 እኤአ.) የነበረ የብዙ እስልምና ተከታይ ጎሳዎች ድብልቅ የነበረ ግዛት ነው። አንዳንድ ተመራማሪወች አብዛኛው አዳል የአፋር ጎሳዎች ተዋጾ ነበረበት ሲሉ አንዳንዶች ደግሞ ባብዛኛው ከዲር እና ዳሩድ የሶማሌ ነገዶች የተውጣጣ ነበር ይላሉ። የአዳልን ሱልጣኔት አብዛኛ ጎሳ ስብጥር ክርክር ይውደቅ እንጂ በርግጥም ሱልጥኔቱ የብዙ ጎሳዎች ስብስብ እንደነበር ግን ክርክር የለም። .የሱልጣኖቹ የዘር ሃረግ የሰአድ አዲን አህመድ አሊ ልጆች የተመሰረተ ነው። የአዳል ሱልጣኔት ስለ አዳል ሱልጣኔት በትንሹ (ከ1415- 1577 ዓ.ል.) በአብዱ እንድሪስ (ከሚሴ) አስራ ሁለተኛው የኢትዮጵያ ሰለሞናዊ ነጋሲ የነበረው ወጣቱ አጼ ዳዊት በ1413 ዓ.ል. በአጠገቡ በነበረው የኢፋት ሱልጣኔት ላይ ሀይለኛ ጥቃት ከፈተ። የሱልጣኔቱ ገዠ የነበረውን ሱልጣን ሰዓደዲንን በዜይላ ከተማ ከገደለው በኋላም ኢፋትን ከአጼው ግዛተ መንግስት ጋር ቀላቀለው። ሆኖም አጼ ዳዊት በቁጥጥር ስር ካዋለው የኢፋት ግዛት በሙሉ ሀይሉ ለመግዛት የቻለው ከአዋሽ ወንዝ በስተምዕራብ ያለውን ብቻ ነው። ከወንዙ በስተ-ምስራቅ ያለውና እስከ ዘይላ ድረስ የተንጣለለው ምድር ወዲያውኑ ነበር ከእጁ ያፈተለከው። አባታቸው በዘይላ ሲገደል በስደተኝነት ወደ የመን የሸሹት አስራ አንዱ የሰዓደዲን ልጆች በ1415 ዓ.ል. ከስደት ተመልሰው በምስራቃዊው የኢፋት ግዛት ላይ አዲስ ሱልጣኔት መሰረቱ። ዋና ከተማቸውን ከሀረር አጠገብ በነበረችውና “ደከር” በምትባለው መሬት ላይ ቆረቆሩ። ዳግማዊ ሰብረዲን የሚባለውን የሰዓደዲን ልጅ በወላስማው ወንበር ላይ ካስቀመጡ በኋላ ህልውናቸውን በይፋ አበሰሩ። ከእንግዲህ ወዲያም ለማንም እንደማይገብሩና ሀገራቸውንም ከጥቃት እንደሚከላከሉ በይፋ አወጁ። ለአዲሱ ሱልጣኔትም “አዳል” የሚል ስያሜ ሰጡ። የኢማም ኣህመድ ኢብን ኢብራሂም ኣል ጋዚ ዘመን ታዋቂው ገዥ ኢማም አህመድ ኢብኑ ኢብራሂም አል ጋዚ በሱልጣኔቱ ላይ ትልቅ ተጽእኖ ነበረው። ከ በለው ጎሳ የተወለደው አህመድ ግራኝ እንደ ማህፉዝ ባሉ ሌሎች የሙስሊም ገዥዎች ስር ብዙ ቦታዎችን ካገለገለ በኋላ በ1527 ወደ ስልጣን መጣ። ግራኝ በተለምዶ በኢትዮጵያ ታሪክ አብያተ ክርስቲያናትን በማፍረስ እና ለክርስቲያኖች የማይራራ ሰው ሆኖ ይገለጻል። ይህን ለመደገፍ አንዳንድ ማስረጃዎች ሊኖሩ ቢችሉም፣ አህመድ ግራኝ እስካሁን ድረስ በሀገሪቱ ላይ ተጽእኖ ያላቸውን በርካታ ስኬቶችን ኣስመዝግብዋል። እንደ መሪ፣ በክርስቲያን ግዛት ላይ ብዙ ዘመቻዎችን መርቷል፣ እና ብዙ ጦርነቶች ላይ ልብነ ድንግልን እና ሌሎች ገዥዎችን አሸንፏል። በእርሳቸው አገዛዝ ወቅት ንግድ ለክልሎች ኢኮኖሚ ህልውና ቁልፍ ነገር ነበር እናም አዳል ከተለያዩ ሀገራት በተለይም ከኦቶማን ቱርክ ጋር ጠንካራ ፖለቲካዊ እና ኢኮኖሚያዊ ግንኙነት ነበረው። የእስልምና ሀይማኖት እንዲስፋፋም የጊዜው ነጋዴዎች ትልቅ ሚና ተጫውተዋል። ይህም እስከ ዛሬ ድረስ በኣካባቢው ለሚኖሩ ሙስሊሞች መብዛት ምክንያት እንደሆነ ይታመናል። የአዳል ሱልጣኔት የተወለደው ከላይ በተገለጸው ሁኔታ ነው። በኢትዮጵያ ታሪክ ከታዩት ሱልጣኔታዊ መንግስታት ውስጥ እጅግ-ገናና ስም የነበረው ይኸው የአዳል ሱልጣኔት ነው። ይህ ሱልጣኔታዊ መንግስት የኢትዮጵያን ታሪክ ለመቀየር የቻሉትን እንደ አሚር ማሕፉዝ ሙሐመድ፣ ኢማም አሕመድ ኢብራሂም አል-ጛዚ (አሕመድ ግራኝ) እና አሚር ኑር ሙጃሂድን የመሳሰሉ ታላላቅ መሪዎችን አፍርቷል። በርካታ ጸሀፍት ስለርሱ ከትበዋል። በልዩ ልዩ ህዝቦች ስነ-ቃል ውስጥ እስካሁን ድረስ ያልቀዘቀዙ ወጎች እንዲከሰቱ ምክንያት ሆኗል። አሁንም ስለርሱ ታሪክ የሚያወሱ በርካታ ድርሳናት እየተጻፉ ነው። ከዚህ እልፍ ሲል ደግሞ “አዳል” የሚለው የሱልጣኔቱ መጠሪያ የሰው ስም ሆኖ ይገኛል። በተለይ የሚያስደንቀው ደግሞ በዚህ ስያሜ የሚጠሩት ከሙስሊሞች ይልቅ ክርስቲያኖች መሆናቸው ነው። ለዚህም ብዙዎች የሚያስታውሷቸውን እንደ ጋሻው አዳል፣ ዘሪኹን አዳልና ራስ አዳል ተሰማ (በኋላ ንጉስ ተክለ ሀይማኖት ተብለው በጎጃም የተሾሙት) የመሳሰሉ ስሞችን መጥቀስ ይቻላል። በሌላ በኩል የሰለሞናዊው አጼ መንግስት ከአዳል ሱልጣኔት ጋር በጦር ሜዳ እየተላለቀ ከነበሩት ክፍለ ጦሮች መካከል አንዱን “አዳል መብረቅ” በሚል ስያሜ ይጠራው ነበር። እርሱም በበኩሉ አዳልን እየጠላው ያደንቀው ነበር ማለት ነው። ከዚህ መረዳት እንደሚቻለው የሱልጣኔቱ ስመ-ገናናት በሁሉም ወገኖችና ህዝቦች ዘንድ ተደናቂነት ነበረው። “አዳል” የሚለው ስም ምንጭ በትክክል አይታወቅም። አንዳንዶች “አዳ አሊ” (በአፋርኛ የአሊ ቤት ለማለት ነው) ከሚል ሥርወ-ቃል እንደተገኘ ይገምታሉ። አንዳንዶች ደግሞ ጥንት የሀረር አሚር ከነበረው “አሚር ኢዳል” ስም የተገኘ እንደሆነ ይናገራሉ። ሆኖም እርግጠኛው ነገር ላይ አልተደረሰም። የስያሜው ጥንታዊነት ግን በብዙ ምንጮች የተረጋገጠ ነው። ለምሳሌ አቡ ፈድሉላህ አል-ዑመሪ የሚባለው ግብጻዊ ምሁር በ1349 ዓ.ል. በጻፈውና “መሳሊከል አብሳር ፊ መማሊከል መሳር” በሚባለው ዝነኛ መጽሀፍ ውስጥ አዳል ተደጋግሞ የተጠቀሰ ስም ነው። ከ1415 ዓ.ል. በፊት “አዳል” በኢፋት ሱልጣኔት ስር የነበረ የአንድ አውራጃ ስም ነበር። የዐጼ ዐምደ ጽዮን (1314-1344 ዓ.ል) ዜና መዋዕል ዘጋቢ እንደጻፈው ከሆነ የዚህ አውራጃ ዋና ከተማ “ተላቅ” የሚል ስያሜ ነበረው። “ፉቱሕ አል- ሐበሽ” የተሰኘው መጽሀፍ ደራሲ ሱልጣኔቱን “አዳል” ከሚለው ስም በተጨማሪ “በሪ ሰዓደዲን” (የሰዓደዲን በር) እና “ዳር ሰዓደዲን” (የሰዓደዲን ሀገር) በሚሉ ስሞችም ይጠራዋል። ይህም ሱልጣኔቱን ያቋቋሙት የሱልጣን ሰዓደዲን ልጆች እንደ ሰማዕት በሚያዩት አባታቸው ስም ያወጡለት የክብር ስያሜ ነው። የግዕዝ ምንጮችም ስለኢትዮጵያ ኢስላማዊ ግዛቶች በሚጽፉበት ጊዜ “አዳል” የሚለውን ስም በእጅጉ ይደጋግሙታል። አንዳንድ ጊዜ ደግሞ ስያሜው ከግዛት መጠሪያነት ያልፍና የኢትዮጵያ ሙስሊሞች በሙሉ በወል የሚጠሩበት ስም ሆኖ ይገኛል። በኢትዮጵያ ምድር ከታዩት ሱልጣኔቶች እምብዛም በማያደናግር ሁኔታ ታሪኩ የተጻፈለት “አዳል” ብቻ ነው (ከአንዳንድ አሻሚ ነጥቦች በስተቀር)። እጅግ ሰፊ ግዛት የሚያካልለውም “አዳል” ነው። ከሀረር ከተማ ታሪክ ጋር በእጅጉ የተቆራኘውም “አዳል” ነው። አዳል በስፋቱም ሆነ በሕዝቦቹ ብዛት በኢትዮጵያ ምድር ከታዩት ሱልጣኔታዊ ግዛቶች በእጅጉ ይልቃል። በፕሮፌሰር ኡልሪች ብራውኬምፐር ጥናት እንደተገለጸው አዳል በስተምዕራብ በኩል ከባሊ፣ ደዋሮና ፈጠጋር(የአሁኗ ቢሾፍቱ) ጋር ይዋሰናል። በስተሰሜን በኩል ደግሞ እስከ አውሳ በረሃ መጨረሻ ድረስ ይደርሳል። በምስራቅ እስከ ኤደን ባህረ ሰላጤ የሚደርስ ሲሆን በደቡብ ደግሞ ከህንድ ውቅያኖስ ጋር ይዋሰናል። በአዳል ግዛት ውስጥ የኦሮሞ፣ የአፋር፣ የሶማሊ፣ የሀረላ (ሀረሪ) እና የአርጎባ ህዝቦች ይኖሩ የነበረ ሲሆን በዘመናችን በውል የማይታወቁ ሌሎች ህዝቦችም ነበሩበት። ዘይላ፡ አራ፣ በርበራ፣ ዳርዱራ፣ ሳሊራ፣ ሆበት፣ ጊዳያ፣ ሐርጋያ፣ ሀረር እና ኩሰም ከአዳል ከተሞች መካከል ጥቂቶቹ ናቸው። “ደከር” የሱልጣኔቱ የመጀመሪያ መዲና ነበረች፤ ከዚያም በዜይላ ተተካች፤ በስተመጨረሻም ሀረር የግዛተ መንግስቱ ዋና ከተማ ሆነች። አዳል የአዋሽ ወንዝ በሚፈስበት ክፍሉ እጅግ ለምና ለእርሻ ተስማሚ የሆነ መሬት ነበረው። አብዛኛው የሱልጣኔቱ ነዋሪ በግብርና ይተዳደር የነበረ ሲሆን ይህም የሰብል ማምረትንና የከብት እርባታን ያካተተ ነበር። በሌላ በኩል ሱልጣኔቱ የህንድ ውቅያኖስና የኤደን ባህረ ሰላጤ ተጎራባች መሆኑ ንግድ በክልሉ እንዲስፋፋ በእጅጉ ረድቷል። ዘይላ ሱልጣኔቱ ከውጪው ዓለም ጋር የሚገናኝበት ዋነኛ ወደብ ነበረች። የታጁራ፡ በርበራና መርካ ወደቦችም የሱልጣኔቱ አካላት ነበሩ። ከደቡብ፣ ከምዕራብና ከደቡብ ምስራቅ ኢትዮጵያ አካባቢዎች የሚመጡት የግብርና ውጤቶች፣ የዝሆን ጥርስ፣ ዝባድ ዘወተ.. ወደ ውጪ የሚላኩት በነዚሁ ወደቦች በኩል ሲሆን ከውጪው ዓለም የሚገቡ ሸቀጦችም ወደ ልዩ ልዩ የኢትዮጵያ ክፍሎች የሚገቡት በሱልጣኔቱ ምድር ነው። ሰፊው የአዳል ሱልጣኔት በስሩ ያሉትን ክልሎች ሁሉ አንድ ወጥ በሆነ መንገድ አይደለም ያስተዳደረው። በስሩ ካሉት አካባቢዎች አንዳንዶቹ የራስ ገዝ አይነት አስተዳደር ነበራቸው። እነዚህ አስተዳደሮች “አሚር” የሚል ማዕረግ በነበራቸው ገዥዎች ይተዳደሩ ነበር። በአሚር ከሚተዳደሩት የአዳል ክፍለ ሀገራት በጣም ጎልተው የሚታዩት ዘይላ፣ ሁበትና ሀረር ናቸው። “አዳል” ሱልጣኔቱ በታሪክ የሚታወቅበት ትክክለኛ ስም ነው። ይህም ከላይ እንደገለጽኩት በበርካታ የጥንት ሰነዶች ውስጥ የተመዘገበ ስያሜ ከመሆኑም በላይ የሱልጣኔቱ ገዥዎችና የሀገሬውም ህዝብ በመጠሪያነት ይጠቀሙበት ነበር። ከቅርብ ጊዜ ወዲህ ግን አንዳንድ ጸሀፍት ስያሜውን ከታሪክ ሰነዶች የማውጣት አዝማሚያ እየታየባቸው ነው። ምክንያቱን ባይነግሩንም ከሁኔታዎች መገመት የሚቻል ይመስለኛል። ይኸውም የ“አፋር ህዝብ ስያሜውን እንደ ስድብ ያየዋል” በሚል ሰበብ ነው። በርግጥም የአፋር ህዝብ “አፋር” ተብሎ ነው መጠራት ያለበት። ይህንንም በ1969 ዓ.ል. በገዋኔ ከተማ በተደረገው ታላቅ ጉባኤ ባሳለፈው ውሳኔ ለመላው የኢትዮጵያ ህዝቦች አስታውቋል። እኛም ውሳኔውን በሙሉ ልባችን እናከብረዋለን። ስለዚህ “አዳል” የሚለው ስም የ“አፋር” ህዝብ መጠሪያ ሆኖ መቅረብ የለበትም። ነገር ግን በታሪክ ድርሳናት የሰፈረው “አዳል” የመንግስት ስም ከመሆኑ ውጪ የአፋር ህዝብን በተናጠል የሚመለከት ስያሜ አይደለም። ደግሞም ስያሜውን ለመንግስታቸው ያወጡት የጥንቱ ወላስማዎችና የሱልጣኔቱ ህዝቦች በዚህ ስም መጠራቱን ይወዱት ነበር። ዛሬ እኛ ተነስተን ጥንት “አዳል” ሲባል የነበረውን የሱልጣኔታዊ መንግስቱን ስያሜ “አፋር” ወደሚለው ከቀየርነው ታሪክ በጣም ይፋለሳል። ሱልጣኔቱ የበርካታ ህዝቦች ግዛት ሆኖ ሳለ የአንድ ህዝብ ብቻ አድርጎ ማቅረቡም ከባድ ስህተት ነው። ስለሆነም የጥንቱን ሱልጣኔት “አዳል” በሚለው ትክክለኛ ስሙ መጥራት ይገባል። ከዚህ ጋር መጠቀስ ያለበት ሌላ ጉዳይ ደግሞ በ“አዳል” ታሪክ ላይ የሚደረገው የታሪክ ሽሚያ ነው። በዘመናችን የተለቀቁ በርካታ የኢንተርኔት ገጾች “አዳል” የሶማሊዎች ሱልጣኔት እንደነበረና ግዛቱም ሶማሊዎች የሰፈሩበትን አካባቢ (ሶማሊያ፣ ሶማሊላንድ፣ ኦጋዴን ወዘተ...) ብቻ እንደሚያጠቃልል አድርገው ነው የሚጽፉት። እነኝህ የኢንተርኔት ጽሁፎች አንድ የማያስተባብሉት ነገር ቢኖር “ሀረር የአዳል ዋና ከተማ ነበረች” የሚለው ብቻ ነው (ይህንንም ማስተባበል ያልቻሉት በፉቱሑል ሐበሽ ውስጥ የተጻፈ ሀቅ ስለሆነ ነው)። የሶማሊያው ጄኔራል ሙሐመድ ዚያድ በሬ በ1970 ኢትዮጵያን በወረረበት ጊዜም ይህንን የአዳል ሱልጣኔት ታሪክ እንደ ባለቤትነት ማረጋገጫ () በማቅረብ “ከአዋሽና ዋቤ ሸበሌ ወንዞች በስተምስራቅና ደቡብ ያለው ግዛት በሙሉ የሶማሊያ ህጋዊ መሬት ነው” የሚል ፕሮፓጋንዳ ነዝቶ ነበር። ይሁንና ይህ ሁሉ ዐይን ያወጣ የታሪክ ዘረፋ ነው። በአዳል ግዛት ውስጥ ሶማሊዎች መኖራቸው እርግጠኛ ነገር ቢሆንም አዳልና የዛሬዋ ሶማሊያ በአፈጣጠራቸው፣ በማህበረ ህዝብ ተዋጾኦዋቸውና በታሪካዊ ጉዞአቸው በጭራሽ አይመሳሰሉም። አዳል የጥንታዊው የኢፋት ሱልጣኔት ቀጥተኛ ወራሽ () ሆኖ ነው የተቋቋመው። የሱልጣኔቱ መሪዎችም በኢፋት (የዛሬው ሰሜን ምስራቅ ሸዋ ) አካባቢ ማዕከላቸውን ከቆረቆሩት የጥንቱ የወላስማ ሱልጣኖች የዘር ሀረግ ነው የተገኙት። የሱልጣኔቱ ዋና መስራች የሚባሉት ህዝቦች የሚኖሩትም በአሁኑ የኢትዮጵያ ግዛት ውስጥ ነው። በአንድ ዘመን “አዳል” ሲባል የነበረው ስፍራ የተጠቃለለው በአሁኑ የኢትዮጵያ ግዛት ውስጥ ነው (“አዳል እና ኢሳ” እና “ጨርጨር፣ አዳልና ጋራ ጉራቻ” የሚባሉትን አውራጃዎች ታስታውሱ የለም?)። የዛሬዋ ሶማሊያ አብዛኛው ክፍል በአዳል ሱልጣኔት ስር የነበረ ግዛት ቢሆንም ሱልጣኔቱ ታሪክ ሲሰራ የነበረውም ሆነ ታሪኩ የተቀበረው አሁን በኢትዮጵያ ግዛት ውስጥ ባለው ዋነኛ መሬቱ ላይ ነው። በአጭር አነጋገር የ“አዳል” መነሻም ሆነ እምብርቱ የነበረው በአሁኑ የኢትዮጵያ ግዛት ውስጥ ነው። በሌላ በኩል አዳል በዘመኑ (ከ13ኛው እስከ 16ኛው ክፍለ ዘመን) የነበሩት የኢትዮጵያ ሱልጣኔታዊ ግዛቶች ሁሉ (ሀዲያ፣ባሌ፣ ደዋሮ፣ ሻርካ፣ ደራ፣ አራባባኒ ወዘተ..) የፖለቲካዊና መንፈሳዊ መሪ እንደነበረም የታሪክ ድርሳናት ያረጋግጣሉ። ዛሬ ከመላው የኢትዮጵያ ህዝብ 45 በመቶ ያህል የሚሸፍኑት ሙስሊም አማኞች መነሻም በነዚያ የጥንት ሱልጣኔታዊ ግዛቶች የሚኖሩት ሙስሊሞች ናቸው። በዚህ አንጻር ሲታይም የሱልጣኔቱ ታሪክ ህጋዊ ባለቤቶች መላው የኢትዮጵያ ሙስሊሞች እንጂ በ1960 ዓ.ል የተወለደው የሶማሊያ መንግስትና የ“ታላቋ ሶማሊያ” መፈክር አቀንቃኞች አይደሉም። (ምንጭ፡- አፈንዲ ሙተቂ፣ “ሀረር ጌይ-2”- የሀረርና የአዳል ታሪካዊ ወጎች፡ ገጽ 33-35) አዳል የምለው ስም የጉሣ ስም ይምሰልናል አፋር ውስጥ አዳአል ይምባል ጐሣ አለ ና አዳል የሚለው ስም የጐሣ ስም የምሰልናል (ይህ ታሪክ ነክ ጽሑፍ መሠረት ወይም መዋቅር ነው። እርስዎ ሊያስፋፉት ይችላሉ!)
49937
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%90%E1%8A%93%20%E1%8B%88%E1%8A%A2%E1%8B%AB%E1%89%84%E1%88%9D
ሐና ወኢያቄም
ቅዱሳን የቤተ ክርስቲያን አባቶች እንደሚያስተምሩት አዳምና ሔዋን እግዚአብሔር አትብሉ ያላቸውን የዕፀ በለስን ፍሬ በሰይጣን ምክር ተታለው በበሉ ጊዜ ፣ ከተድላ ገነት ወጡ ፤ በፈጣሪ ፍርድም ተቀጡ ። እግዚአብሔር አዳምና ሔዋንን ከገነት አስወጥቶ በአንጻርዋ (በትይዩ) በደብረ ቅዱስ አኖራቸው ፤ ስለምን ቢሉ ፣ ገነትን እያስታወሱና በሩቅ እያዩ እንዲያዝኑ ፣ በዚያውም ፣ "ወደ ቀድሞው ቤታችን ወደ ገነት ይመልሰን ይሆን? " እያሉ እንዲጸጸቱ ና ወደ ነበሩበት ለመመለስ እንዲተጉ በአጠቃላይ ገነት መንግሥተ ሰማያት እንዳልጠፋች ፣ ሕልም እንዳልሆነች በእርግጥ እንዳለች በአይምሮ እንዲቀረፅ ሲል አደረገው። አዳምና ሕይዋን በደብረ ቅዱስ ከዕለታት አንድ ቀን አዳም ፣"እግዚአብሔርን ያህል ጌታ ፣ ገነትን ያህል ቦታ ያጣሁት በአንቺ ምክኒያት እኮ ነው" ሲል ሔዋንን ተቆጣትና ፊት ነሣት ። በዚያም ጊዜ ሔዋን ደንግጣ ከአዳም ሸሽታ ሄደች ። አዳምም ብቻውን እያዘነና እየጸለየ ሳለ ፣ የእግዚአብሔር መልአክ ወደ አዳም መጥቶ ፣ "ከሚስትህ ጋር ተጣልተህ፣እስዋንም አባረህ እንዴት ትጸልያለህ? ሂድና ታረቃት" አለው ። አዳምም ፣ "እግዚአብሔርን ያህል ጌታ ፣ ገነትን ያህል ቦታ ያጣሁት በእርስዋ ምክኒያት ስለ ሆነ አልታረቅም" አለው ። መልአኩም ፤ "በእርስዋ ምክንያት ያጣኸውን ብታጣ ከፈጣሪህ ጋር መታረቂያህ እስዋ ናትና ታረቃት" አለው ። አዳም ግን ፣ "አይሆንም አለና ጸሎቱን ቀጠለ" ። መላኩም እንደገና ወደ አዳም መጥቶ ፣ "እግዚአብሔር የቂመኛን ጸሎት አይቀበልምና በመጀመሪያ ከሚስትህ ታረቅ" አለው ። አዳምም ለመልአኩ መልሶ ፣ "አንተው ሂደህ ብታመጣልኝሳ?" ብሎ ለመነው ። መላኩም አዳም ፈቃደኛ መሆኑን ሲያውቅ ፣"እንዳባረርሃት አንተው ሂድና አምጣት እንጃ፤ እኔ ምን ባይ ነኝ " ሲል መለሰለት ። በዚያን ጊዜ አዳም ሄዶ ከሔዋን ታረቀ ፣ መለሳትም ። ከታረቁ በኋላ ከዚህም ጊዜ ጀምሮ ሁለቱም ሲጫወቱ ሔዋን አዳምን ፣ "እግዚአብሔር አምላካችን እንደተጣላን ይቀር ይሆን? አይታረቀንም ብለህ?" ስትል ጠየቀችው ። አዳምም ፣ "እግዚአብሔር መሐሪ ነውና ይታረቀን ነበር ። ዳሩ ግን አንቺ አለሽና ምን ይሆናል" አላት ። በዛም ጊዜ ሔዋን ፣ "ከእንግዲህ ወዲህ ካንተ ፈቃድ አልወጣም" አለችው ። ይህንንም ከተባባሉ በኋላ ሁለቱም እግዚአብሔርን ለመለመን ሱባኤ ገቡ ። አዳምና ሔዋን ሱባኤያቸውን ሲፈጽሙ እግዚአብሔር ተገለጠላቸውና ፣ "አዳም ሆይ ፤ከሰማየ ሰማያት ወርጄ ፣ ከልጅ ልጅህ ተወልጄ እኔ አድንሃለሁ" አለው ። አዳምም ፣ "እግዚአብሔር ሆይ ፣ መቼ ነው የምታድነኝ?"ሲል ጠየቀው ። "አምስት ቀን ተኩል ሲፈፀም ከልጅ ልጅህ ተወልጄ ፣ በመንደርህ ተመላልሼ ፣ ተሰቅዬና ሞቼ አድንሃለሁ" ብሎ ተስፋ ሰጠው ፤ ቃል ኪዳንም ገባለት ።። "አምስት ቀን ተኩል" በእግዚአብሔር አቆጣጠር ነው "አምስት ሺህ ከአምስት መቶ ዓመት" ማለት ነው ። አዳምም በዚህ ተስፋ እየተጽናና ዘጠኝ መቶ ሠላሳ ዓመት ከኖረ በኋላ አንቀላፋ (ሞተ) ዘፍጥ.፭፥፩-፭ ። አጭር የዘር ሀረግ ለአዳም የተሰጠው ተስፋም ሲወርድ ሲዋረድ ቴክታና በጥሪቃ ከተባሉ የዳዊት ዘር ከሆኑት ከድንግል ማርያም አያቶች ደረሰ ። በዮሴፍ ሀረገ ትውልድ በኩል በአጭሩ ሲቆጠር አኪንም ኤልዮድን ወለደ ፤ ኤልዮድም አላዛርን ወለደ ፤ አላዛርም ማትያስን ወለደ ፤ ማትያስም ያዕቆብን ወለደ ፤ ያዕቆብም ዮሴፍን ወለደ ፤ ዮሴፍም በዕድሜ ሽምግልና እያለ አምላክን ለመውለድ ትንቢት የተነገረላትን ድንግል እንዲጠብቃት (እንዲያጫት) በእግዚአብሔር መልአክ ታዘዘ ማቴ.፩፥፲ ። ከዳዊት ዘር ሐረግ ትውልድ የተወለዱት የቅድስት ድንግል ማርያም ቅድም አያቶች ቴክታና በጥሪቃ በጣም የበዛ ሀብት ነበራቸው ። ነገር ግን ልጅ ስላልወለዱ በሀብታቸው ብዛት እምብዛም አይደሰቱም ነበር ። እግዚአብሔርን ግን ፍሬ እንዲሰጣቸው ሱባኤ እየገቡ ይጸልዩ ነበር ። በአንድ ወቅት ቴክታና በጥሪቃ ሱባኤ ገብተው ሳለ ራእዪ ያያሉ ፤ ራእዪውም አንዲት ነጭ እንቦሳ ጥጃ ከበረታቸው ስትወጣ ይህችም እንቦሳ ሌላይቱን እንቦሳ ስትወልድ ፣ እንዲሁ እየተዋለዱ እስከ አምስተኛይቱ እንቦሳ ይደርሳሉ ፤ አምስተኛይቱ እንቦሳ ግን ጨረቃ መሰል እንቦሳ ትወልዳለች ፤ ጨረቃይቱም ፀሐይን ትወልዳለች ። ይህንንም ራእዪ በዘመናቸው ለነበረው መፈክረ ሕልም (ሕልም ፈቺ) ሄደው ነገሩት ። እሱም ፣ "ደጋግ ልጆች ትወልዳላቹህ ። የጨረቃው ራእዪም ከሰው በላይ የሆነች ልጅ ትወልዳላቹህ ። የፀሐዩ ነገር በርቶ አልተገለጸልኝም እንደ ነብይና እንደ ንጉሥ የመሰለ ልጅ ከቤታቹህ ይወለዳል" ብሎ ነገራቸው ። የማይቀረው የአምላክ ቃል ከዚህም በኋላ ቴክታ ፀነሰች ፤ ወለደችም ስምዋንም ሄኤማን ብላ ጠራቻት ። ሄኤማን ማለት "ስለቴ ደረሰ ፤ እንደ ስለቴ ሆነልኝ" ማለት ነው ። ከዚያም ሄኤማን ዴርዴን ፣ ዴርዴን ቶና ፣ ቶና ሲካርን ወለዱ ፣ ሲካር ሄርሜላን ፤ ሄርሜላ ሐናን ወለደች ። ኢያቄምና ሐናም እንደ ሳሙኤል ወላጆች እንደ ሐናና ሕልቃና በእግዚአብሔር ፊት ደጋጎች ነበሩ ። ሁለቱ ጻድቃን ነበሩ ነገር ግን ልጅ ስላልወለዱ ልጅ እንዲያገኙ ወደ እግዚአብሔር ይጸልዩ ነበር ፤ እንዲህ ሲሉ "ሴት ልጅ ብንወልድ በቤተ መቅደስ እየኖረች እግዚአብሔርን እንድታገለግል ፤ ወንድ ልጅ ቢወለድ እንደ ነብዩ ሳሙኤል የእግዚአብሔር ካህን ሆኖ ዕድሜው ሙሉ እንዲያገለግል ለእግዚአብሔር ስዕለት አርገን እናቀርባለን" ብለው ብፅዓት ገቡ ። ሐናና ኢያቄምም በሱባኤ ቆይተውና ስዕለታቸው ተናግረው ሐምሌ ፳፱ ቀን ወደ ቤታቸው ተመለሱ ። ሐምሌ ፴ ቀን ሁለቱም ሕልም አዩ ። ሐና ለኢያቄም ፥ "ፀመር (ግምጃ) ሲያስታጥቁህ ፣ የእጅህም መቋሚያም ለምልማ አብባና አፍርታ ፍሬዋን ሰው ሁሉ ሲመገብ አየሁ" ብላ ነገረችው ። ኢያቄም በበኩሉ ፣ "ርግብ ጸዐዳ (ነጭ ርግብ) ሰባቱን ሰማያት ሰንጥቃ ወርዳ በራስሽ ላይ ስታርፍ ፣ በቀኝ ጆሮሽም ገብታ በማሕፀንሽ ስታድር አየሁ" ብሎ ነገራት ። ስለዚህ በዚህ እግዚአብሔር በገለጸላቸው ራእዪ መሠረት ነሐሴ ፯ ቀን ሐና ፀነሰች ። ሐና ድንግል ማርያምን በፀነሰች ጊዜ የመውለጃዋ ቀን እስኪደርስ የታዘዘ መልአክ ሕፃንዋን ከማንኛውም ክፉ ነገር ይጠብቃት ነበር ። ከተፀነሰችበት ቀን ጀምሮ ምንም ርኩሰት እንዳይነካት መልአኩ ጠበቃት ፤ በሐሳብም በሥጋም ድንግል ሆና ለዘላለም እንደምትኖር የተነገረላት ናትና ። ወላዲተ አምላክ ሐና ቅድስት ድንግልን በፀነሰችበት ወራት ታላቅ ደስታ ተደረገ ። ብዙ በሽተኞችም የሐናን ልብስ እየዳሰሱ ተፈወሱ ፣ ብዙ እውሮችም ልብስዋን እየነኩ ዓይኖቻቸው በሩላቸው ። ተአምራቱን ያዩ ምቀኞች ሰዎች ግን ቀንተው ሐናን ሊጣሉዋት ወሰኑ በድንጋይም ሊወግሩዋት ተስማሙ ። የእግዚአብሔርም መልአክ ለኢያቄም ተገልጾ "ወደ አድባረ ሊባኖስ ተራሮች ይዘሃት ውጣ" አለው ። ኢያቄምም መልአኩ እንዳዘዘው ወደ ሊባኖስ ተራሮች ይዝዋት ወጣ ። በዚያም አንድ ዋሻ ውስጥ ሳለች ወለደች ። ድንግል ማርያም በተወለደችበት ሰዓት ዋሻው በረቂቅ ሰማያዊ ብርሃን ተሞላ ፤ የሰማይ መላእክትም እግዚአብሔርን ሲየመሰግኑ ተሰሙ ፣ በሊባኖስ ተራሮች ጫፍ ብርሃናት እንደ ችቦ ሲበሩ ከሩቅ ታዩ ። የተስፋ ዋዜማ በድንግል መወለድም የአዳም ተስፋው ሊፈፀም ዋዜማው ተጀመረ "ከልጅ ልጅህ ተወልጄ አድንሃለሁ" ተብሎ የተነገረለት ተስፋ ሊፈፀም መሠረት ተጣለ ። ሊቃውንት ይህን አስመልክተው "አዳም ከገነት በተሰደደ ጊዜ የመዳን ተስፋው ባንቺ በኩል ይሆናል" ብለው የሚያመሰግኑበት ዘመን (ዘመነ ሐዲስ) ሊጀመር አዋጅ ተነገረ ። "መሠረቶችዋ በቅዱሳን ተራሮች ናቸው" ሲል ዳዊት የተናገረው ድንግል ማርያም ከአብርሃምና ከዳዊት ዘር መወለድዋን ለመግለፅ ነው መዝ.፹፮፥፩ እንዲሁም በመዝ.፵፬፥፲፪-፲፯ ፣ በሰለሞን መኃይልም ፣ በራእዪም በትንቢተ ኢሳያስ ... በብዙ መጽሐፍት የተተነበየላት ናት ። ከ፴፫ቱ የእመብርሃን በዓላት ሁሉ የልደት በዓሏ የበለጠ መሆኑን ራሷ ቅድስት ድንግል ማርያም ፣ በቀን ሺህ ጊዜ "ሰአሊ ለነ ቅድስት" እያለ ለሚጸልይ ለአንድ ባሕታዊ እንደነገረች የቤተክርስቲያን አባቶች ይተርካሉ (ትርግዋሜ ቅዳሴ ማርያም ምዕራፍ አንድ) ። ወስብሐት ለእግዚአብሔር ።
8351
https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8A%A0%E1%88%A6%E1%88%AD
አሦር
አሦር (አሹር) ማለት በጥንታዊ ዘመን በላይኛ ጤግሮስ ወንዝ አጠገብ የተገኘ ከተማና አካባቢው ነበረ። በኋለኛ ጊዜ የአሦር መንግሥት ሃይለኛ ሆኖ መላ መሬት እስከ ግብጽ ድረስ ገዛ። በጥንታዊ አሦር ከተማና በጤግሮስ አጠገብ ያሉትም ተራሮች እስከ ዛሬው አርሜንያ ድረስ 'የአሦር ተራሮች' ይሰየሙ ነበር። በኦሪት ዘፍጥረት መሠረት አሦር (አሹር) ከኖኅ ልጅ ሴም ልጆች አንዱ ሲሆን፥ ከሰናዖር ወጥቶ አንዳንድ ከተማ ሠራ። በአሦራውያንም እምነት ዘንድ 'አሹር' ከተማውን የመሠረተው አምላክ ስም ነበረ። ከቅድመኛው ዘመን አውራጃው ሹቡር ተብሎ ከሰናዖር (ሹመር)፣ ማሪ ወይም ከአካድ ይገዛ ነበር። ሹቡር በታላቁ ሳርጎን መንግሥት ውስጥ ክፍል ሆኖ ጉታውያን እስከ አጠፉት ድረስ ቆየ። በኋላ እስከ 1879 ዓክልበ. ግ. ከኡር 3ኛ ሥርወ መንግሥት ይቆጣጠር ነበር። የዑር መንግሥት ሲወድቅ የአሦር ከተማ ነገሥታት ሊሙ ስሞች ይመዘገባሉ። በዚህ ወቅት አሦር ከተማ-አገር ብቻ ነበረ። ሆኖም አሦራውያን የብረታብረት ንግዳቸውን ለማስፋፋት በማሰብ አንዳንድ ቅኝ-ከተማ (ካሩም) በሐቲ (ዛሬው ቱርክ) ውስጥ መሠረቱ። ከነዚህም ዋነኛው ካነሽ የተባለው ከተማ ነበር። በ1720 ዓክልበ. ግ. አሞራዊው ንጉሥ 1 ሻምሺ-አዳድ አገሩን ከነአሦር ከተማ አቀና። ልጁን 1 እሽመ-ዳጋን (1688-1678 ዓክልበ.) በአሦር ላይ ሾመው። ነገር ግን የባቢሎን ንጉስ ሃሙራቢ ድል አድርጎት ዙሪያው ወደ ባቢሎን መንግሥት ተሳለፈ። ከትንሹ እስያ ይካሄድ የነበረው የብረታብረት ንግድ በዚያን ጊዜ ተቋረጠ። ለሚከተለው መቶ አመት አሦር ለባቢሎን ተገዥ ነበር። በ1507 ዓክልበ. ግ. ባቢሎን ለካሣውያን ከወደቀ በኋላ፥ አሦር በሚታኒ መንግሥት (ሑራውያን) በ1441 ዓክልበ.ግ. ይሸነፍ ነበር። ሚታኒ በኬጢያውያን ግፊት ሲወድቅ ግን የአሦር ንጉስ አሹር-ኡባሊት ነጻነቱን አዋጀ (1366 ዓክልበ. ያህል)። ከዚህ በላይ ይህ አሹር-ኡባሊት የራሱን ልጅ ኩሪጋልዙን በባቢሎን ዙፋን ላይ አሾመው። በ1290 ዓክልበ. የአሦር ንጉስ 1 አዳድ-ኒራሪ የሚታኒን መንግሥት አሸነፈ። የአዳድ-ኒራሪ ተከታይ 1 ስልምናሶር መንግሥቱን በከጢያውያን አግጣጫ እስከ ከርከሚሽ ድረስ አስፋፋ። የስልምናሶርም ልጅ 1 ቱኩልቲ-ኒኑርታ እንኳን በባቢሎን ላይ ገዛ። ሆኖም በቅርብ ጊዜ ባቢሎን በአሦር ላይ አመጽ ታደርግ ነበር። በ1200 ዓክልበ.. አካባቢ የኬጢያውያን መንግሥት በሙሽኪ (ፍሩጋውያን) ግፊት ስለ ወደቀ፥ ባቢሎንና አሦር ለአሞራውያን መሬት ተወዳዳሪዎች ሆኑ። የአሦር ንጉስ 1 አሹር-ረሽ-ኢሺ በዚህ አቅራቢያ በ1140 ዓክልበ. በባቢሎንን ንጉሥ 1 ናቡከደነጾር ላይ አሸነፈ። የአሹር-ረሽ-ኢሺ ልጅ 1 ቴልጌልቴልፌልሶር የመንግሥቱን ጠረፍ በጣም አስፋፋ። ከርከሚሽን ከመማረኩ በላይ በሙሽኪ ላይ እስከ ጥቁር ባሕር ድረስ ዘመቻ አደረገ። ደግሞ እስከ ሜድትራኒያን ባሕር ድረስ ሲዘረጋ ፊንቄን (ሊባኖስ) ያዘ። ከ1 ቴልጌልቴልፌልሶር በኋላ ከጎረቤቶቹ ከአራማውያንና ከኡራርቱ የተነሣ የአሦር ኅይል ደክሞ ነበር። በ920 ዓክልበ. ግን 2 አዳድ ኒራሪ ንጉሥ ሆሞ የአሦር ሃይል ታደሰ። ደግሞ ወደ ስሜን የኖሩትን ሕዝቦች በሙሉ በሰፈራ አፈለሳቸው። ይሁንና መንግሥቱ ከአቦር ወንዝ ወደ ምዕራብ አልዘረጋም። ንጉስ አሹር-ናሲር-ፓል ከ890 ዓክልበ. ጀምሮ ነግሦ ያለ ምኅረት ጠረፎቹም አስፋፋ። ከአቦርና ከኤፍራጥስ መካከል ያሉትን አራማውያን ድል አድርጎ በሜድትራኒያን ሲደርስ ፊንቄን ቀረጠ። ካልሁንም ዋና ከተማው እንዲሆን አደረገው። በልጁ 3 ስልምናሶር 34 አመት ዘመን (865-831 ዓክልበ.) አሦር በየአመቱ ለጦርነት ሠለፈ። ባቢሎን ተወርሮ ተቀረጠ። የሶርያ (አራም-ደማስቆ) ንጉስ ወልደ አዴር (አድርአዛር) ከእስራኤል ንጉስ አክዓብ ጋራ በቃርቃር ፍልሚያ ስልምናሶርን አጋጠመው። ስልምናሶርም ፊንቄንና የእስራኤል ንጉስ ኢዩን አስቀረጠ። በዋና ከተማው በካልሁ የተገኘው ጥቁር ሐውልት ስለ 3 ስልምናሶር ዘመን ድርጊቶች ይመሰክራል ። ከዚህ ቀጥሎ የአሦር አቅም ለመቶ አመት እንደገና ይደክም ጀመር። ሆኖም ንጉሱ 3 አዳድ-ኒራሪ (818-790 ዓክልበ.) ስርያን ማረከ ሜዶንንም ወረረ። 3 ቴልጌልቴልፌልሶር በ755 ዓክልበ. አሦር በብሔራዊ ጦርነት ተይዞ ባቢሎን በንጉሱ ናቦፖላሣር መሪነት እንደገና ነጻነቱን አዋጀ። በሚከተለው አመት ፎሐ (ፑሉ) የሚባል አለቃ የአሦር መንግሥት ቀምቶ 3 ቴልጌልቴልፌልሶር ተብሎ ንጉስ ሆነ። እሱ በዘመኑ ባቢሎንን ዳግመኛ ቀርጦ ኡራርቱን፤ ሜዶንንና ኬጢያውያንን ድል አድርጎ ሠራዊቱን ወደ ሶርያ ወደ ፊንቄም አዞረ። አርፋድን በ 748 ዓክልበ. አጠፋ፤ ሐማትንም ያዘ። በ746 ዓክልበ. ፊልሥጥኤም ወርሮ የእስራኤልን ንጉስ ምናሔምን 1000 መክሊት ብር አስገበረ። በኋላ (740 ዓክልበ.) የእስራኤል ንጉስ ፋቁሔ ከሶርያ (አራም) ንጉስ ረአሶን ጋራ አደጋ በይሁዳ ላይ ሲጣሉ የይሁዳ ንጉሥ አካዝ የመቅደሱን ወርቅ ሰጥቶ ከቴልጌልቴልፌልሶር እርዳታ ጠየቀ። ከዚያ ቴልጌልቴልፌልሶርም ደማስቆን አጠፍቶ የሶርያ ሕዝብና የእስራኤል ግማሽ ሕዝብ በምርኮት ወደ ሌላ አገሮች ሰደዳቸው። በ737 ክ.በ. ቴልጌልቴልፌልሶር ወደ ባቢሎን ወርዶ ንጉሱን ናቡ-ሙኪን-ዜሪ ማረከና እራሱ 'የባቢሎን ንጉስ ፑሉ' ተብሎ ዘውዱን ተጫነ። 5 ስልምናሶር በ735 ክ.በ. ልጁ 5 ስልምናሶር ተከተለው። እሱ የመንግሥቱን ግዛት በየአውራጃው እያካፈለ፣ ተገዥ አገሮች ቀረጥ አንሰጥም ብለው አመጸኛ በሆኑበት ወቅት፣ አሦራዊ አገረ ገዥ አደረገባቸው። የእስራኤል ንጉሥ ሆሴዕ ግን በ733 ክ.በ. ግብርን ባቋረጠ ጊዜ የግብጽ ጠባቂነት አገኘ። ስለዚህ ስልምናሶር ወርሮ ከሦስት አመት ትግል በኋላ ሰማርያን ያዘና የእስራኤልን ቅሬታ ወደ ሌላ አገሮች ሰደዳቸው። 2 ሳርጎን በ730 ክ.በ. ስልምናሶር ሰማርያን እየከበባት ድንገት ከሞተ በኋላ ሻለቃው 2 ሳርጎን ዙፋኑን ያዘ። ደግሞ ይዩ የአሦር ነገሥታት ዝርዝር