“САМУР” газетдин сад лагьай коллектив(20-йисан юбилейдин юкъуз):
ЦӀегь тӀуьрдан кьи лел цӀай ала.
щяр сайында лязги дил групуна дахил олан етнослардан биринин дилиндя материала йер айрыр.
Бу сайда гонаьымыз УДИНЛЯРДИР.
Сад атана булахдал Назназидик гар галаз: Ашукь хьана дамахдал Вилерик ахвар галаз. РикӀ хурудай экъечӀна. Рушан патав катна зи. Руш кьадайла патав гвай Кац капашда гьатна зи. Уях хьана ахваркай, Кьил хурудал кватна зи, Хабар кьунач гьалдикай, Эй Кефчи Къудрат, на зи.
Шумудюгъяжавабамаччарариз, Вилрекъеллатамарзуязванцихъви. Завучхъийиннагагькъвезвайгарариз Зурзалагхьизкъвантазмачиркъванцихъзи. Хиялризикъахчунавасекинвал:ЯрабвирикӀсачарадахъкузважал? Тунагилазигьиссерасеринвал, Ашкъидинавсамасадазгузважал?
Физамачзивилерикайавилер, Килигзавайэхиримжисеферхьиз. КӀандайхьизазсалегьзедаагъилер Алчудхьаназигардандалкиферхьиз! Мадвилерикилигзава Садсадалайалудтийиз
ЛУГЬУЗВАНА,ХЪВАЧХКВЕМИРИПАТАЗ ГАЛАТНАВА,ЧЕТИНЯДЕРТ,ГЪАМЭХИЗ ЛУГЬУЗВАНА,ЧИНИХЪГЬИХТИНХЪЕЛГАЛАЗ Аммавилерхъуьрезвавиэвелхьиз.ЧуьнуьхжезвачвавайрикӀинкьатӀунар, МАСАГУЗВАВИЛЕРИВУН,ЧИЗВАНИ?
Випаталайгьазурязуналудиз РИКӀЕЛАЙИДЕРДЕР,ГЪАМАРСАТЕГЬЕРЧӀУЛАВКИФЕРАВАХЬНАВАЙДАЛУДИЗ АхкунпаталгьичтахьайтӀасасефер. АватӀанилапяргъаравунзалай Авилерисекинтазвачинани. БеснагафаркӀанивилиндадгалай Самасадазлугьунпаталтунани?
Мадманидалилигзава,ЧирикӀерибилбилрихьиз. Мадвилерикилигзава, Садсадалайалудтийиз. Зунбахтавартирдичирхьухь, Мадатанвавунзивилик. Мадниаммакъалабулух Галакъенинишадвилик.
ЗазчидачиршииратдинцӀарвуча, Ганакъелемнамажбурназигъиле. Низчидайхьимуьгьуббатдинхарвуча Шаирвилинсавдагьатназикьиле.
ДАЛАГЬБУБА,АВАЗАКУР Дагъларигьаэхизама. Кьасарийизсакитакур Секиндаказнегьизама.
И макъала чна хуьруьн нугъат ва автордин чӀал хвена гузва.
Чи кьве йис хьана. Журналпатал им акьванни чӀехи чӀавтуш. И кьве йисан къене чавайвилик эцигнавай крар вири кьилиз акъудиз хьаначтӀани, са хейлин крар ийиз алакьна. Журналди кардихъ кутур «Марвар» литератур кӀватӀалди ви чин крар хъсандаказ кьилетухузва. Лезгийрин тарихдасифте яз гьар йисуз лезги манидарриз гузвай «Лира» тӀвар алайдипломни халкьдин арада ширажезва. Гьар йисуз кьиле тухузвай Лезги Няметан тӀварунихъквай литератур конкурсда иштиракзавайбурун санни югъкъвердивай пара жезва. Цининйисалай чна лезги халкьдинкултура вилик тухун паталалахъунриз ва агалкьунриз килигна гузвай «Лезги халкьдиндамах» дипломни кардихъ кутунва. Ам чна сифте яз чииграми профессор Ярали Яралиеваз ганва. Чна журналдинчинар 64-алай 80-ал хкажнава. Амма гьеле чавай журнал гьарвацра акъудиз жезвач, чавайгьеле журналдин тиражни хка-
Чи къастар мили ва михьибур я
жиз хьанвач. Мад рикӀе авазкьилиз акъудиз тахьанвайкрарни ама. ЧӀехи гъуцарин вакӀелдайбурун куьмекдалди чунчи къастар кьилиз акъудунпатал къваз тавуна алахъда… Адет хьанвайвал чи журнал-дин коллективди редколлегиядихъ ва рикӀ кузвайбурухъ галаз санал кьилетухвай кьве йисан мярекатни Муьшкуьрдин тамаавай «Марвар» булахдинкьилел хьана. Мярекатдалмили ихтилатар, дискуссияяр,гьуьжетарунрихъ галаз саналвилик акъатзавай проблемаргьялдай рекьерихъ къекъвена. Чи вилик-кьилихъ квай рехиксарин меслятралди кьиле фейимярекатдилай вири рази язхъфена.
ЧӀехи гъуцар чпелай виридалай рази хьурай!
Чун гъавурда авайвал, са патахъай инсанаркъвез са патахъайни абур хъфизвай и фани дуьняда уьмуьрзавай гьар са цӀийи сихил чпин чӀехибубайрин тӀварциз лайих хьана канзавайди аксиома я. Анжах алай аямдин къилихар масадбурхьанва: кьуд патахъ «массовая култура» тӀваралай тӀегъуьн чкӀизва, «къенин дуьня информациядиз иесивалзавайбурун дуьня я» лугьуз гьарайзавай са чанга гьатдай тилитди чилин винелбалкӀанар гьалзава. И гьалара дуьнядиз цӀийисорт инсанарни атанва. Вуч я абурун тӀулда гьатнавай цӀийивал? И цӀийи сорт инсанриз вичинхалкь, бубайрин адетар, хесетар чизмач. Абурузчпин ваъ, масадбурун диде-бубайрин къилихаркьабул я. Абуруз дидедин чӀалал рахаз чизмач,халкьдин манияр лугьузни, абурухъ яб акализнирегъуьзва. Абуруз «салам» гуз чизмач, адан чкадал сада-садаз «смс» ракъурзава. Абур мобилникринни, компютеррин есирар хьанва... Чингиз Айтматова «манкуртар» тӀвар эцигай ицӀийи сорт инсанар чи халкьдин арадани ава. ЧӀуру кар ам я хьи, абур сад-кьвед туш. Абуркъвердивай гзаф жезва, тӀегъуьн чкӀизва – эпидемиядиз элкъвезва. «Аюхар» - алай аямдин тамаша я. Ина, санлайкъачуртӀа, алай девирда чак къалабулух кутазвай
тӀал Сулейманан тӀварунихъ галай гьукуматдинлезги муздрамтеатрди эцигнавай цӀийи тамаша квекай я? -Алай девирда чи халкьдинвилик акъвазнавай проблемайрикай! -Адан тӀвар вучиз «Аюхар» я? -Вучиз лагьайтӀа, чи халкьдин арада чеб яргъалай акурлабегьем инсанриз ухшар къве-дай, амма руьгьдин дуьня пӀваркӀ гьатнавай чӀуру кӀерецдин къен хьиз пичӀи тирбур,далдамдин пикӀ хьиз ичӀитирбурни АВА!-АХЬТИНБУР халкьдин арадагьамиша хьайиди ТУШНИ?-ХЬАЙИДИ я: сад, кьвед! Гила и дуьняда чпин ролничка салара акӀурнавай аюхринролунилайни чкадилай артухтуширбур гзаф жезва! АбурунтӀул ачухна жемятдиз къалурун герек Я!-ВУНА дуьз лугьузва! Заз лезги театрдин сегьедал эцигнавай «АЮХАР»ТӀВАР алай цӀийи спектаклдикай ихтилатдик театрдинфоеда тамашадиз билет къачун патал нупада акъвазнавай кьве касдин арада хьайи идиалог тикрар хъувунлай кьилкутаз канзава.
са шумуд месэла къарагъарнава: халкьдинацукьун-къарагъун, културадин дережа, ирсинизни тарихдиз мунасибат, эдебдинни ахлакьдинивирар авай гьалар… Кьуд паюникай ибарат тир тамашадин (комедия - водевилдин автор писател-драматург Фейруз Беделахтул, режиссор Дагъустандинхалкьдин артист Мирзебег Мирзебегов, чӀугар Майтаб Мамедова, композитор Мевлуьддин Хаиров я) сюжет куьрелди ихьтинди я: вакъиаяр Дербент шегьерда экстресенс Кабашан (рол Дагъустандин халкьдин артист Ибрамхалил Рамазанова тамамарзава) кафе-салонда кьилефизва. Жуьребажуьре кьуьруькралди инсанринкьил чӀурна абурун жибинра гьахьзавай КАБАШАБУР-ГЬАЯ, эдеб-ахлакь, инсанвал-касвал квадарнай са тип я. Жигьил дишегьлияр тир Гимиш пикеди (рол Дагъустандин лайихлу артист Фаризат Зейналовади тамамарзава), Къизил пикеди (ролартиска Элмира Къарахановади тамамарзава) вагьакӀни жигьил руш Эквера (рол артистка А. Керимовади тамамарзава) и салонда кӀвалахзава. Гимиш пикедизни Къизил пикедиз и салонда гьарюкъуз чпиз аквазвай цӀийи девирдин гибридартир «итимрин» къилихрикай кирих я, абурун амалар дакан хьанва. Абуруз ван къвезва хьи, экстрасенс Кабаша рикӀ акъвазна кьенвай са касдинцаварал хъфизвай руьгь Вацран патав агакьнавайчӀавуз, адан юкьвал цӀил вегьена, ам ял хъувуначилел хканва. А руьгь лезгидин хура хтунва,итимдал чан хканва. Экстрасес Кабашан гьунардал чӀалахъ тир дишегьлияр, адан патав физва,адаз минетзава: «Алатай асирра руьгьер цаваралхъфенвай куьгьне девирдин халис жигьилрикай– халис итимрикай са шумуд кас чилел авуд хъия Кабаш халу! ТахьайтӀа, чун гъуьлер-хзанар авачиз амукьда!» Экстрасенс Кабаш и амалди кьилкьадайдал вич чӀалахъ тахьайтӀани, ада дишегьлийриз «ваъ» лугьузвач, и кар пулунихъ кьилизакъудда лагьана хиве кьазва. Ада куьгьне девирдин жигьилрикай са шумуд кас чилел рахкуррайлугьуз гъуцариз шазда ийизва. Экстрасенсдивичин шазда куьтягь тавунмаз и чӀавалди чилинвинел тахьай са кар-са аламат жезва: адан ракӀарин вилик цаварилай къене Алпан пачагьдин кьушунда агъзурни вад виш йис идалай виликаскервалнавай жигьил гада авай сандух аватзава. И аскер (адан тӀвар Сакас я, рол артист Казбек Думаева тамамарзава) халисан итимдин тӀул авайкас я. Гьавиляйни адаз къе чи жемят авай гьаларкьабул туш, къенин «гибрид итимрин» амаларакурла адавай эхиз жезвач. ФИКИР-ФАГЬУМ анжах пулуникай тир экстрасенс Кабашаз Сакас цаварилай хтанвайди хьизваъ, советрин гьукумат атай чӀавуз вичин къизилар са гьинал ятӀа чилик чуьнуьхна чи уьлкведайкатнавай кулакдин хтул хьиз жезва. Ада Сакасвичин бубайри чилик кутуна кӀевнавай къизилархукудна хутахиз хтанвайди хьиз кьабулзава. Кабаша адал вичин хва Кьекьел (рол артист Валери Сулейманова тамамарзава) гьалдарзава: вуч кандатӀани ая, къизилар кӀевнавай чка чира! Я къизилрикай, яни алатай агъзурни вад вишйисан къене дегиш хьанвай дуьнядин амалрикай,чӀур хьанвай, куьлуь хьанвай характеррикай, манкуртрикай хабар авачир Сакас вичиз канзни-даканзни абурухъ галаз дяведиз авалзава. ЧИН-ЧИНАЛ акъвазнавай и кьве дуьнядин - алпанрин михьи дуьнядинни къенин кьацӀай дуьнядинарада къал гьатзава. Сакаса Кьекьелан, КабашантӀул патав гвайбуруз ачухна къалурзава, абур аферистрин пацукай хукудзава. Лап эхирдай Сакас и михьи лезги кьуд-вад виш аскерни галаз хтаначилин винел эвелен михьивал туьхкӀуьр хъувунпатал, касвал хуьн патал мадни цаварал хъфизва.
ЯхцӀур йис хьайидалай кьулухъ ВАТАНДИКАЙ,ЖУВАН аял ва жегьил чӀавар фейи чкайрикайкъакъатна гъурбатда кӀвал кутуна ацукьун парачетин кӀвалах я. Гьар са итимдилай и кар алакьниийидач. Гьилал муаллим и кардиз мажбур хьана. Гъурбатни вичин гин ахъайна ви рехъ хуьзвайчка туш. Анра вичин къайда-къанунар, ацукьункъарагъунар ава. Жегьил чӀавара абурухъ вердиш
латай вишйисан кьудкъанницӀуд лагьай йисарин эвелар тир. Заз Яламада са мехъерихъ Гьилал муаллимди лагьай тостуна ихьтин са шиир ван хьана: Ада вичиз хас тир интонациядал лагьай и шиирдин гьар са цӀар зи рикӀяй фена мефтедагьатна. Мад садрани и шиир зи рикӀелай алат хъувунач. Гьа йикъалай инихъ за пара межлисраи шиир лугьуз хьана. Вирида автор хабар кьадай. Жегьилриз Гьилал чидачир, чидайбуру амгьина ава лугьуз хабар кьадай ва чпин патай саламарни лугьун тӀалабдай. Садбуру Гьилал муаллимдиз икьван хъсан шиирар авайди ян лугьуз хабар кьадай, парабуру и шиир чпиз кхьена целугьудай. И шиирди рикӀихъ хкӀур тавур кас гьеле икьван чӀавалди зал гьалтнавач.
А Гьар са тӀалдиз эхда рикӀи, Чаравилин тӀал тахьурай. Эцигдайди кӀвалин цал хьуй, Чаравилин цал тахьурай. Уьмурди заз гузва къилав, Писни хъсан санал къвалав. Дишегьлийрин кьилел чӀулав, Чаравилин шал тахьурай. Жузуз вучиз шезва Самур, Лезгистандин хура гапур. ВацӀарикай чилер атӀур, Чаравилин хвал тахьурай. Элдин гаф я – Рагъ хьухь шаир Мегькемвилиз ракь хьухь, шаир. Садвиликай рахух шаир, Чаравилин чӀал тахьурай!
хьун акьванни четин жедач. Аялар гьеле бубадизкуьмек гудай яшарив агакьнавачир, абурузчпизни куьмек герекзавай. Гьилал Кцара авайвичин бубадин кӀвал маса гуз мажбур жезва. Вичин вири аялвал, жегьилвал фенвай, бубайринва чӀехи бубайрин ни квай, КцӀарин юкьни-юкьвал алай кьве гьавадин кӀвалер. Эхь… Идалди вири проблемар куьтягь хьанайтӀа вуч авай? Гъурбатда кӀвал туькӀуьрнавай,аялрив кӀелиз гана кӀвачел акьалтӀарнавай чӀавузкьисметди уьмуьрдиз мад са кьацӀ гузва. Гила Гъуцари адан гъиляй чӀехи хва - Эмин хчузва. Эхь… Вичиз вичин бизнес хьанвай, ипотекадайкӀвалерни машинни къачуна мехъериз гьазурхьанвай Эмин хва: Сифте хва, рикӀин мурад Эмин.
Уьмуьрди заз гузва къилав, Писни хъсан санал къвалав. Дишегьлийрин кьилел чӀулав, Чаравилин шал тахьурай.
ЧӀехи гъуцари вичиз кани бендедиз гьикьванчӀехи дерт гайитӀани а дерт эхдай сабурни гуда. Ша чна адан вичин гафарихъ яб АКАЛИН:“ЗА гъуцариз алхишзава: дидедиз хьайи йикъалай зи япарихъ лезги чӀалал рахадай ванер галукьна. Дидеди алахъна сифте гаф ЧИРДАЙ,"БУБА!" Дахди: "Диде лагь!"- лугьудай. РикӀелаламач, за гьи гаф сифте лагьанатӀа. Зун кӀвалингъвечӀиди тир, вахарини, стхадини заз виридалайни вилик гьа и кьве гаф чирна. Акьулди атӀайла и кьве инсандин чӀехивал кьатӀана ЗА-ХАЛКЬ, Ватан гьабурулай авалзава. Гьабуруз кан хьайитӀа,веледрикай ватанпересар жеда, тахьайтӀа-ваъ.» 1954-йисуз КцӀар шегьерда дидедиз хьайи Гьилал Аскерова 1971-йисуз гьа шегьерда 1-нумрадин юкьван мектеб акьалтӀарна. 1972-1976 йисара В.И.Ленинан тӀварунихъ галай АПИ-ДАФИЛОЛОГИЯДИН факултетда кӀелна. Пуд йисуз ГадацӀийихуьруьн мектебда тарсар гана, ахпа "Къизил Къусар" газетдин редакцияда кӀвалахна.1993-2000 йисара Дербентда уьмуьрна, ина Лезгитеатрдихъ къуьн кутуна, институтра лекцияркӀелна, "Юждаг" институтдин кӀелунрин частунин началник хьана. 2001-йисалай Волгоградшегьерда ацукьнава. И мукьвара вичин пудкъад йис къейднавай зариди вичи уьмуьрда авур ва ийизмай крарикайихьтин малуматар ГАНА:«ГЪВЕЧӀИ чӀавалай заз чи кӀвале зарияр, композиторар, художникар аваз акуна, абрун шииррин,халкьдин кьисметрикай ийизвай ихтилатрин ванхьана. Мектеб куьтягьайла зун райондин газетдаакъатнавай са шумуд шиирдинни новелладинкирам тир. Гуьгъуьнин йисара зи чӀалар, макъалаяр, рецензияр Азербайжанда ва Дагъустандаакъатзавай газетра, журналра, алманахра чап хьана. Кьилди ктабар акъудиз хьаначтӀани, кӀелдайбурузи кхьинар пис кьабулнач. Халкьдин гьерекатдикквай йисара КцӀара гьукуматдин Лезги драмтеатр,хайи чӀалан муаллимар гьазурдай техникум ахъаюн, шегьердин куьчейриз халкьдин тӀвар-ван авайвекилрин тӀварар гун патал авур алахъунар за зиуьмуьрдин кьилин вакъиайрай кьазва. Алай вахтунда зи чӀехи буба, революционер, зари ва кьегьал КАС Нуредин Шерифовакай лезги ва урус чӀаларалкхьизвай ктабдал кӀвалахзава.»
Г.Лезгинцев заридиз мугьманвиле Гь.Аскеров “Къизил КЪУСАР”ДИН редакцияда
Гьилал Аскерова гаф кватайла зи дуст, зари Гуьлалийрин Эйваз адакай парабур хьиз хуш рахада: -«Зун «Къизил Къусар», «Самур» газетра сашумуд шиир акъатнавай студент тир. Гьар шииракъатайла барка ийидайбур жедай, амма за чинеба са тӀал чӀугадай. Яраб зи цӀарар вучиз дигишарзаватӀа? Са сефер зун КцӀара редакциядизшиирарни гваз фейила, сифте акур Гьилал муаллимди хушдаказ кьабулнай. Вичин патав ацукьарна вири шиирар кӀелна ахпа цӀарара авайтатугайвилер къалурнай. Шииратдин къайдайрикай, поэзиядикай са кьадар раханай. Теориядинктабарин тӀварар ганай. И гафар заз ван къвез, зивилер ахъа жезвай. Са шумуд шаирди зи шиираркӀелнавайтӀани, шиирда пай хьун, рифма, редифвуч ятӀа Гьилал муаллимдилай гъейри садани ла гьаначир. Зун Бакудиз хтайла фадвилелди ла гьан вай ктабар гъиликди ийин патал филалогиядинстудентрин патав звернай. Къенин юкъузни а ктабар за кӀелзама, столдин винел ала. Ахпа за кьатӀана, нивай хьайитӀани и кар жедач кьван. ВучизлагьайтӀа, РИКӀ агакьдач. Зи рикӀни секин хьанай, мад садани зи шииррин цӀарарни дигишарзамачир. Заз рехъ къалурай Гьилал муаллимдинчан сагъ хьурай, лугьузава за гьамиша. ГЬАВИЛЯЙ,КЪЕ заз шиирар ракъурзавай жегьилриз эвел шиирдин татугайвилер лугьуда, вучиз дигиш хьанакан ятӀа гъавурда твада, меслятар гуда».
Чи журналдин коллективди, а гафунай лезгилитератур кӀватӀал «Марвардини» чи играмизаридиз пудкъад йисан юбилей мубаракзава важурналди арадиз гъанвай «Лезги халкьдиндамах» диплом адаз гузва.
Са мани зун буржлу я ваз, Ватан зи, Ислягь чӀавуз ви шадвилиз элкъведай. Дар йикъара пайдах хьана женгинин, Элдин сиве гьар гаф кьин хьиз къекъведай. Са мани зун буржлу я ваз, хайи халкь , Къалурдай хва-веледвилин мизанар. Хуш тахьайтӀа адан аваз, хайи халкь, Къакъатиз хьуй завай яргъаз инсанар. Са мани за пешкешда квез, инсанар, Багъишдай хьиз тара пешер гатфариз. Алпандив хьиз алугарда душманар, Дустарал за нур экъичӀда гафарин.
Гьар вил акьурла къачузвай зи чан вилериз кьий. Заз гагь хъуьредай, гагьни перишан вилериз кьий.
РикӀиз чинеба хуш ятӀани захъ ви дарихвал, Заз вун такурай садрани пашман, вилериз кьий. РИКӀ-ДЕГЬНЕ, кьурай вацӀ хьиз ава хъел я лугьуз вун, Дидар хъуьрурай курна и гьижран, вилериз кьий. Гьамга ятарин гъам квай аваз къвез агакьзава, Туьнбуьгь ква адак, къвезвани ваз ван,вилериз кьий?! Валлагь, Гьилалаз хъуьтӀуьн юкъуз куьгьне дегени, Ашкъи аватӀа, жез я гуьлуьшан, вилериз кьий!
Вун галачиз физва йикъар, гьафтеяр, Ихьтин дуьня къулай туш заз, таниш туш. ЧӀаларихъни кумач чӀунар, бафтаяр, Вун амачир дуьнядихъ зун вердиш туш. Дарих яз вахъ къекъвена зун рекьера, А шегьрейри зун ви патав гъанач, хва. Квахьна жигъир тама, чуьлда, векьера, Рекьерикай рикӀиз чара хьанач, хва. ВикӀегь кьегьал хьанвай вакай, амма за Дамахзавай тариф тийиз, чинеба.... Хесетда зи чӀуру къилих ама СААЛАКЬЗАВАЧ ишез завай эквеба. Луварик кваз хайи диде-бубадин, ВерцӀи бала, элкъвенай вун итимдиз. Заз рик-дуркӀун гузва элди, убади... Женни чара хва амачир етимдиз?.. Чаравили сагъ тежер тӀал ганва заз. Къе чи кӀвал-югъ, чи бинеяр чара я. Ви сурукай цӀийи адрес хьанва заз, Чи адресар, чи дуьняяр чара я. Атанва зал хва кьейи кас лагьай тӀвар, Вун ахквадай умударни амач, хва. Агал я заз ви дуьнядин рак-дакӀар, Ваз зи патав хкведай рехъ авач, хва...
Вичин вердиш рекьелди Физвай валарай гъуьлягъ. Садлагьана адан Тум Акъвазна Кьилин хъиляй, Аруш хьана шуьмягъдин Тик акъатай тӀваларал, Лагьана:-И чӀавалди Вун хьана кьил Гъуьлягъдин, Хьана зун ви чӀаларал. Къе Зун я кьил! Ибалди! Дуст кас, ша зи гуьгъуьна. Гьатна вилик, фена Тум, ВАЛАР-ЦАЦАР талгьана. Кьилел яман гьал гъана, Вилерай акъатна гум. ШЕЛ-ХВАЛ ийиз авай Кьил:-И кардилай къачу гъил, Я рехъ чидач, я хвал ваз, Чухвана зи чин, кьве вил, Гьар камунал акӀиз цаз. Жаваб гана Тумуни:-Чир хьанан и чӀавалди За чӀугурбур? Ибалди! Зазни кьил хьунин лезет Чир хьана гила ГЬЕЛБЕТ......ГАФ сивемаз гьахьна цӀуз, Амукьна Тум куз-хкуз. Хамарни хьана кармаш, Шехьна Гъуьлягъ:-Я кӀамаш! Захъ я тан, я чан кумач, Хьана уьмуьр зи тараш... Наши касди, рикӀел хуьх, Цайи никӀе сил жедач. Садрани, дуст, чӀалахъ хьухь, Тумуникай кьил жедач.
Зун гъилер ахъайна патарихъ, Акахьна Самурдин ятарик. Дамаррай атана авахьна, Кьве патан тӀал рикӀик какахьна. Заз акӀ тир, асирри къакъудай, Тарихдин сегьнедай авудай Зи ватан Зун хьана АГУДАЙДКЬВЕ кьерен шим гъута чуькьвена! И югъ заз кьисметди кхьена, Садвилин цери зун чуьхвена.
Вуч кар ятӀа, ухшар жедач садрани Са дидеди хайи, хвейи веледар. Гьа кьветхверрин буйни, суйни сад яни, Ухшар жедач, ухшар жедач хесетар. Сад алахъда рикӀ шадариз датӀана, Сувар жеда гьар йикъакай дидедин. Садаз гьинай бягьсебвилин пай ганай? Гьар камунал гуз рикӀиз къай дидедин. Диде Чил, ви веледар я югъ, йиф хьиз: Садан къилих чӀулав, сад рагъ куькӀуьда! Сада даим мелгьемда ви хирериз, ЦӀийи хирер хъийида вал муькуьда...
Жегьилвилин жигъир кьилиз акъатда, Гзаф амач, завни зи зул агатда. РикӀни вилер амукьда вал гьейран яз, АватайтӀан къуватдайни такъатдай.
Цуькзава лугьуз хъуьтӀуьн йикъара, Дамахна гзаф кӀвалин цуьквери. Амма гатфарихъ сефил яз пара Вил хьана гъенел, Акваз дакӀардай Къизилгуьл хъуьрез, рахаз нуькӀерив.
Чаз акӀ жеда, уьмуьр эхир авачир, Куьтягь тежер са югъ хьиз йиф галачир. Дерт авачиз харжда чна вахтарни... Гьайиф, и кар дуст кьейила хьана чир.
Гьикьван чӀав я, къацу тамай Ван къвезмач вун рахар, ачкар. Кьунва, белки, хъелна чакай, Макан кьуру рагар, ачкар? Килигайла нишравдин циз, ЧӀагай тамар акваз гам хьиз. Хъфенва жал, гуьрчегвилиз Бахшна вичин рангар ачкар? Туна зун икӀ вил рекьеваз... Харуди, ни сеперна ваз? Минет хьурай, хъша галаз Стхаярни вахар, ачкар.
Мах эхирдиз акъатна, Цавай пуд ич аватна. Пайна абур БУБАДИ:-КЬВЕ ич хьуй кьве стхадиз, Садни ВАХАЗ-СЕВИЛАЗ, Алахьрай куь гевилар. Тек Эминаз хьанач хуш. Мурмурна:-Зун рази туш. Къахчу ичер, хьурай ваз, Ахъай хъия са мах чаз.
Лезги гафарин дувулрихъ чун къекъверла каралай кьве кӀвалахиз фикир гана канда: гафар этимологийадин куьмекдив гекъигин ва абур тарихдив успатин. Этимологийа ччин ттийизтарихдикай гелкӀини, тарих ччин ттийиз этимологийа пайдах авунуни чун рекъей акъудда, чикьатӀунриз кьецӀ гуда. Эгер чна лезги гафар лезгийрин тарих фагьум ттавуна маса чӀаларин гафарихъ галаз гекъигайтӀа, са шакни авачиз лезгичӀал къенин фарс, араб, туьрк, урус чӀаларинарада гзаф кесибди, жегьилди хьиз аквада ва чнагьа чӀаларин тасирдик кваз лезги гафар арадал аттанвайди кьабулда. Гьа себебдай чна грек, латинчӀалара гьам манадиз, гьамни формадиз ухшаргзаф лезги гафар ава лагьайла, чӀалан пешекарарчал хъуьрезва, «лезгийрихъ галаз санал алаймугъул (азербайджан) чӀалаз килиг ттавуна Балкан зуракӀ адада авай грекрин чӀалаз килигдан?»– лугьузва. Вучиз йатӀани, чи чӀалан алимрилезги гафарин этимологийа веревирд авурла гьагафар абуруз мукьва, къавум ттир кавказ чӀаларингафарив гекъигун гьич хийалдизни гъидач. ЧӀалакай адан тарих ттеччиз рахан ттийин. Кавказ дуьнедал белки сад лагьай чка йа вичизталукь дегь чӀаварин чӀал, адетар, култура гумайхалкьар хвенвай. И халкьар 5-6 агъзур йис идалайвилик кьилди Кавказда ваъ, гьамни Кавказдилаййаргъа къенин Азербайджан, Армения, Турция, Сирия, Ирак, Иран гьукуметрин накьварал алай. И халкьарин ттандин кӀалуб (антропологийа),ацукьун-къарагъун (култура), чӀал, сад-садазгзаф мукьва тир, абуруз Авропада, Мукьвал Асийада сад лагьай кхьинар авай. А кхьинрин ппарабур къениндалди бегьем кӀелиз хьанвач. КӀелайбурни маса чӀаларин сагьибар йаз гьакхьинар чпин чӀалахъ йална къалп нетижайаркъачунва. Тарихдин кттабра чпиз сур кхьинархьанвай и халкьариз хаттар (чи эрадилай 3 агъзурйис вилик), хурритар (чи эрадилай 3-2 агъзур йисвилик), урартуяр (чи эрадилай 1 агъзур йис
вез «ттаппкка» вуч лагьай гаф йатӀа чидан? Къуба нугъатра дуьшуьш жезвай и гафлезги гафарганра авач. Лезги гафарганра хьанайтӀани, ама «тапка» хьиз кхьидай, анжах«тапка» «ттаппкка» ттуш. И гаф чавай урус чӀалаз ‘мотыга’ хьиз элкъуьриз жеда. Лезги гафарганра урусрин «мотыга» гаф лезги чӀалаз ‘керки’ хьиз элкъуьрнава. Дегь чӀаван туьрк гафарганда «керки» урусрин ‘кирка’ гаф хьиз къалурнава, лезги чӀалаз урусрин «кирка» гаф ‘каца’(нугъ. «ккаццай») хьиз таржума авунва. Эгер «ккацца(й)» ‘кирка’ йатӀа, «ттаппкка» ‘мотыга’йа ман. Ттаппкка ччил хъуьттуьлардай алат йа. Пперцини ччил хъуьттуьларда. Ччилиз пперйагъун гьикьван хъсан йатӀа, чӀалаз ппер ягъун гьакьван пис йа. Ада чӀал хъуьттуьлардач, адачӀал кукӀарда. Фикир це, пперци хъуьттуьлрай ччил анихъ гвадарда, ттаппккади хъуьттуьлрай ччил инихъди гъида. Ппер хьттин, ттаппкка хьттин инсанарни ава. Алай айамдин вириинсанар ттаппккади хьиз вичихъ йагъадайбур йа, пперци хьиз масадахъ йагъадай инсан гилаччетин жагъида. Мумкин йа, вичин вири уьмуьрда ттаппкка хьиз кӀвалахна, са саатда пперхьиз кӀвалахдайбур жен. И факт чна вирида кьабулзава, адал чун вердиш хьанва. РикӀиз тӀалгузвай шеъ масад я: вучиз йатӀани, лезги чӀалаз ттаппкка йагъазвайбуралай ппер йагъазвайбургзаф хьанва. Заз и макъала гьа ттаппккадалди кхьиз канзава, вични зи ттаппккади захъ ваъ,чахъ йагъада.
вилик), кавказдин албанар (чи эрадилай 1 – чиэрадин 1 агъзур йис) лагьанва. Хаттрин кьилиншегьердин виликан тӀвар «Кассар» («Куссар») Кавказдин албанрин «кас» тайифадин тӀварцихъгалаз сад йа. Мессопотамийадин Тигр вацӀун виликан тӀвар «Кас» («Касал», «Кацал») ТТИР.«КАС», «кус», «кассит», «кушит» гафар гьа са дувулдинбур йа. Касситри 400 йисан къене Вавилонда гьакимвал авуна. Йегипетдиз фейикушитри ана ччараз «Куш» гьукумат тешкилна(аниз гуьгъуьнай Нилдин Эфиопийа лагьанай). Урарту чӀалал «куш» ‘къакъан чка’ лагьай гаф йа. И гаф къенин лезги ччилерин тӀварарани амазма: Азербайжандин КцӀар райондин Вини ТӀигьиржал хуьре къакъан дагъдал «Куш» тӀвар алай гзафчӀехи уьруьш чка ава. Мукьвал Асийадин халкьарикай хаттрин, хурритрин, урартуйрин, касрин, утийрин тӀварарникъе чна Къавказдин лугьузвай халкьарин маса тӀварар йа ва абурун садан чӀалак кефер ппаттан Кавказдин халкьарин (нах халкьарин) гафар парагалатӀа, муькуьдан чӀалак рагъ экӀидай ппаттан Къавказдин халкьарин (черкес халкьарин), пудлагьайдан чӀалак рагъ экъечӀдай ппаттан Кавказдин халкьарин (Дагъустандин халкьарин) гафарппара галай. И халкьарикай садбур (хурритар)семит халкьарихъ галаз, муькуьбур (кавказдиналбанар) фарсарихъ галаз са шумуд виш йисаринкъуншийар ттир ва абуру сад-садавай гзаф гафарни къачунвай. Къе чаз гьи гаф ни гьидавай къачунватӀа лугьун ччетин йа. Гьавилай къавказдинчӀаларин (гьакӀни лезги чӀалан) филан гаф фарсаринди йа, филан гаф арабринди йа лугьун дуьзттуш (бязи гафар арабар Къавказдиз атайдалайкьулухъ чна къачун мумкин йа). Муькуь ппаттахъайни вад агъзур йис идалай виликан пеласгийрин кхьинра дуьшуьш жезвай («Фестдискинал» алай) «рагьат», «минет» гафар, вичинкхьинар чи эрадилай вад виш йис вилик жагъанавай араб чӀаланди йа лугьунни дуьз къвезвач. Гьа икӀ тарих кттабра Къавказ халкьарин накьвар Ара гьуьлелай (Средиземное море) Каспигьуьлелкьван, Таври дагъларилай (Таврийскиегоры) Кавказ дагъдал кьван хьанвайди къалурнава. И халкьар Къавказдиз туьрк тайифайаркъведалди санал аламай. Йаргъал фейи кьурахвилин себебдай и халкьарин са пай Балкан, АПЕН-НИН (Италия) зуракӀ адайриз, са пай ЙЕГИПЕТДИЗ,СА пайни Индийадиз куьч хьана. Балкан зуракӀададиз фейибур пеласгар, Италийадиз фейибурэтрусар, Индийадиз фейибур дравидар хьанва. Йапеласгрин, йа этрусрин, йани дравидрин кхьинаркӀелиз хьанвач. Дравидрин кхьинар галачиз муькуь кхьинар гила чавай лезги чӀалан куьмекдивкӀелиз жезва ва абурун чӀал къавказ чӀалариз талукь хьун успат хьанва. Балкан зуракӀ ададизгрекар чи эрадилай агъзурни вад виш йис виликаттанва («грек» гафунин этимологийа ччизвач,ама пеласг чӀалан «къерех» /«кърех», «кърехайаттайди»/ гафунив гекъигиз жеда). Грекриз чебаттайла анал вичиз вини дережадин ацукьун-къарагъун, Авропада сад лагьай кхьинар авай пеласгар, карвийар, лелегар авайди аккуна ва абурунмахар, гъуцар, адетар, кхьинар чпиз къачуна. ГьакӀ къадим грек чӀалаз пеласгрин чӀалан гзафгафар фенва. Италийадиз фейи Мукьвал Асийадин халкьари– этрусри гьана чӀехи културадин дараматарэцигна, чпиз талукь кхьинар туькуьрна. Этрускхьинра латин, араб гафар аватӀани чӀал къавказчӀаларин бинедал хьанва. Этрус гафарин ппарабур гуьгъуьнай латин чӀалаз фенва ва гьавилайлатин чӀала къавказ чӀаларин гафарихъ галаз гзафлезги гафарни хьанва. И мукьвара Швецарийадин Цуьрих шегьердагенеологийа илимдин алимри са сенсацийадинфакт винел акъуднава. Абуру Йегипетдин фараонрикай Тутанхамонан ДНК анализ авуна ама Къавказ халкьарин ДНКДИХЪ галаз сад ттирди усбатнава. Абуру са шакни авачиз усбатзавахьи къадим Йегипетдин халкьар 9 агъзурни 500 йисидалай вилик Къавказда хьанвай, ахпани (7 агъзур йис идалай вилик) Мукьвал Асийадиз ваанайни Йегипетдиз аттанвай халкьар ттир. И нетижа Йегипетдин кхьинрин лезги чӀалан куьмекдив кӀелунини усбатзава. Вич лугьумир, икьванчӀавалди Шамполйона ва адан кӀвалах давамарзавайбуру авур йегипет кхьинрин кӀелунар къалпттир кьван! Гила чавай са шакни алачиз лугьуз жеда: къадим Йегипет чӀалан гафар гуьгъуьнай гьанизаттай арабрин чӀалаз, пеласгрин гафар грек чӀалаз, этрусрин гафар латин чӀалаз, хаттрин гафархетт (несит) чӀалаз, хурритрин гафар фарс ва
туьрк чӀалариз, урарту гафар эрмени чӀалаз, къавказдин албанрин гафар мугъул чӀалаз фенва. Туьркер Къавказдиз аттайла (XI виш йис) анакъавказдин халкьар мадни санал аламай. ЧӀалдигиш хьунин себебрикай лап чӀехиди куьч хьайихалкьарин алай халкьарихъ галаз какахьун йа. ИчӀавуз ни гьидавай гафар къачуда? Тарихдин ва чӀалан пешекарри лугьузвайвалкуьч жезвай халкь масадан накьварал са шумудттилитда къвезва, халкь вири санал къарагънакуьч жедайди ттуш. Куьч хьана аттай сад лагьайттилит алай халкьдин къене цӀразва, вучиз лагьайтӀа алай халкь къвезвай кӀеретӀдилай кьадардизппара йа, гьамни гзаф дуьшуьшра алай халкьаринкултура, адан аццукьун-къарагъун куьч жезвайхалкьарилай вини дережадинди жезва, адаз куьчжезвай халкьдиз авачир кхьинар жезва. Къадим туьрк гафарганда (ДТС, 1969) авайгафар чи эрадин VIII-XV виш йисариз талукьбурва абурун тарих туьркер масадан накьварал аттайдеврдинбур йа. Туьркер VII-VIII виш йисариз Волга (эвелан Ра) вацӀун къерехриз, IX виш йисариз Йукьан Асийадиз, X виш йисариз Ирандизва XI виш йисан йукьара Къавказдиз ва Мукьвал Асийадиз аттана. Машгьур туьрколог Л.В.Ошанина лугьузвайвал, къадим туьркерин антропологийа монголоид типдинди ттир (гьахьнай чнатуьркериз «мугъулар» лугьузва) ва и «монголвал»(«монголоид эпикантус») къенин монголринарада 80-90% амазма. Эгер туьркер Китайдинчаспардилай Турцийадиз кьван са ттилитда, савахтунда аттанвайтӀа абуру чпин монголвилинэпикантус хуьдайди ттир. Гьакъикъатда и эпикантусдин халкьар рагъэкъечдай патай рагъэкӀидайпатаз къвердивай тӀимил жезва: киргизрин арада«монголвал» 50%, къазахрин арада 22%, уьзбекрин арада 13%, туьркменрин арада 6%, азербайжанвийрин арада 2% ама; Турциядин туьркеринарада «монголвал» гьич амач. ГьакӀ чӀални, културани дегиш жезвайди йа. Туьркер Йукьван Асийадиз аттайла абурун чӀала гзаф араб гафар, Ирандиз аттайла гзаф фарс гафар гьатнаватӀа, бес Албанийадиз аттайла гзаф албан гафар гьатнавачни? Чна лезги гафар азербайжан гафарихъ галазгекъигирла къенин азербайджан чӀалан ваъ, гьакъадим туьрк гафарганда гьатнавай чӀалан гафа-рихъ галаз кьан. Вични Махмуд Кашкаридикхьенвай (1072-1074 йисар) «Туьрк чӀалан дивандин» къерехра агъзурал кьван цӀийи гафар алавахъувунвай копийайар (оригинал амач) гьа туьркер Къавказдиз ва Мукьвал Асийадиз аттай деврда(1266 ва 1516 йисар) хьанва. Гьавилай и гафарганда гзаф албанрин гафар гьатнава: «ата» (хуррит «атай», урарту «ате», агул, чамали, чечен,ингуш, бацби, лак, табасаран «да», «дад», «дада»,лезги «ттаъ», «дах») ‘отец’, «ана» (каб. «ане»,абаз. «ани», абхаз «ан», убых «на», бацб. «нан»)‘мать’, «ма», «магь» (лезги «ма», «магь») ‘на,возьми’, «тай», «дайча» (лезги «ттай») ‘жеребенок’, «чав» (лезги «чав») ‘слава, известность’,«бел» (лезги «ппел») ‘холм’, «чи» (лезги «чиг»)‘роса’, «тагъар» (лезги «ттагъар») ‘мешок’,«дагъ» (лезги «ттагъ») ‘клеймо’, «гав» (лезги«къав») ‘трут’, «гаг əт» (лезги «къах») ‘сущеноемясо’, «туьге» (лезги «дуьге») ‘двухгодовалый теленок’ ва мсб. Лезги чӀал кавказ чӀаларикай сад йа. Лезги чӀалаз кавказ чӀаларихъ галаз санал 5-6 агъзур йисантарих ава (Е. Бокарев, М. Ихилов). Лезги чӀаланкъадимвилиз субут йаз чавай лугьуз жеда:
а) лезги чӀалан гафари гьа ийизвай гьерекетдин ван гузва – «БЕГIЕ», «тфу», «УЬХIУЬ»,«ХЪАПӀ», «ГİАПЧИ» ва мсб.:б) лезги чӀалан гафарин гзафбур сад, кьвед,ппуд гьарфуникай ибарат йа; гьа гафунин нубатдалди гьар са гьарф дигишрайла са шумудцӀийи гаф къачуз жезва;в) лезги чӀала тӀимил ачух, гзаф ачух ттушир сесер ава; има гзаф гафар туькуьруниншартӀарикай сад я.
‘гамиш’ йа), «ппарлац» («лац» вуч йатӀа заз ччидач), «чулпа». Эхиримжи гафунин сад лагьай пай«чул» къуба нугъатдин «чулури» ‘ничхир къуш’гафуниз, гьамани кавказдин албанрин «шулув»‘къуш’ гафуниз ухшар йа. «Йал» гаф лезги чӀалан «хийал» гафунани ава. Лезги чӀалавай «фагьум», «фикир», «хийал» гафар чи вилик-кьиликквай чӀалан алимри арабринди ГЬИСАБЗАВА.«ХИЙАЛ» гаф кьве пайуникай ибарат йа: «хи» ва«йал». Абурукай «йал» ‘руьгь’ йатӀа, «хи» абхазчӀалан «хь(w)ицӀра» ва абаза чӀалан «хъ(w)ицра»‘думать, мыслить’ гафариз, гьакӀни багвали,тинди, чамали, ботлих, годобери чӀаларин «гьил»‘сказать’ гафуниз мукьа йа. АкӀ хьайила «хийал»‘руьгьдихъ галаз рахун’ йа. Завай хьайитӀа, гьа«рахун» гафунани «хи» гаф ччуьнуьх хьана авазва. Эгер «рахун» гафунин сад лагьай пай «ра»тикрар авунин гафинкӀус йатӀа, «хун» гаф «хин»гафунин дигиш хьанвай са форма йа. «Хун» гафунин дувул «х» йа (къадим лезги чӀала «ун»къенин лезги чӀалан «авун» лагьай гаф йа). «ХУН»ГАФ кавказдин албанрин чӀала (синайдин палимпсестра) «ха ун» хьиз ава ва «ха» гафуни гьам‘рождение’ («ха ун» ‘рождение делать’), гьамни‘разрушение, ломка’ («ха ун» ‘сломать, разрушать’) манайар гузва. И гафарилай тафавут йазчавай «рахун» гафунин «хун» пай «хин», «хи ин»‘говорить; говор делать’, «рахин» ‘разговаривать’хьиз кьабулиз жеда. Гафарин ихьтин «кьатӀуз ттежедай» дигишвилер маса гафарани дуьшуьшжезва. Мисал йаз чавай гелхен нугъатдин (гьакӀнипеласг чӀалан) «тугъана» ‘выиграл’ («тугъ» ‘выигрыш’; «ттугъ» маса гаф йа) гаф гъиз жеда. Къуба нугъатда и гаф «тухана» хьиз лугьузва,анжах «тухана» «тугъана» гаф ттуш. Къуба нугъатдин «за вун уйунда тухана» предложе-нидиндуьз вариант «за вун уйунда тугъана» хьун лазимйа. Маса мисал. Къуба нугъатда «кандурагъ» ‘жевачка’ гаф ава, анжах «канду» къуьл ттвадай чӀехикӀатӀ йа, «рагъ» ‘солнце’ йа. Ибур сад-садав кьадин гафар ттуш. Гелхен нугъатда а гаф «кендирагъ» хьиз ава. «Кенди» гаф латин чӀала candella‘шем’ хьиз хьун чна кьабулайтӀа (шам ийизваймум чӀакьвазвайди йа) адан мана ачух жезва. Чна гзаф чӀавуз гьар йукъуз чаз ван къвезвай«цӀийи» гафариз фикир гузвач. Заз чи айалринчӀала авай са кьадар гафариз куь фикир желбийиз канзава. Абур за КцӀар райондин зи хайи ТӀигьиржал хуьруьн чӀалай къачунвайбур йа. Аку игафарин арада гьикьван «маса чӀаларин» гафараватӀа. И кӀвалахди Къавказ чӀаларин са кьадаргафар лезги гафарин бинедал хьун субутзава. Вучиз лагьайтӀа чи дидейар чпин айалрихъ галаз Къавказдин маса чӀаларин гафаралди рахун гьичакьулди кьатӀудин кӀвалах ттуш. Идан акси йаз Къавказ чӀаларин бязи гафарин дувулар лезгичӀала амукьун шак алачир кӀвалах йа.
За айалрин чӀала авай вири гафар мисал гъанвач. ИкӀа чна гьайванрин «чӀала» авай гафар, топонимикадин гафарин манайар, чи лакӀабринманайар ва мсб кӀватӀайтӀа чаз гзаф къадим лезгичӀалан гафар жагъида.
Пурар ягъун гьич са кӀусни четин туш, Юкь агъузна, гьахьзавай ви къужахдиз. Подхалима (лизоблюда) Ничуть не трудно оседлать, Который, согнув спину, лезет в твои объятия.
Вилер алкӀанва рагарал хайи Хурудал алай живедин бинтер.
Цава рагъ аваз, къилинж хьиз къайи Къванцел ала зун, гуьгьуьл яз бетер.
ТӀач жезва тумар бубайри цайи. Лугьудачни чаз: гьинва куь бегьер?
Вилер алкӀанва рагарал хайи Хурудал алай живедин бинтер. Ксанва рагар асирри кайи, Пагьливанар хьиз, рикӀеваз женгер. Заз кӀанда дуьнья - ийимир айиб, Хиялри яргъаз ийизва эвер.
Ламарикай хьайи чӀавузгьакимар Цуьквер ужуз, багьа жеда къалгъанар.
Бейкар жеда са-сад вири АЛИМАР,"ОТСТАВКАДИЗ" фида сазар, чӀагъанар... Тадач пакдиз халкьдиз сейли ядимар. Гьар куьчеда-явгъанарни афгъанар.
Ламарикай хьайи чӀавузгьакимар Цуьквер ужуз, багьа жеда къалгъанар.
Чеб шувакь яз "чавш я" чидай келима, КӀелайтӀани тавратарни къуръанар. Ар ягъун я ише твадай талимар. КӀева япар, кьилиз чӀугу яргъанар!
Ламарикай хьанва мадни гьакимар.
Гатун эвелра республикадин президентдин милли,мултикултуриализмва диндин краризкилигзавай мушавир Камал Абдуллаеван лезгиинтеллигенциядинвекилрихъ галазакунар хьана. Акунар Славян унверситетдин конференцдин залдакьиле фена. ЦӀийиз хьанвай мушавирди вичинвилик квай програм ва къастарикай ихтилатаркуьтягьайдалай кьулухъ гаф чи играми Девлетдин Нафтадин Академиядин профессор Камал Абдуллаева къачуна. Ада Хачмаз шегьердин абадвилинпатав гьа и райондин чилеллай амма барбатӀ язамай Худат шегьердикай ва сергьятдал алай Яламадин чӀана гьаларикай президентдиз хабар гунтӀалабна. Гуьгъуьнаваз рахай Рауф МАММЕДЗА-ДЕДИ «Самур» газетдин финансрин, КцӀарин телевидениядин ва вичинхайи Хуьрел хуьруьнмискӀиндин месэлеяркъарагъарна. Ахпагаф къачур М.Меликмамедова лезги чӀалан тарсарин вачӀалан улубрин проблемар хкажна. Виридалай гуьгъуьнай гаф лагьай Шаир Гьасанова лезги радиодин гнугар FM –динлепейриз вегьиникай, штатар ва чӀав артухар авуникай рахана. Арада лезги мискӀиндин проблемарикайни ихтилатар кьиле фена. Лезги интел лигенциядин векилрихъ галаз таниш жен паталхьанвай акунар хъсан ва конструктив меслятралди кьилиз акъатна.
Чна Бакуда кӀелзавай чӀавартир. Дернегуьлда, чи ксуркӀвалестудентри литературадин кӀватӀал тешкилнавай. Чун вацрасадра чи утагъдиз кӀватӀ жедай,цӀийи эсерар кӀелдай, кьечӀедай,кьабул хьайибур "КЬУЛАНВАЦӀ"ТӀВАР алай цлан газетдизягъадай... И жегьилрин арада сагада авай, ада азербайжан чӀалал кхьидай. Адакай гила 60-йисавай рехи кас хьанва, ам сашумуд манидин кирам, яцӀу саулубдин автор хьанва. Эхь, а касдин тӀвар Сейидмет, бубадин тӀвар НИЗАМЕДДИН,ФАМИЛИЯНИ Зуьлфуькъаров я. Ам 1954-йисуз КцӀар райондин ГуьндуьзкӀеле хуьре дидедизхьана. Хуьруьн мектеб акьалтӀарай жегьилди 1970-1974-йисара В.И.Ленинан тӀварунихъ галай АПИ-ДА муаллимвал кӀелна. Саки 40 йис я, хайи хуьреаялриз тарсар гузва, абурун чирвилер ХКАЖЗАВА."САМУРИ" лакӀаб кьабулайшаирдин сифте шиирар институтдин ГАЗЕТДА,"КЪИЗИЛ Къусар", "Азербайжан генжлери"газетра чап хьанай. Сейидметанпуд шиир 1983-йисуз АКЪАТАЙ"БАХТАВАР чил" улубдик акатнава:
Эй зи жегьил рикӀ. Дуьня аламат, Акъвазмир вун икӀ. Уьмуьр аманат. Жув герекзавай Женг герек я, женг Инсанриз килиг... Амай кьван такьат.
1984-йисуз лезги ЭСТРАДАДИЗ"ШАГЬДАГЪ" тӀвар алай ВИААТАНА акъатна. Адан регьбер Сейидметан гъвечӀи стха Видадихьунихъ галаз сад хьиз, шаирдин туькӀуьрунар манидинжанрдал элкъвена. ЧАРА-ЧАРАЙИСАРА С.Самуриди 16 манидизгафар кхьена. "ШАГЬДАГЪДИ"ЛАГЬАЙТӀА, абур халкьдин мярекатрал, фестивалра, мел-мехъеррихъ вини дережада чавагакьарна. Ингье, ансамблдингимндиз элкъвей "ШАГЬДАГЪ"ТӀВАР алай манидай са куплет:
Ширин я, гьакӀ ширин я, МАНИ-АВАЗ ширин я. Шагьдагълариз КИЛИГНА"ЛЕЗГИНКАДАЛ" илигна, Акъат кьуьлиз, жегьилар!
Зи дустунихъ чапдай акъуднавай са улуб ава: "Шагьдагъдин авазар". 2011-йисуз Магьач къала шегьерда, чи рикӀ алайшаир Зуьлфуькъар Къафланован редакторвилик кваз басмахьанвай и улубди чна винидихълагьанвай гафар, яни С.Самуридин туькӀуьрунрин диапазонгегьенш тирдан шагьидвалзава. Килиг, улубдин редакторди Сейидметан гьакъинда вуч кхьизватӀа: "Гьар са инсандиз вичизхас тир къилих авай хьиз, гьарса къилих авай касдихъни вичизхас тир рехъ ава: Уьмуьрдинрехъ! Сейидмет Самури, лагьайтӀа, гъиле къелем кьурдалайкъениндалди вичин шиирра Ватандин ашкъидикай, халкьдинрикӀиз чими хайи чилин гуьрчеквилерикай, руьгьдин хцивиликайни михьивиликай теснифзавай халис шаир я." И мукьвара хайидалай инихъ60 йис жезвай зи дуст Сейидмет Самуридиз чандин сагъвал, фикиррин хцивални экуьвал тӀалабуналди, рикӀин сидкьидайчими саламар ракъурзава.
«Са чӀавузни гьич квахьдай туш хъсанвал».
«Пис крарив жемир ара, Дуьнядин мал кӀватӀмир пара».
«Кан хьуналди кьемкьердивай Вечрен кака хаз жедай туш».
«ЧӀалан къенивал ва култура хуьн адакай менфят къачузвайбурун лап важиб везифа я».
«Дамах къачур инсандикай халкьдиз тӀимилхийир жеда».
«Месэладин гьакъикъат хъсан чир тавунмаз акардихъ галаз дяве тухун четин жеда».
«Халкьди кьил кутур адет мягькемди жеда»
«Халкьди чӀугун патал лезет Хкахь тийир рагъ я шаир».
«Инсан илимлуди хьуниз ктабди рехъ ачухзава».
«Писвал са легьзеда жеда, амма хъсанвал авунпатал вахтар гзаф герек къведа».
«Жуван уьмуьрдин писни хъсан патар жува алцумна канда».
«Нефс лугьудай аждагьанди вири барбатӀзава».
«Хъсанни пис чара ийиз вердиша, Няс касдикай жува-жув хуьх гьамиша».
«Намерддивай гьахъ кан жемир, тухуда вав гумайдини».
«Гьар кьуьруькдихъ, гьар фендинихъ Ава эхир, авазва кӀакӀ».
«ЯхцӀур йисуз ичин цуьк ахъаяй тарци яхцӀурнисад лагьай йисуз мулдин цуьквер гъидач».
лезги халкьдин зарийрин эсеррай атӀузвай цӀарар
Гусар шящяриндя анадан олмушдур. 1977-cи илдя Азярбайcан Иншаат Мцщяндисляри Институтуну кюрпц, тунел вя метрополитенлярин тикинтиси цзря мцщяндис ихтисасы цзря битирмишдир1977-1994-cц иллярдя «Азярйоллайищя» Лайищя Институтунда бюйцк мцщяндис,груп рящбяри, лайищя баш мящяндиси вязифяляриндя чалышмышдыр. Ширкят 2006-cы илдя юлкянин няглиййат инфраструктурунун инкишафына эюря «Уьур» Милли Мцкафатына лайиг эюрцлмцш, МДБ дювлятляри арасында тикинти фяалиййяти сащясиндя 2006-2007-2008-cи иллярдя газандыьы бюйцк уьурлара эюря Москвада «Янйахшы тикинти вя лайищя тяшкилат» ады уьрунда ЫЫ, ЫЫЫ вя ЫВ Бейнялхалг мцсабигялярин галиби дипломларыны алмыш вя мцяссисянин директору Н.Ялийев 2009-cu ildятикинти комплексинин янйахшы рящбяри сертификатыны алмышдыр. 2009-cу илдя ширкят «Илин лайищя ширкяти» номинасийасы цзря Бусинесс Жонсултинг» ъурналынын тясис етдийи бизнес сащясиндя «Илин ширкяти» Милли мцкафатына лайиг эюрцлмцшдцр.
«МУЬГЬУЬББАТДИН КЪЕЛЕ» Марат Межидова туькӀуьрнавай ктаб Дагъустандинхалкьдин кхьираг Къияс Межидова кхьенвай шиирарва поэмайрин кӀватӀал я.
«ИСКАТЕЛЬ И ИССЛЕДОВАТЕЛЬ ДУХОВНЫХ СОКРОВИЩ» Авторди ктаб машгьур алим ва критик, ДДУ-ДИН профессор Гьажи Гашарован уьмуьрдинни туькӀуьрунарин рекьиз бахшнава. Ктабдизалимдикай чара-чара йисара газет ва журналра чап хьанвай макъалаяр,гакӀни критикри, шаирри ва кхьирагри адакай лагьанвай фикирар вамаса материалар аватнава.
«МЕМАЙ ЭФЕНДИЕВ» Авторди-Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим Тамила Набиевади вичин ктабда алатай виш йисан зари Мемай Эфендиевакай(1903-1944) рикӀел хкунар ганва.
«43» Бакуда кьве чӀалал акъатнавай заридин садлагьай улубдин сифте гафкхьейди халкьдин шаир Байрам Салимов, редактор Видади Севзихановва шиирар урус чӀалазэлкъурнавайди Валери Латынин я. Улуб туькуьрна лезги чӀалайурусчӀалазцӀар-цӀарэлкъуьрайди Раида Ровшан(Саидова) я.
Зун са югъ вилик ДАГЪЛАРИЗ илифна, вацран садаз. Зи халуйрин хуьре, пак тир Текидалйифна, багърийрал кьил чӀугуна, йифен кьуларалди ихтилатиз йиф чӀичӀна. Экуьн яралай Миграгъа МАРВАР булахдиз салам гана, са капашрикӀелай алахна, Ахцегьиз рекье гьатна. Марварбулах, КӀелетрин къаншарда, Миграгъай Текидалфидай рекьин чапла пата гуьнедин хурал ала. Усугъал АЛАМВИЙРИН рехъ хвена, санал Туридин суьгьуьрдиз гьахьна чун. Зуьрнедин, манидин ванцӀи, кусайрин, паливанрин ванерицавун чина лепе твазвай. Ахцегьин гьар кам ма-нидин ким тир. Ина Дагъустандин са шумудхалкьдин векилри, лезги районрин агьалийричара-чара мягьлейра концертар гузвай. ЯРАР-ДУСТАР акуна, гьикьван рикӀиз хуш жедабагърийрин арада. Ахцегьрин машгьур музейдахьана, куьчейра экъвена. Чавай гьахьдамаз пулкъачур кӀвалахдарри, са герендилай чав пул вахкана, чпин гьуьрмет, къайгъу къалуриз алахъна. Улубрин кӀвале «МАРВАР» кьиле тухвана. Эхь "МАРВАРДИН" межлис! Чаз интернетдайчидай жегьилриз чун илифна. Гулфиядин дагъларин, ятарин, цуькверин атир квай, иер, регъуь-
кичӀе цӀарариз, Марселан руьгь юзурдай, зи МЕРД ЗАРИ Владикан чразвай шиириз яб гана. Зани шиирар лагьана. ТупӀалайна, анализна, чификирар, меслятар гана. Вуч хъсан я чаз хайи чӀалал ШИИР КХЬИЗВАЙ жегьилар ава. Са шумуджурналистди иштирак авур межлис виридан ри-кӀяй хьана. Чи играми журналист Гуьлера Камиловади вичин разивал, хвешивал малумарна. Литература вилик фин патал ихьтин кружокар хьунгерек тирди лагьана. Чна чи са шумуд сейли шаирдиз Дербентда, Махачкъалада шиирдин, литературадин межлисар, кружокар тешкилунтеклифна. Вирида хушдаказ кьабулна, са стхадичпин районда авайди малумарна. Бес и жегьиларвучиз авач лагьайла, абур чи райондай туш лагьана зи пагь атӀана. Аллагьди хуьрай чан ЖЕГЬИЛАР, куьн вири зи хуьруьнвиярни, район виярни, рикӀинвиярни я. Шиир кхьин бахт я, хайичӀалал кхьин лап чӀехи бахт я. Кхьихь, кӀела,кӀела, мад кӀела, кхьихь! ЧӀехи мярекат Советрин Союздин Игид Валентин Эмирован тӀваринихъ галай паркуна теш-килнавай. Ина гала концерт кьиле фена, Дербентшегьердин крар кьилиз акъуддай гьакуматдинчӀехид тир Имам Яралиева Шарвилидин цӀувадлагьай суварин лауреатриз Шарвилидин тӀваринихъ галай премияяр гана. Милли журналистикавилик тухунай, Бакуда акъатзавай «АЛАМ» журналдин кьилин редактор Камран Къурбаналийрин, шаир-алим Азиз Мирзабегов, Дагъустандинхалкьдин шаир Ханбиче Хаметова, "Лезги газетдин" кьилин редактор Агъарза Саидов алай йисанлауреатар хьана.
Виридаз мубарак хьурай. Эйваз ГУЬЛАЙЛИЙРИН,
”АЛАМ“ДИН къеневай “Марвар” литератур кӀватӀалдинкьил, зари
“МАРВАР”ИН КӀВАТӀАЛАХЦЕГЬА Э.Гуьлалиев, Р.Ибрагьмов ва Г.КАМИЛОВА“ШАРВИЛИ”ДИН суварихъ Зарияр “ШАРВИЛИ”ДИН суварихъ
Гьар са инсанди вичин кьисметдин пай яшамишзава. Ахьтин инсанарни ава хьи, вичинуьмуьрдилай алава чара кьисметризни шерик акъатзава, гагьхъуьрезва, гагь ишезва, садракъагьриман я, муькьу вядеда ламатӀ къилихар винел акъатзава… И инсанар дегь сенятрикайтир-актёрвилин сагьибар я. Жуван кьилди уьмуьрда секин,мили хесетрин сагьиб тир Багъир Агьмедов сегьнеда жилдинай-жилдиниз, ролунай-ролуниз гьахьуналди цӀудралдисад-садаз акси хесетар, образаряратмишнава. Им вич АллагьдитӀимил инсанриз бахшзавай талант я… Чи макъаладин къагьримандин ихьтин алакьунар гъвечӀибереда- ада гьеле шегьердин 1нумрадин мектебда чирвилеркъачудай чӀавуз винел акъатна. Мектебдин драмкружокдин виридалай актив иштиракчи тир Багъиран цицӀивал, гафунихъэкъвен тавун, ванцелди, гъилерин гьерекатралди ва чинин мимикайралдини тамашачи вичелжелб авун зурба талант тирдигзафбуру кьатӀанвай… Нагьахъдай лагьанвач хьи,мурад гьинихъ ятӀа, мензилнигьанихъ я. Багъир АГЬМЕДОВ1992-ЙИСУЗ ашкъидив, гьевесдив цӀийиз яратмишнавай КцӀарин Девлетдин Лезги Драм театрдиз атана. Алатай йисараталантлу актерди ина цӀудалайвиниз рикӀел аламукьдай образар ярятмишнава. Абурукай сашумуд къейд авуртӀа, Багъир Агьмедован яратмишунрин диа-пазон квевайни кьатӀиз жеда: Мешеди Ибад (Уьзейир Гьажибегов-«Ам тахьурай, атӀад хьурай»), Керимов (Сабит Регьман«Мехъер»), Кас (Элчин Эфендиев-«Зи гъуьл дилиди я»), Эмир (Тамара Велиева-«Зи лацулиф»), Мухтар (Мирзали Рустамов- «Кесиб ятӀа рекьимир»), Шамил (Мирзали Рустамов«Сефербеган мехъер»).2011-йисалай театрда режиссер хьизни кӀвалахзавай Багъир Агьмедова Сабит Регьманан«Мехъер» ва «Гьижран», Эли Эмирлидин «ЦӀуру кӀвал», Асеф Мегьманан «ХАРУБЕГНИЦӀАРУБЕГ» тамашайриз сегьнедиуьмуьр ганва. Алатай йисан эхирра Бакудакьиле фейи «2+1» экспериментал театрдин фестивалда Багъир Агьмедова сегьнедин къурулушгайи «Рекьик зун, зи КАНИДИ»(АЗИЗ Несин) тамашади 26 театрдин арада 5- чка кьуна ва режиссер хьиз бахшишдиз лайихакуна. Багъир Агьмедов тек саактер, режиссер туш. Адахъ сенятдин гзаф хилера талант ава. Кефер патан зонада кьиле физвай конкурсриз эксперт хьизилифзавай ада сегьнедин, музыкадин, операторвилин хилераалакьунар авай жегьилар арадалакъудунихъ зурба пай кутазва. И мукьвара адаз хару сенятвилик тухунин карда агалкьунриз килигна Азербайжан Республикадин Културадин ми нистерстводин КЪАРАРДАЛДИ«КУЛТУРАДИН лайихлу кӀвалахдар» хурун лишан ганва. Чна Багъир стха рикӀин сидкьидайбарка ийизва ва адаз мадникьакьан кукӀушар рам авун мурадзава.
Абир малимдин пудкъад йисхьанва лагьайла, заз сакӀани чӀалахъ жез канзавач. Пудкъад саакьван чӀехи яш туштӀани элкъвена кьулухъ килиг хъийидайчӀав я. Зунни Абир малим сахуьряй ятӀани чун таниш хьанаса къад йисалай пара чӀав жезва. Чи танишвални къалмакъалквай са мярекатдал, Бакудакьудкъанни цӀуд лагьай йисара Урусрин посол ацукьзавай Интурист гостиницадин виликкьиле фейи «Самурдин» пикетда хьана. Зун жегьилар вастудентар галаз «Самурдин» радикал, анжах Абир малимни Али Мусаеван партократ кьуьзуьбурни кваз концерваторринхиле авай. Гьа пикетдал чи политик менфятар галукьна. Аналзи гъиле авай плакат кукӀварайкасни Абир малим тирди зазгуьгъуьнай чир хьанай. И кардикай, жуван гъиле авай плакатгудай касдикай за а чӀавара самакъалани кхьенай. Гьа пикетдал зун сифте яз туьрмеданиацукьарнай. Гуьгъуьнай«Самур» кьве чкадал пай хьа-най. Зун Лезги Демократ Партия туькӀуьрайбурухъ акатнай. Абир малимди «Самурдин» Азизбеков райондин хилез регьбервализ кьил кутуна. А йисара Абир Тагьирова Руслан Шейдаевахъ галаз гъил-гъиле гана Артемдин ва Бузовнадин мектебра лезги чӀалан тарсар гана,чи классик шаиррин юбилейдинмярекатар, алай чӀаван шаирринпоэзиядин нянияр, лезги манидаррин концертар кьиле тухвана. Вичелай алакьдай жуь реда хайи халкьдин милли вичкьатӀунар пара ийиз алахъна. Къени гьа рехъ кьуна физва… Вичи лугьунрай мектебдакӀелдай чӀавара рангунин карандашар такур кас мектеб акьалтрайла Бакуда А.АзимзадединтӀварунихъ квай жудожникрин
мектебдиз гьахьзава. Мектебкуьтягьай Абир Тагьироваз кӀелунар Тбилисидин вини дережедин художникрин мектебдадавамар хъийиз кан жезва. Буба Зейнеддина хцивай «Тбилисидавай мектебни куьтягь хъувурла вакай вуч хъижезавайдия», лагьай жузуниз гайи «маджудожник», жаваб адан гьич хушуниз атаначир. «Вун анаг куьтягь тавунмазни жудожник язхьайила, артухан кӀелунар гьакӀвахт ракъурун тушни» лагьанай. Гьавиляй виридалай гъвечӀи,верци хва хьунизни килиг тавуна Зейнеддин хци кӀелунардавам хъвунал сакӀани рази хьаначир. Абир малимдикай зурба художник хьаначтӀани абурун хесетар кьунва. Я алукӀзавайпекерикай, я рахазвай ихтилатрикай, я ийизвай крарикай сакӀусни комплекс авач. Вичин девирдин хуьруьнвийри хьиз уьмуьрдин юлдаш хкягъдайлахуьруьнвийрикай, къунши хуьруьнвийрикай ваъ, Бакудин та-таррикай хкягънава. Яргъи чӀарар хуьзва, жуьреба рангаринпекер алукьзава, кӀвачел къеникросовкаяр алукӀзава, туьтуьнасадрани галстук твазвач… ЯхцӀурни цӀемуьжуьд йисхьайила ДДУ-ДИН лезги чӀаланфилологиядин факултетдизгьахьзава. Адан оптимизмдинсергьятриз и кьил, а кьил авач. Садрани рекьиз акъатиз квелинвалдач, алакьдай са кардизниваъ лугьудач, чин тийидайдиалахъна чирда… Югъ няни хьайи чкадал йифавуртӀани хайи хуьр садрани рикӀелай ракъурзавач. СУВАРРИЗ,МЕХЪЕРРИЗ, гьакӀни гъиле сагъвечӀ имкан хьайила хайи хуьруьз хъфида. Хуьруьн чӀехитарих авай мискӀин алай чкачир хъвуна хандакӀар михьнавинел акъуд хъувунва. Хуьреавай латун винел пад Абир малимдин Азизбеков райондасифте яз 1985-йисуз тукуьрайкооперативди эцигнава. Девришан булахдал алай кьил кӀевиацукьдай чкани гьа кооперативдин крарикай я. Алай чӀавузхуьруькай этнографиядинулубни кхьизва… Са гафуналди кьуьзуьвилинжегьилвилиз сифте камар вегьизвай Абир малимдихъ жегьилвилин цӀвегь кума. ЧӀехи гъуцарвичиз куьмек хьурай! ГЬА ВИЧИ ЛАГЬАЙВАЛ ВИПУДКЪАДАКАЙ ВИШ ХЬУРАЙ, АБИР МАЛИМ!
Хуьруьнвийрихъ галаз Чи символрикай саднилекь я
Ахурəгhəр дəнə губзиржи Ижинə хəб – ижин зумежи Əбцинжи чай ху илежи Дəрсими ухурер зə нəв Зə нəвə йер мəрдимазар Учувəр ирəн дəбу азарhəр выз чигъ(ğ)рейин дохтур жу хун Духтурун угувəр хəйжəбизар. КӀилже сунтə елценəдəр Угунə шинйезынə къиш хəрəдəр Əныр китабəр ухрe həлə Bйире угур чахəр – пəхəр. Уге дейвер угуз кишери Əтрегьеле əци ишери Уге кар дараже əстичəлə Бадəйхун ерхи ъашəри.
1. Предание о Ттар кьуьзек и Къван кьуьзек.
Сабиран са жунгав кьван авай гьер квахьна. Хуьруьн вири чӀурар кӀуралай авур Сабир , гьайван гьат тавуна, кӀвализ хквезвай. Ам гзаф пертяз акур къунши Зулейха халади хабар КЬУНА:"САБИР, вуч хьана, ваз кефияр авач тахьуй?" "Зазкефияр гьинай жеда кьван Зулейха вах, цура тунвай кьве гьайвандикай, накь никӀин къеряхдалакъудайла, сад квахьна. Ингье кьве югъ я, къекъуьн тавур чка авач, гьат хъийизвач" - лагьана Сабира. "Вуна, чан бала, аллагьдин рекье са манатяхъ, белки ваз гьат хъийин" - теклифна Сабираз Зулейха халади. Сабира кьил хкажна къуншидизкилигна, лагьана: " Зулейха вах, манат жува яхъ,гьер гьат хъувурла за гуда!" Зулейха хала са куьруь вахтунда хиялди тухвай хьиз хьана, ятӀаниада а кӀвалах вичин хиве кьуна. "Мумкин я,жегьил гададиз чизвач жеди, гьи эвлийриз минетавун лазим ятӀа, гьи дуьа кӀелун лазим ятӀа - хиялна ада". Са гафуналди, нянихъ вичин кьил кӀвач чуьхвена, герек тир дуьани кӀелна, Зулейхади Сфуханмет бубадиз минетар авуна, къуншидин гьер гьат хъувун патал. Пакад юкъуз, сагьинай ятӀани Сабиран гьер пайда хъхьана. Кефикъумбар хьайи Сабира гьерен крчар кьуна, чӀугваз - чӀугваз хкана, муькуь гьайвандин къвалавцуриз гьал хъувуна. "Мад гьайванар цурай акъудхъийимир, абуруз векь гъана гьа чкадал кутур!" Сабира аялрал кӀевелай тапшурмишна. Парталардегишна, кимихъ физ экъечӀай Сабиран вилик Зулейха хала акъатна: "Сабир, гьер гьат хъувуналагьай ван агакьна зав. Аку гьа, а хиве кьунвайманат гун рикӀелай ракъурмир!" "Вуч манатаравайди я, я Зулейха вах? Ам за вахъ галаз авур сазарафат тир. Ваз зарафатар чизвайди тушни?" хъуьрез - хъуьрез лагьана Сабира. Вичини ким галайвал гьерекатна. И гафар япарихъ галукьай Зулейха халадингуьгьуьл лап чӀур хьана. Адаз, лезгийри лугьудайвал, ламралай аватай хьиз ХЬАНА...ЯТӀАНИ, адакӀевелай кьетӀна, манат аллагьдин рекье пакадюкъуз вичи гуда лагьана. Кимелай Сабир, цура хуьзвай гьайванар базарда маса гун патал, пака райондиз фидай машиндин патахъай меслят хьана, хтана. Экуьнахъ фадамаз къарагъай Сабир, машинвичин ракӀарихъ къведалди, гьайванрин гьалгьикӀ ятӀа килигиз цуриз гьахьна. Адан виликакъатай шикилди, адав дериндай агь чӀугваз туна. Цура, кьве пипӀев, кьве гьайван геликьна гвай... "... Зарафатдизни, гьелбетда, вичин чка авайдия" - дериндай фикирна лагьана Зулейха халади, ихабар агакьайла.
1954-йисуз дидедиз хьанва. Ада 1971-йисуз Ахцегь райондин Чепер хуьруьн юкьванмектеб къизилдин медалдивди кьилиз акъудайдалай кьулухъ М. В. Ломоносован тӀварунихъ галай МДУ-ДИН механика-математикадин факултетда кӀелунар тамамарнава. ФИЗИКА-МАТЕМАТИКАДИН илимрин кандидат М. Къадимова алай чӀавуз ООО «ИНТЕХ-СОФТ»ДА кьилин директорвезифада кӀвалахзава. М. Къадимов кьве хцин буба ва кьве хтулдин чӀехи буба я.
Зарафатдизни вичин чка авайди я
Медина бадедиз вичин хва гзаф кандай. Гьавиляй адавай я са чӀуру кӀвалах, я са чӀуру гаф акъатун айиндизни къвезвачир. Амма и сеферда хциавур кӀвалахди кьуьзуь бадедиз бегьем дертавуна. И кардин гужуник акатай бадедивай эхизтахьана, рикӀел алай къван алудиз жедатӀа лагьана, къуншидин паб Зибейдадин къвалав АЛАДНА."Я вах, я Зибейда, къе зи хва Няметалиди зи бубадиз себ гана" - дериндай гъам чӀугунивди лагьана ада. "Жеч, зун ягъадач Медина вах, - лагьана Зибейдади. Няметали ахьтин хва туш, ада а кӀвалах тавун лазим я." "Ваъ валлагь, авуна" - лагьана Мединади, кьил агъузна явашдиз вичин ихтилатавална. "Накь Няметалиди Белиждин базадай сакуб тахтаяр гъана, кӀвалин айнабенд хъийидалагьана. Муьхцин вилик авудна, вичи рекьяйхтана галатнаваз, кӀвале са истикан чай хванахтана. КилигайтӀа тахтайрин кьадар тӀимилхьанва. И чӀавуз, зи стха Халида вичин кӀвалинвилик Няметалидин тахтайриз шак алачиз ухшаравай са тахтадиз ранда ягъизвай, гьахьтин кьветахтани къвалав чиливай эцигнавай. "Халу,- лагьана Няметалиди, ваз зи тахтайрик ни кянатӀа акунач гьа?" "Ваъ хтул, заз акунач." "Агь вичин бубавак хьуй, ламран хва - лагьана зи хци..." "Медина вах, за лагьаначирни ваз, Няметалидиви бубадиз себ тавун лазим тирди. Ингье гила ашкара я, а куь бубадиз себ къачурди ви стха Халидя!" - лагьана Зибейдади. ...Медина бадедиз и арадал акъатай гьакъикъатдикай са тӀимил кьванни регьят хьанач, рикӀелалай къван аватнач, ам гьа алай чкадал элкъвенаакъваз хъхьана. Медина баде гьа атайвал, ухьталадарна элкъвена хъфена...
Жабраил буба - асул къилихдай халис ватанперес инсан тир. Ам кӀвалахди хуьруькай - кӀваликай гьикьван яргъариз акъуднатӀани, пенсиядизэкъечӀнамазди, вичин хзанни галаз хайи хуьруьзхтана. Ватанпересвилелай гъейри и касдихъмадни са хъсан, эхиримжи йисара тек-бир гьалтзавай хьтин кьетӀен къилих – жавабдарвал авай. Ихьтин къилихар авачиртӀа, адавай гзафни гзафйисара яракьан духтурвиле кӀвалахиз жедайнимегер? Жабраил буба, вичин яшариз килигай, гьелевикӀегь тир. Хуьруьз хтайдалай кьулухъ, ам сайикъузни кӀвале ацукьнач. Ада хуьре начагъхьайи инсанриз куьмек гунилай гъейри вичин балайриз кӀвалер эцигиз меслятдин, пулдин куьмекарни гузвай. Идалай гъейри, ада хуьруьн гзафкрарикни кьил кутунвай: хуьре кьве чкадал къу-лай кетиларни эцигна ким туькӀуьрна, сураралчапар яна тарар цана чӀехи авуна ва гьана жемятдиз, чӀуру гьава авайла ацукьдай чардахни туькӀуьрна. Инсан кьейила сурун кьилик кутадайкъванер яргъай гъиз, жемятдиз четин жез акурла,ада бетондикай плитаяр туькӀуьрдай регьяткъайда жемятдиз чирна. И секиндиз акъваз тежер инсандин къвалавагатун, са бязи жегьилриз азаб аквадай. Вучиз? Вучиз лагьайтӀа, Жабраил бубадин руьгьдиз ахьтин къуват авай хьи, адан къвалав агатай са касдивайни кӀвалах тавуна гьакӀ акъваз жедачир,кӀвалах авуниз мажбур жедай! Амма гьикьван инсанди гьерекатар авуртӀани,аллагьди кхьенвай вахт атайла, ам яваш жезва. Ингье чи Жабраил бубани са юкъуз кватна начагъхьана. Кимелай хтай кьуьзуь касдин кьил элкъве-
на, ифин алатна. Къари, аялар теспача хьана, бубадиз мес кутуна, давление алцумна, дарманаргана. Са – кьве юкъуз вири хзанар бубадин кьилелэлкъвез хьана. Пуд лагьай йикъан экуьнин кьиляй ахварайаватай къаридиз, къвалав гвай дивандал ксанвайкъужа гьатнач. Белки муькуь кӀвализ, я тахьайтӀаагъуз эвичӀна жеди, - фикирна къариди. Килигинсадра зайиф хьанвай итим я, мад кьил элкъведа,алукьда, - лагьана, ада тадиз парталар алукӀнаитимдихъ къекъвез фена. Амма итим санайнижагъанач. РикӀиз кичӀе хьайи дишегьлиди, къвалав гвай кӀвалера уьмуьрзавай вичин чӀехи хва Закираз хабар гана. Закир тадиз ким галайвалфена, кимел алвай инсанривай хабарар кьуна. Амма кьуьзуь итим са кьас фу хьана, квахьна, санайни гьатнач. Вири хзан, къуни-къуншияр, Жабраил буба квахьна лугьуз теспача хьана. Акваз – такваз вахт нисиниз мукьва жезвай. Иарада, са гьинай ятӀани, вилисебетдал алаз хтул Адем пайда хьана. Куьн дарих жемир, за бубаисятда ахквада - лагьана ада, вичин вилисебетхуьруьн сурар галайвал гьална. Сурар лагьайтӀа,хуьруькай са хейлин яргъа ава, дуьз рекьяй фейитӀа зур километр кьван жеда. Адем сураризмукьва хьайила, адаз мишерди кӀарас атӀузвайван атана. Кьил хкажна килигайтӀа, бубади гъилин мишердал тараз акьахна кьуру хилер АТӀУЗВА.«Я буба, вун гьинава, вири хзанарни, къуни-къуншиярни вахъ къекъвез ама? Дири тахьанмаз, вунаина вуч ийизвайди я?» - лагьана Адема. «Я чанбала, заз зи кьилел са югъ-йиф къвез кичӀезвай. Зи рикӀик квай са-кьве кӀвалах амай, а кӀвалахаркьилиз акъуд тавунмаз, а дуьнядиз физ кан хьанач. За а кӀвалахар къе хъувуна: хуьруьн сураралцанвай тарарин кьурай хилерни атӀана, инал алайса кетилни туькӀуьр хъувуна» - жаваб гана бубади. Гьайиф хьи, вичи – вичин хивез жемятдин,элдин паталай жавабдарвал къачуз жедай ва а кӀвалах кьиляй - кьилиз дуьздаказ тухузни жедайинсанрин кьадар дуьняда тӀимил я. Амма ихьтининсанрин руьгьдин цӀелхемри чун гьейранарзава, чаз хъсан крар авуниз гьевес гъизваа. Ингье са йис кьван я, Жабраил буба чи арадайакъатна. Амма адан экуь хъамат чи рикӀера ама,са бегьем кьадар - кьисметдиз лап рикӀивай талукьвал авай инсан тирди, гьисс ийиз тада. За ипередачадиз яб акалайла, зи лезги халкь патал зидамахдин кьадар генани гзаф хьана. Ада авурхъсан кӀвалахрин гелер хуьруьн гьар са пӀипӀяйаквазва.
Гьуьрметлу и цӀарар кӀелзавай дустар! КВЕЗ«РУЬГЬДИН сувар» вуч ятӀа ван хьайиди яни? Квезса касди кьванни ахьтин сувар пишкеш авурдияни? Ваъ? АкӀ ятӀа яб акала. Куьне куь аялдиз, адан виридалайни рикӀ алайсавкьват (игрушка, партал,…) пишкеш авур вахтрикӀел гъваш. Адав ам гьикьван багьаз гвазжедай! Аялди адахъ галаз къугъвадай ва гъил алтадиз хуьдай тегьер акурла, патахъай килигзавайчӀехи инсанни гьейран хьана амукьдай! Бязи инсанри аял вахтунин рикӀ алай шейъер чӀехи яшариз акъатайлани багьа савкьват хьиз хуьз алахъда,вучиз лагьайтӀа, гьар гьи чӀавуз хьайитӀани а шеъера вил акьурла, адаз аял вахтунда хьайи шадвилин шартӀар рикӀел хкведа ва адан рикӀe гьааял вахтунда хьиз суварин межлисни жеда. Заахьтин пишкешдиз «руьгьдин сувар» лагьай тӀваргузва. Заз, ахьтин сувариз ухшар тир пишкеш, аялвилин яшарай акъатдайла кьисмет хьайиди я. ИКӀ,1970-71-ЙИСАРИЗ зун Чепер хуьруьн школадин 10классдин ученик тир. Хуьре гьеле телевизоррикӀвалахзавачир. Вири кӀвалера авайди радиояртир. Чна Махачкъаладай гузвай лезги передача-
ярни концертар садрани рикӀелай ракъурзавачир,вахт – вахтунда яб акалзавай. Ингье са передачади заз авур таъсир къени зи рикӀелай алатзавач… Ам чи машгьур шаир Хуьруьг Тагьиран яратмишунриз бахшнавайди тир. Вич тухузвайдиничи ширин сес авай бажарагълу манидар, артист,шаир,… Айдунбег Камилов. Передача патал хкянавай музыка, манияр ва чӀалар акьван сад садавкьадайбур тир хьи, на лугьуда ибур гьар сад янацӀалцӀамарнавай алмасдин къванцин са чин я! Якъин я, кьве бажарагълу инсандин къуватар садсадав кьадайвал агатайла, арадал къведайдиникултурадин акьалтай иер эсер я! А передачадиз чара авунвай 50 декьикьада ви-лерикай тайин са девир, са уьмуьр хкатна. Ихьтин передачайри гьар са инсандив, гьар са лезгидив, вич тарихдин дерин къатарай къвезвай Эхь, гьа и передача зи руьгьдин сувариз элкъвена! Къенин юкъузни ам рикӀел хтайла зи япара Айдунбег Камилован гуьзел сесинал ЛУГЬУЗВАЙ«ЭКЪЕЧӀ назлу» мани гьатзава, вилерикайни балкӀандал эцигна дагъдин хуьруьн рекьерай тухузвай харадин либас алукӀнавай цӀийи свас, рикӀгъаргъардал алай чам, мехъера зуьрне – далдамдал кьуьлзавай лезгияр - дагъвияр карагзава! Квез аллагьди рягьметар гурай Тагьир буба ва Айдунбег стха! Куьне заз гайи пишкешдин къимет гзаф екеди я!
Хуьруьн итимрикай са бригада туькӀуьрна,дагъдин рекье, къуьнши хуьр Ухулиз эквер тухванвай шалманар дигишзавай. Бригадирни хуьруьн электромонтер Зебитакай эцигнавай. Нубатдин гъвар хкудайла, Зебита ам кӀур гецянакӀамуз авадарна. И кар акур гадайри Зебитайибна, гъвар гадарна лугьуз. "Адак кӀан кумайшалман тир, ам хуьруьн колхозда кардихъ кутадай чка тахьана жеч" - лагьана бригадада авай гадайри. "Стхаяр, куьн дарих жемир"- лагьана Зебита, а гъвар пака хуьруьз вич-вичелай ХКВЕДА!"АМ гьикӀ жедай кӀвалах ятӀа яраб?" - лагьана гадаяр хиялри тухвана. Пакад юкъуз, нисинлай кьулухъ хьиз, хуьруьнитимар рагъ гуз кимел ацукьнавай. "Насир - лагь-ана Зебита виридаз ван къведайвал". Кимел алайитимар вири Насир галайвал элкъвена. Ихтилатмана авайди тирди къалурун патал, са тӀимилкьван ара гана, Зебита рахун хъувуна: "Вуна гьукуматдин шалман вучиз чуьнуьхна?" "Вуч шалман? - лагьана Насира, - ам заз хабар авай кӀвалахтуш." "Насир, за вахъ галаз зарафатарзавайдитуш, вуна а Ухулрин рекье авай камай хканвайшалман гъана колхоздин идарадин вилик эхцига"- лагьана Зебита, вич дихъетдивди Насиран вилериз килигна. "Вуна акӀ тавуртӀа, чун пакамахъ комиссия галаз куь кӀвал галайвал атуниз мажбуржеда!" Пакамахъ хуьруьн советдин идарадин виликкӀватӀнавай шалманрин кьадар садан артух хьана.
Чна умуд кутазва ин фикирар кьилиз акъатда! ЧӀехи Гъуцари тӀалабзава чаз рекъ ачухун чи еке ва экуьметлеблу умудриз!
1994-йисан 22 ноябрдиз Докъузпара райондин Къурушрин хуьре дидедиз хьана, С.Сулейман районда Герейханован тӀварихъ галай совхозда уьмуьрзава. И иер, чӀалал рикӀалай лезги руша дагъларин къилих авай иершиирар кхьида.
Ша чубарук ацукь къуьнел, Ахъайда ваз рикӀин дердер, Сагъ ая зи рикӀеллай хер, Дустар жеда чун, чубарук. Ви ванци рикӀ шадарда зи, Муг авуна кьурук на чи, Тум мукӀратӀдиз ухшар я ви, Лап иер я вун, чубарук. Элкъвез жеда вун кьилелай, Неъ фан гъвелер зи гъилелай, Ширин мани ягъ мецелай, Гьейран ая зун, чубарук.
1996 йисан 29 январдиз Магьарамхуьруьн райондин Хъартасрин хуьредидедиз хьана. Дербентдин ДДПУ- да кӀелзавай, аял чӀавалай шиираркхьизвай и таватдин таза цӀарарай адан иер талантди хъверзава.
Аваз гъиле хцӀи гапур, Са чӀавузни гьич хъим такъур. Ширин чанни гуз тир гьазур Чи гьиссерин звал Алихан. Хуьзва вуна лезги иви, Чи халкь патал къастар кӀеви, Лезгидин руьгь хъийиз дири Ашукь я чун вал Алихан. Гьикьван иер ава вахъ ван Ягъ, экъечӀа зуьрне-далдам. Манияр лагь, кьуна майдан Кьезилра чи тӀал Алихан. Дамах я вун, чи лезгийрин, Даях я вун, чи лекьерин Мелгьам я вун, чи рикӀерин Шалбуз дагъдин кьвал Алихан.
1995-йисан 6-февралдиз Дакъузпара райондин Миграгъкъазмайринхуьре дидедиз хьана. Вичин чирвилер Дербентдин СПИ-ДА давамарзавайруша мебелдин цехинани кӀвалахзава. Гулфиядин шиирра вичин яшдаавайбурулай тафават яз инсанриз сад-садаз гьуьрмет авуниз эверун, вичизхас дуьнякьатӀун, гьиссерин хъуьтуьлвал хьиз, шаирдин парни ава. Вичинбахтунихъ, тӀалдин дармандихъ къекъвезва. Адан са шиирда «Дарман хьурай вакай Шагьдагъ, зи тӀалдиз» и цӀар кӀелна за, зун и цӀарцӀу ялна.
2002 -йисуз КцӀара дидедиз хьанва. Шегьердин Э.Гуьлалиеван тӀварунихъ галай 2 нумрадин мектебдин 6 классда чирвилер къачузвай Сураядихъсан шиирар кхьизва. Поэзияда сифте камар вегьизвай и руша хайи чилиз,дидедиз, муаллимриз авай канивал вичиз хас тир миливилелди ахъайнакъалурзава. «Къведай сеферда за журналдиз лезги чӀалал кхьенвай шиирарракъурда»-лагьана гафни гана чаз ада. Агалкьунар ваз, Сурая!
Эй Эренлер, зи рикӀ кьунва азабди, Къуьнераллай пар лап пара залан я. ШупӀзава зун чара тежер азарди, Дарман хьурай вакай Шагь дагъ зи чандиз. РикӀ тӀар хьана акъатзава куз сесер, Пелеш жезва акваз-такваз, я эллер. Хъухъвазва зун кьел вегьей хьиз хамунал, Вуч ийин лагь, минет хьурай Эренлер. Цаву кхьей кьисмет яни дафтарда, И саягъда бубадиз зун дакан хьун? Вуч тахсир хьуй, я Шагь дагълар баладин Тахьунухь чир тек са темен бубадин.
Бейбутова Эсмира Султанагьмедан руш 1994 йисан 22 мартдиз КцӀаррайондин Хуьрелрин хуьре дидедиз хьанва. Хайи хуьре юкьван мектеб кӀелай руша, КцӀара медицинадин курсни акъалтӀарна. Хайи чӀалал рикӀ алай,сифте кам "АЛАМ"ДА вегьизвай Эсмиради иер-иер шиирарни кхьизва. Адан шиирра чӀалаз, чилиз, инсанриз канивали хъверзава.
Хуьрер тирвал къекъвезава къелечи. Къекъверган яз рекьирвал я къекъвечи. Варар канда чӀехи, гьуркьуь хъвуна, На къунватӀа жуваз мугьман девечи.
ЧӀехи акьул канда ийиз чӀехи кар, Къуват квайда кьада кӀула чӀехи пар. АтӀутӀдувул, адан хилер, пешер ваъ, КанзватӀа ваз ярхариз чӀехи тар.
Жеда фу ваъ, чан гудайбур йитимдиз, КӀукӀвичи нез, кӀан гудайбур йитимдиз. Кьил сагъзамаз эцигайта хъсан я Пуд лагьай кӀвал, кьве паб авай итимдиз.
Гьяркьуь рекъер канда буьркуьуь ламариз, Тарар сих яз гьахъ жедай туш тамариз. Гяркьуь кьиляй яда зуьрне нашида, Кьел вегьида зуьрнечедин хамариз.
Заз ван хьайи сифте мани я лайла. Усалармир кациз ягьаз на лайла. Гъил са еб я тупӀун, къуьнуьн арада, Акъатда ви гъил къуняй тӀуб ялайла.
Чараз кӀвал канз кӀвалей катда чӀижерин кул, Хъсан къиметди къачуда жаван къул. Иерди я гъурбат - чара дарамат, Виридалай къулайди я жуван къул.
Руг акъатда шивер фейи рекьерай, Акъудмир на гапур нагьахъ къекъерай. КӀеви сивиз ядни, гарни фидай туш, Ахъа сивни ацӀудайд я тӀветӀверай.
Чумал тарци цӀуьк ийида иридра, Пудан винел къуд хтайла -ирид я. КӀвал кӀвалелай, кьил- кьилелай чӀехьиди, РикӀел хуьх на, фил деведлай ирид я.
ДапӀар жедач кесиб касдин кӀвалелни, Къуш ацукьдач кьуру таран хилелни. Кьил хкажна килигдай туш угъриди, Ахъа ятӀа пенжеридин кьве хелни.
Яд гьикӀцада на кӀан квачир къапуниз? ЦӀирер авач ви макъсаддиз, къастуниз. Жув- жувалай гьикӀахьайда рак , садра Зи рикӀин рак гатун тавур дустуниз?
На жувалай чӀехи касдиз эмирна, Вучиз чӀурна бес ваз гайи эмир НА?"ВАЧ, бармак гъваш" лагьайла ваз чӀехида, Бармак алай кьил атӀана гъимир на.
Зи дустунин дуст кьей душман шад жеда, Зи душмандин дустни ам дуст, сад жеда. Гатун юкъуз ваз кан жемир завай жив, Рагъ акунвай живедикай яд жеда.
Уьмуьр са рехъ я са юкъуз акъалтдай, Кул гелягь жез зайиф, ажуз къакъалддай. Диде кан жез кеврек жеда игитни, Далу канда дагъларизни агалтдай.
Къайи хуьда ятар цӀийи гичинди, Бахтунихъ ваъ, фуахъ экъведа гишинди. Кьуьлзвайди кӀвач ваъ, рикӀя инсандин, Руг акъудиз кӀурарин я кӀвачинди.
На дад чирна шириндини уьцӀуьдни, Жив галачиз алатдай туш са кьуьдни. Мад ахватдач фуруз садра аватай, Кьили хъсан кӀвалахзвай буьркьуьдни.
Журналдин коллективди нумра акъудиз куьмек гайи эчӀехви Абдурагьиман хва Исаев Шагьлараз паракъван сагърай лугьузва
Ибрагьим муаллим 1935-йисан 15 августдиз СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай райондин Алкьвадар хуьре муаллимдин хизанда дидедизхьана. Хуьре юкьван мектеб, ДГУ-ДИН филологиядин факултет акьалтӀарна муаллим, «ДУСТВАЛ»АЛМАНАХДИН, Лезги радиодин редакторвиле, Дагъустандин Кхьирагрин КӀватӀалда консултантвилекӀвалахна. Лезги, урус, дарги, къумукь чӀаларалакъатнавай 30-лай виниз улубрин кирам я. Шаирдин къелемдикай «Генерал Абилов», «Ахты. Край чирдай музей», «Академик МАГЬАМЕДОВ»,«ЦЛАК-НАМЕ» хьтин публицистикадин эсерарнихкатнава. Шаирдин драмдин эсерар – «Етим Эмин», «Саяд», «Яру пайдах», «Канивиликай риваят» ва масадбур лезги ва аваррин драмтеатрасегьнедал эцигнава. Шаир дуьнядилай фейила ШАИР жеда лугьуда. За жуван улубрин арадай, гьакӀни дустаривайни суракьна Ибрагьим муаллимдин улубаргъиликна. ЦӀийи кьилелай шаирдин руьгьдиналемдиз са шумуд юкъуз сиягьатна. Зи гъиле гьатай эсерар пудкъад, пудкъанницӀуд лагьай йисариз кхьенвайбур хьана. Гьелбет, совет идеоло гиядин таъсир аквазвай эсерра шаирди милливалхуьз алахъзава. ГьакӀни алакьзава. Ибрагьим муаллимди чи поэзиядиз цӀийи жанряр, формаяр, шиирдив кхьенвай драмдин эсераргъана, тек лезгийрин ваъ, вири Дагъустандин поэзияда цӀийи несил шаиррин муаллим хьана. Шаирдин Италиядин поэзиядин чешне тир сонетаркӀелай за, шиирдин и кӀалуб мадни хъсан чиризалахъна. Адан устадвили зи гьевесни юзурна,цӀийи алемдиз эвер гана. Заз сифте яз урусрин шаир С. Есенинан эсеррадуьшуьш хьайи, зазни пара кандай кӀалубрикай Ибрагьим муалимди чи шииратда менфят къачунва. За а формадин шииррикай кьвед кӀелдайбурув агакьарзава. Аман течир кьиникьди рикӀ, руьгь хайи чӀалалргазвай и иер инсан чавай къакъудна. Дуьнядилайса шаир куьч хьана, цаварал хъфена.
Аллагьди рагьметрай касдиз, хайибуруз,багърибуруз сабур гурай. Адан зегьметар халкьди квадар тавурай! Чи ЧӀАЛ, чи Халкь сагъ хьурай!
мукьвара чав Дагъустандай чӀулав хабар агакьна. Чи поэзияда вичин хатӀ, гел авай ширашаир, драматург, публицист Алкьвадар Гьасан Эфендидин несилдин векил Гьуьсейнов Ибрагьим Абдулкериман хва октябрдиз 79 яшда аваз рагьметдиз фена.
Вун къарагъна гьиниз катна? Вучиз катна вун? Куьз вун икьван кӀеве гьатна? Агь, къакъатна вун! ЧӀарарин йиф гваз фена вун, Нур гваз вилерин. Бедендин наз гваз фена вун, Лаз гваз хъуьхъверин. Гваз фена вун зи секинвал, Кьарай йикъарин. Гваз фена вун зи эркинвал, Сагъвал ахварин. Акъатна вун, вили лиф хьиз, РакӀарай залум. Зун туна на чӀулав йиф хьиз Экуьнлай магьрум. Акъатна вун, вили лиф хьиз, РакӀарай ахъа, ХьрачӀ кӀама ламу циф хьиз, Гъам гьатна хура.
Лезги чил заз ким хьиз жеда, дагъларни Итимар хьиз гьардаз вичин къван авай. Къилих авай, югъ-йиф авай, ван авай. Гьардахъ авай вичин кьадар яшарни. Кьепербан хьиз акъваз хьанвай кьилихъди Дагъ гьалтна вал вини кьиле Магъудин, Лацу КьветӀни агъа кьиле КӀарудин Чирагъ вацӀун кьер авунвай гъиликди. Анлай анихъ Къухмаз кӀунтӀар: пурчарик Акъвазнава, аялар хьиз гъвечӀи тир, Буюрмишай кӀвалах ийиз гьазур тир. ЮКЬНИ-ЮКЬВА авай вири дагъларин Шалбуз дагъ вич ацукьнава, рехи тир Камалэгьли кас хьиз кимин абур тир.
Адет тирвал чи межлис гьарвацран садлагьай кишдиз кьилефида. Октябрдин вацра и югъ Къурбан сувариз аватайвиляй,вацран 11-даз кьиле тухудайкъарардал атана. И югъ чихъсан марварви, ругьдин булаххьиз авахьзавай шаир Шагьмардан Агъакишиеван хцин мехъерюгъ тир. Чаз кьве къат хвешихьана. Чун мехъерихъ, Хачмазрайондин Лечет хуьре кӀватӀхьана. Шагьмардан муаллимдичаз чка гьазурна ва «МАРВАР»ВИЧИН регламент тирвал сятдин2-лай 5-ди кьиле фена. Шаирар Вакъиф Муьшкуьрви, Римма Гьажимурадова, Билал АДИЛОВ,ЖЕГЬИЛ шаир Тачир АТАШОВ,ГЬАКӀНИ сифте яз рехи кас (агъсакъал), са шумуд ктабдин автор Мегьамед Ага, кӀелзавайбурузюмординни сатирадин шиирринустӀар хьиз чидай Магьсим Магьсимов, чи шаиррин эсерарурус чӀалаз элкъурзавай Бести Нифтиева, машгьур чӀугвар Дарвин Велибегов, «АЛАМ»ЖУРНАЛДИН кьилин редактор Камран Къурбаналийрин, этнограф Абир ЭчӀехви, чи “Левитан” Руслан Шейдаев, кхьираг Шихжамал Шихжамалов, чиэкуь кас (интеллигент) Бегьрам Залов, гьакӀни «Марвар» литератур кӀватӀалдин кьил Гуьлалийрин Эйвазни межлисдизатанвай. Межлис пара иер гьалара кьиле фена. Гьелбет, межлисди иесидиз ишад йикъан баркадалди кьилкутуна, гьакӀни «АЛАМ» журналдин патай Камран муаллимди мукьвара мехъер хьанвай
жегьил шаир Тачирни мубаракавуна, пешкешарни гана. Баркаяр идалди куьтягь хьанач,нубат мукьвара кьве чӀалал(лезги, урус) сифте ктаб чапдайакъатнавай Билал Адиловалатана. Руслана адан шиираркӀелна, Билалани виридаз автограф алаз ктабар бахшна. Атанвайбуру чпин цӀийи эсераркӀелна, гьар сада вичин фикирлагьана. Хайи чӀалан иервилинлезет кьабулна. МарварвийринчӀехи пай са шумуд юкъуз Шихжамал муаллимдин «Чан алаймейит» тӀвар алай гьикаядинтаъсирдикай хкатнач. Межлис мехъердин суфрадинкъерехда давамна. Ахпа МАРВАРВИЯР деминиз атана, лечетвийрин рикӀел аламукьдайвалиштиракна, микрофон кьуна... Чи иер «ШАГЬДАГЪ» ансамблдин авазрал ял ягъана.
1ноябрдиз «МАРВАРДИН»17-ЛАГЬАЙ межлис Худата, чиэкуь кас Бегьрам Залован теклифдалди адан кӀвале кьилефена. Са шумуд сефер чи меж-лисда иштирак авур Бегьраммуаллимди чаз вичин вар, чимикъул, рикӀахъайна. Межлисдиз Медет Арзуманов, Вакъиф Муьшкуьрви, Магьсим Магьсимов, Шихжамал Шихжамалов, Камран Къурбаналийрин, Шагьмардан Агъакишиев, Римма Гьажимурадова, Билал Адилов, Бести Нифтиева, Жавид Миграгъви, Элдар Ферзалиев, Зиядхан Мурадханов, Руслан Шейдаев, Тачир Аташов, Эйваз Гуьлалийрин атанвай. “Марвардиз” мугь-ман чи машгьур журналист,алим, кхьираг, драматург Фейруз Беделов тир. Межлис вичинрегламент тирвал, гьакӀни параиер дискусиядин, критикадин,гьалара кьиле фена. Атанвайбуру чпин эсерар кӀелна, фикирар лагьана. Медет Арзумано ван уьмуьр, тӀал, фагьумдинкьакьанвал авай цӀарарин иервили вири мягьтеларна. «Самур» газетдин сифте редактор, алим-кхьираг Фейрузмуаллимди чаз вичин мурадар,хвешивал чирна. «РикӀин гаф»тӀвар алай чӀехи мектебдикай, амежлисдикай рахана, чи рикӀериз экв кчахна.
Тар алачир чкадал къелем акӀурун, адакай багъавун, ам саламатдиз хуьн, анжах адахъ рикӀ кузвай багъманчидилай аслу я. "Алам" журнал, гьукуматдин куьмек авай са кьадар журналрилайцӀуд сеферда гуьрчег, метлеб жегьетдай хъсан я,гьа са вахтунда, а журналдин чинрай неинки,бязи газет-журналра адет хьанвай хьиз, гьа журналрин къуллугъчийри чпин яратмишунар гузвач, абурулай чешне къачузвач. Квехъ куь уламава. Ана лезги халкьдин къени рухвайрикай, къадим тарихдикай, халкьарин дуствиликай, жегьилрикай малуматар ава, са гафуналди, куьжурналдикай лезгийрин университет хьанва. Баркалла квез ва куь рикӀалай юлдашриз, виривахар-стхайриз. Килиг садра, куь журнал са сеферда кӀелай касдин вил, яраб муькуь нумра мусакъатда лугьуз рекьел ала. Им куь гьар йикъангата-галтугунилай, лезги халкь кан хьунилай аслуя. Квез сад тир Аллагьди мадни еке къуватар,агалкьунар, уьмуьрдин рекье, кӀвалахда ва хизанда шадвилер ХЬУРАЙ:«АЛАМ» журнал гъиле кьурла, кӀел ийиз, Дуьнядиз са вил ачухай хьиз жеда. КӀвал эцигна, гьазур тир хьиз мел ийиз, Жемят кӀватӀна, далдам-зуьрне гъиз жеда. Бахтлувилел уьмуьр гьалдай кӀвал хьтин, Куь журналдихъ вафалу тир хизан хьуй! Сад Аллагьди багъиш лезги чӀал хьтин, Адан гьар югъ экуьди ва хъсан хьуй! Сажидинни яхъ куьне куь хизандай, Куь шадвилик зини са кӀус пай хьурай! Са тӀимил кьван куь журналдин гузандай, КӀус тӀуьр чӀавуз, хъвадай дадквай чай хьурай!
Чи далудихъ даим галай, Бакудавай кьвал я "АЛАМ"! Элдиз гьалал берекат квай Емиш ширин сал я "АЛАМ"! КӀелзавайбур шадарзавай, Къе лезги халкь садарзавай, Квай нукьсанар квадарзавай, Зи мез, зи ван, чӀал я "АЛАМ". Ви гележег заз аквазва Къе садбуру вун жакьвазва, Ви гьар чинив зун рахазва, Зи дамахар вал я "АЛАМ". Гьар лезгидин дамах я вун! Лезги халкьдин пайдах я вун. Гьар нумрадал хупӀ шад я чун Заз бубадин кӀвал я "АЛАМ". Гьич галатвал течиз зерре, Камран, Эйваз ава кьиле. Ви тӀвар мадни хьурай вине, Тарихдин ккӀал я "АЛАМ".
Июлдин вацран муьжуьдаз экуьн сят вадаз зичан-жигер, зи вар-девлет а дуьнядиз фейила зазадан бурма чӀарариз цӀийиз бурма хтайди хьтин,чина тӀимил хъвер хьанвай хьтин, эрчи гъил сатӀимилкьан вине кьунвай Сариханум сусан мейитакуна… Жуваз чидай дуаяр кӀелна, вири кьейибурухъгалаз зи сусазни рагьметар гъана…. Дуьнедиз атанвай вири инсанриз кьисмет жезвай ажал…
Бес вун вучиз икьван залан ЯТӀА?...«ЗАКАЙ яргъаз катай зи свас, Зи луварар кьатӀай зи свас….»
Мад гуьгъ хтанач. Жуваз мад кхьин хъийидачлагьана гаф гана. Сентябрдин 22-аз буба кьилелаламачиз чун чӀехи авуна хвейи, диде никӀе къуьлкӀватӀиз, хармандал юг гатаз авайла чаз дидевалавур чӀехи вах Чимназни завай къакъатайла за ацӀарарин гуьгъ хкана.
Закай яргъаз катай зи свас, Зи луварар кьатӀай зи свас. Вучиз на зун туна бес тек? Кьуьзуь кьиляй хьана гьелек. Вун амачиз зелил хьанва, Захъ кумайди са гъил хьанва. Са гъиляй ван акъатзамач, Чидайбурни агатзамач. Зи вах Чимназ ви патав гва, Куь хесетар кьадайбур тир. КӀвализ атай гьар бендедин, РикӀе шадвал твадайбур тир. Кьисмет хьурай женнетдин кӀвал, Зи багърияр, зи масанбур. И дуьняда чӀугур кьван тӀал, Бес тушни квез руьгь хъсанбур. Рак гатадай амач са кас, Акъатзавач рикӀевай яс. Хутах зунни свас, ви патав, Чун къвал-къвала аваз хьурай.
ахсир квачир инсанар кьадай I937 лагьай йисуз зи буба Мегьман кьуна тухудайла ирид йисхьанвай зи вилериз акур мусибат, дяведин йисара гишила кьейи мийитар акур, хизан чи хайихуьряй акъудай вахт, тахсир квачир зи диде Ханселем судди кар атӀана къазаматда тваз канхьайи йугъ ва мад мукьвал ва чара инсанрин мусибатар, четинвилер, азабар акур, яшар 85-авагакьзавай зун уьмуьрдин сирерикай хабар авайди хьиз ксанвайди тир. АкӀ тушир кьван. Уьмуьрдихъ заз такур, чин тийир, сирерни авайди тир кьван. Сирерикай садни заз зи кӀвалин дестек, зи эдеб-абур, зи лувар, 52 йисуз санал чан-чан лугьуз уьмуьр кьиле тухвай Сариханум сваскьена кан хьун тир. Эхь, эхь кьена кан хьун. Уьмуьрдин эхир йикъара сагъ тежедай начагъвиликьуна месе гьатнавай зи сваса чӀугвазвай азабар акурла кьилиз атай фикирар…
Зи кӀарабра гьатрай ялав, Чи руьгьериз акваз хьурай. Рагьмет хьурай! Рагьмет хьурай!
Тик гуьнедай гьикӀ экъечӀда, вун галачирла, Зун кьуьлуьник гьикӀ экечӀда, вун авачирла. Мегъуьн тарцин хилер хьтин гъилер авай захъ, ГьикӀ хкажин, гила гъилер кьеж кумачирла. Сурар авай яргъал мензил таниш тушир гьич, Гьанани за гелер тазва, вун алачирла. Ви сурет заз аманеви, зи абурдин диб, Аян жеда рикӀиз шикил зав гумачирла. Пелеш хьанва Асеф Мегьман, амма сабурдив, Эвелан хьиз кьил тик кьазва, вун амачирла.
“Марвар” литератур кӀватӀалдинкьил, шаир ЭЙВАЗГУЬЛАЛИЙРИН“ЭКВ”ТӀВАРАЛАЙКТАББАКУДА, “Араз” нешриятда экуьнал акъатнава. Чи гъилевай и ктаб Эйваз муалимдин пуд лагьай ктаб я. И ктабдини чипоэзиядал рикӀ алайбурун гуьгьуьлдиз рехъ ахъайдайдан чӀалахъ я. Вучиз лагьайтӀа, адан шиирар вичи лагьайвал "рикӀ къелемдал, къелемни рикӀел арушхьана" арадал къвезвайди я. Эйваз муаллимдин поэзиядиз хъуьтуьл, хару гьиссер, саявал хас я. Адан шииррин чӀал кьезилди я, ам булах хьиз авахьзава, вичингьар са шиирда дидед чӀалан михьивал, иервал хуьз алахънава. Ам кьиляй-кьилиз гьейранвал я. Адан рикӀе хайи чилин тӀебиатдиз гьейранвал, куьтягьтежер са канивал ава, и канивал адан шиирриз авахьнава стӀал-стӀал. И цӀарар Эйваз муаллимдин уьмуьрдин девиз, рикӀин мурад я, заз чиз: Лезги шиир пӀир авун! Гьикьван хъсан гаф! Якъин шаиррин "Марвар" тӀвар алай кӀватӀал гьавиляй арадал гъанвайди я. И кӀватӀалдин гьар са межлис гзаф маракьдив кьиле физва. Эйваз муаллимдин экуь рангарин, мили поэзия кӀелдайбурун рикӀивай жеда. Вучиз лагьайтӀа, ишиирар кабинетда ацукьна ваъ, вичин уьмуьрдин гьар герен, гьар са югъ хайи элдин арада физвай, ииер тӀебиат авай хайи чилин иервиликай даим тӀем къачузвай са шаирдин гуьгьуьлдин кьакьан гьиссер, гьейранвилер я. Ктабда гьатнавай чи сейли композитор Асеф Мегьманаз талукьнавай "Ракьун рикӀ" поэма, шиирдал кхьенвай "Экв" драмани кӀелдайбуру ашкъидалди кьабулдайдан чӀалахъ я зун!
-АЛАМ- Гуьлмагьамедован пуд томдин гафарганда (Махачкъала-2012 1том, 102-чин) нугъатдин гаф яз нехиш, гишир хьиз галурнава. -АЛАМ- М.Меликмамедов «Касар» улубда Алупан уьлкедин чӀехи шегьер гьиз ганва. (Махачкъала-2010 35-ЧИН)-АЛАМ- Птоломеян картада къалурнавай Алупан уьлкведин 29 инсанри уьмуьрзавай чкадикай Кас гьуьлуьз виридалай мукьвал ва чӀехи шегьер я. (Сейран Велиев «Древний, древний Азербайджан» Баку-1983, 123-чин)
Дегь чӀаварилай кьаличаяр хразавай аламвийриз чпиз хас тир гиширарни хьун мумкин тир. Къечав атана агакьнавай гиширрикай гьидаз «Алам» лугьузватӀа чаз чизмач. А «Алам» лугьур гиширчав гьеле атана агакь тавунни мумкин я. Алупан халкьари хразвай кьаличайрин къерехдай физвайгиширдиз «Алам» лугьунни мумкин кар жеди. Фагьумда кьуртӀа хьи, Алам шегьер Алупан уьлквединкъерехда акай хьанвай, ана хразвай кьаличайрин къерехдай физвай гиширдиз «Алам» лугьун акьулдикьатӀудай карни я. Алам чи халичайра авай гиширрикай гьим ятӀа гьеле кьил акъунавай кас авач. Чижурналдин чинрал чна менфят къачузвай кьаличайрин къерехра жезвай а гиширдин тӀварни «АЛАМ»ЯТӀА?
Птоломеян чӀавара Кас гьуьл къенин юкъуз авайдалай са 7-8 метр агъада хьанвайди чир хьайила, Алам шегьер са 3-4 км гьуле жезва. Гьуьлуьхъ акатнавай а чӀехи шегьердикай къе чав вучагакьнава? Къенин Ялама?...
ЧӀехи са хуьр… Къе и хуьруьхъ ЦӀехуьлрин уба, ТӀигьиррин уба, КӀуррин уба, Урта уба, Хан уба, Селим уба, Якьуб уба, эвелра урусар суьргуьнда хьайи Агъа поселка, Нефтеразведкадихъ галаз санал,алай чӀавуз Набрандихъ квай 2, 3, 4, 5, 6-лагьай Яламаяр ва Тел хуьр, гьакӀни гила Дагъустандихъквай 1-лагьай Ялама акатзава. Худат станциядилай кефердихъ ва Гъаладин пелелай гьул галайнихъавай вири хуьрерин агьалийри ярагъариз акъатайла чеб Яламадай я лугьузва. Аквар гьаларай, инсанрин фагьумра (подсознанияда) чпиз гьич хабарни авачиз дегь чӀаварин Алам шегьер ама жеди. Яламадин юкьва 20 гьектардилай пара чилел алай дегь чӀаварин …, Велемирда, Якьуб убада авайадалайни дегь чӀаван сурарини, курганрини Алам шегьердикай хабар гузвачни?
Худат шегьердай Яламадиз къвезвай рекьин юкьни-юкьвал алай пӀирин тарариз фикир тагайкас бажагьат ава жеди. А тарарин илимдин тӀвар «платан» я. Абурун ватанни Греция ялда. Сабязи халкьари абуруз «хан чинар»ни лугьузва. Амма лезгийри абуруз пӀирин тарар лугьуда. Вучиз?
Яламадин тамара а тарар са шумуд чкадал кӀапӀалар яз ава. Виринрани абур элкъвез-элкъвезракьун чӀилина тунава. Тарарин хилерал пинедин цӀилерни кутӀуннава. Яни абур пӀирин тарар тирдичир жезва. Лечет станциядин кӀаник квай тама авай пӀирин тарар «Ирид стха» тӀварунал шира хьанва. Абурун яшар 500 йис тирди малумарзавай ракьун чарарни гьукуматди тарарал алкӀурнава. Патавгвай кьуранавай пӀирин тарарин яшар лагьайтӀа са агъзуралайни гзаф жеда. Тел хуьре авай пиринтарарин периметр 16 метрдилайни гзаф я. И тарарни гьа вири хьиз симинин чилина тунва. Платаняргъал уьмурзавай тарарикай яз гьисабзава. Эгей гьуьле авай Кос (КАС ятӀа?) атӀада диаметр 18 метр,кьакьанвал 36 метр тир кьве агъзур йис хьанвай платандин тар ава. Къарабагъдин Мартуни райондин Стхарошен хуьре авай диаметр 31 метр, кьакьанвал 54 метр тир платандин таран уьмуьрни кьве агъзур йисалай пара я.
Ялама-Лечет рекье авай пӀирин тарар Лечетрин тама авай пӀирин тарар Телда авай пӀирин тарар
Якъуб убадин сурара авай къванер
Ирид лагьай виш йисара Алупан чилерал чӀулав арабар къведалди алупанвияр Христудин диндалалай. Христудин дин алупан чилерал гваз атанвай грекри чпин дин кьабулай чкайра килисаярниэцигна, ГЬАIНИ килисайрин гьейетда чпихъ галаз гъанвай платандин тарарни цваз хьанай. Платандинтаран тандикай хашар расзавай жеди. Гуьгъуьнай алупан халкьарив гапурдин гужуналди Ислам кьабулиз гайидалай кьулухъ абрун гзаф килисаяр чкӀурнай, пара чӀехи килисаярни мискӀинриз элкъурнай. Къе Яламадин тамара пӀирин тарар хьиз амай платанар алай чкаяр дегь чӀавара Аламдинкилисаяр хьанвай чкаяр ятӀа?... Кьвеварин(Дербентдин) виридалай дегь чӀаван, эвелра килиса хьанвай мискӀидин гьейетда къенинйикъалдини агъзур йисарин пӀирин тарар амукьун вучтин сир ятӀа?...
Шагьдагъдай Кас гьуьлел эвичӀзавай РЕКЬЕ-ГЪАЛАДИН пелел, Кьулан вацӀун эрчи пата ЦӀийихуьр экӀяй хьанва. Гъаладин пелелай килигайла вацӀун чапла пата авай хуьрер гъилин капаавайди хьиз аквазва. Пелен тӀвар гьавиляй “гъиле-гъала” ятӀа чидай кас авач. ЦӀийи хуьр алайчкани карвандин рекьин винел ала. Чи республикадин гзаф районра ва къунши республикайраницӀийи хуьрер лап пара ава. И цӀийи хуьруьн кьетӀенвал ам я хьи, вирибуруз чпин иски хуьр гьимятӀа чизва, анжах Гъалад пелел алайбуруз чпин иски хуьр чизвач. Аламат, иски хуьр авачирцӀийи хуьр женни?
Аквар гьаларай жезва. Винидихъ за тӀварар кьур Якьуб убани Хан уба вири, Урта убадин са пай(аквар гьаларай уртах уба я жеди) цӀийи хуьруьнвияр я. Вични Якьуб убадиз халкьдин арада ЧӀехиуба (ЧӀехи Ба кучуднавай чка ята?), КӀунтӀарин убани лугьузва. Якьуб тӀвар Библиядин Яковдилайамажал? КӀунтӀарин уба, ана авай курганриз килигна лугьузватӀа, ЧӀехи уба вучиз хьанатӀа чидайкас авач!? Уба са акьван чӀехид туштӀани сурарин чӀехивилизни, дегьвилиз гаф авач. И сурара авайдегь чӀаван гзаф сурарихъ кьилин къвацин чкадал хурун къван гала. Хурун къванерин парабурни пирамидадин формада ава. Уба чӀехи тахьуниз килигайла ам ЧӀехи Ба ацукьзавай чка хьунни мумкиня. Аламдин ЧӀехи Ба. АкӀ акъатзавачни хьи, ЦӀийи хуьр дегь чӀавара Алам шегьердин гатун резиденция хьанва. ИкӀ ятӀа, ЦӀийи хуьруьн иски хуьр Алам шегьер жезвачни? Сир, сир мадни сир.
Кос адада авай платан Стхарошенда авай платан
Дербентда мискӀиндин гъенел алай платан
Сифте нубатда лагьана канда: гележегдин зарируш 1924-йисан гатун юкьвал, августдин вацра,дуьнядиз атана. Юг гатазвай дидедиз бицӀи баладиз гьар декьикьада килигдай мажал авачир, гьавиляй СтӀал Мислимата «Закай ашукь жедачир»шиир зарафатдалди куьтягьзава:
«Эгер къужах жагъанайтӀа, шедачир, ШеначиртӀа, закай ашукь жедачир…»
Элкъвей пӀини хьтин чин алай руш Мислимат СтӀалрин багъларани халичайрин кӀане, музыкаяпара аваз, лирли сивел алаз, чӀехи хьана. Агал кьун ралди мектеб куьтягьна, адакай свас, балайрин диде, кӀвалин-къан иеси, мектебдинмуаллим, халичайрин устад ва зари-шаир хьана. Вичиз тӀебиатди жумартвилелди ганвай шаирвилин пай Мислимата вичин балайриз, Агьмедпашадизни Саиратаз, гана. Зариди вич вуж ятӀа «Сагърай игит кьегьаларчи!» шиирда лугьузва: «
Лезги я зун – Шарвилидин неве я, Куьредин руш, элдин къадим хуьревай…»
«Зи лезги чӀал» шиирдай адаз вичин ватан,чӀал ширин тирди аквазва:
«Зи Лезгистан, зи лезги чӀал, квел шад я зи рикӀ, АГЪЗУР-АГЪЗУР бубайрин тур, дегиш тежер цуьк…»
(Агьмедпашаева Мислиматан 90 йис тамам хьуниз талукь яз)
гьмедпашаева Мислимат, КьуланстӀалви Тагьиран руш, литературада СтӀал Мислимат яз машгьур хьанвай зари дишегьли, ХХАСИРДИН эхиримжи ва ХХI асирдин сифте йисара милли шииратдатӀвар-ван акъатнавай шаиррикай сад я. Адан эсерар эхиримжи йисарагазетриз, журналриз ва «Куьредин ярар» културадин меркездин кӀватӀалриз акъатзава. Заридин ктабрай: «Дуьня я ман…» (2005), «ЯлавлурикӀ» (2012) ва мсб. кӀелзавайдаз кирамдин алакьунар, агалкьунар вафикирарни ниятар – философия аквазва. Адан тӀвар, милли заридинтӀвар хьиз, фадлай «Лезги зарияр», «Лезгистан» ва маса ктабра, литературадин хрестоматийра гьатнава. Абурукай чаз къе, кирамдинюбилейдин йикъара, рахаз канзава.
мсб.) шииратдин маса жуьредин эсерар ава. Шиирар (абур кьадардиз гзаф я ва жанрдинчара-чара жуьрейрик акатзава) чпин нубатда тематикадин жигьетдай са шумуд чкадал пай жезва:яшайишдин, сиясатдин, муьгьуьббатдин, философиядин, русвагьдин, зарафатдин, тӀебиатдин вамаса эсерар. Пакамахъ фад, экуьнин сифте нурарихъ галаз,къарагъзавай зариди инсанриз экуьнин, ракъинин, гьакъинин ва жув хуьнин саламар, дуьаярракъурзава. Месела, «Экуьнин салам» шиир ихьтин куплетдилай авалзава:
Зи азизбур, хуьруьнвияр, са чилин эллер, МичӀи йифен хъен алатна… Экуьнин салам! Милаим хъвер аваз чина, ахъайна вилер, Сагъламвилин къуват гузвай ракъинин салам!
СтӀал Мислиматан туькӀуьрунра гзаф чка инсандикай, ватандикай, халкьдикай ва дуьнядикайкхьенвай эсерри кьазва. Зариди инсан тӀебиатдинса емиш яз, агалкьун ва девлет яз гьисабзава ваадавай савад, адалат, мергьямат, викӀегь, кӀубан,къаст авайди хьун тӀалабзава. «Инсан ятӀа…»шиирда кхьизва:
Инсан! Инсан, зурба я вун, гуьзел я!… … … … … … … … … … … … … Инсан ятӀа, вафалу хьухь эбеди… Жув дуьнядин са устӀар яз яхъ жува, Алахънавай рекьер-муькъер дуьзмишиз, Жуван карни, куькӀвей гъед хьиз, твах жува, КӀвач хкӀур кьван чилера нур битмишиз!
Эхь, гьар са заридиз вичин чил, тӀебиат, ватан,чӀал ва кӀвал багьа я, ширин я, гьавиляй и темайрай кхьенвай шиирар ва маса эсерарни милли литературада самбар ава. Вичин хсуси гьиссеркъалурун, фикирар лугьун патал СтӀал Мислимата, къадиравай устадди хьиз, цӀийи-цӀийигафар, ибараяр, гекъигунар ва маса чӀалан такьатар дикъетдивди жагъурзава. Нетижада аданкъелемдикай мешребквай эсерар хкатзава… Заридиз «Лезги чӀал» шиирда вичин хайи чӀал«хранвай хьиз михьи зардин гьаларкай, яд хьизмихьи, тур хьиз, хци» яз аквазва. Ада, хайи чӀалахъ элкъвена, давамарзава:
Хранва вун, яхцӀур рангун гибе хьиз, Хуш я рикӀиз, жуван хайи диде хьиз, Дуьня михьиз кьазвай хайи уьлкве хьиз, За зеррени тефир течир лезги чӀал.
СтӀал Мислимат, гзаф зарияр хьиз, шаир-философ я. Адан са жерге шииррай («Зи ДУЬНЯ»,«ДУЬНЯ», «Дуьнядин регъвер», «Дуьнядиз багъишин» ва мсб) дуьняда кьиле физвай хъсан-писгьерекатар, заридин гьиссер, фикирар-хиялар аквазва. «Кьве дуьня» шиирда ихьтин шикиларкъаншаба-къаншар эцигнава: экуь дуьня – мичӀидуьня; ширин дуьня – душман дуьня; чеб хъсанкъалурзавай инсанри «чапхунзава, чухваз чилкьве гъиливни»… Кирамди чилин хатур тахун тӀалабзава. Заридин рикӀиз дуьнядин ихьтин гьалари азият гузва:
Сабуруз вахъ дуьзвал канда, Садбуруз и кар таканда. Гайидаз бахт мадни канда, Тагайдан рикӀ тӀар я, дуьня…
Заридихъ инсанрилай, ватандилай ва дуьнядилай нарази шиирарни ава, абур зарафат, ягьанатва русвагь квай эсерар я: «Фукъаранар хьанвахьи, дуст», «Алцурзавай кицӀериз», «Чилел тӀурфан ргазва», «Яраб, мад чун элкъведа жал лукӀариз?» ва мсб.
Вичин эвердиз гьай тагузвай инсанрикай умудхкатайла, зариди, диндихъ чӀалахъ инсанди хьиз,астафириллагь лугьузва, «Я, Аллагь!» шиирда«бахтсуз инсан чилерал тахьун», «буба хцихъмуьгьтеж тахьун», «сурун азаб тагун» ва инсандиз дуьнядал маса жазаяр тагун тӀалабзава. Амма СтӀал Мислимат тӀебиатдиз, дуьнядиз ваинсаниятдиз, гьакъикъатдихъ чӀалахъ инсан хьиз,илимдин вилерай килигзава. «Чан аламаз…» шиирда кирамди ачухдаказ, чин кьун тавуна, кхьизва: «Женнет, желгьем ава, лугьуз, чир хьана зазтапарар… Женнет гьам я: хаз кан жемир сивикайни гъиликай…» Эхирдай ада кӀелзавайдаз, дидедин насигьат хьиз, лугьузва:
Чан аламаз туькӀуьра Вири дердер, рикӀик квай. Кьурубур я гафар гьакӀан: ЗатӀ авайд туш, чилик квай…
Заридин хуьре-кӀвале, ватанда ва дуьнядакьиле физвай мусибатдин гьерекатар ва вакъиаяраквазва. Абур заридивай эхиз жезвач, ГЬАВИЛЯЙ«КУЬЗ фагьумзавач?» шиирда туьнтдаказ хабаркьазва: «Вучиз рекьизва инсанди инсан?!» Кирамди суалдалди ихьтин дугъри, шак квай жавабжагъурзава: «Дар ятӀа, яраб, къекъвезвайрекьер?» Тайин жаваб вилив хуьн тавуна, веревирдерзава: «Инсандилай мад вуч ава масан? Дигиз кан яни ивидив чилер? Ни халкь авурд яинсанар рекьиз?» Заридиз яракьар гьазурзавайинсан зегьерквайди яз аквазва, ада, кӀелзавайдахъэлкъвена, хабар кьазва: «Куьз фагьумзавач, эй,фагъир бенде? Чилик гзаф физ жедач и дуьнявавай, на фикир чӀугу… жувакай». Заридиз инсанди фикир авуна, ам михьи рекьел элечӀна,михьи намусдалди уьмуьрна, канзава. Заридиз тӀебиат, адан гуьзел шикилар, вичихразвай халичаяр кьван канда. ГьакӀ хьайила, тӀебиатдикай кхьенвай шиирарни («Йисан ВАХТАР»,«ЧАЗ къизилдин зул атанва», «Гьуьлел», «СтӀалар» ва мсб.) гьакьван иербур, дуьзбур, метлебквайбур я. СтӀал Мислиматан художестводин эсерар кӀелайла, абурукай веревирд авурла, абуруз ихьтинса жерге кьетӀенвилер ава:
- эсерар кирамди вичин кузвай рикӀелди, ялавкваз кхьин;- эсерриз михьи, ширин, дерин муьгьуьббат –дидевилин муьгьуьббат хас хьун;- эсеррик дерин мана-метлеб, фикирар, ниятар ва веревирдер, яни философия, хьун;-эсерар литературадин михьи чӀалалди, эвелэхир аваз, уьлчмеяр хвена, кхьин.
И вири лишанри, кьетӀенвилери са месэладиз– шииррин кьилин лишандиз къуллугъзава. И лишанри заридиз вичин туькӀуьрунралди Инсан канхьун, зариди Инсандиз къуллугъ авун, Инсанхуьн я. Алай девирдин бажарагъавай зари дишегьлидин туькӀуьрунар веревирд авурла, чун алай девирдин чӀехи зари Мерд Алидин фикирдихъ галазрази жезва. «Хайи чӀал лезги гибедин рангаривгекъигзавай кирам, шаир дишегьли, халис художник я: ада, устадди гамуна кваквар санал сижифдай хьиз, вичин гуьзел эсерра хайи чӀалан гафаргьахьтин рангквай, экуь, цӀалцӀам, тӀарам, чуьнгуьрдин симери хьиз, зив-зивзавай цӀарара твазва. Нетижада арадал гуьзел, дерин, метлебквайва махсус шиирар арадал къвезва» СтӀал Мислимата ватандикай, чӀалакай, дуьнядикай, муьгьуьббатдикай, тӀебиатдикай кхьенвайчаналай эсерри кӀелзавайдаз еке таъсирзава –адаз ватанпересвилин ва гуьзелвилин тербиягузва, экуьнихъ рехъ къалурзва. Ихьтин эсерримилли шиират шак авачиз девлетквайди ийизва. Абур мад ва мад кӀелиз, лезет хкудиз, жува кӀелайди масадав теклифиз, кирамдиз вичин чӀехиюбилей рикӀин сидкьидай тебрикиз, адаз «Сагърай вун!» лугьуз кан жезва. Зун чӀалахъ хьана: СтӀал Мислиматан хура, рикӀивайни, заридин ялавквай рикӀ кузва. Ам икӀкунин сир вуч ятӀа? Аквадай гьаларай, кирамдивичи лагьайвал, заридик «дуьнядин бурж кума»,адахъ «кхьин тавур цӀар ама…»
“Алам” журналдин коллективди Ризван Забитан хва Ризванов хайи халкьдин патал авунавай крариз ва къуллугъриз килигна “Лезги халкьдин дамах” дипломдиз лайих акунва.
Чна 60 яш тамам хьанвай юбиляр барка ийизва, адазчандин сагъвал, рикӀин шадвал ва агалкьунар тӀалабзава!
Вилер ахварик кузвай. Гьамиша зарафатзавай Ризванан гьални зи гьалдилай пис тир. Са герендилай гьуьлелай къарагъай къайи гару чи ахвартахьанвай чанда фул туна. Къарагъна экъвенаканзавай. Ацукьна акъвазайтӀа скамейкадин кьулари зи як алачир яхун ютурра акӀана чпин гелтадай. Са патахъайни гару зи иви дамарра чӀагурнавай. «Экъвена, экъвена канда»- зи кьиле авайдиса фикир тир. Зун аста-аста экъвез гатӀумна. Чандиз са кӀус чим акъатнавай хьи Ризвана ЛАГЬАНА:-ГЬУЬЛЕЛ атана, гьуьле гьахь тавуна хъфин ави ламра ихтилат авай гьа, гуьнедай агъуз адажув, гуьнедай виниз жува лам акъудай мисал Я.ИМ лагьана ам вичин яцӀу спелрин кӀаникай хъуьрена. За са гъвечӀи хъверна куьтӀни авунач, кьилкьунач. Заз адан къилих хъсан чизвай. Ада вичгьахъ тирди зун ирид цаварай фейитӀани суб-утдай. Вучиз лагьайтӀа а лам квай сагълугъ захалу Забитан 50-йисан юбилейдиз лагьанай. Лагьанай ваъ тамам лагьана куьтягьиз хьаначир. Вири руфунар кьуна хъуьренай. Гьар зун акурлахалуди «са лам квай ихтилат ая кван»-лугьузхъуьредай. За абурун гъиле козыр ганвай. Гиланиза авур гъалатӀ, гунагь зи вилик хквезвай. Югъ йифен пацарай хур гватна акъатайди хьизахъа хьана. Акьван фад я хьи, я чарадан рак гатазжедай вахт туш, я чун фена канзавай редакцияринракарар ахъа ЖЕДАЙ.-Я Ризван, -лагьана ЗА-АКИФА заз са шумудрахабар гъанва хьи, бес Медет Махачкъаладиз шумудра атайтӀани зи патав татана хъфизва, лугьуз Расима бейкефвалзавалда, ша чун са ГЬАДАНИАКЬАН.-ХТУЛ, чун тефейтӀа хъсан я. Адакай вичин бу-
икъарикай са юкъуз зунни Ризван Махачкъаладиз фин меслят хьана. Зун КцӀарай Худатиз хтана. Пакад юкъуз Ризван чӀар кайиди хьиз атана акъатна. ГЬАЛ-АГЬВАЛДИКАЙ хабаркьурдалай гуьгъуьниз чи суьгьбет адет тирвал шииратдал фена. Ада завай цӀийи шиирар кӀелун тӀалабна. За цӀийиз кхьенвай шиирар кӀелна. Ада вичин фикирар лагьайдалай кьулухъ,адет тирвал кесибдиз авай-авачирдав фу, тӀуьна чун вокзалдихъ рекье гьатна. Поезд Худатиз агакьайла йифен сятдин 12-аз амай. Билет авачир. Проводникдихъ галазрахана рекье гьатиз-гьат тийиз чун вагондиз акьахна. Акъахунални пашман хьана. Ина вириполкаяр ацӀанвай. Туалетдин пис ял авай вагонда нефес къачуз жезвачир. Чун кьвед-пуд вагон инихъ-анихъфена. Вири гьа и саягъда ацӀанвай. КӀаник галай полкайрал кьуд-кьуд ацукьнавай. «Яраб вири Азербайджан Урусатдиз куьч жезва жал»- фикирдай фена зи. Вацра кьведра-пудра физвай ирекье заз ихьтин басрух акурди тушир. Эхир кьуд сятдин рехъ тамбурда акъудай чун йифенсятдин 4-аз Махачкъалада вагондай эвичӀна. Амма вокзалдални ацукьдай чка авачир. Ацукьнавайбурулай паради кӀвачел аламай. «Комната отдых»диз акъатзавай гурарни кваз ацукьнавай инсанрив ацӀанвай и гурарай виниз хкаж жедай мумкинвал авачир. Инихъайни чи умудатӀана. Гила чахъ амайди сабурдив эхун тир.
бадиз хийир акурди туштӀа, чазни АКВАДАЧ.-ЯДА, чна адан хийирдикай вучзава. Ам дуьзлагьайтӀа пара хъсан кхьираг я, чун инсандинпатав ваъ, кхьирагдин патав фин. Адал кьил чӀугван, ам шад авун чи буржи Я.-ВИ хатур хунлай ирид вечрен ютур хун ХЪСАНЯ.-ТУЬТӀУЬНА тӀакӀурай, чене михьа! Чун кьведни сад-садаз килигна хъуьрена. Чихъуьруьни на лугьуди и багъдавай къушарал чангъана. Абуру чпин «чӀив-чӀирив»рив чахъ галазрахуник кьил ктуна. Гьелени багъда авайди са Ризван тир, са зун, садни тимталдал элкъвенвай Суьлейман буба тир, садни чаз чпин мани лугьузвай къушар. ЯВАШ-ЯВАШ рагъ гьуьлукьай хкатзава. Аданнурари ахвар тахьанвай вилериз пис таъсирзавай. Рагъ Ризванан япайни физвачир. Адал чӀулавчешмегар алай. Ракъини аста-аста чандиз чим акъудзавай. Чандиз чим акъатунивай чна сад-садакай хабаравачиз костюмрин дуьгмеяр ахъайиз эгечӀна. Ризвана вегьей вил за акьуна ЛАГЬАНА:-Я рагъ, вун са кӀус фад акъата ман, зи хтулвахъ цӀигел тир ХЬИ!..-ВУННИ пис туш, костюмдин хев чкадалхъфенва, яхаяр ахъа хьанва. Ша гила ви хура акъваза ман, гьикӀ акъваздатӀа?!.-кӀуфук мили хъверкваз лагьана за. Чун кьведни хъуьрена. Са герендилай чун аста-аста «Кхьирагринсоюз» галай патахъ фена. Инал чаз Межид Гьажиева са нихъ галаз ятӀани зарафатзавайдиакуна. Ам а чӀавуз акъатзавай «кхьирагринсоюз»дин орган тир «Дуствал» алманахдин редактор тир. Адаз чун акуна чи патав АТАНА:-КУЬН вуч хъсан атана, исятда за Байрамаззенгда,- лагьана гаф сиве амаз ракарай къенезгьахьна гурарай виниз хкаж хьана. И арада чазяргъай зарафатрал илигна къвезвай Асеф Мегьман ва Жамидин акуна. И кьве чӀехи шаир ва композитордин сивел хъвер алай. ХВАШ-БЕШАВУРДАЛАЙ кьулухъ закай зарафатрик кьил ктуна. Зун Махачкъаладиз атайла абурухъ на лугьудилувар акатдай. ГЬАЛ-АГЬВАЛ хабар къурдалайгуьгъ уьниз кьел квай зарафатрал илигун адетдинкар тир. Зани абуруз канивал ийидай, абурун за-рафатриз элкъвена са жавабни гудачир. И чӀехикамалэгьлийри закай зарафат авун жуван бахтлувал яз кьабулдай. Гилани гьа икӀ ХЬАНА:-ЯДА, «тӀимил я тӀимил» куь патан гьал-агьвалгьикӀ я? Гьаваяр гьикӀ физва? Забит гьикӀ я? –жузуна Жамидина.-Гьа ина хьиз жаваб гана за. –Забит халудиквез рикӀин сидкьидай чими саламар ракъузвай. Куьн фадлай КцӀариз акъатнавай лугьуз са кӀусбейкефвални ийизвай. Зур йис жезвалда Байрамхалуни КцӀариз хтун тавуна. Зи гаф сиве амаз Байрам халу вичин такабуркьил тик кьуна яргъай къвез акуна чаз. АДААГАКЬИЗ-АГАКЬИЗ сивихъ хъвер кваз ЛАГАЬНА:-ВИ ламраз «чуш» лагьайди авани, я Асеф вичин чӀурудакьван вуч я? Я хтулар куьнни къведакьван? Забит гьикӀ?- Ада са гъиле Ризванан муькуьда зи гъил кьунвай . -«ТӀимил я тӀимил» кхьейдалай къулухъ вуннитӀимил-тӀимил акъатзава хьи, Махачкъаладикайхъелнаваз ТАХЬУЙ.-МАХАЧКЪАЛАДИКАЙ ваъ, вакай ХЪЕЛНАВА.-ЗАЗВИЛ яна хъуьрена Жамидин ТХА.-АДА хъелуникай зарар авач, ви хъелуникай аллагьди хуьй.- Жаваб гана Байрам халуди кӀуфалхъвер алаз. Са легьзеда Жамидинан яцӀу рцӀамар сад муькуьда акьуна ахпа цавар паддай ван акъудна ХЪУЬРЕНА:-БЕС ваз вуч чидай, са вун яни хъелиз чидайди,хъел тежедай кас авайди туш-лагьана Жамидина. Байрам халудиз са вуч ятӀани лугьуз канзавай,гьа и чӀавуз «Кхьирагрин» союзрин рак ахъахьана Межидни Буба ракарай къецел акъатна:
-Яда Байрам, ваз гьикьван зенгда, кӀвале касавачни трубка КЬАДАЙ?-ВАЪ, -лагьана Байрам халуди,-ваз гьакӀ хъсаня. Гьар хъваз кан хьайила заз зенгда, муькуь чӀавуз Асефаз. Ви дувандихъни гала ЗУН.-ЗА вучна, хзан къени хьайиди, ваз мугьманаратанва лугьуз зенгайди тир, зенгначиртӀа вун бейкеф жедай. Зенгайлани зал ахмурар гьалчзава. Вигъиляй зун вутӀ жеда, я Байрам?!. Чун вири хъуьрена. А чӀавуз лезги “кхьирагрин пулун кисе” Байрам халу тир. Гьинай хьайитӀани мугьманар атурай, Байрам халудиз эвердай. Адани а мугьманарлезги адетрив рекье твадай. Низ пул кан хьайитӀа Байрам халудин патав звердай. Ада садни умудквачиз тадачир. Чун и кардал мегьтел жедай. Вучиз лагьайтӀа, ада вичив гумай эхиримжи манатни кан хьайидаз гудай. Ам гзаф чӀехи рикӀиниеси я. Адан ацукьун-къарагъун, рахун, рахадайла чина гьатзавай мимика зи чӀехи стха Марлиназ ухшар тир. Ам авай чкада заз жуванкьулухъ дагъ хьтин арха галайди хьиз жедай. Зазлезги кхьирагрин арада Забит халудин ва Байрамхалудин рикӀин чӀехивилив, инсанпересвиливагакьдай, абурув гекъигдай пуд лагьай кас чидач. И кьве чӀехи инсан асул лезги иви квай, лезгинамус квай ксар тир. За зи уьмуьрда и кьве чӀехи инсандихъ галазацукьун-къарагъун хьунал ДАМАХЗАВА...-ЯДА Медет, куьн мус атанвайди я?-жузуна Байрам халуди зи хиялрин цӀиргъ КЬАТӀАНА.-КЪЕ сятдин кьудаз,-жаваб гана ЗА.-ФУ ТӀУЬНВАНИ?-ВАЪ, гила неда, лагьана ЗА.-ША ятӀа фин! Чун Сулейман бубадин багъдавай кафедизфена. Адет тирвал мад пул Байрам халуди гана. Межидан кефияр къумбар тир. Жамидина ЛАГЬАНА:-Я Межид, вун обкомда авай совещанидизгьикӀ къвезвайди я?.. Самар масданди хьайитӀанимуьхч жуванди я эхир. Эхиз жезвачтӀа ХЪВАДАЧМАН!-ЗУН и гьалдиз гъайиди Байраман гафар я. Адан са гаф са пут виртедивни нез жедайди туш. Зун къведач, кӀвализ хъфида. Ам рекьелай са машинда акъахна хъфена. Байрам халуди нянихъ чпин кӀвализ хъшалагьана Жамидинахъ галаз совещанидиз фена. Зунни Ризван лагьайтӀа, гьа багъда авай чайханадиз фена. Чай хъвайидалай къулухъ за Ризваназ ЛАГЬАНА:-РАСИМАКАЙ хабар КЬАДАЧНИ?-ША фин!-жаваб гана ада. Чун а чӀавуз лезгидал аялар патал АКЪАТЗАВАЙ«КАРД» журналдин редакциядиз Расиман патавфена. Расима чун чина хъвер аваз кьабулна. И чӀавуз кабинетда Арбен Къардашовни авай. Абуркьведни кабинетда авай стулрал ацукьнавай. Кабинетда авайди кьве стулни са стол тир. Редакцияи дараматдиз цӀийиз куьч хьанвай. Гьеле герек тадаракар вири хканвачир. Зун гзаф юргъун тир, кӀвачел къваздай аман зичанда амачир. КӀвачери зи чӀалаз килигзамачир,пелез къайи гьекь акъатнавай. АКВАЗ-АКВАЗ зичинин рангар дегиш хьана, жуван таразвал хуьзтахьай зун цлахъ агалтна, мадни акъвазиз хьанач. Зи гьал Арбеназ хъсан аквазватӀани, ам чкадлайюза хьанач. Зун гъилевай папка чилел эцигна адалацукьна. Гьа и чӀавуз Расиман цавар паддай ванзи япара АКЬУНА:-ВАЗ им хьран кӀвал туш! За зарафатдал ВЕГЬЕНА:-ХЬРАН кӀвалени гъвечӀи-чӀехи авайди я. Расим вичин къапарай АКЪАТНА:-КВАХЬ инай!.. Зун са куьтӀни тавуна ракарай гьикӀ акъатнатӀазаз чидач. Амма ракарин сварцей къене авайбурун рахунин ван КЪВЕЗВАЙ.-ЭЛКЪУЬР хъия!..
-Тик ВЕГЬИРАЙ!-ЗУН ви патав гъайиди гьам я… элкъуьра Медет!-Вичин чка ЧИРРАЙ!-ВУН чун патал кьейидай я. Чаз Расим тӀваралайди чизмач!...- лагьана Ризван къецел акъатна. Рак акӀ кӀевна хьи, ам петилдай акъатиз ТӀИМИЛАМАЙ.-ЯДА за ваз лагьаначирни ам хибри тирди?хъел кваз Ризвана заз ахмурна ва зи гьал АКУНАЖУЗУНА:-ВАХЪ вуч хьана? Чинин рангар атӀанва ХЬИ?-ЗАТӀНИ,- лагьана за. Жув авай гьалдикай, адазлугьуз кан ТЕЙИЗ.-ША са герен гьутӀа кетилдал ацукьин. –Ада идараматдин гъенел алай скамейка къалурна. Чунса геренда адал ацукьна. Чай чкӀул ягъанайтӀаиви акъатдачир. Чун гзаф пашман хьанвай. Садсадаз килигиз жезвачир. Чаз лугьудай гафаржагъизвачир, гафар кьитӀхьанвай. Дегьне фурузаватзавай инсанди вич гьикӀ гьисзаватӀа чна чунгьакӀ гьисзавай. Бушлухра сирнавзавайди хьиз,кӀвачерикай чил катнавайда хьиз. Ам гафаралдикхьиз жедай гьисс тучир. Ам кьилел атайда, агьисс уьмуьрайда кьатӀуда. Эхирни чун и гъенелай обком галайнихъ фена. Обкомдин дараматдин патав гвай кӀвалера Байрам халу жезвай. Зенгинин ванцел Байрам халудин папа ракарай кьил хкудна ЛАГЬАНА:-КУЬН Махачкъаладиз итимар рекьиз АТАНВАНИ?..-ВУЧ итимар, вуч рекьинар?.. –мягьтел ХЬАНАЧУН.-КУЬНЕ рекьида лугьузвай Расим! –ванце кчӀевал аваз лагьана Байрам халудин папа. Чи ван атай Байрам халу ракарал атана ЧАЗ:-КӀВАЛИЗ ша,- лагьана. КӀвализ гьахьайла ана Расим вичин аялни гвазакуна чун мягьтел хьана. Чун кьве виш метркъвер кьван Расим детсаддай аялни хчуна инизатана чакай Байрам халудиз шел-хвал, шикаятавунвай. Гуя «вич чаз рекьиз канзава» лугьуз. Амма Байрам халу адан гафарин сакӀани чӀалахъжезвачир. Столдал недай, хъвадай вири алай, кьве рюмкада эрекьни авай. Байрам халуди вичин ПАПАЗГЬАРАЙНА:-КЬВЕ рюмка гъваш! Адан кайваниди кьве рюмка, кьве къаб,кьведни пац гъана. Байрам халуди рюмкайраэрекь цвана ЛАГЬАНА:-ЯХЪ кван, хъван чна Расим къе ваъ, пака рекьидай сагълугъдай. Я зи кӀвал, яни куь гъилер мурдар ивидай кьацӀурмир. Ризвана хьайи хьайивал Байрам халудиз ахъайна са гафни дегиш тавуна. Байрам халуди кьил ГАЛТАДНА:-Я Расим, Медет гьавиляй ви патав къезвайдитучир. Ам гъвечӀи-чӀехи чидай хуьряй акъатнава,заз чидач вун гьинай акъатнавайди ятӀа,- лагьанагъилевай рюмка чи рюмкара акьурна. Чна и кьатӀ кьуда хъвана, тух жедалди футӀуьна. Амма ара атӀуз Байрам халуди кьил галтадзавай. Расимавай куьтӀни жезвачир. Ам вичингъалатӀдин гьавурда акьунвай. Рахазвайди Ризванни кӀвалин кайвани тир. Эхирни Расима кьил хкажна ЛАГЬАНА:-КУЬН къе йифиз зи мугьманар Я.-ЧУН ваз мугьман хьайиди вуч тир,-лагьана Ризвана. За адан кӀвачел кӀвач ИЛИСНА:-ЦӀИЙИ хъйимир!-лагьана Байрам халудиз килигна. Ада гьелени кьил ГАЛТАДЗАМАЙ.-ЗА квез кфил яда куь рикӀелай вири алатдайвал. -Медет, вуна за кфил ягъарла яб гайиди ЯНИ?:-ВАЪ! –лагьана ЗА.-АКУ ятӀа ша фин чи кӀвализ. За аялни хутахин,
Къагьриман Ибрагьимовни Ярали Яралиевахъ галаз
куьнени «кьакьан дагълар»ихъ яб акала. За квезтакур са кеф гуда. «Ваъ» лугьумир»,- минетна Расима.-Яда, Ризван, ви хъел алатнавачни?- жузуна Байрам халуди. Ризвана вичин яцӀу спелрин кӀуфариз звергана ЛАГЬАНА:-АЛЛАГЬДИ вичин гунагькар бендейрин гунагьрилай гъил къачузватӀа зун вуж я кьван. Аллагьдиадан гунагьрилай гъил къачурай. Эхир хьи са патай Байрам халуди, са патай за Ризванан кендирагъ чуьнуьхна, ам Расиман кӀвализ физ рази авуна. Чун аста-аста Синявина куьчедавай Расиман кӀвал галай патахъ фена. Идараматда а чӀавуз Дагъустандин кхьирагрингзаф пай, лезгийрикай Межид Гьажиев, Абдул Ражабов, Ханбиче Хаметова ва Расим Гьажи чарачара мертебайра жезвай. Расима рак ахъайна, чун кӀвализ гьахьна, тавдин кӀвалевай столдихъ ацукьарна. Чаз хваш-бешавурдалай къулухъ ЛАГЬАНА:-КУЬНЕ вуш ХЪВАЗВА?..-СА чай хьанайтӀа пис жедачир, -лагьанай ЗА.-ЧАЯР хъфейла Худата хъухъ, инаг ваз чаярхъваз чайхана яни?-хъуьрена Байрам ХАЛУ.-АЖЕБ лагьаначни, -лагьана РАСИМА-ЗИ рикӀевай цаз акъудна. Пуд йис вилик зун Дербентдизфейила гъайи коняк ава, вични вад гъетрен,исятда за гъида. Ада кьуд рюмкани са кьутӀу шоколад гъанастолдал эцигна ва сервантдин бардай кьве шуьшеконяк АКЪУДНА.-КУЬ редакцияда вуч авайди тир, куьн кӀвализша, Расима квез гьуьрметар авурай,-айгьамдивлагьана Байрам ХАЛУДИ.-УН ман, тахьайтӀа гада-гудудин патав зун биябур ийиз. Гила атайла кӀвализ ша. -айгьамдингъавурда такьуна жаваб гана Расима. Сифте Ризван вичин звер ганвай яцӀу спелрин кӀаникайхъуьрена, ахпа зун. Байрам халуди кьил галтадзавай. Расима шуьшейрикай садан кьил ахъайнарюмкайриз коняк ЦВАНА:-СИФТЕ «кьакьан дагълар»ихъ яб акала ахпахъухъ,- лагьана Расима кфил гъиликтарна. Адакифилдай са-кьве ажаиб сес акъудна. Амма гуьгъуьнай инсан гьейранардай жуьреда «Чанкьакьан дагълар» макьам яна. Чун пагь атӀанаамай. Икьван гуьрчег кфил ягъазвайди чинай зегьеравахьзавай Расим тирни, тахьайтӀа дуьнядинвири дердер-гъамар вичин рикӀин дегьринра хуьзвай, чаз тийижир, сирквай махарай атанвай сакас тирни кьатӀуз тежез мегьтел хьана амазмайчун. Ада ягъай кфилдин ванци зунни Ризван гьейранарнавай. Чаз чун са чара дуьнядиз атанвайхьиз жезвай. Чи винел акъудиз тижезвай гьиссерии макьамдин сирквай ванцин кӀаник кьуьлзавай. Заз гьеле зи уьмуьрда икьван сирквай, инсандинруьгь чкадлай юзурдай мелодия ван хьайидитушир. За вегьей вил Байрам халуда акьуна. Амсекиндиз шезвай. Вилерин накъварай адан чинмихьиз кьеженвай. «Яраб адан рикӀел СтӀур атанватӀа»- лугьуз фикирдик кваз Ризваназ килигназа. Ам тамам дегиш хьанвай. Зур сят вилик чин атӀугъай Ризван фейи падниамачир. Адан чина са миливал гьатнавай хьи, сакхьирагдивайни ам кхьиз жедачир. Ада гагь заз,гагьни Байрам халудиз килигзавай. За жуван вилераллай нагъв михьна ЛАГЬАНА:-ГЬАЛАЛ хьуй ВАЗ!..-ЧАЯР къайи хьана, сифте хъван, ахпа за КВЕЗ«МАГЬИ дилбер чан» яда, –ада вичин рюмкахкажна. Хъел квахьай Ризвана вичин рюмка сифте Расиман, ахпа чи рюмкарихъ галукьарна. Байрамхалу хъуьрена ва секин сесиналди Ризваназ ЛАГЬАНА:-ГЬИКӀ я, хъел ЭЛЕКЬНАНИ?-ИКЬВАН хъсан аваздин хура хъел амукьдани?..- жаваб гана Ризвана. Зун лагьайтӀа гьелени а макьамдин суьгьуьр-
Р.Ризванов хтулрихъ галаз
дик кумай. За жув кьакьан цавара сирнавзавайкъуш хьиз гьисзавай. Расима ягъай «Кьакьандагълар» макьамдин тасъирдихъ, кьакьан дагъларин винел цава сирнавзавай лекь хьиз. Зи рикӀвиче авай гъам-хифетрикай азад хьанвай. Япараавайди Расиман кфилдин ширин ван тир. Чна рюмкара авай конякар хъвана гьарада сашоколад къачуна тӀуьна. Расима рюмкаяр ацӀуриз-ацӀуриз ЛАГЬАНА:-КОНЦЕРТ гьеле кьулухъ КУМА!-ИБУР ягъан, жуван кфил ахпа ягъ!-сивихъхъвер кваз лагьана Байрам халуди. Ада рюмкакьуна сифте Расиман, ахпа чи рюмкайрихъ ГАЛУКЬАРНА:-ЯХЪ тӀун я жегьилар, гьайиф зун кьуьзуь ЖЕЗ.-ВУНА кьуьзуьвал хиве кьазвани?-жузуна Расима рюмка хкажна. Заз чара хьанач, рюмка хкажунуз мажбур ХЬАНА:-КУЬЗУЬВАЛ гьинавайди я, вун чалайни жегьиля. Инсандиз яш гудайла чиниз килигна ваъ, рикӀиз килигна гун герек я. –Сивел хъвер алаз лагьана за рюмка Байрам халудин рюмкадихъгалукьарна. Ахпа гъил Ризван галай патахъ яргъиавуна. Адан рюмка буш ТИР.-ЗА хулелай камда лугьуз акъвазунлай, хулелайкамайтӀа хъсан я –лагьана Расима гъилевайрюмка винизна ва ам са хупӀна. Зунни къулухъакъвазнач, я акъвазизни жедачир. Байрам халудинвилер зал алай. Расима чи рюмкаяр ацӀур КЪАВУНА.-ЯДА, конякдиз ваъ, кфилдиз худ це!-хъуьрена Байрам ХАЛУ.-КОНЯК галачир кфилдин лезет вуч я?-лагьана Расима.-Вуна чаз коняк ваъ, макьамар гуда лагьайдитир, рикӀелай ракъурмир.-хъуьрена Байрам халу. И чӀавуз чун алай кӀвализ Расиман ПАБГЬАХЬНА:-АЯЛ ксанва, зун кӀвалахал ФИЗВА.-СЯТ шумуд я къван?-жузуна Расима.-ЦӀусад, -жаваб гана ПАПА.-ЯТӀА вач, вун геж ЖЕЗВАЧНИ?...-ГЕЖ жеч, -лагьана папа ва ам ракарай АКЪАТНА.-ВИ кфилдихъ яб акалин маса чӀавуз хьуй, гилагеж я, къуншияр инжиклу ийимир.- Ахпа Байрамхалу чахъ ЭЛКЪВЕНА:-КУЬН ХКВЕЗВАЧНИ?!.-ВАЪ, абур къе зи мугьманар я. Байрам халу куьгъуьна Расимни аваз утагъдайакъатна. Ам рекъе хтуна Расим хтана. Рюмкаярниконяк авай шуьше балкондал АКЪУДНА:-ША балкондал ацукьин, къецел хъсан гьаваала,-лагьана. Чун балкондал фена, Расима вичин кфилнишоколаддин кьутӀу гъана инал алай гъвечӀи столдал ЭЦИГНА.-ЛАГЬ кван КцӀара вуч хабарар аватӀа, – жузуна Ризванавай.-Гъариб хабарар авач, – жаваб гана Ризвана.-Бес Худата вуч хабарар ава? Магьамедкериммалим гьикӀ я. Шекер лугьудай зегьримар азардитади ГУЗВАНИ?-ВАЪ, хъсан, – лагьана за – Ам накь чайханадаавай. Кефияр хабар къурла “пис туш” ЛАГЬАНА.-АМ пара хъсан кас я. Ада чи хуьре кӀвалахна,зун адан шагуртӀ хьайиди я. Ада чаз ”ФИЗИКА”ТАРСАР гайитӀани литературадал гзаф рикӀ алайкас Я.-МАНКЪУЦӀ я ман, – лагьана за. (Манкъулудхуьруьнвийриз патал хуьрери икӀ лугьуда). Кесиб Абдуллагьан, Насруллагьан, Забитан, ФизетӀанхуьряй акъатнава ЭХИР.-ВУН гьахъ я, – лагьана Расима – Манкьулидхуьр берекат авай, хатур – гьуьрмет авай, чӀехи –гъвечӀи чидай хуьр хьиз машгьур я. Ада рюмкайра коняк цвана кфил гъиле кьуна. Ахпа кфилдилай са гъил аладарна лагьана: заквез гила «Магьи дилбер чан» ягъада, яб це иавазда авай гъамуниз, рикӀин дегьнейрай къвезвай сузайриз, инсанрин рикӀ цӀурарзавай.
ДР-ДИН хару сенятдин лайих кӀвалахдар Имамали Халиловах галаз
Ада “Магьи дилбер чан” макьам акьван серес, акьванхъуьтуьл ягъана хьи,чи вилерикай даимкьилел живедин пармак алай ШАГЬДАГЪ,АДАН къацу чӀур акъатай ценер, ана авайбулахар, каниданвилик кьинерзавайсвас хьтин назквай Шагьнабат, сусан пекчӀарар хьиз и вацӀузавахьзавай Лацарин чарчар къарагъна. Мани галачиз ягъай и макьамди чи чилин гуьзелвиликайчӀугунвай са кинофилмди хьиз чун вичел чӀугна. Чи рикӀера мергьяматдин гьисс туна чи такабурса кӀусни артухарна. Гьа и гьиссера чна йиф чӀичӀна. Гила чи чандавай юргъунвал фейи падниамачир. Ам Расиман кфилдин ширин авазри чичандай акъуднавай. Къенин йикъалди зи япараавай са кӀус зарул, гъамквай аваз а чӀавуз Расимаягъай кфилдин ван я жеди. Зун а авазри акьвангьейранарнавай хьи, зи мефтеда а макьамри чпизлайих чка кьунва. Чун Расимаз ”сагърай” – лагьана кӀваляй акъатна. Гьеле фад тир, чарадан рак гатадай вахттучир. Чна фена гьарада са бутербродни кофекъачуна тӀуьна. Ахпа Байрам халуйрин кӀвалинпатав гвай паркуна ацукьна. Ризванан чина милихъвер аваз ЛАГЬАНА.-РАСИМ чӀехи кхьираг я, адан кфил ягъуннизурба тир амма, адакай бегьем итим са ЧӀАВУЗНИЖЕДАЧ.-ША чна адан кхьирагвилиз кфил ягъуниз кьимет гун. Касвал вичиз амукьрай-давамна за. Са арадилай Байрам халу спортдин костюмалаз гьуьл галай патахъай хквез акуна ЧАЗ.-РАСИМАН мугьманвал яргъал фейиди хьтиндия, куьн вуч геж хьана? Фу тӀуьнвани,-жузуна АДА.-ГЬАРДА са бутерброд тӀуьнва-лагьана Ризвана.-Жегьил итимриз са бутерброддикай вучжезва? Гьата зи гуьгъуьна!-эмирна Байрам халуди. Вижеваз фу тӀуьна чун кӀваляй акъатна,«кхьирагрин союз» галай патахъ фена. Инал Абдул Ражабова чувудрин шаир Хизгил Авушалимовахъ галаз ихтилатзавай. Абдул сивихъ хъверкваз чи вилик АТАНА:-ЯДА Байрам, сенфиз квехъ вуч хьанвай, экуьналди куьне чи ахвар атӀана хьи, амма Расиманкфилдикай жеч. Чидач кфил хъсанди ятӀа, тахьайтӀа ЯГЪАЗВАЙДИ?-АБДУЛ хъуьрена лугьун ХЪВУНА:-АХВАР ганачтӀани гьалал хьуй вичиз. Заз фадлай икьван гъамквай макьам ван хьанвачир. Къуншийри вирида балкондал акъатна ада язваймакьамриз яб гузвай. Байрам, Асефаз лагьана Расимав радиодай кфил ягъаз тан. -Хъсан меслят я. Вири рази жеда са Расим ваъ. Адан хесет заз хъсан чизва, ам рази жедайдитуш.-жаваб гана Байрам ХАЛУДИ.-АДАХЪ галаз зун рахада,-хиве кьуна Абдула.-Вун ваъ, адахъ галаз аллагь вич рахайтӀаниразивал тагудайди заз и рагъ алай югъ хьиз чизва. Жуван сивиз нагьахъ гар гумир,-лугьун хъувуна Байрам халуди. Гьа икӀни хьана. Вири са пад, Расим са пад, адамад кфил ягъун хъувуначир. Белки ягъанай жеди,чаз чидач. Амма гьар Махачкъаладиз атайла загзаф ксаривай хабар кьадай: «Расима кфил ягъанатӀа?» жаваб сад жедай: «Ваъ!». Ризвана лагьана хьи, я кфил чӀур хьанва, я Расим вич. Акваргьаларай Расим вич чӀур хьанвай. Ада виридакайхъелнавай. Садавни агатзамачир. Амма Ризвангьа Ризван тир. Адан къилихра кӀусни дегишвалавачир. Дегиш хьанвайди са пармак тир. Дагъустанвийри алукӀзавай кьакьан хъцикьдин пармак. Ада телевидениеда кӀвалахзавай. КӀвалеаялри сятдин кӀуьд хьунни канал Дагъустандихъэлкъуьрдай Ризван акун патал. Акун кумаз вирикъуншийриз хабар гудай:- «Ризван халу къалурзава…» Амма зи япара авайди Расиман кфилдин вантир. Садни зи гуьгъуьна лагьай кьве гаф: -«Тиквегьирай!»
Кьилегь Къудратан "Алверчи папаз"шиирдиз:
Кьамал кьуна сумка ацӀай, Гьикьван алвер ийида паб?..
Кьамал кьуна сумка кьацӀай Гьатда рекье,бес тушни,паб? Лув гуз фида серятрилай, Таможнадиз гуз тӀушни,паб!
Дуьняда ихьтин хуьр аватӀа мад, Къужахда авай Шагьдагъдин рехи...
ЧӀехи шаир, мад авай туш ихьтин хуьр? Кчан вуча, бес ТӀигьиржал, бес Кьуьхуьр?.. Жуван хуьруьн тарифарун герек туш: Им жезва махуник квай кациз туьш!
Элдин девлет тарашдайбур, квел як алай кьамар жеда, Дишегьлийрин гъилерик куь тупӀаларни цамар жеда.
Эл маса гуз экъведайбур, кӀаник жеда КУЬ"МЕРСЕДЕС", Патанд жеда квез эвлиян, квез герек туш кьили-мирес...
Сажидин Саидгьасанован"Вун накь вучизатаначир"шиирдиз:
Суал гузва ВУНА,ШАИР:-ВУН накь вучиз АТАНАЧИР?-ЛАП кьан чна, атанвай зун, Вуч гуз жедай вавай, лагь тӀун?..
Магьсим Магьсимован "Хуьруьз чӀехидхкягъ"шиирдиз:
Магьсим стха, сес гун чна Тек са вичихъ къуватдайдаз. Гайи гафар фад гадарна, Гьар вад салай ахгатдайдаз!
Шаирдин гьар цӀар, гьар гаф тир ширин шекер, Ам хъфена, етим хьана чи Дербент шегьер...
Хажалатар чӀугвамир на, рикӀиз кьейи лакарви, Шаирар мад хъижедайд я, Ватан кӀани лакарви. Вад агъзур йис хьайи Дербент гьазур жезва сувариз, ЧУН-ЛЕЗГИЯР алама къе кьве агъзурдал пӀувариз...
Эйваз Марваран "Эрекь маса гузвайданмани" шиирдиз:
Хкудда за ичерикай самагун, Ният я зи хкудайди маса гун...
Хкудда за гьар майвадкай самагун, Ам хъвайибур жедайвал чеб сад са кьун. Эхиз тежез, цуру хъапӀкъвез кьирай чеб, Зунни жедай пулар кӀватӀиз, лап ажеб!
Гуьлуьшан тир чӀур я зи руьгь, Ша, къалгъанар цамир вуна...
РАБ-ГЪАЛ квахьай дерзичи хьиз жезва зун, Вун захъ галаз хъел хьайи гьар береда...
Жегьил гада, квадармир на рабни гъал, Ярдихъ галаз акъудмир на къалмакъал. Вакъиф МУЬШКУЬРВИ
И юбилей октябрдин вацра республикадингьавада тухузвайди ва и юбилей вини дережадааваз тухун патал СтӀал Сулейман райондин регьберлугъди махсуси план кьунава ва тешкилатдин месэлеяр гьалнава. Сифте гаф «Куьрединхабарар» газетдин векил Абидин Камиловаз гана. Ада къейд авурвал, алай йис СтӀал Сулейманрайон патал кьетӀен вакъиайрив ацӀанвайди,кьилди къачуртӀа, Културадин Йис яз хейлин мя-рекатар кьиле тухванва, СтӀал Сулейманан 145йисакай газетдин чинра гзаф материалар ганва. Гьа са вахтунда, газетдин къуллугъчийрин виликмашгьур алим ва шаир Гьасан эфенди Алакьадарвидин 180 йисан мярекат квайди хьиз, шаир, Ватан патал игитвилелди чан гайи фронтовик СтӀал Мусаибан 100 йис ва халичайрин устад, дишегьли шаир Агьмедпашаева Мислиматан 90 йискъейд ийизвай юбилейдин мярекатар тухуникайва абурун яратмишунар чап авун газетдин къуллугъчийрин пландик ква. Алкьвадар Гьасан эфендидин музейдин директор Гьуьсейнов Гьуьсейна Дагъустанда лапхъсанбурукай сад тир музей эцигай чи лезгихалкьдин регьбер Яралиев Имам Музамудинович, вич Дербент шагьердин мэрвилиз хъфенватӀани, музейдихъ галаз гьамиша авсиятар хуьзва. Ада са шумуд ктаб акъудиз куьмекар ганва ва ийикъара музейдиз РАН-ДИН, Сибирдин филиалдин тарихдин археологиядин ва этнографиядинотделенидин академик Деревянко Пантелеевичгалаз мугьман хьайила, «Дербент – Наме» тӀваралай тарихдин, гуьрчегдиз туькӀуьрнавай ктабни
йикъара СтӀал Сулейман райондин «КТВ» студиядияди Алкьвадар Гьасан эфендидин180 йисан юбилейдиз талукь яз са кьадар юлдашриз эвер ганавай. И кӀватӀалдик Гьасан эфендидин музейдин директор, кхьираг Гуьсейнов Гьуьсейна, «Куьредин хабарар» газетдин редактордин заместител, РД-ДИН культурадин лайихлу къуллугъчи, шаир Абидин Камилова ва Ичинрин хуьруьн имам Ариф Гьажиди иштирак авуна. Анал къейд авурвал, Алкьвадрин хуьряй тир Абдуллагь эфендидин хва ГАСАН-ЭФЕНДИ – Дагъустандилайни яргъара тӀвар-ван авай алим, тарихчи, философ, шаир, правовед ва просвещениядин деятель яз машгьур я. Ам 1834-йисан 15 октябрдиз, Дагъустан Республикадин Унцукулрайондин Балахани хуьре дидедиз хьана.
И Алкьвадар Гьасан эфендидин юбилейдин вилик
гваз атанвай. Гьелбетда, музейдин кӀвалахарвилик финин карда гзаф инсанрин, алимрин куьмек галаз, хъсан тир нетижаяр къазанмишна, республикадин муниципальный образованидинкъаймвилик квай районрин хуьрерин музейринарада, Алкьвдар Гьасан эфендидин музейди садлагьай чка кьунва. Ичинрин хуьруьн имам Арифа Гьажиди вичинбубадин архиврай ва къунши хуьрерин яшлу инсанри саламатдиз хвенвай са кьадар документар,кьилди къачуртӀа, Гьасан эфендидин стха, нахшибандин тарикъатдин илим гуз алакьдай динэгьли Алкьвадар Мегьамеда, Цмур Мегьамед эфендидиз рекье тур чӀал ва гьа девирда эвленмиш жедайла, дишегьлийриз, бубадин кӀваляй гудайшейэрин талукь документар, къадим шаирринараб чӀалал кхьенвай чарара вуч кхьенватӀакӀелна. Гьа са вахтунда, жагъанвай чарарик кваймасан малуматар авай документар Алкьвадар Гьасан эфендидин музейда эцигиз вугун ва абурукай са шумуд чар чкадин газетдин чинризнигун къейдна. Шаир Сажидина кӀватӀ хьайибурунвилик Алкьвадар Гьасан эфендидиз бахшнавайцӀийи шиирни кӀелна. Чна ам «АЛАМ» журналдин кӀелзавайбурун ихтиярдизни гузва:
Лезги халкьарин кьилер тур вине, Тамаш, шумуд кас аватӀа куьне! Абурукай сад – чирвилин нине, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди! Авам девирдихъ чӀугур кас дяве, Жавабдар къуллугъ кьур вичин хиве, Ярагъ Мугьаммед шейхинин неве, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди! Етим Эминни Мамрач Къазанфар – Лезгийриз цӀийи туькӀуьрай гьарфар. Шииратдин гад, тарихдин гатфар, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди! Савадлувилихъ авуна ният, Дуьзвилин рекье чӀугур азият, Машгьур авур кас Куьре вилаят, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди! Шумуд са тесниф туна чаз девлет? Уях хьун патал чи лезги миллет. Гьахъсуз суьргуьнда чӀугур кас зиллет, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди! Али, Готфрид, чи Абдусалам, Шумуда машгьур авуна алам? Гьар са илимдихъ ачухай улам, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди! Сажидинавай кьаз тахьай тӀварар, Шумуд бегьердин аматӀа тарар? Дагъви тарихдин экуьнин ярар, Арифдар инсан – Гьасан эфенди! Алкьвадар масан – Гьасан эфенди!
шаир, ДР-ДИН лайих кӀвалахдар
Аялдал тӀвар эцигдайла буба–дидедиз, мукьвакьилидаз чир хьана канда хьи, тӀвар иер ван къведай гьарфарин са гаф туш, тӀварцизни вичин ван,ни, акунар, метлеб ава. Гьар тӀварциз вичин сирва кар туькӀуьн ава. Масадбурукай чун тӀварцичара ийизва. Чи хесетрин писвилерни хъсанвилертӀварцелайни аслу я. Сад хьтин тӀварар алай инсанриз фикир гайитӀа, абурун хесетарни садхьтинбур жеда. Уьмуьрдин юлдаш жагъурунизнитӀварцикай куьмек жеда, вучиз лагьайтӀа, са тӀимил фагьум авуртӀа, аквада хьи, сад-садаз ухшаравай тӀварар алай дидени буба бахтавай са хизандин кьил жеда. Аялдиз тӀвар хкягъдайла эвелдайадан манадиз фикир гана канда. Аялдал рагьметдиз фейи чӀехи бубайрин – бадейрин тӀварарэхциг авун пара хъсан адетрикай сад я. Анжах сабязи хизанра кьейидаз гьуьрмет ийиз адан тӀваркъуна эвериз жезвач, аялдиз жуьреба - жуьре лакӀаб яда. Лугьуз тежедай тӀвар эцигун дуьз туш. Пуд аялдин бубадин тӀвар Ба я. “ Им вуч тӀваря”, лугьуда куьне. Ба дидедиз хьайила адал чӀехибубадин тӀвар Кьасум эцигна, амма кӀвале авайхизандивай тӀвар къаз тежез адаз Буба лагьана, савахтунилайни Бубадикай Ба хьана. Гилани са екеса касдин тӀвар паспортда Кьасум, дидедиз, бубадиз, юлдашдиз, аялриз, чирхчирриз - виридазадан тӀвар <Ба> я. ГъвечӀи стхадин тӀварни <ТХА>ХЬАНВА, вучиз лагьайтӀа, адаз ганвай тӀварни чӀехибуба Рустаман тӀвар я. Кьасум, Рустам - ихьтиниер тӀварар дегишардани бес? Бадиз, Тхадиз чпинмана ава, Кьасум тӀварцинни Рустам тӀварцинмана масад я. Туй баде рагьметдиз фидайла весиавуна вичин тӀвар са аялдални эхциг тавун. Хтулди: “Бадедин тӀвар вучиз квадарда ” – лугьузвичин рушаз Туй тӀвар гана, амма весидикайкичӀе яз садани адаз Туй лагьанач, рушакайвичикай баде хьанва, тӀварни гилани Баде я. Генахъсан я хьи... Борис, Бос, ТӀумбул, Фере. Америкада авай сахизандин аялрин (стхайрин) тӀварар рикӀелхкведа: Менингит, Аппендицит, Перитонит, Синусит … Чи халкьни Америкада авайбурулай яргъазфенвач. Гьар хизандиз канзава хьи, чпин аялдин
варуни инсандал абур гъизвайди туш, инсандин гьерекатри, амалри ва хесетри вичинтӀварцел абур гъизвайди я - лугьудай бубайрин гафар авайди я. Заз и макъала са хъуьруьн къведай хикӀетдивди авализ канзава. Са лезги хуьрин идарадай маса хуьруьн идарадиз зенг ийизва са касди: -Алло. Рахазвайди вуж я ? -Зун я, Волга я. -Заз зарафатар ийидай мажал авайди туш. Вуж я вун? -Зарафат ийизвач, я стха. Зун Волга я. -Яда, ви тӀвар вуч я? Еке са итим я вун, зи вахт вучиз акъудзава вуна? -Я хизан сагъ хьайиди, за лугьузвачни ваз: ” Зун Волга я”. -Вун Волга ятӀа, зунни Мерседес я – лагьана хъел кваз а пата авайда.
тӀвар садазни авачир са тӀвар хьурай. Гьавиляйихьтин тӀварар тӀуькӀуьрзава: Трактор, Майор, Комбайн, Пассажир, Духтир, Шоколадни Мармелад ( вахарин тӀварар ), Талисман… Чи хуьрерамаса миллетрин тӀварарни ванциз иер я лугьузэцигнавайбур пара ава: Роберт, Гарик, Алекс, Дагестан, Спартак, Гамлет, Арсен, Дарвин, Майкл, Ратмир, Одиссей, Роналд, Альфред … Квез чир тахьана жедач, гьеле VII асирдасифте ислам кьабул авурбурукай сад лезгияр я. Чалай кьулухъ вири рагъ экьечӀдай патан миллетри ислам кьабулна. Лезгияр албанрин сихилрикай хьанвай халкь я. Пара тӀварар Албанринпачагьрал алайбур асул лезги халкьдин тӀварар я. Вучиз ятӀани а тӀварар парабуру рикӀелай алуднава: Алпан, Асай, Аргал, Буба, Вели, Давуд, Далагь, Игит, Иррис, Кьасум, Пирмет, Рамиз, Самур, Тарлан… Пара миллетри чпин аялдал эвлиянрин тӀварарэцигда, тӀварци аял яман баладивай хуьрайлугьуз. Чи халкьдизни пара эвлиянар ава, абурунтӀварарихъни еке къуват ава. Ибур къадим вахтарин тӀварар тир. Гила парахизанри чпин аялрал пайгъамбардин мукьвабурун тӀварар эцигзава: Мегьамед, Али, Гьасан, Гьусейн, Фатима, Хадижа, Айша, Малика, Абдурахман, Абуталиб… Чи тӀварарикай са бязибурун мана гилани чирхьанвач: Тмен, Курум, Тажлу, Шумага, Ламаз, Бензер, Жулера, Мергем… Пара тӀварариз метлеб ава: Некъи (земляника), Туй (свадьба), ПӀини (черешня), Фере (молодаякурица), Цуьквер (цветы ), Сиясат (политика), Иера (красавица), Жавагьир (жемчуг), ГЕРЕКМАЗ(НЕ нужна), Kьисмет (судьба), Сувар (праздник), Ажеб (кстати) … Са бязи хизанри чпел зегьмет гьалдар тейизаял дуьнядал атай вахтуникай тӀвар авуна тада,гьавилей чаз ихьтин тӀварарни пара ава : Январ, Декабр, Маина, Гатфар, Май, Декабрина, Апрел, Муьжуьд, Январат, Мартвиса… Бул тӀварарни кьве тӀварцӀикай дуьз хьанвайбур я: Султанмегьамед – Мегьамедсултан, Баламирзе - Мирзебала, Шихнеби - Небиших, Мирземегьемед – Мегьемедмирзе… Хъсан я,амма ихьтин тӀварар къвердивай тӀимил жезва. Са хуьруьн кимел итимар ацукьна, ийидай кар-пеше авачиз акурла, абуру папарикай ихтилатарадал вегьена. - Яда, ви папа гьикьван зи юлдашдиз акьуларгуда? - cуал гана сада. - Гайила вуч жеда кьван? Ада гузвай акьуларвичин тӀвар хьтин гуьзелбур я. Садра яб це ВУНА“ГУЬЛДЕСТЕ”, идалайни иер тӀвар жедан? Гуьлдесте - жаваб гана муькуьда - Гьелбетда, жеда. Видан тӀвар Гуьлдесте ятӀа, зи папан тӀвар Къизилгуьл я. Садра тӀварцин ванциз яб це ВУНА“КЪИЗИЛГУЬЛ” – тариф авуна. - Пагь, ибуруз тамаша садра, папарин тӀварарикай тариф ийизвайбуруз, - лагьана са маса ябгузвайда, - зи папан тӀвар “ Нурхатун” я ГЬА,“НУРХАТУН.” Квез мад лугьудай гаф аман? Уьлквеяр, инсанар сад-садахъ галаз галкӀун,хкун, сад хьун, чара хьун пара хьайила тӀвараринни арада дегишвилер жезва. Чи пара тӀварарарабрин, фарсрин, туьркерин, татрин, урусринкӀусарикайни эхиррикай ва сагъ тӀварарикай арадал атанва. Ихьтин тӀварар: Идаят, Инаят, Ширин, Нури, Султан, Гуьлли, Бегим, Азиз, Ислягь, Сабагь … вири мусурманриз ава. Проф. Сафаралиева Э.Я.- ди вичин “ Как тебязовут “ ( Махачкала. 1994 йис ) лугьудай ктабдаарабрикай чаз атанвай тӀварарин метлебар ганва. А макъаладай сад- кьвед тӀварцин манадикайкхьин : Аслан (лев), Мурад (желание), Муьгьуьбат (любовь), Якъут (яхонт), Рагим (милостивый), Расим (обычай), Расул (посланник), Рагьман (милосердный), Рахмат (милость), Ризван (благосклонность), Руфат (высокое положение), Селим (здоровый), Салех (добрый), Сулейман (мирный), РАЗИЯТ(ПРИЯТНАЯ), Раисат
(глава, начальник), Сагьибат (подруга), САИДА(СЧАСТЛИВАЯ), Саният (вторая)… Пара тӀварар “дин “ ва “ лагь”, “ат ва ят” кӀусарикай хьанвайтӀварар чи халкьдиз арабрикай атана гиланиама.
– Велиюллагь, Эттегьеятуллагь, Закируллагь, Аманаллагь, Тевекуллагь, Райфуллагь, Резбуллагь, Гьемдуллагь, Закирруллагь, Иншаллагь... Гьикьван и тӀварарал хъуьруьн атайтӀани, сабязи гафарикай хьайи маса миллетдин тӀварарилай ( Виждан, Намус, Къирет – стхайрин тӀварар)чи “лагь “ галай тӀварарни хъсан я, вучиз лагьайтӀа чи тӀварари ам жуванди тирди къалурзава:
– Бажикъиз, Гуьлбажи, Бажи, Бажиханум, Шагьбажи, Назбажи, Агъабажи … Ирандихъ галаз чи халкьдин галкӀун – хкӀунпара тир. Арада дявеярни хьана, сад – садан чилерал ацукьунни пара хьана, арада алишверишниавай. Абурукайни чаз ихьтин гилитӀунар атана:
Имамяр, Алияр, Шагьселем, Шагьпери, Шагьнабат, Шихнеби, Шихнуьсрет, Зал, Шагь, Айна, Дилбер, Жлгьан, Зарбаф … Са бязи урус тӀварарни чибур хьанва: Александр, Толик, Соня, Рая, Раиса, Жанна, Замир, Зоя, Борис, Валентин, Денис, Володя, Светлана Юра. Чи халкь кьве патахъ пай авурдилай кьулухъпара тӀварар яваш – яваш жаван диде – бубариквадарзава. Азербайджанда авай лезгири паратуьркерин тӀварар аялдал эцигзава (Айдан, Айлин, Аднан) Дагъустанда авай лезгийриз урустӀварарикай хуш къвезва (Максим, Герасим, Славик, Зина…) Бес лезгийрин тӀварар гьикӀхьурай? ТӀварарикай пара дериндай чирвал авай профессорри макъалаяр кхьенва. Заз лугьуз канзавай ихтилат ам я хьи, чи халкь кьве патаз пайхьанватӀани пара гъейрат авaй халкь я. Къадимвахтара Иранда чи миллетдикай икӀ ЛУГЬУДАЙ:“ЭГЕР шагь ахмакь ятӀа, ам лезгийрихъ галаз дявеийиз фида”. Гилани виридаз чизва чи халкь игитхалкь тир чӀал. Ва гьакӀни “лезги намус” вучлагьай гаф ятӀа вири миллетриз чизва. Чаз иерадетарни ава, КӀири Буба, Гьажи Давуд, Ярагъ Мухаммад, Сулейман Керимов хьтин кьегьалринтӀварарни ава. Ша, чна чи аялдал тӀвар эцигдайлачи лезги намус квадар тейин!
Вичиз рехъ чин тийирдивай, масад рекье тваз жедай туш, Кан хьуналди кьемкьердивай, вечрен кака хаз жедай туш.
Дуьнядин вири дердер чӀавар финивай рикӀелай алатдайбур я. Садлагьай югъ азаб ятӀа, кьведлагьай югъ хажалат, пудлагьай югъ регъуьвал, кьуд лагьай югъ«хьана, алатна» жеда.
И дуьнья къе хьанва лаларин алем, Вучда за, хадани гъилевай къелем.
Кесибда лагьайтӀа акьуллу фикир, Гижидай гьисабда вирида факъир.
Намусни кваз эцигнава терездал, Вучиз икьван чӀур хьанава, дуьня, вун?
МАЛ-ДЕВЛЕТ кан жемир, нефс хуьх жуван, Пулари ийидач чӀанади кӀубан, РикӀ михьи, ният саф, кесиб ятӀани Лап зурба хандилай винева чубан.
Итимдикай касзавайди дишегьли лигим. Дишегьлидкай пабзавайди итим я, итим.
Маса ксар садрани лукӀкъамир на, Жувни лукӀхьун, жуван хиве твамир на.
Ватандин накьварин гуьрчеквиликай фикирзава за:-гьа са юкъуз КцӀара гад, СтӀура зул, Арчана кьуьд тир Ватандин.
На гатфарин тарифармир, гатфарилай гад хъсан я, Къарих чӀавуз хъун паталди шербетдилай яд хъсан я.
МичӀи йифер мичӀи жеда, лал жеда.
Акьул це инсандиз, жез тахьуй гьеси, Чирвилер мугьман я, акьул иеси.
Мирзебегов Азиз Абдулмиран хва 1959-йисан10-ноябрдиз Азербайжан республикадин КцӀаррайондин Агъа Лакаррин хуьре дидедиз хьана.1988-йисуз ам ДГУ-ДИН филологиядин факультетдиз акьалтарна.1991-йисуз ам КцӀар райондин халкьдин депутатрин Советдин депутатвилиз хкягънай.1998-йисалай Дербент шегьерда АВАЙ«ЮЖДАГ» институтда муаллимвиле, 2004-йисалай гьа институтдин педагогикадин факультетдин деканвиле, 2009-2010-йисариз «Юждагинститутдин ректорвилин къуллугъдал кӀвалахна. А.Мирзебегов шиирар кхьиз мектебда авай йисарилай эгечӀнай. 1980-йисалай ада КцӀар шегьерда, машгьур шаир Лезги Нямета регьбер вал завай «РикӀин гаф» тӀвар алай эдебиятдин кӀватӀалда иштиракна. Гьа йисалайни адан эсераргазетрин ва журналрин чинриз акъатиз гатӀунна. Сад лагьай ктаб 1993-йисуз чапдай акъатна. 1989-йисуз ада Магьачкъалада жегьил литераторрин ХV республикадин совещаниедин кӀвалахда иштиракна ва ам премиядиз лайих акуна.1991-1996-йисара А. Мирзебегова муаллимвиле кӀвалахиз, гьа са вахтунда лезги чӀалалсифте яз, аслу тушир эдебиятдин газет – «РикӀингаф» акъудна. 1992-йисуз ада гьакӀни «ЛЕЗГИЯР»ГАЗЕТДИЗ редакторвал авуна. Университетда кӀелзавай йисарилай А. Мирзебегов илимдин кӀвалахрални машгъул хьанай. Адан илимдин макъалаяр «Дуствал» АЛЬМАНАХДА,«ЛИТЕРАТУРАДИН Дагъустан», «Самур», «Возрождение» журналра, «Юждаг» институтдин илим-дин эсеррин кӀватӀалра ва маса чапдин органраакъатнава. А. Мирзебегов лезги ва урус чӀаларал акъатнавай къанни пуд ктабдин автор я: «ЦӀийи ЧАПАЕВ»(САТИРАДИН шиирар, 1993), «Алкьвадар Гьасананшииратдин ирс» (1995), «Театрдин шаир» (1997),«Урус шииратдин хазинадай» (1999), «Жавагьиррин таж» (1999), «Сегьнедин суьгьуьрчи» (2001),«Лезги эдебиятдин хазинадай» (2004) ва масабур.1997-йисалай А. Мирзебегов Урусатдин Журналистрин кӀватӀалдин ва 2001-йисалай Урусатдин Писателрин кӀватӀалдин член я.2005-йисан декабрдиз адаз, тагьсилдин рекьяйлайихвилериз ва яргъал йисарин гьакъисагъ зегьметдиз килигна, Дагъустандин Гьукуматдин Советдин къарардалди «Дагъустан Республикадинлайих муаллим» гьуьрметдин тӀвар гана. 2012-йисуз А.Мирзебегова филологиядинрекьяй кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена.2014-йисуз ам лезги халкьдин Шарвилидин тӀварунихъ галай милли премиядиз лайих акуна. Алай вахтунда Азиз Мирзебегова Дербентшегьердин 13-нумрадин мектебда илимдинни методикадин рекьяй директордин заместителвилинкъуллугъдал кӀвалахзава.
И мукьвара 55 яш тамам хьанвай Азиз муаллим “АЛАМ”ДИН коллективдибарка ийизва, ЧӀехи Гъуцаривай чандинсагъвал ва рикӀе авай вири мурадар кьилизакъатун тӀалабзава!
«АБИЛЕЙСАН МАРФ»УЛУБДА зариди гьар йисара кхьей чӀалар, драмадин эсерар гьатнава. уьмуьрдикай, муьгьуьббатдикай веревирдер, ватандикай, инсандикай хиялар,инсанрин арада ва тӀебиатдихъ галаз жезвай алакъайрикай фикирар – заридин кхьинрин кьилин тема я. кирамдин гъиликай хкатзавай вири затӀарайхьиз, и улубдин эсеррайни дидедчӀалан деринвални генгвал, заридин кьетӀенхатӀ, чӀал, кьатӀунрин алем, милли тарих ва култура аквазва.
Инал чаз са шакни авачиз тарихдин фактаргерек къведа. Чна пеласгрин, этрусрин, египетвийрин ва кавказдин албанрин кхьинар кӀел авурдалай кьулухъ абурунни Къавказдин аборигенхалкьарин арада къавумвал хьун успат жезва. Акъадим халкьарин чӀаларин гафар грек, латин вамаса чӀаларин куьмекдив Авропадин ва Мукьвал Асийадин гзаф чӀалариз фенва. И гафарин санцӀудралди, вишералди хьун мумкин йа. Има акӀлагьай гаф ттуш хьи Къавказдин чӀалар (гьакӀнилезги чӀал) и чӀаларин виридахъ галаз къавум йа. Чна и чӀалара авай формадизни манадиз ухшаргафарин мисалрал гьабурун мукьвавал къалуризканзава. ГIАЛАМАТ кар ам йа хьи, и гафарин арадачӀала фад-фад дуьшуьш жезвай гафарихъ галазппара къериз дуьшуьш жезвай (ГIАЙИБ) гафарниава. И гафар венерик ГIАЗАРРИН ва абур сагъархъавунин текстерихъ галаз къадим чӀаларай аттанвайбур йа. Грек чӀаланни лезги чӀалан ухшар гафарикайса шумуд мисал. Грек чӀалан «бар» («барус») ‘тяжесть, груз’ валезги чӀалан «ппар» ‘груз’ гафар сад ЙА.«БИБЛИОТЕКА» (ктабар хуьзвай чка) гаф грекринди йаз гьисабзава: «библиа» ‘кттабар’, «-тека» ‘чка’. Лезги чӀалал «би(р)б» ‘записка’ (гелхен нугъатда ‘къванцел кхьин’), «лийа(р)» ‘кожи’,«тека»=«чика» ‘место’ (къадим кхьинра т/ч-дигишвал гзаф ава). АкӀ хьайила «библиотека» ‘кхьенвай лирин чика’ хьиз кьабулиз жеда. Грек чӀалан «фон» («фоне») лезги чӀалан«ван» гаф йа. Медицинадин «кардиология» гаф грекриндигьисабзава: «кардиа» ‘сердце’, «логос» ‘говорить’(«логия» ‘наука’ куьгъуьниз арадал атанва). ЛезгичӀалан «рикӀ» ‘сердце’, пеласг чӀала «кир»‘сердце’ хьиз ава, гьамани грек чӀалаз «кар» хьизфенва; лезги чӀалан «луькӀуьн» гафунин ва грекчӀалан «логос» гафунин дувулар сад йа («луькӀ-»- «лог-»): «кардиологийа» ‘рикӀикай луькӀуьнун’. ГьакӀни «маммологийа» («мам» ‘молочная железа’), «психологийа» («пси» = «упси» ‘руьгь’;кавк.-алб.), «урологийа» («ур» = «цуар» ‘моча’),«археологийа» («арха» ‘дальний, древний родственник’). «Хирург» грек чӀалал ‘руками делать’ лагьайгаф йа («хеир» ‘рука’ и «ергон» ‘работа’). ЛезгичӀалал «гъил», кьурагь диалектда (гелхен нугъатда) «хил», табасаран ва агул чӀалара «хил»‘рука’ йа; къадим лезги чӀалара (кавказдин албанрин, этрусрин, пеласгрин) «ур» алай айамдин
* Автордин чал дегиш тавуна гузва.
«Адам» гаф ччувуд чӀалал ‘человек’ йа лугьузва. Муькуь ппаттахъай ччувуд чӀалал «ГIАДАМАГЬ» ‘земля’ йа. И гаф лезги чӀалал «иттем»,агъул чӀалал «идеми», рутул чӀалал «эдеми» йа. Энциклопедийада къалурнава хьи «адам» гаф Библийадин виликан кттабра кьилди ‘человек’ваъ, гьамни ‘муж’, ’мужчина’ манайарни гузва. Лезги чӀалан «иттем» гафуни и ппуд МАНАНИГУЗВА.«ХАВА» («Ева») гафунин этимологийа ачухттуш. Бези алимри ама ччувуд чӀалан «хай»‘жизнь’ гафунихъ галкӀурзава. Энциклопедийадакъалурнава хьи Хава Адаман ппаккун тӀвалиникай туькуьрайла адал тӀвар алач. Адаз тӀвар кьвеайал (Авел ва Каин) хьайидалай къулухъ гьабурун «диде» хьиз ганва. Лезги чӀалан Ахцегь нугъатда «хай», «хайа» ‘диде’ лагьай гаф ЙА.«КАИН» ва «Авел» тӀварарикай сад лагьайдиччувуд чӀалан «гайин» ‘ковать’ гафу-нихъ галазгекъигзватӀа, «Авел» тӀварцин этимологийамалум ттуш. Абурукай Каин леж-бер, Авелхпперхъан хьанва. Са йукъуз Каина ччилин няметрикай, Авелани хппен жен-декдикай гъуцаризсавкьатар гьазурна. Гъуцариз Авелан савкьатдикай хуш аттана, Каинан савкьатдиз гьич килигниавунач. И кӀвалахдикай хъел аттай Каина Авелйагъана кьена. «Каин» ва «Авел» гафариз сашумуд вариантдин байанар ава. Абурукай сад мусурман мифологийада авай Каин «гана» ‘приобрести’, Авел «кьабила» ‘принимать’ манайарйа. Ислам динда Каиназ Кабил, Авелаз Хабиллагьанва. «Каин» ва «Авел» гафар лезги чӀалан«хаин» ‘предатель’ ва «авал» («эвел») ‘начальный, первичный’ гафарихъ галаз сад йа. ЛезгичӀалан «хаин» ва «авал» гафар араб чӀаланбургьисаб кьазва («хаин» гафунин гьам сад лагьай«ха», «ха(й)» ‘разрушение, разбивание’, гьамникьвед лагьай «ин» (=ийин) ‘делать’ пайар лезгичӀаланбур йа), анжах кттабра «Каин» гаф арабчӀалан «хаин» гафунихъ галкӀурнавач. Каин Авелкьий вилай хаин йатӀа, Авел сад лагьай азийатчӀугурди, сад лагьай кьиникь, сад лагьай къурбанд ЙА.«СИФ» Адаманни Хавадин ппуд лагьай хцинтӀвар йа. Кттабра и гафунин этимологийа малумттуш кхьенва. Авел кьейи Каиназ веледар хьанвач. Адаман ппуд лагьай хциз (ама Авел кьейи130 йисалай къулухъ хьанва) кьил-ттум авачиркьван веледар хьанва. Лезги чӀалал «сив»,«сифте», «сиф» ‘ранный, первый’ лагьай гафарйа. АкӀ хьайила, «Сиф» вири халкьарин несилринчӀехи буба, сихилриз бине эцигай сифте кас йа. «Аватара» гьинд мифологийада ччилел секинвал, гьахъвал хуьн ппаттал ццаварилай эвичӀнавай гъуц йа. И гаф лезги чӀалан «аватун»‘спускаться, нисхождение’ гафунихъ галаз сад ЙА.«МАГ» гафунин виликан мана ‘гьар са шеиникай хабар авай акьул авай инсан’ йа. Кавказдиналбан чӀалал «макь» ‘акьул’ лагьай гаф йа. Гелхеннугъатда «макьу кас» ‘акьул авай инсан’ лагьайгаф йа. «Мистерийа» грек чӀалал ‘тайна’ лагьай гафйа. Гелхен нугъатда «мис» ‘тайна’ йа. «Мистерийа» гафунин кьвед лагьай пай «тери» лезги чӀалан «ччири(н)» манадихъ галаз сад йа («мистери/н/» = «мис ччири/н/»). Йегипетдиз араб чӀалал «Мисир» лугьуда. И гафни чавай «мис ир»‘тайна делающий’ хьиз кьабулиз жеда («ир» =«ийир» = «ийидин»). Лезги чӀалан «мискӀал» ‘загадка’ гаф чавай «мис къала» ‘отгадай; букв. дайтайное значе-ние’ хьиз кьабулиз ЖЕДА.«АТУМ». И гафунин дувул «тум» ‘семя’ йа. Й.Блаватскайади лугьузва: «Озириса вич Тум –тӀебиатдин йаратмишунрин гуж хьиз къалурзава». Лезги чӀалан «тум» ‘семя’ гаф азербайджанчӀалани ава. С.Старостина туьркери и гаф лезгийривай къачунвайди лугьузва, вучиз лагьайтӀатуьрк чӀалара «тум» ‘семя’ гафунин этимологийадиз талукь маса са гафни авач. «Тихе» грекрин мифологийада «бахт», «бахтунин гъуц» йа. Лезги чӀалан гелхен нугъатда«туьх» ‘счастье’ ЙА.«ФОРТУНА». Римвийрин мифологийада «бахтунин гъуц» йа. Ама кьасухдай фуртӀна саданвилик экъечӀда ва гьадаз гзаф бахт жеда. Фортунадиз нин вилик экъуьчӀдатӀа ччир ттахьурайлугьуз чӀехи гъуцари адан вилер кутӀуннава. АМА«ФУРТӀ уна» вилик экъуьчӀда лугьуз адаз «Фортуна» ЛУГЬУЗВАТӀА?«ЦЕРЕРА». Римвийрин мифологийада къуьлццанвай ччилин гъуц йа. Адан тӀвар «цирер»‘ростки’ гафунихъ галаз сад йа: «церера» = «цирера» ‘дай РОСТКИ’.«САТУРН». Ама латинрин ппайччагь ттирла
Къадим лезги гафар къенин лезги гафарин къене.
Тарихда чӀалар дегиш хьун виридаз ччизва. Анжах гзафбуруз чизвач: и чӀавуз чӀалан лексикафад, грамматика лап геж дегиш жезва. Гьавиляйакадемик Л.В.Шербади «Лексика - дура, грамматика – молодец!» лугьудай. «Мектебдин директорди ижласдал чыхышна» лезги чӀалалди я! Лезги чӀалан лексикадин гзаф гафар обектив васубектив себебар аваз маса чӀаларин гафаралдиэвез хьанва. Заз акӀ жеда хьи чи гафарин гзафбурчеб са мус ятӀани дегиш жедайди ччизвай хьизчпин къавум гафарин къене «чуьнуьх» хьанаамукьнава. Существителринни глаголрин къавумвиликай маса чӀалара авай хьиз лезги чӀаланигзаф мисалар ава. Къенин лезги чӀалан «авун»,«ийин» ‘делать, сделать, совершить’ албанрин,этрусрин, пеласгрин чӀалара мадни куьруь формада - «ун», «ин» хьиз ава. Къе чавай вири глаголрин масдар формадин «-ун», «-ин»суффиксриз гьа «ун», «ин» гафарин амукьаярхьиз килиг жеда: «гьарай» ‘крик’, «гьарай+ун»(«гьарай авун») ‘кричать’; «икрам» ‘поклон’,«икрам+ун» («икрам авун») ‘клоняться’; «муг»‘гнездо’, «муг+ин» («муг ийин») ‘гнездить’ вамсб. Са мисалра и гафарин алакъа ачух аквазва(«михь» - «михьи» - «михьун», «чим» - «чими» «чимун» ва мсб), маса мисалра и алакъа чи фагьумди кьатӀузва. АкӀ жезва хьи, гафар арадалкъверла эвел шеэрин, кьисарин тӀварар (существителар), ахпани абурук «-и», «-у» гьарфаракал хъувуна тайиндин, сифетдин (грам) формайар, «-ун», «-ин» алава хъувуна глаголдин формайар къачунва. И квалахи глаголдин къене авай,ччараз существител хьиз амачир гафар, суще-
‘чистота’. Эхиримжи гаф чаз амач. Къугъун ‘играть’. Этрус чӀала «уис»,«(къ)у(гъ)ис» транскрипцийада, ‘забавляться,развлекаться’ хьиз таржума жезва. АкӀ хьайила«къугъ» ‘забава, развлечение’ йа. Кукьарун ‘допускать (к игре)’, «кукьун»‘включиться, допускаться’. Синайдин палимпсестра (албан чӀала) «кукь» ‘допущение’ гаф ава. ИчӀи ‘пустой’ гавунин дувул «ичӀ» синайдинпалимпсесира ‘пустословие’ хьиз таржума жезва. Гъу и(н) синайдин палимпсестра ‘загрязнять,критиковать’ мана гузва ва гьадан дувул «гъур»‘грязь’ гаф йа. Хун ‘разрушать; рожать’ гафунин дувул «ха»албан чӀала (синайдин палимпсестра) гьам ‘разрушение’, гьамни ‘рождение’ манайар гузва. Хьуь и(н) синайдин палимпсестра ‘поджигать’мана гузва. И гафунин акси мана «туьхъуьн»‘тухнуть, затухать’ къенин лезги чӀала амазма. Къенин лезги чӀалан «къиб» ‘желток’, «лаз»‘белок, белизна’, «къаз» ‘зелень’ гафар «хъиппи»‘желтый’, «лаццу» ‘белый’, «къаццу» ‘зеленый’гафара ава, анжах абуруз талукь глаголар чазамач. Ихьтин мисалар пара гъиз жеда, абур веревирд авун чи буржи йа.
“ЛЕЗГИ ЧӀАЛАННИ – АЗЕРБАЙЖАН ЧӀАЛАН ГАФАЛАГ”
Бакуда «Араз» нешриятда «Лезги чӀаланни – Азербайжан чӀалан гафалаг»басмадай акъатнава. Улуб «ЬFЬQ-S”MMC-ДИН спонсирвилив 400 тираждалди, АМИА-ДИН Несимидин тӀварунихъ галай ЧӀаларин институтдин разивилелди арадал атанва. Гафалагдин кирамри - Жавид Ахмедова ва Юсуф Халилова 12000 кьилин гаф ва 900 -ез мукьва бубайрин мисалар кӀватӀнава. Улубдин кьетӀенвилерикай садни ам я хьи, улуб «ЬFЬQ-S”ДИН куьмекдалди дуьнядин 20 –лай виниз девлетрин улубханайризагакьарда. Авторрин фикирдалди, сад лагьай сефер туькӀуьрнавай и гафалаг кӀелдайбуру вирида сад хьизкьабул тавунни муьмкуьн я. ГьакӀни лугьун лазим я хьи, авторри йисаралди кьилел кӀвалахна арадизакъуднавай и гафалаг Азербайжандин чӀаларин илимдизни са савкьват я. КӀелдайбурувай чи тӀалабам я хьи, и гафалагдихъ галаз авсиятдавай теклифар чаз ракъурай. Авторри куь теклифар гьуьрметдалди кьабул ийида ва гафалагдинтикрар басмада, гьамни исятда басмадиз гьазурзавай «Азербайжан чӀаланни – лезги чӀалан гафалаг»да абур кьилиз акъудин хиве кьазва.
КӀварчагърин юкьван школадин дидед чӀаланни литературадин муаллим Селгьехалум Сейфуллаевади «Алкьвадар Гьасан-Эфендидинуьмуьрдин рехъ ва яратмишунар» тӀвар гана гьазурнавай ачух тарс, лезги халкьдин зурба шаир,вич алай йисуз рагьметдиз фейи «Байрам Салимован уьмуьрдин рехъ ва яратмишунар, ГЬАКӀНИ«РИКӀИКАЙ риваят» темадай КӀварчагърин юкьваншколадин дидед чӀаланни литературадин муаллим Эзбербегова Джамиляди тухвай ачух тарсмуаллимри гзаф хушдаказ кьабулна. Семинардин мярекатриз талукь яз тарсариннетижаяр кьадайла методист-муаллим Назират Мегьамедова, Испикрин, Шихидхуьруьн юкьваншколайрин дидед чӀаланни литературадин муаллимар – Марсел Ризаев ва Наира Шихнабиева рахана. Муаллимрин семинардин эхирдай СтӀал СУЬ-ЛЕЙМАН райондин лезги чӀалан методист Н.М.Мегьамедовади вири иштирак авур муаллимриз, чирвал къачузвай, тарсара хъсандиз иштиракай аялриз, КӀварчагърин юкьван школадинмуаллимрин дестедиз разивилелди паракьвансагърай лагьана. Мярекат эхирдай КӀварчагъринюкьван школадин завуч Пирмет Байрамбегова семинардин иштиракчи муаллимриз сагърайдингаф малумаруналди ва Н.Мегьамедовади семинардин нетижаяр кьуналди акьалтӀарна.
ктябрдиз «СтӀал Суьлейман» райондин лезги чӀалан методист муаллим Н.М.Мегьамедова кьиле аваз нубатдин лезги чӀаланни литературадин муаллимрин семинар КӀварчагъринюкьван школада кьиле фена. Санлай къачурла, райондин маса школайрай атанвай дидед чӀаланни литературадин муаллимрин кьадар 20-алай артух тир. Семинардин кӀвалах муаллимри гьазурнавай ачух тарсарикай, классдилай къеце тухузвайтарсарикай, шаиррин ва алимрин юбилейриз талукьарнавай мярекатрикай ва цӀийиз кьабулнавай федерал гьукуматдин образованиядин стандартрикай (ФГОС) ачух ва гегьенш суьгьбетрин гьалара кьиле фена. Лагьана канда, семинарда рахай юлдашрин фикирар, ачух тарсар ваклассдилай къеце тухузвай тарсар кьиле тухвай муаллимрин кӀвалах вири амай иштиракчимуаллимри, КӀварчагърин юкьван школадин муаллимрин педколлективди лап хъсан къиметаргуналди къейд авуна. Гьелбетда, са бязи муаллимрин тарсарикай тамамдиз рахун мажбуржезва.
Вахъ вил галаз акваз тежез, Зи рикӀ къене дакӀвазва руш, Йиферизни ахвар текъвез, Кьуд пад вун хьиз аквазва руш. Шикил вилик, хьана пашман, Ашкъидин цӀу куз ава руш. Жагъин тийиз рикӀин дарман, Вун такуна хъухъвазва руш. Уьмуьр физва шад югъ такваз, Зи жегьил чан, бес чӀух тушни? Хвеши тир заз, вун патав гваз, Къакъатиз зи язух тушни? Залан кӀвалах хьана хьи заз, Кьисмeт хьунихъ умуд амач. Алцурарна, хъуьрез акваз Заз вун хьтин харуд амач. Хьана лугьуз масадаз яр, Мад вун акван хуш жедач руш. Зазни садра, хъуьреди рагъ. Яр авачиз нуш жедач руш.
Мустафаева Зарина Элвардодин руш 1995 йисан 24 февралдиз СтӀал Сулейман райондин Бут хуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб акьалтарна Дагъустандин Политехник Колежда кӀелна. ГъвечӀи чӀавалай манийрал,шииррал рикӀ алаз чӀехи хьайи Заринади хайи чӀалал шиирар кхьизва.
Ширин диде, аман диде, Вун зи рикӀе авазава. Вун лайладив, зун шиирдив САД-САДАХЪ кваз рахазава. Лагьанай ЗАЗ:-"ИШЕМИР вун, Диде сагъ яз амазама..." Таб ятӀани, чӀалахъ хьанай, Амма зи рикӀ цӀраз ама. Чир хьухь диде, зи рикӀе вал, ДатӀана чан алайди я. Чир хьурай ваз, ви рушахъни, Ви рикӀикай, авайди я.
Илясов Камалдин Албертан хва 1991 йисан 30 мартдиз Хив райондин Кашан хуьре дидедиз хьана. Алай аямда Питерда уьмуьрзавай жегьилдиаял чӀавалай хайи чӀалал шиирар кхьизва. Заз интернетдай чидай жегьилдин шиирар сифте яз "АЛАМ”ДА чап жезва. Чна адаз чӀехи гъуцаривайагалкьунар тӀалабзава!
Жегьил шаирар сифте яз такъдимзавайди “Марвар” литератур кӀватӀалдинкьил ЭЙВАЗГУЬЛАЛИЙРИНЯ.
Чарадакай са писвални такур заз, Халкьд арада ава гьуьрмет, хатур заз. Жакьван патал як алачир санкьур гваз, Гъуьлягъар хьиз зи гуьгъвена атайбур, Жуванбур я, жуванбур я, жуванбур. Такунамаз чӀалахъ жедач вилерал, Кап алтадиз хвейитӀани гъилерал. Кьелен пар хьиз алай чпин къуьнерал, Вучиз ятӀан нагагь зи ял заланбур, Жуванбур я, жуванбур я, жуванбур. ВУЧДА-ГЬИКӀДА лугьуз чпин гатаз хур, Алахъзавай зи кӀвалахар ийиз чӀур. Чпин хайи балайрикай югъ такур, Гьамишани зал пехил, зун таканбур, Жуванбур я, жуванбур я, жуванбур. И кӀвалахар нагагь за геж кьатӀана, Лянет хьурай ихьтинбуруз лагьана. ТӀар хьайитӀан мурдар як хьиз атӀана, Гвадрун патал вири за квез лагьайбур, Жуванбур я, жуванбур я, жуванбур.
Мехъерарна са йис жезва, Ийиз на шел-хвал, я брат. Лугьуз вуна:- кицӀин жинс я, Дуьшуьш хьайид зал, я брат. ЯтӀан вичин тӀвар Гуьлчемен, Вич таз хьтин хъухъвай беден. ЦӀай галачиз кузва зи къен, Акваз адан гьал, я брат. Сятаралди гуьзгуьд вилик, Акъвазда ам пая хьиз тик. Лагьайлахъди, мийир на икӀ, Акъудзава къал, я брат. Хьун паталди дидедиз хуш, РацӀамризни ягъада туш. Буба кьейлан алукьай туш, Вичин кьилел шал, я брат. Вилер къацу, сарар кьери, КцӀини гуч адан ери. Эхдай ибур зани вири, ХьанайтӀа ам лал, я брат. ГъанватӀани за ам хуьряй, Маса затӀни къведач гъиляй. Жагъидай туш юкъуз кӀваляй Асул ява мал, я брат.
ЧӀехи шаир Эминан саягъда тегьнеяр
Зуьрнедиз далдам, Началникдиз зам, Киноди- реклам ХупӀ ярашугъ я.
Магьсим Магьсимов Нуьгьбаладин хва 1947-йисуз КцӀарин КӀуфубахуьре дидедиз хьана. Лезги ва азербайжан чӀаларал шиирар кхьизвай шаирдин кьве улуб («Зи рикӀин гьарай», «Хиялар») чап хьанва. КӀелзавайбурузюмордин шииррин автор хьиз чизвай Магьсим муаллимдиз философиядинканивилин, гьакӀни тӀалдал тӀушуннавай уьмуьрдин легьзеяр теснифнавай шиирарни ава.
Хуьз жедайдаз сир, Пайчагьдиз везир, Рушватдиз незир, ХупӀ ярашугъ я. Шаламдиз дулах, Маймахдиз ялтах, Алчахдаз алчах ХупӀ ярашугъ я. Къарийриз гафар, Сусариз ахвар, Рушариз шалвар ХупӀ ярашугъ я. Уькнен кьиляй хаш, Нисинихъни аш, Делидазни лаш, ХупӀ ярашугъ я. Акъатна лап хак, Багьа хьанва як. Мусурмандиз вак ХупӀ ярашугъ я.
Чун кьвед санал хьайи йикъар
Уьмуьрдикай аманат хьиз, За чинеба хвейи йикъар… ГьикӀ алудин за рикӀелай? Руш, вахъ галаз фейи йикъар? Чакай сад цав, сад чил хьана. Сад къакъан дагъ, сад гьуьл хьана. Гьайиф анжах, тӀимил хьана, Чун кьвед санал хьайи йикъар. Зун Магьсим я, гьич тӀабдач за. Бендейривай тӀалабдач за. Уьмуьрдикай гьисабдач за, Вун галачиз физвай йикъар.
Гуьзел суна, чи кьведан сир, ХьаначтӀани садазни чир, И дуьнядал атайди тир, Зун вун патал, вун зун патал. Хьанач анжах кьисмет, кьадар Халикьди чаз кьуна хупӀ кар. Къуру хьана вилин накъвар, На зун лугьуз, за вун лугьуз. Къвез алатиз йисар сад-сад, Чи гуьгьуьлар хьанач хьи шад. Гьикьван ийин худадиз дад… За вун къалуз, на зун къалуз. Сад Аллагьди икьван кана, Бахт ганач заз, вири гана. Муьгьуьббатда етим хьана, Чун хьиз садни тахьуй ялгъуз. Лугьузва на, Магьсим фагъир: И дидардиз хьанач эхир. Сад сасадав гекъиг тейир, Зун са дуьня, вун са дуьня.
Жанавурдин руш кан хьана, Са чӀакьалдин гададиз. ЧӀакьалдин паб Назханума Къуш ахъайна арадиз. Лагьана икӀ:- Я чан итим, Жанавур я, жанавур. Адакай чаз къавум жедач, Я ам пара такабур. Пакад юкъуз кӀвалин къене ХьайитӀа са къалмакъал. Лугьурвал я, чи гададиз, Я чӀакьалдин хва чӀакьал.
Им вуч гьал я свас авайди, Кьарадани фитеда. Къалур тийиз са тике як, На адаз са гьефтеда. Пака экуьнахъ гъенел алай Маса гана кал, дана. Инлай къулухъ ваз чир хьухь хьи, Зи макьамдал кьуьлда на. Геж тавуна къачу са кӀвал, Дербентда, я Бакуда. Пуд йикъалай хуькведа зун, На пад-къерех агуда. Са юкъузни и къалмакъал, Кими жедач кӀваляй чи. Жанавурдин руш гъайитӀа, Гада фида гъиляй чи. Яб акална чӀакьал бега Вичин папан гафариз. Югъ жедалди гьа фикирна, Фенач кӀусни ахвариз. Дугъриданни папан гафар Гьакъикъатдиз тир ухшар. Йикъа таза жейрандин як, Нез вердиш тир а рушар. ХьайитӀани Лейли-Мажнун, Муьгьуьббат лап арада. Са вацрани къваздайди туш Ам чи кесиб кумада. И муьгьуьббат кьилиз фидач, Сад мискьи, сад такабур. ЧӀакьалдин хва чӀакьал жеда, Жанавурд руш жанавур.
Са дуст ава, захъ дустарин арада, Игьтиятлу кьадай вичин гьар са кар. Гьамиша чаз ам арайра аквада, Кьуьчуьк галаз гьар девирдин шапкаяр. Накьаналди коммунист тир, гила ам Демократ я, тӀварни хьанва «госпадин». Йикъа са жуьр дегишариз чинин хам, Кефер худ я, супадин хва, супадин. Уьмуьр гьализ дегишариз шапкаяр, Вилив хуьз момент рекьел АЦУКЬНА.«ЗУН квекай я»-лугьуз, ийиз тапарар, Гагь лацуди, гагь яруди алукьда. Са рехъ ава вун тефенвай рекьеркай, Гьа рехъни дуст алаз хьурай рикӀел ви. Ви кьуьчӀуьк дуст чӀулав шапка галама, Ам эхирдай тада чна кьилел ви.
Юнжа гьинай, лам гьинай
Дустар галаз ацукьна зун Са межлисда гатфар юкъуз. Алахъна зал абур пара Чаз кьве шиир кӀела лугьуз. Шиирар за пара кӀелна, Межлис мадни гур хьанавай. Анжах инал тек са касдин Суфатдин ранг чӀур хьанавай. Вирида заз, сагърай лагьай, Анжах адан мез атанач. За кӀел авур шииррикай, Тек са адаз гьез атанач. Лагьана ЗАЗ:-ВУЧ муьгьуьббат? Абур гьакӀан буш гафар я. Эсли-Керем, Лейли-Мажнун Валлагь, абур тапарар я. Са дустуниз хъел атана, Къвазиз хьанач, лагьана икӀ:- Чи шаирди юнжадин векь, Эцигна хьи ламран вилик.
Дидедин чӀал, дидедин ЧӀАЛБУБАЙРИЛАЙ аманат чал! Вун - лезгидин вилин нине, Вун - зи халкьдин руьгьдин бине, Вун - зи хайи диге масан, Вун - ватандин кӀукӀуш кьакьан. Вун - зи яйлах, вун - зи булах, Вун - зи даях, вун - зи дамах. Вун - шиирар сур Далагьан, Вун - Эмин я, вун - Сулейман. Вун - зи сувар, вун зи аран, Поэзия Келентаран. Дидедин чӀал-къагьриман чӀал, Шарвилидин, Мегьманан чӀал. Вал раханай Гьажи Давуд, Зи рикӀ женни вавай къакъуд? Валай илгьам къачузва за, Валди дуьня кьатӀузва за!
«Сагъ хьурай» лагьана, вун жезва чара, Дерт гудай суалар туна са хара, Кьукь хьана ама зун, ингье килигиз, Ярх тахьун паталди са затӀ гъиликиз. Саки ягъанва зи кӀвачериз галтӀам, Хур кӀукӀвар жезава, аруш хьана гъам… Яраб вахъ вучиз икӀ тади галатӀа, Белки са чаради руьгьда аватӀа? Белки зи гафари гуьгьуьл ханатӀа, Белки чи арада муькъвер КАНАТӀА?..«БЕЛКИЯР» тан чна, ийин са патахъ, Эхкъвена хъша вун, зи гъиликай яхъ! Хъфимир перишан,шал галаз кьулухъ, КАНИДИ,ША кӀвач хуьх, килиг на къулухъ, Килиг са гьикӀ ятӀа и начагъдин гьал, Зи лукьман, чандава эхиз тежер тӀал! Пара ваъ, кьве гаф лагь чинеба ЯПАЛ:«ЗАЗ са вун, азизди, тек вун канзава, Тек са ваз гьар чӀавуз за рикӀ - чанзава!»… Лув гурай гьиссери аршдиз цавун, Тикрариз: и руьгьда тек вун я, тек вун! Вахъ галаз сад хьурай рикӀин ягъунни, Дуьнядин бахтавар жедайвал зунни!
Чун мад расал хьана, мад къакъатдани? Им я жал чи бахтар, чи кьведан кьисмет? Низ чида, чаравал хьун герек яни, Гун патал гьиссериз лайих тир къимет? Канивал ахвар я, лагьана вуна, КичӀезва верцивал фад физ, aлатна. Ацукьин секиндик гъил гъиле кьуна, Лугьудач за амма хъфин, галатна. Пагь, гьикьван иер тир - варз акъатнавай, Хъуьрезвай гъетерни, гьа ви вилер хьиз! Чи руьгьер сад садав гьикӀ агатнавай, Гьуьлуьк какахьзавай вацӀун селер хьиз. Легьзеда мурадри ахъайнавай цуьк, Лап чиз -чиз шуьткьуда, тӀимил чӀавалай,
КцӀар райондин СтӀуррин хуьре дидедиз хьанва. Хуьре юкьван мектеб, Бакуда Азербайжандин экономикадин институт тафавутдив акьалтӀарнава. "Самур", “Алпан” газетра кӀвалахнава. И мукьвара лезги ва урусчӀаларал акъатнавай “43” улубдин кирам я. Шиирар Урусатдин, Болгариядин алманахра чап хьанва.
Чун кьведни азизди, акатнава цӀук, ЦӀелхемар алахьиз физва къавалай… Гьайиф, чӀав атана, чун мад къакъатна, Хиялра ви гафар, чанда цуз ама, Амма са хушбахтвал зи рикӀе ГЬАТНА,ВИ гъилин ифинди зи гъил кузама…
Вунни дакӀардин Вилик галатӀа?
Легьзеда цав кьуна, чӀур хьана гьава, Саки вун къакъатна, лугьуз, хъилериз. ДакӀардай рекьериз за килигзава, Кьулухъ элкъвез-элкъвез, на тур гелериз. Яман гьайбат гала чӀулав циферихъ, Зулун иервилер гатазва гару. Ашкъидив ацӀанвай яргъи йиферихъ Яраб, вунни цӀигел жедатӀа, хару? Мурк хьтин, шуьшедал алкӀурнава пел, Хиялриз ракъурна ванци марфадин, СтӀалри къвердавай агудзава шел, Ягъазва зун патал соло арфадин. Яраб, ваз къвезватӀа ван и манидин, Яраб, ви рикӀел зун исят алатӀа? Лугьуз, дарих я зун вахъ гьикӀ каниди, Вунни ви дакӀардин вилик галатӀа?
Зун гьикӀ пехил жезва акваз ви УЬМУЬР,АЦУКЬУН, къарагъун, лув гун–са суьгьуьр! Кьакьанрин зурбавал ава ви чанда, Вун пачагь, вун гьаким хайи маканда. Бахтавар - авач ваз часпарар, варар, Вуч хъсан - чидач ваз девиррин гарар. Вуч хъсан - вун патал туш гьич тапарар, Вуч хъсан - ви руьгьдал алач дапӀарар. Вун азад лишан я дагъларин синел, Зун саки ксанва гъуьлягъдин гинел. Секинвал хьанач заз, авач и чилел, Чукура на гъамар, элкъуьгъ зи кьилел. РикӀиз ви патав жез канзава гьикьван, Яраб ваз къведатӀа зи гьарайдин ван? КӀаркӀара, кӀукӀвара зун кьунвай зунжур, Акъатин цаварал гъилеваз чуьнгуьр. Азад гьиссерикай туькӀуьруьн МАНИ,ВИ руьгь за байихин, ша, лув гун зани…
ХъуьтӀуьн юкъуз хтанва зун СтӀуриз, МуркӀар, живер, маргъал гъилив атӀана. Килигда за байихар гьа юзуриз, Хайи чилиз тухдал ара датӀана. ПИЛТЕ-ПИЛТЕ жив къвазава къаварал, Лацу хьанва кьуд пад, сувун кукӀвар хьиз. Ахквазамач гьич са цифни цаварал. АкӀ жезва заз, и акунар ахвар хьиз. Алатна ван къецел ала аялар, Гьикьван чӀав тир, живедин рехъ гуьзетиз, Къулан патав яргъал физва хиялар, Секин тежез, гьа захъ галаз гьуьжетиз. Вегьирдавай ялавдал за кӀарасар, Нав гьатзава кӀвалин къайи цлара, Амма заз чим амач лугьуз миресар, Акъатзамач сакӀани и патара. Ацукьна руг, чарар гала зи вилик. Гьар са цӀарцӀе канивилин гел авай... Хъим кьунавай варар гала зи вилик, Яргъал хьайи сагьибдикай хъел авай. ЭкъечӀда зун хуьрун кимел нянихъ, Живедални яваш-яваш гелер таз, Галукьдай а ихтилатри япарихъ Гъам алудна, чим гъидатӀа яраб заз?..
Вун авач… жедани зи пӀузаррал хъвер, Эхна за кьве юкъуз, эхна са тегьер… Гьалдай фенвай чӀурар, шуьткьвена цуьквер, Мад хъфиз канзамач заз сув галайнихъ. Кьурс алай векьерал хъипи яйлахрин, Дад кумач ятарихъ кани булахрин, Дувулар ктӀизва ингье даяхрин, Мад хъфиз канзамач заз сув галайнихъ. Гьижранди цӀурзавай кукӀушра живер, Шехьзавай чун патал - ясдавай хивер, Агьдикай жедатӀа дерейра цифер? Мад хъфиз канзамач заз сув галайнихъ. Пелеш тир вуч яман лекьер цавара, Биришар гьатнавай дагъдин къатара, Амач, амач гила, вун а ПАТАРА,МАД хъфиз канзамач заз сув галайнихъ…
Чун паталди туш и шегьер, ЭхнатӀани мад са тегьер… Вун - къизил зар, зун - ви зергер,- Ша, акъатин Селибурдал. Хъуьрезва дагъ, хъуьрезва рагъ, Лап ви жуьре, гьа ви саягъ! ТуькӀуьруьн са ашкъидин багъ Ша, акъатин Селибурдал. Элкъведайла лекь рагарал, Хвешидаказ гьикӀ ракъарал, Цуьквер храз ви чӀарарал Ша, акъатин Селибурдал. Гайи чӀавуз экуьни лаз, Экъвен чӀурал мили гел таз, Бахтавар жен зун вахъ галаз, Ша, акъатин Селибурдал…
Марсел Ислеманан хва Ризаев (Марсел Испикви) 1984-йисан 29-апрелдиз СтӀал Сулейманан райондин ЦӀийи Испикрин хуьре дидедиз хьанва. Гьелехуьруьн мектебда кӀелзавай аял вахтарилай эгечӀна Марсел Ризаева вичхайи чӀалал, литературадал, тарихдал, медениятдал рикӀалайди язчирна. Гьа икӀ, 6-классда ада сифтегьан «Марф» шиир кхьена, 9-классдилай адан шиирар «Лезги газетдиз», гуьгъуьнлайни «Самур» журналдиз акъатиз хьана. Университетда кӀелдай йисар жегьил шаирдин туькӀуьрунарин рекье мадни бегьергъайибур хьана; кӀелунин сифтегьан йисарилай кьил кутуна Марсел Ризаев Дагъустандин газетринни журналрин карханайрихъ галаз сих алакъайра хьана, интеллигенциядихъ галаз мукьувай таниш хьана. Алай вахтунда Марсел Ризаева Испикрин хуьруьн мектебда лезги чӀаланнилитературадин тарсар гузва, “Хважамжам” тӀвар алай литера ту ра дин кружокдин регьберния. Райондин телевиденида (КТВ) лезги халкьдин медениятдиз, эдебиятдиз, тарихдиз талукьарна лезги чӀалалди вич автор яз «Ачух суьгьбет» тӀвар алай телегунугни арадал гъизва.
Къукърумдин ван гьатна секин япара, Цавун кьуд пад чӀулав хьана циферив. Тамам йиф тир, халкьар авай ахвара, ЦӀайлапанди кудна ахвар гъилерив. ЭкӀяй хьанвай чилел алай пурпу руг, Баябан тир цихъ къаних яз куьчейра. Циферивай, цава кьунвай яд хурук, Хьанач эхиз, къурна ириз гуьнейра. Садлагьана цавун аршдай тӀвалар хьиз, ИРИЗ-ИРИЗ гур стӀалар аватна. Тик дагъларай цӀуьзвай кьакьан кьвалар хьиз, Цихъ къаних тир чилелай руг алатна. Марф хура тур цӀайлапандин эквери МичӀи йифни девран йикъав агудна. Яд фейивал амукьай шак гелери Чилеравай кьар-палчухар акъудна. Марф! Вуч гужлу я вахъ авай а къуватар? Вун дуьнядал хийирни я, зиянни. Вахъ гьуьжет яз авач халкьдихъ такьатар, Заз сир туш, канни я вун, таканни!
Дидед чӀал, - вун дидени я, ватанни, Муг авуна уьмуьр физвай маканни. Ви тарихдиз, гележегдиз зи чанни Багъишда за мулдин цуьк хьиз канидаз. Зи халкь,зи чӀал са чӀавузни ажуз туш, НАМУС-ГЪЕЙРАТ девлетдихъни къачуз туш. Зи лезги чӀал, - дидед чӀал заз ялгъуз туш, Къадим тарих вахъ амай кьван, лезги чӀал! Зун лезги я, дидед чӀалан векил я, ЧӀалал зегьмет чӀугвазвайди кьве вил я. Лезги чӀалахъ пехил ксар сефил я, Сергьят авач ви девлетриз, лезги чӀал! Диде, гьуьрмет, берекат ва лезги чӀал, Мектебда чаз гайи тарсар ибур тир. Диде хьиз заз кан хьанай зи лезги чӀал, Къаст эцигнай чирда лугьуз адан сир. Зун я векил дидед чӀалан илимдай Жуван уьмуьр, акьул чӀалаз багъишай. Зи лезги чӀал багьа я заз виридалай, Илим, тарих, - вири я вун, лезги чӀал!
Акъатна гад, чими ракъар багъишай, Йисан вахтар тӀебиатдин суьрет я. АКВАЗ-ТАКВАЗ дагъдин къамат дегишай, Къайи шагьвар, яд-къарасу - девлет я. Алукьна зул – къизилдин ранг лишан тир, Таму, тара дегишарна либасни. Кьезил шагьвар, чуьлда авай хупӀатир, Пеш гадариз кьулухъ тушир са тазни. Чуьлда цанвай никӀер хуьруьн колхозди, Гатун зегьмет, - кӀватӀна вири куьмекдив. Вахтар хьанва никӀер, багълар, салазни Перер ягъиз, гъарар гудай гьуьрметдив. Гагь чигеди, гагь марфади арабир Дамахдивди рагъ цифедив кӀевирда. Накь чим гайи хъуьтуьл гьава, адан сир Къе къуза яз яйлах тирвал къекъуьрда. Са вахтара дагъдин кьиляй – цаварай, Гьалтда лацу дурнаяр са цӀар хьана. Зулун мекьи гьавади хупӀахварай Авудна чеб рекье тунвай тӀар хьана. Зулун йикъар – чуьлдин гуьзел акунар, САД-САДАЛАЙ аквадачни гуьрчег яз! Яд кужумна кьеженвай пеш – ви гьунар, Перишандиз аквада вун керчек яз.
Къах туна зун, са межлисдиз атана, РикӀин кьилихъ галукьарна Ширбета.«Хрусталдай» лезги чӀалал рахана, ХЪУЬРЕЗ-ХЪУЬРЕЗ алугарна Ширбета. РикӀин кьилихъ галукьарна Ширбета. Зи мефтедай, акъатзавач верцӀи ван, Вуч ягъана!? -"Аман бала суна чан!" Цуьк ахъайна цуьк хьиз тада къайи къван. Руьгьдин лепе ацукьарна Ширбета, РикӀин кьилихъ галукьарна Ширбета. Чешме ргаз, раварилай алахьна, Яб гун хьана, стӀал хьана авахьна, Гьахъдиз мукьва, пак алемдихъ акахьна Гъил ченедихъ, атӀугъарна Ширбета, РикӀин кьилихъ галукьарна Ширбета. Заз акурди са аламат, сир я кьван, Устад я кьван, кукӀуш я кьван, пӀир я кьван. Рекьин тийир са сенятдин шир я кьван, РикӀиз лайла кутугарна Ширбета, РикӀин кьилихъ галукьарна Ширбета.
Журналдин коллективди нумра акъудиз куьмек гайи кӀурви Къараханан хва Къараханов Къадираз паракъван сагърай лугьузва
Тарихда Албанрин варар, Хазаррин варар, Фарсарин варар хьиз гьатнавай и къаладиз лезгийри Кьвевар лугьузва
Бакуда «Аламдин» редакцияда «Марвар» литературадин кӀватӀалдин нубатдин межлис кӀватӀхьана. «Марвардин» кьил шаир Эйваза литературмежлис ахъайна, кӀватӀ хьанвайбуруз «Куьн атурай, рагъ атурай», лагьана, алукьнавай цӀийи йисмубаракна. Гуьгъуьнай ада кӀватӀалдиз сифте яз КцӀарин Ясаб хуьряй атанавай ингилис чӀаланмуаллим Гуьнеш Мевлановни Бакуда уьмуьрза-вай муаллим-филолог Рапия Къарибова межлисдиз танишарна. Алай йисуз межлисдин виликгалай крарикай, гьавадин чӀурувиляй агакь тавурюлдашрикай ихтилатна. Абрун саламар межлисдив АГАКЬАРНА.«МАРВАРИН» кӀватӀалдал Гуьнеш Мевланова, Абир ЭчӀехвиди, Билал Адилова, Бести Нифтиевади, Эйваз Гуьлалийри, Рапия Къарибовадичпин цӀийи эсерар кӀелна, атанвайбуру чпин фикирар лагьана. КӀватӀалда Магьира Шириновади Эйваз муаллимдин чӀалариз теснифнавай манисифте яз тамамарна. Межлисдин кьведлагьай паюна зари Эйвазан«Экв», Ж. Ахмедовани Ю. Халилова туькӀуьрнавай «Лезги чӀаланни Азербайжан чӀалан гафалаг», гьакӀни Билал Адилован Болгариядачапуниз гьазурнавай цӀийи улубрикай рахунарфена. Гафунин, шиирдин ким тир межлисда чи классикрин, гьакӀни межлисда авачир жегьил шаиррин эсерар кӀелна. Февралдин 7-даз “Марвар” литератур кӀватӀалдин20-лагьаймежлискьилефена. Юбилейдинмярекатда Москвадай атанвай мугьман манидаркомпозитор Терлан Шейдаева ва Рауф КӀурвидинииштиракна.“Марварин” межлисар гьамиша хьиз иер гьалара кьиле фена.
ЧӀехи талант авай чӀугвар(художник), и йикъара Бакуда кьилди эсеррин выставка хьайи Дарвин Велибегов лезги чӀалан проблемрикхъ галазсанал, гьакӀни лингвистикадал, эзотерикадал, сур чӀаварин тарих ва културайрин цӀарцӀей илимдин къекъуьнрал машгъул жезвай, вичин хайихалкь кани ксарикай сад я.
Дарвин Гьажибеган хва Велибегов лезги култура вилик тухун паталди къачур алахъунризни агалкьунриз килигна «АЛАМ» лезги културадин журналдин патай «Лезги халкьдин дамах» дипломдиз лайихакунава.
Чна Квез диплом ва дамахдин тӀварар барка ийизва!
ЦӀийи ктаб Ярославдавай лезгийрин милли-култур автономиядичӀехи шаирдин 145-йисан юбилейдиз авунавай савкьват я. Ктаб филологиядин илимрин доктор, Урусатдин Кхьирагрин КӀватӀалдин пан Фейзудин Нагъиеван СтӀал Сулейманан туькӀуьрунарикай гзаф чӀехива ацӀай критикадин анализдивди ахъа жезва. Ктабдин кьетӀенвилерикай садни лезги классикдин эсеррикай авунавай элкъуьрунар дигайшиирдин патав гун я. Шиирар урус чӀалаз элкъуьрнавайди Евгений Чеканов я.
За адаз сифте гайи суал жуван сихилдикай самалумат гун хьанай. «ЦӀекӀуьдлагьай виш йисарин эхирра Шамхалан хтул, Гьарунан хва Айдемира вичин хайи ЭчӀехуьруьн медреседа тарсар гузвай. Ам хуьруьн чӀехи фекьи туширтӀани адаз, гьа дередаавай вири хуьрера чӀехиз гьуьрмет авай. Гьаргьафтедин гъвейи юкъуз ам вичин балкӀандаллазжемятдин капӀ авун паталди Къубадиз рекье гьатдай. Айдемир бубади КцӀарай Къубадиз физвайрекьин виридалай дигай чкадал алай Дигагьхуьре гьар сеферда ял ядай. Нупадин чӀавуз Айдемир буба ял ягъаз ацукьайла адав са хуьруьнвиагатна. Яргъал фейи ихтилатрилай ахпа Айдемирбуба адаз мугьман хьана. Гуьгъуьнай абур хванахайриз элкъвенай. Са хейли вахтар алатайдалайкьулухъ хуьруьнвийри Айдемир бубадиз Дигагьиз куьч жен, ина медресе ахъаюн теклифзава. Айдемир бубади теклиф кьабулзава ва ам вичинтек са стха ЭчӀехуьре туна амай стхаярни, хзаннигалаз Дигагьдал куьч жезва. ЧӀехи бубадин хзанрихъ галаз Дигагьиз цӀийи нефес къвезва. Хуьрунюкьвал цӀийи мискӀин эцигзава. Хуьруз Аварандалай, Яргундалай, Хьиляй, Текидай хзанарникуьч хьана къвезва. Хуьр вилиз акваз-акваз чӀехижезва. Яшар вишелай алатдалди Айдемир бубадихуьруьз чӀехивалзава. Гуьгъуьнайни и кар 1937йисалди адан рухвайри, хтулри кьилиз акъудна… Айдемир бубадин са хва Къубадин гъулгъулайра Дигагьдин дереда фейи ягъ-ягъунра гьелек хьанай, са хтулни 37-лагьай йисарин цӀайари канай. Зун Айдемир бубадин хва Сейфединан, хтул Мегьеддинан, штул Мегьамедан хва я».
латай йисуз чи журналдин коллективди Р. Бегьбудован тӀварунихъ галай манидин театрда кьиле тухвай са мярекатдиз генерал Яшар Айдемировни мугьман атанвай. И шира генерал чи мярекатдиз атуникай менфят къачуна заз журналдиз кхьин паталди адахъ галазихтилатардай са вахт кан хьанай. «Отставкадиз акъатайла хьурай», -лагьанай ада. Са йисни алат тавунмаз ам отставкадиз фенай. Гила рехъ ахъа хьанватӀани, завай сакӀаниадахъ галаз акваз жезвачир. Вучиз лагьайтӀа, ам гагь Генжеда, гагьни Шемкирда яракьанринконференцияйра, тренингра кардив машгъул тир. Эхь, генералдин и рекьяй авай ацӀай тежрибадикай чи яракьанри къенин юкъузни менфят къачузма. Яшар малимдини рикӀ алаз вичинкар жегьил несилриз чирзава. Гьавиляйни адаз буш вахт лап тӀимил амукьзава. Идаз килигтавуна чун адахъ галаз са архайин чӀавуз акуна.
Яшар малимдихъ галаз ихтилатар куьтягь хьайидалай кьулухъ зун Абир малимдихъ галаз Дигагь хуьруьз рекье гьатна. Къубадай къведайларекьин эрчи пата са цӀуд сут кьан чилел хуьрунцӀуру сурар ала. Сурарин ракӀарай гьахьна дуьзвилик фейила «Вилин пӀирел» акъатзава. Са тӀимил чапла патахъ галай Айдемир бубадин сурниина пӀир я. Эхь, кьилин ва сухван тӀалдин пӀир! Сурун кьилихъ чӀехи са мегъуьн кӀанчӀ ква. Сурун кьилихъ квай мегъуьн кӀанчӀуниз элкъвезэлкъвез михер ягъанавай. Са бязи михерал рангунин цӀилерни кутӀуннавай. Чун акуна сураризмукьвал са кӀвалин иеси чав агатна. Алиханов Сакит Къубадин коллеждин малим я. Ада «Зазкуьн Айдемир бубадин сурал акуна, гьавиляйатана,-лагьана. Ам чи мирас тир». Малум хьанахьи, Сакит малимдин чӀехи бубаярни ЭчӀехуьряйкуьч хьана атанвайбурукай я. Абур ЭчӀехуьруьнвиридалай чӀехи сихилдикай - Алиханрикай, хуьруьн мискӀиндин къерехда авай кӀвалере авайбурни вири гьа сихилдикай тирдини чаз Сакитмалимди лагьана.
1955-йисуз Дигагьдал экономист-бухгалтер Мегьамедан хзанда дидедиз хьайи Яшар Айдемирова 1972-йисуз хуьруьн мектеб акьалтӀарна Бакудин кьилин яракьан мектебдиз акатнава. Мектеб акьалтрай Яшар малимди вири амай уьмуьр эвел Советрин гьукуматдин, гуьгъуьнайни Азербайжан Республикадин яракьан кьушунризпахшнава. 1984-йисуз Советрин яракьан кьушунрихъ галаз Афгъанистандин Кандагар вилаятдизкъуллугъиз атай Яшар Айдемиров ина кьве йисузчӀехи са уьмуьрдин ва касвилин мектеб фенва. Кандагар а чӀавариз я советрин, яни Америкадинкьушунриз муьтӀуьгъ тахьанвай са шегьер тир. АчӀавара Кандагардай сагъ акъат хъавун пара тӀимил ксариз кьисмет хьанай. Афгъанистандизфейи капитан Яшар Айдемиров кьве йисалаймайор хьиз ва хурал Совет гьукуматдин кьвеорден («Яру гъед» ва «Ватандиз къуллугъ», пудлагьай дережедин), са «Афгъанистан Демократик Республикадин сергьятар хъсан хвейидай» медалалаз хтанай. Кандагарда Яшар малим чи чӀалаз
Генералдин дидени буба Айдемир бубадин сур
ухшар гафар авай чӀаларал рахазвай халкьаралгьалтнайтӀани, адавай а йисарин ва Афгъанистандин гьаларин заланвиляй и кардин гуьгъуьна физхьаначир. Гуьгъуьнай ада тарихдай Надиршагьди Кандагардиз куьчарнавай лезгийрикайкӀелайла гьайифар чӀугунай. Кьудкъанни цӀудлагьай йисарин эвелра, советрин гьукумат чкӀизвай чӀавара подполковник Яшар Айдемирова гьа вичи кӀелай яракьан мектебда малимвалзавай. Советрин гьукумат чкӀирлаам Милли кьушунрин цӀиргъина сифте гьатайбурукай хьанай. Мектебдай урусрин офицераракъатна хъфирла ГЕНЕРАЛ-ЛЕЙТИНАНТАР-К. Велиевва К. Мустафаев, ПОЛКОВНИКАР-Р. Жаферов ва В. Кьасумовни галаз санал подполковник Яшар Айдемирова чинеба кӀватӀал туькӀуьрна мектебдиняракьан техника патахъ-къерехдихъ акъатуникайхвенай. И кардилай гуьгъуьниз Азербайжан Республикадин Яракьан министрди Яшар Айдемироваз полковник звание гана, гьакӀни дяве физвайзонадиз бригададин командир тайинарна. Полковник дяведин зонадиз фена. Са куьруь чӀавуз Яшар Айдемирова бригада тӀвар тунавай са отделения кьван авай яракьанрикай рикӀивайни халисбригада кӀватӀна, абрун гьазурвал хкажна. Иданнетижа яз, адан бригадади дяведа гзаф зурбаагалкьунрал кьул туна, гъалабаяр къачуна. 1994йисуз Азербайжан Республикадин президент Гьайдар Алиеван указдалди Яшар АЙДЕМИРОВАЗГЕНЕРАЛ-МАЙОР, 2002-йисузни генерал-лейтинантзванияяр гана. Гуьгъуьнан йисара Яшар малим Чин Халкь Республикадиз сефирдин яракьан мушавир ва яракьан атташе къуллугъра хьанва. Ругуд йисуз ХАТАЙ-ХУТАЙДА хьайи Яшар малимдитӀимил-шимил гьа чӀаларикайни чирнава. Адалугьунрай уйгъуррилай гъейри хан чӀалал рахазвай китайвийрин арадани мусурманвилин динкьабулнавайбур хейли ава. «ЦӀийиз Китайдиз атайла зун кьабулзавай китайви мусурман тир. Ада вич мусурман тирдизазни чирун патал ихьтин са суал ганай: «Келимашагьадат жидани?» И ламран хциз зун лезгитирди гьинай чир хьана, лагьана фикирнай за. Ахпа заз чир хьанай, хан чӀалалди «жидани» чичӀалалди «чидани» лагьай гаф я кьван. АбрунчӀала мад са хейли чи чӀалахъ галаз дуьз къвезвай гафарни ава. Тек са гафар ваъ, гьакӀни анауьмуьрай и ругуд йисан къене заз чи халкьаринарада дегь чӀавара хьайи авсиятрин са хейли гелерни акуна». Уьмуьрдин четин рекьера гьина хьунилай сатафаватни тахьана Яшар Айдемирова вичи-вичхалис лезги кас, къени инсан ва кьегьал хва хьизтухванва. Адан экуь уьмуьр чи жегьилар паталгьар чӀавуз чешне я. Генералдин хзанда чӀехи жезвай ХВА-МУРАДА гьеле Бакудавай «Оксфорд» мектебдин кӀуьд лагьай классда кӀелзава. Им акӀлагьай чӀал я хьи, Яшар малимдиз гьеле виликгалай уьмуьрда хъийидар крар гьикьан хьайитӀани ама.
Адаз мадни чӀехи агалкьунринрин мурадралди:
Къурбаналийрин Камран ЭчӀехуьруьн бектебдин гъенел
Мукьув агатна шикилдиз лапни хъсандиз килигна. Акунрай адаз шикилдикай хуш атанвай. Ада лап фадан танишри хьиз:– Яда, вун кушунви яни? – лагьана. –Зазакурди тир вири фотографри цлакай иер, цӀалцӀам рушарин шикилар кудда. Вуна лагьайтӀа сахуьруьн шикил куднава. Им вуч лагьай чӀал я? Таниш тушир и касдин гафарикай хъел атанатӀани за винел акъуд ТАВУНА:–ЗУН гьа хуьряй я, зун жув КцӀара аватӀани зирикӀ гьамиша гьана ава. И жавабдикай рази яз амукьай адан чӀуру чинамили хъвердин лишанар ГЬАТНА.–ЯДА, куьн кушунвияр гафунивай тухуз жедайди туш, акван вуна зи шикил гьикӀ чӀугвада-тӀа?– лагьана прожектордин вилик квай стулдалацукьна... И касдин фотодин негативдал за гзаф кӀвалахнай. Адан чина вахтунилай фад гьатнавай биришар вири михьайдалай къулухъ за жува-жувазфикирнай. Акван садра, и касдиз вичин шикилдикай хуш къведатӀа? Гьа за лагьай вахтунда ам хтана. За шикиларвахгана адан чиниз килигзавай. Адан галтад жезвай кьил акурла, адаз шикилрикай хуш татайчӀал чир хьана: –ГьикӀ хьана я халу, ваз и шикилрикай ХУШАТАНАЧНИ?–ВАЪ, я хва, и шикилдавайди зун туш хьи, –ада чин чӀурна. - Эгер зун тиртӀа бес ибур гьинва?
амиша хьиз фотосалонда ацукьна кьил кӀвалахдик акахьнавай. РакӀарай кьакьан,чина биришар авай, инлай-анлай рех янвай чӀулав чӀарар къулухъди эвягънавай, туьтуьна галстук авай са итим гьахьна. Вичин акунрай ам акьванни яш авачирди, чина авай биришар лагьайтӀа вахтунилай фад гьатнавайди кьатӀун акьванни четин тушир. И кас заз гьамиша фотосалондин виликай физ-хуьквез аквадай. Адан гъиле гьамиша улубар, дафтарар жедай. Адасалам гана, ахпа вичин цӀийиз акъатзавай улубдиз ягъун патал шикил канзавайди малумарна. Адан вилер столдин кьилелай хьиз алкӀурнавай ТӀигьиржалрин хуьруьн чӀехи шикилда акьуна.
–лагьана вичин яргъи тӀуб чиналлай биришралэцигна. Заз чиналлай вилер, япар хьиз гьабурникани я, гьабурни зибур я. И шикил за улубдизязвайди я. Зи улубдиз за чарадан шикил ядани? Халкьдиз Нямет гьикӀ аватӀа гьакӀни акуна канда,–лагьана ам салондай акъатна. Зун яргъалди гъилевай шикилриз килигизамукьнай. Зи рикӀел кьве югъ идалай виликшикил чӀугур са райкомдин кӀвалахдар хтана. Ада завай вичин чина авай биришар акъудунанихъ амукьрай, гьеле кьилел чӀарарни эхцигунтӀалабзавай. Гьа идан патахъай ада заз кичӀерарниганай. Нямет маълимдиз лагьайтӀа са шумуд сяталахъна вичин чинай акъудай биришар хканзавай. За жува-жуваз «БембецӀ», «Зегьметдин баядар» улубрин автор хьиз чизвай Няметни и шикилдавай Нямет маълим сад-садав гьекъигна. Нямет маълим гьахъ тир. Ихьтин рикӀ анжах гьадаз жедай. За Нямет маълим мад хуьквеч лагьанафикирнай. Вучиз лагьайтӀа жувазни чин тийиз заадан хатурдихъ хкӀурнавай. За адан фотонегатив михьна шикилар цӀийикьилелай вичиз кандайвал акъуд хъувуна, Няметмаълим садра кӀвалахдилай хъфидамаз адав вахгана. И шикилар акур Нямет маълимдин вилерхъуьрена, хъуьхъвера дерин лекъвенар ГЬАТНА:–ГЬАА кушуви, и шикилда авайди гьа Няметвич я, –лагьана ам захъ галаз фото салондизхтана. –Анжах и шикилар гьайиф хьи, улубдизгеж хьана. Улубдин материалар чапдиз фенва. Зун и кардикай гзаф пашман хьанваз акур Нямет маълимди: –Я хва текьей кушунви, и улубтахьуй къведай улуб хьуй, дуьнед эхир туш хьи,–лагьана къултухдавай кагъазрикай машинкадалкхьенвай са чар акъудна. –Гила вуна хъсандаказяб це, дуст кас. И ви цлал алай ТӀигьиржалдиншикил хъсан яни, тахьайтӀа за ТӀигьиржализкхьенвай и шиир? И гафар лагьана ада ТӀигьиржализ вичи кхьенвай шиир кӀелна куьтягьна заз КИЛИГНА:–ГИЛА гьим хъсан я дуст кас? Мад а ви шикилда гъулцин тарар авани? –вааъ, –лагьана ада. Къайи булахар авани? –вааъ, ТӀигьиржалрин вацӀ,шуьм, сув авани? –вааъ. Дуьз я, а ви шикилдикайзазни гзаф хуш атана. Анжах ана акван тийизвайбязи шейер за и шиирда къалур хъувунва. А вишикил чинавай биришар акъуднавай зи шикилдизухшар я. Ваз гила чир хьанани, чинавай биришаракъуднавай шикилдикай заз вучиз хуш атаначтӀа?– лагьана гъилевай чар кьуд къат хъавунавичин къултухда хутуна. Гьа икӀ заз Нямет маълим вуч кас ятӀа чир хьанай. Анлай къулухъ Нямет маълим зи патав фадфад къведай. Ада гьар атайла вичин цӀийишиирар кӀелдай.1984- йисан февралдин 26 тир. Къецел хъсандаказ къай авай. РакӀар ахъайна салондиз Няметмаълим гьахьна. Ада палтудин жибиндай са улубакъудна, кӀвачин кьилел адал са вуч ятӀани кхьеназахъди яргъи АВУНА:–МА, дуст кас, и улуб закай ваз пишкеш хьурай. За Нямет маълим барка авуна адан гъилевайулуб къачуна. И улуб адан цӀийиз акъатнавай «Зихиялар» тир. Ада улубдин шикил ядай чинал ихьтин гафар кхьенвай: «Дидедин чӀал вилин нинехьиз хуьз алахънавай ТӀигьиржалви Юсифазбахшзава». Зариди гайи и масан пишкешдал зунгьикьван шад хьанайтӀани, улубдал шикил алачизакурла гьакьванни пашман хьанай. Аманавачир ажалди адаз а шикил алаз улубахкъуддай мажал хганач. А шикил лагьайтӀа, зариэхиратдин кӀвализ рекье твазвайбурун хурал алкӀурдай лишанриз кьисмет хьана.1986-лагьай йисан январдиз,
Эгер за жув кьейитӀа, Элдиз хийир хьайитӀа, Рекьиз гьазур я зун къе:
–лугьузвай зари дуьнедилай куьч хьана. Анжах зари рекьиникай элдиз са хийирни хьанач. Элди, Няметахъ галаз санал гьеле лугьуз тахьанвай кьван гафарин са чӀехи хазинани накьвадиккутуна. Анжах адан зурба къамат, адан чӀаларэлдин рикӀера даим амукьна.
Зун чӀехи хьайи, чирвилеркъачур Советрин гьукуматчкӀана, зун адан пис-хъсан патарикай рахазвач. «Миллет- капитализмдин бегьер я», хьтинлозунг авай а девирдилай тафават яз къе чи Республикадалезги чӀалал журналар, газетаракъат зава. Чи зарийри хайи чӀалал ктабар акъудзава, «АЛАМ»ЖУРНАЛДИН къене «МАРВАР»ЛИТЕРАТУРА межлис кардихъгала. Алатай йисуз Бакуда чииграми шаир Билал Адилован«43» тӀвар алай ктаб кьве чӀалалди чапдай акъатнава. Имукьвара Москвада АКЪАТЗАВАЙ«ОБЩАЯ писательская газетадини» "43" тӀвар алай улубдакай малумат гана. МакъаладинтӀвар "Дагъдин гарун нефесхьиз" я. Халкьдин шаир Байрам Салимовакай цитат гъанвай газетди чи ватанэгьлидин улубдизхъсан къимет ганва. Алатаййисуз Урусатдин Кхьирагрин КӀватӀалдин орган тир и газетдизаридин шиирарни чапна, гьакӀни Билал канибуруз ва чи по-эзиядал рикӀ алайбуруз муштулухни гана. Урусатдин Кхьирагрин КӀватӀалди зари, публицист Билал Адилов «43» тӀвар алайктабдиз килигна М. Ю. Лермантован тӀварунихъ галай дипломва медалдиз лайих акунва. Ипремия, чи поэзияда Билаланхуьруьнви Дагъустандин Халкьдин шаир Байрам Селимовазни несиб хьанай. За чи журналдин кӀелдайбу-рухъ галаз и хвешивал пайзава,ктабдин автордиз мадни чӀехиагалкьунар мурадзава. Билалан поэзия кӀелна, иливариз хьайи кӀелзавайди бахтавар кас я. И гьиссеринкӀунчӀунихъ галаз Интернетдинсайтарай таниш хьайи болгарвизари Дафинка Станевади аданса кьадар эсерар вичин хайичӀалаз элкъуьрна. «Заз Билаланшииррай Шагьдагъ, чи Родопаркьван пара кан хьана ", - кхьизва Д. Станевади са блогда. Зазмалум хьайивал и МУКЬВАРА"БОЛГАРСКИ писател" издателстводи Б. Адилован шиирринктаб чап авун пландик кутунвалда. Им лап гуьгьуьлриз чимакъуддай хъсан хабар я. Эхь, ватанэгьлидин, къелемдин, руьгьдин, рикӀин дустинин, ЧИ«МАРВАРВИДИН» агалкьунривхвеши тахьун мумкин туш.
Ваз и тӀвар, и медал мубарак я, мадни чӀехи агалкьунархьурай!
«АЛАМ» лезги културадин журналдин коллективдини вичин меслят, веревирд вапублицист кхьинралди журналдиз куьмекзавай, адан пакаман мад экуьз акваз канзавай Билал муаллим баркаийизва ва адаз чандин сагъвал, рикӀин шадвал ва агалкьунар тӀалабзава!
Рамиз Къусарчайлы (Гьамзаев Рамиз Мурсалан хва) 1958-йисан 25-декабрдиз Азербайжан Республикадин Къуба райондин Чартепе хуьредидедиз хьана. Адан буба КцӀар райондин Ясабрин хуьряй я. 8-класс хайи хуьруьн мектебда, 10классни Бакуда акьалтӀарай Р. Къусарчайлыдигуьгъуьнай Азербайжандин Политехник институтдин механикадин ва Москвадин Гьукуматдин Социал университетдин юриствилин факултетракӀелунар давамарнай. Ада гзаф чкайра, жуьребажуьре къуллугърал кӀвалахна. 2009-2010-йисараам Азербайжандин Президентдин стипендиядизлайих акунай. Алай вахтунда шаир Азербайжандин Кхьирагрин кӀватӀалдин член (1996) ва и тешкилатдин Къубадин филиалдин седр (2002) я.
Рамиз Къусарчайлы шиирар кхьиз мектебдакӀелзавай йисарилай эгечӀнай. Адан «БАГЪМАНЧИ»ТӀВАР алай сифтегьан шиир 1975-йисуз «Азербайжандин жегьилар» газетда чап хьанай. 17 йисхьанвай вахтунда Азербайжандин халкьдин шаир Осман Сарывеллиди адаз «Къусарчайлы» тахаллус ва поэзиядин рекье хийир-дуьа ганай. Гуьгъуьнин йисара шаирдин эсерриз Неби Хезри, Мамед Араз, Согьраб Тагьир, Муса Якьуб, Бахтияр Вагьабзаде, Фамил Мегьди, Мамед Аслан, Шагьмар Акберзаде, Зелимхан Якьуб, Вакъиф Арзуманлы, Назиф Къагьриманлы, Вакъиф Юсифли хьтин машгьур шаирри ва алимри чӀехикъимет ганай. ГьакӀни адан уьмуьрдикайни эдебиятдин ирсиникай са шумуд ктабни акъатнава. Абуруз мисал яз, филологиядин илимрин доктор
Рамиз Къусарчайлы алай девирда Азербайжандин тӀвар-ван авай зарийрикай сад я. Алатайасирдин 70-йисариз эдебиятдиз атай шаир цӀудалай виниз ктабрин ва вишелай виниз литературадинни критикадин макъалайрин автор я. Вичин эсерра халкьарин дуствал, гуманиствилинпринципар, ахлакьдинни тербиядин месэлаяр таблигъзавай шаир маса халкьаризни гзаф сейлия ва гьавиляй адан эсерар азербайжан чӀалалай гъейри маса халкьарин чӀаларални гзаф акъатнава.
Вакъиф Арзуманлыдин «ТӀебиатдин, гъейретдин,гьакъикъатдин шаир» монография, шаир ва литературадин критик Закир Мамедан «Гьахъдин чӀехивал Къусарчайлыдин шиирда» ва Гуьлара Айдынан «Заз гзаф таъсирнава шиирдин гьавади» ктабар къалуриз жеда. Икьван гагьди шаирдин «Зи фу къванцяй акъатзава», «Уьмуьрдин ракӀарар», «Са цуьквериннян», «Вуч хъсан я ви рехъ, Аллагь!», «Ичер алайктаб», «Ламарикай ктаб» тӀварар алай шиирринктабар ва «Къвакъвад вал» тӀвар алай таржумайрин ктаб акъатнава. Адан шииррикай са кьадарбур къецепатан уьлквейрин чӀаларизниэлкъуьрнава. Р. Къусарчайлыдин шииратдин алемдиз цӀийиобразар, жуьреба-жуьре рангар, фикиррин деринвал ва мана-метлебдин гегьеншвал хас я. Ина чалгьам зериф ва хъуьтуьл мугьуьббатдин гьиссер,гьам шаирдин гражданвилин позиция, гьакӀниуьмуьрда кьиле физвай са бязи вакъиайриз вичинасивал къалурзавай, сатирадин ва юмордин хьелер гьалтзава. Вичин шииррикай сада шаирдикхьизва:
РикӀел – хер, чанда – хифет, Жигер – цӀа, гуьгьуьлда – дерт, Дердини зун ийиз перт, Зав шиир кхьиз ТАЗВА……ГЬАР цӀарцӀе са агь ава, Гьар агьда гунагь ава, Кьилел зи Аллагь ала, Зав шиир кхьиз тазва.
Рамиз Къусарчайлыдин поэзия уьмуьрдайатанвай поэзия я. Адан гьар са шиир уьмуьрдинса легьзедихъ я ва са гьихьтин ятӀани вакъиадихъгалаз алакъада ава ва гьавиляй абур гьакьван тӀебии ва дерин мана кваз акъатнава. Са маса шиирда шаирди къейдзава:
За гъиле кьур чӀавуз зи гъил кьурана, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер. Зи нефес кьурана, зи мез кьурана, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер. Таза цуьквер ракъур на заз дередай, Са тават хьиз, саки чиниз хъуьредай. Эхиз жеда жув кьуразвай вядеда, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.
Ина Р. Къусарчайлыди гьар са куьна, гьар сакамуна, гьар са чкада тӀебиивал, гуьзелвал, гуьрчегвал хуьниз эвер гузва. Адаз санани декоративвал, къалпвал хьана канзавач. Шаирдиз гьар санасаявал, михьивал, къенивал акваз канзава. Гьич са девирдивайни, гьич са четинвиливайни шаирдин мез хуьз, гъилер кутӀуниз жедач. Халисан шаирри гьамиша жемиятда кьиле физвай нагьахъвилериз, татугайвилериз акси чпинван хкажайди я ва и кар къени кьиле физва. Шаиррин ван бязи чӀавариз ГМТ(ООН)-ДИН трибунайрай гьарайзавай сиясатчийрин ванцелайнивекъиз акъатзава.
КтӀанвай рухварин, гамарин патал, Са шеледа авай цӀамарин патал, Къалзава инсанри самарин патал, Мад за ламар айибзамач садрани. Шегьер кьунва сиясатдин кӀвалахри, Хуьрерни тергзава кьуру дамахри, Тахсир бахшдач заз ламарин яйлахри, Мад за ламар айибзамач садрани –
кхьизва Р.Къусарчайлыди. Гьа идалди шаирдижемиятда кьиле физвай кьацӀай гьалариз вичинруьгьдин аксивал къалурзава. Чебни акӀ къалурзава хьи, кӀелзавайди канзни-даканз веревирдерийиз мажбур жезва. Ихьтин мотивар агъадихъ гузвай бендерайниачухдиз аквазва:
Имни Аллагьдин бенде я, КапӀ ийиз ришвет къачузва. Гьарамдикай я гьар са кӀус, КапӀ ийиз, ришвет къачузва. КӀвалахдални кьам чухвазва, ИчӀи кьил – далдам – чухвазва, Квазвайди хьиз, хам чухвазва, КапӀ ийиз, ришвет къачузва.
«…Рамиз Къусарчайлы кьилелай кӀвачелдиазадвилин, гьахъ-адалатдин гьарай я, къенивилиншаир я. Адан поэзия эркеквилин мектеб, гъалибвилин мани я. И мектебдин сухтаяр адалатдинкъаравул хьунихъ галаз сад яз, гьахъдин мидаим
рекьин беледчиярни я» – кхьизва адакай литературовед Нажиба Илкина. Дуьз гафар я. Абурундуьзвал чна винидихъ мисал гъайи шииррин цӀарарини субутзава. Рамиз Къусарчайлыдин шииратда ватанпересвилин мотиврини гзаф чка кьазва. Шаирдинбине КцӀар райондай я ва гьавиляй адан виридалайни векъи шииррикай сад КцӀарикай я:
Чарчарри лугьузва манияр ширин, Къванерал атӀузва нехишар чпин, Ясабрин авазар, чӀалар Хьилерин Зи гуьгьуьлда тунва вуна ядигар, Зи хайи КцӀар! Заз кан я ваз юкъуз, йифиз килигиз, Гьа са пипӀиз икрам ийиз, килигиз, Шагьдагъдиз, Лацарин чилиз килигиз, Алаз хьуй дагъларал лекьерни картар, Зи хайи КцӀар!
Им саки веледдин муьгьуьббатдалди хайи макандиз, хайи чилиз бахшнавай гимн я! Шиирдагьар са цӀар, гьар са гаф вичин чкадал ала. АМ,САКИ халича хьиз, шаирди виридалайни иер важуьреба жуьре рангарин гъаларикай хранва. Адакай са гафни хкудиз ва я адал са гафни алава хъийиз жедач. Филологиядин илимрин доктор, профессор Вакъиф Юсифлиди шаирдин поэзиядикай икӀкхьизва: «Аллагьдал, Халикьдал чӀалахъвилингужлу гьиcсер адан вири шиирра гьатнава. Рамизан лап пашман шииррани са экв ава, нур ава. Иэкв са чӀавузни заиф жезвач, ада шаир гьамишашад ва кӀубан яз хуьзва». Алимди дуьз къейднава. РикӀивайни Рамиз Къусарчайлы вири шиирриз экв, нур хас шаир я. Ада вичин шиирралди кӀелдайбурун рикӀеризшадвал гъизва, абурун мефтӀерив дериндай фикириз тазва, вилерин экв гзафарзава. Адан поэзияда гьамиша гьа икӀ экв, нур, чимивал, канивалва дерин мана-метлеб амукьун чи мурадни я!
Рагъданихъ ван хьана гьава заз, кани, Дуьа хьиз кужумна зи руьгьди мани, И ван – Суваринди, Суважалинди, Рахана «Раст» мугъам, рахана «Гьисар» , Зи хайи КцӀар! Чилер цуьквералди диганва михьиз, Цавар гъетералди диганва михьиз. Дустариз теклифда шаддаказ кӀвализ, Душманриз кӀеви тир даима часпар, Зи хайи КцӀар! Са къван ви зи хуьруьн, бинедин къван я, Са къван ви зи эхир дуьньядин къван я, Са къванни зун хайи дидедин къван я, Зи мецел эзбер я даима ви тӀвар, Зи хайи КцӀар! Чарчарри лугьузва манияр ширин, Къванерал атӀузва нехишар чпин, Ясабрин авазар, чӀалар Хьилерин Зи гуьгьуьлда тунва вуна ядигар, Зи хайи КцӀар! Заз кан я ваз юкъуз, йифиз килигиз, Гьа са пипӀиз икрам ийиз, килигиз, Шагьдагъдиз, Лацарин чилиз килигиз, Алаз хьуй дагъларал лекьерни картар, Зи хайи КцӀар!
Нефсни ава, темягьни захъ, Тахсирни ква, гунагьни захъ, Къуръанни захъ, Аллагьни захъ, – Закай чечен жедач, валлагь! Къуй атурай Чингиз, Къажар, Маса гун за Къуба, Ужар, Алвер – залай алакьдай кар, – Закай чечен жедач, валлагь!
Фаркь авач заз Тебризни Къарс, Са затӀ я заз арабни фарс, Эвелдай заз дуьз ганвач тарс, – Закай чечен жедач, валлагь! Нефсиниз зи авач сергьят, Ийида зун ада барбатӀ, Фекьи жеда гьакӀ са бубат, – Закай чечен жедач, валлагь! Чарадав гвай лаш жеда зун, Жуванбуруз кӀаш жеда зун, Куьрд, лезги, талыш жеда зун, – Закай чечен жедач, валлагь! Дердери зун тунва сефил, Перишан я тамам гуьгьуьл, Жеда закай туьрк вини кьил, Закай чечен жедач, валлагь! Тухди чӀалахъ жеч гишиндал, Гъалиб жедач таб якъиндал, Кьин кьазва Шуша-Лачиндал: Закай чечен жедач, валлагь!
За гъиле кьур чӀавуз зи гъил кьурана, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер. Зи нефес кьурана, зи мез кьурана, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер. Таза цуьквер ракъура заз дередай, Са тават хьиз, саки чиниз хъуьредай. Эхиз жеда жув кьуразвай вядеда, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер. Таза яз хуьх абур, на хкяна хуьх, Зи рикӀин кьилел на лап экӀяна хуьх. Авуна зун дили ва дивана хуьх, Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.
Къехуьнарна за ваз гзаф къалгъанар, Мад за ламар айибзамач садрани. ШукӀайри акӀ гьарайзава, ягъиз ар, Мад за ламар айибзамач садрани. Ламарилай пара хьанва шукӀваяр, Ламарикай чара хьанва шукӀваяр, Ватан вара-зара хьанва, шукӀваяр, Мад за ламар айибзамач садрани. Шиверал алайбур аватнава къе, Нефсинин азардик акатнава къе, Темягьдин синерал акъатнава къе, Мад за ламар айибзамач садрани. КтӀанвай рухварин, гамарин патал, Са шеледа авай цӀамарин патал, Къалзава инсанри самарин патал, Мад за ламар айибзамач садрани. Шегьер кьунва сиясатдин кӀвалахри, Хуьрерни тергзава кьуру дамахри, Тахсир бахшдач заз ламарин яйлахри, Мад за ламар айибзамач садрани.
Чилер хьанваз пайи-паяр, И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал? Зи КцӀар вацӀ, Дерин дере, – И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал? Уьрдег ягъиз, къаз акъудиз, Цуькведайни цаз акъудиз, Гатфариз аваз акъудиз, И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал? Лапагрилай чубан пара, Цуькверилай къалгъан пара, Авачиз дердиниз чара, И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал? Велемир я цазвай техил, Серин я гьар садан гуьгьуьл, Рекье ава инсанрин вил, И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал? Чилер хьанваз пайи-паяр, И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал? Шаирарни кицӀи кьазвай, И хуьр хъуьтӀяй акъатда жал?
Лезги чӀалаз элкъуьрайди Азиз я.
Колхоздин тӀвар Мичурин я. Ам вуж кас ятӀа,чаз а берейра чидачир. А тӀвар Лакар хуьр вичинмайвайралди машгьур я лугьуз, гьадан колхоздизганвайди тирди чаз гьинай чир жедай кьван!? Чун пуд лагьай классда кӀелзавай бицӀи гадаяря. Чи магьледин бригадир Алибала я. Ам са тӀимил кӀулац, рагъул чин авай, спелар куьрс хьанвай, атӀугъай итим я. Ам чаз гъиле лаш,къуьнуьхъ мишин чанта кваз чида. Амма адасепер авурла, ван магьледилай алахьдайдини чазчизва. Сепер авун адан дамарра авай хесет яни,тахьайтӀа, къуллугъдихъ галаз алакъада авайдияни, чи кьил акъатдач. Къуллугъдал алайбуру гьараюн ва вилер экъисун, тупӀар юзурун, гьелегьаркьун ва икӀни вичелай агъада авайбуруз кичӀераргун адет хьанвай кар я. Колхозчийри бригадирди авур сеперриз жавабвахкудач. Куьз лагьайтӀа, адан далудихъ гьадалайни сив харчи кас акъвазнавайди вирибурузмалум я. Къуллугъдин дережани гьа сепер гуналва кичӀерар гунал бинелу я. Гурарин вини кьилеакъвазнавайда вичелай са кӀар агъада авайдазвилер экъисна канзавайди я. АкӀтавуртӀа, табийчивилин гурарин кӀарар акахьда ва кӀвалах са чӀибни вилик фидач. Бригадир Агъабалани гураринагъа кӀарарикай сад я. Адаз винина акъвазнавайбуру вилер экъисзава, «план це», лагьана, гьарайгузва, адани, вичин нубатда, агъадик квай колхозчидиз сепер ийизва ва, «план це», лагьана, вилерэкъисзава. Чаз ахварайни ван къвезвайди, «план» лагьай,гаф я. И «план» гьида, гьи кьадар тайинзавайдиятӀа, чаз чизвайди туш. Чаз чизвайди ам я хьи,колхозда авай гьар са бегьер сифтени сифте«пландай» физва, амукьайтӀа, козхозчийрин зегьметдин йикъариз пайзава. И къуллугъар гьида вагьикӀтуькӀуьрнавайди ятӀа, чаз чизвач. Амма амакӀтуькӀуьрнава хьи, гьа къуллугъдал акъвазай-
на журналдин виликан нумрайрикай сада хабар гайивал лезги халкьдин шаир ва адиб Забит Ризванова (1926-1992) вичин уьмуьрдикай кхьенвай къейдер, гьа жигьетдай амай эсерринни лап чӀехи пай, гьеле санани чап ийиз хьанвач. Шаирди вичин аял чӀаварикай авур ихтилатар «Алам» журналди кӀелдайбурув агакьарнай. Гила чна адан хва Ризван Ризванова, вичин бубадин «Вуч квадарна, вуч къачуна» кьил ганвайгегьенш рикӀел хкунрикай мад са чӀук гьазур хъувуна, чав агакьарнава. Ина ихтилат шаир гъвечӀи чӀавуз КцӀар райондин Агъа Лакар хуьре бадедин кӀвале уьмуьрай йикъарикай физва ва абередин (алатай эсирдин 30-лагьай йисар) са бязи къайдайрикай акъалтӀай мас авай малуматар гузва. И малуматар неинки кӀелдайбуруз, гьакӀни чи халкьдин тарих ва литературадинтарих чирдайбуруз гзаф герек къведай гьакъикъи делилар я.
Кьилел гьукум алаз авур кӀвалихдик берекат жедач.
дакай гьасятда агъада авайдаз аду жеда. Ам гьасятда, хкаж хьана, ацукьда вичин ихтиярдиз вуганвайдан кьамал; мад ада вуч авуртӀани,садавайни гъитӀакъудиз хъижедач. ГъитӀавурдални эцигда «гьукуматдал гъил хкажнавай кас»лакӀаб ва ада са йифиз, садазни хабар авачиз Сибирдай вичикай габар гуда. Эхь, хуьре бригадирвал – агъавал я. Тамам самагьле ава адан ихтиярда. И магьледавай вириинсанрин ихтиярар гьадан гъиле ава. Адавай ихтияр къачун тавунмаз, инсандивай бегьем вичинкьамни чухваз жедач. Эхь, Алибаладин гъилегьахьтин къуллугъ ава. Чаз, аялриз, адакай кичӀеда. Яшлубурун, кьуьзуь ксарин патав акъвазун, абурун гафарихъ ябакалун, чаз – аялриз – къадагъа я! Яшлубурузчпин ким ава. Аялризни – чеб къуъвадай чкаяр. Чаз, иллаки, муаллимрикай кичӀени я, регъуьни. Муаллим атӀанай физ акурла, чун са маса патакайфида. Муаллимдиз, чун рекьерал къугъвазвайди,тарсар чирунал алахъ тавуна, къверигзавайди,акуна веже къведач. ЯтӀани, чаз бригадир Алибаладикай гзаф кичӀе я. Муаллимар лагьайтӀа, адазкилигай, вадра – чаз, чи руьгьдиз мукьва я. Садни, аквада ваз, магьледин вини кьиликайбригадирдин ван хкаж хьана: «Гьей, вакӀан хва,вак! КицӀин хва, кицӀ! Гьей, кафирдин руш! Имвуч бере я, куьн кӀвалахдал экъечӀзавайди?!» Инсанар колхоздин кӀвалахдикай кирих я. КУЬЗЛАГЬАIТӀА, адаз анай жезвай са хийирни авач. Амма адавай колхоздикай ва адан кӀвалахдикайчӀуру са гафни лугьуз жедач. Лагьаназ хьайитӀа,ахпа жедайди са эвера-эвер, яхъа-яхъ! Башламишда вакӀан силис. ЧӀехи идарайриз физ, хуькведалди, вун гьелек жеда. Гзафни лумпӀ-лумпӀавуртӀа, балтӀулни акъатда вун, жазани къачудавуна. Жазани гьакӀан гъуьнтӀни туьгьметдикайибарат жедач. Я ваз кар атӀуда, яни вун Сибирдизсуьргуьн ийида! ГьакӀхьайила, вирибур чпин ара бригадирдихъгалаз хъсанариз алахъда. Вири гьакимрилай вазмукьвади бригадир я. Ви кӀвалахар гьадан гъилелай алахьзава. Ви зарпанд гьадан гъиле ава, вазгьада гилтӀам янава. Бригадирдихъ галаз алакъаяр хъсанрун патал са рехъ ава. Амни гьадаз, жувалай алакьдай жуьреда, гьуьрмет авун я. Гьуьрмет авунин са шумуд жуьре ава. Сад лагьай, бегьем бинелу гьуьрмет – бригадирдиз ришвет гунуг я. Ришветни са сеферда гуналди кар бегьем туькӀуьдач. Жув гьамишабригадирдин виле авай итим авун патал, жувангъиле гьатай гьар са куьникай бригадирдиз «стхапай» агакьарун герек я. ИкӀавурла, жеда вакайбригадир патал ихтибарлу итим. Ихтибарлуитимни бригадирдиз, гьава хьиз, лазим я. Адавичин «гелир» гьа ихтибарлу итимдин гъилералди гъиликзавайди я. Месела, ваз багъдай сатон ичер маса гана, пул мемехуьртӀавун герек я. ГьакӀхьайила, и кар ихтибарлу касдал вегьенакан жезва. Я тахьайтӀа, раталай са араба къуьлгерек тир чкадив агакьарна канзава. И карни ихтибарлу итимди авун герек я. Бригадирдихъ арабачийрикай, къаравулчийрикай, колхозчийрикайса шумуд «ихтибарлу» итим жеда. Ихтибарлуитимар тахьанмаз, адавай кӀвалахизни жедач. Куьз лагьайтӀа, ада вичелай вине авай гьакимризни «гьуьрмет» авуна канзавайди я. ГьакӀхьайила, ришвет квачиз, вавай «ихтибарлувал»гъилик жедач. Кьвед лагьайди – шейтӀанвал я. Герек вунагьар юкъуз магьледа ва хуьре жезвай агьвалатрикай куьрелди бригадирдиз хабар гун. Гьи колхозчиди, гьинай вуч тухванатӀа, гьинай вуччуьнуьхнатӀа, бригадирдиз гьар юкъуз малумжен. Ихьтин хабар гудай итим жеда бригадирдинвилер ва япар. Гьа итимни жеда гьадан «ихтибарлу» кас. И ихтибарлу итимдини колхоздин никӀерай-багъларай вичиз герек затӀар гъида. АМ«ИХТИБАРЛУ» итим тирди вирибуруз малум жезвава ада колхоздин девлетдихъ гъил яргъи авурла,садавайни адаз гаф лугьуз жедач. Пуд лагьайди – къучивал я. Къучивал акьванни вили кьадай кар туш туштӀани, гьар гьиналхьайитӀани, бригадирдин пад хвена, адан тӀварцӀихъ пис рахазвайбурун сивиз кьве гъуд чуькьвена, вичи вич «ихтибарлу» итим тирдисубутзавайди бригадирдизни пара кан жеда вабригадирди гьадазни колхоздин девлетдихъ гъиляргъи ийидай шартӀар туькӀуьрда. Яни, ада санайса вуч ятӀани вичин кӀвалихъ ялдайла, бригадирди вичиз такур кьасарда. Кьуд лагьайди – ялтахвал я. Вун гьуьрмет ва
ихтибар канзавайди ятӀа, герек, вуна бригадирдинчинлай вил алуд тавун. Ам хъуьредайла – вуннихъуьрен, ам атӀугъайла – вунни атӀугъ жен. Адавуч лагьайтӀани, вуна, герек, «башуьсте, чӀехидадаш» лугьун. Адаз са стӀал яд кан хьайила,вуна, герек, адаз са цӀиб яд гун. РЕКЬЕЛ-МУЬКЪЕЛНИ, ким-майдандални, мехъер-межлисдани,герек, вуна гьа касдин тариф ийин. ИКӀАВУРТӀА,ВАКАЙ жеда «ихтибарлу» итим ва вавай хуьре сагьал кьил хуьз жеда, ви фуални са тӀимил къафунжеда. И шартӀарилай гъейри, бригадирдихъ галазараяр хъсан авун патал мад са хейлин куьруь шартӀарни авайди я. Месела, экуьнехъ магьлединвини кьиле бригадирдин сеперрин ван атанмаз,вун зверна канда гьадан патав. Чина тапан хъвераваз, вуна лагьана канда: «Алибала дах, вунажуван кефи чӀурмир! Ваз чизвачни, ам веже къведай итим туширди?! Сенфиз чина са гъвечӀи межлис хьтинди авай. Вахъ гзаф къекъвена зун,лагьана, вун ижласдиз фенва. Мад, лагьана за,касдиз пай хьайитӀани туна канда! Ви ширин чандал кьин хьурай, гена, гъилни хкьун тавур, рганвай верч ама. Ша, фуни нен, гьанлай санал фидачун кӀвалахзавайбурун патав!» Бригадирди са тӀимил кьван наз гуда. Вунаадалай гъил къачумир. Хкведа ам, вахъ галаз, кӀвализ. Эцигда вуна нянлай тукӀуна, ргана, гьазурнавай верчни са шуьше эрекь адан суфрадал. Жува, кӀвалахдал физвайди багьна кьуна, тӀимилхъвада, адаз гзаф гуда. Кефияр къумбар хьайибригадир фида агъа магьледихъ, адан ван акъатдагьа патай. Вавай жуван 25 сутда авай бустанда зуракӀамай кӀвалах куьтягьун патал физ жеда. КъекӀвалахдал тефиникай бригадирдиз хъел татун ваада, жерме яз, ви зегьметдин йикъарикай пуд югъатӀун тавун патал, вуна адаз нянихъни «сенфенкъунагълухдикай» амай вечрен патакай кьве шишавуна са шуьшедихъ галаз гун герек я. Гьарадахъ са дерт ава. Вири дердерин-рекьерин сиве бригадир акъвазнава. Адакай ихтияравачиз вавай санихъни кӀвач юзуриз жедач. Алибала агъа магьледин пачагьни я, везирни, векилни. Вун бригадирдин виляй аватайтӀа, вавайи хуьре кьил хуьз жедач!
- скамя, цал эцигдамаз чӀуьлерин каникай кутвазвай кӀарас.
– тади галаз кӀвачин кьилелтӀуьн.
- кьеверин арадиз вегьизвай кьулар.
- гьайван терекедиз фирай.
- хулан сиве твадай кьул.
- кьаличадин, парчадин муьрд фена.
Гафар кӀватӀайди Агъа Лакар хуьруьн мектебдин муьжуьдлагьай классда кӀелзавай
лезги чӀала авай орфографиядин гафарганриз
Чаз кандай хьи, и татугайвилиз чи чӀалан алимри чпин фикирар чиррай.
Вун акуна – зи рикӀиз сел атана, Атана сел цӀай-ялав квай гьиссерин. Гуя вун я Лорелея немсерин, На зи кьарай, на зи ахвар атӀана. Есир хьанва зун ви къизил тилерин. На лугьузва, туьд накъварив АЦӀАНА:«ЗУН векил я Горгонадин жинсерин. Зав агатмир – рикӀ гьуьл хьанва дердерин, Вун акуна.» Агь, зи Марта, бед рахамир датӀана. Вун дамах я Аттиладин чилерин. На Лютеран муракаб рехъ кьатӀана… Зун Атар я, къе заз зи бахт жагъана. Хъвазва каш кваз гуьрчегвал зи вилери, Вун акуна.
Вун гьуьруь я, женнетдин тав куькӀуьрдай, Горгона туш, зун са къванциз элкъуьрдай.
Вун хъфена кӀунчӀар гваз зи теменрин, Ирид цавуз хкажна ви елкенар. На фикирмир: гила зи кар туькӀвена. Ваъ, азизди, эмир яз чи беденрин Зи рикӀ мадни, гатун рагъ хьиз, куькӀвена. ХупӀ жедай вун хтанайтӀа, элкъвена: ЦӀингавардай хуррамдиз чи семенри, Ялавди хьиз нафт иличай жуьгьенрин… Вун хъфена. Гьинва а кьил муьгьуьббатдин чименрин? Къуй гьар сада хъурай ашкъид семена… Жув султан яз кефиятдин мескенрин, Къе заз и кӀвал хьанва муркӀад менгена: Заз туна таж таза гуьрчег сиренрин, Вун хъфена.
посвящено Игорю СЕВЕРЯНИНУ,ЗАМЕЧАТЕЛЬНОМУ русскому поэту XX века: Гьар юкъуз зун гьам бахтлу я, гьамни бахтсуз: Гагь чилик физ, гагьни жезва аршда цавун. Тахт рикӀевай девриш хьиз я, анжах тахтсуз Гьар юкъуз зун. Элдиз сейли инсанперес къайда-къанун Парпуч жезва, емишар хьиз атӀай вахтсуз.
Уьлквени чи буьвел хьанва ацӀай, бархун. ТАЛАН-ТАРАШ… Физва, физва са-сад актсуз. Илимни кваз муьгьтежвилин гьалкъада цӀун. Купина хьиз кузва, негьиз девир тахсуз, Гьар юкъуз зун.
На лугьузва: вахтуни лув гузва лап иердиз. Заз аквазвач са затӀни зи гуьгьуьлди чӀугвадай. Вун кеф чӀугваз гьар чӀавуз физва кӀани сефердиз, Зун каца гвай Фаргьад хьиз, хьанва михьиз руквадай. Види хьана и дуьнья кьил сухнамаз какадай. Вуч затӀ ятӀа бабли ял чир хьанач ви жигердиз. Гагь Египет, гагь Куба… Зенг ийиз гьар чкадай,
На лугьузва: вахтуни лув гузва лап иердиз.
Бубадин пул нехв хьана авахьна ви чембердиз. Дустар я ви вирина лелеяр пицӀ акъадай. Килигна зун бес кьадар ви цӀингаврин тегьердиз,
Заз аквазвач са затӀни зи гуьгьуьлди чӀугвадай.
Хияллу яз физва зун Самур вацӀун яхадай: Дуьнмиш хьанва багъри вацӀ рикӀ кьве паддай сенгердиз. Заз чиз, авач вилер вахъ халкьдин кьисмет аквадай,
Вун кеф чӀугваз гьар чӀавуз физва кӀани сефердиз.
Зи алхишар Шагьдагъдиз – чи дагъларин сердердиз Суван яцар кя хьана, къуьнел лекьер къугъвадай. Лезги чилин кварквацӀни багьа я заз гевгьер хьиз,
Зун каца гвай Фаргьад хьиз хьанва михьиз руквадай.
Къуй экъечӀрай гьар са цуьк гьарна гьар са накьвадай! Къуй бул хьурай роддомар хуьр элкъуьриз шегьердиз!.. Килиг, уьлкве, чуьхуьзва ивидайни накъвадай.
На лугьузва: вахтуни лув гузва лап иердиз.1993.
Чи чӀалан пешекарри лугьузва хьи алай аямдадуьнедал 6 агъзуралай виниз чӀал ала ва абурунсан къвердавай тӀимил жезва: гьар кьве гьфтедилай са чӀал арадай акъатзава. И чӀаларин ухшарбур чара-чара «хзанра» кӀватӀ хьанва. И хзанринарада авай алакъа «чӀалан ттараривди» къалурзава. Чна чӀалар ттарциз тешбигь авуртӀа, а чӀаларизттарциз хьиз чиппин дувуларни хьана кӀанда. Эгер са чӀал са шумуд чӀаларин бинедаллаз туькуьр хьанватӀа, адан дувулар чкӀанвайбур жеда. Ахьтин чӀал фадни дигиш жеда, яни ама вичиндувулривай фад къакъатда. Эгер чӀал са чӀехи чӀалан бинедаллаз туькуьр хьанватӀа, адаз тарихдиндегьрин къатариз фенвай са чӀехи дувул жеда вагьахьтин чӀал гежни дигиш жеда.
ал” ва «халкь» гафар тупӀалагъна куьлуь ттавуртӀа, чавай лугьуз жеда: «ЧӀалхалкьдин паспорт я». Заз рагьмет хьайи Эгьед Агъаева авур са ихтилат тикрар хъийиз канзава. Советрин чӀавуз Гьиндистандиз фейи са делегасиядик са лезгини хьана. Са йукъуз гьа лезгидизвичин кьулухъ яргъал акъвазнавай 5-6 гьиндуди ван ацалтна рахазвайди аккуна. Адаз и рахунпара ширин аттана: абуру лугьузвай гафарин парабур гъавурда акьадин лезги гафар ттир! Адавай эхиз ттахьана фад гьабурун ппаттав фена жузуна: «Куьн гьи чӀалал рахазва?» Абуружаваб гана: «Гьинд чӀалан хинду нугъатдал». Заз и мисалдалди «Хиндуяр лезгияр ттир» лугьуз канзавач. Заз куьгъуьнай ччир хьана: Гьиндистандиз арийвияр тифенамаз гьана авайбур ГъвечӀи ва Виликан Асиядагъ гьаниз куьч хьанвай дравидар ттир. Дравидрин кхьинар гиланисадавайни кӀелиз хьанвач.
* Автордин чӀал дегиш тавуна гузва.
Яраб, зи лезги чӀалан дувул гьихьтинди ятӀа? Адахъ вуж гелкъвенва? Ама нин рикӀел аттанва? Къенин лезги гафар къенин туьрк, къенин фарс,къенин араб, къенин урус гафарихъ галаз гекъигайла чаз лезги чӀалан дувулар аквада жал? БАЖАГIАТ! ЧӀаларин дувулрихъ къекъвейбур индоевропачӀаларин пешекарар я. Абуру гила амач лугьузвайпеласг, этруск, хатт, хуррит чӀаларни индоевропачӀаларин дувулар хьун успатиз алахъзава. Абуруиндоевропа, картвел, семит, хамит, урал, алтай вамаса чӀаларин гафар сад-садав гекъигиз гьабурундувул хьиз кьабулиз жедин ностратик чӀал туькуьрзава. А чӀал мезолит (12 агъзур йис виликан)ва неолит (11 агъзур йис виликан) девиррин жалгъада Виликан Асиядин районрикай сана хьанвайди кьабулзава. Парабурун фикирдалди баск вакавказ чӀалар ностратик чӀаларик акатзавач. ЯтӀани чӀалан пешекарри арадал гъизвай гьа усурностратик гафарик лезги чӀалан гафарни кува,анжах абур лезги гафар ттирди садани лугьузвач. Ностратик гафарин арада кӀвалин гьайванрин,ццазвай хъччарин, кьехчин къапарин, санал лагьайтӀа, ччил ццуниз ва гьайванар хуьниз талукьгафар авач. А девирда кицӀикай кӀвалин гьайвангьеле хьанвачир, жанавурдизни кцӀиз са тӀваравай – «къуйне». И гаф гьа лезги чӀалал«къуйна», «къуй яна» ттушни? Ностратик ЧӀАЛАЛ«КӀАПӀА» ‘кьилин кӀараб’ я, гьамани «р» гьарф редуксия хьанвай «кӀа(р)аб» гаф, «МАКСА» ‘кьилинмефтӀ’ кавказдин албанрин чӀалан «макь» ‘акьул’гаф, «МАРА» (урус чӀалал ‘ежевика’) гьа лезгичӀалан «мара» гаф, «ДЗУКЕ» (урус чӀалал ‘просо’)лезги чӀалан «цӀуькӀ» гаф я (килига: Я.А.Яралиев, Н.О.Османов. История лезгин. Пеласги. Том I. М., 2003, чч. 17-18). Са ни ятӀани «МАРА» гаффин чӀалан «марья» ‘ежевика’ гафунихъ ГАЛАЗ,«ДЗУКЕ» гаф корей чӀалан «чык» ‘просо’ гафунихъ галаз сад ийизва. Эгер ностратик чӀал Мукьа Асияда арадиз атанватӀа, «МАРА», «ДЗУКЕ»ГАФАРНИ индоевропа халкьарилай вилик гьанаавай халкьарин чӀала хьана кӀанда. Ша чна эвел тарихдин, археологиядин материалриз килигин. Санал бине куттуна ацукьнавайдегь чӀаварин инсанри йикъан тӀуьн гьа йукъузжагъурзавай. КӀватӀай хъчар, ттаран НЕГIМЕТАР,ГЬАЙВАНДИН якӀар амадкьван недай, амачирлаккаш ччугдай. Неолит деврдал атайла абурунацукьун-къарагъунра чӀехи дигишвал хьана:абуру гьайванар кьена гьа йукъуз тӀуьнач, абурхвена артухарна, чуьлдай кӀватӀай чӀуру ттахулццана пара магьсул къачуна. Идаз неолит деврдин«революсия» лугьуда. Инсанри гьайванар хуьдай«фермаяр» туькуьрна, ццанар ццана бул магьсулкъачуна, чӀехи кӀвалер эцигна хуьрер чӀехи авуна. ИкӀа дуьнедал сад лагьай «сивилизасия» ва гьадан кукӀушдин форма - кхьинар арадал аттана. Археологри гьайванар хуьдин, ццанар ццадинвиридалайни виликан ихьтин инсанрин кӀватӀалрин амукьаяр Виликан ва Мукьа Асияда (гилан Турция, Сирия, Ирак, Иран алай накьварал) хьаналугьузва. Куьгъуьнлай чӀехи сивилизасийризэлкъвенвай и чкадиз «Магьсулдар Варз» тӀварганва: Шумер, Элам, Месопотамия, Сирия, Ханаан, Египетдин территорияр картадал ацӀун ттавунвай вацраз ухшар я. Археологри эгъуьнаравунвай са шумуд ппеле – Телль-Ярмо, ТЕЛЛЬХАССУН, Телль-Халаф, ТЕЛЛЬ-АЛЬ-УБАЙД ва масаихьтин виридалайни виликан хуьрерин амукьаяржагъанва. Инал чка аттайла лугьун – араб чӀалан«телль» ‘холм’ гаф гьа лезги чӀалан «ппел» гаф я. Чи эрадилагъ 4 агъзур йис вилик леф ппаттан Месопотамиядиз вужар ятӀани бегьем ччин ттийизвай шумерар аттана, Тигр ва Евфрат вацӀаринкӀуфа сад лагьай шегьерар туькуьрна. Алимри усбатзава хьи шумеррин сивилизасия дуьнедал садлагьай сивилизасия ттир. Ассирия, Вавилон, Финикия културарин фундамент гьа шумерин култура гьисабзава. Латинринди гьисаб кьазвай«култура» (‘ччил ццан’) гафуни пара гегьенш инсанри чипин къуватдив, акьулдив туькуьрнавай вири затӀар - мана гузва. Заз гьа «култура» гафунани лезги чӀалан кӀалуб аквазва. Ада лезгичӀалан «къул (жуван муг, хатӀ) тура», яни «жуванацукьун-къарагъун хвена тур» мана гузвачни? Гелхен нугъатда «културун» ‘хттар гъалиник акалун’ лагьай гаф я. ГъвечӀи Асиядин Анатолия лугьузвай чкадалгьаниз индоевропадин неситар къве-далди кавказчӀалариз мукьа чӀалал рахазвай хаттар хьанва. Чиэрадилагъ 3 агъзур йис вилик кеф ппаттан Месопотамиядиз Кавказ галай ппаттай аттай хурритри
семит чӀаларал рахазвай аккад, аромей, финикгьебилрихъ галаз чӀехи гьукуматар туькуьрна. Хуррит чӀалаз мукьа чӀалал рахазвай урартуйрикъенин эрменияр алай накьварал Урарту гьукуматтуькуьрна. Гьабурни агъзурни вад виш сан къене Алупан гьукумат туькуьрай Кавказдин албанрихъгалаз мукьва-кьилияр ттир. Къенин абориген Кавказ халкьар, Балкан зуракӀ къураматда грекрилай вилик хьанвай пеласгар (абуруз Эванса «минояр» лагьанай), ИталиядачӀехи Рим културадик бине куттунвай этрусар,дуьнедал виридалайни чӀехи култура гьисаб кьазвай египетвияр Виликан Асиядин хурритриз вахаттриз мукьва халкьар я. И халкьарикагъ тарихда къадим грекри, ахпани гилан индоевропахалкьарин векилри кхьенвай чӀалар ама. Абур нидуьз, ни чӀуруз кхьизватӀани ччин ттийиз къенинтарихдин, чӀалан пешекарри кьабулнава. И халкьариз виридаз чпин махсус кхьинархьанва ва и кхьинра гьа халкьарин чпиз махсусчӀал ава. Гьа кхьинар чавай кӀелиз хьайитӀа, чазабур вужар ятӀа, абурин чӀал къенин гьи чӀаларизмукьва ятӀа ччир жеда. Эхиримжи виш йисанкъене дуьнедин гьикьван алимар и кхьинар кӀелиз алахънава! Кавказдин албанрин кхьинар удинчӀалан куьмекдивди кӀелайбурувай вири грамматик къайдаяр вичик квай са предложениени къачуз, пеласг чӀалан вад жуьр кхьинрикай сад –«цӀарцӀин Б» грек чӀалан куьмекдивди кӀелай Вентрисавайни са предложениени къачуз хьанвач. Этрусрин кхьинар «Загадка № 1» хьизамазма. Египетвийрин кхьинар кӀелзавайбурвишни кьудкъанни цӀуд йисалай ппара я хьи, Шамполйона теклифай чӀуру рекъей физ. Алатай виш йисан кьудкъанни цӀуд лагьай йисариз рагьмет хьайи Забит малимдин архивдайжагъай Масрупа туькуьрай албан гьарфаралкхьенвай «Алупан улубда» («Алупанская книга») Алупан кӀвалин (Албан гьукуматдин) тарихдикай, Къумви микитис (алим) Шанатилан гъеттерин улубдикай, Албан гьукуматдин тӀвар-ванавай зарийрикай (кхьирагрикай), абуру кхьейулубрикай (ктабрикай), христиан диндин келимайрикай куьруь малуматар ганва (килига: Я.А.Яралиев. Алупанская (КАВКАЗСКО-АЛБАНСКАЯ)ПИСЬМЕННОСТЬ и лезгинский язык. Махачкала,1995). Алупан гьукуматдин тарихдикай КХЬИРЛА,«АЛУПАН улубда» ихьтин предложение ава:
«Ерандин шарвал Шабура вичин рушан гъуьл Басла Алупандин гьанадал ацукьарна»
. Инайаквазвайвал «гьана» къенин лезги чӀалал «тахт»лагьай гаф я. Гьа гьанадин шикилди пеласг кхьи-нра ( ) ва Египетдин кхьинра ( ) «ГЬА» слог гузва. И улубда Джамаг лугьудай заридикайихьтин малумат ава:
«Ин халин зари каркам Алупан митиврикагъ йа. Ада каркам ВИРУДИНМИКИЛДИ-КАГЪНИ Хисрав шарваланни ийер Ширинан михьи кӀанивиликагъ чӀехи са улубкихьана туна. Албеса адаз икир авурай. Амин».
Аквазвани, има чи лезги чӀал я, и чӀалалагъзурни пуд виш йис идалагъ виликан Кавказдин албанар РАХАЗВАЙ.«АЛУПАН улуб» винел акъатай береда Синайдагъда авай (Египет) Екатерина монастырдайжагъай палимпсестрай 248 ччин албан чӀалалкхьенвай текстни винел акъатнава. ДУЬНЕДИНТӀВАР-ВАН авай алимри ама удин чӀалан куьмекдивди кӀел жезвай Евангелиядин албан чӀалазэлкъуьрнавай ктаб я лугьузва. А ктабдин лезгичӀалан куьмекдивди кӀел жезвай зи вариантди успатзава хьи, ама Евангелия кьабул ттавун ппаталкхьенвай са ктаб я. Гьа «Евангелия» (“Святаявесть о спасителе”) гаф вич лезги кӀалубдинди я:«йе» этрус чӀалан «эт» (святой) гаф я. Лезги чӀалан «иер» гаф грек чӀалан «иероглиф» (святоеписьмо) гафунавай «иер», лезги чӀалан «хъсан»гаф латин чӀалан «санк» (святой), гелхен нугъатдин «эйи» (иер) гаф гьа «евангелия» гафунаавай «йе» (святой, добрый) гаф я. «Евангелия» гафунин кьвед лагьай пай «ван» лезги чӀалан«хабар» (весть), пуд лагьай пай чечен чӀалан«кӀел» (спасать, спаситель) гаф я. Синайдин палимпсестра авай албан чӀала ихьтин предложенияр ава: 1.
‘разжигать борьбуконфликта’ («че/н/хъ» лезги чӀалан «женг»‘борьба’, «акь» - «акьун» ‘столкнуться’ глаголдиндувул, «хьуь и(н)» - «туьхъ-уьрин» гафунин аксигаф я) ва мсб. И чӀални чи лезги чӀал я ва и чӀалалагъзурни муьжуьд виш йис виликан Кавказдиналбанар рахазвай. Алфавит чӀехи култура авай халкьари туькуьрзавайди я. Алфавитдин гьар гьарфунин шикилцавай къачузвайди ттуч, ама тӀвар гьа гьарфуналбашламишзавай са шейинин шикилдикай туькуьрзавайди я (идаз «акрофония принцип» лугьуда). Гьарфар шикилар ттир алфавит виридалайкъадимди гьисаб кьазва. Куьгъуьнай шикиларяваш-яваш ишарайриз – гьарфариз элкъвезва, ахпани гьа алфавит маса халкьари къачурла а гьарфарин тӀварар я дигиш жезва, яни квахьзава. Мисал яз лугьуз жеда хьи, грек ва латин алфавитрин «А» гьарф пеласг чӀалал «’ал» ‘хижина’ га-фунин бинедал алай ва «А» слог гузвай шикилдилай къачунва, латин алфавитдин «Т» гьарфпеласгрин «ттар» ‘дерево’ гафунин бинедал алай «ТТА» слог гузвай шикилдилай ( - - - Т), «S» гьарф пеласг чӀалал «син» ‘волна’ гафунин бинедал алай шикилдилай, «N» гьарф пеласг чӀалал «на» ‘нос’ гафунин бинедал алай шикидликай къачунва. Матенадаранда авай албан алфавитдин «К» гьарф рутул ва крыз чӀа-ларин «кар» ‘змея’ гафунин бинедал алай шикилдал, «КК» гьарф лезги чӀалан «ккал» ‘корова’ гафунин бинедал алай шикилдал (гьахьтин шикилди кипро-миной кхьинра «ККА» слог гузва), «КӀ» гьарф бацӀби чӀалан «кӀикӀ» ‘бус’ га-фунин бинедал алай шикилдалди къалурзава. Матенадаран алфавитдин гьарферин тӀварарин44% лезги, 63% лезги чӀаларин, амайбурни масакавказ чӀаларин гафар я. Матенадаранда авай албан алфавитдин гьарфер акрофония принципдал хьуни усбатзава хьии алфавитдиз пара къадим тарих ава, а чӀавузадан автор я лугьузвай Месроп Маштоц гьич дуьнедал алачир. Матенадаран алфавитдин «зим» тӀвар алай пуд лагьай гьарфунин шикил ццамунин (браслетдин) шикил я ва ада «цц»гьарф гузва (албанрин «ццам» гаф эрменийри«зим» хьиз кхьенва). И шикил синайдин палим-псестра гьарфуниз элкъвенва. Этрус (чи эра- дилай агъзур йис вилик) алфавитдин гьарф(этрусри эрчӀи ппат-тахъай чапла ппаттахъ кхьизвай), латин (чи эрадилагъ ругуд виш йис вилик)алфавитдин «C» гьарф гьа ццам шикилдин мадникуьруь хьанвай формаяр я. АкӀ хьайила албан ал-фавитдин гьарф латинрин «С» гьарфунилагъ гзаф вилик хьана кӀанда: этрусрин, латинрингьахьтин гьарфуни «ц» ван гузва, анжах ам ццамттирди чаз ччир хъжезмач. Ихьтин ухшарвилер албан ва финикия алфавитрани ава, финикия алфавитдин гьарферни пеласгрин слогрин шикилрикай къачунва (КИЛ.:«АЛАМ», № 4, 2013). Пеласгриз вад жуьре кхьинар ава ва гьабур вири лезги чӀалан куьмекдивдикӀелиз жезва (кил.: Я.А.Яралиев, Н.О.Османов. Дешифровка критской письменности. Историялезгин. Т. 2. М., 2009). Пеласгрин кхьинра ихьтинпредложенияр ава: 1.
(«Лан» цаварив ваниз гузвай гъуц я;туьркеринди гьисаб кьазвай «нагъма» ‘мелодия’гаф къадим туьрк гафарганда, ДТС–1969, авач;эхиримжи предложени урус чӀалаз ‘воспринимайнебесную мелодию как опасную игру’ хьиз элкъуьр жеда; «чи-ру-тта» лезги чӀалан «чуьруька»гафуниз мукьа я). И предложенийри пеласгризгьикьван дегьрин тарих аватӀа къалурзава: абуруццавун гуг-рум ванциз, ЦӀарцӀараз (цӀайлапандиз) икрамзавай, гъуцар мукьув аттанва лугьузабуруз чпин дердер ахъайзавай.
(афоризм: ‘Утка, пожелав, чтоб у гуся появился горб, будет держать задницу горбуна вводе’) ва мсб. Има чи лезги чӀал я, и чӀалал кьудагъзур йис идалай виликан пеласгар рахазвай. Пеласгарни этрусар мукьа-кьилияр ттирдидуьнедин ппара алимри тесдикьарзава. АкӀ хьайила пеласг чӀал хьиз этрус чӀални лезги чӀаларин куьекдивди кӀелиз хьана кканда. «Загадка №1» лугьузвай этрус кхьинра ихьтин предложениава (кил.: Я.А.Яралиев, Н.О.Османов. Дешифровка этрусского письма. История лезгин. Т. 4, Кн. 1,2. М., 2012): 1.
Афоризм: ‘Дорогое семя (следует) сеять в хорошо обработанную пашню’ (этрус кхьинра кьалхандайкъвезвай ван гузвай гьарфер авачир; бязи ачухван гузвай гьарферни ахъайнавай). И предложениди «Хъсандаз хъсанвал айа» мана гузва. Маса мисалар: 2.
‘разврат бабушки назови помрачениемдуха, распустить косы’ (чӀуру рекъе гьатнавай дишегьлидин кфер ахъайна ччиниз чукӀурзавай; ипредложенида «кале», «малстриа» латин гафар я). 5.
‘Тезамс провел свет в темную мо-гилумоей матери’ (и предложенида «тӀитӀ» лезги чӀалан «дид», «дедин» хьиз кӀел жезва; «атра» гафлатин чӀаланди я) ва мсб. Има латин ва семитгафар кувай гьа чи лезги чӀал я, адал пуд агъзурйис идалай виликан этрусар рахазвай. Египетдин кхьинра ихьтин предложенияр ава:1.
‘кушать с чрезмерной бережливостью ни в коем случае’ (египетвийрин къайдада «си(w) хуьн» йа гзафартух туьтӀуьна, йа гзаф мада-ра ттавуна нормалтӀуьн я). И предложенида «ба-гъи», «к(w)е-тт»гафар абхаз ва кабардин чӀаларинбур я.5.
‘Я предоставлю зарезанного крупного барана, всуну (ему) в глотку’ (ина«дуьззине» чечен чӀалан гаф я) ва мсб. Имани чилезги чӀал я, и чӀалал 6-7 агъзур йис идалай виликан египетвияр рахазвай.
Аку, лезги чӀал тарихдин гьикьван дегьринриз фенватӀани къенин лезги гъавурда акьадинформада амазма.
«Сивяй акъатзавай гаф – гъиляй ахъа хьанвайнуькӀ хьиз я, ам ахъа хьайила, кьаз хъижедач»,лугьудай рагьмет хьайи бубади. Сивяй акъатзавай гьар са келимадихъ вичин мана-метлебамукьун патал, иридра алцум, муьжуьд лагьайгъилера атӀутӀ. Им лагьай чӀал туш хьи, гьар сагаф лугьудайла, са-сад алцумиз акъуд. Лазим кӀвалах ам я хьи, жув рахадалди, ва я чарче кхьидалди, вун квекай ва я никай рахазватӀа, вирипатарихъай хабар аваз канда. Лугьузвай гаф,кхьизвацй цӀар хала-хатурдинди хьана кандач, янубат алачиз тапанди хьана кадач. Ихтилат физвайди, чи лезги эдебиятда ва медениятда кьетӀен чка кьазвай «Алам» журналдикай я. Журнал– ам лезги халкьдихъ, Ватандихъ ва чӀалахънитарихдихъ хура рикӀера цӀун ялав кваз кузвай рухвайрини рушари арадал гъанвай ва давамарнихъийизвай затӀ я. Аллагь чпин пата хьурай. КӀвале ачухдаказ лугьудай гаф-чӀал, хуьре ва япата-къерехда лугьуз жедач. Жуван кӀвалихъгьикӀ аватӀа, гьар са хуьруьхъ, райондихъ уьлкведихъ вичин сергьятарни ава, кьабулнавай къанунарни. Завай ачухдаказ жуван фикирар зиуьлкведа лугьуз жедатӀани, абур къунши гьукуматра лугьуз хьун четин ва хаталуни я. Гьа икӀ,идалай вилик «Самур» газет акъудзавайла, чихейлин векилриз, абурухъ хьиз зазни жуван садвад эсер акъуддай мумкинвал хьанай. А газетдайзаз Самур вацӀалай чӀугунвай сергьятдин шаиррин шиирар кӀелдай мумкинвал хьанай. Зун абурулай паракьван рази я. Амма «Алам» журналмайдандиз акъатайла, гьар акатай газетдилайалакь тийидай чарарин кьадар пара, чебни алайдевирдин гьи журналдилай хьайитӀани гуьрчегимаратар арадал атана. «Алам» журналда акъатзавай гьар са эсердиз къимет гун – заз четиня, къуй еке алимри веривердер авурай. Заз лагьайтӀа, ам а кьадар бегенмиш я хьи, журнал агакьдалди, зун интернетда къекъвезва. Анай чи кьвепатан стхайринни вахарин рикӀерин кӀусаркайкӀватӀнавай эсерар аквазва. Тара йиса садрабегьер гъида, «Аламдин» тарци са шумуд гъилерабегьер гъизва. Чебни гьихьтин!? Ихтилатар –цан цазвай ник хьтин яргъалди хвалар чӀугвадайди хьуниз килигна, лезги демина туьнт лезгикьуьл авурди хьиз, за жуван келимаяр ихьтин цӀараралди акьалтӀарда:
«Алам» журнал – гьар са чар са къизил тир, Чанар сагърай акъудзавай рухвайрин. Чи тарихдиз камар къачуз кьезил тир, ТӀварар рикӀел хкизва чи архайрин! Эдебият – цуьк акъудай багъ хьтин, Гьар нумрада чӀалар авай шаиррин. Чи алимрин, гьарма сад са дагъ хьтин, Аламатар гзаф ава магьиррин. Чи вахарин хразвай гьар гамуна, Хъсан тамаш авай кьадар нехишриз! Гьар са хиляй камар аваз камуна, Дуьз фикир це гузвай кьадар багъишриз! Кьве агъзурни цӀукьуд лугьур йис куьне, Афериндив акьалтӀарна, масандиз. ЦӀийи сузни кӀватӀална хьиз гьисс куьна, Пара шадвал гъида гьар са инсандиз! СтӀалдаллай Сажидиназ «Аламдин», Гьар са нумра савкьват хьтин ширин я. Къадирлувал чириз гьар са уламдин, Чи журналдин гьар са мана дерин я! Сажидин,
РФ-ДИН Кхьирагрин КӀватӀалдин член, РД-ДИН медениятдин лайихлу къуллугъчи
Чи тӀварар арадал атунин къайдайри чпин дувулар тарихдин яцӀарай къачузва. ТӀварари халкьдин къанажагъдин, ахлакьдин, руьгьдин гелхуьзва. Абур милли медениятдин, халкьдин адетринни тарихдин алакъайрин кьетӀенвилер ачухарзавай лишанар я. Гьавиляй, абур неинки тарихва меденият, гьакӀни чӀалан илим патал къиметлучешмеяр я. И жигьетдай инсанрин хсуси тӀварариллаки маракьлу я. Лезгийрин хсуси тӀварарин тарихда са шумуддевир чара ийиз жеда: а) ислам дин кьабулдалдихьайи (бутриз икрамзавай девир, цӀуз икрамзавайдевир, хашпарайрин девир) девирар; б)рагъэкъечӀдай патан медениятдин (ислам диндин) девир– мусурман дин кьабулайдалай кьулухъ XX асирдин 1930- йисаралди; в) цӀийи девир – XX асирдин 1930-йисарилай алай вахтунал къведалди. Гьар са девирдихъ вичин кьетӀенвилер ава. Амма абурун арада тайин тир сергьятар ва я часпарар хьанач: са девирдин къайдаяр жуьребажуьре гьалда гуьгъуьнин девиррани давам жезхьана. Хсуси ва къадим тӀварар алай вахтуналдиамукьуни и кардин шагьидвал ийизва. ЧӀалан ва тарихдин чешмеяр (имаратар) бегьемдиз амукь тавуни хсуси тӀварар чеб чара авунин, веревирд авунин кар четинарзава. Гьайифхьи, жуьреба-жуьре шартӀар, иллаки чӀала жезвайдегишвилер, маса чӀаларин таъсир, тарихдинвакъиаяр ва маса себебар аваз, хсуси ва къадимтӀварар чал тӀимил агакьнава. Азербайжанда авай лезгийрин тӀварар чируникди, чӀалай ва халкьдин тарихдай цӀийи делилар жагъуникди инани цӀийи месэлаяр арадалкъведа, мадни артух къадим тӀварар винел акъ-атда. Абур вири гележегдин месэлаяр я. Анжах сакӀвалах шак алачирди я – инсанрин тӀварар гьамиша дегиш жезвай, дири, чпин жуьреяр ва къурулуш гьамиша гьерекатдик квай уьлчмеяр я. Чи макъаладин кьилин метлеб хайи халкьдинхсуси тӀварар винел ахкьалдун, чара авун ва веревирд авун я. И месэла чирун патал чун чӀаланва халкьдин тарихдин чешмейрал (имаратрал),тарихдин делилрал, фольклордин эсеррал, хуьрерин, мулкарин, булахрин ва маса чкайрин тӀварарал бинелу хьана. Гьа икӀ, лагьана канда, лезги тӀварарикай виридалайни фад тир малуматар антик авторринэсеррай малум жезва. Абуру лезги, албан пачагьрин тӀварар кьазва, гекъ.:
ва мсб. (инал абур урусчӀалан чешмейра гьикӀ гузватӀа, гьа саягъ хвена,ганва) И тӀварар алай девирда гьалтзамач. Алай девирда кардик квай хсуси лезги тӀварарлагьайтӀа, чпин мана-метлебдиз ва къурулушдизкилигна жуьреба-жуьре я. Абур эвелни-эвел агъадихъ галай кӀватӀалриз чара ийиз жеда.1. Умуми гафари делилламишнавай тӀварар(гафар-омонимар). Инани гьар жуьре кӀватӀаларчара жезва.1.1. Абурукай гзаф пай существительнийрикайарадиз атанва, гекъ.:1.1.1. Мукьвавилин алакъаяр къалурзавайумуми гафарикай арадал атанвай хсуси тӀварар,гекъ.: а) эркекрин тӀварар:
фунилай). Аквадай гьаларай, и жуьредин умуми гафархсусибур яз кардик кутун халкьдин адетрихъ,мавгьуматдихъ галаз алакъалу тир. Малум тирвал, лезгийрихъ, амай дагъустанвийрихъ хьиз,рагьметдиз фенвай мукьва-кьилидин, иллаки тахлукьдин тӀвар цӀийиз ханвай аялдал эцигун адетхьанвай, а адет гилани ама. Гьа идалди багърийри, варисри кьейидан тӀвар арадиз хкин хъийизвай. Эгер аял хадалди хизандай сад кьейитӀа,аялдиз адан хсуси тӀвар ваъ, мукьвавал къалурзавай умуми гаф тӀвар хьиз гудай. Месела, регьметдиз фейи бубадин хсуси тӀварцӀин чкадал, гьатӀварцӀин эвез яз, умуми
гаф хсуси тӀвархьиз кардик кутаз хьана.1.1.2. Лезгийрин антропонимиконда (хсуси тӀварарин илимда) тӀебиатдин гьаларихъ, гьайванрихъ, гьашаратрихъ, набататрихъ галаз алакъалутир тӀварарни гьалтзава, гекъ.: а) дишегьлийринтӀварар:
"ширин тӀямдин куьлуь цилинин емиш"),
"хъсан ни къведай векьерин жинсинин куьлуьпешер алай са йисан набатат"),
"чими гьава кандай хурлацу, тум мукӀратӀдиз ухшар авай, кӀвалин къаварик муг ийидай къуш"); б) эркекрин:
"жанавур", гьа и гафуникай барцӀак гафни арадалатана),
"ккӀанвай керец",адет яз, кьветхвердин пай тир аялдиз гудай),
"сагъ хвех", яни "сагъди, тамамди, кӀерец хьтинди"). И жуьредин тӀварар лап сур девиррин тӀварарикай я. Абур лезгийри бутриз, яни набататриз,гьайванриз икрам ийизвай девиррилай атана. Ива агъадихъ гузвай тӀварар суьгьуьрдин къуватавайбурукай яз гьисабзава.1.1.3. Ишигълаванрихъ, гъетерихъ, цава авайэкв гузвай затӀарихъ галаз алакъалу тир тӀварар. Адет яз, абур дишегьлийриз гузвай, гекъ.:
"дуьньядиз экв ва чимивал гузвай гъед"),
"цавун аршда авай, вичи йифиз чилэкуь ийизвай ва амай гъетерилай чилиз мукьвагъед"). И тӀварарни лап куьгьнебурукай я.1.1.4. Кеспидиз килигна гузвай тӀварар:
"легъв".1.2. Хсуси тӀварар яз прилагательнийрикайнихийир къачузвай. Инани жуьреба-жуьре кӀватӀалар чара ийиз жеда, гекъ.:1.2.1. Инсандин винел патан акунриз, адакквай хесетриз, адан амалриз ва икӀ мад килигнагузвай тӀварар, месела: а) эркекрин:
"гьар жуьредин рангар акахьнавай; экуьвал квайхьтин"),
гафунин нугъатдин форма); б) дишегьлийрин:
"кьакьан, жегьил, гуьчег"). 1.2.2. Ханвай аял са квекай ятӀани, месела, назардикай хуьн патал тӀварцӀин къуватдихъ чӀалахъ яз, кьасухдай "чӀуру" мана аваз гузвайтӀварарни (аялар хуьзвай тӀварар) кьериз ятӀанигьалт хъийизва, гекъ., месела, эркекбурун:
"мичӀи"). И жуьредин тӀварар ханвай аял вили ягътавун патал, азарриз "къадагъа, туба" авун паталгузвай. Месела,
тӀвар лацу беден авайаялдиз, адакай къумралди тахьун патал, адал вилацукь тавун патал гузвай. И тӀварарикай са бязибур гьам рушарал, гьамни гадайрал эцигдай. Гекъигин чал агакьнавай ва чна хийир къачузвай
"гъвечӀиди" (гададиз ва я рушаз гузвай),
"экуьди" (эркек ва я диши аял) вамаса тӀварар. Эхиримжи тӀвар ва адан вариантар тир
Лацай, Лацаб, Лацур
"мураддинбурукай" я, яни ханвайаялдиз ам гьа тӀварцӀел атун патал гузвайди тир.
"кӀеви; гуьрчег") тӀварни гьа ижергедай я. Умуми прилагательнийрикай хьанвай и тӀварарни, винидихъ ганвайбур хьиз, лап къадим девиррилай чал агакьнавайбур я. Вири и тӀвараринжуьреяр мукьва чӀаларани ава.2. Мукьва чӀалара винидихъ гъанвайбурулай
алава яз маса манаяр къалурзавай хсуси тӀварарни дуьшуьш жезва. Лезги чӀала ахьтинбурунчкадал маса чӀаларай къачунвай гафарикай гегьеншдиз менфят къачунва. Аквадай гьаларай, садевирра хсуси лезги тӀварарин чкадал са гьихьтинятӀани себебралди гьа манаяр авай маса чӀаларинумуми гафар хасбур хьиз кардик кутаз хьана. Гекъигин, месела, эркекрин хсуси тӀварар яз гузавайараб чӀалай къачунвай гафар:
! "хъсан!") ва мсб. Ихьтин тӀварар тӀимил туш, мана-метлебдинжигьетдайни абур жуьреба-жуьре я. ГЬАБУРНИ,ЧПИ хас тӀварар арадал гъизвай умуми гафар гьичӀалак акатзаватӀа, гьи чӀалай атанватӀа, гьадазкилигайтӀа, гьар жуьре я. Ахьтинбурукай чпихъбинедин чӀала талукьвилер авачир тӀварарнихсуси лезгибур яз гьисабна канда. Гекъигин, месела, урус чӀалай атанвай умуми гафарикай хьанвай ихьтин тӀварар:
"дуван йизвайди") ва мсб. 3. Хайи вахтуниз килигна гузвай
ва и жуьредин маса тӀварарини чпелфикир желбзава. Аквадай гьаларай, и жуьрединтӀварар виликдайни гузвай. Гекъигин, араб чӀалайкьабулнавай
ва икӀ мад. Бязичешмейрай хсуси лезги
Яруьлчме квай тӀварарни гьажергедай я, гекъ.:
. 4. Винидихъ ганвай тӀварар, аквазвайвал,умуми гафари арадал гъанва. Са жерге хсуси тӀварар хас гафарихъ галаз туьш жезва. Абурун бинеда чкайрин, хуьрерин, вацӀарин, дагъларин ваикӀ мад тӀварар ава. Адет яз, абур эркекрин тӀварар яз гьисабзава, гекъ.:
(Дардар хуьр) ва икӀ мад.5. Лезгийрин тӀварар тешкил хьуниз исламдинди са шумуд виш йисан къене зурба таъсиравунватӀани, адалай гуьгъуьниз советрин идеологиядинни таъсир хьанватӀани, бутпересвилиндиндиз талукь тир лезгийрин кьилин гъуцран тӀварни хвенва. Ам
"цӀайлапанар ракъурзавайди" гаф чи топонимрани гьалтзава. И тӀвар себеб яз къадим грекри вамаса халкьари лезгийриз албанар (
)лугьуз хьана, абурун вилаятдални
тӀваракьалтнавай. А гьукуматди алай девирдин КЕФЕР-ПАТАН Азербайжандин ва Кьиблепатан Дагъустандин чилер кьазвай. Албанри Гелиос (
)гъуцариз икрам авуникай Страбонани къейдзава. Лезги чӀала Алпан гъуцрахъ элкъвена лугьузвайкуьгьне келимани ама:
тӀвар алай инсанарни авай. Ам Къавкъаздин Албанидин девирда гъуц тир. Шарвилини къадим ва хсуси лезги тӀвар я(лезги халкьдин къагьриманвилин эпосдин игит). Эхиримжи вахтара, шад жедай кар я, и тӀварцӀелчан хквезва, ам гегьеншдиз лезгийри чпин эркекаялрал эцигзава.6. Чпин ери-бине гьеле малум тушир ва гьикӀарадиз атанватӀа чин тийизвай тӀварарни шартӀуналди хсуси лезгибур яз гьисабиз жеда. Абурункьадар чи чӀала тӀимил туш, амма, лугьун лазимя хьи, алай девирда аялриз а тӀварар лап кьеризгузва. Аквадай гьаларай, и кӀвалахдин себебрикай сад абурун манаяр, абуру вуч къалурзаватӀачир тахьун я. Мукьва чӀаларани, адет яз, абурдуьшуьш жезвач. Гекъигин: а) итимрин тӀварар:
Камид, Кугьар, Минавер, ЧӀачӀам, СанакӀ, Харенса
ва икӀ мад. И жуьредин тӀварарик лугьунин жигьетдайчеб дегиш хьанвай, неинки чи чӀалан ва гьакӀнимаса чӀаларай кьабулнавай тӀварарни акатун мумкин я. Абурун бине гележегда тамамдиз веревирдхъувуна канзавай месэла я. Маракьквай кар я, ихьтинбурукай са бязихсуси тӀварара умуми, гьа сад хьтин сесерин кӀватӀалар, паяр чир жезва. И карди абур арадалатанвайбур тирди гьисабдай мумкинвал гузва. Гекъигин: а) эркекрин:
ва мсб. Аквазвайвал, вири и тӀварарин эхирда уртахтир пай, сесерин кӀватӀал -
дуьшуьш жезва. Адан метлеб ва везифайрин кьилдинвал алай девирда чир хъижезмач. Эхирда авай -
пайуьлчме хкудайла, амукьзавай паярни алайдевирдин гьич са дибдихъ ва я гафунихъ галазкутаз жезвач. Къурулушдин жигьетдай -
дай хсусивал, талукьвал къалурзавай ва я эвергунин (звательный) къадим аффиксдин ухшаркъвезва. Хас тӀварарин и пай гьакӀни къакъатунин падеждин аффиксдиз ухшар я. Гекъ., месела,умуми гафарин къакъатунин падеждин формадикай хьанвай дишегьлийрин тӀварар:
. Гекъиг гьакӀни итимризнидишегьлийриз сад хьиз хас тир
"лацувал" гафуникай). 7. Иниз килигна, умуми гафарикай арадизатанвай тӀварарикай производнияр кьилдин кӀваталдиз чара ийиз жеда. Винидихъ ганвайбурукайэхиримжибур гьахьтинбур я. Гьа икӀ, къурулушдин жигьетдай производный (арадиз атанвай) тӀварар кьве кӀватӀалдиз чара ийиз жеда. Гекъ.:7.1. Умуми существителнийрикай аффиксринкуьмекдалди арадал атанвайбур, гекъ. дишегьлийрин тӀварар:
гафунин гзафвилин кьадар),
гафунин гзафвилинкьадардин къакъатунин падеж),
гафунин гзафвилин кьадар) ва мсб.7.2. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ прилагателнийрикай, чпизгьи лишан хас ятӀа, гьам къалурдай, чеб къиметгузвай (оценочный) суффиксрин куьмекдалдиарадиз атанвай эркекрин тӀварар, гекъ.:
"экуь"). ИтӀварарин эхирра авай ачух тушир сесер существителнийрин системада лакӀабар арадал гъидайла кардик кутазвай суффиксар хьиз гьалтзава. Аквадай гьаларай, агъадихъ къалурнавай эркекрин тӀварарин эхирра авай ачух тушир сесерни,инсанрин ва гьайванрин чпиз хас тир лишанриз(пешейриз, амалриз ва икӀ мад) килигна, тӀварарарадиз гъизвай суффиксар тир:
. Абурун мана-метлебни гьеле сир я. Абур арадиз атун себеб авачир кар туш. Абуру, Р.И.Гьайдарова къейд ийизвайвал, тӀварариннилакӀабрин арада алатай девирра тайин сергьятаравачирди къалурзава. ЛакӀабрин жергедай атанвай ва я гьа са вахтунда лакӀабар хьиз авай тӀварарин кьадар тӀимил тушир. ИХЬТИНТӀВАРАР-ЛАКӀАБАР яргъа авай ва маса чӀаларихъгалаз къуншивиле авай рахунра-говорра иллакигзаф дуьшуьш жезва. Гекъигин Р.И.Гьайдарова"Лезги чӀалан ономастика" [1996] ктабда гъизвайтӀварар:
(Ялахъ) ва мсб. Иник маса чӀаларай атанвай ва чебни лугьунинжигьетдай дегиш хьанвай тӀварарни акатун мумкин я. Месела, гекъ.:
"магьсул, бегьер бул авай;девлетлу" гьа ихьтинбурукай я. Абур фарс чӀалайатанва.8. Лезги чӀалан жуьреба-жуьре умуми гафариндибрикай маса чӀаларай кьабулнавай антропоформантрин куьмекдалди арадиз атанвай тӀварарини чпел фикир желбзава. Гекъ.:
Аквазвайвал, и тӀварар лезги гафарин дибрихъ араб чӀалан аффиксар акал хьана арадиз атанвайбур я. И тӀварарнихсуси лезгибур яз гьисабна канда, вучиз лагьайтӀаабур анжах чи чӀалан къене ва чи чилерал арадизатанва. 9. Идахъ галаз сад хьиз, маса чӀаларай кьабулнавай умуми гафарикайни антропоформантрикай(тӀварар арадиз гъизвай уьлчмейрикай) арадизатанвай тӀварарни, эгер абур маса чӀалара авачтӀава чебни анжах лезги чӀала аватӀа, хсуси лезгибурхьиз чара авун лазим я. Абур чпин къурулушдинжигьетдай жуьреба-жуьре я. Мисал яз, къачунчна маса чӀаларай кьабулнавай умуми гафарикайни араб чӀалан
антропоформантакал хьана арадиз атанвай ихьтин тӀварар:
) ва мсб.10. Хсуси лезги тӀварарикай са кьадарбурсложныяр я, гекъ.: а) дишегьлийрин:
гафунин куьруь хьанвай вариант,яни "бубадин диде"); б) эркекрин:
(гекъ. удин чӀалан
"чӀехи+хва"). Абурункьадар акьван гзаф туш. Иник, аквазвайвал, гьам существителнияр,гьамни прилагателниярни существителнияр чебчпел эхциг хьана арадиз атанвай тӀварар акатзава. Абур арадиз гъанвай паярни хсуси лезгибур я.11. Абурулай тафаватлу яз, са бязи четин тӀварар хсуси лезги ва маса чӀаларай кьабулнавайгафар ва абурун паяр акахьуникди, эхциг хьуникди тукӀуьр хьанва. Гекъ. эркекрин тӀварар:
"цавуз хкадаруналди гьерекат ийидай векь-кьалавай чкайра жедай гъвечӀи гьашарат" + араб
"хан;ирсинай атай ва я пачагьди девлетлу, варлу касдизгайи гьуьрметдин тӀварцӀин иеси");
"пачагь, са тайин сергьятар авай чкадин вири ихтиярар авай кас" + лезги
).12. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ чӀаларай кьабулнавай уьлчмеяр акахьна, сад-садал эхциг хьана арадиз атанвай тӀварарини чпел фикир желбзава. Абурукайлезги чӀал бинеда аваз арадиз атанвай, анжах чичӀала авай тӀварар хсуси лезгибур яз гьисабнаканда. Инани тӀварарин мана паярин жуьребажуьре какахьунар (комбинацияр) хьун мумкин я. Гекъ., месела:
"хан") ва икӀ мад. 13. Винидихъ къейд авунвайбурулай гъейри,хсуси тӀварарин сиягьда кьилдин чка урус чӀалбинеда аваз лезгийри чпи туькӀуьрнавай четинуьлчмейри кьазва:
"шадда") ва мсб. Хсуси лезги тӀварарин важиб кӀваталар, чигьисабдай, гьа ибур я. Чал агакьнавай, чӀалаамукьнавай хсуси лезги тӀварар гзафни-гзаф мажусийрин, бутриз икрам ийизвай ва албан девирра арадиз атанва. ТӀварарин и куьгьне къатаркъадим гъуцарин, цавара авай щейэрин, тӀебиатдин гьаларин ва маса тӀварар бинеда аваз арадизатанва. Хсуси тӀварарин тайин тир пай исламдиндин девирда, бязибур лагьайтӀа алай девирдани арадиз атанва. Гьайиф хьи, ина чи халкьдинмилливилихъ, хсусиятдихъ, адан руьгьдихъ кьантийизвай гзаф кьадар тӀварарни гьалтзава. Эхирдай лагьана канда хьи, къадим ва хсуситӀварарин сирер нугъатрин делилар ва азербайжан патан лезгийрин тӀварар тешкил хьун гегьеншдиз чируникди мадни винел акъатда. Гьавиляй гележегда абур кӀватӀ хъувуна ва вирипатарихъай тамамдиз веревирд хъувуна, чирнаканзавай месэла я.
Азербайжанда уьмуьрзавай чиагьалияр! Чи фикирдик лезгийрин хсуси тӀварарин словардин кьвед лагьай издание акъудун ква. Сад лагьай ктабда (ам 2004 йисуз чапдай акъатнай) 5 агъзур кьван тӀварар гьатнава. Гьадалайгуьгъуьниз, алатай йисара чна 500 кьван тектуьк гьалтзавай тӀварарни кӀватӀ хъувуна, аник Азербайджанда уьмуьрзавай лезгийрин тӀварарикьетӀен ва чӀехи чка кьазва. Амма, аквазвайвал,куь пата чал гьалт тавур ва чи тарихдиз хийиравай мадни гзаф тӀварар авайди сир туш. Гьайиф хьи, Азербайджандиз атана, кӀвалах тухудай мумкинвал чахъ исятда авач. Иниз килигна,чи тӀалабун я, эгер четин туштӀа, ахьтин тӀварар, абурукай малуматар (гьи хуьряй, яшаринкьадар, эркек ва я диши ва икӀ мад) чав агакьарун. Алакъа хуьн патал чи эл. адрес:
. Куьн сагърай! Куьн анжах хъсан крарин иесияр хьурай! КӀвалера бахтар, шадвилер ва генгвилер хьана канзавай.
Винидихъ тӀвар кьунвай автордин кхьинрай,чахъ ХХ вишйисан сифте кьиле кьве театр авазхьана: 1. Бакуда 1905-1929-йисара кардик хьайи Сураханыдин Лезги театр. 2. Ахцегьа 1906-1949йисара зегьмет чӀугур Лезги театр. Амани лугьунхьи, а девирда Кефер Къавкъазда са халкьдихънивичин театр авачир... Гуьгъуьнай Лезги театр Дербентдиз акъатна, 1949-йисалай и къадимшегьерда кӀвалахиз ЭГЕЧӀНА(И театр 1938-йисалай С.Сулейманан тӀварцихъ гала). Чаз а улубдаймадни чир жезва хьи, Лезги театр арадал гъунин,ам вилик тухунин карда Идрис Шамхалован(1880-1944), Сефербег Агъабалаеван(18901964), Сафият Аскаровадин(1907-1955) вамасабурун чӀехи зегьмет хьанай!1960-йисара къубапатан эквалайри(интеллигенцияди) чӀугай зегьмет себеб яз, гьа девирда КцӀар шегьерда Забит Ризванован гъиликдарвилик кваз Лезги Халкьдин Театр арадал гъана. Амса театр хьиз кӀвачел ахкъалдунин рекье Имамали Илясован, Нура Алимовадин, Къияфеддин Гьажиеван, Рагьимхан Къараханован, Экпер Фарзалиеван ва мсб. зегьметар квадарна виже къведач! Cоветар чкӀайдалай кьулухъ, Азербайжан Республикадин Президент А.Элчибега 1992-йисузгайи указдалди КцӀар шегьерда Гьукуматдин Лезги Драм Театр кардик экечӀна. Чахъ авай малуматрай, и театр арадал гъайидалайнихъ къадсалай виниз вахт алатнаватӀани, адахъ къедалдия кьилди дарамат, я вини дережада чирвилер къачур, кӀелнавай актйорар, режиссорар хьанвач. Халкьдин сивера адаз З.Ризванован тӀварунихъгалай театр лугьузватӀани, ам къедалди тӀвар алачиз ама!.. Зун са шумудра, вични чара-чара чӀавара, и театрдин тамашайриз килигай кас я. РикӀел хквезварежиссор Элфеддин Рагьимханова сегьнедал эцигай "Эзоп" тамаша... ЧӀехи кхьираг Фигейредодин къелемдикай хкатнавай и эсер рагьмет несиб
еатр"гафуни дегь чӀаван грек чӀалай ЭЛКЪУЬРАЙЛА,"ТАМАША къалурдай чка"хьтин манагузва. Чи халкьдин тарих гьикьван дегьринра аватӀани, Лезги театрдин тарих са акьваннияргъал фенвач. Дуьз я, чи халкьдихъ чара-чара къугъунар-тамашаяр аваз хьана, ибурни са гьиятӀани суваррихъ галаз галкӀайвиле кьиле тухудай кьван... Лезги театрдин тарих чирунин мураддалди за зи рагьмет хьайи дуст, яргъал йисара СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Гьукуматдин Музыкадинни Драмадин Лезги Театрдин директор, кьилин режиссор хьайи, гьакӀни са шумуд сегьнедин эсердин автор Э. С. Наврузбегован"Лезги ТЕАТР"(МАГЬАЧКЪАЛА-I994-ЙИС,УРУСДАЛ)УЛУБ гъиле кьуна. Ам кӀел ийирдавай дегь чӀаварилай къад йис идлай виликдалди чи театрдин тарих зи вилерикай карагъзавай: Лезги нинийрин театр, Яран, КӀАРУ(ПӀИНИЙРИН), Цуькверин суваррин мярекатар, Пешапай, Гуни ва масаихьтин адетар...
хьайи Элфеддин стхади гьикӀ вини дережада авазсегьнедал акъудайтӀа, садрани зи рикӀелай алатдач!1995-йисан гатфарихъ режиссор Балакерим Сеферова Мирзали Рустамован "Кооперативдиналаматар" комедия сегьнедал эцигнай. Заз чидайгьаларай, и тамаша КцӀар, гьакӀни Хачмаз райондин вири чӀехи хуьрера къалурнай. КцӀарин Гьукуматдин Лезги Драм Театрда алатай къанни кьве йисан къене И.Илясов, Къ.Гьажиев, К.Юсуфова, Гь.Насруллаев, З.Аминова, Б.Сеферов хьтин, халкьдин патай гьуьрмет къачунвай актйорри кӀвалахнай. И театр авай гьалдихъ галаз мукьувай танишхьун патахъай алай йисан майдин вацра ЗУН"ШУРАЛИ"(ХАЛКЬДИЗ рикӀяй кани и эсердиз садбуру "Шуршурали" лугьуда) тӀвар алай тамашадиз килигнай. Дагъустандин халкьдин артист, чихалкьдин рикӀ алай шаир- композитор А.Мегьмана туькӀуьрнавай и музкомедия сегьнедал эцигнавайди "Азербайжан Республикадин културадиндамахдин кӀвалахдар", режиссор Багъир Агьмедов тир. Ирид актйор къугъвазвай и тамашадайчи вили кьурди Гуьлгез(Кифаят Юсуфова), Шурали(Гьасрет Насруллаев), садни Самбурхалу(Пирверди ПИРВЕРДИЕВ)ХЬАНАЙ. Чахъ галазихтилатдай чӀавуз режиссорди коллективдинвилик акъвазнавай са шумуд куьлуь-шуьлуьдикай раханай. Са гафуналди, кӀватӀ хьанвайбур театрдин и тамашадилай рази амукьна.2015-йис Лезги театрар патал юбилейдин йися, 110 тамам жезва. Ихьтин юбилейдин виликгьам Азербайжан Республикадин, гьакӀни Дагъустан Республикадин гьукуматрин кьилевайксари чпин чинар чи театррихъ элкъуьрнайтӀа, иколлективрихъ авай дерди-балаяр алуднайтӀа, вучхъсан жедай! КцӀарин Гьукуматдин театрда сакасдихъ хьайитӀани орден-медал, дамахдин тӀваравач... И театр лезги халкьдин чӀехи зари, ам туькӀуьруна галат тавуна зегьмет чӀугур КАСДИНЗАБИТ Ризванован тӀварцихъ ягъунин вахт фадлайагакьнава. И мукьвара чи республикадин талукь органригайи малуматрай, Баку шегьерда Лезги театрпатал кутугай дарамат эцигдайвал я. Хъсанжедай, цӀийи Лезги Драм театр 1905-йисуз Сураханыда театр тешкилай касдин -ИДРИС ШАМХАЛОВАН-ТӀВАРЦИХЪ ягъанайтӀа! Гьа театрдиндиректорни кьилин режиссор везифайрални Азербайжан Республикадин халкьдин артист,сегьнедал вичин кьил рехи авунвай Женнет Селимова эцигнайтӀа, чи халкьдин кьил мадни винежедай! Садни, Советрин девирда Бакуда хьайилезги актйорар, режиссорар гьазурдай курсарфадвилелди кардик кухтун чи эрзиман мурад я! ЗА ЧИ ТЕАТРРИН КОЛЛЕКТИВРИЗ РИКӀИН СИДКЬИДАЙ АГАЛКЬУНАР ТӀАЛАБЗАВА.
КцӀарин Гьукуматдин Лезги Драм Театрди вичин 2015 - йисан цӀийи сезон тӀвар-ванавай журналист, кхьираг, режиссор Этибар СтӀурвидин “КӀирибуба” песадалдиахъайна.
Насир Шагьмурадова жуьреба жанрайрин400-дав агакьна манийрин автор я. Абурунарада инсандин руьгьдин деринриз таъсирзавай Фахредин Уружеван чӀалариз ТЕСНИФНАВАЙ“НАРЫН-КЪАЛА”, Абдулкъадир Сайдумован “Шадвал”, “Беневша”; Шихнесир Къафланован - “Ава жал”, Г. Шугаеван - “Эллина”,“Ирид булахар”, Азиз Мирзебегован - “Аллагьдивун халкьнатӀа гьикӀ”, “Вал дуьшуьш хьайичӀавуз”, “Зун гьи чӀалал вав рахан, яр”, “Вун зирикӀяй акъатдач”, “Керем хьиз КАЙИТӀАНИ”,“ДЕРБЕНТ”, “Чи ватан”, “Мубарак” ва масашаиррин чӀалариз теснифнавай гьаваяр ава.
Насир Шагьмурадова вичин хсуси гьавайрикалай аямда Дагъустандин, Россиядин хару сенятдиз хас тир рангар, везинар кутазва. Лирикадинхъуьтуьл, чи халкьдиз мукьва гьаваяр, чи гьарйикъан уьмуьрдин гьакъикъатдикайни муьгьуьббатдикай, халкьарин дуствиликай, чи хуьрерикай,иллаки Абил Межидован чӀалариз ТЕСНИФНАВАЙ“ДИДЕДИЗ” мани, баркаван чили марф хьиз, чируьгьди кужумзава. Кеспидилай юргъун хьанахтайлани, рикӀ дар хьанвайлани, шад межлисданихалкьди адан авазрихъ еке хушвилелди яб акалзава. Ада лезги музыкадин руьгьдиз, къилихриз мукьватир гьаваяр туькӀуьрзава, музыкадин гьа и терефриз жаваб гузвай чӀаларни хкязава. Пешекарвилинустадвал аваз ада халкьдин алатрин оркестр тешкилнава, адан бедии регьбер ва дирижерни вич я. Дагьустан Республикадин телерадиодин фондуна гьатнавай адан манийрин кьадар 30-далайалатна. Насир Бабаевича студентриз, вич муаллимяз, милли музыкадихъ, шаиррин чӀаларихъ галазтаниш жедай мумкинвилер гузва. Адахъ пешекарвилин устадвал аваз халкьдин алатрин оркестрпатал кхьенвай са жерге авазарни ава. Ада лез-гийрин, табасаранрин, азербайжанвийрин театрраэцигзавай тамашайризни музыка теснифзава. Манийрилай гъейри Насир Шагьмурадова музыкадин маса жанрайрани кӀвалахзава. Ада, халкьдинмузыкадин иер чешнеяр жагъуриз, абур пропагандаийизва, гьам пешекар артистриз, кьавалчийриз вичелай алакьдай гьар жуьредин куьмекар гузва. АдантуькӀуьрунар серинвал, гъам, хажалат, дарихвал квадардайбур я, адан авазра садвилин, шадвилин, азадвилин, дуствилин, Ватан канхьунин гьиссер ава. Чебни ажайиб везинлувал, милливал, ширинвалавайбур я. Насир Шагьмурадова вичин эсерра уьмуьрдин гьакъикъат къалурзава. Республикадин музыкадин искусство вилик тухунин кардик еке пай кутунай Насир Шагьмурадоваз “Дагъустан Республикадин искусствойринлайихлу деятел” лагьай гьуьрметдин тӀвар ганва,туькӀуьрунарин хейлин конкурсрин, фестивалринлауреат я. Насир Шагьмурадов туькӀуьрунарин чагъиндаава, жегьил вахтара хьиз, исятдани адан рикӀцӀийи везинрив ацӀанва ва чна адавай гьиссермихьи, инсандив фикириз гудай, ахлакь тербиядик кутадай цӀийи авазар виливди хуьзва.
Аллагьди адаз руьгьдин къуватар гурай, аданхизанда бахт - берекат артух хьурай, дуьнядаислягьвал хьана, чи милли искусство вилик тухунин кардал гуьлвал артух хьурай!
Алатай, 2014- лагьай йисан эхирмижи йикъарарикӀик къалабулух квай, Хийирбег акуна канз,адахъ галаз ихтилат-хабар ийиз, чи жегьил вахтаррикӀел хкиз. Гьелбетда, эхиримжи йисара чнасанал кӀвалахзавай, гьар юкъуз тахьайтӀани,гьафтеда 2-3 сеферда чун сад-садаз аквазвай. ГьикӀаквазвай? – Салам, Мегьамед! – Хийирар, Хийирбег! – ГьикӀя кӀвалахар, кӀвалар, хзанар? – Алай вахтуниз килигайла хъсан я, Хийирбегдуст. Вун вуч гьал я? – Зунни хъсан я. - Хъсан хьурай, дуст. – Мус чун, мажал аваз, сад-садал гьалтда? – Тамашин, дуст. Акурай чаз гьахьтин югъни,зарафатдалди за адаз лугьудай. Ахкунач чун мажалдалди сад-садаз. Чун сифтегьалтна 1955 йисуз. А вахтуна чун Магьачкъаладин музучилищедиз кӀелиз гьахьнавай. Зун, Хийирбек, Сейфулагь Максимов гзаф йисара саналхьанай. А йисара чун мехъеррикни физвай, ресторанрани музыка язавай. За чӀагъан, Сейфулагьа кларнет, Хийирбега далдамни язавай,маниярни лугьузвай. ДИРИЖЕР-ХОРДИН отделенияда кӀелзавай Хийирбегаз гзаф иер ван авай. Сад лагьай сефердаадан сесинин иервал чаз училишда гьазурнавайконценрта ван хьана. Ада гзаф устадвилелди Т.Кулиеван муьгьуьббатдикай мани тамамарна. Идалай кьулухъ Хийирбеган тӀвар машгьурхьана. Адавай гьамиша мани лугьуз тӀалабдай. Гьелбетда, вири яб гузвай инсанриз Хийирбегалугьузвай манияр пара хуш жезвай. УчилищеакьалтӀарайдалай кьулухъ чи уьмуьрдин рекьерчара хьана. ЯтӀани чун гьамиша кӀеви дустаряз амукьна. Хийирбега гзаф йисара Дагъустандин Гьукуматдин Кьуьлерини Манийрин ансамблда устадвилелди кӀвалахна. Эхирмижи йисара Хийирбега Дагпедуниверситетдин доцентвиле,опера театрдин хордин артиствилени кӀвалахзавай. Вири кӀвалах авур чкайра Хийирбега вичиналакьунар, устадвал, пешедал рикӀалайвал къалурна. За гьамиша зи дустуниз лугьуз хьана: - Хийирбег, вучиз ихьтин сес аваз, вуна аудиозапис ийизвач, чӀехи концертра манияр лугьузвач? Эхирни 2001-йисуз жуван 60-йисан концертдиз гьазурвилердайла, дуст Хийирбегаз за самани кхьена. Арбен Къардашан гафариз кхьенвайи манидиз за «Дидедикай баллада» тӀвар гана. Хийирбегазни мани гзаф хуш хьана. 3 ноябрдиз Магьачкъаладавай урус театрдинчӀехи залда и маниди премера хьана. За мукьвалмукьвал концертда тамамарзавай и манидин видеозаписдиз килигзава. Дуст Хийирбек сегьнедамикрофондин велик, зун роялдихъ, симфониядиноркестр сегьнеда. Сад лагьай музыкадин сесерилай, тамашачийри са ван-сесни авачиз яб гузва. Манидилай кьулухъ тамашачиярин капар гзафгурдакваз давам жезвай.
Хийирбег чидай инсанрин рикӀера винибажарагъ авай, гзаф рикӀмихьи, пара дугърикас яз гьамиша амукьда. аллагьди ваз рагьмет авурай! Мегьамедгьуьсейнов,
Адан шиирар Андрей Внукова таржума авунваз са чӀавара уьлкведин эдебиятдин виридалайгзаф кӀелзавай журналра ( «Дружба народов», Новый мир», «Наш современник», «Москва»,«Нева», «Дон») ва газетра («Литературная газета», «Литературная Россия») садрани кьведраакъатнач. И жигьетдай Дагъустандин шаирринжергеда Жамидин лап сифтегьан чкайрикайсанал ала. Гьа вахтунда алатай асирда уьлквединсатирадинни юмордин кьилин журнал тир «Крокодилдиз» акъатай кьван адан шииррин кьадар-далди чи шаиррин арада Жамидинав агакьайсадни авач. Адан туькӀуьрунар тупӀалай авуниз, абур пешекардаказ веревирд авуниз Урусатдин писателрин союзди 1980-йисуз кьилдин заседание бахшавунни Жамидинан туькӀуьрунрин дережа къадирлувилелди къейд авур хьтин са вакъиа хьанай. И мярекатдал рахай Леонид Ленч, Вадим Бахнов, Юрий Благов, Мануил Семёнов, Александр Николаев, Владимир Владин, Андрей Внуков а вахтара лап вилик-кьилик квай сатирикар хьиз
арафат кьий, рикӀивай тахьайтӀа”, – лугьузва лезгийрин мисалда. И гафар чи эдебиятда сатирадинни юмордин хвал кьетӀендаказ тухвай Жамидина тунвай ирсиниз эпиграф язкъачуртӀа жеда. РикӀивайни, юмордикай ва адан важибвиликай фикир авурла, ам яратмишун,адакай эдебиятда чан алай халисан чешме авун нелай хьайитӀани алакьдай кар туш. Сад ава– сиверай сивериз физвай къаравилияр ахъайиз, абур жувалай алакьдай саягъда кхьин хъувун,садни ава – авайбуруз цӀийи уьмуьр гунилай гъейри, авачирдал чан гъана, адаз гзафбурун рикӀерачка кьаз тун. Жамидиналай и кар ийиз алакьна. Сейли кхьираг Фазиль Искандера юмордикайихьтин камал квай келимаяр лагьана: «Хъвер гъидай крарихъ, мумкин я, дамах гвачир, аммавичел са гьуьжетни алачир лайихвал ава: абур гьамиша керчекбур жеда. Маса гафаралди, керчек вири крари хъвер гъидач, амма хъвер гъидай вири крарик керчеквал ква» ва «За фикирзавахьи, хъсан юмордин сагьиб хьун патал, акьалтӀай пессимизмдив агакьна, адан мичӀи гургусдизкилигна, гьанани са затӀни авачирдахъ кӀевелай агъана, яваш-яваш кьулухъди хтана кан жеда». Вичин ери-бине Къафкъаздай, Абхазиядай тир кхьирагдин и гафар, Жамидинан туькуьрунрикай жува-жувак веривирдер ийидайла, рикӀел атун дуьшуьшдин кар туш. Жамидинан сатирадани юморда са шакни алачир гьакъикъат ва гьахъ ава, ам и дережадив агакьунин себебниадаз, яшайишдин акьалтӀай дарвилерни уькӀуь-цурувилер вичин вилералди акуна, вичин чандалди гьиссна, абурай инсандин рикӀе экв твадай хьтин затӀни такуна, амма умуд гудай къуват – хъвер, зарафат жагъуриз алакьун я. Гьа и карди Жамидин неинки са ДАГЪУСТАНДИН,ГЬАКӀ вири Урусатдин майданра сейли сатирик-шаиррин жергеда туна.
машгьур ксар тир. Абуру вирида, фикирар сад яз, Жамидинан тьукӀуьрунар «чи (яни Урусатдин. – А. Къ.) сатирадин эдебиятда адетдинди туширвакъиа» яз гьисабнай. И кьвед-пуд гафунай Жамидина муьтӀуьгъай кӀукӀуш гьикьван кьакьандитиртӀа, къенин аямда гзафбурувай дериндай кьатӀуз тахьунни мумкин я. Амма виридалай гзафкӀелзавайбур ва тӀвар-ван авай шаирар, абурухъгалаз сатирикарни авай уьлкведа сатирадайниюмордай ихьтин къимет къачуз хьайибур Дагъустанда садни авач. Жамидинан туькӀуьрунриз чи республикаданигзафбуру чӀехи къимет гана, адакай кхьена. Абурун тӀварар кьун бес я: Расул Гьамзатов, ШАГЬЭМИР Мурадов, Байрам Салимов, Алирза Саидов, Ханбиче Хаметова, Ибрагьим Гьуьсейнов, Гьажи Гашаров, Камал Абуков, Абдулла Вагьидов, Мердали Жалилов , Абдуселим Исмаилов, Афдул Фетягь, Зульфикъар Къафланов ва гзаф масабур. Шаирдин хуьруьнви, алим ва кхьираг Гьаким Къурбана адакай «Жамидинан сатира ва юмор»тӀвар алаз кьилдин ва вични вижевай ктаб кхьена. Абурун виридан фикирни сад я: Жамидин кьетӀенхатӀ ва кьисмет авай сатирик я, ада яшайишдинхъенар гьихьтинбур ятӀа ва гьина аватӀа къалурзава, абур негьзава, абурал хъуьрез тазва. ИкӀ тушлугьуз жедач. Гзаф вахтара чна, веревирдера аданчӀаларай мисалар гъидайла, гьа са ШИИРАР:«ШУРВА», «Башуьсте», «Ваз ам чидач», «Танишавани?» , «Са итимди» ва маса гьа ихьтин шиирармисал яз гъида. Са шакни алачиз, ибур виридазчидай хрестоматиядин затӀар я. Абура дагъвийрин къилихарни хесетар, ацукьун-къарагъун, инсанрин рафтарвилер ва абурун алакъаяр себеб язарадал къвезвай къемеди дуьшуьшар, гьакимринни абурун гъилик квайбурун араяр, абурункъенепатан алемдин кьуьруькар къалурзава. Амма, гьайиф хьи, гьа ихьтин регьятдиз кӀелиз ваиливариз жедай чӀалари Жамидинан генанидерин шиирар хъендик ТАЗВА.АБУР кӀелайла, Жамидин хъвер сивеллай зарафатчи хьиз ваъ, уьмуьрдин чӀехи ва важиб фикирра аруш хьанвайгъам квай философ хьиз аквада. Мисал яз сажерге шиирар гъиз жеда: «Хатадай за квез канивал тавуртӀа», «Хъсанвилер ийиз куьн геж тахьурай», «Герек авач, Жамидин», «Зунни, вунхьиз…», «Зун кьейила», «Зунни зи рикӀ са пала-тада», «НикӀикай риваят» ва масабур. И шиирринкъенепатан везин, абур кхьенвай уьлчмени амайбурукай чарабур, кӀелзавайдаз гъизвай хъвер экуьгъам квайди ийизвайбур, яшайишдикай дерин хиялриз гьахьиз тазвайбур я. И фикирдин керчеквалкъалурун патал и чӀаларай са бязи цӀарар гъин:
Завай жедач квез виридаз канивал, Куьн гзаф я, – акьазвани гъавурда?! Къалурмир куь инсанвилин къайивал, Хатадай за квез канивал тавуртӀа.
(«Хатадай за квез канивал тавуртӀа»)
«Къайгъу авач, мурадрив куьн агакьда, А геж хьунин гъавурда чун акьурай! Садрани гьич квелай, дустар, алакьдай Хъсанвилер ийиз куьн геж тахьурай!
(«Хъсанвилер ийиз куьн геж тахьурай»)
«Зунни, вун хьиз…» шиир иллаки таъсирдайди я. Адан кьилин кьетӀевал адакай ибарат яхьи, ана сурарал атанвай касдихъ галаз сураавайди рахазва. Ина зарафатдин ва я хъуьруьнин
гел ерли авач. Ихьтин шиир Жамидина кхьин вичаламат жедай кар я. Гьавиляй ада фикирни гзафжелбзава, зурбадаказ таъсирни ийизва:
Зунни, вун хьиз, атайди тир сурарал, Зани, на хьиз, агъзур жуьре фикирнай. Вилер алаз къванераллай йисарал, Зани, на хьиз, кьейибуруз зикирнай. Зазни, ваз хьиз, бахт жагъурун четин тир, Зани, на хьиз, ни чӀугунай цуькверин. Зазни, ваз хьиз, экуь дуьня ширин тир, Зунни, вун хьиз, межлисравай кьуьлерик. Зунни, вун хьиз, ашукь хьанай гъетерал, Зани, на хьиз, хатур хвенай дидедин. Зунни, вун хьиз, къекъвенай, дуст, чилерал, Зани, на хьиз, дад акунай виртӀедин. Зунни, вун хьиз, килигнай, дуст, ракъиниз, Зани, на хьиз, гатфарин марф акьунай. Зунни, вун хьиз, чӀалахъ тушир рекьинихъ, Зазни, ваз хьиз, дуьня кандай ахкуна. Чи арада уьмуьрдин и гурара Тафаватни ава, дуст, ваз акунвай: Зун атана секин хьанва сурара, Фикирзава вуна иниз атункай…»
Шиир, вич гьикьван сефилди ятӀани, уьмуьрдал ашукь хьуникай, адан ширинвиликай, адангуьзелвал, вичин бязи туькьуьлвилерни кваз, идуьнядихъ галаз алакъадикай я. Гьа ихьтин арифдарвилин деринвилелди, чеб туькӀуьрнавай жуьредин кьетӀенвилелди Жамидинан пуд поэманитафават квайди жезва: «Къени рахух, ПАКАНИ»,«ЗУННИ мад кьвед», «Рехивал». Абур яшайишдинва руьгьдин чӀехи месэлайрикай я. Абура Жамидинан бажарагъ гзаф патарихъай ачух хьайидиаквазва. Шаир ва таржумачи Андрей Внукова«Рехивал» поэмадикай лугьунни авунай: «Зазчиз, им чи эдебиятда вичиз барабарди авачирдия». Им чӀехи къимет я. Жамидин вичин уьмуьрдин эхиримжи йисараалай аямдикай, адан какахьайвиликай, адан аламатрикайни керематрикай чӀехи поэма кхьизэгечӀнавай. Ада заз са бязи чӀукар кӀелни авунай. Гьайиф хьи, шаирдивай и эсер кьилиз акъудизхьанач. Низ чида, белки, адалди авторди вичинтуькӀуьрунра амайбурулай кьакьан мад са кукӀушмуьтӀуьгъардай. Ахьтин алакьунар вичихъ авайдиада вичин гзаф эсерралди къалурнавай ва кӀелзавайбуруз гьахьтин умударни гузвай. КхьизэгечӀна куьтягьиз тахьай поэмада вич «эхиримжисатирик» хьунин мурад хьайи Жамидина виривахтарин ва халкьарин сатирикар са межлисдизкӀватӀунин ва абуру дуьнядин чӀехи месэлаяр гьялунин, инсанрик квай нукьсанар, инсаният кьулухъди чӀугвазвай ва къени крар хъендиккутазвай чӀурувилер михьиз арадай акъудунинфикир-мурад вилик кутунвай. Виридуьнядин сатирикрин межлис кьиле финкерчекди яз гьисабун хьайитӀа, чи рикӀ алай шаирдикай ва дустуникай вич галамачиз къейдзавайнубатдин юбилейдин йикъара чавай са кӀусни янтагана лугьуз жеда: аниз лезги шаир Жамидиназни эвернава.
Акур хьиз ахвар, Фена хуш йикъар. Акъатдач рикӀай Несиб тахьай яр. Ашкъидин гьуьле, Эхъвез жедай чун. Бахтунихъ санал Къекъвез жедай чун. Иер тира вун Аламат жуьре. Белки ахвар тир Чи жегьил бере. Зи ифей нефес Мур кьуна амач. Валай ахпа заз Канивал амач. Ша экъечӀ хъийин, Уьмуьрдин рекъиз. Вуч жеда кьван яр ХтайтӀа рикӀиз. Ахъа я ваз рикӀ, Ахъа я ваз вар. Чан зи рикӀин кӀус, Несиб тахьай яр.
Ша лекьер яз, амукьин
Авай жуьре аквазвай? Гафун къулухъ акъваздай, Дамарда руьгь ргазвай Чун рикӀер я, лугьуда. Ша, рикӀер яз амукьин. Зегьмет хуш тир, кьве гъилин Такабур хуьн чи кьилин. И накьвадин, и чилин Чун бегьер я, лугьуда. Ша бегьер яз амукьин. Ирид туба, чӀехи кьин Гьар легьзеда рикӀел гъин. Галтадардай цавун чин Чун лекьер я, лугьуда. Ша, лекьер яз амукьин.
РикӀ чилерал, руьгъ цаварал экъвена, КьатӀиз тахьуй, белки зи рехъ алатна. Элкъвей рекъер, вучиз икьван хуш я заз? Кьуланфериз цавун аршдиз акъатна. Хъуьрена цав, гъед алахна рекъиз зи. Тек са гъетрен чка ичӀиз аквазвай. Ам цаварай куьч хьанавай рикӀиз зи, Чка кьуна архайиндиз авазвай. - Ам зи гъед я, цаву вичи рикӀе тур. Ракъини кьван ифин твазва зи танда. Чилерални, цаварални экъвена, Шукур, заз гъед несиб хьана ватанда.
…Мамрачви Къазанфар Зулфикъарова лезги чӀалалди сифте яз 1871-йисуз «Куьредин эвелимжиабжуз» («Кюринская азбука») тӀвар алаз улуб акъудна. Ана 49 гьарфуникай ибарат алфавит ганва,абурукай 7 ачухбур я. Алфавитдай маса лишанрин куьмекдалди сад авунвай сесерин лишанар – гьарфар, цӀийи сесерин(ч-чч,к-кӀ,к-кь,а-эя)знакар АКВАЗВА.УЛУБДА гьакӀни кӀелун текстер, слогралди гафар,мусурманвилин шартӀарикай насигьатдин ихтилатар, махар, илим-уьмуьр чирдай гьикаяяр, кхьинралди зарб авунин таблицаярни ганва. Лезги чӀалан илимдин, халкьдин вичин тарихда «Куьредин эвелимжи абжуз» еке къимет, чӀехимана авай сад лагьай документ я. Икьван йисара ам чакай чуьнуьхарун, къенин йикъалди я муаллимрин, я алимрин гъилера ам тахьун аламатдин кар я… Эхирни и мукьвара а улубдин код, ам хуьзвай чка алим Низами Абдулгьамидова чирна (Библиотека ИИЯЛ им. Г.Цадасы. Даг. ФАН СССР,44(ДАГ),К.99,2-ЭТАЖ, читалный зал, «Кюринский язык»). Гилаамукьзавайди- ам дидед чӀалал тарсар гузвай муаллимрив кьванни агакьарун я…
…Ярагъви Гьажибуба Рустамоваз вичин хтул сагъардай, дуьз диагноз эцигдай хъсан духтур канзавай. КЪВЕКЪВЕЗ-КЪВЕКЪВЕЗ ам Москвадиз акъатна. Ана академик Румянцева атай касдиз ЛУГЬУЗВА:«АЯЛДИН кӀарабра авай мефт дегишарна канзава. Чавай Москвада гьелелиг и кӀвалах ийиз алакьзавач. Дуьнеда ахьтин тек кьуд духтур ава-пуд абурукай италянвияр я, садни-лезги…» Куьрелди, академикди Италияда кӀвалахзавай лезги духтурдиз зенгна, ам Гьажибубадихъ галазтанишарна. Са гафуналди, бине Хачмаз райондин Ясаб убадай тир лезги Джавид Газиева (адан дахдин БИНЕ-АХЦЕГЬАЙ, дидени Миграгъай я) гьич са кепек пулни къачун тавуна аял сагъар хъувуна. Алай чӀавуз Гьажибубадин хтулди Москвада финансрин академияда кӀелзава…
ТӀВАР-ВАН авай архитекторар тир англичанви Джорджадини бельгийви Дебернардиди Ахцегьин жемятдин куьмекхаржидалди 1914-1915-йисара кьве чарх алаз ина, Дагъустанда санани авачир хьтин муьгъ эцигнай. Адав къведайди къени жагъурун четин я. Руьгь авай шейиниз, Ахцегьрин кьетӀен лишандиз элкъвенвай и имаратди са чӀехи хьтин ремонтни галачиз инсанриз виш йисуз къуллугъзава. Арабаярни фургъунарфикирдаваз эцигай и муькъвел гужар гзаф акьалтна: яргъалйисара адалай пар чӀугвадай залан машинарни трактораргьална, акваз-акваз йисаралди адан хандакӀра яд туна… ЯтӀани, вири азиятриз ттаб гуз, несилриз, ихтиярар гъиле авай ксариз регъвуь кьванни жедатӀа акваз,эхзава ада. Амма регъвуь жедайбур ЖАГЪИЗВАЧ……АЛУКӀНА-АЛУКӀНА гадарнавай цӀуру партал хьиз, адахъ гелкъвен хъийидай садни авач. Вични па-
тавай игисна цӀийи муьгъ эцигнавайла. Шак алач, цӀийидини кан я. Гьа са чӀавуз, халкьдин архитектурадин памятникдиз элкъвенвай цӀуру муькъвуьвни чун, пенсиядиз экъечӀнавай кьуьзуьдав хьиз,гьуьрметдивди эгечӀна канда хьи…
Дербентдин юбилейдин мярекатар кьулухъ ягъиз, тӀачийиз, адаз гьазурвилер акунин кӀвалахдиз манийвилер гайикъуватар хьана. РФ-ДИН Президентдин тамам ихтиярар ганвай векил Сергей Меликова ихьтин гьерекатрал эхир эцигна. ГьакӀни ада зурба сувариз гьазурвал акуниз чара авунвай,амма сакӀани чкадал агакьар тийизвай пулар ахъайиз туна…
ЦӀийи кӀвализ цӀуру рухвар?..
…ЦӀийи кӀвализ цӀуру рухвар тухудай адет авайди туш. ЦӀийийисни гьакӀ я. ГьакӀ ятӀани цӀийи йисуз абур чеб-чпелай гьахьзава… Месела, Самур вацӀал гъвечӀи ГЭС-АР «эцигиз» зур асиржезва. Гьелелиг гьа арадал хкай Ахцегьрин ГЭС-ДИНИ экв гузвач. Докъузпара туризмдизни алпинизмдиз лап кутугай чка тирдияргъара авайбурузни кваз чизва. Амма чӀехи проектар гвай, мумкинвилер авай «халуяр» инив мукьувай сакӀани эгечӀзавач. Республикада санани авачир хьтин шартӀар авай Магьарамдхуьруьн районда хаммал гьялдай я са кархана эцигзавач, я авайбур арадал хкизвач. Тамуз кӀарасар тухудач лугьуда. И райондаакӀ туш. Хуьрекдик кутадай кӀишнишарни ччӀекар, газарарникартуфар Магьарамдхуьруьз Дербентдай йалзава. Ина малар датӀана къир цанвай шегьредал хуьзва. Ярагъ къазмайрал 70 йисузса школа эцигиз хьанвач. Акьван зурба райондихъ са туькӀвейбольница авач - гьам эцигуникайни рахаз 50 йис я. СтӀал Сулейманан тӀвар алай районда Кьасумхуьруьн, Герейханован хуьруьн консервиярдай заводрал, Кьулан СтӀалрин гамарин фабрикдал чан хкидай рухваяржагъизвач. Хив райондин ЧӀилихърин, Кьурагь райондин КьепӀиррин гамар храдай карханаярни гьа и жергедай я. Дербент районда Белиждин консервиярдай завод уьлкведа тӀвар-ван авайди тир. Кеспи ийидайбурпоселокда гилани ама, чилерни ама-завод вич амач… Килиг садра, цӀийи йисаз гьикьван цӀуру хъуртар, суалар, дердияр, хиялар физватӀа…
1976-йисан июл. Усугъчайдин патав датӀана ацахьзавайчкадикай рехъ гьяркьвуь авун патал рагар хъиткьинарзавай. Нубатдин гъилера раган пад цавуз акъудайла, рекьин къерехдив-кьвалак са чӀехи кӀунтӀ аламукьна. Инал кӀвалахзавайбурукай сада, рикӀивай яни тушни заз чидач,райдоротделдин чӀехидаз: «Чан Мугьуьдин халу, тӀарам акъвазнавай а кӀунтӀ Кердедин памятник яз тур ман лагьана. ГьачӀавуз чахъ галаз кӀвалахзавай усугъви Керде, бейниванхьтин, са кьадар яшар хьанвай, гьа рекьерихъ гелкъвезвайфяле тир. «Квез гьакӀ канзаватӀа амукьуй, ацахь тавуртӀамумкин тир хата-баладикай хуьдай жугъун-лишан жеда»,-разивалнай чӀехида. Ингье, а чӀавлай 38 йис алатнава, Кердени фадлай рагьметдиз фенва. КӀунтӀуникай рахайтӀа, амгьа чӀавуз рехъ туькӀуьрай ксар рикӀел хкидай кьетӀен ядигар яз, къени тӀарамдаказ акъвазнава.
- …лезги манидин гьалар къвердавай агъуз аватзава. Гзафбуру инай-анай кӀватӀнавай пуд пипӀенманияр, чебни узбекрин, эрменийрин, мугъулрин, туьркверин, тажикрин, индусрин гьаваяр, макьамаргилигиз хъиязава. Гьарф - гьарфунихъ гилигиз чир тахьанвайбурукай шаирар жезва.- …Дагъустандин манидин кьетӀенвал квахьнава. Чи эстрададин гъетери манидин чӀалариз, гьавадиз артух фикир хгузмач. Метлеб авай чӀалар тваз, са манани авачир гафариз манияр кхьизвай девирда халис шиират кьулухъ галамукьзава. Акьалтзавай несилар дидед чӀалав къайгъударвилелдиэгечӀзавач, абуруз милли манийри, адетри лезет гузвач.
Чна валди дамахзава, Алим!
Грекринни римвийрин жуьреда юкьвар кьунай кьведра дуьнядин чемпион,2011-йисан Белоруссиядин виридалайни хъсан спортсмен, бине Кьасумхуьрелайтир Алим Селимов Минскдин тӀвар-ван авай «Динамо» футболдин клубдин генерал директорвиле эцигнава. Алатай йисуз «Динамоди» Белоруссиядин чемпионатда 2-чка кьуна. Чаз, 24-январдиз 32 йис жезвай лезги хциз чандин сагъвал, кӀвалахда чӀехиагалкьунар хьана канзава.
ГъвечӀи чӀавуз ватандикай шиирар, Заз чирзавай ватандихъ рикӀ куй лугьуз. Заз авайди зи жигъирар, зи пӀирер, Ватан авач! Амукьна зун куз-хъкъуз. Дидедиз зун виридалай кани я. Ватандизни чна диде лугьузва. Заз авайди зи адет я, мани я, Ватан авач! РикӀин цӀу зун къе кузва. Жуван кӀвале мугьман хьтин амукьна, Уьмуьр физва Самурдин кьве патани. Заз авайди зи сурар я, зи накьв я, Ватан авач! Чакай хьанва са нини. Ватан диде ятӀа, вучиз дакан я, Зи тӀвар, зи ирс, зи чӀал хайи дидедиз?! Заз авайди зи тухум я, хзан Я,"ВАТАН авач!"- гьарайзава дигедиз.
КцӀар райондин Уьнуьгърин хуьряй тир Анар Лачинов 1981-йисиз Бакуда дидедиз хьанва. 1998- йисуз Бакудин №2 Лицей, Азербайджандин Девлетдин Экономикадин Университет ва магистратура яру дипломдив акьалтӀарна. Однакласники сайтуна чи халкьдин тарих, култура чирзавай, дуьнядин лезгиярсад-садав агудзавай «ЛЕЗГИЯР» группа туькӀуьнава. Алай чӀавуз са къецкпатан компанияда финансрин меслятар гудайдикӀвалахзава. Хзан ава.
Ахцегьрин хуьряй тир Рамидинан хва Сулейманов Сулейман 1995 -йисуз Къизилюрт шегьерда дидедиз хьана. Мектебда кӀелзамаз вичихъ шиирдин цӀарара къекъвей жегьилдиз иер са бахт ава, ада Дидедин чӀалал, гьакӀни урусчӀалал иер-иер шиирар кхьизва. Интернетдай чидай и жегьилдин шиирар кӀелайла ял ягъанай за. Алакъа хвена, телефондин нумра къачуна, йиф хьунизкилиг тавуна, адаз зенгнай. Са кьадар ихтилатна, адан чӀалара гъавурдатакьур Ахцегь нугъатдин гафар хабар кьуна, агалкьунар мурадна, «йифхийир» лагьайла, жегьилдин рикӀ раханай зав.
Вав рахана, гьикьван регьят хьана заз, Гьар са цӀарцӀу, чӀехи лезет гана заз. ХъуьтӀуьн йифиз, цӀийи гатфар гъана заз Ви гьиссерин бегьер сагърай Сулейман.
Адан шиирар «Лезги газет» ва «ЦӀийи дуьня» газетра чан хьана. Алай вахтунда ДДУ-ДИН 2 лагьай курсуна кӀелзавай Сулейманан туькӀуьрунриз и мукьвара Махачкалада кьиле фейи Къавкъаздин шаиррин съезддал ДР-ДИН регьбер Рамазан Абдулатипова, Москвадин Кхьирагрин КӀватӀалдин кьил Сергей Филатова, шаир Максим Алимова, журналист Абдурешид Абдурешидова чӀехи къимет гана. Ваз мадни агалкьунар, Сулейман!
Шумуд инсан дуьняд винел шехьзава, Сад мекьила, сад гишила ксузва. Сада вичин рикӀевай тӀал эхзава, Садан вилер накъваривди ацӀузва. Шумуд диде баладиз гур фу акваз, Хана ахвар йифералди зегьметдик. Къекъвемир дуст жув датӀана тик акваз, Сад Аллагьдин акатда вун лянетдик. Шехьзавайдан накъвар михьа, куьмек це, Малаикри вал гьамиша дамахрай. Кесиб инсан кӀвализ гъана хуьрек це, Акъуда рикӀ намердвилин къармахрай. Инсан, вунни гьатда белки кьарада, Ширин дуьня туькьуьл жеда рикӀиз ви. Вазни куьмек ахквада гьа арада, Тфу гудач, яргъи авур гъилиз ви.
Зи гъилери ваз парталар храда, Аламатдин гъаларикай къизилдин. Зи мез вавди ширин ванцел рахада, Минет хьуй ваз куз тамир рикӀ жегьилдин. Вун къекъвей чил марвар цуьквед бустан я, За ви суьрет ашукь рикӀел кхьизва. Яр галачиз экуь дуьня зиндан я, Муьгьуьббатдин ялавдал зун ифизва.
Вуж чилерин пачагь я?
Инсан килиг гуьрчегвилиз дуьньядин, ЦАВАР-ДАГЪЛАР, гьуьлер-чуьллер аламат. Залан цифер, винел кьезил гьавадин, Акъвазнава марфадив куз къурамат. ЭкъечӀзава цуьк кӀеви чил кукӀвариз, ГъвечӀи дувул гьуьлдандилай тӀарам я. НуькӀрен манид ракъуриз багъ ахвариз, Гуьзел гатфар адан рикӀиз илгьам я. Йифен бере, тик булахдин ширширди, Секинвилин гъвечӀи са кӀус атӀузва. А ширширдай бендер лугьуз шиирдин, Булахди чаз вичин дерди лугьузва. Булахдин яд, белки чилин накъвар я, Гъетер акваз, къужахда кьаз тежезвай. Цавни чил бес агъзур йисан дустар я, Арадавай мензил яргъаз тежезвай. Атирдин ни къвезва гьар са бустандай, Къизилгуьлер дамахар гваз рахазва. Гараривай мугьман хьайи Ширвандай, Хабарикай дуьнядавай юзазва.
Яр такурла, гевгьер хьтин
Экуьн кьиляй варз цӀразва, Алцифзава, шекер хьтин. Марвар цуьк хьиз рикӀ кьуразва, Яр такурла, гевгьер хьтин. Шербет авай истикандай, Хъваз ава за агъу туькьуьл. Вун гуьзел яр патав кандай, Амма масад хьанва ви гъуьл. Эй кани яр, ви атирдин, Ни, девлетрихъ дегиш жедач. Вучиз рикӀиз ашукь тирди, Дуьньяд винел дадмиш жедач? Ви пӀузарин виртӀедин дад, Каниди заз са сир хьана. Ви хъвер акваз, пайчагь тир шад, Гила закай есир хьана. Цавун хура кузвай гъетер, Чир хьухь зи яр гьуьруь тирди! Адан назик, чӀулав вилер, Заз квелайни экуь тирди. Низ авурай, чанди гьарай? Бес гьинай за акун куьмек? Фана дуьня, туьхуьрмир цӀай, Муьгьуьббатди гузавай экв! Я сад Аллагь, къакъатна яр, Гьуьлдандин рикӀ хъуьтуьл авур. Алцифна яд акъатна кьар, ПӀузарар зи туькьуьл авур.
И шиирди гуьрчек рангар, Хажамжамдин, чӀулав туна! Масада ви рикӀе чан яр, Муьгьуьббатдин ялав туна!
Заз чир жезвач мана руш ви гафарин, Кьадач зун я ахъайдач ви гъилери. Ви амалри хазва тахт зи гатфарин, Амма заз яр лугьузва ви вилери. Зун ахварал гьич физвач руш йифериз, Заз чизва хьи ви рикӀни яр ксанвач. КичӀе жемир заз гуьгъуьнал эвериз, Ашкъидикай мензилди пай атӀанвач. Амма рикӀе цӀай твазва и мензилди, Вун такурла дуьнядин дад ширин туш. Жаваб це яр, вуч авурай жегьилди, Зи шадвилин гьил кьуразва, дерин туш. Ви мециз заз салам гуз кан хьайила, ПӀузарикай жезва адаз ракьарар. Ашкъиди рикӀ, цӀаю чуьл хьиз кайила, ХъутӀуьхъай заз ахквазмач мад гатфарар. Заз чир жезвач мана руш ви гафарин, Кьадач зун я ахъайдач ви гъилери. Мугьман я зун ви гьар йифен ахварин, ТуширтӀа, вун кудачир гьич дердери.
Мевланов Гуьнеш Абусаидан хва 1953 йисуз КцӀар райондин Ясабхуьре дидедиз хьана. Азербайжандин Педагогикадин Институт акъалтӀарна хайи хуьре ингилис чӀалан муаллим кӀвалахзава.
Дидеди зун хайи кӀвал, И кӀвалерин гьар са цал, Цлараллай ширед ял, Ватан я зи, Ватан я! Аял чӀавуз шехьдамаз, Лайлаярна дидед заз. ЧӀехи авур кьебни кваз Ватан я зи, Ватан я! Зи кӀвачери чил къаркьван, ХЕР-КЬАЦӀ хьана зал гьикьван. КӀвачихъ галкӀай кесек, къван Ватан я зи, Ватан я! Хьайи чӀавуз мел- мехъер, Ийидамаз туьнт кьуьлер, За руквадал тур гелер Ватан я, зи Ватан я! Цуьк ахъаяй яйлахар, Дурру, серин булахар, Булахрив гвай дамахар Ватан я зи, Ватан я! Кьакьан, рехи дагъларни, Гуьлуьшан тир багъларни, Къацу, къалин тамарни Ватан я зи, Ватан я!
Самурни, Куьрни Араз Вири сад кьван кан я заз. Рагъ элцифдай гьуьлни кваз Ватан я зи, Ватан я! Са авадан уьлкве хьиз Машгьур хьанвай дуьнядиз. И чилер, кьиляй-кьилиз Ватан я зи, Ватан я! Уьмуьр гьикьван хьайитӀан, Цвагъда за, хкажна ван— Зи рикӀ, иви, садни чан Ватан я зи, Ватан я! Ватан я зи, Ватан я!
Баладин дерт кьатӀана, Килигунни вилерив. Адан кьепӀин тар кьуна, Таза, зериф гъилерив. Жув хайи дидед чӀалал Ширин лай-лай ттавуртӀа, Чара чӀалал баладиз Гьикьван чан-рикӀ авуртӀан, Диде туш ам, диде туш. КӀвализ хуьквер жигъирдал, КӀвачин гелер тахьайтӀа. ЧӀехи хьайи гъенерал Мехъер, мелер тахьайтӀа. МичӀи йифиз дакӀардал Лампадин экв алачтӀа. Гьич тахьайтӀа, тавунихъ Са чӀар кьван гум галачтӀа, Диге туш ам, диге туш. Дидед вичин дидед чӀал ХуьзватӀа, ам диде я. Баладин рикӀ Ватандал АлатӀа, ам диге я.
Сад- Аллагь я,адаз шерик авайди туш. Сад-Ватан я,ватан дигиш жедайди туш. САД-ДИДЕ я,чал алайдиадан нефес, адан чан я. САД-БУБА я,ам чи намус,ам чи гъейрат,ам виждан я. Са, дидединчӀал ава чаз,чӀал масан яам квадармир. Са, уьмуьрдинтай ава чаз,ам гьич садранакадармир. ЙИФИЗ-ЮКЪУЗДИНЖВАЛ течизкӀвалахзавай,гъудкьван авайрикӀни ава чаз чи чанда. Гьар са чӀавуз уях я рикӀ,чи уьмуьрдин даях я рикӀ. Ам шуьше хьиз хвена канда. Сиве авайдса мез я чи,гафарални са кьил канда. Кьве кьил алаймез галайбургъуьлягъар я,чаз аканда. Садра жезвачун дидедиз. Садра физваэхиратдин кӀвал лугьудайса дигедиз. Са уьмуьр ячаз авайди,накь тарих я,пака хиял. Къадир чир женша чаз адан,халкьар хъуьруьн тавурай чал. Садбур вири гьар куьнилайзаз вине я. Садал сад мад гилитӀайтӀаам пине я. Садавайни пине алай пекеривдидамах жедач. И дуьнядалсад тирбурузгьич садраниуртах жедач !уртах жедач!
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Яман туьнт итим я ам, И гафар туш тапарар. Вич хъфейлани кӀвализ Къецел амукьда япар.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Яргъарилай элкъведа, Гардан кӀирна къекъведа. Хелвет суьруьда гьатда, ЯхцӀур мурдарна гатда.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: И гьайван ягъийрикай, Вичин рапари хуьда. Ам кӀватӀ хьана са кӀентӀ хьиз, БАГЪ-БУСТАНДА ксуда. И цацарин къеневай Як дарман я лугьуда.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Садани ам тек недач! Квачирдахъ тӀям жедач!
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: ЯхцӀур кьатӀ либас алай Са руш ава тахтуна. Чамра адаллай пекер САД-САД вири хтунна. Ибур гьихьтин либасар, Я рапинин цвaл алач, Яни са дуьгме галач?
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: КӀвалин юкьвал алайди, Я кьил авач, я гъилер Тек кьуд кӀвач я авайди.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Явашдаказ атана Гьахьна са мичӀи тӀуна. Адаз ни вуч лагьана, Фена кӀвал кьамал кьуна?
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Лагь, им вуч затӀ я, Лацу цӀегьери ЧӀулав нек гана?
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Валлагь таб туш и гафар, Гьамиша къене кьуьд я, Къецел хьайитӀан(и) гатфар.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Чин чӀулав хьайитӀани, Вич хъуьтуьл ва цӀалцӀам я. На лугьумир, адан ТӀВАР,«ТУМ» вилик галай хам я.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Са сандухда къатканва Кьилер Къибледихъ суьруь. Ажайиб кар я, абур ЧӀугунвай жеда куьруь. Суьруьда кьарар къад я, Амукьдайди са кьатӀ я!
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Ал яру пекер алай Рушар ава никӀера. Вучиз чӀулав рехнеяр Ара абрун хъуьхъерал?
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Иви квай яру тан ЧӀехи жеда накьвада. Вичиз хабар аватӀа, Чуру ава гьавада?!
ИМУЧА-МУЧА, муч халича За накьвадик тум цана, ЭкъечӀайди пеш хьана. Кьуьзуь, жегьил галкӀана, Пешер гумадиз гана.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Цил цана тарцин кӀана, ЭкъечӀдайла дамахна. ЧӀехи жердивай тарциз Аруш жез-жез акьахна.
- Заз акуркьванбур садазни такурай, чан бала!–лагьана кьил кутуна Бесира халади вичин ИХТИЛАТДИХЪ.-ЗУН, Рамазанова Бесира Абдулрагьиманруш 1924 йисан 12-январдиз КцӀар райондин ЦӀийи хуьре дидедиз хьана. ДИДЕ-БУБАДИН аяларрекьиз, амукьайди са зун я. Бубадиз пара азияттир а кӀвалах:- рушаз арха авач, далуда са стхаавач. Зи 17 яш тир, хабарни авачиз бубади зун Яламада авай мумадин гададиз гана.
(Бесира халади уьмуьрдин бязи геренар шиирривди теснифзавай)
итим фена машин къуна, Фидайла заз чуькь тавуна. Машин йуькна шеъ къагъана, Чилер ацӀай пек къагъана, Кьве цӀару кал гуьгъвенавазса итимди тек къагъана. Яшар фена мегьрибандиз. Диде хьана, бала хьана. КӀвалахариз ишез-ишез Бубад кӀвалин дерт эх тежез.
1941-45- йисарин Ватандин дяве авалайла, зиюлдаш ватан хуьз дяведиз фена. Шумудни самедал къачур зи юлдаш Алибала Рамазанов дяведин рекьера хура гуьлле аваз ярх хьанвай чкадалнемцериз есир гьатна. Дяведай хтайла чна къуьнкъуьневаз кӀвалахна. Амма есирвиле хьана лугьузалудна чун кӀвалахрилай, рикӀиз кани сенятрилай. Са ирид йис алатайла мадни райондай чазэвер гана. ВучдатӀа чин тейиз кӀвачерихъ зузакатна, вилер шехьдай, рикӀни акъатдай хурай. ЗУРЗАЗ-ЗУРЗАЗ гьахьна чун чӀехидан кабинетдиз. Мецел гаф къведачир:- “ Вуч кар ятӀа мегер, мадчи кьилел атайди?” Стулдихъ галайди къарагъна,патав атана, гъил яна чаз, гъиле медал “Ветеран Труда“ туна. Плендиз аватунни Алибаладин айибтучирди тестикьарна. Пара шехьна зун хвешивиляй. Хуьруьз кьил вине аваз хтана чун.
Муштулух я квез, юлдашар. Мад сагъ хьурай куьн стхаяр.алуда куь рикӀеллай пас, Квез куь кӀвалах жеда мад хас.хвешивилив хтана чун Гагь ацукьиз, гагь къарагъ жез, Гагь хъуьрезвай, гагьни ишези гафарин чӀалахъ тежез. хъфена чун чи колхоздал, ЧӀалах хьухь куьн сад аллагьдал, Чи дердериз дарман хьана Пис ксариз иман хьана.
1994 йисуз Алибала рагьметдиз фена. Са рушакай медсестра хьана, муькуьдни филологхьана, гададини инженервал кӀелна Махачкаладауьмуьрзава. Икьван азиятар акур дидедин рикӀхадан бес? Руш Чимназа атай уьлчуьяр элкъуьриз, дидедин рикӀиз гзаф азиятар гана. Эхирниам Агъдамдиз кьисмет хьана. ДИДЕ-БУБА, стхаярвахар авай еке пара хатурлу са хизандиз аватна. Юлдашни инсанвал авай, чирвал авай мектебдин директор тир. Стхайри сад хьана жаванриз
кӀвал эцигна. Кьве аялни, юлдаш галаз дидедпатав атайла, пака юкъуз ван хьана Агъдам амачлугьуз. Лентер алуд тавунвай свасвилин коробкаярни цӀийи кӀвалер душмандин гъиле гьатна.
Вун мугьмандиз атай чӀавуз, Дидед патав хтай чӀавуз, На дидедин рикӀ атӀана Зи зегьметар зай-вай лугьуз. Июл вацран 25-даз, Нянин хабар гудай чӀавуз, Агъдам шегьер амач лугьуз, Шехьна бала йифиз, юкъуз. Экуьн фадлай къарагъарна, ГЪУЬЛНИ-ПАБНИ гьатна рекье. ШЕХЬИЗ-ШЕХЬИЗ хъфена вун Кьве аял зи туна хиве. Зи баладиз кӀвални амач, А ватандихъ пайни кумач. Машин къуна тухвай жегьиз Ви паюна затӀни амач.
Шегьердин агьалияр гьар патахъ катна. Чимназ вичин юлдашни галаз Тертердиз акъатна. Язух дидедин рикӀи гьикьван эхда, кана кабабхьана хьи рикӀ, веледдикай са хабар авачиз. Уьмуьрдин рекьера хъсан инсанар дуьшуьш хьурайлагь. Чимназал духтур Курбанов Курбан дуьшуьш хьана, гьадаз дидедин ялвардин ван хьана,адан рушаз куьмек авуна. Са жуьредин кӀвалавуна, Чимназани адан юлдашди Къарабагъдиндяведин аскерар парабур кӀвачел къарагъaрна. Алай вахтунда руша вичин хизан галаз Бакуда уьмуьрзава. Бесират хануман 90 яш хьанватӀани, гъиле гилани къелемни дафтар ава, шиирар туькӀуьрзава. Бесира ханумаз чандин сагъвал ва рикӀин шадвалчӀехи Аллагьдивай тӀалабзава за.
Уьумуьр пара яшар я зи, РикӀ зелил тир гафар я зи. Заз дерт гьялдай кас авай туш КЪЕЛЕМ-ДАФТАР вахар я зи. Гар са юкъуз зи гъилевай Къелем - дафтар вахар я зи. Ибур бендер туш бендеяр, Чанда авай гафар я зи. Аллагь патай паяр гурла Зун- ви бенде гьинавайтӀа? Зи чан сайру фадлай хьанай, Савад такур кьил авайтӀа. Сад Аллагьдиз ялвар ийиз КӀеви рекьер ахъа хьурай. Халкь хьанавай гьар са рушаз Кьулухъ вичин стха хьурай. Ваз гьамд хьурай, я сад Аллагь Зи эхир кьил хъсан хьурай. Заз гьял тахьай са кар ава Гьам гьял авун асант хьурай.
Я сад Аллагь, им вуч кар я? Сад гуьрчег я, сад я гуьчӀуь. И дуьнядин вад къан уьмуьр Садаз экуь, садаз мичӀи. Я сад Аллагь, им вуч кар я? Садаз бей я, садаз элиф. И дуьнядин вад къан уьмуьр Садаз девран, садаз гьайиф. Я дерт авай вахар-рушар, Чна дердер гьиниз гьайин? Куь пар залай залан ятӀа Гъваш терезар чна пайин! РикӀин къен туькьуьл хьайила Хиялар за низ ахъайин? Виридалай хъсан кар я, Физ булахдал циз ахъайин. Гьикьван рикӀе дерт хьайитӀан, Аллагьдин тӀвар сабурдив къан. Сир къене хуьз уьмуьр ракъун, Мусурманрин абур я кьван.
Са легьзеда кьил акъатнач вуч ятӀа, Лайла туштӀа, вучиз икьван хуш ятӀа?! Лугьузвайди инсан ятӀа, гъуц ятӀа?!гафун рикӀяй ванцин рикӀиз рехъ я вун, Лагь Фаризат, чи манида экв я вун.агъзур суьгьуьр са аваздай хъуьреда, Ялда ванци аламатдин жуьреда, Уьмуьрна за, ваз яб гайи береда.гафун рикӀяй ванцин рикӀиз рехъ я вун, Лагь Фаризат, чи манида экв я вун. Ви макьамри лезет гана, дад гана, Ванцин хура, гьиссерин шагь мат хьана. Шаир Эйваз, тӀал амачиз шад хьанагафун рикӀяй ванцин рикӀиз рехъ я вун, Лагь Фаризат, чи манида экв я вун. ЭЙВАЗ
Яргун - Яргунар топонимдинмана ачухрин патал чна сифтеяз и хуьруьн пун гьи чӀаваризкутунаватӀа тайинарин. ВучизлагьайтӀа, хуьрел тӀвар эцигуниз гьар деврда вичиз тӀалукьфилософия, девирдин диндинтаъсир авачиз хьанвач. Чаз аквазвайвал Яргун топонимда ЯР гафунин диб ава ва Яр Алупандиндин терминрикай сад я. Экуьн Яр чӀулав къуватриз гъалиб къвенин сад лагьай муштулух, чӀулав къуватрин – гужквахьунин сифте ЛЕГЬЗЕ гьисабзава. Яр сифте яз сур хуьре-рин юкьвал алай ЗИККУРАТРА(АБРУЗ Яран пелерни лугьуда)акьадай. Яргундални и зиккуратала ва анин тӀвар тарих алатунивай дегиш хьанва ва алай чӀавузаниз хуьруьнвийри КӀЕЛЕДИН ХУР лугьузва. Сифте ЧӀехи РАГЪ ГЪУЦӀРАН Яр акьазвай ЗИККУРАТ юкьва авай хуьруьз,вилик Яр галай тӀвар хьунизшак авач. Вични ихтин тӀвараряргъалай акунриз килигна ганвай тӀвар жен мумкин я. Чна сафактни рикӀелай алуд тийинхьи, Яргунар цӀарцӀе тунвайхуьрер (Пирал, Кириг, Мучугъ, КӀур ва Нежефхуьр) Яргунризкилигайла ЖАВАН хуьрер я. ГьакӀхьайила къерехдикай килигайла и хуьруьз Яр- гун(гу-
цӀар райондин къадим ва тӀварце Алупан чӀаварин топоним авай хуьрерикай садни Яргунар я. Хуьр алай чка, вичин стратегиядиз килигна чавай Дербентдихъ галаз гекъигиз жеда. Маса гафуналди, Дербент вири карванрин ВАР ятӀа, Яргунарни и дередин гъвечӀи Дербент я. Вучиз лагьайтӀа, Яргунар гьам Мушкуьр-Шагьдагъ, гьакӀни КӀеле-ЦӀехуьл муьгъ- Дагъустанрекъерин варар я. Иниз чна арандиз, яни чпин паласа ва талайриз физ – хуьквезвай 14 хуьруьн( Мучугъ, КӀур, ЭчӀехуьр, ЧӀехи Муругъ, ТӀула ТӀигьир, Кчан, СтӀур, Кьвехуьр, Хуьлухъ, Кьилегь, Нежефхуьр, ТӀигьиржал, Калунхуьр ва ЦӀехуьл) агьалийрин «варар» жен алава хъавуртӀа, ихуьруьн жугърафи кьетӀенвал чавай кьатӀи жеда. ИкӀя лугьуз, Яргунрал гьамиша гьакимринпачагьрин гарнизонар хьанва. И статус тастикьардий атрибутарни и хуьре амазма. Яни Карвансараяр, КӀеле, Зиккурат, Килиса ва МискӀинар. И обектрин тӀварар къенин юкъуз чав агакьарзавай тарихдин гелер, топонимар, оронимар, гьидронимар) Яргундал алама.
звай) хуьр лугьун тажуб жедайкар туш. И гипотезадихъ къуьнкутазвай фактарикай садни Яргафунин лезги тӀварар туькӀуьруьнуьз авур таъсирни къалурун я: Ярмет, Ярали, Ярагь мед, Аяр, Ярцуьк ва масабур. Бес вучиз зиккуратдин тӀвар КӀЕЛЕДИЗ элкъвена? И жузунизжаваб жагъурин патал зунни Видади муаллим КӀелед хуракам-кам экъвена, гьар са тарихдин гел тупӀалайна, сятралдиакъажунарна ва эхирдай атайикьрар ам хана хьи, Яргунринсифте хуьр Зиккурат цӀарцетуна адан ценара авай. Къаваралай –къаварал физ жедай и хуьрпаруда авай ва ягъийри басрухар гайила варар агална чебдушманрикай хуьзвай. Вучизчун и къарадиз атана?
- КӀелед хуран ценера элкъвез-элкъвез сур чӀаварин СУРАРАВА.-ИНА(4 гьектардилайничӀехи са чкада) хуьруьн чатухъан, лат, кӀеледай акъатизжедай чинеба тунелни ава.
Яргундал гуьгъуьнай мадни сакӀеле хьанва ва и кӀеледикайлишан хьиз «КЪУЛЛАДИН ПЕЛ» - топоним ама. КӀелединхурай чаз кьенчӀебдин кӀусарнижагъана.
Хуьре вад чкадал сурар АЛА.*АЗИЗАН сурар сур чӀаваринди ятӀани, гуьгъуьнай мусурман девирдин кьилинкъванер артух хьанвай сурар я. Пара къванерин чеб Исламдинсурар ятӀани, къванерал алайпиттеграфияйра Исламдилайвиликан арнаментар АВА..*САДЛАГЬАЙ шикилдин «пармакдал» алай пеш – тар Алупандиндин кьилин атрибутрикайсад тир. Яни инсандиз гьава, йимишар, кӀарас (чимивал), векь,цуьквер(дармандин пешер) вагьайванриз тӀуьн гузвай символар. Абуруз тарихдин гъилинкхьинра “Дуьнедин тарар” лугьуда. Пешер – тарар авачиртӀа,инсандин уьмуьр тухун мумкинжедайни? И кар фагьумда авазихьтин символар пармакдал–вине ЖЕЗВАЙ.*ЯРАКЬАР сурун къванцелжениз я Христиан, яни Исламдинда ихтияр авач. Анжах дагъвийри чпин адетар гьамишавине кьазвай ва ватан патал ягъийрихъ галаз женгера дуьне дегишарай кӀегьал ксариз авайикрамвал вине КЬАЗВАЙ.*РАНГАРИН сурун къванеруникал ва аламатдин кар я. Запара къадим шегьер ва хуьреринсурар тупӀалайнавайди я. Зивилик сад лагьай сефер тир хьи,ихтин уникал къван акъатиз. Я Дербентда, я Нижда, я Кишда, я Партавда, яни маса ачух гьавадаавай музейра ихтин къван залдуьшуьш хьанач. Чна тупӀалай авур и пуд артифактди тасдикьрзава хьи, Яргунрин тарих сур я. И дереда,икьван яшар авай мад кьве хуьруьн сурар ава. Ибур Яламадин( Аламдин) ва КӀунтӀарин хуьруьн (Якьуб уба) сурар я. Яргунрин сурариз тарихди
призмадай килигайла « менфятавай» сурарикай садни МискӀиндин сурар я. И сурар тӀимилчкадал алатӀани, тарихдин цӀарцӀей кьетӀенди гьисабизжеда. Яргундин мискӀин иналала. Анжах патав гвай ПӀиринтарари инал мискӀиндилайвилик килиса хьуникай хабаргузава. Килисадин архитектурадин комплексда са къайда, килисадин вилик ХАЧ цӀе твадайбассейн авай багъ жен я. Адет язихьтин багъда Грециядай гъанвай платандин тарар цадий. VIII-Х виш йисара чилерал атайарабарни михьи ва пак чкайралалай килисайриз гьахьнай, текса гумбез артухарна абрукаймискӀинар авунай. Гиман хьизлугьуз жеда хьи, эвелра килисатир ибадатдин кӀвал ахпа мискӀиндиз элкъвенай. Х асирдилай ХV вишйисалди, яникъизилбашар и чилерал къведалди ибадатдин кӀвалер килисаяр тир. Лезгийрихъ галаз женгерахер хьана Яргундал хкай. Шагь Тегьмасибан деврда (1544 -йис.) Ирандай гъайи къванцинустарри анаг Мовзолейдизэлкъурна, ахпани ЖуьнейданкӀарабар Эрдебилдиз хутахайдилай кьулухъ мадни мискӀинхъхьана. Чун мискӀиндинбагъда атайбурун сураралнидуьшуьш жезва. Ина лаварин(деве) шикиларалай сурар, салярдин(элквейрагъ) лишанар алай къванер,гьакӀни Дербентдай гъанвайхъуьтуьл къванер ва персеринорнаментар алай къванер ава. Хуьруьн леф(къибле) ПАТАКЪУЛЛАДИН пелеллай сурарнисур чӀаваринбур я. Ина артухкьилин къвенер пуч хьанвай,лекъвенриз элкъвенвар сурарпара ава.
Яргунрин къенин йикъаринэтнографиядикай кхьин паталдизаз кумекар гузвай Натикь Новрузавахъ галаз зун тӀвар-ванавай драматург Мирзали Рустамаван патав фена. И яшар 84лай алатнавай экуьинсандихъгалаз чна 2 сятдалай виниз ихтилатарна. Мирзали муаллимхци зегьин чкадалламай рехибурукай я. Адан чирвилер дерин,уьмуьрдин тежриба жигьил несилривай менфят къачу жедайгьавада ава.
ЯцӀкаяр(Руьце яцӀра кӀвалахиз тенпӀелвалайла иесидипатав цӀайна гьайван къарагъарна лугьуз ганвай лакӀаб); Какуяр; Фекьияр; ЦӀинкьилар; Келбияр; Мегьемедалияр (Нежефхуьрей атайбур гьисабзава); Куьпчияр( Ахцегьай атанвайкъеле гудайбур); ШИГЬИЯР(1544-ЙИСУЗ Ирандай Жуьнейдан мовзалей эцегун паталди Яргундал ракъурнавай 20хизан).
Агъа мягьле; Вини мягьле; Карвансарадин мягьле; Шигьийрин мегьле.
Хуьруьн УЬРУЬШАР(РАГЬАКӀАТДИЙ патай кьил кутуна):
ЦӀацӀалух; Къацу кьил; Диб; РуьцӀ; Къевец авахай(кьве вацӀкакахьай, яхуд муьмкин я,авахьай) чка; ПУСТУН(ПОСТ алай)кьвал; Калал пад; Штул; Северхуьр; ЧӀехи руьцӀ; Кьай сув; КӀеледин хев; Карвансара; Шигьийрин мягьле; Къулладпел.
Зун Яргунар хьтин са къадин хуьруькай жува кхьей этнографик зарисовквйрилай рази амукьнач. Садни зи бахтуни гъанач. Яргундал фейила и этнографиядив машгъул жезвай Тофик муаллим Махачкалада авай, Абумуслим муалимдин патавни завай физ хьанач. Фартуна гьакӀатана...
“Ьfьq- S”- ди лезги чӀалалди «Йикъарган 2015», «ЛЕЗГИНЫ»ТӀВАР алай улубар басмадай акъуднава. Йикъарган лезги бубайринмисалрин бинедаллаз туькӀуьрнава ва абур азербайжан ва ингилисчӀаларалдини ганва.
«Лезгины» тӀвар алай улубни пуд чӀалалди я. Иер рангаривди вацӀалцӀам полиграфидин кӀалубдивди акъатнавай улубда чи тарих,чӀал, пресса, фолклор, сейли касар, харусенят, адетар, этнографиява масабуруз тӀалукь рубрикаяр ава.
Вилаятар чкӀиз арадал хкведа. Чилер, сергьятар са шумудра гъиляй-гъилиз фида… АммачӀал хвейи миллет сагъ амукьда. Са вахт къведа– халкьди уьтквем кьегьалар хада. А кьегьалрибубайрин чилерни вахчуда, ватанни чкадал хкида.
Кесибди гайитӀа акьул, Гьич садани ийидач кьабул. Пул хьайила, кицӀин гурцӀул Межлисдин итим тушни бес?!
ЧӀал – миже я дидейрин Михьи, гьалал некӀедин. Азадвилин женгера Чи бубайрин гьекьедин.
Инсан лекь хьиз чуьнуьх жеда рагара, ЦӀакул тӀимил хьайи чӀавуз лувара.
Артист Крамарован вилер са тӀимил чапрасбур тир. Ада, Америкадиз куьч хьайила, операцияавуна, вилер дуьзарна. Инсандал хьиз адал са тӀимил артух мишреб атана, амма артист хьиз ам«кьена». Дуьз вилер авай Крамаров садазни бакара амукьнач. Шаирни гьакӀ я: эгер вичин жуввал авачтӀа, ам шаир туш…
Салам гана фейи кӀвале дишегьлидиз пис килигмир, На бахчада ви къелемдал чӀуру тарцин тӀур илигмир.
И дуьня, гьалдайдаз балкӀан я, ялдайдаз – пар.
Гьар шеъинихъ кьве чин ава, Инсанвилихъ сад. Кьве чин алай инсан авай Хуьрни я барбатӀ.
Кьве йисалай гзаф я, Бакуда лезги културадинжурнал тир «Алам» акъатзава. И кьве йисанкъене журналди Бакуда «МАРВАР» литературадин межлис кардихъ кутуна, поэзиядинни мани-дин нянар кьиле тухвана, манидарар ПАТАЛ«ЛИРА» премия тешкилна, кьуд улуб акъудна. Лугьуз жеда, журнал чи култура патал галат тавуна алахъзава. Фейи йисуз «АЛАМ» журналди “Самур” културадин меркездин куьмекдалди Бакуда Жегьил Тамашдайбурун Театрда «Шагьдагъ» ВИА-ДИН30 йисан юбилей кьиле тухвана. Мярекатда сифтегаф, чи рехи кас, академик, Азербайжан Гьакуматдин лап чӀехи «Шуьгьрет» ордендин иеси, чазхъсан чидай Асеф Мегьманан стха Камал Абдуллаева лагьана. Ансамбл, атанвайбур барка авуна,вичин чӀехивилин меслятар ГАНА.«ШАГЬДАГЪ» ансамбл 1984 -йисуз жегьил компазитор Видади Зуьлфуькъарова КцӀар райондин
ГуьндуьзкӀеле хуьруьн клубдатуькӀуьрнай. 30 йисан къене ансамблдин суракь чи сегьнейрай,мел-мехъерикай атана, чи музыкадиз са шумуд мани пахшна,1987- йисуз ВИРИСОЮЗДИН,1988-ЙИСУЗ «Дуствал», 1991йисуз “Шарвили” фестивалринлауреат хьана, «халкьдин коллектив» тӀвар къачуна, къенисегьнеда ама. Межлисда чи сейли инсанрирежиссор, Азербайжандинхалкьдин артист, «ШУЬГЬРЕТ»ОРДЕНДИН сагьиб, профессор,эсли Дагъустандин Ахцегь райондай тир Женнет Салимовади, Азербайжандин Милли Межлисдин депутат Азер Бадамова, Азербайжан-Дагъустан Дуствилин Жемийятдин президент Абдулкъафар Ахмедова, шаир Сеидмет Самуриди, Азербайжанда кьве Азербайжандин Пайдах ордендин сагьиб тирполковник Шаир Рамалдановаансамблдиз, атанвайбуруз чпинмурадар чирна, ихьтин межлисрин хийирдикай рахана. МЯРЕ-КАТДА чи гзаф манидарри манияр лагьана. Решид Хидиров, Явер Шалбузов, Элман Амирханов, Магьира Ширинова, Финяз Гьажиметов, Дагъустандин Лайих артист Фаризат Зейналова, Руслан Пирвердиев, Сархан Шагьдагъви, Бехтияр Саидов, Адил Сафаров, Азербайжандинни Дагъустандин Лайихлу артист, Ширбет Рзакъулиев атанвайбуру хушдаказ кьабулна, зурба алхишрив,цуькверив рекье туна. Межлисдин лап иер легьзе цӀуд яшда
авай са лезги аялдин- Исмаил Саидован рахунар хьана. БакудачӀехи жезвай аялдин сифте гаф,вичин дидедиз разивал ХЬАНА:«ЧАН диде, ви чан сагърай зазлезги чӀал, фолклор, кӀел-кхьинчирай.» Ахпа ада Билал Адилован «Дидедин чӀал» шиир лагьана. Юбилей чи «Левитан», Бакудин Гьакуматдин Радиодин Лезги гунугрин редактор РУ-СЛАН Шейдаева, Къуба Педагогикадин Институтдин студентка Лезгина Зуьлфуькъаровади параустадвилелди кьиле тухвана. ГьакӀни, концертдиз чи иер зари Билал Адиловани, сейли журналист Камран Къурбаналийринакхьенвай сценаридин бегьемвили, гьакӀни чи кани, чӀехи камалэгьли Асеф Мегьмананмубаракдин гафари, Завир Наджафован «Лезгинка» ансамб-лдин кьуьлери мадни хъсан ранггана. Межлисдин эхирда журналдин кьилин редактор Камранмуаллимди виридаз вичин разивал, хвешивал малумарна, чимузыка вилик тхунин карда авайкъуллугъриз килигна «Шагьдагъ» ансамблдин регьбер Видади Зуьлфикъароваз, Ширбет Рзакъулиеваз, Фаризат Зейналовадиз, Элман АМИРХАНОВАЗ«АЛАМ» журналдин «Лезгикултурадин дамах» дипломар,машгьур чӀугвар Дарвин Велибегован эсерар пахшна.
ТӀветӀре кӀвалер кьацӀурда, ВетӀре япар "ацӀурда"... Гьавиляй за ЛУГЬУЗВА:-ТӀВЕТӀНИ кьий, ВетӀни кьий! РикӀиз дакан Кьведни кьий!
Дуьнядал зун атай кӀвал,зун дидеди хайи КӀВАЛ,"ДИДЕ", "диде"гьарайиз, капу-капу фейи кӀвал. СИФТЕ-СИФТЕ бахади гьа ина заз кинернай, Сифте камар за ина кичӀез-кичӀез вегьенай. Заз ина мах ахъайнай кьил жив хьтин бадеди, Сифте яз за кхьенай жуван шиир рикӀяй тир. Гьа ина за кьатӀанай жуван дустни-душманни. Гьа ина заз чир хьанай хайи чил тир Ватанни. КьатӀанай за гьа ина къени -чӀуру уьмуьрдин, КьатӀанай за гьа ина уькӀуь-цуру уьмуьрдин. Дуьнядал зун атай кӀвал-зун дидеди хайи кӀвал, Ватан патал женг чӀугваз, зи кьил рехи хьайи кӀвал.
Хьана хьанач кьван Дуьня тӀвар алай са диде. Идаз Йугъни Йиф тӀвар алай кьве велед авай. Абур са-садахъ галаз са чӀавузни рекье фидачир,къакъатдай. Гьавиляй абур Дуьня дидеди гьар санихъ акъудна, чара авуна, хъиле гьатайла. Ада веледриз вичин къвалав къведай чӀав тайинарна. Дидедал кьил чӀугвадайла, Йифе вичив гвай чӀулав перде цавун чин тирвал акайдай, алем зулуматдиз элкъуьрдай. А чӀавуз инсанрин рикӀеракучӀун гьатдай. Йугъ и кардал эсиллагь рази тушир. Ва са сеферда ада чинеба яз Йиф стхадин пердедай тӀеквер акъудна. Гьа чӀавалай инсанриз йифен бередагъетер акуна, абурухъ хвешивал акатна. Гъетер-Йугъ руша цавун чинай акъуднавай тӀекверай авахьзавай эквер тир!.
* Акьул бармакда ваъ, кьиле теда.* Фагьум гвачир аслан фад фура гьатда.* Акьул гвайдакай зарар галукьдач.* КӀелайдан вилер экуь(ахъа)жеда.* Гзаф чир хьайила, къуват пара жеда.* Арифдиз са чӀар кун бес я.
Хтана руш- цӀай, ялав, Вичин бадедин КЪВАЛАВ:-БУБА ава Шагьназаз, Вучиз авач буба ЗАЗ?-ЧАН руш, фенва рагьметдиз Ви чӀехи буба Шайда.-Бес дидеди Акифаз Вучиз лугьузва БУБА?-ЧАН руш, и Акиф буба Ви дидедин буба я. Руш къарагъна чкадлай Къван акьурди хьиз КЬИЛЕ:-БЕС Акиф бубадин руш Вучиз ава чи кӀвале…?
Алатай йисан декабрдин 16-даз Бакуда Азербайжандин Художникрин КӀВАТӀАЛДИН(АХКӀ) В. Самедовадин тӀварунихъ галай салонда чи ватанэгьли Дарвин Велибегованэсеррикай мали тир кьилдивыставка ахъа хьана. АХКӀ-ДИВИЧИ туькуьрнавай мярекатвини гьавада кьиле фена. Мярекатда АХКӀ-ДИН кьил Фаргьад Халилов кьилеваз сагруп чӀугарари, журналистари, харусенятдал рикӀалай дарвинканибуру, гьакӀнилезги интеллигенциядин панари иштиракзавай. Выставкада Дарвин Велибегован 44мономентал эсер килигзавайбурин ихтиярдиз ганвай.
Килигзавайбур патал эцигнавай таблойрин мана-метлебмахсуси чирвилер авачиз гъавурда акьун четин я, вучиз лагьайтӀа и выставкадиз акъуднавайшикилар кирамдин эмоциядин,фантазиядин, гьакӀни ругьдин«акунарин» магьсулар хьиз арадал къвезва. Дарвинан туькӀуьруьнар бегьем гъавурда акьунпаталди рангарин философиячир жен кьилин шартӀя. Гьар сакилигзавайдаз чими, къайи, мусубатдин, канивилин, харувилин, миливилин, кьакьанвилин,цӀаварин паквилин ва маса цӀудралди рангарин синфонияйрикай хабар жен мумкин кар туш. Садни, Дарвинан туькӀуьруьнартупӀалайдайла чна ам тек са та-лант авай чӀугвар тирди ваъ,гьакӀни эзотерикадал, лингвистикадал ва cур тарихдал машгъул жезвай алим-чӀугвартирдини рикӀелай алудна канзавач.
И эсерар чӀугварла кирамдинфагьумдиз Ярали муаллимдиндешифровкайри таъсир ийиншак авачир факт я. Дарвинавай Алпандин, Христудин чӀаварилай кьулухъ Ислам гьикьванхъсан чав агакьар жезва!..
Дагълар Дарвинан фагьумдамихьивилин, кьакьанвилин, мублагьвилин, кьегьалвилин, касвилин символ я. Мумкин я,дагълариз икрамвал, адаз хайи Чепер хуьре рехи касарин сувариз авай авсиятрай аял фагьумда тунавай гелерикай арадалкъвезва.. Вични адан дагъларизбахшнавай эсерра кьвалар,къванер кӀеви ва михьибур я. Абурун арада Дарвинан кьилинэсеррикай сад тир «Кавказдинруьгь» я. И кӀвалахда Дарвинадагъларин ШАРВАЛ ЛЕКЬ рас-нава. На лугьуди и лекь сур чӀаварин Прометеян лекь нез гьазур хьанвай ЛЕКЬ я. Гаф авачизи кӀвалах чи миллетдин тотемрикай сад тир Лекь, Леки, Лакзихьизни кӀелиз жеда. Дагъларикай тир шикилрин арадай Аваристандин Арахани хуьре АВАЙ«ЭЛЕН дагъ» ва «Чепе цуькверин сувар», «Шалбуздин кьилеллай цав» ва маса эсерарнитарифдиз лайихбур я.
Дарвин пара рикӀхару инсаня. Адаз гьахъ кӀвачерик вегьин,луматӀвиливди уьмуьр гьалзавай инсанар, са гафуналди, виричӀанавилер таканда лугьуз, ихьтин крариз къен-чин трагедиядин эсерра къалурнава. Заз икӀалубдин кӀвалахрин арадайада Джахар Дудаеван трагедиядиз кхьенвай «1001лагьай генерал» шикилдин винел акъвазизканзава. За вилик кумаз лугьунхьи, Дарвина Жахарахъ галаз Грозныда юкьан мектеб санал
кӀелнавай. Абур дустар тир, Дарвинан къенин юкъузни рагьмет хьайидан хизандиъ галазалакъаяр ама. Са легьзеда куьне фагьумдизгъваш хьи, вичин шикилра тӀебиатдин акунар чӀугвазавай художникдив Жахаран рекьининхабар агакьзава. РикӀин цӀуь накъвар къвазриз тахьай ДарвинакӀвалах къвазарзавач, аксинавичин рикӀелхкунар эсердизкуьчзава. Дуьз я, шехьзавай вилериз шикил аквазмачиртӀани,рикӀиз вири аквазвай. Адан рикӀиз Дудаевахъ галаз санал кӀелай мектебдал гьикӀбомбаярвегьизватӀа, футбол къугъвайчка гьик барбатӀжезватӀа, чпинкӀвалер, мягьле, шегьер гьикӀхарапӀадиз элкъвезаватӀа аквазвай. Са чӀавариз дуствалай Жахаран кьникь сегьне лугьузтежер кьван заланди я. Дарвинан эсердай ибур вири акван паталди гьадаз кьван чир хьунгерек я.
*Эзотерика илимдин таъсирдихъ галаз чӀугунвай шикилар.
ТӀимил алимрин кӀвале Блаватскаядин илимдин эсераржеди. Дарвин Блаватскаядинвири улубрин сагьиб я. И алимдин таъсир адан эсеррани ава. Адан «На пути к ВЕЧНОСТИ»,«РАСКОДИРОВАННОЕ Человечество», «Пузырки», «По ту сторонный мир», «Пронстранственная композиция» эсерар ирекьин есерар я. Заз «Магмадин ЛупӀлупӀар»(«Пузырки Магмы») эсердал акъвазиз канзава. И эсерда кирамдиз килигзавайбурувай «вуна уьмуьркьилиз акъудайдалай кьулухъ идуьнеда вуч тазва?»- хьтин сажузуниз жаваб канзава. Гьич тахайтӀа, са къван хьийтӀани тазвани, тахьайтӀа са лапухъдинбуш ван яни амукьзавайди?!
*ТӀебиатдиз талукь эсерар.
ТӀебиатдин иервилиз ва битаввилиз туькӀуьрнавай шикилрин арада «Времена ГОДА»,«ЭЛЕГИЯ о железной ДЕРЕВЕ»,«ЛУННЫЙ ночь», «Осенныекусты» пейзажар ва дуьнединвиридалай чӀехи вир тир Каспидиз кхенвай чӀехи (4Х1,5М)«БЕРЕГ Каспия» эсерар ава. Дарвин вичин яшариз килигтавуна, Франциядин чӀехи импрссионист чӀугвар Сезананлугьунриз амалзавай тӀимил художникрикай сад я. Сезаналугьузвай: «Шикил чӀугаз тӀебиатдин хурал акъат тийизвайчӀугвар художник туш». РикӀелхкин хьи, Дарвина гьеле 1989йисуз Москвада хьайи ктабринярмаркада Азербайжандин«Яру ктаб»диз аватнавай 100шикилдиз килигна сад лагьайчка кьунай. Дарвин къенинюкъузни тӀебиат ва фаунадикайилгьам къачузвай художникрикай сад я. Ам, Астарадизракьун тар, Бузавнадиз Каспигьуьл, Аваристандиз ва Грузиядиз дагъ, Дагъустандиз Чепер, КцӀариз Шарсув чӀугваз фейи,кӀвачел кьезил художник я. Выставкада за са кардизни фикиргана, 44 шикилдин арада са инсандин образ авачир. На лугьуди, Дарвиназ инсанни тӀебиатгекъигайла, сад лагьайди гьелени камил тахьанвайди къалуриз канзавай. Дарвина М. Твеназарафатдив лагьай, «инсан Гуцари эхиримжи юкъуз туькӀуьрай виляй, бегьемди туш»,фикир тастикьарзава. Дарвинан тӀебиатдал ва адан тикрартежер иервилел ашукь теженмуьмкин кар туш. Заз акӀжезвахьи, Дарвинан гьар са эсердинвилик сятралди къвазна рахазжеда. Дарвин къе чун авай девирдин инсан туш, завай хьийтӀа, ада къедамаз ХХIIВИШЙИСАРИН критерияйривфагьумна туькӀуьрзава.
Журналдин коллективди нумра акъудиз куьмек гайи кӀурви Къараханан хва Къараханов Къадираз паракъван сагърай лугьузва
КӀела, «АЛАМ»ДИН улубар, Куь кефер хьурай къумбар!
ЦӀийи ктабар Бакуда «АЛАМ» журналдинредакциядай КцӀара «КЦӀАР» газетдин редакциядай къачуз жеда.
Гъалибвалин суварин 70йисан юбилейдиз талукь яз, имукьвара Бакудавай лезгийрикай экуь ксарин са ТИЛИТДИ"СЕЙЛИ сурарал" фена Дагъустандин вири халкьарин арадавай дяведин йисара генералхьанвай кьве лезгидикай сад тир Магьмуд Абилован сур зияратна, сурал цуькер эцигна,ругьдин вилик икрамвал къалурна. Дуьз 70 йис идалайвилик, 20.04.1945 тарихдиз СССР-ДИН Халкьдин Комисаррин Советдин кьарардалди 47йисавай Магьмуд Абиловаз генерал-майор тӀвар ганвай. Мярекатдин кьиле Азербайжанда акъатзавай "АЛАМ"ЛЕЗГИ културадин журналдинредакциядин коллектив акъвазнавай. Сурал атанвайбуринарада чи халкьдин интеллигенциядин векилрихъ галаз саналгзаф жегьиларни авай. Зияратдин мярекат «Алам» журналдинкьилин редактор Къурбаналийрин Камрана ахъайна, кьегьалгенералдин уьмуьрдин легьзейрикай рахана. Ахпа гаф жегьилриз гана. АТУ-ДИН студент Багъиррин Рауфа лезги чӀа-
лалди, Туризм Университетдинстудент Фарид Селимова урусчӀалалди, АДИУ-ДИН студент Фуад Гьайдарова мугъул чӀалалди ва ЧӀаларин Универсистетдин студент Рамик Багиеваингилис чӀалалди генералдинуьмуьрдин рекьикай малуматгана. Гуьгъуьнай генералдинруьгь рикӀел хкай ва гаф лагьай-бурун арада генерал- полковник Яшар Айдемиров, профессор Эшреф Баламетов, техникадинилимрин кандидатар Элман Хелилов ва доцент Дуьнямеддин Аскеров, гьакӀни «Самур» ЛММ-ДИН чӀехидан муавин Имран Рзаев авай. Абуру ихьтининсанар садрани рикӀелайалудна кандачирди, абурун уь-муьрдин рехъ ва къагьриманвалчи жегьилриз са чешне тирдикъейдна. Генерал Магьмуд Абиловандивизия Берлиндакьван фейирекье Элба вацӀалай алатайлаантигитлер каолициядин кьушунрихъ галаз чин-чиналатанай. Генералдин алакьунар Иосиф Сталина, Михаил Калинина ва Америкадин президент Гарри Трумена къейднавай. Къеадан буьст КцӀара, хайи КӀуррин хуьре, Яламада, тӀварцихъ КцӀара майдан ва куьче, гьакӀни Бакуда куьче ава. 22.08.1998 тарихдиз Азербайжандин президент Гьейдар Алиеванкъарардалди, генералдин I00ЙИСАН юбилей республикадингьавада, хайи уьлкведин кьилиншегьер Бакуда къейднай.
18-майдиз Дербент шегьерда чӀехи СтӀал Сулейманаз гуьмбет ахъаюнин мярекат кьиле фена. Гуьмбетдин автор Урусатдин Халкьдин художник, скулптор Гьейбат Гьейбатов я. Халкьдиз ииер гуьмбет пешкеш авур Дербент шегьердинкьил И.Яралиева, РД-ДИН Халкьдин Собранидин Председателдин заместител Сейфулла Исакьова, Нариман Абдулмуталиба, Кичибег Мусаева, шаирдин хтул Лидия СтӀалскаяди, Сажиддин Саидгьасанова ва масадбуру шаирдин уьмуьрдикай,и иер мярекатдикай эхтилатна. И чӀехи межлисда «МАРВАР» кӀватӀалдинкьил Гуьлалийрин Эйвазазни гаф гана:
Чун мад сефер агатна, Къенин ризкьи шиир хьуй. И эквуьнал атанвай атанвай Квез и чӀаван хийир хьуй.
Играми чан жуванбур, ярар –дустар! Квез ичӀаван хийирар хьурай. За квез, Бакуда акъатзавай «АЛАМ» лезги културадин журналдин, аданхел тир «МАРВАР» литературадин межлисдинтӀварцелай къенин сувар барка ийизва. Квез сувармубарак хьурай!
Къушран мецив, таму лагьай маниди, Зи нугъатдин хуш аваздив ванда заз. Юкъуз цавуз дадзавайбур пара я, МичӀи йифиз, са секин пӀипӀ канда заз.
Заз секин пӀипӀ а виляй канда хьи, секин береда зун рикӀ сад тир, рехъ сад тир, руьгь сад тирдустарихъ галаз рахада. Абур зи шиирриз сифтеяб гузвайбур, къимет гузвайбур, меслят гузвайбуря. А инсанрикай садни къе чун эквуьнал кӀватӀхьанвай Сулейман буба я. И кас гафунин шагь
гьайивиляй рикӀерин шагь хьана. Зи рикӀинвидизаз, зегьметдив кӀеви хьанвай, лигим хьанвай тӀубвинизна шиир лугьуда:-
Ви гъиле серф гьатай бере, Лаш эцягъа адан хире. Пуд виш йисан ктӀай вире Хъвадай ширин яд жедай туш.
Гьа и жуьре заз тек шиир кхьиз ваъ, гьакӀнилугьуз чирна. Фагьумдин кукӀуш тир чӀехи шаирди заз ЛУГЬУДА:-«ЧАН хва, шиир чарчелай кӀелин гунагь я.»
Къайил хьун хъсан я жегьил береда, Садра пагь атӀайди четин хъуьреда, ЧӀух хьайи шаирдиз Керем жуьреда, Дарман жагъаначтӀа шел герек авач. Гафунин верцӀивал къурбан тирдан сир, Тух жедач уьмуьрдай атайтӀан эхир. Чан алаз гафунин хьаначтӀа къадир Шаир къуьнел кьадай эл герек авач. Вилик ква алемдин рикӀ лугьур ктаб, ЖагъайтӀа атӀутӀ рехъ, зи байихра таб. Арада элкъвейра хьанватӀа татаб Зун завай къакъуддай сел герек авач. Заз течиз и жуьре кӀвалах хьанава, Дуьньядиз тапарар алах хьанава. Эйваз Сулейманан чӀалахъ хьанава Некедик галачтӀа кьел герек авач.
Эхь, Сулейманал чӀалахъ тахьун мумкин тучиркар я. Вучиз лагьайтӀа С. Сулеймана чи чӀал, чипоэзия цӀилцӀелай ваъ, пуналай акъатнавайдидуьнядиз раижна. КӀЕЛ-КХЬИН чин тийиз акьваншиирар, поэмаяр теснифин, сятаралди хуралайлугьун шаирдин фагьумдин чӀехивал хьиз, чӀаланиервал, сурвални я. Дувул кӀеви тучир чӀалавай,халкьдивай икьван зурба шаир арадал гъиз жедач. Куьн вири саламат хьурай, и къадим Дербентшегьерда датӀана суварар хьурай.
Алай йисан 24-мартдиз Магьачкъалада Р.Гьамзатован тӀварунихъ галай улубрин кӀвале «Дагъустан-Азербайжан» дуствилин обшествадинкуьмекуналди «АЛАМ» журналдин хел ТИР«МАРВАР» кӀватӀалдин чӀехи мярекат- литературадинни музыкадин межлис кьиле фена. ЗАЛСИВЕ-СИВДИ мугьманрив ацӀанвай. Мярекатдиз С.Сулейман райондин, Дербент шегьердин векилар, зарияр, алимар, художникар, чи халкьдинкъени ксар, журналистар, студентар, манидарар,аялар, сая инсанар атанвай. Межлис «ДАГЪУСТАНАЗЕРБАЙЖАН» дуствилин обшествадин кьил Абдулкъафар Агьмедова ахъайна, «АЛАМ» журналдин кьилин редактор Къурбаналийрин Камранатухвана. Сифте гаф къачур публицист Р.Ризванова чи литературадин умумивиликай икӀрахана: Урусатда эдебиятдин йис алукьнава. И важибвакъиадин хийирдикай гьикьван гзаф ихтилатаравуртӀани, абурун кьадар генани тӀимил ва тӀимил я. Чи халкь патал лагьайтӀа, эдебиятдин метлеб лап чӀехиди хьунал са шакни алач. Урусатдинса бязи маса халкьарихъ галаз гекъигдайла, лезгиэдебиятдиз абурукай гьич садахъни авачир са кьетӀенвал хас я. Чи эдебият са чешнедай акъатна,кьве патахъ авахьзавай цин селлериз ухшархьанва. Малум тирвал, чи хайи эдебиятдин эсеррикайлап сифтегьанбур халкьдин кьибле паюниз талукь я. Месела, гзафбуруз VII-АСИРДИН шаир тир Давдакьан тӀвар малум я. Адалай гуьгъуьниз,вичикай икьван чӀавалди садазни хабар авачир,мад са шаирдин тӀвар кьаз жеда. Ам IX-X-АСИРРИН синел уьмуьрай Нихави Абу Тагьир я. Ахпачавай XII-АСИРДИН иер шаир Хиневи Зейнабакайихтилат ийиз жеда. Гьа и аямдин шаиррик СтӀур Далагьни ква (XII-XIII-АСИРРИН син). Дуьз я, абурун эсеррикай чав агакьнавайбурун кьадар гзафтуш. Давдакьан – са шиир, Нихави Абу Тагьиран– са шумуд гъезел, Хиневи Зейнабан – 38 рубаи, СтӀур Далагьан – ругуд шиир. Амма гьа ибурничи эдебиятда нур гузвай жавагьирар я. Гьа са вахтунда чаз X-XV-АСИРРА уьмуьрай вачпи «Ширвани» лакӀаб кьабулнавай са жерге шаиррикай ва абурун эсеррикай малуматар ава. ИлакӀаб гьакӀлезги, гьакӀни тат ва фарс шаирризталукь тир. Амма чкадин, яни лезги шаиррин кьадар амайбурулай гзаф тирдал шак гъуни гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. Гьа и ДЕВИРДА«АЛ-ЛАКЗИ» ва «АД-ДЕРБЕНДИ» лакӀабар кьабулнавай шаирарни алимар пайда хьанай. Абурун жергедик Маммус АЛ-ЛАКЗИ, Седреддин АЛ-ЛАКЗИ, Мегьамед АД-ДЕРБЕНДИ, Варракь АД-ДЕРБЕНДИ ва
масабурун тӀварар кьаз жеда. Гуьгъуьнай«Куьре», «Муьшкуьр» ва «Лезги» лакӀабар алайшаирар арадиз акъатна. Месела, Куьре МЕЛИК(XIV-АСИР), Муьшкуьр Исмаил (XVI-АСИР), Лезги Къадир (XVII-АСИР), Лезги Салих (XVII-АСИР) васа жерге масабур. Аквазвайвал, а вахтара хьайиса четинвилизни килиг тавуна, лезги эдебиятдинцӀиргъ атӀузвачир. Хазаррин чапхунривайни,арабрин гьужумривайни, туьркерин ва мугъулринтарашунривайни, фарсарин алахъунривайни чикъадим медениятдин пун чӀуриз хьанач. Акси яз, чи ватандиз атай ва ина амукьайчара халкьари лезгивиликай, халкьдин руьгьдиндевлетрикай чпизни гзаф кьадар пай къачунай. Дикъетдали фагьум гайила, чаз ахьтин лезгивилин гелер ва лишанар Хакъанидин (XII-АСИР), Фалакидин (XII-АСИР), Несимидин XIV-АСИР), Вакъифан (XVIII-АСИР), Видадидин (XVIII-АСИР), Бакиханован (XIX-АСИР), Вургъунан (XX-АСИР)ЭСЕРРАЙ аквазва. Ихьтин тасирди, гьелбетда,лезги эдебиятдихъ вичиз хас тир битаввал ваумумивал авайди тестикьарзава. Гьакъикъи умумивили чи эдебиятдин никмадни мублагьди ва бегьеравайди авуна. Кеферпата Етим Эмин хьтин дагъ хкаж хьана, кьиблепата Амираслан Гъанидин эсерри цуьк ахъайна. Ина СтӀал Суьлеймана вичин кьетӀен гаф лагьана, а пата Лечет Мегьамед-Расулани Нуьреддин Шерифова ван хкажна. Ватандин ЧӀехидяведилай гуьгъуьниз кефер пата Хуьруг Тагьирни Алирза Саидов сейли хьана, кьибледихъ ки-лигайла, Забит Ризванованни Лезги Няметаеэкуь къаматар акваз хьана. Чи йикъарани гьакӀя: ина – «Кьуредин ярар» кӀватӀалдик квай шаирар ава, чи рехи Сажиддин кьилеваз, ана – «Марвар» кӀватӀал кардик ква, жегьил Эйвазанрегьбервилик кваз. Гьукуматдин сергьятдиз килиг тавуна, руьгьдин умумивал атунивай мягькем жезвайди инкаравун четин я. Идахъ вичин себебни авачиз туш. Чи эдебиятдин тарих, шак алачиз, халкьдинсивин туькӀуьрунрилай, абурун цӀарцӀар гузвайкукӀуш тир «Шарвили» эпосдилай гатӀунзава. Ахпа, гьелбетда, чахъ араб-фарс чешмейринтежриба хьана, гуьгъуьнай – урус ва рагъакӀидайпатан медениятдин хазина агакьна. Чав гьеле Къафкъаз Алпандин аямдилай, хашпара девирдилай агакьнавай хас тӀварар гилани гьалтзама: саахмакь нехирчиди яна кьейи лезги пачагь АВИЗ(VIII-АСИР) – им хашпара тӀвар Осий я, итимдинтӀвар Бизи – Василий, шаир –Давдакь – ДАВИД,ЛАКӀАБ Иби – Иов, дишегьлидин тӀвар Джуна – Иоанна, Буржум – Варфоломей я, Сиргъа – Сергий, Жини – Евгений, Туту – Татьяна, ЦӀирим – Иеремий, Брем – Авраам, Фадик – Фаддей, Аният – Анна, Нине – Нина. Гила мад са кьетӀенвилиз фикир гун, куьз лагьайтӀа, ада эдебиятдин уьмуьрдин умумивал генани гегьеншарзава. СтӀал Суьлейманни Хуьруьг Тагьир чпин жегьил чӀавариз Генжедани Нухадахьанай. ГЬИКӀХУЬРУЬГ Тагьира Нухада вичин садлагьай шиир, рикӀяй иви кӀвахьиз-кӀвахьиз, виле-
рал туькьул накъвар алаз теснифнайтӀа, Забит Ризванован «Къелечидин бахт ахъа хьайи югъ»тӀвар алай эсерда къалурнава. СтӀал Суьлейманан илгьамдин перидин луварни, вичин лугьунризкилигийла, гьа патара ахъа хьанай. Чи эдебиятдин, санлай къачурла, руьгьдин умумивал Ярагъ Мегьамедан, Етим Эминан, Алкьвадар Гьасанан, Ахцагь Гьажидин, Шагьэмир Мурадован, Шихнесир Къафланован эсеррайни, капаллайхьиз, акваза. Чпин нубатда, кьибле патай Махачкъаладиз ва Дербентдиз куьч хьайи устадри чимеденият вилик тухунин карда чӀехиз векилвална,месела, Байрам Салимова, Асеф Мегьмана, Расим Гьажиева, Омар Аюбова, Дурия Рагьмовади, Азиз Мирзабегова ва масабуру. Гьа икӀэдебиятдин тарих сияси тарихдин галудиз тежедай пай хьана ва ам милли умумивилин чӀехи шартӀарикай садаз элкъвена, ада къенивичин и зурба вазифа тамамарзава. Эдебиятдинчешмейрай чаз халкьдин гьакъикъи уьмуьр, жемятдин тежриба, милливал хуьн патал авурженг аквазва. Шаиррихъ галаз санал халкьдин,адан руьгьдин умумивал мягькемарай викӀегьигитрин тӀварарни виринра малум я: Алпандинкилисадин регьбер Вирагъ (VI-VII-АСИРРИН син), Муьшкуьрви Гьажи-Давуд (XVIII-АСИР), Хуьлуьхъви Гьажи-Мегьамед, Хьиливи Ярали, Тенгиви Малла-Нур, КӀириви Буба гьа и жергедай я. Алай аямдини чи халкьдин вилик-кьилик каралакьдай сиясатчияр ва регьберар акъудзава... Дуьнядин гьалар фагьумиз-фагьумиз, чи халкькъадим гъуцарилай гатӀумна, Зардуштан динди-лай камна, хашпаравилелай элячӀна, мусурманвилиз атана. И яргъи рехъ эдебиятдин чешнейриникъалурзава. Месела, Нихави Абу Тагьиран эсерава Хиневи Зейнабан рубаийра и гьал хъсандаказаквазва. Вахтар, сиясат, дин, гьукуматар дегишхьана, амма, бахтунай, чи халкьдин ва адан эдебиятдин умумивал чӀур хьанач. Ам, умумивал,чахъ галаз амазма ва гьамиша амукьда.
Гуьгъуьнай рахай улубрин кӀвалин кӀвалахдар Секинат Мусаевадини вичин рикӀин гафар лагьана. «МАРВАРВИЯР» тир В. Муьшкуьрвиди, Р. Гьажимурадовади, Э.Гуьлалиева, Р. ШейдаевагьакӀни Магьачкъала шегьердин 38-нумрадингимназиядин аялри шиирар кӀелна, А. ЭчӀехвидичи халкьдин тарихдин гуьмбетрикай рахунаравуна. Межлисдал Дагъустандин халкьдин артистка Ф.Зейналовадиз, Руслан Пирвердиевазжурналдин «ЛИРА» премия агакьарна. Манидар Ризабала Агабалаева, журналист Гуьлера Камиловади «АЛАМВИЙРИЗ» чпин хуш мурадар аянарна. Межлисдиз М.Шириновади, Ф. Зейналовади, П. Рагьимханова кьиле авай чи манияр тамамарзавай хордин ансамблди мадни экв гана.
«МАРВАР» литературадин межлис «АЛАМ»ЖУРНАЛДИН хел яз, кьве йисалай гзаф я Бакудакардихъ гала. И вахтунда межлисди Бакуда, Худата, КцӀара, Хачмаз райондин Лечет хуьре, Ахцеха поэзиядин межлисар кьиле тухвана. Межлисрин кьилин къаст чаз чун чирун, чи зарияр агудун, чи поэзия мад авадан авун, и рекъизкам вегьизвай жегьилриз куьмек гун я. Чи нубатдин межлис март вацра «Дагъустан-Азербайжан» дуствилин обшестводин эвергуналди Магьачкъала шегьерда кьиле фена. Расул Гьамзатован тӀваринихъ галай чӀехи улубрин кӀвалеацукьдай чка амачир. Гьар сефер элдин вилик акъатдамаз зун са чинеба теспача хьуни галтадарда. Квелай кьил кутуна, квел акьалтӀардатӀа фикирда, гьелетахьанвай межлис тупӀалайда. Дуьз лагьайтӀа, зиметер «юзада». Им зи ажузвал ваъ, зи жавабдарвал я. Зун элдин вилик акъатзава эхир. Зун мярекатдалай са югъ вилик рекье гьатнай. Яран суварин йикъар тир, фин-хтун пара авай. Гьавиляй зун, кьве таможнадин арада са чкӀай, залайни яш пара авай, цӀуру, басрухдин гъиляй ялкьазвай «РАФ»ДА вад сят амукьнатӀани, эхир апатаз акъатдай мумкинвал хьана. Дербентда ялягъана, Каспидиз рекье гьатна. ЧӀехи стхадингъенел адан хтулри, «Уррра, муштулух, Эйваз боатана!» лугьудай ванери зи мефтедай акъатзавачир, таможнада акур азабар тӀимиларнай. Йиф стхадин кӀвале авуна пака Махачкъаладизрекье гьатна. Улубрин кӀвалин чӀехи дараматдингъенел касни алачир, са тӀимил къай гана. Ахпачи играми алим Ризван Ризванов агатна. Чандаавай чинеба зурзун къене илисарна чун дараматдиз гьахьна. Са чими гьисди, са кьадар багърияракунин хвешивили аладарнай зун. Залдиз чи интеллегенциядин векилар сел хьиз агатзавай, чимежлисдин векиларни атана агакьнай. Зи метераавай юзун, мярекатдин вахт хьайила туьхъвенайэквери рикӀив агакьарнай. Чун лагьана атанвай Урусатдин МЧС-ДИН полковник Нисрет Исмаилова са шумуд чкадиз авур зенгерилай ахпа сасятдилай экв жедайди чир хьайила кефиниз чичӀег куьткуьнай хьиз хьанай заз. Ихьтин кеферчӀуру береда заз кьве патай чӀехи тӀем атана. Садлагьана фойедиз жува тӀарс гайи, МагьачкъаладакӀвалахзавай Чипирви жегьилар атайла хуьр атайхьиз хьанай. Садни чи Левитан Руслан стхади зазмежлис экв авачиз, микрафон галачиз кьилетухун лагьанай. Зи чандай цӀайлапан хьиз са хвешивал фенай, зи рикӀел къад йис вилик кхьейшиирарни хтанай. Чна межлис авалнай, микрафон галачиз. Зи руьгь, зи рикӀчаз ганвай кьвесятда камай кьван шиирар, гафар лугьуз гьазуртир, ргазвай зун. Мярекат ахъа авур чи рехи КАС,«АЗЕРБАЙЖАН-ДАГЪУСТАН» обшествадин президент Абдулкъафар Ахмедова «АЛАМ» журналдин кьилин редактор Къурбаналийрин Камраназгаф гайивал экв хтана, чна хтай эквер акуна капарягъуниз квелинвалначир. Адет яз зи зурзунар алатнай, межлис чна фагьумда кьунвайвал кьиле фена. И мярекат «МАРВАРИН» имтагьан тир. Чаз хвеши тир, вучизлагьайтӀа чи экуьнал Дагъустанда авай са кьадаралимар, шаирар, кхьирагар, студентар, сая инсанар кӀватӀхьанвай. Мярекат кьилиз акъатдалдиа ацӀай залдай садни хъфеначир. Мярекатдилайкьулухъ зун чи иер шаир Азиз Алемахъ галазтаниш хьана, са сят кьван чна гафарна. И гьуьлкьван дегьне, булах кьван дуру инсандин меслятар хуьруьз хтайла вири кьиляй-кьилиз чарцелкуьчна за, адакай хъсан программа хьана заз. Азиз маълимдивай чара хьайила зун чи жегьилшаирин цӀиргъина гьатна. Зун шиир лугьунай тух
хьанвачир, жегьилриз са кьадар чан-рикӀавуна,шиирар лагьана. Заз са сеферда Забит маълимдилагьай гафар жегьилриз лагьана. Интернетдайчидай жегьил шаир Ахцех Суьлейманакай чаражез пара четин тир. Чаз чун цӀийиз жагъанвай. РикӀе руьгь ргазвай и жегьил пара хъсан шаир я. И арада заз Камранан зенг атана, кьвед лагьайгьавадиз чай хъваз эвер гузвай. Зи рикӀе са гъвечӀи цаз амай, заз Фейзудин маълим акваз канзавай. Ада гайи къимет заз пара герек тир. ВучизлагьайтӀа ада заз бязибуру хьиз себ авунвачир,вичин фикир лагьанвай. аламвийрихъ галаз чайхъвазвай шаирдихъ рикӀинвияр хьиз агатна, къенин югъ заз барка авуна. Амма устаддин са гафуни гьелени зи мефтеда «Лезгинкадал» ЧАРХАРЯГЪАЗМАЙ:-«ЭЙВАЗ, чан ваз тек са тахсир ава, амани шаирхьун я.» Игила зун вердиш хьанва, виликра ихьтин каркам ксари заз шаир лагьайла, са дили гьекь акъатдай. Гьар инсанди вичин кьатӀунрин,фагьумдин къене ихтилатда. Зазни къе лезги поэзияда «нугъатдин шаирдин» чка ичӀи аквазва. Вучиз лагьайтӀа «яратмишунар» ваъ, «туькӀуьрунар» авай зариярни хьун герек я. Белки зун,ягъал я жеди, амма авай гафарин чкадал патангафар за кхьидач. Истемиш, анламиш, ахтармиш,уьлчме, сечме, тереф, жуьже,… има гунагь кар я. Элбет, зи алемда. Йиф физвай, зун багърийривай чара хьана,гъенел зал вил алаз акъвазнавай стхадин хцин машиндив агатна. Зи рикӀел «QUSAR-КЦӀАР» газетдин редактор Видади Севзиханован вичиндуст Загьираз кхьенвай «Куьреда мехъер» тӀваралай гьикая хтанай. Заз а гьикаяда авай инсанринпрототипар жагъанвай. Вучиз лагьайтӀа, С. Сулейман райондин кьил, чи играми алим Нариман Шамсудинович автобус кьуна, къад кас галаз чимярекатдиз атанвай. И иер инсан чав агатна, гьакӀни «МАРВАР»ИЗ Кьасумхуьрел эвер гана, чпинчими гьиссер чаз малумарна. Заз са кьадар инсанриз лугьудай гафар авай,амма вири лагьанач. Вучиз лагьайтӀа мугьмандивич, мугьман хьиз тухвайла иер жеда. Гьавиляйпара фасагьатвилив жуван гафар агакьариз алахънай. Заз инсанрин рикӀер жувавай хуникай паракичӀеда. Жуван хатурдани фад акьада. Гьавиляйза кхьенай:
Цавун рангар, чилин тангар Гьиссерив акур, Вуч жеда кьван хун тавуртӀа Шаирдин хатур.
Ихьтин мярекатар чаз пара кан я. ПРЕССАДАЙ,ИНТЕРНЕТДАЙ чидай гзаф инсанар акуна, танишхьана. Сажидин Саидгьасанов, Пакизат Фатуллаева, Азиз Алеем, Ахцех Сулейман, Нисрет Исмаилов сифте яз и межлисда акуна. Пакизат вахгьикьван хвешивилив агатна, салам ганай, аммазаз регъуь хьана. «Дагъустандин дишегьли» журналдин кьилин редактор, гьар са улуб са шумудсефер кӀелнавай Пакизат вах заз чир хьаначир. Виридаз хвеши тир, амма зазни КАМРАНАЗ«КЬ»-НИ, «тӀ» , «тикрар»-ни, «текрир» чирай чималим, иер алим, журналист, кхьираг Фейруз Беделанхтул шад тир. Чаз пака юкъуз Дагъустандин ГЬУКУМАТДИНТЕЛЕ-РАДИОДИН лезги редакцияри, радиодин Азербайжан редакцияди эвер ганай. Са югъни Магьачкъалада амукьай марварвияр вири чӀехи Асеф Мегьманал кьил чӀугваз фена. Шаир кӀвале текавай, хтулар мектебда, гадани свас кӀвалахалалай. Са тӀимил гьайифар хьана заз, шаир паракьуьзуь хьанвай. Амма Асеф маълим шиирдинкимел жегьил ама. Сариханум свас рагьметдизфейила за адаз са теклиф лагьанай хьи, «Зун галачиз» тӀвар алай улуб квез ава. Гила «Вун галачиз» тӀвар алай улуб гьазура. Шаир и кардинвягьтедай атанвай, улуб гьазур тир. Нянихъ стхадин кӀвализ хтайла, адан ХТУЛРИ«ЧАН Эйваз бо, тек са юкъузни акъвазаман», лугьуниз килигна гъвечӀи миресрин, хатур хаз хьанач. Са йикъалай хуьруьз рекье гьатна. Зун рекьеригалуднавачир, ругьдиз регьат хьанвай зи. АММА,СА затӀза кьатӀана, багърийрин арада рикӀивайнииер я.
«МАРВАР» литератур кӀватӀалдин кьил
Шаирдин тӀвар кьазмазни, зи рикӀел ихьтинвакъиа къвезва. Алатай асирдин 60-лагьай йисарин сифте кьилера КцӀар са акьванни чӀехишегьер тушир. Анжах ам рикӀиз чими, кьуд патахъай тамарин арада авай, мукьувай ШагьнабатвацӀавахьзавай, лугьуз жеда, женнетдин са пӀипӀтир. Шегьердин гзаф куьчейра вацӀун къванертунвай, гьаваляй ам гьамиша михьиз аквадай, иллаки марф къвайила. Гьа ихьтин марф къванаалахьнавай гатфарин са милаим юкъуз зунни зарагьметхьайи буба Забит Ризванов вацӀгалайнихъ экӀя хьанвай са куьчедайтӀуз фидайла, чикъаншардиз къумрал чин кӀвенкӀалай нери иерарнавай са жегьил итим гьалтна. И цӀарар кӀелзавайбуру кьатӀанвайвал, ам Байрам Салимовтир. Ада зун галайнихъ вичин гъил яргъи авуна,лагьана: «Салам алейкум, гъвечӀи Забит!» А чӀавуз зун гьеле мектебдизни тефенвайбицӀи аял тир. Чун физвай куьчедин са патаракьун чарарикай раснавай шуьтруь рангунинтуьквен авай. Анай кӀвале виже къведай журебажуьре затӀар маса гузвай, гьа жигьетдай вучизятӀани, аялриз талукь тир ктабарни. Чидач, Байрам Салимован рикӀел аламайни аламачирни, зивилерикай къенин юкъуз хьиз карагзава: туьквендин дезгеяр кьакьанбур тирвиляй, шаирди зунхъуьчӀерикай кьуна хкажна, ахпа ТЕКЛИФНА:«ХЪСАНДАКАЗ килига атӀанал акайнавай иер шикилар алай яру-цӀару ктабриз. Абурукай сад жувазхкягъ!» За жуван тӀуб лап иербурукай садал туькӀуьрна. «Аку гьа! – лагьана Байрам Салимова.И гада гъвечӀиди ятӀани, авамбурукай туш! Килигсадра ада хкягънавай ктабдиз! Урус халкьдинмахар!» Заз, гьелбетда, чизвачир, амма а ктаб, муькуьбурулай багьа къиметдай маса гузвай. Амма багьавилиз килиг тавуна, Байрам Салимова махаравай ктаб къачуна, зав вугана. Ахпа вичин дустунихъ, Забитахъ элкъвена, сивихъ хъвер кваз, лагьана: «Хъфена муькуь шалвар алукӀна канда,вучиз лагьайтӀа, и шалвардин жибинда «зимний»ресторанда хуьрек тӀуьн патал пул бес жедач». Авахтунда КӀара авай «зимний» тӀвар алай ресторан чӀехи ва рикӀивайни жибинрихъ кьеж квайксар фидай, магьшур хуьрекхана тир.
Наврузбеган хва Байрам Салимов чи хайи халкьдин эдебиятдани медениятда кьетӀен чкакьунвай кьегьал рухвайрикай сад я. Ам 1929 лагьай йисуз Шагьдагъдин хурал алкӀанвай къадимлезги хуьре – СтӀура дидедиз хьана. Зи фикирдалди, эгер ам викӀегь хва туширтӀа, адакай халкьдин къуллугъда акъваздай халис итим жедачир. Вич гила чи арада амачтӀани, Байрам Салимовгьа гьахьтинди яз халкьдин рикӀе амазма.
Чидач, фенани аниз Байрамни Забит, зун гъилецӀийи ктабни аваз жуван кӀвал галайнихъ катна. Ахьтин ктаб чи къуншийрин аялрикай гьич садахъни авачир. Шадвиляй зи хъуьчӀерик хъарпузар акатнавай. Ахпа, нянихъ зи япарихъ Байрамани Забита авур са ихтилат акьуна: «АКУ,И аял гьикьван гьейран хьанватӀа, махар авайктабдал! Лезги халкьдин махар кӀватӀна, са ктабакъуднайтӀа, хъсан жедай!» Са шумуд йисалайабуру кьведани «Ашукьдин къуват» тӀвар алаз,лезги халкьдин риваятрикай ибарат тир ктаб Махачкъалада чапдай акъудна. Зи фикирдалди, гьелегьа вахтунда абур «Шарвили» эпос кӀватӀхъувунал машгъул хьанай. Абур, халис рикӀин дустартир, гьавиляй и зурба кӀвалахни, гьикьван четинтиртӀани, тамамарна. «Шарвили» эпос вичинхайи халкьдив ахгакьна, алава яз, ам гила за урусчӀалазни элкъуьрнава, муькуь миллетрин векилривайни кӀелиз жедайвал. Белки, и кар гьа аялвахтунда зи гъиле гьатай урус халкьдин махаринрябет ятӀа?!
Алатай асирдин 60-лагьай йисара Забитни Байрам, чпин муькуь ярар-дустарихъ галаз хайихалкьдин ихтиярар гуьнгуьна тун патал кӀевелаймашгъул тир. Им, гьелбетда, регьят кар тушир,аксина, хата квай кар тир. Абурун гуьгъуьна аксиксар гьатнавай, чархара тӀвалар твадайбурун кьа-дарни тӀимил тушир. Байрам Махачкъалада аваз,адан гьалар са жуьреда къулай тир, Забит лагьайтӀа, вичин хзанни кваз лап кӀеве авай. А чӀаван чи «къафунрикай» садакай кьве гафлугьун. Къачузва вуна кьериз-кьериз нисидингъвелер квай къати кӀвегь, акадарзава адак сацӀиб кудай яд, куьткуьнзава аниз Манкъули хуьруьн ширин чичӀек, ахпа кягъзава адак, хъутӀуьлжедалди, хъукъвай лавашдин кӀусар. Недай масаса затӀавачирла, рикӀивайни, лап ширин къафуня! Заз чиз Байрамани и чи «къафунрикай» тӀуьнтавуна жечир. Гьа ихьтин йикъарикай са юкъуз, зул куьтягьхьана кьуьд алукьзавай вахтунда чи кӀвализ Байрам атана. Чи диде, рагьметхьайи Гуьлбани, начагъ яз, Забита вичи болницадиз тухванвай. Къула цӀай хъийидай кас авачир. Чун, гъвечӀиаялар, сефилдаказ мекьи кӀвале ацукьнавай. Гьаи чӀавуз рак ахъайна, кӀвализ гьахьай Байрамалагьана: «Фена гъенелай са къужахдавай кӀарасарни гъайитӀа, гьам кьегьал я!» Марфадик акатнавай кӀарасар ламуни тир, заланни. ЦӀай хъувунпатал нафт герек тир, амма кӀвале а чӀавуз нафтниавачир. Заз чиз, а вахтунда Байрама пӀапӀрусар чӀугазавай. ПӀапӀрус чӀугваз-чӀугваз, ада ламу кӀарасаркъула туна, абурун юкьваз кьвечӀиларнавай кагъазар чуькьвена, цӀай яна. КӀарасар кузвачир,къулни аскӀандавай. Байрама, цуквал ацукьна,чиниз яру нев акъатдалди, «чишзавай» кӀарасризуф гузвай. Эхрни, абурук цӀай акатна. И кардалмашгъул яз, Байрама чаз са къемеди ихтилат ахъайзавай, гьайиф, ам зи рикӀел аламач. Амма а ихтилатди чи рикӀер аладарна, сугъулвалакваз-акваз алатна. Ам чахъ галаз яргъалдиацукьна, болницадиз фенвай Забит элкъвенахуькведалди. Кьве дустуни сада муькуьдан гъилер кьуна,гьал-агьвалдикай хабарар кьуна. Абур ихтилатрик кваз, чун, аялар, гьа ацукьнавай чкайрал ахварик акатна. Пакамахъ фад къарагъайла, къулацӀай амазмай, анал кьилелай бугъ алахьзавай чайданни алай. Мектебдиз фидай вахт хьанвай.
1969-лагьай йисан гатун са чими юкъуз Байрам Салимов нубатдин сефедра КцӀариз атанай. Зи рикӀелай алатнавачтӀа, адахъ вичин юлдаш Валентина ва руш Алла галай. Абур чиниз ял ягъунпатал атавайбур тир. Чун, къуншидал алай аялар, Аллани кваз, шегьердин мукьув гвай тамаризфидай. Анай пипин хвехвер, кӀерецар, шуьмягъар, чумалар, къвакъвар, чӀурун ичерни чуьхверар, мереяр, инияр, жуькӀуьяр, некьияр кӀватизжедай. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ иер цуьквер лагьайтӀа, иллаки бул тир. Тамун няметар кӀватӀна, галатнаваз кӀвализхтайла, чна чӀехи ципӀерай къатухни тугъ хъвадай, хьра чранвай таза фу недай. Ахпа, нянинкьилера кӀвалерин вилик, куьчедал, къугъунралмашгъул жедай. РикӀивайни, чун патал абур бахтавар йикъар тир. Къугъунрикай вил атӀайла,аялри, кӀанчӀарал ацукьна, гьарма сада нубатдалди вичиз чидай кьисаяр ахъайдай. КцӀаринаялри – чпин бадейривай ван хьайи махар, паталай, месела, Бакудай, Сумгаитдай, гьа жигьетдай Махачкъаладай хтанвай Алладини чпи кӀелайктабрикай ихтилатардай. Гьа икӀ, садра нянихъ аялар кӀватӀхьанвай чкадал зани са кьиса ахъайна. Ана ихтилат БакудакӀелзавай кьве студентдикайни абурун дидейрикай физвай. На лугьумир, йикъарикай са юкъузкьве дидени чпин рухвайрал кьил чӀугваз Бакудизфена. Фидай рекье гагь сада, гагь муькуьда вичинхцин тариф ийизвай. Абур кьведни чпин рухвайрилайни, чеб-чпелайни гзаф рази тир. Шегьердаабуруз чир хьайивал, рухваяр боксдин акъажунраиштирак авун патал фенвай. Дидеярни гьанихъакъатна. АкуртӀа, кьве гадани, душманар хьиз садсадал гьавалат хьанва, кӀекери хьиз хкадарзава,сада садан рекъвериз зурба гъутар вегьизва. Ихьтин аламат акурла, дидейринни иви ргуна, гьармасада вичин хцин пад хуьз, абур сад садал гьалдариз алахъна. Эхирдай, эхиз тахьана, и дидеяр чепкукӀунрал акъатна. Ялна сада муькуьдан чӀарар,чухвана абуру сада садан чинар, къазунна кьилелалай шуткьуяр. Са гафуналди, инал сегьнедаавайдалай мадни къати бокс хьанавай. И ихтилатдик яб акалай Бакудай хтанвай сааялди, заз чиз ам чи рагьметхьайи алим Шемседдин Саадиеван руш тир, чпин шегьерда ахьтинвакъиа хьайиди инкарна, ам мумкин кӀвалах тушлагьана. Завайни жаваб гун хьана хьи, бес а вакъиадикай газетдани кхьенва. Гьелбетда, садни загафарин чӀалахъ хьанач, газет къалурун тӀалабна. Гьатна зун лезги намусда. Авайвал лагьайтӀа,рикӀивайни, а кьиса кьиляй кьилиз за жува туькӀуьрнавайди тир. Гьа йифиз, гьич ксунни тавуна,за ам чарчел, са бязи маса чӀагурунарни акал хъувуна, са гьикая хьиз кхьена ва пакамахъ къарагъна айвандик чай хъвазвай Забитазни Байрамаз регъуьз-кичӀез къалурна. Гьикая кӀелайабур са легьзеда чеб-чпиз килигиз АКЪВАЗНА.«ХЪСАН къемеди я, – лагьана Байрама. – Рухваяр рингдал, дидеяр залда ЭЛУЬКЬЗАВА!»«АМ мадни хъсан хьун патал, адал гъил элкъуьрна канда, Байрам», – вичин къейд авуна Забита.«И аял, Забит, ви гелеваз фидайди я. За лагьайгаф рикӀелай алудмир!» – алава хъувуна Байрама. Са тӀимил вахтунда абуру кьведани, чай хъвазхъваз, а гьикаядилай «гъил элкъуьрна», ахпа ам КцӀара чапзавай «Къизил Къусар» газетдиз тухункъарардиз атана. Фена зун газетдин мухбир, чикӀвале ара датӀана мугьман жезвай Агьмедбег Къайинбегован кьилив, вугана адав кӀаникай зитӀвар кхьенвай гьикая. Кьве гьафтени арадай фенач, гьикая газетдизакъатна, зун лагьайтӀа, лап цаварай фена. Гила зикьисадик яб акална, адан чӀалахъ тахьай аялриз
къалурдай делил, яни газет, зи гъиле гьатнавай. Аялрини, яшдиз чӀехи къуншийрини а газет тӀеквер акъатдалди кӀелна. Садбур хъуьрезвай, амтуькуьрнавайди я лугьуз, муькуьбуру рикӀивайжузазвай: а дидеяр гьи хуьре жезвайбур я? А чӀавуз газетрихъ зурба къуват авай – ана кхьенвайгьар са цӀар, гьар са келима гзафбуру акъалтайгьакъикъат яз гьисабдай. Са гафуналди, гад куьтягь жедалди, закай чи магьледин игит хьанай. Ахпа, зул алукьна, мектебдиз фидай вахт хьайила, зи буба Забита заз КцӀара кардик квай «РикӀин гаф» тӀвар алай эдебиятдин кӀватӀалдаиштирак авуниз ихтияр гана. Ана а чӀавуз Забит Ризвановалайни Байрам Салимовалай гъейри Ядуллагь Шайдаева, Иззет Шарифова, Нямет Мамедалиева, Эшреф Келбиханова, Нияз Пашаева, Мирзали Рустамова, Расим Гьажиева, Медет Эрзиманова, Муьзеффер Меликмамедова, Фируз Беделова ва гзаф масабуру иштиракзавай. Абурукайвиридакай яшдиз гъвечӀиди зун тир. Гьа и карсебеб яз, кӀватӀалдик квай муькуьбуру хьиз, зажува жуваз лезги чӀалалди кӀелиз-кхьиз чирна. АчӀавара мектебра дидед чӀалан тарсар къадагъаавунвай, абур кухтун патал Забитни Байрам вахалкьдин къадир чидай муькуь викӀегь ксармашгъул тир.
Садра зулун са юкъуз, никӀерни багълар аруавуна куьтягьнавай береда, зунни Байрам Салимовни, шаир Зуьлфикъар Къафланов хъуьтӀуьлгъвечӀи машинда ацукьна фида Ахцегьиз. Зи рикӀел аламач, ана вучтин мярекат авайтӀа. Чи рагьметхьайи писател Къияс Межидов дидедиз хьана90 йис тамам хьунин вакъиа тиртӀа, яраб? Якъинлугьуз жедач. Гьар вуч ятӀани, гьа юкъуз чун пуд, шофернигалаз, Махачкъаладай Ахцегьиз фена. Фидайрекье, Байрама вахт-вахтунда жузазва: Ахцегьрингьаваяр исятда гьихьтинбур ятӀа, мекьи я жал? Зазарафатдалди жаваб гузва: мекьи хьайитӀани, чимашинда кьве чӀехи кавал ава. Байрама тажубдаказ абур къалурун тӀалабна. Абур вучтин каваларятӀа, Зуьлфикъаразни чизвач. Адани, заз килигиз,къуьнер чуькьуьзва. Физва чун, физва, агакьзава Ахцегьив. Анаавай мярекатда геждалди иштиракна, элкъвенахъфидай меслятар ийизва. ИНИХЪАЙ-АНИХЪАЙ чипӀер яна, Ахцегьрин машгьур гьамамрал йифавун кьетӀна: фаданлай чун анихъ акъатнавачир. Фена чун виневай Кьурукал гьамамрал ваъ, агъадавай Жини гьамамрал. Зулун югъ куьруь я, гьавиляй фад мичӀи хьанвай. А чӀавуз Жини гьамамриз килигзавайди аскӀан буйдин са итим тир. Вичин тӀварни Зуьлфикар яз, заз ам фанданлай чизвай кас тиртӀани, адахъ, рагьметхьайидахъ, анжах са вичизхас тир къилихар авай. Винелай векъивал къалуриз, рикӀяй ам регьимквай ва къени кас тир. ЮгъмичӀи хьанваз акурла, Зуьлфикъараз, чаз килигна,алава къайгъуйрик акатиз канзавачир. Чна лагьана, инал шаир Байрам Салимовни АЛА.«АМ шаир тирди къейд тавуртӀа, заз чизвачирни мегер Байрам вуж ятӀа», – вич-вичихъдирахана гьамамрин чӀехиди. Са гафуналди, чаз, кьуд итимдиз, ада кьвекӀвал чара авуна. Ахпа лагьана: «Аку гьа, йифизина мекьи жедайди я!» И арада Байрама чахъ кьве чими кавал хьунмалумарна, гьа икӀам секинарна. Гила, са кӀвале
Байрамни зун, муькуь кӀвале Зуьлфикъар Къафлановни чи викӀегь шофер амукьдайвал хьана. Мярекатдай тухдаказ хтанвай чакай са ни ятӀаничуьхуьнагарни авуна, ахпа къаткана чун ксуз. Йифен кьуларилай алатайла, рикӀивайни, лаплекь атӀудайвал мекьи хьана. Гьамамрин чӀехида чав вуганвай яргъанаршуькӀуьбур тир. Яшар хьанвай Байрамаз ихьтинмекьи чӀавуз ахьтин шуькӀуь яргъан кутугнавачир. Ам месел инихъ-анихъ элкъвез хьана, ахпазавай машиндавай кавалрикай сад гъун тӀалабна. За жуван тӀуб рекьин чантадал туькӀуьрна, яникавалар гьадан къене ава, исятда акъудда. Ахъайна а чантадин сив, акъудна анай кьве шуьшедавай халисан Къизлярдин коняк, ЛАГЬАНА:«ИНГЬЕ чи кавалар!» Байрам зи чиниз суалдин жуьреда килигна, зификирдалди, адак са тӀимил кьван хъелни квай. Малум кар я, вичин хъел ада винел акъуднач. Шуькуь яргъанни къунерал вегьена, ам гъвечӀистолдив агатна. Анал хъпи лимонарни алай, нисини, фуни. Конякдикай са кьадар хъвайила, чибеденриз, рикӀивайни, чим акъатна. Байрама ваналаз вичиз акур-такурдакай ихтилат ийиз хьана. Адан сесинал яни, тахьайтӀа, мекьивиляй, Зуьлфикъар Къафлановни ахварай аватна, дуьм-дуьзчи кӀвализ гьахьна. ЧЕБ-ЧПИН гъавурда зур келимадилай акьазвай итимрин арада гьихьтин рахунар хьун лазим я? Лагьана чна жуван фикирарэдебиятдикай, дидед чӀал чируникай, вахт тахьанмаз чи арадай акъатна фейи дустарикай, халкьдин ва дуьнядин гьал-агьвалдикай. Цавун са патаз лаз ядай береда иниз чи шоферни атана. «Кавалдикай» адаз пай тахьайвиляй,чна авай кьван вири яргъанар адав вугана, фенахъсандаказ ксус лагьана. Югъ ахъа хьайила,цӀийи дасмалар гваз гьамамрин чӀехиди тир Зуьлфикъар атана акъатна гъиле дуьдгъер алтаднавайчими хьран фу аваз. Рагьметхьайи Шихнесир Къафланован са шиирдин цӀар тӀимил кьван дегишарна хьиз, Байрама лагьана: «Гьар сефердамекьи йифиз ихьтин «кавал» чаз хьанайтӀа, кандай рикӀиз!» Им, гьелбетда, зарафат тир, амма азарафатдихъ дерин мана авай: чаз мекьи йифизчим акъудайди, шак алачиз, Къизлярдин «кавал»тушир, аксина, ширин суьгьбет, къени фикирарва чи арада авай ва гьамиша амукьдай чӀехигьуьрмет тир.
Гатфарин ял ядай йикъарикай са юкъуз зун,виликамаз хабарни тагана, фена Байрам Салимован кӀвализ. ХУШ-БЕШ авурдалай гуьгъуьниз, адачун экъечӀна михьи гьавадал къекъвейтӀа, лапхъсан жедай лагьана. Нисин вахт тир, Махачкъаладин куьчейриз ракъини вичин экуь чими нурарчукӀурнавай. Гьич шагьварни авачир аламатдинмилаим югъ бахшнавай тӀебиатди шегьерэгьлийриз. Чун къецел экъечӀна, са тӀимил кьван «Россия» кинотеатрдин вилик квай бахчада къекъвена. ИНИХЪ-АНИХЪ, анихъ-инихъ. Байрама имукьвара урус чӀалалди вичин чӀехи цӀийи ктабакъатдайдакай лугьузвай. «Аку, за а ктабдик вунатаржума авунвай са шиирни кутазва», – малумарна ада. РикӀивайни, са шумуд варз вилик заадан тӀалабуналди а шиир таржума авунай. ДуьзлагьайтӀа, чи чӀалай маса чӀалаз элкъуьрун паталвич акьван чӀехиди туширтӀани, амма гзаф четинэсер тир. Байрамаз зи кӀвалахдин нетижа ХУШХЬАНВАЙ.«ГИЛА, – давамарзавай ада, – акъатзавай ицӀийи ктабдиз сифте гаф кхьидай пешекар акунаканда. Низ лугьун, низ талгьун!?» И келимаяр сивяй архайиндаказ акъудиз-акъудиз ам дикъетдалди заз килигзавай. Адан фики-
рар гьинай физвайтӀа, за гьеле кьатӀизвачир. Садлагьана Байрам, кӀвач галкӀайди хьиз акъвазна,чи рехъ кефер патахъ давамарун теклифна. Феначун къвал- къвалаваз дуьз «Узбекгородок» лугьудай чкадалди. Рекьелай элячӀна, базардин къенезгьахьна. Ина лезги хуьрерай атана, чпихъ авайдиавачирди маса гузвай дишегьлиярни яшар хьанвай итимар авай. Сада вичин гьаятда цанвайтенбекдин пешер къачун теклифзавай. Муькуьдан вилик, чӀехи чувалдаваз, кьурурнавай чумалар квай. Пуд лагьайда камбар маса гузвай, адан патавгвайда - шуьмягъарни кӀерецар. Ихьтин хъсан затӀар къачун тавуна, гьикӀакъвазда?! Къачуна заабурукай гьардакай са кьадар. Ахпа, заз Байрама чирайвал, ина маса хийирквай затӀарни авайди тир кьван. Дезгейрин арайрай фена, акъвазна шаир са жегьил, вилера цӀайавай дишегьлидин къаншарда, килигна адаз синагъдай тегьерда. Захъди элкъвена, лагьана: «Иханум атӀа кунтӀаллай Тарки хуьряй я. Чидачабуру чпин лапагар гьина хуьзвайди ятӀа, аммаада маса гузвай лапагдин рганвай кьил-кӀвач гзафтӀямквайбур я. Къачуда чна са кьилни кьудкӀвач!» Заз гьеле чизвачир, кьил-кӀвач гьиниз тухудатӀа, гьина недатӀа. Хкягъна чна лап чӀехи, вичелай чими бугъ алахьзавай кьил. Яргъалайкилигайлани, ам тӀямквайди хьиз аквазвай, зисивиз лап цӀаран яд атана. Вегьена кьил-кӀваччантадиз, чна чи рехъ ДАВАМАРНА.«ГИЛА, – лагьана Байрама, – за ваз са хъсан чкакъалурда. Анаг чна къачунвай затӀар тӀуьн паталкутугнавай чка я». Мукьув гвай чӀехи туькендин кьулухъ къенекартуфар авай пипӀишар гьазуриз маса гузвай саашпаздин дехме квай. Гьахьна чун гьаниз. Байрамакурла, ашпаздин чина ракъинин нурар къугъвана – гьакьван шад хьанвай ам. Ада тухвана,ацукьарна чун цлан кӀанив агуднавай столдихъ. Ина куьчедилай чими тир, сад-садак какахьнавайчӀемедин, чичӀекдин, картуфдин ниди кьуд падкьунвай. Ашпазди столдин чин михьна, эцигна анал сачӀехи цурун сини, къеме хьтин хцӀи чукӀул, деринбадида кӀукӀнаваз картуфдин пипӀишар, шуьшедин кутардаваз къайи яд, эрекь ва кьуд шуьшерагъул хьанвай «хрущеван» истакан. За фикирзавай: са истикан – Байрамаз, муькуьди – заз, пудлагьади – ашпаздиз, бес, кьуд лагьайди – низ? Исуал жаваб авачиз АМУКЬНАЧ.«ЧАЗ канзни, таканзни, иниз са арадилай къумукьрин кхьираг Камал Абуков къведайди я. Ихьтин хъсан гьава авай чӀавуз, адавай кӀвалеацукьна эхиз жедайди туш. Аквада ваз, я фад, ягеж, атана акъатдайди я», – баян гана Байрама. Камал Абуков, гьелбетда, гьуьрмет авуниз лайихкас я. Алава яз, заз адан Хасавюртда жезвай стха Алевдинни лап хъсандаказ чидай. Кьве стханирикӀачух, милаим итимар я. И кар гзафбурузчизва. Чун гьеле лапагдин са хъвехъни нез агакьнач,килигайтӀа, ашпазханадин къенез Камал Абуковгьахьзава. Адан чина хъвер ава, кефияр къумбаря. «КЬИЛ-КӀВАЧ незвай чкада дустар кими тахьурай!» – лагьана ада ван алаз. Ахпа атана ацукьначахъ галаз. Лапагдин кьилизни кӀвачериз булдаказ сергни янавай, абурук истивутни квай кьелни. Са гафуналди, сиверай цӀай акъатдай гьал тир. «Чи таркивияр, гьахьтин викӀегьбур я!» – малумарна Камала иштягьдалди лапагдин хъвехъжакьваз-жакьваз. «Ихьтин затӀар чрана гьазурзавайбурни, абуралай чкадилай, пул гана, къачуна незвайбурни викӀегь ксар я гьа, Камал!» – алава хъувуна Байрама. Ахпа инал Дагъустандин эдебиятдикай, шаир-
рикай, абурун уьмуьрда хьайи къемеди вакъиайрикай, эдебиятчийринни гьукуматдин алакъайрикай яргъал чӀугур ихтилатар хьана. Аламатдинкар тир, ашпаздизни анал тӀварар кьур шаиррикай гзафбур чизвай, алава яз, абурун яратмишунарни. Вичин пипӀишар маса гуз-гуз, ада ара-бирдаргиви Амир-Гъазидин, къумукьви БАДРУДИНАН,ЛЕЗГИ Алирзадин, аварви Умар-Гьажидин ва сабязи муькуьбурун чара-чара цӀарар хуралай кӀелзавай. САД-САДАЛАЙ гзаф рази яз, чун анай лап геж,югъ мичӀи хьайила, хъфенай.
Байрам Салимов, шак алачиз, чи эдебиятдаанжах са вичиз хас тир чка кьунвай шаир я. Гьележегьил чӀавуз кхьенвай адан шииррикай вирихалкьдиз чизвай манияр хьанай. Сифте яз Рагьимат Гьажиевади лагьай, адан чӀалариз КХЬЕНВАЙ«ПАРТИЯ» мани Дагъустандин радиодай саки гьарюкъуз гузвай. «Портсигар» поэма гьасятда мектебрин ктабра гьатна. Адан эсерар сифте урусчӀалаз, ахпа Дагъустандин ва дуьнядин маса чӀаларизни элкъуьрнай. Адан ктабар Москвадани Махачкъалада, Бакудани Алма-Атада чапдай акъатна. Абурун кьадар 30 гзаф я. Шаирдин чӀаларикай хайи чилин атир къвезва,анай Ватандин иер шикилар аквазва, шииррахалкьдин хиялар ва ниятар ава. Гьавиляй ам,гьелбетда, халкьдин шаир я, вичиз гьукуматдинкъарардалди и тӀвар гана лугьуз ваъ, ам халкьдисидкьи рикӀяй кьабулунай. Байрам Салимов гьа са вахтунда алакьунаравай драматургни я, прозаикни. Забит Ризвановахъ галаз ада «Дибироваз хъел къвезва» комедиява «Ашукь Лукьман» драма туькӀуьрна. Абурукайсад лагьайди КцӀар шегьердин халкьдин театрдин, кьвед лагьайди Гьукуматдин Лезги театрдинсегьнейрал эцигнай. «Дибироваз хъел къвезва»комедия шумудни са йисуз КцӀарин театрдин репертуарда аваз хьана, жуьреба тукӀуьрунрин акъажунра сифтегьан чкаяр кьуна, ам Москвада ва Бакуда, лезгияр жезвай саки вири хуьрера къалурна. Шаирди поэмаярни риваятар, гъезеларни рубаияр, къушмаярни шиирар туькӀуьрнава. Аданайгьамар квай эсерар «Крокодил» ЖУРНАЛДИН«КЪИЗИЛДИН дана» тӀвар алай премиядиз лайихбур хьана. Заз чиз, Дагъустанда, адалай гъейри,ихьтин гьуьрметдин премия къачур маса шаирарбажагьат ава. Гьар са шаирдихъ адан эдеб, дуьнядиз ва инсанриз къимет гунин уьлчме, ва вич жемятдинарада тухунин къайда авайди я. Абур вири, гьелбетда, шииррай аквада, малум жеда. Байрам Салимовахъ и жигьетдай туькӀуьрунин рекьяй лапиер, фикиррин деринвиликай лагьайтӀа, лап винидережедин «Гьалала» тӀвар алай са шиир ава. Амкхьей сифте йикъара шаир мадни КцӀариз атанвай. Адан векъи сес и шегьерда гзафбуруз ванхьана. Са бязибуру лугьузвай хьи, и шиир Байраман веси я. Зи фикирдалди, ам веси тушир, и дуьнядиз вичатайдалай гуьгъуьниз алатай йисарин ва вакъияйрин къимет тир. Ада дидедихъ элкъена лугьузва, эгер хатадай хатур ханатӀа, гайи нек гьалала. Ина бубадиз лугьудай гафарни ава, санлай къачурла, хайи халкьдиз, вири инсанриз. «ГЬАЛАЛА»ШИИР Байрам Салимован лирикадин таж я лагьайтӀа, чун, заз чиз, гъалатӀжедач. Чавайни гьадахъ элкъвена лугьуз жеда: вуна низ гьихьтинхийирдин кӀвалах авунатӀани, жедатӀа, гьалала! Абур гьич садрани рикӀелай алатдай крар туш,шаир ва аскер Байрам!
Къейднавай хьтин ерияр Испикрин юкьванмектебда кӀвалахзавай хайи чӀаланни эдебиятдинмалим, шаир ва журналист Марсел Ризаеваз хася. Пешедал кьару яз кӀвалахзавай жегьил малимвичин пешекарвилин дережадал датӀана алахъзава, гьавиляйни агалкьунри хъверзава. Ингье имукьвара адахъ мад са шумуд агалкьун хьанва. Сифтедай СтӀал Сулейманан райондин сергьятра,гуьгъуьнлайни Магьачкъала шегьерда республикадин дережада аваз кьиле фейи «Лезги чӀаланлап хъсан малим» конкурсда сад лагьай чкаяркьуна. Кьасумхуьруьн 1-нумрадин юкьван мектебдакьиле фейи муниципал этапда хайи чӀаланни эдебиятдин тежрибавай малимри иштиракна. М.Ризаева «Етим Эминан уьмуьрдин рехъ ватуькӀуьрунар» темадай 10-классда ахъа тарс тухвана. Тарсуна ученикрилай гъейри чпихъ кьетӀен тежриба хьанвай 7 малимдини иштиракна. Марсел малимди къейд авурвал, абурун жергедатӀвар-ван авай, лайих малимар тир пешекар-методист Н.Мегьамедова, Кьасумхуьруьн 1-нумрадин юкьван мектебдин завуч, 50 йисалайни гзафвахтунда хайи чӀаланни эдебиятдин тарсар гайи С.Селимова, Герейханован хуьруьн 1-нумрадинюкьван мектебдин хайи чӀалан малим С.Османова ва масабур авай. Жюридик квай малимри,методистри пешекарвилелди тарс кьиле тухвай М.Ризаеван алакьунриз лайих къимет гуналди, аммуниципал этапдин гъалиб тирди къейдна. Ахъатарсунин мад са кьетӀенвал ам хьана хьи, малимди вичи чӀагъан ягъиз, аялри чӀалар Е.Эминанбур тир «Гуьзел Тамум» ва «ДУСТАРИЗ»МАНИЯР лагьана. Вичихъ тафаватвилер хьайивиляй адан тарс тежриба раижунин макьсаддалди КТВ, ЭКСКЛЮЗИВ-ТВ, ЛИДЕР-ТВ телеканалрайникъалурна. Вичин алакьунрал чӀалахъ яз ада гьевесдивди18-20-мартдиз кьиле фейи «Хайи чӀалан лап
Райондин кьил Н.АбдулмутӀалибова М.Ризаевав грамота ва пишкеш вахкузва. Маълимвилин пеше вири девирра сейлиди ва гьа са вахтунда регьят туширди яз амукьзава. Жувахъ авай тежрибани чирвилер уьмуьрдин шегьре рекьел акъатзавай жегьил несилриз бегьеркваз гуз алакьун – им малимдин алакьунни кьилин винизвал я. КӀвалахдив туькӀуьрунин саягъда эгечӀунихъ иллаки метлеб ава.
хъсан малим-2015» конкурсдин республикадинэтапдани иштиракна. Магьачкъала шегьердин11-гимназияда кьиле фейи конкурсда Дагъустандин районрайни шегьеррай санлай къачурла 34малимди иштиракна. Малимди вичи ихтилатзавайвал, Дагъларин уьлкведин 9 чӀехи миллетрин(лезги, дарги, лак, къумукь авар, чечен, табасаран, мугъул, ногъай) чӀаларалди тарсар давамхьайи конкурс тамам 3 юкъуз гьуьжетрин жуьреда кьиле фена. Конкурсда лезги чӀалан 5 малимди иштиракна: Каспийск шегьердай, Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь, Кьурагь ва СтӀал Сулейманан районрай. Тарсариз къимет гузвай жюридик пуд тежрибавай пешекар квай: Дагъустандин педагогвилинкадрийрин пешекарвилин дережа хкаждай институтдин кьилин пешекар Н.Таймурова, Тахо-Годидин тӀварунихъ галай ИАИ-ДИН илимдинкъуллугъчи Ж.Мейланова, Дагъустандин педагогвилин университетдин филологиядин факултетдин доцент, илимрин кандидат В.Бабаев. Республикадин этапда М.Ризаева вичин ахъатарс «СтӀал Сулейманан уьмуьрдин рехъ ва туькӀуьрунар» темадай тухвана. Жуьреба тадаракар(шаирдикай кхьенвай ктабар, макъалаяр, Эфенди Къапиев, Максим Горки рахазвай видеояр, шаирдин туькӀуьрунриз бахшнавай ва шикилралдикъалурнавай цлан чӀехи баннер), кардихъ кутунилай гъейри, С.Сулейманан муьгьуьббатдин «Марият» шиирдиз кхьенвай манини вичи чӀагъанягъиз, малим тир уьмуьрдин юлдаш Джулета Ризаевади устадвилелди тамамарна. Конкурсдин нетижада тафават хьайи адан тарсуниз жюридирейсад къарардалди лайих тир сад лагьай чкагана. Эхиримжи юкъуз конкурсдин кӀвенкӀвехьунпатал 9 малимдин (гьар са миллетдин лап хъсанмалимдин) арада тежрибадай гьуьжетар давамхъхьана. Конкурсдин программада пуд лагьай югъ малимри тухвана канзавай 2 мярекатдиз ТАЛУКЬАРНА:"КЛАССДИН сят" ва "ДИДЕ-БУБАЙРИН кӀватӀал". Вири миллетрин патай гьар са кас жюридикхьайи и мярекатар имтигьанрин жуьреда кьилефена. Абур гимназиядин актдин залда, вири иштиракнавай малимрин вилик азаддиз, вилик амазмалум тушир темайрай тухун лазим тир. Гьар самярекат 20 декьикьадилай артух тушиз, конкурсдин шартӀунив кьурвал махсус къайдада тухвана. М.Ризаеваз «Классдин сят» номинациядай «Дидедин чӀал чаз виридаз багьа я!» ва "ДИДЕ-БУБАЙРИН кӀватӀал" номинациядай «СТУДЕНТ-ПРАКТИ кант» темаяр кьисмет хьана. Конкурсдин нетижада 1-чка аварви малим З.Базаевади, 2-чка ЦӀийи Испикрин мектебдин лезги чӀалан малим Марсел Ризаева, 3-чкаярни кьве касди – чеченчӀалан малим З.Дакаевадини дарги чӀалан малим М.Адаевади кьуна. Чпин алакьунралди тафаватхьайи чкаяр кьур малимар Образованидин министерстводин дипломриз, грамотайриз ва масанпишкешриз лайих хьана. Идалайни гъейри, абуруз «Дагъустандин образованидин министерсводин отличник» гьуьрметдин тӀварарни гана.
Жегьил малим ва шаир Марсел Ризаевазчна гъиликнавай агалкьунар мубаракзава. Вилик эцигнавай макьсадар кьилиз акъудунпатал датӀана гьерекатдик квай адахъ вичинпешеда мадни кьакьан дережайрин агалкьунар хьурай! Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ,
М.Ризаева Махачкъалада конкурсдин ахъатарс тухузва.
Ватандин ЧӀехи дяведин четин йисара, Пирмегьамед Дербентдиз акъатна, алай вахтундаадахъ Саяд, Сиряд рушарин ва чӀехи бубадинтӀвар алай Исмаил хва аваз, Пирмегьамеда Дербент шегьердин патав гвай Карл Марксан тӀварунихъ галай совхозда уьмуьрзва. Шихрагьимавай къакъудна, дакан касдиз, Хуьрехуьруьз, мал хьиз пулдихъ гайила, Саяд-Периди, гьахъ-дуван авачир гьакимриз, кавхадиз,фекьидиз, агьдин бейтер лагьанай:
Куь дуванда дуван авач, Дуван авур дуванбеглер. Зи тӀалдизни дарман авач, Ван хьайитӀа, шеда эллер. ГьикӀ эхзава чилер, цавар, Куьне ихьтин къанлу зулум? Зун и йикье тур душманар, Куь капӀар квез хьурай къалум.
СтӀал Саядан шиириз вичин девирда баядарлугьудай. Адет яз, кьуд цӀарцӀе шаирди вичиндердинихъ галаз алакъалу гьиссер твада. Месела, СтӀал Саядан баядар-манияр, гьа вичин девирдиндишегьлийри хьиз, кьвед ва кьуд лагьай цӀарар,сад-садав кьадай гафаралди-рифмайралди туькӀуьрдай. Саядан эсерар СтӀал Мусаиба кӀватӀна,шаир Сулейманахъ галаз «СтӀал Саяд» трагедия
САЯД-ПЕРИ-ТАХМИНАН 1880-йисуз Куьре округдин Агъа СтӀалрин хуьре Давутрин сихилдикайтир Гьасан-Гьуьсенан хзанда дидедиз хьайи вад лагьай руш я. Саяд-Перидихъ вичиз кани - Мирземегьамедан Шихрагьим тӀвар алай гада авай. Канивилеризни килиг тавуна, гьа девирда свасгъидайла еке пулар канзавай. Мирземегьамед, вичин хцин лишан кутун патал хабар агакьайла, Саядан темягькар стха Агъакишиди 100 манат пул тӀалабна. ТӀимилдал рази тахьай Агъакишиди Саяд Шихрагьимаз ганач. Ахьтин еке пулар нив хьайитӀани гвачир. Гьа и чӀавуз Агъа СтӀалдал кавхавалзавай Кьурагь патан векил Пампур-Гьуьсейна, Саяд-Пери гужуналди вичин стхахуьрехуьруьнви Шабанан хва Исмаилаз тухвана. Адакай са аял аваз, хуьруьз катна хтайла, Шихрагьим хуьре авай девлетлу Дербетан хтул рушахъ галаз кӀвал туькӀуьрнавай. И арада САЯДПЕРИДИЗ аял хьана. Шихрагьимакайни умуд атӀай Саяд-Пери и кардилай гуьгъуьниз гьайифдилайкьена. Таза аял Алимегьамед, халайри хвена. Пирмегьамед гада хьайидалай гуьгъуьниз сталжемхьана, Алимегьамедни кьена. Саяд-Перидин птулни халайри хвена чӀехи авуна. Адан аял вахтархаладин хва Сеферан кӀвале фена.
туькӀуьрна. А трагедиядикай чаз и МУКЬВАРАЛДИ«ЭСЕРАР» тӀвар алаз акъатай Агьед Агъаевани Лидия Стальский авторар яз акъатай шииррин кӀватӀалда гьатдалди гьеле хабар авачир. И кардикай хабар тушиз, маълимар тир Абдурагьманов Бейбалади, Нагъиев Рамазана, Саядан штулрикайтир Жагьанханума кӀватӀал хъувуна.
Дуьня тирвал гьарайна за Дуьня тирвал гьарайна за, Зун канидаз кьисмет хьанач. Сир виридаз ахъайна за, Зи гафариз къимет ганач.
Лугьун лазим я хьи, СтӀал Саядан ирс-кьилдинкӀватӀал – ктаб Садикъи Мегьамед-Гъалибни Нагъиев Рамазан авторар яз акъудна. Амма лезги ва Дагъустандин литературада шаир яз машгьуравур алим - чи ватанэгьли Мегьамед-Гъалиб Садыкъи я. Адалай гуьгъуьниз СтӀал Саяд чи литературадин улубра гьатна, кӀелдайбуру чирзава. Гьа са вахтунда, машгьур шаир Ибрагьим Гьуьсейнова «СтӀал Саяд» тӀвар алаз шаир дишегьлидин туькьуьл уьмуьрдикай пйеса кхьенава Дагъустандин Гьукуматдин лезгийрин драм театрдин коллективди сегьнедал эцигна, чи хуьрерин агьалийриз тамаша къалурна. Мад са цӀийивал. Шаир Сажидин маълимди, СтӀал Саядан штулар жагъурна, Саядан тӀваралай са птулдин шикилдай, Изберг шегьердинпедучилищеда тарсар гузвай художник Къадимов Къадимав суьрет чӀугваз туна. Нетижада, СаядантӀимилбур ятӀани лишанар ва такабурвал квай суьрет арадал атана, чи учебникра, журналра шаирдишегьлидин къамат ава. Мад са артуханвал къейд тавуна жедач. 1990йисуз Киевда «СтӀал Сулейманан тӀвар алай куьчедин» суварик иштирак авур делегациядикшаирдин хтул Лидия Сталская ва шаир Сажидинаиштиракнай. Киевдин аялрихъ галаз дуствилиналакъаяр хвена, абуру СтӀал Сулейман, СтӀал Саядан уьмуьрдин ва туькӀуьрунрин рекьерихъгалаз танишарна. Украинадин аялри чпин гъилералди Саядан суьрет чӀугуна. СтӀал Саядакай ктабра, журналра материалараватӀани чи диде-бубайрин сиверай аялри кӀватӀай Саяд-Перидин, Шихрагьиман ва гзаф кьадархалкьдин манияр кӀватӀна, шаир Сажидинан архивда амазма. Чна умудда, СтӀал Саяд-Перихьтин алакьунар авай шаирдин эсерар кӀватӀна,мад са ктаб акъатда.
ТупӀухъ галай къизил тупӀал Гайи йифиз гъайиди я.мубаракмир, я чан вахар, ДакӀан гъуьлуь гъайиди я. Ви кьулавай гимиш гапур, Гимиш гапур-къизил савад.макьар дагъдиз агакьайла, Вун гъуьл кьена, хтуй САЯД!АХЦЕГЬАРИН гур базардал Багьаз гудай къапар атуй. Саяд кӀвализ агакьдалди,езне кьена хабар атуй! Бубад кьилел таж яхъ, Селим, РикӀин метлеб бегьем авур! Саба хьтин буба женни,авай са хва верем авур! Ви дуванда-дуван авач,я дувансуз дуванбеглер! Зи миндадда кас акьунач. Ван хьайила, шена эллер! КЪЕКЪВЕЗ-КЪЕКЪВЕЗ физвайла вац, Кьил агъузна, гьуьлуьз физва. Кьисмет тахьай яр акурла, Зун чилерай чилиз физва. Вун СтӀалдал дили хьана, ХУЬРЕ-ХУЬРУЬН есир я зун. Вилин накъвар вили хьана, Хажалатрин есир я зун! Дуьнядал чун къакъуднатӀа, Эхиратда жеда чун сад. Дагъдин кукӀваз акъуднатӀан, Сур аранда жеда Саяд! Чун чаз кьисмет хьаначтшани, РикӀяй рикӀиз мукьва жеда.аллагьди чаз ганачтӀани, Чун цуькверин юкьва жеда.
СтӀал Саядан тӀвар кьурла, СтӀал гьавадалядай манидин ван хьайила, чун вири фикирар сацӀарцӀе туна, яб акализ акъвазда, На лугьуди, СтӀал Саядан кьилел атай дуынуьш, адан муьгьуьббатдин татугайвал са квелди ятӀанн чаз мукьвая. Чна адахъ галаз хажалат пайзаза, Чна адан язухчӀугвазва. Эгер Саядавданни адан кани Шихрагьиман арада авай муьгьуьббат чӀехиди хьаначиртӀа, чи рикӀер икьван абурухъ кудачир. Саядан чӀалар булахдин яд хьиз, инсанрингуьгьуьлрик какахьзава. Ингье, и мукьвара Махачкъаладин ктабар акъудзавай карханадай СтӀал Саядан «Ашкьидин гьарай» гьар адаз сифте чубарук тир гъвечӀи ктаб акъатанава. Им акьваншад жедай вакъиа я хьи, сад лагьайди, ам ам чилезги шаир тир дашегьлидин ктаб я. Кьвед лагьайди, ам чи лезги тарихдин лацу леке яз амай,икьван чӀавалди вири патарихъай жагъуриз тахьана амай авторрикайни сад я. СтӀал Саядан яшарнз вил вегьейла, и тӀямнлйисар гьикьван муьгьуьббатдив ацӀанвайтӀа, ацуькведин вилик къалгъанар гьикьван акъвазнавайтӀа, вири санал веревирд авурла, ахпа чун адангъавурда гьатда. Гьелбетда, Саяд хайи ва кьейи йисар дуьздаказтестикьардай документар авачтӀани, чаз ам яшамиш хьайи вахт тахминан чизва. Ам вичин разивал авачиз, такӀан касдиз маса гана. Эхирдай чазчир хьайивал, кьсметдин вилик вичин ажузвалкъалур тавуна, элкъвена, Шихрагьимавай, ам аквадай хайи хуьруьз хтана. Муьгьуьббатдин цӀукайи рикӀивай яргъалди эхиз хьанач. Ам кьена. Саядан ирс кӀватӀяз эгeчӀайбур пара авай. АгъастӀалвийри чпин интеллигенцияди авалай кардавамарна. Хуьруьн мектебра кӀвалахай маълимар тир Балакъардаш Султанова, Абдурагьманов Бейбалади, Ханэмирова Жагьана, Садикъи Гъалиба, Рамазан Нагьиева Саядан жавагьрар кӀватӀиз хьана. Саядан манияр халкьдин манийризакьван ухшар тир хьи, гилани абур чара ийизчетин жедай, эгер абурукай са бязи бейтерал эржнехиш тир Саядан тӀвар алачиртӀа. Гзафбур къени Саядан бейтер яни, халкьдинбур яни чириз четинжеэва. Ша, чун ктабдикай рахан. «Ашкъидин гьарай»ктаб туькӀуьрайбур Рамазан Нагъиеванни Гъалиб Садикъи я. Ам 700 экземпдярда аваз акъуднава. Им, гьелбетда, чи лезгияр патал лап тӀимил я. Ктабда Саядан яхцӀурни цӀуд мани - шиир гьатнава. «Азиз къелем», «Хьуй вун эрез-мерез,кавха», «Ша, рушар, чун вири шеда» ва маса манияр—шиирар рикӀик къагьар квачиз кӀелизжедач. Саядан чна шартӀуналди кьилер ганвайэсерар вичиз муьгьуьббатдикай xaбap хьайи чӀавалай эхир нефесдалди туькӀуьрнавай бейтердердер я. Авторри абурал са кьадар зегьметчӀугунва. Эвелимжи яз, абуру Саядан маниярхалкьдин сивин эсеррикай чара авунва. Ахпа абурниз ва квез талукьарнаватӀа сад-садахъ авунва. Ибур тариф авуниз лайихлу крар я. Саядан туькӀуьрунар пара я. Адаз вири патарихъай къимет гуз чалай гьеле алакьнавач. Ктабда гьатнавай эсеррин кьадардиз килиг тавуна, чавай адахъ авай еке метлебдиз къимет гузжеда. Гьар са миллетдиз вичин тарих чир хьунлазим я. И рекьяй и ктаб мярекатдиз акъудай вирибуруз чухсагъул лугьун лазим я. Мектебра Саядан туькӀуьрунариз талукь тарсара маълимаргьихьтин четинвиле гьатзавайтӀа, заз хъсан чида. Артухлама ктабда, сифте яз, Садан суьретниганва! Чаз чир хьайивал, Саядахъ АлимегьамедтӀвар алай са аял хьанай. Саяд кьейидалай кьулухъ Алимегьамед Саядан ваха хвена, вахан стха Ханэмира эвленмишна, адазни са хва - Пирмегьамед хьана. Хтул Пирмегьамеда алай вахтундауьмуьрзава ва адахъ Саяд, Сиряд, Исмаил тӀвараралай Саядан путулар ава. Саядан ктабдик са кьадар манияр акатнавач. Бязи манияр чӀехи шаиррин хьиз, рефрендинкъайдада ганва. Лезгийрин земземдин булаххьтин михьи манияр, шиирриз элкъуьрнавайбурни ава. Им, заз чидай гьалда, Саяд машгьуравун туш, адан манияр- шиирриз элкъуьрун паталчӀугур гьаваян зегьмет я. Къуй, Саяд - Саяд язамукьрай! Ада туькӀуьрайбур шиирар тушир, рикӀел цӀай кайила лагьай манияр тир.
Бакуда уьмуьрзавай миресрикай тир Мегьтиимидин хзанар гьар гатуз хайи ЭчӀехуьруз хуьквезвай. Хуьре Багъиррин Юнусан мехъерин демавай. Асефа жегьилрихъ галаз кьуьлерзава. Бакудай хтанвай Мегьтидин руш Къемерни демининюкьваз акъатзайла жегьилрин рикӀера авай чинеба канивал хуьруьнвийрини кьатӀизва. Хуьруьзчав чкӀизва. Къемеран диде Эсмерни Ханселеманрехъ вилив хуьз хьанай. Амма Асефан виликгьеле Абдулкъадир кумай. Ханселеман хзандиз Мегьман кьурдалай кьулухъ гадайриз мехъерунпатал фикирдай мажал гьеле авачир. Эсмеравайни агакьнавай руш са тупӀал хьайитӀани кутунтавунмаз кӀвале хуьз жезвачир. Къубадин педтехникум куьтягьнавай Асефан вилик гьеле аскервилин буржни кумай. Аскервилиз Бакудин гьуьлуьн вокзалдилайрекье тун патал чӀехи стха Абдулкъадир атанвай. Амай аскерар рекье твазвайбурув вокзал сивесивди ацӀуниз килиг тавуна Асефан вилер рекьелалай. Адаз Бакуда уьмуьрзавай Мегьти ими Къемерни галаз вич рекье тваз къведай хьиз хьанвай. Амма я Мегьти ими яни Къемер атаначир. Гуь гъ уьнай аскердай хтайдалай кьулухъ Асеф начагъхьана Бакуда болницада хьайила Къемераз хабаравачиз адан рехъ вилив хвенай. Асеф Мегьмана ирикӀеамукьаймурад манидиз элкъуьрнай:
Вал вил алаз акъвазна зун, Эл атана, яр атанач. Танишбурун, зи къуншийринсел атана, яр атанач. Эл атана,сел атана. Тел атана, Яр атанач.
а вад-ругуд йис идалай эвел за «Чаз чидай Асеф Мегьман» улуб кхьирла Асеф Мегьманан уьмуьрда ва туькӀуьруьнра кьетӀен чка кьунай пуд дишегьли, ДИДЕ-ХАНСЕЛЕМ, ВАХЧИМНАЗ, СВАС-САРИХАНУМА заридин эсерра тунвай гелерин анализ ганай. А чӀавуз заз мадса дишегьлиди заридин эсерра тунвай гелерикай хабар ятӀани, зун и кардин винел акъвазначир. Вучиз лагьайтӀа зун а дишегьлидихъ галаз мукьувай таниш тушир.
Са шумудра сувар хьана, Кьуьд акъатиз гатфар хьана. Хабар гана, ша лагьана, Тел атана, яр атанач. Патавни физ хтана зун, Нахуш хьана къаткана зун. Ахварайни рахана зун, Хъел атана, яр атанач.
Кьуд йисалай Асеф аскервиляй хтайла Къемерчарадаз гъуьлуьз фена са аялни хьанай. Жегьилрин рикӀера авай канивилин цӀай уьлуьхънавачиртӀани гила абурувай эвелан хьиз чарарникхьиз жезмачир. Амма Асефавай вичин рикӀин гьиссер гъезелриз, манийриз элкъуьриз жезвай:
Заз анжах са вун кан хьана уьмуьрда, Амма ваз зун кан хьанатӀа чидач заз. Заз анжах тек ви ван хьана уьмуьрда, Амма ваз зи ван хьанатӀа чидач заз. Кан хьана, анжах тек са вун кан хаьана, Ван хьана, анжах заз са ви ван хьана. Тан хьана, муьгьуьббат са вав тан хьана, Кан хьана заз тек вун кан хьана. Вахтар фена акваз -такваз акъатна, Зи сифетда биришарни гьатнава. Сифтегьан зи муьгьуьббат вун, ятӀани, Вун аквадай чкадай зун катнава. Катнава яргъариз зун, яр, катнава. Гьатнава дагълара зун, яр, гьатнава. КьатӀнава, зи муьгьуьббат на кьатӀнава, Катнава зун яргъариз вавай. Вун диде я аяларни ава ваз, Зи рухваяр чӀехи жезва, къугъвазва. Вун гилани канзамани чидач заз. Амма гагь-гагь ахварай вун аквазва. Аквада ахъварай, яр, вун аквада, Акьада, япара ва ван акьада. Рахада, ахварай зун вав рахада, Аквада, вун ахварай заз, яр.
Гуьгъуьнай лап геж кхьей и манидиз са хейлимуьштериярни акъатнай. Дуьрия Рагьимовадин, Тарлан Мамедован мецей и манидихъ яб акалай Асеф чизвай са хейли дишегьлийриз и мани чпизкхьенвайди хьиз жедай. Амма Асефан рикӀеамайди Къемеран канивал тир. И кар пудкъанницӀуд яш хьайидалай кьулухъ Асефа вири элдизбаянзава:
Пудкъанни цӀуд яшар жезва чи кьведанни, гуьзел Къемер, Заз дамахар авур йикъар аламани рикӀел, Къемер. Гила вучиз пел ачухна гатазвач зи ракӀар вуна, На кӀевай тир зун акурла бешме туна ви пел, Къемер. ЧӀалахъ жемир лагьайтӀа за акъуднава уьмуьрдай вун, Гьамиша гьа вун рикӀеваз кхьизва за гъезел, Къемер. А гъезелда ава куьгьне гьижрандин дерт, рикӀин ялав, Кан хьайитӀа яб акализ ийида ваз за кӀел, Къемер. Вилер рекьел алазва зи, гатадай хьиз ракӀар на зи, Вун кьабулда атайтӀа за мани алаз сивел, Къемер. КӀусни кичӀе туш Асефаз сир ахъайиз и тегьерда, ХьайитӀани кӀвале авай вафалу паб зи, хъел, Къемер. P. S.
Къе Асеф Мегьманан кьудкъанни вад яшхьанва. Яшариз килиг тавуна рикӀе гьа жегьилчӀаварин хьиз канивилин ялав авай заридиз чначандин сагъвал тӀалабзава. ЧӀехи ГЪУЦАР ВИЧИЗ КУЬМЕК ХЬУРАЙ!
Дуьня чӀехи тирди ва и дуьняда Кьилегьубадилай, Яламадилай гъейри хуьрер, шегьераравайди, и шегьеррани инсанар экуьнлай-няналдицвекер хьиз зверзавайди 1964-лагьай йисуз Апшерондин са поселкодиз квартирант хьиз куьчхьайи йикъалай чир хьана заз. ЦӀуд йис ана гьалай уьмуьрдин гьар са герен: кӀвалин сагьибдиэцигнавай къадагъайриз килиг тавуна авур аялвилер, са къат мес гваз атанвай дидедин вичин маважибдикай кепек-кепек кӀватӀиз тӀили маишатпатал важиб тир затӀар къачурла хвешивиляйахвар тефей йифер къенин юкъузни вилерикайкарагзава зи. «Санал фин, куьнени килига, сарадио къачун»-лагьай югъ хзанда чӀехи суваризэлкъвена. ГьакӀ мискьи сагьибди мурмур тавурайлугьуз, гьакӀни чун кьве стха хата-баладикай хуьнпатал радиодин шнур чуьнуьхардай дидеди вичкӀвалахал фидайла. Нянихъ хтайдилай ахпа ябакалдай чна чи виридалай багьа «мебелдихъ». Саюкъуз дидедин разивал къачуна тӀуб экъуьрна задуьгмейрал, цӀам и кьил а кьил гьална. Сад лагьана лезги макьам ван атана чаз. Диде «акъвазра,гъил хьух» лагьана къудгъунна къарагъна, кьведлагьай тӀуб пузаррив, ябни радодив агудна:
Синйорина, зи синйорина, Са хъвер це заз сагъ ятӀа вун. ШуьтӀкьуьн тийир цуькверикай, Са цуьк це, заз багъ ятӀа вун.
Яргъи йисара аватнач и мани дидедин мецелай. Ада лугьурдивай зани хуралайна. Лезги чӀа-
лан манияр авайди ва и манияр кхьизвайбурни,лугьузвайбурни лезгияр тирди чидачир заз. Гьайикъалди ван хьанавайди Ана бадеди, Сарият бадеди, Рекъият бадеди ряденихъ Сарухан халудинцлан кӀанавай кӀанчӀинал ацукьна лугьузвай лирлияр тир. Сад лагьана радио хайи чӀалал рахайламецев лугьуз тежедай, къелемдив кхьиз тежедайса «вуч ятӀа» кӀвачин кикерилай кьилин чӀараралкьван экъвена зи гъвечӀи танда. Геж, лап геж М. Меликмаммедован «Лезги тӀвар алатӀа» улубкӀелна лезги руьгь хтайдалай ахпа а «вуч ятӀа»мад юза хъхьана. Гагь тӀакӀурна, гагьни элекьарна ада зун. Заз чир хьана хьи, дуьнядин лапгьяркьуь улубрин кӀвале гьакь тейидай фолклор,дидейри гъиле гапур аваз ханвай, чӀал ва халкьпатал хивез кафан вегьенвай кьегьалар ава чаз. Заз чир хьана хьи, сад лагьай сеферда радиодайван хьайи а манидин тӀвар «Синйорина» я, Д. Рагьимовади лагьанава, А. Саидован гафариз А. Мегьмана кхьенава. А Асеф Мегьмана хьи, 60-70лагьай йисара мелерихъ-мехъеррик лугьузвайгьар кьве манидикай сад аданди тир. Абур гьарманидардиз акьван «жуванди» хьанавай хьи,автор рикӀел хкӀин герекни аквазавачир. ЦӀудралди мани асул манада халкьдинбурузэлкъвенавай и касдихъ галаз лап мукьувай танишхьана кӀвалин-къан къайгъуйрикай, културадикай, шииратдикай сятералди рахадай имкан гъилегьатнавай бахтавар инсанрикай садни зун я. Дуст Камран себеб яз чун сад лагьай сефердачин-чинал атайла улубар кӀелдайла, манийрихъяб акалдайла хиялдиз атанавай А. Мегьман акуназаз. Лезги музыка вири халкьдиз хьиз чи хзандизни канарнавай композитор. ГьакӀ алай кӀвалах,гьакӀни маракь себеб яз шииратдал, музыкадалтӀвар акъуднавай, кьил хвенавай пара инсанрихъгалаз авсиятда хьанавай зун А. Мегьман феномендал сад лагьай акунрилай ашукь хьана. АдантӀвар ван тахьанавай инсан анжах Китайда, яни Африкада гьалтда вал. А уьлквейра лезгияр авачлугьуз. Икьван шира (машгьур) жен патал текзари, яни композитор жен тӀимил я. Агъзур улубакъатнаватӀани, лап гимн кхьенаватӀани портретгъиле кьуна гьалтайбурувай «им вуж кас я» жузурла тӀвар садан мецелни аламачир вишералдиустадар хьанава. Асеф Мегьмана шиирар кхьеначиртӀа лезгипоэзияди са шейни квадардачир, анжах манияртуькӀуьрначиртӀа, алатай виш йисан лезги музыкадин дуьня зуракӀ аквадай. Им зи субективфикир я. Адан гьич тахьайтӀа са цӀар гьар са лезгидиз хуралай чизвай. «Чан диде» манидин ванцел артух кьвед лагьай несил чӀехи хьанава. Вучиз лагьайтӀа, авторди ам нупадин мани кхьинхатурдай кхьенавач. Белкини, мани зигьинда,рикӀе ва мецел са шумуд югь экъуьрайдалай ахпанотриз къачунава ада. Зун чӀалахъ я хьи, мелодияя вичин дидедин чина авай биришриз, рехи хьанавай кифериз килигиз–килигиз атанава, янисумагдин винелай куднавай шикилдихъ галазйифен кьулариз чин-чинал амукьайла. Яб акалдай гьар са касди къвалав гватӀа кьил хурудалэцигзава, темен гузава дидедиз, ам квадарнавайбуру руьгьдихъ галаз ихтилатна секинарзава вич.
Шаир ва публицист Мердали ЖалилованцӀийи ктабда авторди эхиримжи йисаракхьенвай шиирар, фелетонар, махар, гьикаяяр гьатнава. Абуруз вирибуруз сатирадинтах, айгьам ва хъвер, къаб алай рахунар хася. Авторди алай аямдин чин ва астӀар гьихьтинбур ятӀа дуьздал акъудзава, адан пехиррал вичин хци кьатӀунрин тагъ илисзава.
Зуьлфикъар Къафланован 55 йисан юбилейдиз талукь яз акъуднавай и ктабдиз шаирдинэхиримжи йисара кхьенвай шиирар, сайтер,бейтер ва «Шаир ва азраил» поэма-повеставатнава. З. Къафланова яшайишдин ва алайаямдин какахьай месэлаяр вичин руьгьдин сафунай язава ва къимет гузва.
Ахцегь райондин КьакӀарин хуьряй тир кьудстха Тажидин, Шагьабас, Нагъи, Наби Исмаиловриз, женгинин жуьреба-жуьре рекьерай атана, Берлинда сад-садал гьалтун, шадвилин къужахрагьатун кьисмет гьанай. Тажидина – батальондиз, Шагьабаса- «Катюшайрин» дивизиондиз, Нагъиди – взводдиз регьбервал гузвай, гъвечӀи стха Наби танкунин командир тир. Душмандиз ягъунар гьакӀ Исмаиловрин мад пуд стхади кьунай. ЧӀехи стах Исмаил Центрфронтда гьана. Виридалайни гъвечӀи Нурудина Берлиндихъ женг чӀугуна. Дяве акьалтӀайла, вири стхаяр Исмаиловархайи бинейрал хтанай, абурун вилик экъечӀуниншад декьикьаяр дидедиз ва баде Хуримузазникьсмет хьанай. Алай вахтунда сагъ-саламат Наби Азизович я,адан яшар 92 йисав агакьнава, кӀубан я. Игитхцин хуруйрал орденрини медалри нур гузва...
Къабеле райондин Дуружа хуруьнви Руслан Мамедован КӀвал халис музейдиз ухшар я. Инаавай гъилин хатӀарини басмадин цӀуру улубринкьадар кьве агъзурдалай алатнава. Къуьнши хуьрерай кӀватӀнавай абурук 725 йис вилик кърушви Гьажи Башир Эфендиди ктабханадай тир гъилинхатӀарин Къуръандин тафсир, 320 йис вилик екеустадвилелди ракъинин, чилин, гъетерин шикиларни аваз кхьенвай алгебра, геометрия, астро-номия илимрин, 800 йис вилик кхьенвай арабграмматикадин, гьакӀ маса багьа къимет эциг тежедай хьтин улубарни ква. Абурун арада Ялцугъ Эминан гъилин хатӀаралди араб гьарфаралди 60чинал кхьенвай шиирарни ава. Чи бубайрин ацукьун – къарагъун шагьидар тирцӀуру шейэрни Руслан стхадихъ тӀимил авач: къизилгуьлдин пешерин атирдин ядкьазвай кӀуьки«гъулб къаб», дарманар туькӀуьрунин карда жерягьдиз герек гъвечӀи гьевенг, 1800 йис виликанхъенчӀин гетӀе, къагьве ргадай къаб, 120 йис вилик Берлиндай гъанвай нафтӀад лампаяр, бубайрин гапурар, гьакӀ цӀудралди масса АМАНАТАРНИ......АТАЙ чапхунчийри гьар гъилера чи чӀал, чавгвай улубар къакъудиз алахъайди, гьатта Советрин девирдин 1930-йисарани кваз араб графикадин чи милли литература цӀуз-вацӀуз вегьизпучарайди сир туш. Милли културадин ивирар гелгалачиз квахьунин, маса халкьаринбурук какахьнацӀурунин хатавал къени авачиз туш. А касдин кӀвале хуьзвай багьа улубрин суракьда авайбурникими туш. Гьавиляй, халкьдин руьгьдин еке девлет кӀватӀ хъувунвай кьегьал хва Руслан Мамедоваз гежар тавуна чна куьмек авун (ада вичи и карчавай тӀалабначтӀани) герек къвезва…
Чи бубаяр уьтквем инсанар тирди чаз абуручал михьи гьамга хьтин чӀал агакьурунайни аквазва. Амма, гьайиф хьи, эхирмижи вахтара чи чӀалтежер кьван “къуьруь” хьанва! Кьилин себеб амя хьи, хайи чӀалал машгъул карчийри, алимри дидедин чӀалаз, чи халкьдин културадиз, адан тарихдиз са артух фикир хгузмач. Чун, лезгияр,ахьтин чкадал атанва хьи, гьатта хуьрера кьилефизвай мярекатарни кваз урус чӀалалди тухузва… Европадин гзаф уьлквейра чкадин чӀал чин тийизвай ксар кӀвалахал кьабулзавач. Гила Россиядани ахьтин закон акъатнава. Гьикьван вижевайкар жедай, эгер чи патарани и закондал амалдайтӀа- къуллугъдал акъваззавай гьар са кас дидедчӀалай авай чирвилериз килигна кӀвалахал кьа-
булзавайтӀа. Са чӀавуз Имам Яралиева вичи чӀехивал ийизвай районда СтӀал Сулейманан шиирар течир каскӀвалахдилай алудда лагьайла, вири къуллугъчияр ина чӀехи шаирдин улубрин суракьда гьатнай, адан шиирар чириз эгечӀнай. Михьивални, кичӀевални женнетдай атанвайдия лугьуда. АкӀяз хьайила, инсанар жезмай кьванмаса чӀалан гафар кутан тийиз, михьи лезги чӀалал рахаз алахъун патал вири районнра гьа ихьтин къайдаяр тунайтӀа хъсан жедачирни!...
Дуьняда 6 агъзур кьван чӀалар ава. Гьар йисузабурукай 4-5 чӀал терг жезвалда. ЮНЕСКО-ДИ Россияда авай 136 чӀал терг хьунин кичӀевалавайдакай хабар гузва. Маса чӀаларай къвезвайгафар хайи чӀалан рахунрик кьадар авачиз кутуникди, къенин юкъуз лезгичӀални вичин иесийрикӀеняй акъудзава. Абуруз лезги чӀалак масабурунгафар гьикьван гзаф кутуртӀа, гьакьван «зурба»кардай кьазва…
рахун тийиз чун лезгидал, Хъвер ийида чал ВИРИДАЛ.«СОЮЗ» тӀвар жедан гъвечӀидал Бес гьикӀхьурай, я лезгияр?«мама, кӀвале аван хлеб?»гуз тамир ви бубадиз СЕБ.«ВЕРЁВКАДИЗ» хъулгьузмач еб… ЧӀал амукьдан, я лезгияр.
2004-2014- йисара Кьиблепатан Дагъустандинрайонрин гьар са агьалидин кьилиз республикадин буьджетдай, амай районрив гекъигайла, лаптӀимил такьатар чара авуна. ИкӀ, Магьарамдхуьруьн районда гьар са касдал 5502 манат, С. Сталский районда – 7920, Дербент районда -2951манат гьалтна. Гьа са вахтунда Тлярата райондагьар са агьали патал 19972, Лак районда – 27816, Гергебил районда -30823, Чарода районда – 33264такьатар чара авуна.
Хасавюрт райондин педколледжда асул гьисабдай кӀелзавайбур лезги миллетдин векилар Я(КЪУРУШДИЛАЙ ана 50 касди чирвилер къачузва). Педколледжда къумукь, авар, чечен чӀаларал тарсар тухузва. Амма, вучиз ятӀани, лезги чӀалан тарсар гузвач.
Мукьвара Белоруссиядин Лида шегьерда грекринни римвийрин жуь реда кьуршахар кьунай иреспубликадин чемпионаткьиле фена. Шад жедайкар ам я гьи, и акъажунрабине Хасавюрт районндин ЦӀийи Къурушринхуьряй тир Жавид Гьамзатовакай чемпион хьана. Къурушви спортсменди и чемпионатда пудбягьс кьиле тухвана. Бягьсериз экъечӀайбурукайсадавайни рикӀе къаст авай Жавидан хура акъвазиз алакьнач. Гила ада алай йисуз «Европадинкъугъунар-2015» лишандик кваз Бакуда кьилефидай акъажунриз, гьакӀни ЛАС-ВЕГАСДА(ГАШ)ЖЕДАЙ дуьньядин чемпионатдиз гьазурвилер аквазва. Чи мурад къурушви зирек хцихъ мадничӀехи агалкьунар хьун я.
КцӀар ватан - зи чан, зи рикӀ, Хтанва зун, хьанваз гъарикӀ. Ваз мугьман я, лугьун за гьикӀ? Хабар кьуртӀа дустари икӀ:- КцӀара ваз вуш АКУНА?-КЦӀАР къе заз хуш акуна. Дуьз я, хъфин хьанва четин, ТуштӀан яргъал мензил рекьин, Часпардини, алай кьве чин, Къалурзава «гьунар» вичин. Заз адав гвай «кьуш» акуна. Амма КцӀар хуш акуна. Иер хьанва кӀалуб адан, Акваз куьче, акваз майдан, Аямдин я кӀвалер кьакьан, ЦӀурувални амач накьан. Гьич кьве йис кьван туш такуна, КцӀар къе заз хуш АКУНА.«ПАЧАГЬДИН багъ», - я халис тӀвар, Тарар ина, ама пайгар. КӀвачик хьайи хъипрепӀ- кӀусар, Къван туна мармардиз ухшар, Чиле гишир – аруш акуна. КцӀар къе заз хуш акуна. Зун фена «Беневша» вирел, Адал ала сетка – регъел. Патав, цийи багъда гуьзел, Ацукьнаваз. гъилер къуьнел, Заз гадани руш акуна. КцӀар къе заз хуш АКУНА.«КЪАЙИ булах», женнет я лагь! Аниз тефин, вич я гунагь. Имаратар, я машаллагь, Эцигнава пагь- пагь- пагь!.. Мугьманрин алтӀуш акуна, КцӀар къе заз хуш акуна. Хъсан хьанва шегьердин гьал, Амма рикӀи чӀугуна тӀал: Лайих гафар дидед чӀалал, Акунач алай я цал, я кӀвал… Татугайвилин тӀуш акуна. ЯтӀани КцӀар хуш акуна.
Бубарилай амай чилер, кӀвалер,патанбуруз, маса гузвай са бязибуруз.
Касди, фагьум хцӀи, Уьмуьр патал вири, Ватан, кӀвал, хзан…
Хидиров Фикрет Алибубадин хва 1952 -йисуз Азербайжан республикадин КцӀар райондин Кириг хуьре дидедиз хьана. 1967 - йисуз КцӀар шегьердин интернат мектеб акьалтӀарайдалай кьулухъ ам Бакудин Политехникумдик экечӀна. Техникум куьтягьайдилай гуьгъуьниз Дербент шегьердиз куьч хьана ва "Радиоэлемент" тӀвар алай заводда жуьреба – жуьре къуллугърал кӀвалахна. Алай вахтунда ада и шегьерда уьмуьрзава. Шиирар кхьиз Ф. Хидиров интернат мектебда кӀелзавай йисарилай эгечӀна. 1974 – йисалай ада КцӀар шегьерда кардик квай "РикӀин гаф" тӀвар алай эдебиятдин кӀватӀалда иштракна. Сифте язадан шиирар "Къизил Къусар" газетдин чинра чап хьана. Гуьгъуьнлай шаирдин эсерар Магьачкъаладалезги чӀалал акъатзавай "Лезги ГАЗЕТ"("КОММУНИСТ"), "Дуствал" алманахдиз, "Литературадин Дагъустан" журналда, Азербайжан республикада лезги чӀалал акъатай "Бахтавар чил" АЛМАНАХДА,"ЧИРАГЪ" журналда , "Самур" газетда ва маса чапдин органра акъатна. Шаирдин са лагьай, "Зи багьа чил" тӀвар алай, ктаб 2003 - йисуз Дербент шегьерда чап хьана.2008 - йисуз "Авахь, Самур!" ктаб Магьачкъалада, 2011- йисуз "Мугьманда " ктаб акъатна. Алайватунда кьуд лагьай ктабдал кӀвалахзава.
Хьун паталди хъсан, РикӀе аваз хуьда, Хьана къайгъуда, Талукь тир вичиз, Даим герек чилин. Тирвиляй тӀакьат са. Чил гумир маса! Хуьруьн, убадин, ЧӀехи бубайри, Кутур ери – бине, Кьуна кӀанда вине! Къведай несилдиз, Вилин нини хьиз, Хвена саламат, Агакьра аманат! Патахъандаз на, Чил гумир МАСА!…"КЪУРАБА жемир", ЛакӀабдал къвемир… Жеда вал къехуьн, Куьруь жеда луькӀуьн. Гьисаба такьаз, КӀвале къариб яз. Вил жедач ви тух. Амукьин рикӀчӀух Суза я суза, Чил гумир маса! Ватан – бубадин чил, КӀвал – дидедин гъил, Хва анин иеси. Иесидиз веси Авуна касди: Ватандиз хасди Я: чил, кӀвал, ака. Хуьх абур,бала! Къул гумир маса, КӀвал гумир маса, Чил гумир маса!
Агьмедпашаева Саират 1958-йисуз С. Сулейманан райондин Кьулан СтӀалхуьре дидедиз хьана. Ада хуьруьн мектеб куьтягьна ва "Куьредин ярар" газетдинредакцияда кӀвалахна. Шаир диде Мислиматавай пай къачунвай руша мектебда кӀелзамаз шиираркхьиз кьил ктунай. Ада тӀебиатдикай, муьгьуьббатдикай, уьмуьрдикай кхьенвайшиирар, рубаияр кӀелзавайбуру хушдаказ кьабулзава Заридин рикӀ алай жанр рубаияр, дерин фикир квай кьуд цӀарцӀин шиирар, я. Саиратан РУБАИЯР"КУЬРЕДИН ярар" кӀватӀалда гьатнава, "Рубаияр" тӀвар алай улубни акъатнава. С. Агьмедпашаевади Каспийск шегьерда уьмуьрзава.
Гьуьлуьн чиркер михьда кьакьан лепеди, Руквар, кьалар цӀурурда къваз живеди… Намусдал ви мукъаятвал тахьайтӀа, КьацӀурда вун кткай стӀал лекеди!*** Пис гаф лугьуз, на кьулухъди элкъуьриз, Япун перде жедач цӀийиз туькӀуьриз… Уьмуьр кӀватӀ я краринни чӀаларин – Ягъалмиш хьухь, рикӀерик экв куькӀуьриз.*** Са таб квачиз рахай инсан къалур заз, Нефсинин кӀвал ацӀай инсан къалур заз. Эхиратда чахъ суд авач лугьурбур, А хабар гваз хтай инсан къалур заз.*** Кас авай туш ви вилик пад кьаз жедай, Эй уьмуьр, вун са хупӀ яд я, хъваз жедай. Тади ийин, дуьньядин нур хчӀализ, Къведалди вахт, ам къах хьана къваз жедай!
*** Дуьня, види залум кьисас кьун я жал!? Бязи рикӀер ви есирда тун я жал!? Я тахьайтӀа, сад Керем, сад Эсли хьиз, ЦӀал вегьена, кьведни санал кун я жал!?*** Им дуьнья я, вичик умуд кутаз тежедай, ЧкӀайтӀани, мад кӀалубда хутаз тежедай. Ша, къецин югъ безетмишин гьунаррив жуван, Уьмуьр - ганвай легьзе я чаз, мад кьаз тежедай...*** Эй, фугъара, дерт кӀевириз алахъзава вун, Циф хьиз, чкӀиз, рикӀелай ви алахьзава ГУМ."УЬМУЬРДИН рагъ", вун, муркӀадин къаябдиз элкъвей, Гатфарни гад хъфейла, куьз авагъзава вун?*** ГалачтӀани жуван кьулухъ са чӀехи арха, Рехъ гудай туш за далудлай, зун я зи кавха. Дагъви я зун, дамарра зи къекъвезва вацӀар, Ватан патал герек чӀавуз чанни гуда за.*** Хъсан тир, чаз дуьньядикай регъуь жедайтӀа, Намуссузбур хъуьтӀе гьатна, рехи жедайтӀа... Дуьня хуьзвай паклубурун уьмуьрдин рекьер, Гатун къар хьиз, куьтягь тежез, яргъи жедайтӀа.*** Чаз ганвайди чилел куьруь яшар я, инсан. Амукьдайди чакай пака махар я, инсан. Бедгьавая пуч тийин, ша, къизилдин кьит вахт, АтӀа дуьнья чӀулав, къайи дагьар я, инсан.*** Вуч гуьзел я! Гьамиша вун жегьил я, дуьня КӀанзавайди тамашдай ваз кьве вил я, дуьня.сад билбил я ви бахчада, садни, есир хьиз, Буькьуь яз рикӀви къузадик, сефил я, дуьня.*** Чир хьухь, инсан, уьмуьр ганвач Эбеди яз чаз, Вахт атала, хутахда чун чили, кьаз, чӀугваз. Яшайишдин гуьзелвилик кутур жуван пай, Регьимлу тӀвар и дуьньядал кан ятӀа ваз таз.*** Хъуьтуьл меци цаварални акъудда инсан, ХцӀи чӀавуз кӀвачерикни авудда инан. Белки, цӀухъни авач жеди мецин къуватар, Суьгьурда тваз, агудизни къакъудда инсан.
Дагъустандин Културадин лайих кӀвалахдар Камилов Абидин Саидан ХВА(КУЬРЕ Абид) 1951-йисан 20-мартдиз Кьасумхуьрун Асалд хуьре дидедиз хьана.1969-йисуз Шихидхуьруьн юкьван мектеб, 1979-йисуз ДДУ-ДИН филологиядин факултет тафавутдив акьалтӀарна, ФОП-ДА журналиствилин отделенияни куьтягьна. Испикрин юкьван мектебда малимвана, 1980-йисалай райондин газетдакӀвалахзава. Мектебда кӀелзамаз шиирар кхьей Абидин муаллимди алатай асирдин 80-йисара райондин улубрин кӀвале «Чешме» тӀвар алай литературадин кружок арадал гъана,райондин кхьизвай инсанар агудна. 1990-йисуз «Куьредин ярар» тӀвар алай културадин центр туькӀуьрна ва адаз регьбервал гайибурукай сад я. Адан шиирар Дагъустандин лезги газетриз, алманахриз акъатнава. РФ-ДИН журналистрин Союздин член тир шаир «Гъезелар», «Руьгьдин гьарай», «Руьгьдин гуьзгуь», «Машгьурвилин суракьда»ва са шумуд улубдин кирам я.
ЧӀал бине я- чи камалдин дегьне я, Шумуд буллах къвез ви вацӀук акахьда? Хайи чӀал хуьх- ам чи вилин нине я, Чар булах я, куркурдивди авахьдай. Виш асиррин ядигар яз атай чӀал, Мелик, Эммин, Гажи Давуд рахай чӀал, Турини хьиз душмандин рикӀатӀай чӀал, Вун халкь хуьзвай чи къалхан, чи даях я! Вун шагьид я, алпанвидин кьисметдин, Вун сагьиб я Сад Аллагьдин нуьсретдин, Ивирар гвай цӀун халкьарин адетрин, Чаз уьмуьрда рехъ къалузвай маяк я. Гьайбат вуч я гвай ви гьар са гафунив, Дагъ атӀурвал Шарвилидин турунив!? Ваз тай авач севт-манидал лугьуниз, Вун зи халкьдин ах, сабурни дамах я. Виш асирра мидаим хьухь, лезги чӀал, Зи хайи чӀал-чи намусдин гуьзгуь чӀал! Вун хуьн патал къурбандда за зи чан цӀал, Вун зи халкьдин ругьдин даях, пайдах я.
Физва буллах-мелгьам дагъдин, Куркурдин хуш ван кьилеллаз. Физва буллах, наз-дамахдив, КӀам, вацӀхьана, каф винеллаз. Ел атайла, хъел атайла, Муькъверни кваз тухуз жеда. Кьере цӀийи гел атӀайла, Вичин гьайбат къалуз жеда. Аждагьандиз тешпигь аваз, Тарар, валар винел алаз, Гьуьлуьхъди физ аквада ваз, КӀане, къал кваз, къванер рахаз… Эхир гьуьлуьв агакьайла. Ван атӀана жеда секин, Ажухдин каф элекьайла, РикӀел къведа чешме вичин… Чар буллах хьизфизва уьмуьр, Ериш къвез-къвез, жезва яваш… Гьар са куьнихъ ава эхир, Вун, жезмай кьван, вилик тамаш…
Дагъни аран- Алпан Ватан Чан зи хайи лезги макан. ГьикӀ хьана лагь, чкӀана вун, Къати тирни залум душман? Кефер патан чилелай вал Атай душман авачиз сан. Скиф, сармат, хазарни, гунн Вуж ятӀа мад,- барбатӀиз вун? ТӀимил тучир, чӀулав къуват МуьтӀуьгъариз лезги къудрат. Кьибледикай персни араб, Гъилеваз цӀай, сивеваз таб. Чи пад чухваз атай душман, Жедач гьесаб! Амма лугьун Хкажа ван, лекӀ лезгияр! Ватанперес- хьанач муьтӀуьгъ. Хвена къуват, хвена къудрат Гьинва скиф, хазарни гунн? Туш хьи гьайиф, сармат «цӀурун» ЛекӀ лезгияр,- алпанвияр! Лезги, рутул, агъул, удин, Будух, цӀахур, хинал, арчин, Къириз ва гьакӀ табасаран Вуч хьуй куь гьахъ, туштӀа Алпан. Чили хвена хайи, патан. Къе хуьн а чил, жен адан ван, Эй зи Ватан, къведа а вахт Гъидай чна ваз экуь бахт.
Чи хуьре къадимвал къалурзавай тӀварар:
«Алупан улубда» ихьтин тӀварар ава:
Зи багъри ТӀигьирджал хуьр (Азербайджандин КцӀар район) лезгийрин къадим хуьрерикай сад йа. Чи хуьре пуд гьавадин, куьшуьдин сурар хьун адан къадимвилин са шакниалачир субут йа. Чи хуьруьнвийрал алай аламатдин тӀварарихъ галаз сур девирдин тӀварарни дуьшуьш жезва. Гзаф чӀавуз и тӀварар лакӀабрикай четин ччара жезва. За зихалу Агъамалиев Микайилавай (адан йашар 89 йа) и лакӀабрин манайар ччириз кан хьана. Ада лагьайвал гзаф чӀавуз и лакӀабар абурун асул тӀварарилай къачузвайбур ттир: ЗугьутӀ (Загьудин), ТаджитӀ (Таджидин), ЗикитӀ (Зикруллагь), ХIЕМЕТӀ (ХIЕМДУЛЛАГЬ), ТимитӀ (Тимиршагь), Ккек (Герекмаз) ва мсб. Эгер са тӀвар са шумуд касдал алаз хьайитӀа,абур лакӀабралди ччара ийизвай: Фетгьуьллагьрикай садаз – «Фетка» (адаз халкьдинарада гьуьрмет авай), муькуьдаз «ХуьтӀ» (ам кесиб ва фагъир ттир), Абдулкъадир тӀваралайбурукай садаз «Дух» («Одеколон» лакӀаб алай садаз тешбигь йаз – «Духу»), МУЬКУЬДАЗ«ХЪЕШ» (ада: «къулал гьамиша “хъеш-хъеш” ийиз хешил ргаз жен», - лугьудай) ва мсб. Чи мегьледа лалакӀ са гада авай, адаз вирида «Габа» лугьудай (адан асул тӀвар зи рикӀелаламач). Чи хуьруьн чӀала (нугъатда) «габа» ‘лалакӀ’ лагьай гаф йа. И гаф Гелхен хуьруьнчӀалан (нугъатдин) «гьабаб» ‘лалакӀ’ гафунихъ галаз сад йа.
– Сивли, Кирки, Хеби, Экнад, Гъили, Сили, Хаби, Сиэн, Кеке, Кирди, Салан, Халар, Курум, Ирал, Курал, Бара, Ала шва мсб.(гила амачир икьван тӀварар са касдивай туькуьриз жедайди ттуш). РикӀел хкваш Страбонангафар: «Албанийадин халкь 26 тайифадикай ибарат йа, са чӀавуз абуруз гьардаз вичин чӀал ва пачагь авай».
Агим, Агих, Азим, Акиц, АкӀу, Алем, Амих, Анан, Анка, Веттиг, ВикӀа, Викъа, Гек, Ги, Гьипе, Дакитт, Даччуьт, Диз, Дудук, Думалит, Жез, Сеп (Сеф), Хуччи, Жел, ЖерапӀ, Зуву, Зуз, Турикьа, ЙацӀ, Йика, Кигем, Кидак, Кикъеме, Кикид, Рей, Кир, Кумиг, Ккадукъ, КкакӀ, Рит, Къаил, Къаливан, Къарут, Къуй, Къутт, Кьелу, Кьуг, Кьугъач, Кьуш, КӀичч, КӀукав, КӀуккам, КӀуччи, Лад, ЛАПИГI, Лар, ЛукӀав, Мар, МицӀ, Мугим, Муд, Мудид, Муккур, Мулу, Мумей, Мунуван, Мунун, Мурад, Мурсит, Наш, Нукк, Пак, Пакъ, Пакьу, Пас, Паху, Петт, Циг, Пех, Ппал, ПӀин, ПӀири, Ран, Ригич, Ругик, Рунад, Рун, Рут, Сеан, Сей, Сен, Сетт, Сий, Сир, Тахец, Таш, ТухуцӀ, Ттихец, Ттуму, УкъемекӀ, Ун, Хаз, Хамиг, Хей, Хиви, Хулув, Хун, Хуьтт, ЦакӀ, Цапп, Ппахи, Цед, Цез, Цей, Ццем, ЦӀакк, ЦӀару, ЦӀин, ЦӀухулув, ЦӀуту, Чен, ЧчечӀ, ЧӀулув. Аквазвайвал, лезгийрин тӀварар лезги чӀалангафар хьиз са шумуд агъзур йисан къене чпинкӀалуб квадар ттавуна амукьнава. Абурукай бязибур гьа къадим тӀварарихъ галаз сад къвезва: Или- Тройадин сад лагьай пачагь Илион, Пирим – Тройадин кьвед лагьай пачагь Приам, Айиса – Финикийадин пачагьдин руш Элиссийа, Мурсал– ГъвечӀи Асийада касситрин (касрин) пачагь Мурсили ва мсб. И фактар лезгийрин къадимвалкъалурзавай са шакни алачир субутрикай сад йа.
«АЛАМ» Лезги културадин журналди
кьиле ТУХУДА.(ЭВЕРУНАР журналдин редакциядай пайзава)
Худат шегьерда са викӀегькас авай тир:
И мукьвара зал рикӀчӀулавардай са хабар агакьна: ЗИДУСТ(САТӀУЛ)АГЪАСЕМЕД пудкъанницӀипуд яшда аваз рагьметдиз фенва. Заз геж хабар хьуниз килигна, зун а касдин садлагьайгъвейифдиз кӀвализ фена... МУКЬВА-КЬИЛИЯР, ярар-сатӀулар кӀватӀхьанвай. Агъасемедан чӀехи хва Рафета бубадинтӀварциз лайих межлис туькӀуьрнавай... Чай хъваз-хъваззи рикӀел адахъ галаз чирхчирхьайи чӀавар, мел-мехъериктӀуьр-хъвар вядеяр, мярекатрал кьиле фейи гьуьжетунар... хквезвай.1990-йисан сифте кьилертир, чна Худата "МУЬШКУЬР"ТӀВАР алай лезги къенивилинтавхана туькӀуьрнавай. Аданактивистрикай садни Худатинконсервиярдай заводдин кьилин технолог Гьажиев Агъасемед тир. И каскъанунрикай хабар авай,вичин кӀвалах хъсан чидай,фялейрин къадир чидай, хайихалкьдин таъсиб хуьдай, чикултурадикай, литературадикай гегьенш малумат авайдиитим тир. А.Гьажиева пудйисуз "Муьшкуьрдин" кьилевайдан муавинвиле зегьметчӀугунай. Дагъустандин халкьдинкхьираг Межид Гьажиеванмирес тир Агъасемедаз дегьрин кьатӀунар, хайибур канхьунин гьиссер хас тир... Кьуд рушанни кьве хцинбуба хьайи Агъасемедазаялар гзаф кандай... Макъаладин эхирдай зазадан мукьва-кьилийриз -
"агъасемедаз аллагьдирагьмет авурай, сура нурхьурай, Куь чанар сагърай!"
Мярекат улубрин кӀвалин кӀвалахдар ахцегьвидин руш Секинат Мусаевади ахъайна вашииратдин межлис давамарунпатал гаф филологиядин илимрин доктор Гьаким Къурбаназгана.- Абур кьведни чи литературадиз са йисара атана ва гьар садалай шииратда вичин кьетенрехъ арадал гъиз алакьнавай за-рияр я... Алатай йисан эхиррайабуру лезги литературадин суфрадал хъсан, метлеб квай ктабаргъанва лагьана ада. Ф.Нагъиевани П.Фатуллаевади чпин эсерар кӀелайдалайкьулухъ, микрофондихъ абурунктабрикай фикирар лугьуз шаирар, писателар, обществодиндеятелар, журналистар, маълимар экъечӀна. Абурун жергеда Бакуда акъатзавай “Алам” журналдин кьилин редактор Камран Къурбаналиев, Дагъустандинмедакадемиядин доцент Азедин Эсетов, шаир Саират Агьмедпашаева, тарихдин илимрин кандидат, профессор Аскерали Аскералиев, табасаранрин шаир Шагьвелед Шагьмарданов, Дагъустандин халкьдин писател Абдуселим Исмаилов, “Дагъустан” РГВК-ДИН кӀвалахдарартир Гуьлера Камилова, ИСАМУ-ДИН Агьмедов, филологиядинилимрин кандидат, доцент Агьмед Агьмедов, “Шарвили” операдин либреттодин кирам Имара Багъирова, филологиядин илимрин кандидат Халидин Элдаров, шаир Фазил Асланов,“Къурушрин сес” газетдин кьилин редактор, “Лезги газетдин”мухбир Муса Агьмедов ва масабур авай.
апрелдиз Махачкъалада республикадин Милли улубрин кӀвале алай аямдин лезги литературадин алакьунар авай векилрин - Фейзудин Нагъиеван “Абилейсан марф”, “Три ПЕСНИ”(“ПУД мани”) ва Пакизат Фатуллаевадин “Чешне” ктабрин презентация кьиле фена.
Кьилди къачуртӀа П.Фатуллаевадин “Чешне” ктабдикайрахадайла К.Къурбаналиевакъейдна:- ... «Ктабдин структур тӀварцӀиз кутугайди я. Шаирди аникжуьреба-жуьре эсерар кутуналди, хейлин жанрайринниформайрин чешнеяр къалурнава. Мисал яз, ктабда гъезелар,къошмаяр, герайлыяр, новеллаяр, очеркар, таржумаяр... гьатнава. Вирибурукай инал рахазхьун мумкин туш. Заз “ЯР”ТӀВАР алай гъезелдикай кьве гафлугьуз канзава. Чаз виридазмалум тирвал, лезги литературада ярдикай кхьан тавунвайзари тек тек ава. Чи чӀала “яр”гафунихъ са шумуд мана хьуни, П.Фатуллаевадин шиирда и гафунин вири манаяр-метлебаркъалуриз алахънава. ШаирдичӀалан девлетдикай гзаф менфяткъачузвайвиляй кӀелзавайдангьевес мадни ХКАЖЗАВА»…“ПАКИЗАТ Фатуллаева алакьунар авай шаир тирди чаз вири-даз чизва. Эгер литературада амкъени шииратдалди гзафбурузчешне ятӀа, уьмуьрда, гьарйикъан яшайишда ам дагъви дишегьлидиз хас вири къилихралди амай вири дишегь-лийриз чешне я. Бязи дуьшуьшра са шаирдихъ агалкьун хьайила, гзафбуру сада-садавай “ам вуж я?,ам гьинай я?” лугьуз, хабараркьада. Ф.Нагъиевакай рахайтӀа,ам лезги халкьдин гимндизэлкъвенвай “Сагъ я лезги халкь”шиирдалди къе гьар са хзандиз,гьар са хуьруьз таниш я. Зимурад куьн мадни чӀехи дережайрив агакьун я”, - лагьана М.Агьмедова. Къейд авун лазим я, алаййисуз Дагъустандин А.А.ТАХОГОДИДИН тӀварунихъ галай педагогикадин илимдинни жагъурунардай институтди Ф.Нагъиеван “Зенг ва къван” ктаб госпремия гун патал къалурнава. Презентациядин хейлин иштиракчийрини и кардин пад хвена. Мярекат чӀагъанни галаз лезгийрин машгьур манидар Керим Камилова, ашукь Алихана тамамарай манийри, Махачкъалашегьердин 38-нумрадин гимназияда лезги чӀаланни литературадин маълим Гьалимат Баламирзоевадин гъилик чирвилеркъачузвай аялри фасагьатдизкӀелай шиирри мадни къениавуна.
Бакудин Къарадагъ райондин Локбатан посёлкада уьмуьрзавай дяведин вакӀвалахдин ветеран Абдул(Абиддин) Мавлудан хва Султанован къведай вацӀра97 яш тамам жезва. 1918-йисуз КЪУБА(ГИЛАН КцӀар) райондин Хуьлуьхъринхуьре дидедиз хьанвай Абдул Султанов 1939-йисалай Ватандин ЧӀехи дяведаиштиракнавай гвардиядин капитан ва 50 йисаз мукьва Бакудин нафтадинбуругъра кӀвалахнавай дамахдин нефтянник я. Чна адаз чандин сагъвал тӀалабзава!
Къенин йикъан Мучугъар КцӀар райондинчӀехи хуьрерикай сад я. Агьалияр -1376 кас, кӀвалер – 249(26 паласада), маишатар -313, чилер 2229,5 гьектар я. Мучугърин чилерал тарихдингелер авай 2 топоним ва 1 тарихдин кхьинар алаймискӀин ама. Тарихдик галкӀанвай ТОПОНИМАР:-СУВ патахъ уруьшда авай Татаррин къванерва Хандин кӀеледин амукьунар;- Кавказ Алупаниядин христиан чӀаварин килисадин хандакӀар. Чкадиз килигайла килисадин архитектура ваэцӀигунин формади и кар ТЕСДИКЬАРЗАВА.ХУЬРУЬНМИСКИДАЛ ам гуьгъуьнай эхцигай 1809-йисантарих алама. (Хъпи накьвадин шире арада твазчиг керпичрив эцегнавай мискӀинар гьар 200-300йисалай зурзалагри чкӀурун шак авачир кар я)
Мучугъвийриз хуьруьн тӀвар шира ийидайалимар, тарихчияр ва маса сейли ксар авачиз туш. Академик Агьметхан Керимован ва тарихдинилимрин доктор Абидуллагь Уружован тӀварар
учугърин хуьр алай чка КцӀарин муькуь хуьрерилай тафават авайди я лагьайтӀа,чун ягъал жеч. Мучугърин хуьр Яргунрилай виниз сув галай патахъ фейила, чапла гъилик карвандин рекьелай къерехда, рехъ куьтях жезвай са кама ава. Яни Мучугъриз сувпатахъ шегьре рехъ авай къунши хуьр авач. Гьа и кар себеб яз (са версия хьиз) мучугъвийри мугьманар пара масанвилив – икрамвилив кьабулда. Кама авай хуьряй кьве вацӀавахьзава. Хуьруьнвийри «Мучугърин вацӀ», «Кьуру вацӀ» тӀвар ганвай и вацӀар КьуланвацӀухъ какахзава. Пуд пад къакъан пелери цӀарцӀе тунвай хуьр гине авайди хьиз аквазва. Заз Мучугъринни Исмаилрин Къалажугъ хуьрун арада гьам тӀварциз (тӀварцинэхирда авай угъ аффиксдиз), гьамни географиядин чкадиз килигна ухшарвилер акуна.
вири республикада шира я. Анжах чеб мучугъвияр ятӀани, абуру хайи хуьруьн тарихдикай,фолклордикай, этнографиядикай кхьенвай са цӀарни авач. Хъсан кар я хьи, вичиз илимдин дереже авачтӀани, рикӀхайи хуьруьк кузвай Агъаверди Аливердиев ава. Зун адан мугьманхьана… Куьн чӀалах жеч Агъаверди стхадин архивда са шумуд диссертациядин гъилин кхьинар,чи тарихдин улубрин коллекция, хуьруьн фолклор, топонимар, лугьунар, кьисаяр кӀватӀнавайпапкаяр ава. Заз амукьайди адахъ галаз ацукьна ихтилатунва архивдай герек тир материалар къачун хьана.
ЧӀехи ватандин дяведа са шумуд хизандин пунтерг хьайидалай кьулухъ Мучугъа къенин юкъуз16 сихил ама.
1. Ваданар – Ширвандай атай 5 стхадинсихил. абурал Башияр, ЦӀарахар, Хъаларнихъевгьенава.2. ЯпатӀар- акунриз килигна ганвай лакӀабя лугьузва. абруз Эфиопарни лугьуда. Яни Эфиопиядай атайбур (са зарафат хьиз А.С.ПУШКИНАН бубайрин чилинвияр).3. Шалдияр – Шалар алайбур. Дагъустандин БахцӀугъ хуьрей атайбур яз хсебзава.4. МегьецӀар – Мучугъин аборигенар я лугьузва ва абурук гуьгъуьнай хъевгьенвай Кузунарнигала.5. Хачмасар – Муьмкуьн я Огъуздин Хачмасхуьрей атайбур хьун.6. Талишар – афшар надир шагьди ирандизтухвай ва Шагь кьейидалай кьулухъ ватандизхтайбуруз ганвай лакӀаб я.7. Къазвинар – Юкьан асиядин Къазвиншегьердай атайбур.8. Херекар – Хуьрун абориген сихилрикай.9. КаситӀар – Месопатамиядай атайбур.10. Чепелар – Дагъстандин Чепяй, Чепеларай атайбур. Мумкуьн я Чпирвиярни хьун.11. КӀирияр – КӀири хуьрей атайбур. абур Мучугъа чӀатухъанар хьиз чида.12. Къурушар – Къурушай атайбур.13. Къажарар – абруз Манашарни лугьуда. Мумкин я, Манна девлетдин агьалийрикайамукьайбур я.14. ЧӀакӀарар – ЧӀакӀардилай атайбур.15. Ширлияр – Хуьруьн аборигенар.16. ТӀигьиржалар – ТӀигьиржал хуьрейатайбур.
Играми кӀелзавайди, квезни аквазвайвал къенин Мучугъвияр са шумуд културадин, цивилизациядин, географиядин къатарин менталитетринуртахвилерикай арадиз атанвай са кӀватӀал я. Ихьтин какахьай кӀватӀалдиз вичиз хас тӀул, акунар, философия формадиз атун шак авачир фактя.
Рагъ акъатзавай патай кьил КТУНА:-КЬАЙ, ЯцӀу къурт, Яргунрин сув, БутӀан кек,
Чавун, Авсаран къуза, Камавай сув, ЧӀакӀарринсув( гьаниз диргесни лугьузва), ЧӀехи сув, ЦӀицӀер, Терехан сув, Уругъ, Синер, Шимер квайппел, АнцӀуд пел:
Финдун КАМ(БАЛАБЕКАН ник), Абдулкъанидинчилер, Беделан гьафиза, Къузада Шихкериманчил, Мамедалидин чил, Бубадин чил (МенцӀидхандакӀ), Мусадин ник, Къелемлухда Хийирбекан ник, Биягъра Керимханан ник, Гемреда Ражабан ник, Гавдишандин ник, ТӀигьиржалрин ратар, Пелелай вирин кӀиник галай Фетегьан ник,
Кьай гуьнедин кикер, Хеметан кек, Супадинбулахдин кек, ХандакӀкек, Шимед кек, Хъиранбулахдин кек, Къадиран гуьне, Уьшкуь кек, АГЪ-АМЕТАН кек, Асад кек, Зиядханан кек, Мегьралидин кек, Зейналан кек, Шайдабеган кек, Медетанкек, Базаран кек, КьацӀягъадай кек. Агъавердималимди заз чпин хуьруьн кикерин яракьан картайра авай кьакьанвилин рекъемарни гана… Син ккек- 1108 м, Кьай ккек- 1160,8 м, Уругъ пел1308 м, Сув – 1565 м. И пелел геологри эцигнавайгуьдендин плита ала. Пелелай рагъ авай юкъуз Сумгъаитдин цӀаяр аквазва.
Мучугърин хуьруьн юкьал кьве пел ала. Уругъпел ва Арад пел. Уругъ пелел хуьруьнвийри Ярансувариз цӀаярда ва анлай Лезгийрин пак яз хсебзавай пуд сув- Шар сув 4243м, Басар сув 4466 м, ГъуцӀар сув 4142м аквазва. Арад пелни саркалпел хьун мумкин я. Лугьунрай сур чӀавариз ГъуцӀариз къурбандар гудай береда акьахна цаваринийесийриз зикр ийидай пел. Яни инсанрин дуаяр,минетар ГъуцӀарив агакьриз куьмекзавай пел.
Залуд вир. И вире авай рагъулрив мучугъвийри чпин сагъламвал тӀарамрда. Сеферан вир.
Кьуру вацӀ, Мучугърин вацӀ, КӀунтӀар вацӀ, Цавун вацӀ.
Киримкъулудин пӀир, Пиркъулидин пӀир( ИпӀирел хизан хуьдай дуаяр ийида), ЦӀамар пӀир(версия хьиз гьелени инал сур мучугърин хуьруьнхандакӀар алай лугьузма), Агъаметан кике авайпӀир( И пӀирел аялар авачирбур фида). Султананкьвалаллай пӀир( И пӀири тандал хирер алайбуризкуьмекда).
Хуьрел кьве лакӀаб ала, сад адалатдин, муькуьд сарказмдин.
Патав гвай хуьрерихъгалаз гекъигайла и лакьаб адалатдинди хьунизшак авач. Хуьряй отставкадиз экъечӀнавай 12полковник акъатнава: Султанов Аманат, Талибов Мисрихан, Аливердиев Бахтияр, Султанов Къайиб, Меликов Мелик, Аликъулиев Гьикмет, Къазиханов Багьрам, Султанов Жамил, Султанов Шалбуз, Наврузов Талиб, Алимурадов Шаир, Талибов Руьфет, Насруллаев...(?).
ИлакӀаб арадал атун икӀхьана лугьуда Мучугъвийри: Са Мучугъвидин барцӀакар квахда кьван. Жагъуриз фейи мучугъвидиз Яргунрин часпардавалара авай цӀуьрнуьгъар бацӀакар хьиз хьана«пша- пша» лугьуз эвернайкьван. И кар акур саяргунвиди мучугъвийриз лакӀаб ганакьан.
Ви кьуд пад я къакъан тамар,къакъан синер дегьне камар.булахравай къайи ятар, кани Ватан Мучугърин хуьр. P.S.
Зун Мучугъай Пакудиз лезги чӀалан маълим Айдын Султавовахъ галаз санал хтана. Маълимди заз хвашивилел и йисуз республикадин университет ва техникумрин студентар хьанвай 8хуьруьнвидин веледдикай рахана…
Гьар жуьре, гьар сад са хесетдин инсанар ава и дуьняда. Бязибуру халкь паталди авурса гъвечӀи кар виле тваз, вичин тариф хважиз, вичи вич пиар ийиз алахъда. БязибурулагьайтӀа, кьил чиле туна чпин кӀвалах аквада, хайи тарих, култур вилик тухун паталхалис къагьриманри хьиз зегьмет чӀугвада. Эгь, вичиз са хийир, тариф гуьзет тавуналдихалкьдин рекье каца язвайди асул кьегьал тушни? Къе чаз ихьтин са таватдихъ галазкуьн танишриз канзава, играми кӀелдайбур. Ам интернетда лезгийриз талукь шумудниса проектдин кирам я. Амма санани ада вичин тӀвар кьаз алахъдач, чӀехи крарин кьулухъчуьнуьх жеда. Гьикьван чӀав тир, «Алам» журналдиз Нарима Агьмедовадикай кье гафкхьиз канз. ЧӀалахъ хьухь куьн, гьар сефердани хъуьрез- хъуьрез « За вуч ийизва кьван,кхьидайвал » лугьуз кьил къакъудзавай ада... Амма гьар са печатдин органдин вилик акъвазнавай гьечейрикай садни ихьтин инсанар винел акъудна чешне къалурун я. Чнаниамалзава и принципдиз. Нарима Агьмедова Кьурагь райондин Гелхен хуьре чӀехи хьанва, анани юкьван мектебда кӀелнава. Эдебиятдиз авай гьевесди ам Дагъустандин Девлетдин Университетдинфилология факултетдиз гъанай. 2005-йисуз кӀелун акьалтарай Нарима кьисметди Ватандивай яргъаз -Астрахан шегьердиз акъудна. Алай чӀавуз и шегьерда уьмуьрзавай, сакӀус дамах гвачир и таватдиз дерин литературадин кьатӀунар, чӀалан, тарихдин чирвилер ава. Жуьреба социал сайтара лезгийриз талукь кӀватӀалар туькӀуьрна, абур виликтухузвай Наримади гьакӀни шиирар кхьизва, лезги чӀалай урус чӀалаз элкъуьруьнарниийизва.
* * * ЛукӀ тушни бес вичел кьве чин алайди, ЧӀагъ ятӀани, къизил какул галайди? Агуд мийир жуван патав хаинар, Абур авай уьмуьр жедач къулайди. Тот раб среди людей,в ком двуличие есть, Галке перья златые вряд ли сделают честь, Лицемеров к себе близко не подпускай, Жизнь твою лишь испортят они,так и знай.* * * Вилиз таквадайди аквада рикӀиз, Гьакъикъат яракь я атӀудай хциз, ГалачтӀа патав ви жуваз каниди, Руьгьда къаяр жеда лап гатун цикӀиз. Сердцем чувствуем мы то,что скрыто от глаз, Только в истине сила,в ней спасенье для нас. Коль от нас далеко те,в кого влюблены, Холод зимний в душе даже в летние дни.* * * Гаф акъуда жуван сивяй чурана, ТахьайтӀа ви берекат жеч курана. Гьахъ патахъна нагьахъвилин пад къамир, РикӀел хуьх гьа, жаваб гуда сура на! Прежде, чем слово молвить ,ты подумай стократ, Ведь иначе лишишься земных всех наград. Плюнув правде в лицо, не поддерживай зло. Помни: нам отвечать в Судный день все равно.* * * Алахъа хабар кьаз масдан тӀалдикай, Чарадан руьгьдавай къалмакъалдикай, Вине кьаз жува жув, лавгъавал мийир, ЧӀав къведа, куьцӀуьда, вун ви гьалдикай. Ты про горе чужое спросить не ленись, Равнодушным не будь,к состраданью стремись, Не слыви гордецом,самохвальство любя, Ведь устанешь ты сам от такого себя.* * * Ахъайин жегьилар, за сир квез гила, Руьгьдиз къаяр къведа йисар фейила, Ая крар даим, жегьил амукьдай, Пашман тежедайвал кьуьзуь хьайила. МОЛОДЕЖЬ,Я хочу рассказать вам секрет, В жизнь грядут холода по прошествии лет. Вы творите добро,чтоб осталось в веках, Чтоб в конце не жалеть о зря прожитых днях.
Зун гьикӀ пехил жезва акваз ви УЬМУЬР,АЦУКЬУН, къарагъун, лув гун –са суьгьуьр! Кьакьанрин зурбавал ава ви чанда, Вун пачагь, вун гьаким хайи маканда. Бахтавар - авач ваз часпарар, варар, Вуч хъсан - чидач ваз девиррин гарар. Вуч хъсан - вун патал туш гьич тапарар, Вуч хъсан - ви руьгьдал алач дапӀарар.
Къекъвезва зун Коломено паркина, Перишан тир цифери цав къунавай. Дар жезва зи гьар камунал рикӀ ина, Акурла тар, зулу кьецӀил тунавай. Сумагдал хьиз, чилел алай пешерал, Яргъи хьанва урусдин руш кӀунчӀар къаз. Бахтавар яз, байих тийиз ламувал, Наз гузава патав гвайи канидаз. Агъадикай атай вацӀун къайивал Вуч ухшар я серинриз чи патарин. Къвезва чандиз са кьадар зи хайивал, Акурла чиг и шегьердин паркарин. АватӀани кьуд пад къизил рангина, ИчӀивили галудзава руьгь къе зи. Пашманвилихъ галаз ава женгина Байихарни канивилин рекъе зи. Къекъвез ама Коломено паркина, Перишан тир цифери цав къунавай. Гьам сефил я, гьам бахтавар зун ина, Ашкъи галаз, вуна рикӀе тунавай…
Бцтцн дцнйанын диггяти Азярбайъанадыр. Юлкямиздя бу мютябяр идман йарышына щазырлыгларйцксяк сявиййядя щяйата кечирилмишдир. Ийунун 12-дян 28-дяк 17 эцн ярзиндя давамедяъяк илк Авропа Ойунлары заманы Авропанынбцтцн юлкяляриндян 6 миндян чох идманчы идманын 20 нювц цзря 253 медал уьрунда мцбаризяапараъагдыр. Гусарлылар мяшял естафетинин гаршыланмасы мярасиминин щазырлыьына тяхминян бир ай юнъя башламышдылар. Йени су вя канализасийа хятляринин чякилишииля ялагядар ясас кцчялярдя хяндяклярин газылмсасы, аьыр техниканын ишлядилмяси щямишя сялигя-сащманы, тямизлийи иля сечилян район мяркязинитанынмаз щала салмышды. Бунунла беля район рящбярлийинин эюрдцйц тяшкилати тядбирляр сайясиндямяшял естафетинин кечяъяйи МАРШРУТ-МИРЗЯ Вялийев, Лязэи Ящмяд, Мирзя Вялийев, Нуряддин ШЯРИФОВ,ЭЕНЕРАЛ Мащмуд Ябилов, хцсусян Фяхряддин Мусайев кцчясиндя абадлыг, тямизлик ишляриня эенишвцсят вермишди. Ящалинин, шящяр сакинляринин фяалиштирак етдикляри сащманлама тядбирляри эеъя саатларында да давам етдирилирди. Беляликля ийунун 1-исящяриндя артыг бцтцн маршрут цзря кцчя вя сякиляр тямизлянмиш, йуйулмуш, хятлянмиш, рянэлянмиш, байрамсайаьы бязядилмишди. Эцнортайа йахынюлкямизин шящяр вя районларыны гарыш-гарыш эязянбиринъи Авропа Ойунларынын мяшяли Азярбайъанын“Шимал гапысы” Гусара эятирилди. Щейдяр Ялийев Мяркязинин гаршысында гурулан Ойунларын рямзигапысында алгышларла гаршыландыгдан сонра кик-боксинг вя универсал дюйцш цзря Азярбайъан чемпиону Елшян Шцкцров тяряфиндян гябул олунду. Гусарда беля гялябялик чохдан эюрцнмямишди. Йашлылар, ъаванлар, мяктяблиляр, Бейнялхалг Ушаглары Мцдафия Эцнц иля ейни вахта дцшдцйцндянмющтяшям байрамы сейр едян балаъалар юлкя тарихинин шанлы сящифясинин шащиди, иштиракчысы олмагданютрц кцчябойу ирялиляйян мяшялчиляри алгышлайырдылар. Сонра инъясянят усталары консерт програмы илячыхыш етдиляр.
И мукьвара БАКУДАВАЙ"АРАЗ"ТИПОГРАФИЯДА чапдайакъатай "Лезги чӀаланни Азербайжан чӀалан гафалаг" улубдин КцӀар шегьердавайулубханада чинал акъудун(презентация) кьиле фена. Мярекатдал улубдин авторар - Юсиф Халиловни Жавид Агьмедов,"Уьфуькь-С" тешкилатдин кӀвалахдарар, Бакудай атанвай алимар, КцӀар ронодин векилар,зарияр, лезги чӀалан малимар вачара-чара кеспидин иесияр кӀватӀхьанвай. Улубханадин кьил З. Мустафаева сифте гафуналди межлисахъайна. Ада мугьманриз "Куьнатурай, рагъ атурай!" лагьайдалай кьулухъ гаф Ж.Агьмедовазгана. Авторди мярекатдал атанвайбуруз вичин патай разивалкъалурна. Улуб арадал гъуникай, расал хьайи заланвилерикай, куьмек гайи ксарикайгегьенш малумат гана. Ахпа гафулуб акъуддайла адан харжиярчӀугай "Уьфуькь-С" тешкилатдин кьил Якобус ко Строу, гьатешкилатда менежер Чак ДОНЕ-ТАЗ, Нобелан премиядин Къавкъаз ва Кьулан Азиядавай векил,т. и. д. Бейбала Алескероваз, КцӀар райондин прокурор Загьид Велиеваз, Хачмаз райондин векил Вакъиф Гьажиагъаеваз, п. и. к. Гьасанбала Мамедоваз, Ф/К.И.К.МУЬГЬУЬББАТ Гьасановаз, КцӀар шегьердин1№-дин мектебдин директор Ариф Халиловаз, РОНО-ДИНМЕТОДИСТРИН кьил Къорхмаз Мурадоваз, малимар Исам Герейхановазни Санан Къарибоваз гана. Мярекатдал улубгерекди тирвиликай, адан полиграфик цӀалцӀамвиликай, халкьариз адакай жедай хийирдикайихтилат фена. Улубдихъ галайгъалатӀар, татугайвилер къалурунихъ галаз сад, юкьван мектебра лезги чӀаланни литературадин тарсунин улубар тахьуникай, цӀийи гафарганар туькӀуьрна чапдай акъудуникай,чапдай вядеда финансринрекьяй гьалтзавай заланвилерикайни рахунар хьана. Иллагьхьи, улубдин чинал "гафалаг"ваъ, "гафарган" кхьин хъсан язакуна чпин фагьумар малумарай ксариз. Сятни зура кьиле фейи мярекатдин эхирда "Шарвилидинсувар" тӀвар алай видео-филмкъалурна.
Гъиле авай йисан майдинвацра Бакуда Прессадин кӀвалин конференц залда «ЛезгичӀаланни азербайжан чӀалан гафаргандин» презентация кьилефена. 70 000 «уьлчмедикай»ибарат тир улуб акъатна лагьайинформация за гьеле са варзкьван вилик «Самур» газетдайкӀелнавай. «Самур» културадинмеркездин чӀехид Шаир Гасанова чи журналдин редакциядизса шумуд гафарган бахшна вачаз адан презентациядизниэверна. Гьа чӀавуз заз чир хьанахъи, и гафарган «Самур» Милли Меркездин куьмекдалди акъуднава. «Аснаф» ширкетдин чӀехид М. Жавадова и улубнивичин буба КцӀар райондинэкуь ксарикай тир Якъубхан Жавадован руьгьдиз бахшнавайдини улубдин сифтегьан чарарикай сада кхьенва. Ибур вири амукьрай са къерехдихъ. Гила зи гъиле 800 чиникай тир чӀехи са улуб авай. Улубдин кӀалуб акуна са хейлихвеши хьана, къен ахъайна
-дилай квезвай цӀараракурла зи хвешивал кьве сеферда артух хьана. Вучиз лагьайтӀа, авторриигафаргандиксифтеязчичӀалаавачирсашумудагъзурцӀийи «УЬЛЧМЕ»КУТУНВАЙ.ВУЧ хъсан я, гафарганда «уьлчмейрихъ» галаз чигафарни ава. И карди зун маднипара шадарна. Гьатнавай гафарни вири 1966-йисуз МАХАЧ-КЪАЛАДА Гайдарован редакция дихъди акъатнавай «Лезги чӀаланни урус чӀалан словарда»авай гафарихъ галаз сад я. ГьакӀни гьар са гафуникай гъанваймисаларни са кӀусни дегиш тавуна ганва. Мисал яз, ана
гаф авачирвиляй инани гьа гафавачир. Ихьтин мисалар маднигъиз жеда. Вуч хъсан я
гаф ТӀигьиржалви Юсифан гафалагда гьатнава. ТахьайтӀа чна ЦӀуру Худатиз уьмуьр акъатна Куьгьне Худат кхьена канжедай.
Сагърай Юсиф хьтинчи халкьдин экуь инсанар!
ТахьайтӀа и «уьлчмейрин» гъиляй чун чи гафар амачиз амукьдай. Амма гафаргандин къенахъай тавуна винелай килигна
икьван ийер, икьван хъсан, икьван чӀехи, икьван масан, икьван яцӀу, икьван залан ктаб
чахъ чи тарихда хьанвач ва иктаб кхьенвайбурни шак алачиздевлетдин премийриз лайихбуря, лугьузвай презентациядизатанвайбуру. Зазни жуван патай лугьузканзава хьи и гафарган сифте язгьатнавай цӀийи«уьлчмейри»максимал кьадардиз КИЛИГНА“ГИННЕСАН рекордрин ктабдихъ”кутаз жеда.
26 сентябрдиз ряденихъ Дербентда С.Сулейманан тӀварунихъгалай Лезги театрдин гъенелчӀехи гъалабалух авай. Мукьвара2000 йисан юбилей кьиле тухвай, Къавкъаздин медениятдинмеркез тир и ШЕГЬЕРДИЗДАГЪУСТАНДИН-АЗЕРБАЙДЖАНДИН дуствилин обществодин эверу налди, «Алам» журналдин хелтир "Марвар" тӀвар алай литературадин кӀватӀал илифнавай. Сятдин 18-даз театрдин чӀехизалдин варар атанвайбурузахъайнавай. Иниз Дагъустандинсаки вири лезги районрай муаллимар, поэзиядал рикӀ алайбур,гьакӀни чи алимар, зарияр агатнавай. Межлис «Алам» журналдин кьилин редактор Къурба налийрин Камрана АХЪАЙНА,«МАРВАР» кӀватӀалдин кьилшаир Гуьлалийрин Эйвазахъгалаз тухвана. Дагъустан-Азербайжан дуствилин обшестводинпрезидент Абдулкъафар АГЬМЕ-ДОВА вичин чӀехивилин гафлагьана. Нубат шиирдин, манидиндихьана. Азербайжандай атанвайзарияр тир Вакъиф Муьшкуьрвиди, Зерифади, Риммади, Гуьлалийрин Эйваза, Бести Нифтиевади, гьакӀни Сажиддин Саидгьасанова, Волгограддайхтанвай Гьилал Аскерова чпиншиирар лагьана. Чи сейли мани-
дарар, «Алам» ЖУРНАЛДИН«ЛИРА» премиядин чара-чарайисарин лауреатар тир Фаризат Зейналовади, Руслан Пирвердиева, Магьира Шириновади, Ашукь Шемшира, гьакӀни межлисда чара-чара шаиррин шиирар лагьай КцӀарви Мегьман Саруханова межлис мадни иерарна. Чун жегьил шаирарпатал межлис хиялдиз гъиз тежедай кьван хъсанди, рикӀерайсадрани алат тийидайди хьана. Эйваз муаллимди чун жегьилшаирар- Марсел Ризаеваз, Дилмира Ашурбеговадиз, Владик Батмановаз, Гулфия Пирогъланова, Саира Сефибегова, Мадина диз, Зарина Муста фаевадиз, гьакӀни и цӀарарин автордиз санал сегьнедиз эверна,элдин вилик акъудна, чав шии-рар лугьуз туна, агалкьунар мурадна.
“Алам” журналдин редакциядин коллективди Кьасумхуьруьн “Эксклюзив ТВ-ДИН”РЕГЬБЕРРИЗ чаз Дербентдин мярекатда авур куьмекриз килигна паракьван сагърайлугьузва.
Дербентда кьиле фейи "Марвардин" мяректдиз тамашна. Заз гзаф хуш хьана, квехъ виридахъ сагъвал,хкахь тийидай илгьам, кхьинин ашкъи, руьгьдин къуватар хьуй. Гьикьван жегьил балаяр авай, кхьинниийизвай, иердиз кӀелни ийизвай, куьне абурни рикӀелай ракъурнач, гаф гана, сегьнедал акъудна. Аферин! Бязи вахтара тӀвар-ван авай, машгьурбур, залпанд алачир шивер хьиз, виликди, чпин хсуси мурадрихъди,хийиррихъди катда, кьулухъ вил ядач, кьулухъай къвезвайбур аквадач, гьатта кӀуру яда. Ахьтинбур гьинахьайитӀани чпин халкьдин душманар я. "Марварди" кьунвай рехъ масад я, гьавиляй адан суфрадал гуьзелжегьилар, бажарагълубур, чӀижер хьиз, алтӀушзава. Квез аферин! Са месэла мадни атана зи ФИКИРДИЗ."БАКУВИЯР" рахадай чӀавуз чунни гъавурда акьада, саки вири шаиррин шиирарни санални галкӀун тавунакӀелиз жеда, акси яз, зун Къуба нугъватда хвена амай хайи чӀалан гафари шад ийида, абур и патани чӀаланактивда гьат хъувуна кан жеда.
Куьн вири Сад аллагьди хуьрай, куь рикӀер шад хьуй. аферин квез, вири и рахунар чи вириданрикӀ жуван халкьдихъ кузвайвиляй арадал аватзавайди я.пакизат ФАТУЛЛАЕВА,
И пад а пад, Паку Дербент талагьна, кьиле камаллу Абдулкъафар буба аваз, рекьериз, муькъвериз, Самурдин селлериз,сергьатриз-цаз алай симериз килиг тавуна, атана ахьтин тӀараммярекат-межлис кьиле тухвай Камран стхадиз, Эйваз стхадазбаркалла. Мярекат са нукьсанни квачиз, лап вини кьилин дережада фена. Иллаки жегьилрин яратмишунри руьгь тухарна.
Вун тахьайтӀа уьмуьрдин дуст фелек я, Халкьдин рекьел нур гуз авай мелек я. Заманадин тик жигъирра зирек я, Вал ашукь зун, вун акунихъ гьелек я. Хайи югъ ваз мубаракрай дуст "Алам", Хайи чилин верцӀи пипӀей ваз- "Салам!" Чинин нехиш, гамун цӀилихъ, чивек я, Ви гьар са чар хъуьтуьл, зар квай ипек я. Вегьизвай кам ялав галай цӀверекӀя, КӀурукӀдаваз цуьрцер гьалун герек я. Хайи югъ ваз мубаракрай дуст "Алам" Хайи чилин верцӀи пипӀей ваз -"Салам!"
Тарлан Шайдаев КӀцар райондин Аваран хуьруьнви Шайдаев Ядуллагьан хва я. Ядуллагь гзафлезгийриз чидай. Ам 1959 йисан декабрдиз КцӀара арадал атай «РикӀин гаф» тӀвар алай литературадин кӀватӀалдин бине кутурбурукай садтир. Ада писателди, драматургди, педагогди хьиз,гьакӀни са шумуд йисара КӀцарин чкадин лезгичӀалан радиодин редактор яз вичин халкьдизкъуллугъна. Ядуллагь макьамрални рикӀ алай кастир. Ада тар, кемен хъсан ядай. Гьа ихьтин кӀваледуьнядиз атай Тарланни халкьдихъ рикӀ кузвайдияз чӀехи хьана. Тарлан макьамрал рикӀ алай кас я. Ада гитара хъсан язава, маниярни лугьузва. Алатай йисан март вацра Сумгаит шегьердин химикрин културадин дараматда Т.ШайдаевантуькӀуьрунин нян кьиле фена. Ада КИЛИГЗАВАЙБУР«ЭМИНАН гьарай», «Гьалала», «Дустариз»,«Ахвар», «Лезги рушар» ва маса манийрихъ галазтанишарна. Тарланан аяларни манийрал, макьамрал рикӀалайбур я. Руша-Саидади манияр лугьузва. Ам«Чубарук» тӀвар алай аялрин хордин ансамблдинсолистка я. Гадади-Эмина далдамни тар язава. Т.Шайдаев алатай йисан мартуниз Махачкъалада «Шарвили» меденият маканди ТУЬКӀУЬРАЙ«ЛЕЗГИСТАНДИН авазар» фестивалдин лауреат я.
-Куь крар гьикӀ физва?
–жузурла Т.Шайдаевалагьана:-Сумгаитда културадин макан ахъа хьайидалайкьулухъ чи виридалай еке агалкьунрикай сад,завай хьайитӀа, аялрин «Чубарук» тӀвар алай хортуькӀуьрун я. Идалай гъейри чи културадин ма-канда «Кард» тӀвар алай инструментал ансамблва «Ша эл» тӀвар алай вокал-инструментал ансамблни кардик ква. Алатай девирда чна са шумуд чӀехи мярекаткьиле туханава. Абурукай виридалайни рикӀелалумукьдайди чна алатай йисан мартуниз авур Яран сувар тир. Мярекат Уьзеир Гьажибегован тӀварунихъ квай културадин дараматда кьиле
зербайжанда лезгийрин cа шумуд културадин маканар кардик ква: чи «САМУРДИЛАЙ»ГЪЕЙРИ Сумгаитда «Шагъдагъ», Худата «Муьшкуьр»… Абурун виридан кьилин къаст чи култура хкажун я. Сумгаитдин «Шагъдагъ» културадинмакандин чӀехид Тарлан Шайдаевахъ галаз чи ихтилатни и темада хьана.
фенай. КӀватӀ хьанвайбур чна мярекатдилайвилик лезги художникрикай Нагия Къасумовадинни Рафик Гьажиагьмедован шикилрихъ галазтанишарна, шикилрин масагунар туькӀуьрна.
-Алай девирда културадин макандин виликгьихьтин четинвилер акъатзава?
-Четинвилерикай гьич рахун тавуртӀа хъсан я. Абур акьван ава хьи, чидач гьим туна гьидантӀвар кьан. Виридалай еке четинвал пул тахьуня. Културадин макан туькӀуьрдайла чна фикирнахьи, къад агъзуралай виниз лезгияр авай са шегьерда гьич тахьайтӀа вад агъзур касди вацра гьардаса манат членвилин гьахъ гайитӀа, са йисуз пуд къад агъзур манат кӀватӀ жеди. Идалай гъейри чазфикир авай хьи, чи ансамблри хъфена районра,хуьрера концертар гуда, абуруни чи културадинмакандин гьисабдиз пул куьчарда. И пулунихънична гьич тахьайтӀа ансамблдин членриз пекер,инструментар, са автобус къачуда. Са гафуналдичун верцӀи мурадривди кардихъ экечӀна… Куьн чӀалах жеч, културадин макан ахъа хьайидалай къенин йикъалди чи гьисабдиз кӀватӀхьанвайди са агъзурни пуд виш манат я. И пулничи ансамблдин концертрилай кӀватӀай кепекарсад-садан винел хтайла хьанвайди я.
-Куьне маниярни кхьизва, абур тамамарниийизва. Куьн духтурни я, културадин макандинчӀехидни, «Силибир» инструментал ансамблдин рикӀни. И гишин–мекьи девирда икьванкрарин вегьтедай къвен патал куьне чӀав гьикӀжагъурзава?
-Бубайриз са мисал ава: лугьуда хьи, хипе хъандиз кан хьайила кьунакай ниси кьада. Кьведлагьайдини, зун тек туш. Заз и карда куьмек гуз вай ксарни пара ава. Инал абурун тӀварар кьун тавуна жедач. Аскерова Судабиди Сумгаитдинкъанни ирид лагьай аялрин хордин ансамбл арадал атуниз пара куьмек гана. Исятдани ада гьаансаблдихъ галаз кӀвалахзава. Чи тӀвар-ван авайрежиссер Элфеддин Регьимханов културадинмакан туькӀуьр хьайи йикъалай адан кӀвалахринзаланвилик къуьн кутур ксарикай сад я. Ада исятдани чаз пара куьмекар гузва. Фяле Медетхан Теймуровни чи културадин макандин викӀегьчленрикай я. И ксарин куьмек хьаначиртӀа чи медениятдин макан фадлай чкӀидай.
-Гъиле авай йисуз куь меденият макандинпланда гьихьтин мярекатар ава?
-17 лагьай виш йиса уьмуьрнавай лезги шаир,вичин вилер ханди акъудайтӀани гьахъ рекьелайгъил къачун тавур Куьчхуьр Саидан 225 йис,жегьилзамаз кьенатӀани ругь чахъ галаз амайтӀвар-ван авай шаир Алирза Саидован 60 йис. Чазабурун гьардаз талукь кьилди нянар туькӀуьруьзканзава. Идалай гъейри са адет хьанвайвал, чи меденият маканди гьар йисуз чи лезгийрин виридалайчӀехи суваррикай сад тир Яран сувар кьиле тухузва. Са адет яз Сумгаитда, Бакуда ва лезгияр гзафавай маса районра концертар гузва.
-Квез и рекье чӀехи агъалкьунар хьурай!
Гьа йикъарилай са йисни алат тавунмаз Советрин гьукуматдин чкӀизвай процесс йигинхьана. Тарланан хизандин кьилел чӀулав цифератана… 2000-йисуз кьисметди Тарлан Москвадиз акъудзава. Гила ада хва Эминни галаз Москвада уьмуьрзава. Хтулриз лезги манийринтӀямар кьатӀуз чирзава. И гатуз Тарлан чи редакциядиз, «Марвардиз» мугьман хьанвай. Москвадиз хъфейдалай кьулухъ ада чав са шадхабарни агакьарна. Гуьлалийрин Эйвазан «ЭКВ»КТАБДАЙ са шиирдин гафариз цӀийи маникхьенва. Тарлан Шейдаеваз туькӀуьрунринрекье мадни еке агалкьунар!
лай йисан –сентябрдиз чӀехи инсан, чӀалан пешекар алим, чи даях тир Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов рагьметдиз ФЕНА…«АГЬМЕДУЛЛАГЬ муаллим къилихдин саявилинни кьатӀунрин деринвилин чешме, инсанвилинчешне я» - лагьана фикирнай за ам акурла. Вич заз чиз азим йисар винелай фейидалай кьулухънизун ягъал туширди за кьатӀанай. Адан секинвиле са чӀехивал – гзаф чӀехибуруз хас тушир чӀехивал авай! Ам пара рахадачир, анжах адан гьар гаф, гьар фикир са тарс тир – гьам уьмуьрдин,гьам илимдин тарс!..
А. Гуьлмегьамедов 1936-йисан 8-январдиз Мегьарамдхуьр райондин Муьгъверган хуьре дидедиз хьана. Хизандин вад лагьай велед Агьмедуллагь, хуьруьн юкьван мектеб акьалтӀарна, кӀелдавамариз Бакудиз атана.
(Ам захъ галаз гагь-гагьазербайжандалди рахадай. Вичи гъалатӀ квачизрахазвайди чиз-чиз гьар сеферни жузадай: «ГьакӀтушни?» И чӀавуз адан чина мили хъвер гьатдай. Якъин вичин жегьил чӀавар, Бакуда фейи студент йисар рикӀел хквезвай жеди...)
Ина Гунхчунрин (торговли) техникум акьалтӀарна хайихуьруьз хтай жегьил гадади кӀел давамарункьетна – ам Дагъустандин Гьукуматдин Педагогикадин Институтдин филологиядин факультетдиз кьабул хьана. Институт акьалтӀарайдалайкьулухъ А.Гуьлмегьамедован рехъ мад Бакудизакъатна – ам Азербайжандин Илимрин Академиядин (АИА) Низамидин тӀварцӀихъ галай ЧӀаланни литературадин институтдин аспирантурадик экечӀна. ТӀВАР-ВАН авай профессор, туьрколог, кавказовед Селим Жафарован регьбервилик кваз лезги чӀалан къуткъашен говординкьилел кӀвалахай жегьил алимдин илимдиз рехъгьа икӀ ахъа хьана...
(Ада гьар гаф кватайла
Селим муаллимдин тӀвар чӀехи гьуьрметдив кьадай, налагь гьисятда ракӀар ахъайна ам къенезгьахьда ва Агьмедуллагь муаллим адаз гъил чуькьвена, дуствилив салам гуз гьазур я...)
Бакуда хьайи йисара ада филологиядин илимрин доктор, АИА ЧӀаланни литературадин институтдин Къафкъаз чӀаларин отделдин кьил Ш.М. Саадиевахъ галаз санал Азербайжанда уьмуьрзавай лезги аялар патал 1-2-классрин лезги чӀаланучебник кхьена. А.Гуьлмегьамедов эхиримжи сефер Бакудиззун студент тирла, 2000-йисуз атана. За ДГЬУДИН Бакудин филиалда кӀелзавай. Ам чи аудиториядиз гьахьайла чун вири кӀвачел къарагънай. Чаз и чӀехи алим вилералди акун ахвар хьиз тир– виридан рикӀелай чӀалакай къен регъвезвай суалар алатнавай, чун ада вуч лугьудатӀа акваз кисхьана акъвазнавай. Адаз гзаф хвеши тир. РикӀинсекинвилив чавай кӀел-кхьинра дуьшуьш жезвайчетинвилер хабар кьунай... Им Агьмедуллагь муаллимдин Бакудихъ, Азербайжандихъ галаз галкӀайрикай куьрелдиихтилат тир – адан уьмуьрдикай са-шумуд йисанакун, адан туькӀуьрунрин вишелай са пай... Кьисметди зун и чӀехи инсандал мад гъилердадуьшуьшарна: заз адан регьбервилик кваз чӀаландиссертация хуьн несиб хьана. Им туькӀуьрунриналемда зи виридалай чӀехи мурад тир, зун адав Агьмедуллагь муаллимдин куьмекдив агакьна. Гьам институтда, гьамни кӀвале ада зун вичинсаявилив, чӀехивилив кьабулна рекье кутадай. Адаз гьам вичин хизанда, гьам кӀвалахдал,гьамни патан халкьарин арада авай гьуьрметакурла за мад ва мад ам лезги хьунал, жув аданаспирант хьуналди дамахдай. Къенин юкъузни зикьатӀунра, чирвилера адан рол хьуни зак руьгь кутазва. Ада заз илимдин гурар кӀар-кӀар акъатизчирна; жуван чирвилер илимдал гъиз куьмекгана, рехъ къалурна. Им са зи – адан чирвилерикай пай къачунвай са сухтадин уьмуьрдиз адантуькуьрунри ганвай экв я. Анжах ада вишералдистудентрин, цӀудралди илимдин кандидатрин,докторрин чирвилерик пай кутунва. Им адан уьмуьрдин чӀехивал къалурзавай лишан я! Агьмедуллагь муаллим вишералди монографийрин,цӀудралди учебникрин, ктабрин кирам я. А.Гуьлмегьамедован уьмуьрдикай бере-бере, зегьметдикай зерре-зерре арадал атанвай словарар (абурункьадар цӀудалай гзаф я!) лезги чӀалан пун я! Адалезги чӀалан илимда кьунвай чка, чӀугунвай зегьметар алцумдай я мизан, я терез авач! Къвезмайнесилрин мад са кардал бахтуни гъана – Агьмедуллагь муаллимди вичин чӀехивилив лезги тӀвармадни вине авунва. Виш йисар къвез алатда, адачал гъайи гьуьрметдикай гьар садал пай аватда!
Аллагьди вичиз рагьмет авурай!
филологиядин илимрин кандидат,зари
Ихьтин дуьшуьшар чал белки гьар юкъузгьалтзава. ТӀал алай кар ам я хьи, бязи чӀаланалимри вучиз ятӀани чи гафарин дувулар масачӀаларай жугъуриз алахъзава: мес.
газар, гьяд, капаш,кьацӀ, кьегьал, кӀвал, рагъдан, хуьр
(“инек” гафуникай) туьрк чӀалай атанвайбур хьиз къалурнава. Бес
“инек” гафуникай хьайила чи дидейри аялриз гузвайди вуч тиртӀа?
авачиз хьайила абургьина хуьз хьана?
авачиз хьайила абур гьичӀалал, гьикӀ рахазвайтӀа? Ихьтин суалар лагьанакуьтягь жедай кьван туш. Алай вахтунда гьар цӀарцӀин кьиле алаз-алачизкӀвалахарзавай, лезги чӀалан орфографиядин га-фарганра лезги гафарилайни гзаф чка кьунвай,лезги чӀалан михьивал чӀурзавай, чаз чи диде-бубайривай, кьуьзуьбурувай гьич ван тахьай,мугъул чӀалан глаголрикай туькӀуьрнавай
yalvarmaq(минетун) ва мс. ихьтин
Хъсан лагьанва чи бубайри. ЧӀал гъуцарин гунуг я,-хълагьзава чнани. Бес чавай къе и чӀал авайгьалда хуьз алакьзавани? И жузнадин жаваб квевай и макъаладай жугъуриз жеда. Чахъ и чӀалхуьзвайбурни ава, чӀурзавайбурни, вад-цӀуд йис са патахъ фидамаз ам тамам рикӀелай алудзавайбурни. Гьелбетда, и кар чавай садазни мажбур ийиз жедач. Вичи чкадлай Москвада уьмуьрзавай са дишегьлиди авур ихтилатди зун лапни КЪАРСУРНА:–ЗУН зи хтулни галаз лезги чӀалалди рахаз-рахаз ял ядай паркуна къекъвезвай. Чи гуьгъуьна саитим гьатнавайди байихна акъвазна чун. А итим чи патав агатна, “-Чан вах, куьне масакӀафикирмир. Зун “баде” лугьуз рахазвай и гъвечӀи аялдин верцӀи гафариз яб гун патал куь гуьгъуьнакъекъвезвайди я. Гьайиф хьи, завай зи хтулриз жуван чӀал чириз алакьнач, абур жуван кӀваленимаса чӀалал рахазва, заз зун жуван кӀвале ваъ, чарадан кӀвале мугьманвиле авай хьиз жезва” –лагьана ада вичин нагъв хъиткьиннавай вилер михьна, агъуз хьана аялдин пелез са темен гана.– Вун геж хьана чан стха, гими фена -лагьана чна.
вишералди гафар гьи чӀалай атанватӀа ва абур чигафарганра гьикӀ гьатнаватӀа садани лугьузвач. Гьи ятӀани са лезги дидеди чпин аялриз ихьтингафар чирна луьгьун гьич чӀалахъ жедай кар туш. Винидихъ къалурнавай гафар, гьакӀни
-yastıq(хъуьцуьган) ва мс. ихьтин шумудни cа гафар чи лексикадааваз-аваз, абур маса чӀаларай къачун дуьзгуьняни? Ихьтин чпихь лезги чӀалалди мана авай гафарин чкадал, чи грамматикада авачир
предложение ва мс. гафар хьанайтӀа маднихъсан туширни? (мес.
ва мсб. хьиз). Гьамни къейд авун лазим я хьи, чеб араб гафартир
гафар чи вири гафалагра авазва. Асул бинедлай лезги гафар тир
(жагъун) ва мс. вишералди гафар нугъатдин гафар яз гьисабзава ва абур
“Лезги чӀаланорфографиядин словарь”
да (Махачкала 1989)къалурнавач. ЦӀуд агъзурралди лезгияр рахазвайихьтин нугъатдин гафари чи чӀалан девлетни,верцивални пара ийизва. Анжах абур литературадин чӀала мус хьайитӀани алаз-алачиз кӀвалахарунни дуьз туш.
Лезги чӀалан лексикада авачир вишералдигафар чна араб, фарс, мугъул, урус ва мс. чӀаларай къачунва ва а кар гьелени давам жезва. ЧӀалгегьеншарун, чӀал вилик тухун, чӀалан михьивалхуьн патал варваризмдиз рехъ тагана чахъ авачирцӀийи гафар жугъурун, чка атайла нугъатдин гафарикайни менфят къачун лазим я. Чи арада
хьиз кӀвалахарунтеклифзавайбурни ава. Завай хьайитӀа, ам гзафдериндай фагьумна канзавай месэла я. ВучизлагьайтӀа гафар падежриз дегишдамаз, существителнидин къакъатунин I падежрин формайра ихьтин четинвилер арадал къвервал я, мес.
тӀвар алай макьалада “ЛезгичӀаланни – Азербайжан чӀалан гафалаг” (Дж.Ахмедов, Ю.Халилов) ва “Лезги чӀаланни – Азербайжан чӀалан гафаргандин” (С.Керимова, М.Меликмамедов) гьакъинда малумат ганвай. Макъалайрай аквазвайвал улубрин тӀварар кьвежуьре кхьенва. Урус чӀалал гафладдамаз абуркьведни словарар я. Гафалаг, тахьайтӀа гафарган? И суалдин гьакъинда “Qusar-КцӀар” газетда (2июль 2015) за жуван фикир лагьанва. А макъалакӀел тавурбур патал садра мадни хълагьзава. Абур кьведни цӀийи гафар я. Лезги чӀала
манайра кӀвалахарзавай гафар авазва: мес.
суффикс хьиз ваъ, анжах гафунин пай хьиз кӀвалахарзава, мес.
yelləncəkва мсб. Гафалаг (гафладнавай гафарин кӀватӀал)-лцьятжезва. Бязи словаррай къачунвай и гафаризни килигайтӀа жеда:
чӀалан гафарин кӀватӀал; орфографиядин гафарган (килиг: А.Г.Гюльмагомедов, “Словарь лезгинскогоязыка”); Гафарган словар (Ф.Беделахтул, “Миф”). Гафалаг хьана, гафарган хьана, кар анал алач. И чӀавалди чахъ абур садни авачир, къе кьведхьанва, пака абур цӀудни жеда. Декена чахъ абуркӀелдайбур, абурукай менфят къачудайбур, чӀалчирна кардик кутадайбур гзаф хьурай.
16000-лай виниз кьилин гаф авай. Ктабчапдамаз арадал атай бязи четинвилериз ва бязибурун теклифриз килигна а гафарин кьадар12000-лайни тӀимилруниз мажбур хьана чун. Гьавиляй ктабдин 150 чина ганвай бязи нугъатдингафарин, ванериз ухшар гафарин, патан гафаринчкаяр буш яз амукьна. “Азербайжан ЧӀАЛАННИЛЕЗГИ чӀалан гафалаг” туькӀуьрдамаз винел акъатай цӀийи гафарни гафалагда гьатнавач.
-дин куьмекдалди акъудай 400ктабни са садакьа хьиз лезги чӀалан малимриз,улубрин кӀвалариз ва масабуруз гьавайи пайна. Гафалагдикай менфят къачудайбур патал захъ сацӀийи хабар мадни ава. Ктаб акъуддай имканаравачирвиляй и мукьвара “
ЧӀалан михьивал хуьн, чи диде-бубайри ам хвена чав къе гьикӀ агакьарнаватӀа, мадни хъсанарна инлайкьулухъ къвезвай сихилрив вахгун чивиридан буржи я.
I И макъаладин тӀвар кӀелайда, аламат хьанваз,хабар кьун мумкин я: астафирулагь, им гьи чӀаля, чи лезги рахунар-кхьинар ихьтинбур яни,мегер?! Авайвал лагьайтӀа, заз жувазни са кьадаркичӀе хьанвай, чи дидед чӀалакай и жуьреда ягьанат, рашханд авуникай. Гьайиф хьи, авай гьалгьа ихьтин перишан ва гъамлуди я. Чапдай акъатзавай са бязи ктабар, газетра ва журналрагьалтзавай макъалаяр, шиирар, маса эсерар кӀелиз гатӀундайла, кьилиз иви ягъун мумкин я. Гьарма сад вичин дидед чӀалал якӀв-дегьрегваз, рикӀерай инсаф, мергьемет, гьуьрмет акъуднаваз, гьавалат хьанва. ЧӀалан гьисс (языковоечутьё) вуч ятӀа, гзафбуруз чизвач, гьавиляй гафаркьвечӀиларзава, тӀанбурда туна, гужуналди какурзава, кьулан тар хазва ва нетижада набут, чӀуру сазатӀ, ам халис лезги чӀал я лугьуз, чал илитӀзава. Ахпа чун амукьзава фикиррик акатнаваз, гьер варариз килигдайвал, акьулда гьакь тийизвай келимайра вилер акӀурнаваз: «Гъедзуз йифиз пабсузкӀвале гафалаг гвай къелемлу кхьираг ацукьмишнавай…» Вай, чи гьал!
Гила, ша, шел-хвал тавуна, эцигин вилик жуванбармакар ва авайвал, рикӀин сидкьидай рахан. Вучя «гъедсуз йиф»? Гъавурда акьун мумкин я: ана,и келимада, «цав тамам гъетерикай магьрум яз,лап мичӀи гьалдиз атанвай йиф» мана ава. ЧӀалан
Гъедсуз йифиз пабсуз кӀвалегафалаггвай Къелемлукхьирагацукьмишнавай...
Алай аямдин гьалар са акьванни хъсан туширди гзафбуруз аян я. Гьайиф чӀугуниз лайих тири къайда чи эдебиятдиз, чӀалаз, санлай къачурла, милли медениятдизни хас хьунал шак гъизжедач. Идахъ вичин себебарни ава. Абурукай лап кар алайди халкьдин маишатдин диб зарбдаказдигиш хьун, гьа са вахтунда сиясатдин кьатӀунар, дуьняакунар виликан девирдин жигъирраламукьун я. Ихьтин девиррин акахьайвили, къанунрин зайифвили, инсанрин ажузвили, адет яз,гьар са халкьдин уьмуьрда, адан чӀала дерин гелер, залан хирер тазва. Алатай асирдин сифте кьилера пайда хьайи урус шаиррин эсерриз килигайтӀа, и гьалдинанжах са эйбежервал ваъ, гьакӀни тамамдаказ умуд, вири патарихъай чара атӀанвайвал хъсандаказ аквазва. Абурун арадай В.Хлебникован, И.Северянинан, К.Балмонтан, З.Гиппиусан, К.Вагинован ва гзаф масабурун тӀварар кьаз жеда. Ихьтин къайи тасирдик са кьадар вахтунда В.Маяковскийни С.Есенин, Н.Заболоцкийни Н.Гумилев ва икӀмад кваз хьанай. А чӀаван кьил кьилел алачирвал, чал-кечирвал кьатӀун патал, тарихдиз вил тевгьена, гьа инал тӀварар кьунвайбурун шиирар кӀелун бес жеда. Исятда чун авай девирдикайни гьа чӀаван ухшарар къвезва.
анжан са кьуру форма фикирда кьунваз хьайитӀа,«гъедсуз йиф» лугьуз ва кхьиз жеда. Амма и жуьредин «формаперествили» лезги чӀалан, адахъдегь девиррилай и чӀавал кьван амазмай руьгьдизкьецӀгузва. «Гъетер авачир йиф» – им вилерикайкарагзавай, чан алай шикил я, «гъедсуз йиф» лагьайтӀа – ам шикил туш, ам кьуру малумат, са затӀунин ва я гьалдин, кардин тӀвар я. Идан гъавурда акьун лазим я, вучиз лагьайтӀа,чи чӀалаз атанвай туьрк «-суз» суффикс, адет яз,фикирдалди чара авунвай тӀварарихъ ва я манайрихъ гилигиз жеда. Месэла, лезги чӀала регьятдаказ кьабулзава ихьтин гафар: бахт – «бахтсуз»(бахт авачирди), шак – «шаксуз» (шак алачиз);амма лап къариба яз аквада, эгер лагьайтӀа: гъил– «гъилсуз» (гъил авачирди), як – «яксуз» (як алачиз) ва икӀмад. Гьавиляй «гъедсуз йиф» ва я «гарсуз гьава» чи чӀалан руьгьдихъ-чандихъ галазкьазвач, абур адаз кутугнавач. Гила чи вилик ихьтин суал акъваззава: «гъедсуз йиф», «гарсуз гьава» ва и жуьредин маса келимаяр чӀала твазвай цӀийивал яни, тахьайтӀа,кьуру къундарма, гъавурдик квачиз, чӀалан нефесгьисс тавунваз гьакӀхатадай хьанвай ягьанат? Жаваб аян я. Эгер чна «гъедлу йиф» (цава гъетеравай йиф) лугьуз ва кхьиз хьайитӀа, саки вириданвилер экъис жеда. Амма «ягълу хуьрек» лагьайла,гьарма сад гъавурда акьазва. Вучиз? Вучиз лагьайтӀа, «ягъ» гафни «ягълу» гаф, кьведни, чи чӀалаз туьрк чӀалай гьа са чӀавуз, санал, атайбур я. Гьавиляй чна и гаф лугьуникай чӀугварвалниийизвач: ам лезги гаф туштӀани, лезги саягъдалугьузвай гафарикай я ва адакай, вичин бинедачара чӀалан диб аватӀани, фаданлай лезги гафхьанва. И кьве гафни чун патал синонимар яз,чӀала вичини кьабулнава, чаз «гъери», «чӀем»,«дуьдгъвер» ва ихьтин маса гафар хьунизникилиг тавуна. «Гъедлу йиф» лагьайтӀа, гзаф кубутва набут келима я. И жуьреда хайи чӀал кӀурариккутаз хьайитӀа, ша, гатӀунин лугьуз: «варзлуйиф», «векьлу багъ», «къелемлу кас», «кифлуруш», «тӀубсуз гъил», «къавсуз кӀвал» ва икӀмад. Зи рикӀел хуьквезва В.Маяковскийди советринпаспортдиз ганвай гекъигунар: «молоткастый»,«серпастый». И кьве гафни анжах шаирдиз вичинвилерай акур паспортиз талукь яз амукьна. Абурурус чӀалан гафарин хазинада гьатнач ва халкь-дини кьабулнач. Вучиз лагьайтӀа, абур грамматикадин къайдайрив дуьздаказ кьадайвал туькӀуьрнавай гафар тиртӀани, чӀалан руьгьдиз такӀан язхьана. Исятда чав гвай РФ-ДИН паспортдиз «гербастый» лагьайтӀа, и гафни са кьадар айгьамдалдикьабулун мумкин я. Гьа са вахтунда а девирдинбязи гафар къедалди виридаз чизма. МЕСЭЛА:«УДАРНИК», «нарком». Лезги чӀалани мягькем чкакьунва гьа чӀаварин «зарбачи» гафуни. КӀелдайбуруз писатель А.Агъаева туькӀуьрнавай «микьнатӀисаван» (магнитофон) гафни малум я.
Анжах акъалтӀай тенпелри лагьанвач чпин фикирар лезги чӀалан михьивал хуьникай. Чиалимри ва шаирри дидед чӀалан хазинадин девлетар мадни гзаф авуниз эвер гузва. Им дуьз каря. Етим Эминанни Имираслан Гъанидин, СтӀал Суьлеймананни Кесиб Абдуллагьан, Алибег Фатахованни Нуреддин Шарифован, Къияс Межидованни Забит Ризванован, Хуьруьг Тагьиранни Байрам Салимован, Алирза Саидованни Асеф Мегьманан эсеррай чаз цӀийи гафарни, скьал келимаярни, таза гекъинунарни кунчӀ-кӀунчӀжагъизва. Мегьамед Гьажиевани Ражиддин Гьайдарова, Уьнейзат Мейлановадини Шемседдин Саадиева, Букар Талибовани Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова а девлетар кӀватӀна, абур тупӀалайна, чпин илимдин кӀвалахра вилив хвенва. Имни зурба зегьмет я. Амма сад ава – лугьузвайвал, сад ава – ийизвайвал. ЧӀалаз дериндай фикир гузвай, авай гьалдин метлеб кьатӀана, ам фагьумзавай, сабурдалдиверевирдзавай шаирри ва алимри, галатун течиз,тикрарзава: чӀал пара зериф затӀя, кубут гьерекатралди адак хкьаз тахьурай. Эхиримжи йисара эдебиятдинни чӀалан рекьеваз физвайбурукай сагзафбуруз лугьузвай камалдин гафари тасирзавач:абур кьве кӀвачни са чапатӀда туна чпи кьунвайжигъирдайтӀуз физва. А жигъир гьинтхъди ятӀа,ада шегьре рехъ галайнихъ тухузвани, кьвал галайнихъ ялзавани фикирда кьазвач. Гьеле XVIII лагьай асирда урус чӀалан къайгъуда аваз, ам къецепатан гафарикай михьи авункъаст авай са кӀеретӀксари жуьреба-жуьре теклифар гуз хьанай. Абурун теклиф ихьтинди тир:эгер къецепатан гафарин эвез авачтӀа, талукь тир
гафар урус чӀалан такьатралди туькӀьрун. Ахпачпин зегьметдин нетижани къалурна. МЕСЕЛА:«ХОРОЩИЛИЩЕ грядет по ристалищу в мокроступах». Им цӀийи урус чӀал тир. И келима адетдинурус чӀалаз таржума авурла, адан мана язва:«франт (стиляга) идет по бульвару в калошах». Ижуьредин цӀийи урус чӀал садани кьабулнач ваадакай тарихда амукьайди къаравили хьана. Исятда лезги чӀала гьихьтин вакъиаяр кьилефизватӀа, гьадаз килигин чун. И макъаладин кьилкӀелзамаз, чаз ана «гафалаг» ва «кхьираг» аквазва. «Гаф» вуч ятӀа, виридаз малум я, анжах «гафалаг» гьалтайла, гзафбур, мумкин я, фикирдикакатун. Вич, лугьумир, «словарь» я кьван! ЛезгичӀалалди «словарь» – ам «гафарган» тирдакайцӀийи гаф туькӀуьрнавайдаз гьич хабарни авач. Хабар хьун патал вуч авун лазим я? АхъайнакӀанда лезги чӀалан гафарган, кьан, месела, Б.Талибован ктаб, ана «гафарган» гаф авазва. Алатайасирдин шаиррикай бязибурун эсеррани и гафгьалтзава. Бес, «гафалаг» гьинай я? Шак алачиз,течизвайвиляй, за мад лугьузвач – савадсузвиляй. Набут «гафалаг» ваъ, лап гьа «словарь» генани чихайи чӀалаз кутугнава. Вучиз? Ша, мукьуфдалди и суалдиз жаваб гун. ЦӀийигаф арадиз къведайла, адан дибдик тайин са къайдада аваз, талукь тир аффиксар гилигда. МЕСЕЛА,«ГАФ» диб яз, адакай са жерге цӀийи гафар туь-кӀуьриз жеда: «гаф+ар+ган» (словарь), «гаф+атӀ»(болтун), «гаф+ар+хъан» (фантазер), «гаф+ац»(косноязычный). Ибурукай бязибур эдебиятдинлезги чӀала гьат тавуна, нугъатра амазма. Гьа савахтунда, ихьтин гафарикай хабар авай шаирривай ва алимривай, лазим хьайи чӀавуз, абурукайменфят къачуз жеда. ЧӀалан девлет гьа ихьтин васа бязи маса рекьералди гзафарун мумкин Я.«ГАФАЛАГ» гаф лагьайтӀа, лезги чӀала кьетӀидаказ инкарзава. Ам лезги саягъда, адетдин къайдаяр вилив хвенваз, чранвач. Са тӀимил фагьумавуртӀа, гьасятда чир жеда, ам туьрк жуьреда туькӀуьрнава, вични «sӧz+lьk» гафунин тӀебиитушир, къундарма (лугьун тийин, сахта) суьрет я. Гекъигун патал къачун чна вири лазим тир къайдаяр незерда аваз арадал атанвай маса гаф. ЛезгичӀалан къадим къатарик акатзавай «хевелаг»,вичин диб «хев» яз, пуд паюникай ибарат я:«хев+ел+аг». «Хев» гафуникай цӀийи гаф туькӀуьрзавай суффикс «-аг» са жерге маса гафарикни ква: «гъаргъал+аг» («рагъал+аг),«фарфал+аг», «перпил+аг» ва икӀмад. «ГАФАЛАГ»И жергедик кутаз жезвач, гьавиляйни ам чӀалаккакахьнавай гьешем хьиз аквазва. Акси яз, «гафарган» чӀалан къайдайрив кьадайвал туькӀуьр хьанва. Ам пуд паюникай ибаратя: «гаф+ар+ган». ЦӀийи гаф арадиз гъизвайди «ган» суффикс я. Ихьтин гафар мад ава – «хъуьцуь+ган», «хуру+ган», «далу+ган» ва масабур. Вич туькӀуьр хьунин къайдаяр дуьзбур тирвиляй,ам чи чӀалани багъри гаф хьиз кьабулнава.
«Кхьираг» гафунин гьахъ-гьисаб тамам масакӀа я. Ам суьнъиди, яни тӀебии туширди хьуналса шакни алач. «Кхьин» глагол бинеда аваз, цӀийигаф туькӀуьриз кӀан хьунин ажуз ва зайиф алахъуня. И жуьредин къурулушар чи чӀалаз, гьелбетдахас туш. Сифте фикир гун и глаголдикай менфяткъачунваз, туькӀуьрнавай гафариз. Масдардингзафвилин кьадар – «кхьинар» (письменность;письмена), адакай мад са глагол арадиз атанва –«кхьинарун». Винидихъ къалурнавай глагол сажерге маса гафарин бинедани ава: «кӀел-кхьин»,«кхьин-чӀурун», «кхьидайди», «кхьинардайди» ваикӀмад. «Кхьин» глаголдикай причастие арадизкъвезва – «кхьир». Адак «-аг» суффикс галкӀу-
райла, набут ва кубут «кхьираг» гаф жезва. Амнилезги чӀалан тӀебиатди, руьгьди кьабулзавач. Игьалдин гъавурда аваз, гьеле I932-ЛАГЬАЙ йисузалим Гь.Гьажибегова вичи гьазурай «Ижтимаисияси терминар» гафаргандин винел «туькӀуьраг»ваъ, «туькӀуьрурди» (составитель) кхьенай. Къачун чна са маса глагол ва адакай хьанвайпричастие: «тӀалабун» – «тӀалабир». Ихьтин гаф Е.Эминан «Дустариз» шиирдани ава – «тӀалабирди чпивай зи къастари». Шаирдиз кар ийизвайкас ваъ, гьа кар ва я шей вич къалуриз кӀанзава,гьавиляй «тӀалабирди» – субъект ваъ, объект я. Гьа икӀ, «кхьир» причастиедикайни анжах тайинтир са шей, яни объект, арадиз атун мумкин Я.«КХЬИРАГ» (писатель) лагьайтӀа, им субъект я, яниса кар, са шей ийидай кас. Алава яз, «кхьир» дибдихъ «-аг» суффикс тӀебии гьалдаваз галкӀизвач,гьавиляй «кхьираг» гафни кубутди яз аквазва. Писатель – им «кхьидай кас» я. Ихьтин манагудай цӀийи лезги гаф туькӀуьриз хьайитӀа, дуьзрекьерикай сад глаголдин «кхьидай» жуьредик(ам гьа са вахтунда причастиени я) «-ди» суффиксгилигунин рехъ я. АкӀавуртӀа, чаз «кхьидайди»гаф жезва. «Кхьинарун» масдардин «кхьинардай»жуьредикни «-ди» суффикс галкӀурайла, «кхьинардайди» гаф арадиз къвезва. Гьавиляй «кхьираг» ваъ, «кхьидай+ди» ва я «кхьир+чи» чӀаланкъайдайрив дуьз кьазва. И суффиксдин гьакъиндай гьеле чи алим У.Мейлановади гзаф метлебавай фикирар лагьанай. Ам, гьелбетда, лезги чӀалавай «-жув», «-жуь», «-гуь», «-ги» суффиксринса жуьре яз, месела: «ахцегь+жув», «яркӀи+жуь»,«лез+ги» ва са жерге маса гафара гьалтзава. Лезги ва санлай къачурла нах-дагъустан чӀаларизхас тир «-чи» суффиксдикай алай вахтунда гегьеншдаказ туьрк чӀаларини менфят къачузва. Чи эдебиятдай мад са мисал къачун. «ФИН»МАСДАРДИКАЙ «фир» причастие туькӀуьр хьанва. Ам кьериз-цӀаруз гьалтзавайди яз хьунай, причастие «фидай» кардик ква. Амма шииратда «фир»гафунихъ вичин лезет ва иервал ава. Шаир А.Фатулаеван са шиирда ам гьалтзава: «тупӀалдай фирюкь авай». Ихтин скьал гекъигуни шиирдин иервал вини дережадиз акъуднава. Амма и гафунихъни «-аг» суффикс тӀебии гьалдаваз гьичсакӀани галкӀизвач: «фир+аг» вуч я кьван? Садазни чизвач. Адак «-ди» суффикс гилигиз жеда– «фирди», яни «фидайди». Куьрелди, кьилдинсаягъда туькӀуьр хьанвай причастийриз «-аг»суффикс къадагъа я, гьавиляй ихьтин къайданичи дидед чӀалаз хас туш. Ам лезги чӀалал илитӀизалахъунни лингвистикадин тӀалабунриз акси тиравамвал я. Масдардик «-аг» суффикс галкӀанвайгафар тӀимил ава, гьабурни анжах гзафвилин кьадардаваз: «чуьхуьн+аг+ар», «къугъун+аг-ар, «хъуьруьн+аг+ар», «чухун+аг+ар», «эгъуьн+аг+ар»,«къекъуьн+аг+ар». Гьа са вахтунда «-аг» суффиксдин куьмекдалди са жерге цӀийи гафар чӀалан къайдайривгалаз кьадайвал тӀуькӀвенва. I966-ЛАГЬАЙ йисузшаир З.Ризванов гьар йикъан вакъиаяр дафтардизкхьинив эгечӀнай. Сифте ада дафтардин винелурус чӀалан «дневник» гаф кхьена, ахпа, адан кӀаникай, лезги чӀалан «йикъараг» гаф алава хъувуна. И жуьреда туькӀуьр хьанвай гафарикайадахъ мад сад ава – «цавараг» (космонавт). Эгер чаз «летопись» гаф лезги чӀалалди лазимхьайитӀа, «йисараг», лугьуз жеда, «временник»герек атайтӀа – «чӀавараг». Гьа и жуьреда«сумаг», «шараг», «тупӀараг» (кастет), «вилераг»(бинокль) ва икӀмад арадиз атанва.
V Гьелбетда, «ацукьмиш хьун», «ацукьмишун»келимаяр лугьудай лезги бажагьат жагъида. Анжах чи чӀала «-миш» суффикс лап гегьеншдаказ гьалтзава. Лугьузвач «къудур хьана», амма«къудурмиш хьана» регьятвилелди мецел гъизва. Гьа жергедай я «къазанмишун», «алдатмишун»,«бажармишун», «эвленмиш хьун», «къизмишхьун», «къуьчуьхмиш хьун», «тепилмиш хьун»,
«телесмиш хьун», «ухшатмишун», «башламишун», саймишун», «тапшурмишун», «ишлемишун», «къаршиламишун» ва ихьтин цӀудралдимаса гафар. Къейд авун лазим я, абур чи чӀалаз вири санлай атайди туш. Месела, Е.Эминан шиирра, лаптуьрк чӀалалди кхьенвайбурани кваз, ихьтингафар кьериз-цӀаруз гьалтзава. Абурун кьадаргзаф хьун а шиирар гуьгъуьнай лезги чӀалаз элкъуьрунихъ галаз кӀеви алакъада ава. Виликан девирдин чи алимрикай Гь.Алкъадаридин туьркчӀалал теснифнавай эсеррани ахьтин гафаринкьадар тӀимил я. Куьрелди, чи чӀала «-миш» суффикс квай гафаринни келимайрин сел алатайасирдин 30-лагьай йисара къвердавай артуххьана. Идахъни тайин тир себебар ава. Сад лагьай себеб ам я хьи, I9I8-ЛАГЬАЙ йисалайгатӀунна, Советрин гьукуматди туьрк-азербайжанчӀал фарс ва араб гафарикай михьи авун патал лапкъулай шартӀар яратмишна. I926-ЛАГЬАЙ йисуз Бакуда кьиле фейи туьркологиядин съезддиз атанвайбурукай сада (А.ЗИФЕЛЬДТ-СИМУМЯГИ,ЭДЕБИЯТЧИ, Бакудин эстонви), вичиз туьрк чӀалгьич бегьем течиз, амма ам чарабурал илитӀизалахънаваз, икӀлагьанай: «Хыналугец или джек Кубинского уезда (есть здесь такие одноаульныеплемена), владеющий только своим материнскимязыком, на котором говорит только его родной аул,рискует навсегда остаться жалким пастухом. Усваивая же язык окружающего его аул тюркоязычного населения, он становится сильнее иустойчивее в житейской борьбе, он не прикован ксвоим скалам, для него открывается более широкий мир со многими возможностями. Языки нескольких аулов могли сохраниться векамигде-нибудь в недоступных горах Дагестана до техпор, пока там царило неразвитое, почти изолированное, полупастушеское хозяйство. Но коль скорои эти уголки будут втянуты в орбиту государственного хозяйства, коль скоро туда проникнут кооперация, школы грамоты, избы-читальни и т.п., дниэтих языков можно полагать уже сосчитанными. Они уступят место тюркскому или одному из соседних языков с большим распространением». Гьа са вахтунда а съезддин иштиракчияртуьрк-азербайжан чӀалазни цӀийи гафар гъизалахънавай. Месела, лугьузвай: «В случае отсут-ствия готовых слов для выражения сложных понятий – в интересах сохранения популярностилитературного языка – полезнее всего прибегатьк словообразованию из корней родного языка пообразцу dəmir-yol. Осмеянные арабистами термины типа yer-bil («землю знай») не следует отвергать, но поправить их: в jer-bilik(землеведение – география); yıldız-bilik (астрономия); su-bilik (гидрология) и т.д.». Абурукайсадни гилан туьрк-азербайжан чӀала авач ва адаабур кьабулунни мумкин тушир. Алай вахтундалезги чӀалал илитӀзавай «гафалаг», «кхьираг» ваихьтин маса гафарни гьа девирдиз хас хьайи гьерекатрин хъапӀя. Кьвед лагьай себеб алатай асирдин 30-лагьаййисара гьукуматдин такьатралди туьрквалкъунши халкьарин арада гегьеншдаказ чукӀуруникай ибарат я. Килигин винидихъ тӀвар кьунвай Гь.Гьажибегован терминрин гафаргандиз. Ана «миш» суффиксдин куьмекдалди туькӀуьрнавай сажерге цӀийи гафар ава: «планламишун» (планировать), «екунламишун» (суммировать), «базаламишун» (базироваться), «идеалламишун»(идеализировать), «санайиламишун» (индустриализация), «чкаламишун» (локализация), «маскаламишун» (маскировать), «машинламишун(машинизация), «миллешдирмишун (национализация), «чил ишлемишун» (земледелие) ва икӀмад. Ихьтин гафарикай бязибур гилалдини газетрин чинра гьалтзама. Амма газетдин ва я журналдин дав кьуна чӀаганвай кхьинарни чан алайдидед чӀал сад туш. Газетдин чинай «кӀвалахпланламишна» аквазватӀани, халкьди масакӀалугьузва: «кӀвалахдин план кьуна». ЧӀалан жигьетдай икӀлугьун, гьелбетда, дуьз я. И суффикс, «-миш», алаз-алачиз кардик кутуни чи чӀал кесиб ийизва, ам зайифарзава, аданмумажвиликай менфят къачуз тазвач. ЧӀалан девлетар квахьнавач: «эзмишун» – шупӀун, «башламишун» – гатӀунун, «саймишун» – кваз кьун,«бурмишун» – бур гун ва икӀмад. Им «-миш»квай вири гафар лезги чӀалай ва рахунрай акъудуниз эвер гун туш, амма кьадар чир хьун лазим я. И шартӀгъиле къелем кьазвайбурун пак буржитирдал са шакни алач.
Гьар са йиф хьанва азаб, гъам-хажалат, вун авачиз,агьари кьунва нефес, туш саламат, вун авачиз! Гала вил яр акунихъ, кьин кьазва ви бурма цӀвелел, Хьанва и мусибатни зал гьавалат, вун авачиз!агатиз вав хьайитӀа, чӀугварди рикӀнезва, мелек,умудар жезва зайиф, зунни галат, вун авачиз.зи вилик вун я чӀехи, аквазва жув, яз усалди, Вун – багьа, зун са гьешем, амач такьат, вун авачиз. Килигиз, авахьна вил, бахтунин гъал атӀанва зи, Катизни гьич хъижезмач, квахьна къуват, вун авачиз.на рикӀяй акъуднава и низами, архайин яз, Йифни югъ чӀичӀзава за, тежез регьят, вун авачиз!
Лезги чӀалаз фарс чӀалай элкъуьрайди
Зун гьар йисуз и суварихъ жез алахъда. Исувар дуствилин сувариз элкъвенва. Ана тек лезгийри ваъ, Дагъустандин маса халкьарини майданар туькӀуьрзава. Дуьнядин гьар са пипӀейлезгияр кӀватӀжезва.1августдиз къадим Ахцегьин агьалийри чпинрикӀ, гин, рак мугьманриз ахъайнавай. Ина цӀуругуд лагьай сефер яз «Шарвили» эпосдин суваркьиле физвай. Са шумудра и суварик хьайи заз игъилерани иштирак ийин несиб хьана. Экуьн яралай зуьрнединни далдамдин ванери цавун чиналепе твазвай, саки чӀехи чилин гьар са пипӀейагатзавай мугьманриз, Шарвилидин хтулризсалам гузвай. Кусайрин, паливанрин, балкӀанарчамарарзавайбурун, ашукьрин, кьуьлерзавайбурун ванер сад-садак акахьнавай. Ахцегьрин гьаркам, манидин ким тир. Ина Дагъустандин сашумуд халкьдин векилри, лезги райондин агьалийри чара-чара майданрал концертар гузвай. Залан путар хкажзавай къуьн алай кьегьалринакъажунри сувариз иервал гъизвай. Ахцегьакьиле тухузвай «Шарвили» эпосдин сувар гьакъикъатдани халкьдин рикӀ алай сувариз, чи лезгихалкьдин чӀехи ва шад межлисдиз элкъвенвай. Атанвайбур и майданрал ял ягъаз-ягъаз, КӀеледхев галайнихъ рекье гьатна, 105 кӀар авай гурарай Шарвилидин кӀеле хьайи пелел хкаж хьана. И мярекат зун патал и сефердани чӀехи аламат, ругьдин ризкьи тир. Суварин кьилин кар В.Амирован тӀварунихъгалай багъда кьиле физвай чӀехи гала-концерттир. И концерт жедалди, зунни «Алам» журнал-
а и мукьвара «Лезги газетдай» кӀелнай. Чи Шарвилияр хьтин Забит Ризвановани Байрам Селимова Советрин чӀавуз «Коммунист» (гилан «Лезги Газет») газетда «Шарвили» эпосдикайса чин акъуднавай. Мад газетда акъатайди са чӀукӀхьанач кьван, налугьуди Магьачкъалада сабомба падна кьван. И кардик акахь тавурди амукьнавач хьи, « Я, лезгийриз эпос авач гьа!» лугьуз. КПСС-ДИН Дагъустандин обкомни кваз акахьна. Гьа икӀ, эпосдин муькуь паяр Совет амаз кьванакъуд хъувунач. Газетдиз акъатай малуматни, эхирда авай «гуьгъ ама» гаф устадри несилризракъурай ЧАР тир жеди. Эхь, гьар са цӀийи шеъ, датӀана хушдаказ кьабулдач. Гатада, ягъада,хъачда ва и цӀийивал, гьахъ ятӀа, мичӀи-мичӀерай кьуьнтинив энгеларзавайбуруз рум гуз-гузэкуьнал акъатда. Чи Шарвили эпос хьиз.
дин кьилин редактор Камран Къурбаналийрин Ахцегьрин машгьур музейдиз фена. Багъдизхтайла чи рехъ хуьзвай жегьил шаирар агатна. Саиер чайдин столдал чна шиириатдин ким кутуна. Эвел жува лагьана, ахпа жегьилриз гаф гана. Нубатдив шиирар лагьана чна. Чав агатзавайбурпара хьана, гьавиляй чун улубрин кӀвализ рекьегьатна. Ина пара хушвилив кьабулай чна, са ИЕР«МАРВАР» дин межлис кьиле тухвана. Чи межлисда и сефер Голландияда уьмуьрзавай лезгишаир Гуьлжагьан Мисриханова, Питердай хтанвай филолог Гуьзеля Гьасанова, чи ватанэгьлияртир шаир Фикрет Хидиров, шаир-алим А. МИР-ЗАБЕГОВ, филологиядин илимринкандидат Халидин Элдаров, гьакӀни са кьадар жегьилар, улубрин кӀвалин кӀвалахдарар авай. Виридан шиирризяб гана, лезетар къачуна. КӀелай эсерриз виридачпин фикирар лагьана. Азиз муаллимди чаз «РикӀин гаф» кӀватӀалдикай, эдебиятдин теориядикай, поэзиядикай са кьадар ихтилатна, жегьилризмеслятар гана. Зи иер дуст, жегьил шаир Ахцегь Сулеймана, Владика, Мурада, Гулфияди, Заринади чпин таза цӀараривди чаз хвешивал пахшна. Хвеши тир заз, хвеши тир хьи, Владикав, Сулейманав шииррин дафтарар гвачир. Шиирар лап гьазаз кандайвал хуралай лугьузвай. Чун вири саналмайдандал хтанай. Инал са шумуд агъзур инсанкӀватӀхьанвай. Ахцегь райондин кьил О.Абдулкеримова мярекат ахъайна, атанвайбуруз сувармубаракна. Концертда чи сейли манидарри манияр лагьана. ГьакӀни и суварин оргкомитетдинкьил Дербентдин мер (виликан) И.Яралиева адеттирвал чи халкьдин са шумуд баракалла ВЕКИЛДИЗ«ШАРВИЛИДИН» премияяр гана.
Алай ийисуз Махачкъалада чап хьанвай и ктабда лезги шииратдин хъсан чешнеяр гунарихъ галаз санал, чи эдебиятдинацӀай тарихдин рехъ юкьан асиррилай эгечӀна къенин йикъарал къведалди къалурнава. Кьулан вацӀун кьве патавай чихалкьдин шаирар икьван къадарда аваз сифте яз санал кӀватӀна ганва. Ктаб туькӀуьрнвайди, шаиррин уьмуьрдикайнитуькӀуьрунарикай къейдер, гьакӀни сифте гаф кхьенвайдипрофессор Гьажи Гашаров я.
«Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай»
Намик Ферзалиев 1964-йисуз Азербайжандин Исмаилли райондин КӀелетрин хуьре дидедиз хьана. Азербайжандин Нафтадинни Химиядин ИНСТИТУТ,ГУЬГЪУЬНАЙ Москвадин Автомобилдин Рекьерин Институт акьалтӀарайжегьилди аял чӀавалай Азербайжан чӀалал шиирар кхьизвай. Дагъустандин Халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадован вахан хтул тир Намика интернетдайлезги чӀалал кӀел- кхьин, гьакӀни чи литература, граматика чирнава. Урусатдин Екатеринбург шегьерда уьмуьрзава, лезги чӀалал шиирар кхьизва, таржумаярни ийизва.
Имран Кичибегов 1966 йисуз КцӀар райондин ЦӀийихуьре дидедиз хьана,алай аямда хайи хуьре уьмуьрзава. Имран Кичибегова хайи чӀалалди шиирар кхьизва.
Саруханов Элмар Салегьан хва 1978-йисуз КцӀар шегьерда дидедиз хьана. КцӀар шегьердин 3-нумрадин мектеб акьалтӀарна, I995-ЙИСУЗ Дагъустандин Техникадин Университетдин радиотехникадин факултетдик экечӀна. ХайичӀалал, поэзиядал рикӀалай Элмара Москвада уьмуьрзава. ГьакӀни хайи чӀалалшиирарни кхьизва.
Къарибова Репия Гуьнешан руш 1951 йисуз Баку шегьерда дидедиз хьана. Азербайджандин М.Ф.Ахундован тӀварунихъ галай чӀаларин Академия куьтягьна. Бакуда муаллимвиле кӀвалахзава. Миктебдин завуч, профсоюздинпредседатель, чӀехи методист везифайра хьана. Лезги чӀалалдикхьинралрикӀ АЛАЙРЕПИЯХАНУМ“МАРВАР”ДИНАКТИВРИКАЙСАД я.
Экрандилай чӀулав-лацу, Дериндай, хур ацӀуз-ацӀуз... Лугьузвай са ван атана. Са милайим дишегьли я, Ам итим хьиз гуж эгьли я... Чи кӀвализ мугьман атана. КӀелзава лезги манияр, Чи верцӀи иски манияр... Чанариз дарман АТАНА."ДАГЪУСТАНДИЗ ша",-лугьузва, Мани "Беневша" лугьузва... Яб гайидал чан атана. Ахпа "Кани яр" къвезава, РикӀериз гатфар къвезава... Ашкъидин лукьман атана. ЦӀийи мани хъулгьудач мад, Зи халкьдин билбил Рагьимат... Амачир девран атана.
Инсан къведа и дуьнядиз, Уьмуьр лугьур пар винеллаз. Гьар сад жеда ама гьализ, Чпиз кьабул тӀвар винеллаз. Са инсанар хъуьтуьл жеда, Муькуьбуру сад-сад неда, Садбур регьят рекьиз къведа, Садбурни хьи кӀар винеллаз. Сад агалкьда алим хьана- Дуьнядиз тӀвар-ван авуна... Садани чӀур квалах кьуна Дустагъ фида кар винеллаз. Са инсанар угъри жеда, Садбур мелек-гьури жеда, Дугъририлай дугъри жеда Садбур ихтибар винеллаз. Чир жедач чаз гьим вуж ятӀа, Авайди я гьим гьи пата. ХупӀ жедачни, инсанар КЪВЕН,«СОРТАР» чирдай чар винеллаз...
Къе каниди аквада заз, са геренда, няниз, РикӀакъатна кукӀварна хур, тек а легьзе рикӀел гъиз. Вилер ама акунихъ, чими гафар ван хьунихъ. ЧӀулав, бурма чӀарариз, са геренда гуьзетиз Вахт фад фирай, фад лугьуз, дад ийизва гъуцариз.
Яргъа аваз, гзаф я зун, патарихъ, Къарих жеда фад -фад зи рикӀватандихъ, Бубад кӀвалихъ, дидед верцӀи гафарихъ, Жуван чилихъ, дагъдин михи гьавадихъ, Лезги чӀалахъ, адан чими рахунрихъ. Цавун гъетер, куькӀуьзавай йиферихъ,
ЧӀехи суван кукӀушдал къадим са хуьр гьайхьанва. Адан кьуд патахъ кӀвалер чкӀанва. Яргъайтамаш авурла кӀвалер сад – садахъ галкӀанваз аквада. Айванрив гзаф дамах гваз, яргъи гуларивдикъавар къуна акъвазнава. Къавар лагьайтӀа, са бязибурун къав къуьншидин гьаят хьиз я. Мегъуьнтарцикай туькӀуьрнавай гулар и цлалай а цлалвегьена, винелни верхерин хилер кӀватӀна, парасамар вегьена, накьвадив ацӀурнавай къавар я. Марф къвадайла стӀал – стӀал кӀвализ тӀиликъведа . ПипӀ пипӀе тур шишел, вегьена кьилел,катда диде къавал верхидин кул гваз, туькӀвенарнакьвадив ацӀуриз, марфадин тӀили акъвазариз. КӀвалер сад-садахъ галаз галкӀанвайди ялугьуз, пара кӀвалерин дакӀарар къава ава. Са керкил тӀуькӀвендин винел шуьше эцигна - иманидакӀар хьана. Сувар хьайила аялри ихьтин дакӀардай епиник галкӀурна чпин чанта вегьиз, къаварал экъечӀна: “КУЬЛУЬ-ЛУЬ-ЛУЬ, КУЬЛУЬ-ЛУЬ-ЛЬУ. Гайдан кӀвале са цел ниси, тагайдан кӀвале кьурайписи”- лугьуз чпиз суварин паяр кӀватӀда. СУВАР-ДИЛАЙ вилик къавун чӀерерив дамах гутаз, абурасунар ийиз, са алатнавай чкани тадачир. Хуьремехъер хьайила къаварив вуч дамах жеда! АлукӀна иер пекер акъвазда жигьилрин кӀапӀал са къавал, рушарни маса къавал. ЧӀехибурни къунааялар кӀулал къавал акъвазда – виридаз чкаяржедай ихьтин къаварал. Хуьруьн къене тек яз акъвазнавайди са Рустаман кӀвал я. КӀвалин дамахдив рахун галач. Къаварни, дакӀарарни, айванар – вирида пара тӀарамяз хуьруьз тамашзава.- И кӀвал нинди я? - лагьана хабар къуртӀа - Рустаманди я, - ван КЪВЕДА.-ТАМ нинди я?- Рустаманди я. Багълар, салар, никӀер – вири Рустаманди я. Рустаманбурухъай кичӀела хуьруьн къене садавайникам вегьиз жедачир. Рушар яд гъиз булахдал кьадачир. Рустамаз хабар авачиз я векь ягъиз жедачир,я цан цаз, я чуьлдиз физ. Гьар са чкадин чӀехибур Рустамни ва адан гадаяр тир. Экуьнин яралай кӀа-
КӀани Ватан, гьикьван дердер табда на? Завай хьанач, зи рикӀ тӀалдихъ ишезва. Ахвар квахьна гатна фена цавариз Агь чӀугвар кьван руьгь цифедихъ элькъвезва. ГъарикӀвал вун, вуч тадидив агатна? Циферикай нагъв заридихъ авахьна. ЦӀвелел зи жив ацакьарай дердериз Эх тежеркьван пел шуьтӀкьвердихъ элькъвезва. Гьинихъ фейтӀан, аватӀани зун гьина РикӀин кьиле датӀана хъен авазва. Савкьатар гваз чуьллер, тамар, ДАГЪЛАРИЗ«САЛАМ!»- лугьуз ви гуьруьшдихъ элькъвезва.
Къаварилай къаваралди Къавун чӀера кӀвал хьайи яр. Гудач лагьай ван хьайила РикӀин къене тӀал хьайи яр.
E-MAIL: кӀватӀ хьана фидай рушарни цӀийисусар яд гъиз булахдал. Аминат, Сайисат, Тават, Дилбер, Нисе гафунал илигна, зарафатар ийиз-ийизэвичӀзава камуз. Булахдин ятарив кварар ацурна,кьилел алай лацу бишмейрин пад патал вегьена,къуна кӀула кварар хъфидай абур кӀвалериз Юкъарикай са юкъуз булахдал атанвай рушариз са къванцин винел ацукьна ктабдиз тамашзавай са гада акуна. Рушарик тяди акатна. Рустаманбурукай сад хьиз хьана, фад- фад кӀвализкатна. Мад са юкъуз и гада гьа ктабриз килигизацукьна къванцел акуна рушариз. Иер тӀебиатдизгадади гьич хвешивал ийизвачир. Булахдин ядакьадай ам ацукьнавай къванце. Къацу векьерикьилер хкажна тамашдай рушариз. Са цифни авачир вили цаву шагьвар ракъурна: “Килига кьулухъ. Килига кьулухъ!”- лугьуз. Гадади вичинктабрилай кьил виниз авунач:- Ша чна адал яд иличин, - лагьана Амината. Къаз капачрив камун яд, кӀевиз-кӀевиз хъуьруьнар ийиз рушари вегьиз хьана гададал ятар. Амма ада фикир ганач, вичел аватиз пекер кьежирзавай стӀалриз.- Им вуж я ихьтин са куьникайни хабар кьан тейидайди, - лагьана Дилбера- Ам за чирда гила, - жаваб гана Амината. Гададин мукьуз фена.- Ви китабар яни дуьняда авайди, вун кьеженвайди аквазвачни ваз, - хабар кьуна ада гададивай,- Я тахьайтӀа и къванцикай ваз хуш къвезван. Гадади кьил хкажайла Аминатаз ам къунши Рагьман халудин гада Решид тирди чир хьана. Вил виле акьурла кьведазни са жуьре хьана. Рушан иервал акур гададин са ктабар ваъ, виридуьня рикӀелай алатна. Рушан лацу чина чӀулавпӀини хьтин вилер ргазвай, дамах гвай рацӀамарацун тавунвай вацраз ухшар тир. Некъидин пӀузарар, яргъи чӀулав кифер, дуьз кьечӀем лацу бишмедин кӀаник - акурла Решидаз лугьудай гафаррикӀел атанач. Са кьадар вахтунда абур сад- садазкилигиз акъвазна. Аминатан фикирдай фена: ”И Регьман халудин гада маса жуьре хьанва хьи, имгьамишан Решид тушни бес? Идакай икьван иергада мус хьйиди я?”- Я Аминат, ваз вуч хьанва, хквезвачни вун…-лугьудай гафарин ванцел руша тади къачуна. Абур хъфейдилай кьулухъ Решида са кьадарвахтунда рушарин гуьгъуьниз килигиз акъвазна. КӀватӀна ктабар вични рекъиз аткана. Шумуд югъхьана кӀелунрал, чирвилерал рикӀ алай гадади рушакай фикир ийиз. Гьикьван ктабдиз тамашайтӀани, адаз рушан вилер аквадай, хъвер квайпӀузаррин арадай лацу жевгьердин сарар аквадай. И руш гададин рикӀяй акъатдач. Аминат акунаканз са шумудра ам булахдал фена. Гьич садранируш акун тавурла, ам рикӀелай алудун патал Решид, къуна ктабар, дагълариз фидай. Вуч иер я Лезгистандин дагълар! Абурун гегьеншвили рикӀ шадарда, ана къекъведайла жув сабахт авай кас яз аквада. Гъилерикай лувар хьана,са лекь хьиз лув гана цавай виринриз килигиз канжеда. ГьикӀ жеда гьи гъил хкаж авурла цавувагакьдай хьиз, адакай са гъвечӀи кӀус жувазкъачуна, кӀвализ хкиз жедайди гьиз. ЧӀалахъ тушхьи дагъдиз экъечӀиз кан тийидай са кас жедалугьудай. Дагълариз кьетӀен акунар, къуват, масадан гуж агакь тавун - ава. Вири дуьня ви кӀвачинкӀаник ква, вири куьлуь яз аквада, амма жув лагьайтӀа, чӀехи са аждагьан хьиз аквада. Дагъдиз экъечӀайла , гъавурда акьада хьи инсан дуьнядиниеси я. Иниз дустарихъ галаз фейила вуж вуч ятӀачир жеда, адан къамат, зиреквал, алакьун, куьмекавунин зигьинвал – вири ина чир жеда. Решидаз дагъдиз экъечӀиз гзаф хуш тир, анаруьгь ачух жеда, вири месэлаяр, шартӀар рикӀелайалатда. И фикирар аваз рикӀе ам къацу чуьлдайвиниз хкаж жедайла, япарихъ рушарин ванер галукьна. Вичин рекъялай экъечӀна, ам ванер къвезвай патаз фена. Гуьлуьшан тир къацу дигедацуьруьгъуьлар гваз акъвазнавай рушари векьер кӀватӀзавай. Абурун арада мулдин цуьк яз аквадай Аминат. Гададиз кан хьана адан патав физ. РУШАРИСАД-САДА Аминатакай зарафатар ийиз акурла, Решид ацукьна къацу векьел, вичин ктабар ахъайна. Вилериз са Аминаталай гъейри садни аквадачир, фикирни са Аминатакай тир. Югь нисин жезвай. Рушари кӀвалах акъвазарна, гьарда вичив гвай тӀуьнар акъудна. Зарафатрал илигна рушари Аминатаз килигзавай гадаарадал вегьена пара хъуьруьнар ийиз акурди,
Амината лагьана:- Квез вуч лугьуз канзава, зун фена адахъ галазрахада, ам зи хъуьншуьдин гада я, рахайла вучжеда?- ама къарагъна фена гададин патав. Руш патав къведамаз Решидан рикӀел халкьдин мани атана, ада лагьана:
Я дагъларал элкъвезвай къуш Вун лув гана Аранрихъ ша. Гьикьван къвазда вал вил алаз, Са геренда зи патав ша.
На заз гьикьван килигайтӀан На гафарал илигайтӀан За ви патахъ килигдай туш, Ви манидал илигдай туш.
Зун гьатнава четин гьалда Залум йифер акъатзавач. Акъудна рикӀ пучна канда Вун рикӀелай алатзавач.
Аминатаз гададин язухъ атана, ятӀани ада мадса мани лагьана:
Заз ви къуьнел кьил эцигна Ширин суьгьбет ийиз кан я. Лугьуз жезван завай мегер Зи чандавай кьати дердер
Решида рушавай хабар кьуна, вуч дердер ятӀаадаз авайди. Руша са тӀимил фикир авуна, лагьанавич масадан свас тирди. Рустаманбур къвез хъфизва руш це лугьуз. ДИДЕ-БУБАНИ рази я, вичивайхабар кьун садан фикирдизни къвезвач:
На зи чанда цӀай акьуртӀа Яд илична хкадара. Зи чандавай кьати дердер Вацув гице, на квадара
ИкӀ лагьана Аминат шехьна. Экуь дуьнядалциф гьалж хьайиди хьиз хьана Решидаз. Къацувекьерикай, къуьрезвай цуькверикай , дагъдин суварикай – са куьникайни адаз хабар амукьнач. - Къе за куьниз уьлчуьяр ракъурда, - лагьанаада кисна.- Ваъ, Рустаманбурухъ галаз садавайни акъажунар ийиз жедайди туш. Вуна ви кьил кутамирзаз килигна, жуван ктабарни кьуна вач кӀелар ая. Зун ви рикӀелай алатда, вакайни са алим жеда, вирикӀ пара кӀелунрал ала - лагьана руш дустаринпатав катна. Пешман яз Решид кӀвализ хкведа. Шумуд югъхьана адан рикӀяй Аминатан гафар акъат тейиз. Недай фуани дад гузмачир адаз, кӀелзавай ктабрингъавурдани акьазмачир ам. Хуьруьзни ван акъатна Решидакай Керем хьана лугьуз. И гафарин ванхьайи Фаизат халади баладин дердиникай хабаркьурла, гададин жаваб ихьтинди хьана:
Аман, диде, минетар мир Ви минетрин ван хьанач заз. Лугьумир на а рушакай Ам рикӀиван кӀан хьана заз.
Баладин дерт акур Фаизат хала ктуна кьуьнчӀуьк сад фу, фена къуьншуьдин кӀвализ руш целугьуз.
Ичин тарар са жергеда Ич авачир уьлке жени? Веледдикай хабар ткъар Ихьтин залум диде жени?
Салам гана кӀвале авай хизанриз, Фаизат халади вич вучиз атанватӀа лагьана. Къуншийри ихтилатар авуна, ахпа руш Рустаман гададизганвайди ЧИРНА.-РУШ вишдаз кан жеда, садаз кьисмет жеда. Гьикьван късан къунши куьн ятӀани, ви гада чирекъел акьваз тавурай, - лагьана Аминатан бубади. Ада чпин къавумриз эвер гана, мехъеринюгъ тамам авуна.
И гатфарин яргъи йикъар Къуьлуьн калар нез экъведай. Им зи ярдин дили йикъар Зун рикӀел гъиз (и)шез акъваздай
Йифен мичӀивал алатна, юкъан экуьвили шадарзава рикӀ. Са шумудра кӀекери гьарайнаваюгъ жезвайди хабар гуз. Рагъ явашдиз экьечӀзава. Адан нурари сад – сад къуншияр ахварикай къарагъарзава. Хуьрел ван ацалтна ава чуьлдиз физвай хперинни, маларин. Са яргъи тӀвал къунагъиле, ктуна суьруь вилик, кфил ягъиз – ягъиз тухузва чубанди вичин суьруь чуьлдиз. Гиланималар акъуддай вахт я. Геж къарагъай сусари галтуг ийиз агакьарзава нехирдив чпин кални дана. Хуьре кӀвалах пара ава: экуьн яралай ацӀанавай
некӀедиз мая гун, къарагъзавай хизандиз тӀуьнгьазурун, кӀвалин вилик пад шуткунар авун,цурни муьхц михьи авун, булахдилай яд гъун... Мадни гзаф кӀвалахар жеда югъ куьтягь жедалди.
Вуч иер я гатфар бере, Векьни, цуькни, къацу дере? Рагъ акьазва кьакьан пеле. Вуч хъсан я къе чи хуьре? Чубандив гвай чумах аку! Яд михьи тир булах аку! Милли аваз ягъазавай Кфилдив гвай дамах аку! Тарцел кӀурукӀ аквазава, Сала кӀвалах ргазава, Чубарукди лув ГУЗАВА:«ВУЧ иер я!»,- луьузава.
И экуьнин галтугунар са геренда кьуьл ийидаймакьамри акъвазарна, Къафкъаздин кьакьан кукӀушра акьазвай зуьрнединни далдамдин ванци. Экуьн кьиляй виридаз и авазри мехъер жезвайдичирна. Рустаман кӀвалин вилик кӀватӀ хьана жемяат. Виридаз кӀвалахар пайна: мал туквадайди,хам алуддайди, фуар чрадайбур, чаяр вилик гъидайбур, шурвадин тӀапӀахъанар, иситӀаяр гьазурдайбур…- вири Рустаман вилик тӀарамдаказакъвазнавай. Милли макьамди кӀвачер санал тадачир, рикӀизни гъилер хкажна лиф хьиз юкьвал элкъвенакьуьл ийиз кан жедай. КӀватӀ хьанавай хуьруьнэгьлийри межлисдин юкьвал физвай рушаз тамашна. Виридан кӀвачел шаламар хьайила, и рушал иерчекмеяр алай, гуьлмехмердин булушка, туьтуьнакагьрабайрин хтарар, лацу генжедив чӀулав кьвепатахъ авадарнавай кифер чуьнухзавай. Ам чам гададин вах я. Кьилел макьамар ягъазвайбуруз паяравай са чӀехи сини кьуна, руша кьуьл ийиз егечӀна
Къе чи кӀвале шадвилер я, Чи махъерин авазар я. Мукьвабуру кьуьл изава Зи стхадиз свас гъизава. Вири кӀвалер шад хьурай! Далдам, зуьрнед аваз хьурай! КӀвализ ашукьар атурай, Чаз чуьнгуьрдин ван хьурай!
Ихьтин вири шад тир юкъуз пешман яз акъвазна, чпин дерт эхиз тижез, рикӀяй гьар са жуьрефикирар физ, шад тушир бурни авай. Абур Решидни Аминат тир. Решид акваз Фаизат халадинрикӀин кьил цӀурадай, адаз баладин дерт вичиз хъачуз кандай. Кьилел алай гуьлгер яйлухъдин сапӀипӀ къуна ада вичин вилерин накъвар акун тавурай лугьуз чинеба михьдай. Регьман халуди вичинрухвариз гьамиша гудай акьул ихьтинди тир: «Садрани инсандал гъил вегьимир. Я жувай, я чарадайиви акъудмир. Инсан Аллагьди халкь авунва, гьадани ам хтхуда» И бубадин гафарни рикӀяй акъатзавач Решидан. «Вуч ийида? ГьикӀ авуртӀа хъсанжеда, бес?» - фикирди къунва гада:
Жагьил танда гьатна гьайиф Канивилин руьгь кӀевелай. Зи чандивай жедач кьабул Гъил къачуна ви рикӀелай. Зун са ялгъуз кӀвале ава Кьуд цлавай суалариз. Зи рикӀ къене кузавайд я Агъзур жуьре хиялариз. Я чубанар, чиг къвазава, Литерикай чардах и(йи)дан? Заз кани руш тухузава Кьве виликай булах и(йи)дан?
КӀватӀ хьана мукьвабур Аминатан бубад кӀвале. Къуна кьилел мехъерин паяр авай суфраяр къвезва кӀвализ мугьманар. Сандух ацӀузва исин гуьлуьтривни чивекрив, синида иситӀа, ширинарнипара я. Мехъер барка ийиз, рушаз бахт тӀалабзавамукьва-кьилийри. КӀватӀ хьана Аминатан патаврушар, жуьт-жуьт акъвазна тафт ягъаз абурумехъерин руш кӀвалей акъуддай макьамрин манияр гьуьжетдалди лугьузва: Перизада, перизада гьай гуьзел яр
Чархи камун явшанар Руш тухудай душманар. Сандухдал (а)лай аббаси, Хиквед рушан иеси. Къавал чими рагъ ала, Рушан вилел нагъв ала. ШЕМИР-ШЕМИР, чан таза, Виридан кьилел къвер къаза.
Бине ахцегь райондин Фий хуьряй тир, дуьнядин гьар са чин акунвайполковник Нисрет исмаилов сейфуллагьан хцин "Фий- есть в горахтакое село..." тӀвар алай нубатдин улуб Махачкъаладин ооо "МАВЕЛ"ИЗДАТЕЛСТВОДА акъатнава. Улуб дагъларин кьакьанра авай чи сур хуьрерикай тир Фиярин тарихдикай, сейли веледрикай, зегьмет кани инсанрикай я. иер кӀалубда туькӀуьрнавай улубда гьакӀни азербайжандауьмуьрзавай фийивийрикай гзаф материалар ганва. Чна "аламдин" дуст тир Нисрет стхадиз мадни чӀехи агалкьунармурадзава!
Голландияда уьмуьрзавай, СтӀал Сулейман райондин КӀахцӀугъринхуьряй тир
рушан "КЬИСМЕТ"ТӀВАР алай улуб Махачкъалада экуьнал акъатнава. Адан эсерра ватандихъ, хайи чилин атир галай гьар са куьнихъ цӀигелвал, тӀебиатдалашукьвал, са дарихвал ава.
Гъурбатда авай чи лезги вахаз мадни чӀехи агалкьунар МУРАДЗАВАЧНАНИ.“АЛАМ”
Къведа – къведач - литературадин ч!ал Къведа - къведеч - с. Чепер Къвезе - къвезеч - с. Ахты Къвеза - къвезаш - с. Лгар Къвежа - къвежач - с. Ухул Къвея - къвейиш - с. Ухул Къверлия – къверли туш – с. Ихир Къве - къвеч - с. Хуьруьг Къведалда – къведалдач - агъустбур Къведа - къведиш - купӀатар Кхверкьан я – къверкьан туш - с. Яргун Къвея - къвеяш - с. Храх
Лезгийрин “Шарвили” эпосда Кьвевар хьиз гьатнавай Дербентшегьердин тӀвар тарихдин чарачара чӀавара Къавкъаздин варар, Алупандин варар, Хазарринварар, Варарин варар хьиз гьатнава. И шегьердин тарих паталдуьнедин алимрин арада физвайакъажунар къедалдини давамхьуниз килиг тавуна Урусатдинпрезидентдин къарардалдицинин йисан сентябрдин 19-азшегьердин 2000 йисаз талукьарнавай мярекатар кьиле фена. Мярекатриз гьазурвилериз сашумуд йис идалай вилик кьилкутунатӀани хъсан гьазурвализхьанвачир. Идазни гьар жуьредин себебарни хьуниз килиг тавуна кьилин себеб сад тир: Иесибегьемди тушир. 19-аз шегьердин вири рекьеркӀеви жедайди чиз зун Дербентдиз вацран 18-ан няниз атана. Пакам кьиляй экуьн яралай зуншегьердин чанда гьатна. «Пропуск» авач лугьуз зи машиншегьердин юкьваз акъайнач. Амай рехъ яхдиз атана акъатна Ленинан тӀварунихъ галайшегьердин кьилин майдандал. Майдан элкъвез-элкъвез ракьара тунвай. Рехъ алай чкадилайкъенез гьахьзавайбуру чпин«пропускар» къалурзавай. Нупаагакьайла за «Аламдин» ве-
сикъе къалурна. - О… Баку… Куьбур къенеава. Са зенг ая, вазни пропускгурай. Зун кьулухъ элкъена, экъвезэкъвез виняй-агъуз Садлагьай Петран цӀийиз ахъайзавайкӀвал-музей галайнихъ атана. Инани крар “пропускрин” хивелаватнавайди акурла мад зунюбилейдин кьилин мярекатдизфидай фикирдикай яргъазхьана. Гила зун Лезги Театр галайпатахъ рекье гьатзава. Вучхъсан тир, ина садазни пропускар канзавачир. Пропускар гвачир чи интелигенциядин веки лар Фейзунин Нагъиев, Азиз Мирзабегов ва мад са хейлибурина кӀватӀ хьанвай. Театрдинколлектив лагьайтӀа, чпин программ кьилиз акъудун паталшегьердиз акъатна. Инал зазчир хьана хьи «Нерен къалада»жезвай кьилин концертдин програмдихъ Дагъустандин вирихалкьарин манияр галаз хьайилалезгияр кутунвач. Вучиз ятӀа имярекатра заз республикадинчӀехибурун чи културадиз авайкъайивал акуна. Мярекатар геждалди давамхьуниз килиг тавуна зун Бакугалайнихъ рекье гьатна.
Гьайиф чӀугвадай кар ам яхьи, чеб лезгияр ятӀани, къенелезгидин рикӀ авачирбурни чиарада кими туш. За, “АЛАМ”ЖУРНАЛДИН са нумрадай кӀелна,ана са «лезгиди» кхьенва, - икьван гъалатӀар кваз журнал акъудмир, - лагьана. За винидихъкхьейвал ам винелай лезгиятӀани, адахъ лезгидин рикӀавайди туш. Гьикъван гъалатӀар галатӀани, адан гъавурда журналкӀелзавайбур битав гьатзава. Сарахунни алач, журнал гиланаямдин девлет я. Ада гьикьванхалкьдин адетрикай, мел–мехъер рикай, тӀуьн- хъунрикай,лезгийрин дегь заманрикайкхьизва. Уьмуьр яргъи хьайижурнал ди тӀвар–ван авай халисэркек лезгийрикай чун хабардарийизва. Ингье са шумуд мисал:
Шихкеримавай лагьай кьадар пул гъиз хьанач лугьуз, вахстхади дакӀанз-дакӀанз масадазгузва. И дерт эхиз тахьай СтӀал Саядакай, къене пад кана кабабхьайила дерлу шиирар кхьидайшаир хьана.
Акпер Ферзалиев -са хейлин кинойра, кьилин ролар тамамарай лезги хва.
Азербайжандин халкьдинартстка, машгьур, театрдин режиссер лезги вах Жанет Селимова. Ахцегьрин хуьряй.
КцӀар райондин Манкъулид хуьряй тир, инсанар дуьнядин дердерикай хабардар авур Кесиб Абдуллагь.
Алатай I00 йисан 50- 80 йисара Бакуда, Семед ВургъунантӀварунихъ галай урус театрдакӀвалахай Михаил Михайлович Лезгишвили. Вичин уьмуьрдаадакай лезги хьаначтӀани, аданфамилди ам лезги хва хьайидитестикьарзава. Мисал яз, кесибвилин есирда гьатна хуьряйэкъечна фейи жегьил гада Мегьамед, Ленинан саратник жедайкьван дережадив акъатнатӀани,вичин агъайнавили (скромны)чан аламаз я Дагъустандиз, явичин райондиз, я вичин хайихуьруьз кьван хабарначир. Амма вичелай гуьгъуьниз къве-дай несилдиз чир хьун патал адавичин фамил Лезгинцев кхьенай. Адан рухваярни тӀвар- ванавай, чӀехи дережайриз акъатайинсанар хьана. Лезгинцев, Лезгишвили абур са рахунни алачизлезги рухваяр тир.
Вичел чан аламаз, вичинкъенепад гьахъсузвилерайацӀана ялавламиш хьанватӀани,са ктабни акъудиз тахьай, СтӀал Суьлейманаз къаншар Къубашегьерда дидедиз хьайи Къагьриман Якьубов хьтин гьакъикъишаир.
Чаз виридаз лап хъсандизчидай шаир, композитар ва драматург, гьа и мукьара регьметдиз фейи Асеф Мегьманазнивич рекьидалди рикӀяй акъудизтахьай сифте муьгьуьббат хьайидини, чаз гила «Алам» журналдай чир хьана. Ибур ЗА«АЛАМ» журналдай къачунвайса тӀимил мисалар я. Ада лезгичӀалан дережадикай гьикьванкхьизва. Чи рикӀ алай «АЛАМ»ЖУРНАЛ ва ам акъудин паталзегьмет чӀугвазвай гьуьрметлубур, квехъ ва куь журналдихъяргъи уьмуьрар хьун чи мурадя.
Гъиле авай йисан 15-июн тир… Яламадин сурара инсанрин икьван чӀехи селзаз са кьейи чкадални акунвайди тушир. Кьилелай цӀай авахьуниз, кьил кудай рагъ хьуниз килигтавуна инсанар къвердивай пара жезвай. Зазвилер ацӀанвай, чеб хуьз тахьана шехьзавайжегьи ларни акуна… Зани жув гужуналди хуьзвай… Дуст гафуниз гьикьван хьайитӀани манаяр ава. Инсандиз дустар я сад, яни кьвед жеда лугьуда. Къаннивад йисалай ахпа дуст кьазни жедач лу гьуда. Дуствиликай гьикьван хьайитӀани кьисаярни, хьайи крар рикӀел хкайтӀани адан манагьарда вичиз кани жуьреда кьатӀида. Зазни къежува кьатӀизвай жуьреда дуствиликай ва дустуникай ихтилатиз канзава. Ханларан буба Азибегни зи буба Абдултагьирдустар тирди зазни чизвай. Адан чӀехи буба Загьидбегни зи чӀехи буба Баласултанан дуствиликайни заз Азибегмиди ихтилатарнай. Ханлараннизи гъвачӀи стха Эждеран дуствилиз килигназунни эхир вахтара Ханларахъ галаз пара мукьвалхьанвай. Яшар чалай хейли чӀехи хуниз тамаш тавуна Ханлара чахъ галаз ва чалайни са хейли гъвечӀитир жегьилрихъ галаз дуствалзавай. Вич жегьилтир вахтара вичелай 10-15 яш чӀехибурухъ галаздуствалнатӀани, гила ам Яламада жегьилриндалу-даях тир… Ялама чӀехи хуьр я. Лезгийрин вири хуьреринвекилрикай авай и хуьре Чар Урусатдин девирда Урусатдай, Советрин девирда Ирандай куьчарнавайбурухъ галаз, цӀийи Азербайжандин девирдатаможнядал кӀвалахиз ракъурнавайбурун хизанрини уьмуьрзава. Гьавиляйни инаг пара стратежи, гьакӀни акахьай чка я. Ина касвилив кьилхуьн гьар са кьегьалдин гьунар туш. Ханлар ина КАСВИЛИВКЬИЛ акъудна, вичин крар михьизкьиле тухузвайбурукай тир. Адан кьилин девиз«заз чараданди кандач, за жуван пайни садавнивугудач», тир. Гьахъвал, дуьзвал, михьивал кании касдин къвалав хуьруьн вири кьегьал рухваяркӀватӀ хьанвай. Виридан кӀеве акӀай крар туькуьрдай, виридаздуьз рехъ къалурдай, алакьдай куьмек тавуна акъвазиз жедачир Ханларавай. Гила ам амачирлаадан пак чка ичӀиз аквазва.
Албеса ваз икир авурай, Ханлар! ЧӀехи Гъуцар валай рази хьурай! Аллагьди ваз рагьметрай! Амин!
Сейфудин Тегьмезбеган хва Шагьпазов 1960йисан 1-июндиз Кьурагь райондин Гелхенринхуьре дидедиз хьана. Школада кӀелзавай йисарашиирар ва макъалаяр кхьиз гатӀумна. Школа акьалтӀарна ада сифте Махачкъаладин хуьруьн майишатдин техникумда, гуьгъуьнлай Дагъустандин аграр университетдин ветеринаррин факултетда кӀелна. Алай вахтунда хайи хуьремаларин духтурвиле кӀвалахзава. 2002-йисалай Урусатдин Журналистрин КӀватӀалдин член я. Адан туькӀуьрунар Кьурагь РАЙОНДИН"ДАГЪДИНБУЛАХ", республикадин "Лезги газет", "Дагъустандин правда", армияда къуллугъзавайла "Советская Армия" газетра чап хьана. Краснодар крайдин "Родина" колхозда кӀвалахай йисара майишатдин "Животновод" тӀвар алайцлан газетдин редакторвилин везифа тамамарна. Адан кхьинар кӀелзавайбуруз "Лезги газетдин"чинрай мукьвал-мукьвал аквазва. С. Шагьпазовавижевай макъалаярни кхьизва. Эхиримжи вахтара акъатнавай макъалаяр - "Гелхенар", "Инсаниятдин къиметлу ЕРИЯР","ГЬЕЙРАН я зун квел,
Алай девирда Интернетда шиирар кхьизвайбур гзаф ава. Садбуру кхьенвайди тек са шиирятӀани, ам пайдах хьиз кьуна кӀелзавайбурун дикъет чпел желб ийиз алахъда, муькуьбуру лагьайтӀа, далудихъ чрана кхьенвай шииррин хараяр галатӀани, кьил агъузна, са кӀусни дамах гвачизэдебиятдин рехъ давамарда. Сейфудин Шагьпазовни ибурукай сад я. Интернетда чун сад садалкьасухдай гьалтнай. Зи вил и бажарагъ авай касди кхьенвай ихьтин са шиирда акьунай: И шиир кӀелайла зи вилерикай дерин фикирар ийизвай, вичин халкьдин дердерикай хабаравай, герек атайтӀа хайи чил патал чанни гуз гьазур тир ватанперес къагьриман карагнай. Яраб ам вуж ятӀа? - суал гузва жеди куьне. Ша, таниш жен.
Зa зи кирмa лeзги чилиз гaнaчтӀa, Пaк aдeтриз зун вaфaлу хьaнaчтӀa, Вичин дeрт-гъaм зa булaхрaй хъвaнaчтӀa, Лaцу жигeр кaрмaш хьaнa кaнaчтӀa, ТӀaл къaти жeз Сaмур муькъвeл фeнaчтӀa, Кьвe пaтaзни килигиз зун шeнaчтӀa, Шарвилидин веси мецел гъаначтӀа, Ам кашамдин тӀаратӀхьиз за кьуначтӀа, Сад хъхьунин ният рикӀе туначтӀа Гъуцар Сувухъ элкъвена кьин кьуначтӀа… Чин такьуна лугьузвa зa ГЬAВИЛЯЙ:-ХAЙИ чили aтӀурaй зун хвaвиляй.
Къурушар", "Манидиз сергьятар чидач», "ЗирикӀе са мурад ама", "Ихтибардиз ВАФАЛУДИ","МИЛЛЕТДАЛ баркалла гъиз", "Тек луьлейри ванзама” ва мсб. Я."ЛЕЗГИ газетда" адан шииррин кӀватӀалар "Яйлахри цуьк акъуднавай береда...", "Жедачвавай зун дердисер...", "Вакай хьанва зи гьиссерин тамада" тӀварар алаз акъатнава. Сейфудин Шагьпазован са кьадар шиирра авайфикирар икьван гагьда садавни гвачирбур, саданиталгьайбур я, са бязи шииррин кӀалубар пуд цӀарцӀикай ибарат хьунал кьетӀенбурни я:
Вун сир я зи рикӀевай, Вун цӀир я зи никӀевай, Вун пӀир я зи, виневай. Сир чукӀурдай туш, ЦӀир кьурурдай туш, ПӀир кьацӀурдай туш. КӀевиз хуьда сир, Къацуз хуьда цӀир, Лацуз хуьда пӀир. Къул: Зун ви мижевир
«Сир чукӀурдай туш, /ЦӀир кьурурдай ТУШ,/ПӀИР кьацӀурдай туш», - и Шагьдагъдин кукӀушхьиз кьакьан мана авай цӀарар шаирдин уьмуьрдин къанун я лагьайтӀа, зун ягъал жедач:адан шииррин чӀални, темаярни къуват квайбур,таъсирдайбур я. Шаирди вичин рикӀхайи хуьруьз, дагълариз, ватандиз, муьгьуьббатдиз вижевай цӀарар бахшнава. Гьина аваз хьайитӀани,адан фикир хайи ватандикай, багърийрикай, дагъларикай я:
Зун гъурбатда авай чӀавуз Диде къведа, дагълар къведа рикӀел зи. Такабур квай лекьер къведа Элкъвей чарх гуз кьилел зи. Хайи ВАТАН-ЛЕЗГИ чилер, Куьре къведа, Къуба къведа рикӀел зи. Хуш келима мецел алай Буба къведа рикӀел зи.
Шаирдин рикӀи алай девирда гьич са тахсирни алачиз кьве пай хьуниз мажбурнавай хайихалкьдихъ кузва, ада датӀана халкьдин виликакъвазнавай четинвилерикай вичин шиирра фикирар кхьизва:
Санал хьанач, са кӀвал хьанач къул хьанач. Санал кӀватӀдай кьуват хьанач, пул хьанач. Халкьдихъ руьгьдин дестек хьанач, гул хьанач. Бес Кьулан вацӀчӀур тежедай цал яни? ЮГЪ-КЪАНДАВАЙ гьатзава чун деркела, Куьмек авач я кӀваляй, я къецелай, Халкьдин вилик акъвазнавай месэла ЦӀилиналлай алуд тежер тӀвал яни? Иви хъвана тух тежезвай нахаяр. ЯГЪИЗ-РЕКЬИЗ чи квайни квай рухаяр, Галуддани далудихъай архаяр? Дуьня гегьенш, чаз фир-тефир сал яни ?
И «РикӀин тӀал» тӀвар алай шиирда автордивичин ва шиир кӀелзавайбурун вилик са кьадарсуалар вегьизва. И суалри гьар са бендинин эхиримжи цӀар кьунва. Эгер и суалриз дикъетдивдификир гайитӀа, чаз лезги халкьдин вилик акъвазнавай четинвилер са капун юкьвал алайди хьизаквазва. Са вахт атайла адет яз инсандин кьилиз уьмуьрдикай, кьиникай жуьреба-жуьре фикираркъведа, ада вичи дуьнядал тухвай йикъарилай,авур крарилай вил вегьена, веревирдер ИЙИДА.«УЬМУЬР» тӀвар алай шиирда лирик къагьримандин кьилни агъзур хиялди чуькьуьва:
Лагь вуч фад вун физва, уьмуьр? Кам явашра, тади мийир. Тарама зи уьмуьрдин гам, Юкьни хьанвач, хьанвач тамам. Жагъун тавур рангар ама, Кьаз тахьанвай кваквар ама.
И шиирда къагьриманди уьмуьрдихъ галаз ихтилатзава, сабур гун тӀалабзава, вучиз ЛАГЬАЙТӀА:«КУЬТЯГЬ тахьай крар АМА,/ЗА ял тавур парарама/», «Ахъай тавур варар АМА,/ХКАЖ тахьайгурар ама», «Салам тагай сувар АМА,/ПЕЛЕ такьуршагьвар ама», «Кхьин тавур цӀарар ама,/ ЧӀулавтавур чӀарар ама», «Рахун тавур са яр АМА,/МУЬГЬУЬБАТДИН цӀаяр ама», «Зи умуддин МАЯРАМА,/АГАКЬ тавур паяр ама». И дерин, мана квай шиирдин автордиз асулфилософ лагьуз жеда. Шаирди жуьреба-жуьре темаяр тупӀалай ийизва. Интернетда авай жегьилриз, заз аквазвайвал, Сейфудин Шагьпазован муьгьуьббатдикай кхьенвай шиирар иллаки хуш я. Абурукай сад «Виливилер» я:
Секин я кьуд пад, дере ичӀи я. ЧӀал сад авур хьиз, йифни мичӀи я Амма хабарсуз вилив хуьз чун кьвед, РапӀрапӀгуз цава тек са вили гъед. Къаравул я ам хас тир эркинвал, Хуьдай даим чи сирни секинвал. Гъетре эвезна заз вили вилер, ТӀебитдиз хас я иервилер. Вуч куьруь хьана яргъи зулун йиф, Зи чанда амаз легьзейрин гьайиф. Экв малум жезва, гъед уьтмиш жезва. Вили вилера зун батмиш жезва.
Шаир тӀебиатдин чӀугвар я лагьайтӀа, зунягъал жедач. Адан «Вили вилер» шиирдиз ва масамуьгьуббатдикай кхьенвай шиирриз тӀебиатдиниервал, канивилин миливал, автордин ниятринмихьивал хас я. И кар якъин яз, Сейфудин Шагьпазова тӀебиатдикай, канивиликай, уьмуьрдикайкхьенвай шиирар, рубаияр кӀелзавайбуру хушдаказ кьабулзава, адан кхьинриз вини дережадинкъимет гузва. "Лезги газетдиз" акъатнавай вичин "КЬУРАГЬПАТАЙ-КЬВЕ шаир" макъалада шаир Фейзудин Нагъиева ИКӀКХЬИЗВА:"СЕЙФУДИН Шагьпазов, шииррай малум жезвайвал, чранвай шаир я. АданцӀарара фикиррин кьетӀенвал, тематикадин цӀийивал, чӀалан тамамвал, фикиррин тазавал ва деринвал ава. Сейфудинан шиирриз бейтининтамамвал, кӀалубдин жуфтвал, цӀарцӀин везинвалхас я. Хуруз гъуд ягъиз, "Зун, Зун!"- лугьуз, гьарайзавай шаирриз, тӀварар аваз, цӀарар авачирбурузни Сейфудин Шагьпазов хьтин шаир ибрет
хьун лазим я. Адан "Кьисасдин элегия" шиир, зификирдалди, лезги зариятда цӀийивал квай эсеря». Ф.Нагиева «Кьисасдин элегиядикай» КХЬИЗВА:«АМ кӀелайла зак лувар акатна, жуван ярар дустариз зенгерна, зариятдиз цӀийи шаир, халис шаиратун мубаракна... И эсердин эвелдани эхирда кардихъ кутунавай са манадин къуша цӀарари кьисасдин кьил кьилел хкизва, шиирдин эвелдизниэхирдиз устадвилелди тӀвал язава. Гьа им устадвилин успатвални я». Аквазвайвал, Сейфудин Шагьпазова анжахвичиз хас тир - виридакай хкатна аквазвай кьетӀен рехъ туькӀуьрнава. И шаирдин талантдинбегьемвал эвелни-эвел адан шииррин дуьзвиляйаквазва. За и бажарагъ авай лезги стхадиз шииратдин виридалайни кьакьан кукӀушрал акъатдаййикъар акун тӀалабзава.
Зун ракъурна вуна чиляй чилериз, Лагьана: "Вун тахкурай зи вилериз" Арадал затӀалачиз зав къал хьана. Гьа ви вилик заз фир-тефир сал хьана. Мад вун галай патахъдин элкъведач, Гьа вун авай хуьруьзни зун хуькведач. Зун элкъвена хъфида куь варцелай, Гьаналламаз ракъурна вун рикӀелай. Белки икӀжен... Акъваз акъваз, яб це заз, Вилер ахъаз зун вилик кваз ваз такваз, Ви писвиляй, мурдарвиляй жен ваз гуж, Ирид югъ жен тӀвар атана "Буьркьуь руш". Духтуррал физ, дарман тежез хуьквен вун, Жерягьрикай фарман тежез къекъвен вун. ЦӀеф цӀурурин, элкъуьрин вал кьелерни, Гумни кухтан кана самун цуьлерни. Зияратар, пӀирер, шейхер, Эренлар, Дарман тежен Дербентдавай Къирхлер. Вилаятда тефей чка тамукьин, Чара тежез, дава тежез амукьин... Панагь жен ваз яргъай атай къарачи, Чими хъийиз серин хьанвай ара чи. Къарачиди лугьун ваз:" Са негъениз Рекье гьат вун къунши хуьруьз- Гелхениз. Са кас ава вине кьазвай намус- дин, ТӀварни язва, шак алачиз, Сейфудин. Гьада гайтӀа ви кьве вилиз кьве темен, Экв хкведа, ахквада ваз ДЕНБЕДЕН"КИЧӀЕЗ-РЕГЪУЬЗ кьуна бахдин хъуьчӀуькай, Вун чи варцел къвен вядеда мичӀи хьай. Чанда авай а хъелдин цӀай квадарна, За жува-жув ви къужахдиз гадардай. За кьве темен гудай куз-куз вилериз, Пуд мад гудай:сад кӀуфуз кьвед хъуькъвериз. Ирид къалай шадвал ахкур веледдин, Ван жен зазни ви дидедин МИНЕТДИН:"РИКӀАЛАЙ руш ви гьуьрметриз хас хьурай, Вун зи езне, зи бала ваз свас ХЬУРАЙ""ХУТАХ ви руш, тахкурай зи вилериз". Ван хьайила вун фин чиляй-чилериз.
Ахцегьа Палчаеврин хсуси такьатрихъ вацӀалай вегьенвай чарх алай 100 йисан муьгъ реставрация хъувуна. Н.Гъазалиева и хуьре къуватдинпуд трансформатор эцигна. Луткунрин хуьре Жигерхан Сулейманован къуватралди ЗУРБА«САМУР» комплекс кардик кутунва, гьар са кӀвализ газ тухунин кӀвалахар гъиле кьунва. Хуьруьга«Просвещение» фондунин гьисабдай (адан президент М.Абдулкеримов я) надир спорткомплексэцигна акьалтӀарнава. Стхайри – Шириноври Ахцегь райондин Чепер хуьре газ тухунин кӀвалахархуддик кутунва. Ихьтин рухвайри, ватан кани карчийри чпинбизнес хайи районда регистрация авуникди цӀирайбюджетдиз Абдулкеримован патай 30 миллион, Пашаеврин патай 15 миллион манатдинкуьмекни хьанва.
Жегьил шаир Билал Адилован «Аваз ХЬУРАЙ«ПЕРИЗАДА» япара» ва «Хайи мани»тӀвар алайшииррин дерин мана чпел фикир желбдайбурхьанва. Гьахъ гафар я: макьамрини манийри элдинруьгьдин дережа тайинарзава. РикӀин тӀалдивдилагьана канда – гзафбуруз халкьдин манийрикайгьич хабарни авач. ЦӀийиз туькӀуьрзавай маниярни чи дувулривай яргъа, маса авазрин бинедалалайбур я. Халкьдин манияр сур чӀаварилай чи културадин нехишар я, чаз чи бубайрилай аламай аманатар я. Вичин шиирра Билал стхади рикӀинсидкьидай : «Им я чи музыка, им я чи руьгь, им ячи култура»,-лугьузва:
Хайи мани – халкьдин мани, Гьикьванни я вун чаз кани! Девиррилай гел хьиз амай Лезгивилин кьел галамай.
Зун дустунихъ илифнавайла, адан кӀвале Урусатдай атанвай са мугьманни авай. А урус зи дуст Шамилахъ галаз аскервиле санал хьайи волгоградви Михаил тир. Советрин девир, жегьил чӀавар, аскервилинйикъар рикӀел хкиз, хъвер-зарафатни ийиз, чнахушдиз ял язавай. ГьикӀятӀани ихтилат халкьарин адетрикай кватна. Михаила лугьуда:- Квехъ чи урус халкьдин векилри чешнекъачуна канзавай гзаф хъсан адетар, къилихарава. Амма куьбурук лап виле акьадай, и паталалайдаз хъел ва хъвер гъидай хьтин хесетарниква.- Мисал патал гьихьтин? – наразивал кваз жузуна чна.- Заз инани, Волгограддани, маса чкайраниакуна, куьбурукай гзафбуру кьуру дамахарда. Яни, арадал затӀалачиз, гьакъикъи делил авачизчеб кар алакьдайбур яз, масадалай вине ва чпихъвири авайбур яз къалурда. За мисал гъида. Ийикъара зун Шамил дустунихъ галаз адан мукьвадан мехъерик хьана. Залдин екевал, суфрайралалай цӀуд, къад жуьре хуьрекар, мехъеррин мугьманрин кьадар акурла, за Шамилавай хабаркьуна: «Ви мукьвада гьина кӀвалахзавайди Я?»«МЕХЪЕРРИН иеси водител я»,-лагьана ада. Зунтежер кьадар тажуб хьана. Икьван харжияр вучпатал я? Зун гъавурда акьурвал, масабурун виликкьуру дамах авун патал.
И йикъара зи къуншияр, маса миллетдин векилар тир Велини Исли са лезги хуьряй мехъерикайхтанвай. Са кьил чӀугваз фейи за абурувай «куьнлезгийри рази жедайвал кьабулнани?» лагьанахабар кьуна.
“Лезги газетдин” чинрай
- Гаф авач, са чи дустари ваъ, абурун мукьвакьилийрини чун фадлай такунвай, вил галаймугьманар хьиз кьабулна. Амма, алай девирдихъ галаз кьан тийизвай сакуьгьне адетни акуна: кьуьлзавай дишегьлидингъиле пул тун. Дугъри я, шабаш паталай атаймугьмандиз, я тахьайтӀа вуна гьуьрметзавай дишегьлидиз кьуьл ийидайла гудай адет бязичкайра ава, амма ам музыкантрин (кьавалрин)вилик квай кьватидиз вегьедач. Куь патара масакӀа я. Велиди лагьай и гафари зи рикӀизни хуш тежезвай мехъеррин адетар хкана. Чи мехъеррик эгер яр-дустунин мукьва дишегьлидихъ галаз кьуьлуьз кан хьайитӀа, ваз ахьтинмумкинвал гузвач. Вун кьуьлуьник экечӀайвалди,эвер тавунвай са жерге дишегьлияр аквада вазкьуьлзавай. Абурун гъилерани са кьуьлзавайитимри ваъ, гьакӀни къваларилай къвез, а касдизхатурзавай ксарини шабашар твада. Мехъер ийизвай хцин дидедини вири алайалайвал туна, сумкани къуьнуьхъ вегьена, вичикьуьлни ийида, кьуьлуьник квай цӀиргъина авайдишегьлийриз шабашар гуз жеда. Зун са шумуд хуьре – даргийрин, аваррин, къумукьрин, лакрин мехъерик хьана. Заз анра, чи патара хьиз, шабаш гун мехъерин кьилин лишан язсанани акунач. Нагьакьан мад са кардикай рахан. Руш гъуьлуьз тухузвай вахтунда кьиле физвай мярекатдаадан диде-бубади кьуьл авун чӀехи айиб яз гьисабдай. Гила лагьайтӀа, кьуьлер гъуьлуьз тухузвай рушарин дидейринни бубайринбур жезва.
ЧкӀизвай хизанрин кьадарар Дагъустанданиартух жезва. Виликдай хуьрера са хизан чкӀайтӀани, ам лап еке бедбахтвал яз кьабулзавай(мукьвабурни гьасятда гъуьлни паб меслятдалхкиз, хизан хуьз алахъдай). Гила ам адетдин кардай кьазва. Месела яз, Дагъустанда са йисуз цӀийиз 6741хизан кутунатӀа, гьа-гьа йисуз ина 2144хизан чарани хьана. Икьван кьадарда жегьил хизанар чара хьунинсебеб вуч хьурай эхир? Чара хьайи дишегьлийривай хабарар кьурла малум хьайивал, кьилин тах-сир эрекь-чехир хъунихъ, байгьуш чӀугунихъгалаз алакъа ийизва (41процент). Уьмуьрдайжуван кӀвалер тахьуни -26 процент, диде-буба,мукьвакьилияр жегьил хизанрин арайра гьахьуни, датӀана «тарсар» гуни I4 процент хизанаркъакъудзава. ГьакӀи жергеда кӀвалах тахьун, виликан хушвал, ихтибарвал квахьун, гъуьлуьн везифаяр кьилиз акъуд тавун ва маса себебарни ава.
Туьркиядин Самсун шегьерда гъилерикай ва якӀвачерикай магьрум инсанрин арада паратхеквондодай дуьнядин чемпионат кьиле фена. Ана36 уьлкведай 120-дав агакьна спортсменри устадвал къалурна. Урусатдин хкянавай командадикквай, бине Белиждай тир лезги руш Севил Абдулова чемпионвилин тӀварцӀиз лайих хьана. Севила алатай йисуз Москвада кьиле фийиакъажунрани I-ЧКА кьунай. Спортдин и жуьре 2020-йисуз Токиода кьилефидай Параолимпиададин къугъунрин программадик кутунва. Чна Севил гьанайни чемпион язхкведайдак гьич са шакни кутвазвач.
Гьазурайди гиливи Руслан йа.
“Лезги газетдин” чинрай
Къафкъаздин дамах, такабурлу ШАГЬ-ДАГЪДИН кьилел живедикай лацу бармак ала, адан къуь-нерик муркӀарикай ярашугълу чухва ква. Къайи булахар, гурлу вацӀар адан зегьметчи пеляй авахьзавай гьекьер я. Эгер ШАГЬ-ДАГЪДИН кукӀушрик къайивал кватӀа, адан ценерик, кьуьзуь касдинкавалдик хьиз, чимивал ква. Зи рикӀгьа дагъдиз ухшар я. Зи рикӀин кӀусар тир шиирра дустариз – чимивал, душманриз – къайивал хьана канда! Бес, вучиз за анжах чимивиликай шиирар кхьида кьван? Зи шиирар кӀелна, вичизмана хкуддайдаз ана чимивални къайивал аквада. Зи рикӀни ШАГЬ-ДАГЪДИН хура яшамиш жезвайлезгидин рикӀя. Вири лезгийрин рикӀерни гьахьтинбур тушни мегер?!
Вахтар хабарсуз акъатда, инсандин вилерин эквни тӀимил жеда! Адаз, эвелан хьиз, тӀебиатдиниервал ва гуьзелвал акваз амукьдач. А вахтунда инсандин рикӀе гъамари чими муг ийиз башламишда. Ингье, зунни кьуьзуь жезва, амма за жуван вилерин экв тӀимил хьун гьисс ийизвач. Вучиз лагьайтӀа, ана зи кани халкь гьамишанди хьиз, викӀегьди хьиз аквазва. Заз зи каниди, вахтар алатирвай,мадни къизгъин ашкъидалди кан жезва. Эхь, кани дустар, и кар себеб яз, зи шииррани инсан ва аданпак ашкъи гьатзава. Зи рикӀе гъамаризни хажалатриз чка амукьзавач!
Лифер – лацу, лифер – вили, лифер – къацу жеда, инсанри абур чпин сидкьи ва пак рикӀерин де-ринра авай ислягь ва динж зегьметдин лишанар кьуналди, лап хъсан карнава. Гьар са инсанди, лифериз къуллугъ авуна, абур саламатдиз хуьнуьх вичин буржи яз гьисабзава. Амма лифериз чпиз икардикай хабар авач. Лиферин арада гьич душманчивал хьайиди туш! Абуру чпиз хас тир уьмуьрпатал, чпин тегьерда кӀвалахзава, азаддиз гегьенш цавара лув гузва. Заз лиферикай, акъваз тавуна кхьиз канзава, вучиз лагьайтӀа, инсанри лифериз къуллугъзава. Инсанриз кани тир гьар са куьнал ашукь я зун.
Цавун чин садлагьана, чичӀек хьиз, яру хьана. Ахпа адан рангарик шуьтруьвал ва рикӀиз таканрагъулвал акахьна. Кефер патай атай гару чилерлай руквар къарагъарна. Гьавадик яд акьур гъуьруьнатир акатна. Сад лагьана тӀвалар-тӀвалар марф къваз башламишна. Инсанар чуьллерай чардахрик,куьчейрай кӀвалериз зверна. Кьуд пад, яд атӀай регъв хьиз, кисна акъвазна. Амма къвазвай марфадивиринра вичиз хас тир са ван туна. За лагьана: – Эй, гатун марф, бес, вучиз зи рикӀиз вун такан хьанач? Зун, куьцӀена пӀертӀхьанватӀани, хуьруьн кьилихъ галай хъархъун тарак акъвазнава. Вучиз заз вакай хъел атанач, эй, кьеженвай,хурхарай къацӀанвай чил? Себеб сад я. Гьа и чӀавуз, гьа таран кӀаник за канидан пӀузаррал сифте темен алкӀурна…
Дуьня вили гьуьл хьиз аквада. Уьмуьр гьа гьуьлел алай, динжвал течир лепейриз ухшар я. ГЬУЬ-ЛЕЛ, эгер, лацу лепеяр гару къарагъарзаватӀа, инсанрин уьмуьр вилик тухузвайдини, абурун рикӀерагележег патал авай хъсан уьмуьр я. Зунни экуь гележег патал, рикӀе авай умудар патал женгчи са инсан я. Зун жув и женгин гъалибжедайдан чӀалахъ я. Вучиз лагьайтӀа, зи рикӀе авай умудар ва мурадар зи халкьдин гележегдин экуьвал ва фарагьвал я. Эй, вили гьуьл, лацу ва гужлу лепеяр, зи рекьера заз гъалибвал тӀалаба! Зун квел ашукь я, эхир!
Цуьк ахъайнавай, гуьлуьшан Силибирдин юкъвал, гьуьлел акъвазнавай гими хьтин, са къванала. А къван акур гьар са чубанди, вичин юкьв агъузна, салам гана, элячӀда. Им вуч сир ятӀа, чиданиквез? Силибир яйлахдин юкьни-юкьвал кӀамаризни вацӀариз виняй агъуз килигиз акъвазнавай и къван,хперал гьужумна, абур кукӀвариз кан хьайи ирид жанавурдин хура акъвазна, чпин суьруь терг хьуникай хвейи ва эхирдайни чпин чан халкьдин девлетдин рекьел эцигай кьве канидан сурун кьилелэцигнавайди я. И яйлахда хьайи гьар сада, чеб сад-садаз несиб тахьанмаз, чандилай гъил къачур ижегьилриз икрам тавуна, гьикӀакъвазда кьван?! Агьвалат шумуд йисар идалай вилик, сифте колхозар жезвайла, хьайиди ятӀани, вири лезги шаирригьа Силибир яйлах ва анал алай къван тарифарда. Бес, зун, адакай кьве гаф талгьана, гьикӀакъвазин?!
Дуьня сифте акур аялди цӀвагъна лагьана: – Им вуч хъсан, гуьрчег, фираван чка тушни! Эй, ин-санар, куьн ихьтин чкада гьикьван бахтавар тир кьван! Зун и куьн авай дуьнядиз атуникай гзаф бахтлухьанва. Зани гележегда жуван вири къуватар, и дуьня мадни гуьчег авун патал, сидкьи рикӀелди квезгуда, зи чӀехи стхаяр ва вахар! Аял чӀехи хьана, ам сифте яз кӀвачел акъалтна: – И дуьня вуч гегьеншди ва зурбади тушни! – лагьана ада тажублу хьанваз. – Зун ам мадни чӀехи ийиз алахъда! Аялдикай шегьеррани хуьрера къекъвез жедай жегьил хьана: – И дуьняда вучиз зегьметдал рикӀалачир инсанар ава? – Жузуна ада вичи вичивай, бязи темпел инсанар акур чӀавуз. – За гьахьтин писинсанрихъ галаз женг чӀугвада. Къуй, и зи кани дуьньяда вири инсанар, гьа чи тӀебиат хьиз, гуьрчегбур ва зегьметдал рикӀалайбур хьурай! Аял эхирдай кьуьзуь хьана. Са юкъуз ада, вичин рухваярни хтулар, вичин патав эверна, ва абурузикӀлагьана: – Балаяр, зи рикӀе авай кьван вири ниятар ва мурадар кьилиз акъудиз хьанач завай. Куьнези весияр кьилиз акъуда. Гьа икӀ, инсандин несил дуьня гуьрчегриз алахъзава. Бес, зунни гьа несилдикай сад тушни? Занижуван шиирралди чи чӀехи ва гуьрчег дуьня къалуриз ва хъсан инсанрикай жуван фикирар кхьизва. РикӀер михьибурун мурадар фад кьилиз акъатда. РикӀмихьи инсан жез алахъа, инсанар!
Йикъар, кикӀизвай кӀекер хьиз, сад муькуьдахъ галтугзава. Амма цавай, сафунай хьиз, авахьза-вай, къайи ва куьлуь марфадиз ара атӀун чизвач. Ам цавай, яргъал рекьера галатнавай кьуьзуьди хьиз,аста-аста авахьзава. Чилер – ламу, гьава – ламу, цаварни ламубур хьиз аквазва. Амма чи хуьруьнвияр, и гьавайриз килигиз, чпин кардивай къайи жезвач. Абуру, гьава къайиди ва мекьиди хьунивай, мадни къизгъиндиз
кӀвалахзава. Бес, зегьметдалди арадиз гъанавай бегьер кӀватӀдачни?! Зунни, зи къуншидихъ галаз санал, гьар пакамахъ, тади кваз, салаз физва. За ана тагъарин – кьенерин – заз килигиз хъуьрезвай, яру цӀаяр хьтин, помидорар, нехишар алай къарпузар, атирдин нигалай халияр ва, акурла, инсандин темягь фидай, афнияр атӀуз, кӀватӀзава. Марф къвазва, амма чна кӀвалахзава. Гьа и рикӀиз кани кӀвалахди чаз ял ядай мажал гузвач. КӀвалахчи уьмуьрда, ширин мани хьиз, гьахьнава. Мани галачир мел, далдам галачир мехъер тежедай хьиз,къизгъин зегьмет галачир уьмуьрни заз герек туш. Гьа и кӀвалахар я зи шииррин мана ва метлебни!
Хъел атай кьуьзуьдан чин хьтин пакама я. Гьава, дуьнядикай вил атӀанвай азарлудан гьалархьиз, залан я. ТӀарунар хьтин, залан ва чӀулав цифер, юзан тийиз, цавун чина акъвазнава. ТӀебиатдазулун куьлуь марфадин ни гьатнава. Зун гьа ихьтин юкъуз яргъал сефердиз рекье гьатнава. Амма зи рикӀшадвилин гьиссерив ацӀанва. Вучиз лагьайтӀа, зун къунши хуьре авай зи дустунин мехъерик физва, гьа мехъерик зи рикӀвичингъапа кьунвай кани рушни жервал я!
Дуьняда виридалайни дамах гвачирди вуч ятӀа, чидани квез? ЧидачтӀа, дустар, за квез лугьун,куьне фагьум це. За лугьузвай куьни инсанрин кесиб-девлетлувилиз, акьуллу-акьулсузвилиз, викӀегь-ажузвилиз,гуьрчег ва эйбежервилиз, шад ва гъамлувилиз килигдач. Ам и за лагьай жуьредин инсанрин виликтӀимил-пара талгьана акъвазда. Адаз ханни нуькер, пачагьни лукӀ, шаирни лежбер сад я. Ада, са тӀимил кьванни дамах тавуна, виридан вилик уьзуьагъ яз, виридаз са макьсад патал къуллугъда. А дамах гвачирди фу я. Дуьнядавай вири инсанрик гьа фан хесет хьанайтӀа, вуч хъсан жедайни! Вирида, гьа фа хьиз, дамахгвачиз кӀвалахнайтӀа, вуч хъсан жедай! Шаирни гьахьтин дамах гвачир инсанрикай жезвайди я.
Чил чӀулав цифери, рагъул ва ламу гьавади кьунватӀани, адан рикӀе рагъ ргазва. Зун туькьуьлфикиррини залан хиялри кьунватӀани, адан чина мили хъвер, рикӀе кьадарсуз хвешивал ава. За, хажалатлу агь аладриз, ламу чилиз килигзаватӀани, ада, мецел бахтлувилин мани алаз, анжах виликгьерекатзава. Зун алатай йисарин гьайиф чӀугваз акъвазнава, ам вичин бахтлу гележегдин экуь йисарихъ зверзава. Зун – кьуьзуь, ам жегьил я. Эгь, жегьил, ваз, ви йисар хабарсуз алатна, зун хьиз, залан хиялри кьадайдакай хабар хьанайтӀа!..
Вири тӀебиатдиз уьмуьр бахшзавай ракъинин чими ва яру нурар гатун пакамахъ багъда авай къи-зилгуьлерин чина ва некьийрин хъуькъвера гьатзава. Ракъинал ашукь хьанвай некьидини къизилгуьлди регъуьвиляй агъузна ва чуьнуьхарна акъвазда пешерик чпин ярашугълу чинар. Рагъ са кьадар викӀегь хьана, ада къизилгуьлни некьи вичин хура кьуна, абурукай садаз инсан,гьейранарна, бейгьушардай атир, муькуьдаз виртӀедилайни хъсан ширинвал ГАНА.−ЭЙ, рагъ, – лагьана за. – Бес, ЗАЗ?!−АБУР кьведни за вун патал ва, вун хьтин, вири инсанар патал яратмишнавайди я, – жаваб ганаракъини. Вун гьикьван къуватлу, гьикьван регьимлуди тушни, эй рагъ!
Такабурлу Шагьдагъ дуьнядин кӀуьдини цуруди акур хьиз, вичин рехи кьил тик кьуна, деринхиялдик кваз, акъвазнава. Ам винел пад къизилдин верекь хьиз аквазвай гьуьлуьз мукьуфдалди килигзава. Адан хиялар гегьенш паласайра, никӀеривни багъларив ацӀанвай муьшкуьрра къекъвезважеди. Закни бязи вахтара, гьа дагъ хьиз, хиялрин къене кисна амукьдай хесет ква. За гележег патал къизгъиндиз женг чӀугвазвай инсанрикай шиирар туькӀуьрун патал фикирзава. Зи шиирра къизгъин рикӀер,пак ниятар авай инсанар жеда. Зун гьахьтин инсанрин къаматар жагъурун патал фикирдик акатзава. Бес, дагъди вучзава кьван?! Низ чида, белки, Шагьдагъни шаир я жал, шаир туширтӀа, ам акьван хияллу жедачир…
Дагълари хьиз, кьил вине кьуна, кӀвалахар-дердияр ва мурадар къайдадик квайди хьиз архайинтир са итим ава зи хуьре. Вирибуруз ам кани ятӀани, амма а касдикай зи зегьле фида. Вучиз лагьайтӀа,а кас гатун тӀветӀя, хъуьтӀуьн саил я. Бубайри зегьметдиз гьуьрмет ава лугьуда, эхир. ГьакӀтирвиляй за зи шиирарни вири инсанризбахшзава, тенпелбуруз – ваъ!
ГьикӀятӀани, танишрикай сад зи рикӀе гьатнава. Тахсир зал ала, за адаз жуван рикӀе авай фи-кирар сидкьибур тирди нагьахъ чирна. Гьахьна а таниш зи михьи рикӀиз! Виридаз, эхир, михьи чкакъулай яз аквада. Амма заз зи рикӀяй а пехил, хаин гьиссерив ацӀанвай кас акъудна, гадариз канзава. Адаз анай акъатиз канзавач. ХъуьтӀуьз кӀваляй къецел акъатиз кандайди жени?! Зун, Шарвили хьиз, алахъзава. За а къацӀанвай рикӀжувавай яргъаз ийирвал я. И дуьняда пехилрикӀер хьаначиртӀа, вуч хъсан тир!
ебиатдик ахвар акатзавач. Ам санал акъвазун тейижир вацӀя. Ада вичиз хас тир къанунралдидаим вилик ялзава. Ада чилел йисан кьуд гьавада вичин кар аквазва. Инсанри лагьайтӀа, гьа гьайванрихъ галаз, чпин уьмуьр цӀийикӀа туькӀуьриз, акъваз тавуна кӀвалахзава. Инсанни тӀебиатдин стхатирвиляй, адани, гьа тӀебиатди хьиз, вилик гатӀумзава, ам, мухал хвенвай лацу шив хьиз, гьамишаанжах вилик зверзава. Зи шиирарни инсанрин уьмуьрдикай я. За анжах инсанрикай, абурун шадвилерикайни, гъамарикай, къайгъуйрикайни мажалрикай шиирар туькӀуьрзава. Гьавиляй зи шииррини, акъваз тавуна, виликди, анжах виликди гьужумзава.
Чими рагъни, шагьварни ваз хьурай, зи каниди. Къацу ва гуьлуьшан яйлахар, айнадин вилеравай булахар, бегьерлу къишлахар ваз хьурай, каниди. Вун гьамиша муьгьуьббатдин атирлу багъда,туькъуьн тийир рагъ хьтин ашкъидин къужахда хьурай. Дуьнядин бахтлувал, инсанрин шадвал, уьмуьрдин тӀямни, дадни ви кӀвале хьурай, зи рикӀин пад. Вун гьамиша гьуьрметлу, сидкьи, намуслу, гафарал кӀеви, крарал къадми юлдашрин къуллугъдалхьурай. Са гафуналди, зи дилбер, ви уьмуьрдикай мелни мехъер хьурай. Ви уьмуьр даим пелел гьекьжедай зегьметда хьурай. Вири кӀвалахрин къизилдин куьлегар зегьметдив гвачни?! Ваз за кьисмет тӀалабнавайбур вири зибур я. Вучиз лагьайтӀа, вун зиди, зунни види я. Мехъеринюгъ лап мукьва хьанва, зи азизди!
ЦӀуь – гаф диб хьиз кьуна са версия хьизхуьруьнвийри Апшерондай гъиз хуьре ва дагъдин вини хуьрера кьел маса гуниз килигна ганвай тӀвар.
ЦӀехуьлвийрин мецерай мецериз атана чавагакьнавай мифра VIII – вишйисара арабринхалифатдиз акси акъатнавай ЛакӀзан дерединкьушунрин чӀехид хьайи ЦӀехуьлви ЦӀИЛ ЦӀИМ тӀвар алай къагьримандин хатурдай язганвай тӀвар.
Гаф авачиз и версияйризни, кьиле фидай гьахъава. Анжах хуьр экъвена адан тӀул, географиядинчкадиз килигна ва тарихдин улубра, гъилинк хьин ра вил экъуьрна фикир лугьуниз тай авач. Зун хуьруьн мектебдин муаллим Милгьаж Милгьажоваз мугьман хьана. Адахъ галаз сифтецӀуру хуьр хьайи тепедал хкаж хьайила заз и хуьруькай Дербентдин ухшарвилер атана. Дегь чӀаварилай латай асирдин пудкъадлагьай йисаралай ЦӀехуьлар алай тепе пуд патай кьвал я. Кьве патавай кьвал лап дерин я. Даяз патайни эвелра кӀеледин цлар хьайи амукьар аквазма. И пелентӀварни Къаладин пел я. Хуьр пелелай са тӀимилагъадихъ акай хьанва. Хуьруьн кӀвалерин хандакӀарни гьеле аквазма. ЦӀуру хуьре кьве сурар ама. Вини хуьре кьакьан пелерни ава: Яран пел, ЯранкӀунтӀ, Кьалун кьил, Шимер пел ва КӀелед хьев, ЦӀверин пел ва мсб. Гила чна и пелер сад – садтупӀалагъин.
– и къакъан пеле сифте Каспидилай къарагъай ракъинин яр акьазва. Мумкин яи кар себеб яз адаз Яран пел лугьузва.
– мумкин и кӀунтӀ гъилеривхкажнава ва и кӀунтӀунал цӀехьулвийри Яран Сувариз цӀаярна цӀийи йис вилив хуьда.
– патав гвай и муькуь хуьрера кьакьан къаварал далдамар ЯДАЙЛА(ДАЛДАМДИЗ Дагъустан лезгийри лугьудай КЪАВАЛ гафи кар виле кьуна лугьун мумкин я) ЦӀехуьлвийри
цӀар райондин сур чӀаварин хуьрерикай сад. ТӀварцин этимологияди вичин тарих къадим, ислам, христианвал чи челерал къведалди тирди лугьузвай са хуьр. Садрани и хуьретахьай зун хуьруькай малуматар къачун патал фаданлай Бакуда уьмуьрзавай рехи кас Рагьманхалудин къвалав атана. Ада хуьруьнвийри ЦӀехул тӀварцин манадикай лугьузвай са шумуд версия ахъайна:
далдамар Кьвалун кьилел яна ГъуцӀариз мехъериз эвер гуда.
– Кьвепеледин Камарван хуьрени и тӀвар алай пел ава ва чи Абулфез Алиеваи тӀвар ШУМЕРРИК галкӀанвай са топоним гьисабзава.
( КӀлед хев тӀвар алай топоним Яргундални, Ахьцегьани ава) – и пелей чагъизвай къенчӀебдин кӀусари къалурзава хьи, инагкурган я. Сур чӀавариз ягъийрик галаз женгеракьейи КАСАР санал курганра кучудай ва а суралхъенчин къапар хаз ванер ГъуцӀарив агакьардайадет авай.
(цӀерекьар)– мумкин яи пелел ГъуцӀариз къурбандар гузвай. Чпирдални«ЦӀукӀ алай пел» лугьудай зиккурат ала. Алава хьиз завай квез ХИДИРАН ХЬАЙДИКАЙ чирвилер гуз жеда. Инаг - ЦӀайлапандиягъай пел гьисабзава. Вучиз и тӀвар рикӀера, мецера ама ва адаз фикир гузва лагьайтӀа, сур чӀаварин мифологиядиз килигна ЦӀАЙЛАПАН АЛУПАН ГЪУЦРАН ЯРАКЬ гьисабзавай ва гунагьар авайбур ада цӀайлапандив ядай. Винидихъ кхьенвайбурай квезни аквазвайвал ЦӀехуьлрин тӀварцин манадик сур чӀавара, гьачӀаварин лексикада экъвена канзава. Яни хуьрдегь чӀаварилай авай. И факт хуьруьн сур сурараавай христиан чӀаварин ва Алупан чӀаварин (пудгьавадин) сурари къалурзава. ЦӀехуьлрин хуьруьн са кьетӀенвални ам я хьи, хуьр ктур чка Кьулан вацӀун ЛЕФ(ЮГ) пата ава. Яни КӀурринвацӀун, Кьулан вацӀун къерехра пунар ктунвайхуьрер асас яз кефер патара ава. Имани суварайавахьзавай вацӀари чилин экватор пад(юг – Леф -кьибле пад) гатада лугьуз а пата хуьр кутун тӀимил гьалтзавай кар я. Мадни чун хквен хуьруьнтӀварцел. Зи кьве версия:
Кавказ Алупанияда сентябр вацран 22-даз къурбандар гудай сувар авай. Вучиз сенябрдин 22 лагьайтӀа и югъ Йисан зуря(22 март Яран суварилай дуьз 6 варз ахпа 22 сентябр) ва и юкъуз инсанри йисан магьсулар кӀватӀна къурбандар гудай. Асас яз къурбан хьизтукӀвазвайди ЦӀЕГЬ тир. Гьа и кар виле аваз цӀегьпак гъайван гьисабзавай ва адан вири чкаяр цӀункӀвале вине къадай. Гила чна абур сад – сад тупӀалайин:
- цлакай куддай, чатӀухъанри абрукайчкӀулрин, гапуррин тумар расдай,
– виридалай хъсан целер ва никегъандинсивер, цлар уьсендай ва далдамрин хъурхъар.
– виридалай кани ва масан мугьмандин кӀвачик цӀегь(кьун) туквадай.
– тӀям квай чӀем ва мекьи хьайиладалуяр тӀушундай.
– виридлай хъсан тӀямавайди гьисабда.
мисе,хъуьцуьганра твада, хьар илигдай хъипи накьвадихъ кутада. Гьа икӀ чавай исиягь мадни артухариз жеда. Зун яргъариз акъатна ЭХЪЕН вацра 7 цӀегь тукӀуна адан - 7 органкьакьан пелел чӀахмахдин къванцел кудай ва адангумни ни ЦАВАРАЛ ракъурдай… ЦӀехулрал сурчӀаварилай базар жедай. Лезги хизандиз гьарйиса герек къвезвай цӀегьер асас яз цӀехуьлвийрихьуьн мумкин я. И кеспи фагьумда аваз ЛакӀзандередин лезгийри хуьруьз ЦӀЕГЬЕР ХУЬДАЙБУ-
РИН ХУЬР тӀвар гун мумкин я. Яни ЦЕГЬ ХУЬЛДАЛ машгъулбурин хуьр.
2. ЦӀегь амукьзава ва адаз ГЬУЛ артухжезва.
Вахт финивай Гь – гьарф деформацияхьана квахьзава ва тӀвар ЦӀЕГЬ ГЬУЛ хьиз ваъ,(кьве ГЬ санал ала лугьуз сад квахьун мумкуьня) ЦӀЕХЬУЛ хьиз тӀварциз элкъвезава.
– Чпи –чеб къадайбур, садвалавайбур хьиз гьисабзава.
– хуьруьн аборигенар яз гьисабзава.
– ТӀигьиржалай атайбур, УстӀарар, ЛакӀаб хьиз – какур Алижанар
– Текидилай атайбур гьисабзава.
Гьажихандин багъ; Беширан багъ; Няметанбагъ; Кериман багъ; Айибан хандакӀ; Ругьуллагьан багъ; Назлуперидин багъ; Салегьан хъархъун тарар
1. Жегьил пӀир, (9 сурун винеллай ПӀИР).2.ТАГЬИР бубадин пӀир – ЦӀай атайла фидай ПИР.(ИНАЛ атайбур гьанал ксуда, начахвал хъфида)3. Агъа булахдал алай Чиледин пир.
ЦӀехуьлрин цӀуру хуьр Яран кӀунтӀунилайвиниз пеле хьанава. 1961-йисалай абур кӀаникдуьзендиз куьч хьанва. Эвел Айдунбеков Мухтадиран тӀваруник галай совхоз, гила ЦӀехуьлар, Калунхуьр ва ТӀигьиржалар са беледиядик гала. Агьалийрин сан 500-аз мукьвал я, 115 кӀвал ава. Бакуда 70-алай гзаф, Дербентда 30-алай гзаф, Сумгъайитда 20-алай гзаф, ЦӀехуьлрин убада 25алай гзаф хизанди уьмуьрзава. Чилер 289 кв. кмдиз барабар я. ЦӀехуьлар гьуьлелай 600 мкьакьанда ава. Ам КцӀарилай 38 км ЛЕФ пата Дагъустандин часпарда ава.
Цинин йис чи республикадинпрезидентди мултикултурализмдин йис я лагьана баянганва. Вичин кьудкъанни цӀудйис ци январдиз тамам хьанвайчи чӀехи зари Забит Ризвановгьеле советрин чӀаварилай рес-публикада мултикултурализмпатал алахъна, женг чӀугунвайбурукай сад я. Гьавиляйни чижурналдин коллективди цининйис чи културада Забит Ризванован йис я лагьана баян гузва. Забит Ризванован уьмуьрдиз ватуькӀуьрунриз талукьарнаваймярекатар кьиле тухун, адан чаптахьанвай эсерриз экв къалурун, адан экуь идеяяр халкьаривагакьарун чи вилик квай кӀва лах рикай жеда. Сифте яз чна Забит муаллимдин сурал фин кьетӀна. Манкъулидхуьруьн юкьвал, агъадайкъвезвай зунни виняй къвезвай Эйваз муаллим хуьруьн экуьксарикай тир Уруж Уружовавилив хуьзвай. Хуьруьн кьуланкуьчеяр цӀийи асфалтди цӀалцӀам ва михьи авунвай. Чунсурар галайнихъ элкъвена. Чипара хуьрерин сурар хьиз Ман къулидхуьрун сурарни михьи вакъайдадихъ квай. Урусатдауьмуьр завай са хуьрунвиди Жабраилов Зейдулла Симейилан хци сурариз гьахьзавайчкада цӀийи варар, са тӀимилвилик фейила жемят кӀватӀ хьунпатал чӀехи къур, герек тир зираятар кӀватӀдай кьве гъвечӀикӀвални эцигнавай. ЧӀехи гъуцар вичелай рази хьурай! Чна чӀехи зари Забит Ризванован сур зияратна, адан чӀехируьгь шад хьун патал хайи чӀалал дуаярни кӀелна.
Албеса адаз икир авурай! ЧӀехи гъуцар адалай разихьурай! Адан экуь фикирар кьилизакъуддай рухваяр чи чилелайсадрани кими ТАХЬУРАЙ!“АЛАМ”
Гатфарин алахьай гуьулуьшан йикъарикай садтир. Зун Сумгаитдай КцӀариз ял ягъаз хтанвай. Адет тирвал сифте халудал кьил чӀугуна хуьруьзхъфин кьетӀнавай за. Гьа икӀ гъилевай чанта автовокзалдавай «камерада» эцигна зун «Халкьдиняратмишунрин кӀвал» галай патахъ фенай. Забитхалу зал ракӀара гьалтнай. Ада:-Яда Медет, вач паркуниз. Ана ваз рехи плашалай, яхун, чкӀай чӀарариз рех ягъанвай кас аквада. Ам Саттар я. Зун хуьквер кьван адан КЬИЛАКАДРА.-ВУН гьинихъ я?-жузунай ЗА.-РАЙКОМДАЙ эвернава. Зун жезмай кьван фадхкведа. ИкӀ лагьана ам рекьин къерехда АКЪВАЗАРНАВАЙ«ВИЛИСДА» акъахна, худ гана. Машинди кьвед-пудра «пурт-пурт» авунатуьхъвена. Им фадлай металломдиз хгана канзавай, гьалдай фенвай са «лух-лух» тир. Рекьяйфиз вай кьве жегьилди машиндиз хуртӀ гана худ-
амран стхади Забит халудин 90 йисаз талукь са макъала кхьин тӀалабайла завай «ваъ»лугьуз хьаначир. Амма са шумуд юкъуз са фикирди зи кьил гатана. ГьикӀ кхьин, вуч кхьин? Гьипатакай а чӀехи инсандикай икьван чӀавалди лугьун тавунвай гаф лугьун. Адан поэзиядикайрахадани, тахьайтӀа прозадикай. Адан фолклориствиликай кхьидани, тахьайтӀа драматургиядикай?.. Тарихчивиликай рахадани, тахьахьайтӀа музей арадал гъуникай?.. Са гъвечӀи макъалада хайи халкьдиз ада авур кьван къуллугърин гьи патакай рахан? Им гзафчетин кар я. Бес за и чӀехи инсандикай вуч кхьин? И суалди зи кьил кукӀварзавай, санал къвазизжезвачир. Пакад юкъуз заз жегьил чӀавуз кхьенвай чарарикай са чар жагъана. Адал са шииралай, бегьем тахьанвай, калацӀ амай са шиир. Къе заз а шиир арадал атуникай кхьиз канзава.
дик ктуна. Халу райкомдихъ, зун парк галай патахъ фена. Паркуна рехи плаш алай кас яргъалай акуназун адав АГАТНА:-САТТАР халу куьняни? Ам алукӀунилайинтеллигентдиз ухшартушир. Чин тванвачир,къуьнерал кватӀнавайрехи чӀарариз яд такуна варцар АЛАТНАВАЙЖЕДИ.-ЭХЬ, -лагьана аяхун, са кӀус кьвантӀиш хкатай КАСДИМУГЪУЛДАЛ.-ЗУН Забит муаллимди ракьайди я. Вичиз райкомдай эвернава, сазур сятдилай хкведа лугьузвай,-зунни мугъулдалрахана. Чаз рахадай гаф жагъизвачир. Адан алухди зунвичикай икрагьарнавай. Эхирни ам РАХАНА:-КВЕЗ хъсан парк ава. Инаг гатуз женнет я. КцӀар вични иер Я.-ЭХЬ -лагьана ЗА.-РЕСПУБЛИКАДИН паркаринарада лап хъсанди я. Адан КцӀар тариф авуни зи гуьгьул ШАДАРЗАВАЙ.-ХТУЛ, КцӀарин тӀебиатдал гьейран тахьунмумкин туш. Иллаки дагъларин акунрал. Анайавахьзавай чарчарал ашукь тахьун дуьнядикайхъелнавай ксарин кар я. Пуд йис я, зун инизкъвез. Гьар сеферда Забит муаллимди зун Лацузчарчардал тухузва. Ам гзаф къени кас я. Гьи темадай рахайтӀани ада вичиз хас кьатӀунрив гьа темадай куьлуь-шуьлуьяр акӀ ачухарда хьи, вунмягьтел хьана амукьда. Асул шаир гьа икӀ хьанаканзавайди я. Чун рахаз-рахаз паркуна авай РЕСТОРАНДИВАГАКЬНА.-ГИШИНВАЛ авани?-хабар кьуна ЗА.-ВАЪ, са чайник чай хъванайтӀа пис жедачир. –жаваб гана ЗАЗ.-ЧАЙДИКАЙ вучзавайди я, пиво хъсан тушни?жузун хъвуна ЗА.-ЧАЙ адалай пара хъсан я,-чина хъвер авазлагьана Саттар халуди. Чун ресторандихъ галкӀанвай чайханадинвилик эцигнавай са столдихъ ацукьна. Чайчидичаз чайни куьткуьннавай лимон гъана столдалэцигна, чи стаканра чай цана хъфена. Гьа и арада Забит халу Ядулла Шейдаевахъгалаз атана. За кӀвачел къарагъна атанвайбурузчка гана, абур ацукьайдалай кьулухъ жувниацукьна. И кар акур Саттар ХАЛУДИ:-И жегьил Аллагьди хуьрай, акьул авай жегьилдиз ухшар я.- ЛАГЬАНА.-ЭХЬ,-ЛАГЬАНА Забит ХАЛУДИ.-ЗАБИТАН хтул я, жегьил шаир я, - давамна Ядулла МУАЛЛИМДИ.-САТТАР муаллим, гьава хушди хьайитӀа чунпака Лацуз фида. Ядулла муаллим, вун къведани?- хабар кьуна Забит ХАЛУДИ.-ВАЪ, хуьре рагьметдиз фенвай мирес ава, зунхуьруьз хъфена КАНДА.-АЛЛАГЬДИ рагьметрай вичиз, чка женнет ХЬУРАЙ.-ХАЛУ, зун къвен ман… Лацар садрани акурдитуш. Вирида ТАРИФАРЗАВА.-ША, машин туьхъвейла ручка элкъуьрдайдигерек я. Вавай ручка элкъуьр ЖЕДАНИ?-ЧАННИ акъудда за. Вири хъуьрена. Гьа икӀ чун пакад юкъуз Лацузрекье гьатна. Заз Саттар халу чӀугвар, сихилнишира Бегьлулзаде тирди Лаца, ада чӀулав карандашдив чӀугунвай чарчардин шикил акурла чирхьанай. Дуьз я, КцӀариз атай шаирар, алимар, чӀугварар (абур гьинай кандатӀани атурай) вири Забитхалудиз мугьман жедай. Ада абур КцӀарин тӀеби- ЗАБИТ РИЗВАНОВ - 90
атдихъ галаз танишардай. Мугьман кьабулин,гьуьрметдивди рекьехутан лезгидин руьгьдикай хабар гузвай кар я,лугьудай. И цӀарар кхьидайла зивилерикай шинел алукь на шикил чӀугвазвай Саттар Бегьлулзаде, кьилелтесек, къуьнерик чепкенгалай Забит РИЗВАНОВ,МАРФАДИХЪ акатна кьежей пекер хутунна кавалдик акахьнавай жувкарагъзава. А бахтлу йикъар элкъвена хтанайтӀа,
Гатфарин алахьай гуьлуьшан юкъуз, Вил ягъаз ракъинин яр хъуьрена заз. Вишриш квай пешерив ша ял ягъ, лугьуз Хел юзаз къавахдин тар хъуьрена заз. Авахьна физавай сусан дамахдив, Агатна мет яна, къайи булахдив. ХупӀ сиве гьатна дад цӀийи къаймахдин Винеллай са кьелечӀ чар хъуьрена заз. Гьейраннай эл вичин гуьрчек дамахдив, Авахьна физвай яд чи Шагьнабатдин. Ахъаяй чӀарар хьиз наз гвай таватдин Чарчардин къеняй са чӀар хъуьрена заз. Вилик квай рагалай къарагъна шагьвар, Рагъ къулухъ акатай и раг я мармар. Йиф мукьва жезвайди гузвай хьиз хабар Мармардин рагавай свар хъуьрена заз. Легьзеда элкъвена дагъларин гьава, Гугрумна, пахърахъна Алпанди цава. ГьикӀин за, лугьуз зун хиялда авай, ГЬИР-ГЬИРНА къвалав гвай хвар хъуьрена заз. Тади кваз акъахна и хвардин винел, Гьална Забита ял ягъазвай гъенел. Саттара чӀугвазвай алукӀна шинел Са пипӀе кьеж акьур чар хъуьрена заз.
«Мугьманди рак ахъайзава»
ТӀвар гьар са лезгидин рикӀе сейли тир Забит Ризванован ирс гзаф чӀехиди я: цӀудралди романар, повестар, пьесаяр ва поэмаяр, вишералдимакъалаяр, агъзурралди шиирар ва мсб. Абурун чӀехи пай кӀелдайбурувагакьнавач. Магьачкъалада чапдай акъатнавай и ктабда шаирди 1970-1979йисара кхьенвай шиирар кӀватӀ хьанава.
А йифиз хвешивиляй зи вил ахварал феначир... Пакадин йикъан экуьнахъ «Дедушка Тимофеян» (а чӀавара хуьруьз автобус цӀийиз ахъайнавай, чи шофер кьуьзуь са урус тир) автобусдавазрекье ГЬАТНА…-САЛАМ-АЛЕЙКУМ! Квекай Забит муаллим вужя?-жузуна за кани тир дарамат жагъурна, КЪЕНЕЗГЬАХЬАЙЛА.-ЗУН я, чан хва! Са инихъ ша кван... Вун ниракъурнавайди я?-жузуна кьелечӀ якӀарин, буйдизкьакьан, чина хъпи ранг авай, юкьван яшаринитимди. Адан кьилив кӀватӀ хьанвай ксар вужар ятӀа зазгуьгъуьнай чир хьанай: Ядуллагь ШЕЙДАЕВ(ЛЕЗГИПРОЗАДА вичиз лайих чка авай кхьираг, «РикӀермихьи хьайила» эсердин автор), Эшреф Келбиханов (ада кьве чӀалал шиирар кхьидай), Лезги Нямет (рикӀик цӀай галай шаир), Эгьмед Ших къайибов («Къизил Къусар» газетдин кӀвалахдар,шаир)... И ксар чи районда лезги чӀал-литература,газет-радио патал чан эцигай ксар тир! Лезги халкьдин тарихда вичиз кутугай чкаавай Дадашбаладин хва Забит Ризвановахъ галаззун гьа икӀ чирхчир хьанай (амни лагьана кандахьи, Забит муаллимди зи уьмуьрдин рекье кьетӀен чка кьунва. Гьавиляй гьар серфе акатайла, за Манкъулидхуьруьн сурара авай адан сурал фенадуаяр кӀелзава. Нур къурай вичин сураз!). А касди гьасятда зи дафтар къачуна, сад-кьвецӀар кӀелна, ахпа Ядуллагь муаллимдихъ элкъвена лагьана: -И жегьил хьиливидихъ галаз мукьувай танишхьана канда! Адан рикӀе са вуч ятӀани ава!.. Гьа икӀ зун «РикӀин гаф» литературадин кӀватӀалдиз кьабулнай. Чи хуьруьнви Наруллагь муаллимдин хва Гьасанов Валегьани шиирар кхьидай. ГьакӀ хьайилачун кьведни санал гьар вацран эхирдавай гьяддинюкъуз кӀватӀалдин межлисдиз санал фидай. Забитмуаллимдин теклифдалди Я.Шейдаева чаз райондин радиодиз эверна (ам радиодин редактор тир),чав са-кьве шиир кӀелиз туна, жемятдив агакьарнай. Зи «Шикил» тӀвар алай шиир гзафбурун хушуниз атанай... Ватандин ЧӀехи дяведай тахтай зихайи халу Шагьмирзе Нурагьмедован руьгьдизбахш авунвай и шиир зи сифте улубда гьатнава... Зун кӀелун патал Бакудиз акъатна, гуьгъуьнайни Жалилабад, Худат. Вахтар къвез алатзавай. ГАГЬ-ГАГЬ бубайрин ХУЬРУЬЗ-ХЬИЛИЗ хъфиз хкведайла, са зур сят автобус рекье гьатиз вахт аму кьайла, зун кӀвачелай хьайитӀани Забитмуал лимдал кьил чӀугваз фидай… Ингье, атана алукьна «перестройкадин йисар». Уьлкведин гьар са пипӀе хьиз Азербайжанданихалкьдин жувкьатӀунин процесс чкӀанвай. Чна, Худата уьмуьрзавай лезгийрини, и процессдихъ кьилкутунвай. Забит муаллимдин хтул, шаир Медет ЗАБИТ РИЗВАНОВ - 90
а Хьилар хуьруьн юкьван мектебда кӀелзавай. Зун 1967-лагьай йисалай куьруь шиирар,макъалаяр, новеллаяр кхьиз эгечӀнавай. Сифте за абур кичӀез-регъуьз, гуьгъуьнай ашкъидалдижуван чӀаланни литературадин муаллим Гьажиев Юсуфаз кӀелзавай... Садра муаллимди заз вичин патав эверна, икӀ ЛАГЬАНА:-Я гада, вун пака КцӀариз алад, Коммунист куьчедин агъа кьиле, «Зимни ресторандин»мукьув са аскӀан дарамат гва, ракӀарални «Халкьдин яратмишунрин кӀвал» кхьенва. Гьанизгьахьна, Забит муаллим жузуз! Жуван цӀар-хатӀ авай дафтарни яхъ гьа!
гзаф актив тир. Чна 1990-йисуз «Муьшкуьр» тӀваралай Къенивилин Тавхана (маса гафуналди, културадин меркез) туькуьрна. Регистрация авунпатал кӀватӀалдин программани устав герек къвезвай. Куьмек къачунин мураддалди чун ХАЛУДИНКЬИЛИВ-ЗАБИТ муаллимдиз чна гьакӀ лугьудай-атанай. Ада чаз вижевай куьмек ганай. Садра зун пабни галаз Хьиляй Худатиз хквезвай, сумкаяр КцӀарин виликан автовокзалдалтуна, Забит халудниз ФЕНА.ЧУН хъсан кьабулнарекье тур Ризвановри чаз пайни кутуна: -ЗатӀ тагана мугьман рекье кутун лезгидиз хастуш!-лагьай халуди вичи гъилелди туькӀуьрнавай, тутун таран кӀарасдикай раснавай шекерган,къене шекерни аваз Лимунедиз ганай. Аманилугьун хьи, касди гайи пай къедалди чи кӀвалеама. Нагагь Забит Ризванован кӀвал-музей туькӀуьрун хьайитӀа, шекергандикай аниз са экспонат жедай!.. Мад зи рикӀел хквезва, «РикӀин гаф» кӀватӀалдин 30 йисан юбилейдин югъ... КцӀарин ял ядайпаркунин вини кьиле авай виликан НизамидинтӀварунихъ галай кино-театрдин дарамат сивесивди мугьманрив ацӀанвай: Москвадай, Бакудай, Магьачкъаладай, Дербентдай, Сумгаитдай, куьрепатан ва кӀелепатан лезги районрай... Мярекатдал Иззет Шерифова доклад ийидайла, къал акъатна, КцӀар райкомдин I-СЕКРЕТАР А.Манафова вичин коммунистарни галаз экъечӀ на хъфена. Жемятарни къецел акъатиз кӀвачинхьанвай... Зун фойедиз акъатайла, заз Ашукь Нуьсрета Забит муаллимдиз лагьай гафарин ванхьана: -Я Забит муаллим, зун иниз ви хатурдайатанвайди я, зун иниз халкь патал маниярлугьуз... Забит муаллим ийир-тийир хьана амай, межлис чкӀизвай, «чӀехибуру» хъелнавай, инсанарбейкеф хьанвай... Завай акъвазиз хьанач: -Гьуьрметлу ашукь, вуна ихьтин крариз фагьум гумир,илига чуьнгуьрдал! Са зур сятдин куьруь концерт ганай чаз а вахтунда Ашукь Нуьсрета. Забит муаллимдин кефияр тӀимил кьван хьайитӀани ахъайнай а касди!.. З.Ризванован руьгь чӀехиди тиртӀани, рикӀгъвечӀиди тир... Зи рикӀел хквезва Совет уьлквечкӀизвай вядеяр... Са чӀехи мярекатдал вичин,гьакӀни чи халкьдин рикӀяй тир, къарар кьабулхьайиди акур Забит муаллим ацукьнавай чкадалгъвечӀи аял хьиз шехьна. За агатна жузуна: -Анавуч хьанва, ХАЛУ?-ЗА ихьтин къарар зи уьмуьр тирвал вилив хуьзвайди тир, чан хва! Гена текьена и югъни акуна! Садра мад зун фенвай халудал кьил чӀугваз. Хтана ам куьчедилай. Зун акуна, хвеши хьана, сивихъ хъвер квай ГЬАЛДА:-ГЬА… зун исятда ви хуьруьнви Шавхабеган (чихуьруьнви Илясов Имамалидиз ада туькӀуьрнавайманидиз килигна икӀ лугьудай) кьиливай хквезва,ада лезги халкьдин дегь чӀаван манияр зи тӀалабуналди кӀватӀзава: рикӀел хкиз, тардал тамамариз,лентиниз ягъазва, эвездал завай тӀуьн-хъун къачузва. ИкӀ, къениндалди 60 макьам гьазур я! Забит муаллимдин «Пайгъамбардин къацу пайдах» тӀвар алай улуб чапдай цӀийиз акъатнавайчӀав тир. Са ктабни кьуна гъиле, хъуьчӀуькни сакоробка шоколадар, фена зун халудин патав. Саистикан чаяр хъвайидалай кьулухъ ада зав гвайулубдал автографни эцигна, зун рекье тунай... Лезги халкьдин чӀехи алим (гьам этнограф,гьам тарихчи, гьам чӀаланни литературадин),чӀехи шаирни кхьираг хьайи ЗАБИТ РИЗВАНОВАЗ са жуьрединни дамахдин тӀвар ганачир. Айиб авач, ам тахьайтӀани чи халкьдин Профессорни я, Халкьдин зарини! Алукьдайди я гьа вахтарни!
Йа агъулар, иджи ада хье курар,ахъатуна, арчӀуна а хье хулар. ЦӀайлапанар рухай а агъул-дерей, ГIАШАЙ а хьехъ, рагьун акьай, хье сувар!
Гьава завул хъатӀусуне чирагъар. Угуна а агъуларин Пайдахар… Йа агъулар, фас хьуфе чун лап йахсул, Фас чвеш кьилил алгъатуфе къачагъар?
Дузде ракъди вей а идже инсанар. МучӀе ракъу архьуна а къчагъар. ШАТТИ-ШАТТИ вей a гебур джагьнамди, ЦӀа керхьуна угасе ге алчагъар!
Йа агъулар, нанди а чве ХIАКЬИКЬАТ? Нан хьyна а игитарин хасийат? къачагъар пара хьуна, тӀутӀар суман, кеттихьай а бусурман агъул-миллат!
Дуйагь чабхун акьай а къачагъари… Факьучира качагъар – алчагъари! ЙАХIНА Намус ДУХIАЙДЕ гашин чакъал Фачатафта къвалавди инсанари.
адина а ме дуйии четин заман са дегийкес хьес хьуна а ФИРГIАВАН Дегийривас вархай гъузе, агъулар! Дахучи чун рухасе, деги суман…
къачагъри акьай чабхун, архьуна а агъул рагьун. Ватанихъас иркӀв угай а – Фашав чвеш зас суван кехун?
агъул-ватан – Завун сабаб, алашуна, хьуне хараб… Ватан лату дегийрин кьам, тин сара гьел халкьдис жуваб!
Шаирар кьве жуьре жеда – хвешивиляй шаир хьайибур, гъамуни, дердини юзурна, къарсурна шаир хьайибур. Инсандинхъвердин уьмуьр пара куьруь я. Хвеши хьайила чна гъил хкажнакьуьлерда, хъуьреда ва маниярда. Дерт инсанди дуьня дегишдалди адан юлдаш я, ада инсан кӀвачелай кьилелди куда ва виригьиссер юзурда. Адан манийрин гьар са нотадал чӀулав буьшме,чин хъуьрейтӀани вилера гъамунин циф экъведа. Инсан дуьнядизкъведайла шеда, дуьнядай фидайла канибур шурда. Бажихануман шиирар уьткем, такабурлу, заманадин четинвилериз, уьмуьрдин татугайвилериз гардан кӀир тийидай, бахтунин рекье женг тухузвай, касдин рикӀ авай дагъвидишегьлидин мастӀинай куьз хьана къвезвай сергьят авачиргьиссерин бегьерар я. Ихьтин заридин гъиле авай къелемди гьелбет дамахда. ТӀебиатди заридин чӀарарилай авална вичин гъилэлкъуьрнавайди, чинани вичин залум нехишар тунавайди аквазва, ада Сумгаитдай ЭчӀехуьруьз вич яхдиз фида, фургъунринигьтияж авач, лугьузва. Ихьтин руьгьдин кьакьанвал ава Бажиханумаз. Япара бубади ядай тардин, дидедин лайлайдин авазар аваз, уьмуьрдин къайгъуйрикай яргъазчӀехи хьайи рушакай шаир тахьун мумкин тушир. Жегьил руш яз хуьрей КцӀариз чӀехибурукайчинеба «РикӀин гаф» эдебиятдин кӀватӀалдиз атуни ама гьикьван чӀехи руьгь авай инсан тирдитесдикьарзава. Ихьтин жуьрэт анжах шаирриз жеда. РикӀ гъамарин къармахдикай хкуддай рехъ жагъурда за, Чанда туна касдин гъейрат дагъ чкадлай юзурда за. АватӀани адахъ зур-гуж макь къелемдив чкӀурда за. Хуьда чӀалан хазинаяр къеняй недай кукварикай, Ягъидин кьве вил акъудда яракь къуна тупӀарикай.
Лезги дишегьлидин руьгьдиз килига. Заридин шииратдин дуьня жуьреба рангаринди я. ина мичӀирангарилай экуь рангар къат-къат пара я. Экуь мурадар, михьи муьгьуьббат, инсандин инсандиз вадуьнядиз вафа, ватан ва чӀал вине къун, душмандин вилик гардан садрани кӀирна ажуз тахьун адантуькӀуьрунрин кьилин темаяр я. адан муьгьуьббатни вичин поэзия хьтинди я. и цӀарар кӀелайди ихьтин фикирдиз къведа: «и рекье рекьин ава, элкъуьн ваъ». Бязи шаирри кьисмет тахьай, яни вафа квачир ярдиз къаргъишарда, амма Бажиханума вичин жуьреда лугьузва:критика
За валай гъил гьикӀ къачун лагь, къачуртӀа зи гъилер кватда, Вили цавар мичӀи хьана, гъетерикай эквер кватда. Зун кӀвачерик ярхарнавай къурбат я ви, атӀутӀ зи кьил, Вуна кьулухъ элкъуьрайтӀа, дакӀуна зи жигер гватда. Ашкъидин тар масдан хурал кьуна ягъаз акуртӀа заз, Хурун юкьвай пад акъатда, кар кьунавай хирер гватда.
Поэзия, хайи чӀал, ватан, вичин халкь икьван кани инсанди шумуд йисуз Урусатдин Магадан вилаятда уьмуьрна, амма къелем садрани гъиляй аватнач, къуьруь хьанач ва маса чӀаларихъ элкъвенач. Гьа сифтедилай эхирдалди дидедин чӀал пайдах хьиз вине къуна, сад-садалай иер, мана авай эсерарарадал гъана. Магадандай Сумгаитдиз мугьман хтайлани кцӀариз «рикӀин гаф» кӀватӀалдин межлисдиз къведай. рикӀ дагъдин булах хьиз ргазвай, поэзиядин экуьнув ацӀанвай дишегьлидин чинани гьаэкв гьатнава. ВИЧИ-ВИЧ акьван саядик, гъвечӀидик тухузва хьи, идалди чи виле мадни сейли, чӀехижезва. Чаз акьван кьве гаф сад-садахъ гилигна, зун шаир я, лугьуз экъвезайбур акуна хьи… и мукьвара чун мадни «алам» журналдин редакцияда «Марвариз» кӀватӀ хьанвай. Вирида Бажиханумавай шиирар кӀелун тӀалабайла, ада «заз шиир кӀелдай мез авач, зи паталай Эйваза кӀелрай»,лагьана чун мад сеферда гьейранарна. икьван ктабар кхьенвай ва кхьизмай зариди вичи-вич гьикьвансаядик тухузватӀа аку. Гьа ихьтин саяди ва багьади я чи Бажиханум. ама асул шаир я. адан сивейзаз са хаха, вичелай разивалдай гаф ван хьанач. Вичин цӀийиз чапдай акъатнавай «Дамаха къелем!»ктаб къалурна, идакай са затӀ хьанвани, жузазва. Заридин шииррин, гъезелрин гафар акьван хъуьтуьл, акьван цӀалцӀам, зериф, рифмаяр акьван садсадав ктугайбур я хьи, аваз чпин къене авазва. Вири шиирар манийрин темаяр я, бязи композиторри,манидарри хъсан шииррин тӀимил хьуникай шикаятар ийизва. къачу Бажихануман ктабар абур виримелодияяр я.
Шумуд жигьил зи кьилелай чепелукь хьиз элкъвейтӀани, Вун галачир мехъерихъни акӀ хьана жув галачир хьиз.
Зариди ихьтин сая гафаралди вичин чӀехи муьгьуьббатдин къудрат къалурзава. ихьтин вафалуинсан, вах, уьмуьрдин юлдаш, диде, баде ва зари я, Бажиханум. Вичин къелем гъезелрани, поэмайрани имтагьанна ва чин ачухдик, гъалиб яз акъатна. адан къелемди пара кӀвалах ийирдавай цӀарцӀаргана ракьини хьиз, ишигъ гана ракъини хьиз. Заридиз поэзияда садавайни лугьуз тахьанвай фикирарни ава: «Хуьн чна чи ашкъи михьиз, чи гъилева кьисметдин туьд». Зариди кьадар кьисметдиз аксиэкъечӀна, къисметдин туьд гъиле къазва. Жегьилвилин ва кьуьзуьвилин, кьуьдни гатфарин - яни фикиррин сад-садахъ галаз дуьз текъвензариди гьикӀ кхьизватӀа килигин:
кьузуьвиликай кхьенвай шиирар пара ава. Бажиханума вуч лугьузватӀа килигин:
Гьиниз катда дуьнядилай, ажал лугьур явадикай, Кьуьзуьвилин хъен галкӀана зи уьмуьрдин чухвадикай. Вил галамач са куьнихъни, вич тӀуьртӀани тӀям амач, Чанда кӀусни такъат амач, тӀал куьрз хьанва яхадикай. Бажиханум буш рахадач, верцӀи я кӀвал, балаярни, Накьвадихъ физ канзавай туш, хьанватӀани накьвадикай.
кьуьзуьвилин, ажуз, зайиф йикъарин кичӀервал хьтин гьиссер чаз виридаз ава, амма садавайникритика
Бажиханумавай хьиз лугьуз жедач, ада вичи хьиз лугьузва, адаз вичин хатӀ, вичин рехъ ава, садазниухшар тушир ва тикрар тушир рехъ.
Пара хьана зуьрнечияр, къваларални зил къадайбур, Дев акурла кьве къатар жез, шалвардин кек, чӀуьл къадайбур.
Зариди и гафаралди тапрукьрин пад къазвай, абуруз шагьидвалзавай, вичелай са чӀиб къакъанда,са кам вилик фейибуруз, ялтахвалзавайбуруз хъуьтуьлдаказ абурлу дишегьлиди хьиз цӀай гузва. Заридин дертни чӀехиди я. Дуьз я вах, гатфар кьулухъ хъфидайла хару билбилни гваз хъфида. «ЧӀехи кьиле чӀехи тӀал жеда»лугьудай бубайрин мисал ава чахъ. ЧӀехи шаирдизни гьамиша чӀехи дердер жеда. Уьлгуьч хьтин хцичкӀулдив рикӀ атӀанвай дидедин гьарнихъ чкӀанвай гьиссер чӀехи сабурдивай кӀватӀ хъжедач. кьвалангав хьтин хва квадарна, къелем адан дердерин юлдаш хьана, вири тӀалар, гъамар, сирер къелемдиввугана ада. икьван инсанрин гуьгьуьлар шадардай, несигьатар, муьгьуьббатдин михьивилиз, эбедивилиз гимн кхьей шаирдин цуькведавай багъларал чӀулав цифери лув гатана, тарарал пехъер ацукьна,цуькверин зериф лечегрик халар акатна, рикӀин чӀулав сузаяр лацу чарарал авахьна:
Агъзур сувар атайтӀани, зи сефил рикӀ шад хъжедач, Виш хунчадин иситӀаяр чрайтӀани дад хъжедач. Бажиханум алцурарна, эвел гана, ахпа кана, Алугарна барбатӀ хьайи гуьлуьшандиз гад хкведач.
«Садра яд хьайи хулариз мад яд хкведа», лугьудай мисал ава, вах. Ви хтулар – баладин балаяр,штулар бес уьмуьрдин гатфар тушни? абуруз килигиз жуван къелемдиз мадни къилав це, ви къелемя пас къадай, яни кьве къат жедай къелем туш. Чахъ вун хьтин талантар тӀимил ава, алакьзамайкьванжуван багъри халкьдиз шииррикай руьгьдин къемяр хкажа, виридалай багьа тир руьгьдин хазинаяртур. Вун дердини кьве къат ийидай зайиф инсан туширди жуван къелемдалди тестикьарнава:
Дидедилай аманат яз муьгьуьббатдин кӀвал ама заз, Нажахдилай векъи, хци гьуьлдан хьтин чӀал ама заз. Бажиханум, яла даим канивилихъ, ви гьиссери цӀир акъудда, Дагъ гьуьлелай вине ава, тик акъваздай кьвал ама заз.
Хва квадарай дидедин рикӀяй къвезвай и гафари инсандин рикӀ атӀузва:
Зун вуж ятӀа тийижирбур аватӀа лагь, чирун за квез, ЦӀайлапандин цӀай акьуна, кьве пад хьайи са къван я зун. Лацу пеле чӀулав шалдин куьлге гьатна яс я лугьуз, ЖУВА-ЖУВАН сабурдин кук, кукӀварнавай тӀурфан я зун. Зулун гарун хура гьатна тухвана зи умуддин пеш, Салун юкьвал тар кьурана, зегьмет квахьай багъбан я зун.
ихьтин чӀехи хажалатрин, гъафил атанавай пехъи гьиссерин селдин хура гьатнавай, кьил тӀурфанри кукӀварнавай зариди вичи-вич квадарзавач, дердерикай яргъаз жез канз, мурадрин лувуникгалкӀиз канз вичи-вич уяхарзава:критика
Кузвай цуьквер агуддай кьван, РикӀ маша хьиз ифена зи. Харуз хвейи билбилни гваз, Гатфар къулухъ хъфена зи. Диде, на зун вучиз хана, Дуьня винел дар хьана заз. Хажалатриз гана гъуьлуьз, Гъамарикай яр хьана заз.
Бажиханум акъвазра цӀар, къалурмир вал алай кьацӀар, Ви фагьумдин фарфалагди зегьемрикай хкудна зун.
Эхь, вах, ви фагьумар гзаф чӀехи я. къалурмир жувал алай кьацӀар, са дуст аватӀа, са душманниава. Вун вири дердериз гъалиб къведайди заз чида. Хвешерини гъамари кьуршахар къадайла, чазгъвечӀи чӀавара ван хьайи махарани хвешер гьамиша гъалиб жеда. Вун шииратдиз хъуьрез-хъуьрез,шад рикӀ, ширин гафар, зериф гьиссер, чӀехи умудар, цуькведавай мурадар гваз атана, гила гьиссерикай тӀарун хьана лугьуз, хажалатдин вилик гардан кӀирна, далу чилиз ямир вах, вун лезги халкьдихъ авай пара багьа инсан, чӀехи шаир я.ингье, Шарвилидин рикӀ авай вичин устад хьайи Лезги Нямета тарс ганвай Бажиханум. Чаз вунихьтин Бажиханум хьиз канда. Чаз вун ви шадвилерни, пашманвилерни гваз играми я. играми кӀелзавайди, заридин туькӀуьрунрикай ктабар кхьиз жеда, адан поэзиядин дуьня парадевлетлу я. адан дуьнядиз куьни гьахьа, квез анай экъечӀиз кан жедач, а дуьняда инсандиз ва вириинсаниятдиз вуч герек ятӀани ава: чӀалан ширинвал, деринвал, эбедивал, муьгьуьббатдин чӀехивал,вафа, такабур, сабур, абур ва залум дерт… Заридин шииратдин дуьнядиз мичӀи рангар, мичӀи цифергайи дерт. и дердини адан лирика авайдалайни деринарна. «Хвешивиляй шаир хьайибур рекьин юкьвал кьван, хажалатдилай шаир хьайибур эбедиятдиз кьван фида», - лугьудай устад шаир Лезги Нямета. Вун эбедиятдиз кьван фидай шаир я, вах. Ваз дердинин вилик кьве къат жедай, гардан кӀирдайгьахъ, ихтияр авач, вучиз лагьайтӀа вун Шаир я. къуй ви къелемди вун хьтин абур, сабур авай дагъвидишегьлидал, дидеди шаир яз хайи, дидедин чӀалахъ , ватандихъ кайи инсандал, гъуцари лезги халкьдиз бахшнавай багьа пайдал дамахрай.
Цана за виш агъзур цуьк, Хура ацӀай дигай ник. Зав девлет гва чӀаларин, Диб хкуддай къаларин. Бед севериз кат гудай, Вахт атайла кӀап гудай. Фидайла а дуьнядиз, За илгьамдин звар твада. Заз тӀал гайи дуьняда, Шаир лагьай тӀвар тада.
Дагъустандин меркез Магьачкъаладавай расул ГьамзатовантӀварунихъ галай ктабханада, Дагъустандин халкьдин шаир,рагьметлу Байрам Салимовазталукьарнавай мярекат кьилефена. Шииратдин межлис кьилетухвайди "Дагъустан" РГВКДИН художестводин программайрин директор Гуьлера Камилова тир. а мярекатдал Байрам Салимован уьмуьрдинрехъ рикӀел хкиз гзаф шаирар ваписателяр атанвай. Мярекатдал ДР-ДИН Кхьирагрин КӀватӀалдин кьил Мегьамед агьмедова, ДДУ-ДИН профессор Гьажи Гашарова, филологиядин илимриндоктор, кхьираг Гьаким Къурбана, Дагъустандин халкьдинкхьирагри - абдуселим Исмаиловани Мегьамедрасул Мегьа мед расулова, «Дагъустаназер байжан» дуствилин тешкилатдин кьил абдулкъафар агьмедова, Этибар СТӀУРВИДИ,ТАЛАНТ авай, дуьняда раижхьайи шаирдикай гзаф хушгафар лагьана. Гьар рахай касди Байрам Салимов гьихьтинмихьи, милайим инсан тиртӀарикӀел хкана. Лезги шииратдагьич садрани туьхуьн тийидайгъед тирди малумарна. Магьачкъаладин 28 лагьай нумрадиншколадин аялри, ДДУ-ДИН филологиядин факултетдин студентри Байрам Салимован рикӀатӀудай, ругь секин тан тийидайшиирар кӀелна. "Суна чан" тӀваралай манидаррин кӀва тӀалди, мярекатдик квай лезги лувар амайдалайни виниз хкажна. Гьелбетда, Байрам Салимов чихалкьдин, чи шииратдин бегьерквай багъ я ва а багъдин бегьерри чун виш йисаралди шадарда.
Чи литературадивичин зурба кхьирагрикай сад квадарна. ТӀВАР-ВАНАВАЙ педагог, драматург, хъсан ватандин хва Мирзали Рустамова яргъалчӀугур начагъвиликай 87 яшиндаваз дуьне дегишнава. 1929-йисуз Яргунрин хуьре дидедиз хьайи Мирзали Эбилан хва Рустамова хуьруьн юкьванмектеб акьалтӀарайдалай кьулухъ Къубадин Муаллимрин институт ва Азербайжандин Гьукуматдин Педагогикадин институт акъалтӀарна пакмуаллимвилин пеше къачунай. Саки пудкъад йисаз мукьва и кеспидалди дамахай Мирзали Рустамова вичин халкьдиз, аданкултурадиз къуллугъ авун, пакаман несилризкьакьан чирвилер гун уьмуьрдин кьаст гьисабна. Ада 50-йисарилай кьил кутуна вичин дуст,кӀва лин юлдаш, гуьгъунай «лайихлу муаллим»тӀварун иеси хьайи Азиз Гьажиевахъ галаз саналтек са мектебдин ваъ, хуьруьн, райондин културадин мярекатрик къуьн кутуна. Мирзали Рустамован шиирар ва гьикаяяр1960-йисалай журналрин, газетрин чинриз акъатнай ва кӀватӀалрик акатнай. Къелем асул гьисабдай комедиядин жанрдакардик кутур драматургдин «Кооператив ашпазхана», «Кефербег», «Рекетирар», «етим Эмин»,«СтӀал Сулейман» хьтин песаяр дагъустан Республикадин СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Лезги муздрамтеатрдин сегьнедал эцигна. Сеняткардин «Кьилиз тефей гастрол», «ГЬАЙИФ,АЛАТАЙ йикъар», «Гьемдуллагьан хам хиялар», «Санитар», «Меккедай хтай гьажи», «Гьава ахъажезва», «Тахсиркар вуж я» песайри къениндалди КцӀарин Гьукуматдин Лезги Театрдин репертуардакьетӀен чка кьазва. Адан са шумуд песа КцӀар, Къуба, Хачмаз ва Худат шегьерра къалурна. Мирзали Рустамова литературадин чӀехи ирстунватӀани, сегьнедал эцигай эсеррин кьадардизкилигайла чи драматургияда сифте чкадал алатӀани, адан зегьметдиз лайихлу къимет ганач, сактабни басма хьанач. Чавай хьайитӀа, хайи културадин, драматургиядин таъсиб чӀугвазвай ксарикай сад юкьвал акъатна адан руьгь шадардай икар кьилиз акъудда.
Март вацран 25-аз ЭчӀехуьруьн убада зари Мирзе Гуьлбаладин хва Мирзеев рагьметдизфена. Ам 1938-йисан майдинсадаз КцӀар райондин ЭчӀехуьре дидедиз хьана. Жегьил чӀаварилай «РикӀингаф» литератур кӀватӀалдихъ хьайи Мирзе МУАЛЛИМ«ХАЙИ чил» тӀвар алай саулубдин кирам тир. Аданэсерар Бакуда акъатай алманахрани гьатнава. Генерал Магьмуд Абилован тӀвару-нихъ галай Яламадин юкьванмектебда зегьметдин (труд)ва лезги чӀалан тарсар гайи Мирзе муаллим хуьре вамагьалда вичин къени къилихрив халкьдин арада чӀехигьуьрметдин сагьиб хьанвай. Ада Яламадин юкьван мектебда кьиле тухвай лезги ли те ратур мярекатрикай къе нин юкъузни рахазма.
Албеса ваз икир авурай, Мирзе муаллим!
И мукьвара "МАРВАРДИН" 34 лагьай межлис кьиле фена. Межлисдин пуд йис тамам хьанва. ЦӀийи эсерар кӀелна, Шагьмардан муаллимди лугьузвай арияриз яб гана. Лезги Няметан тӀварунихъ галай литературадин конкурсдингъалибни инал винелакъатна. И кас чи иер шаир ШАГЬМАРДАН АГЪАКИШИЕВ хьана. Гъалибдиз журналдин дипломни,премия гана. Конкурсдиз 2I эсер атанвай. Шагьмардан муаллимдин эсерчӀехи тефир аваз садлагьайди хьана. Шагьмардан муаллим чнабарка ийизва. Квез мадни пара агалкьунар хьурай, ШАИР! Агъадихъ чна гъалиб хьайи шиир гузва.
Шумуд шиир кхьиз чӀурна хаз ахварин ширинвал, Зи цӀарара иервилив тек вун гьакьнач, каниди. Тваз хьанач хьи и цӀарара ви вилерин деринвал, Рагьни гьакьна, Варзни гьакьна, тек вун гьакьнач, каниди. Кхьена за муьгьуьббатдин цӀаярикай датӀана, Кхьена за цуькверикай зар нехишар атӀана, Кхьена за канивилин гьар са легьзе кьатӀана Дердер гьакьна, гъамни гьакьна, тек вун гьакьнач, каниди. Ви темендин верцивал жеч виртедивай туьхъуьриз, Акъудна за рикӀин къеняй цӀалцӀам гафар шуьткьуьриз, ЦӀарарикай мармар беден кан хьайтӀани туькӀуьриз Шекер гьакьна, виртни гьакьна, тек вун гьакьнач, каниди. Акьахна за Шагьдин синел эверайтӀа, гьай гудан? Ви багъдавай няметрикай минетайтӀа, пай гудан? Ашкъидикай, ви гуьгъуьна зун зверайтӀа, цӀай гудан? Зи рекьера дуьня гьакьна, тек вун гьакьнач, каниди. Шагьмардан я къекъвезвайди фикир, хиял кьакьанра, Къвана марфар чуьхвенва зи кӀвачин гелер аскӀанра, Уьмуьр фена хабар квачиз гагь "яманра", "хъсанра", Зи бахтуна вири гьакьна, тек вун гьакьнач, каниди.
1942-йисуз жегьил гада яз, Филерин хуьряйтир Забит Умаров Татарстандиз кӀвалахдинфронтдиз ракъурнай. Ана гатфарихъай, цӀемуьжуьд йисни тахьанвай гадади хушуналди фронтдиз тухудай арза гана. Сифте Забита са шумуд гьафтедин къене юлдашрихъ галаз Сталинграддиз баржадиз ягъизяракьар рекье туна. Гуьгъуьнлай, 1943-йисуз, минометчик яз ам Сталинградда фейи къати женгера хьана. И женгера З.Умарован хиве полкунин снайпервални туна. Немсерин са взводда хъсан снайперпайда хьанвай - ада эвел чириз, тек са взводринкомандирар пуд кас янавай. Немсерин и снайпертерг авун Забитан хиве ТУНА.-ПУД йикъан къене за чуьнуьх хьана, душмандин снайпер атун вилив хуьз акъвазнай,-рикӀелхкизва Забит халуди. -Пуд къалай заз ам ацукьнавай чка чир хьайила, за немс пелелай яна гадарна. Идалай кьулухъ викӀегь лезги хци 50-давагакьна фашистар тергна. Амма ветерандин гафарай, ада ягъай фашистрин кьадар дуьм-дуьзгьич гьисабни авуначир. Ада им кутуг тавунвайкар яз кьазвай... Забит халудихъ "Ватандин чӀехи дяведин 1-дережадин орден" ва медалар ава.
Эхиримжи 6-7 йисуз СтӀал Сулейман райондизкьилдин ксарин 3 миллиарддив агакьна пулдинтакьатар желбнава. Кьилди алатай йис кьуртӀа, макандихъ рикӀ куз вай лезгийри хайи хуьрера чпин такьатрив самбаркӀвалахар кьилиз акъудна. ИкӀ, Кьасумхуьруьн 1нумрадин юкьван школадин патав футболдин майдан туькӀуьрна. Сардар хуьре спортдин комплексэцигна вахканва. КӀварчагъа гьадалайни зурбадиэцигзава. Цмурдал женгининни - тарихдин музейва школа эцигна куьтягьзава. Кьасумхуьруьн куьчейра къир цазва, тротуарра-плитаяр, куьчейраэквер твазва. Вири и крариз инвесторри 300 миллиондив агакьна пул харжна. Идалай гъейри, гьукуматдин такьатар харжавуналди 2015-йисуз АгъастӀал-Къазмайрал 120аял кьабулдай бахча ва вири санлай районда ихьтин 10-дав агакьна социал обект кардик кутунва.
Дагъустанди алай вахтунда Урусатдин субектрин арада лапагрин кьадардал ва майваяр гьасилунал гьалтайла 1-чка, цпицӀар гьасилунай 2чка, ири карч алай гьайванрин кьадардал гьалтайла - 3 - чка, емишар гьасилунай 5- чка кьазва.
"Къизил -Дере" мяденда (Ахцегь район) тух вай геолог-разведкадин кӀвалахри ина цурун запасар 1,2 миллион тонндив, цинкдин запасарлагьайтӀа, 130 агъзур тонндив агакьзавайди къалурна. Идалай гъейри, а мядендай самбар кьадарда къизил, индий, кадмий, германий, висмут,теллур хкуддай мумкинвилерни аваз гьисабзава.
Германиядин Штутгарт шегьерда къайдаяравачир бягьсерай дуьнядин чемпионат кьилефена. 93 килограммдилай артух заланвал авайбурук Тагьирхуьруьн-Къазмайрилай тир Фикретанхва Фархат Ибилкьасумовни квай. Ада Полшадин, Иракдин, чӀехибританиядин, Къазахстандин, Украйнадин векилрихъ галаз вичин къуватаралцумна. Вад бягьсинани агалкьунар къалурай Фархат дуьнядин чемпионвилин тӀварцӀиз лайиххьана. Адаз генани чӀехи кукӀушар МУЬТӀУЬГЪАР-“ЛЕЗГИ ГАЗЕТДИН” ЧИНРАЙ
дай йикъар акурай, мубаракрай! Каратэдай россиядин чемпион, международный турнирда женгинин самбодай гъалиб, гъилералди кукӀунай россиядин МВД-ДИН чемпион,вири и жуьрейрай спортдин мастер тир Фархатаалай чӀавуз Тамбовда ОМОН-ДА командирдин заместител яз къуллугъзава. БУТ-КЪАЗМАЙРИН хуьряй тир Велимурад Алхасова тренер Омар Шагьмарданован гъилик самбодай вердишвилер къачуна. Мектеб акьалтӀарайжегьил Москвадиз кӀелиз фена. Инани ам спортдивай къерех хьанач. Женгинин самбодай Велимурад Москвадин, Европадин, дуьнядин чемпион я.чав Грозный шегьердай мад са шад хабарагакьна. Ина кьиле фейи женгинин самбодай Беркутан чемпионатда В.Алхасов къизилдин чӀулуниз, дуьнядин чемпиондин тӀварцӀиз лайиххьана. Мубаракрай!
Мусурман кас кьейила ам Ислам диндихъгалаз кьазвай жуьреда кучудун герек я. Ша чунрагьметдиз фенвай кас фаракъат ийидай вахтундаинсанрин арайра гьатнавай чӀуру адетрикайрахан. Виликрай сур эгъуьнзавайбуруз недай шейэрмиресрикай сада вичин кӀвале гьазурна ракъурзавайди тир. Гила и хъсан адет хкатнава, абурузтӀуьн кӀвалинбуру гьазурзава. Сур эгъуьнзавайбуруз гзаф вахтара тӀуьнрихъ галаз эрекьни агакьарзава. Им лап кутуг тавур гьарам крарикай сад я. Виликдай инсан кьейила, вирибур адан кӀвалихъ кӀватӀ жедай, ам сурарал гъун патал куьмек-дай. Алай чӀавуз кьенвайди сурарал гъидалдигзафбур, гьатта жегьиларни кваз атана сурараацукьзава. Сурарал пиян яз къвезвайбурни ава,гзафбур анал дуьнедин гьаларикай рахунар ийизацукьзава. Ибур шариатда кӀевелай къадагъа ийизвай крар я. Инсан кьейила, пуд йикъан саламар авуннигерек къвезвай кар туш. Пуд юкъуз хуьре авайкьван дишегьлияр рагьметдиз фенвай касдин кӀвализ къвез хъфинни Исламдин къанунрив кьунвач. Гила мад са татугай цӀийи адет кардикакатнава: кьейидан кӀвалин гурарал, садакьа ялугьуз, къенфетар эцигзава... Шариатда авачир адетар кьиле тухун гьарамтирди садани рикӀелай алудна виже къведач. Арайра гьатнавай винидихъ къалурнавай хьтинчӀуру адетар тергна канда.
Гьайиф ахьтин девирар алатиз Хци вичин бубадиз КЪЕ"ПАХАН" лугьуз эверзава, Халудизни, къвеч лугьуз ХЪЕЛ,"ДЯХАН" лугьуз эзберзава.
Жуван шиирдин цӀарар зи рикӀел и мукьвара Дербентдин са кафеда авай гьал акурла хтана. Агьвалат ихьтинди тир. Паркунай кӀвализ хъфидайла, зун патав гвай кафедиз фена-цихъ къариххьанвай. Зи фикир маса столдихъ ацукьнавайкьуд гададини куьруь шалвар алай са рушажелбна. Жегьилри илигна, рушани галаз, чехирхъвазвай. Абуру ван алаз хъуьрез, чиркин гафарни ийизвай. ЭрчӀи гъилин са тупӀал куьлегарэлкъуьрзавай рушаз гадайрикай сада: "Гзаф хъвамир, вун рулдихъ гала",- лагьана. "Ничего, есличто, пахан новую купит",- жаваб гана "кайфара"авай "ханумди" ва хъун давамарна. Маса гъилера зун ихьтин са дуьшуьшдиншагьидни хьана. Мектебдай хъфизвай кьве гадади чпиз тарс гузвай муаллимдикай рахаз, адазэкъуьгъзавай. Девирар, Девирар! И гьал акур зирикӀел жува хуьруьн мектебда кӀелай чӀавархтана. Гьихьтин гьуьрмет авай аялрин, абурундиде-бубайрин патай муаллимриз! Гьатта яргъалайни, мектебдилай къерехдани муаллим акурла,чна кьилелай хтӀундай. Мукьвал алаз ХЬАЙИТӀА,“ЛЕЗГИ ГАЗЕТДИН” ЧИНРАЙ
икрамни авуна, адаз салам гудай. Гьайиф, хатургьуьрмет авай девирар алатиз!
Зун Москвада авай. Дустуни зенг авуна, меркездин шиш-кабабрин тӀям чириз заз вичин дачадизтеклифна. Фидай рекье базардай кани-таканникъачудайвал хьана. Базардин кьиле, сифте жергеда, дезгедал ярни-къиб какахьнавай ири шефтелар алай. Дустуни: "Куь шефтелар тӀям галайбур яни?"хабар кьуна, кьве кило алцумун тӀалабна. Терездал эцигдайла, алверзавай дишегьлиди,гъиле пад ктӀанвай емиш кьуна, патав гвай итимдивай михьи лезги чӀалал хабар КЬАЗВА:-ИМНИ эцигдани терезда? Итимдай гаф акъатдалди за жаваб ГАНА:-ЭЦИГА, эцига, чан руш, жедай хъсанвал жувандаз ая! Ифенвай ракьунихъ гъил галукьай хьиз, рушсадлагьана кхунна, гъиле авай чӀур хьанвай шефтел вичин чкадал эхцигна. чиниз яр хъчена, сивяйгафни АКЪАТНАЧ.-АДАЗ куьн жуванди тирди чизвачир кьван,итимди, хъуьрез-хъуьрез, ктӀанвайдан эвезда дуьземиш ЭЦИГНА.-БАЗАР я ман, халудин...
Вири уьмуьрда мектебдин муаллим яз кӀвалахай чӀехи ватанперес, лезги халкьдин шаир Лезги Нямет XX асирдин лезги эдебиятдин экуь векилрикай сад я. Вичел чан аламаз Бакуда адан кьудктаб чапдай акъатна: «Дагълара» (1964), «БембецӀ» (1966), «Зегьметдикай баядар» (1975), «Зихиялар» (1984). Эхиримжи ктаб акъатайдалайкьулухъ тамам 31 йис арадай фейила, кӀелдайбурун гъилера шаирдин «Хкягъай эсерар» гьатнава. Къейд ийин хьи, ктаб кьве паюникай ибарат я. Амма чапдай гьелелиг анжах 1-пай акъатнава. АмтуькӀуьрайди ва сифте гаф кхьейди филологиядин илимрин кандидат, бажарагъ авай шаир Азиз Мирзебегов я. редактордин везифаяр «АЛАМ»ЖУРНАЛДИН кьилин редактор Камран Аламвидитамамарнава. Гаф кватай чкадал лагьана канда, Лезги Няметан нубатдин ктабни «Аламдин улубар» лишандик кваз акъатнава. «Хкягъай эсерар» ктаб «Зи кӀвализ ша!» шиирдилай гатӀунзава. И эсердихъ галаз мукьувайтаниш хьайила, кӀелзавайдаз Лезги Няметандуьня гьихьтинди, ам вуж кас ятӀа, адахъ гьихьтин мурадар аватӀа, адан дережаяр гьихьтинбурятӀа малум жезва:
…Дидедин чӀал хуьн паталди Тахай чӀалал гана тарсар, Хайи элдиз такӀан хьайи Инсан акваз кӀанзаватӀа, Зи кӀвализ ша! ТӀвар кьакьан, вич аскӀан хьайи Девран акваз кӀанзаватӀа, Зи кӀвализ ША!..…ЭЙ жаванар! Гьатна кӀеве, РикӀ гьамиша кӀубан хьайи Инсан акваз кӀанзаватӀа, Зи кӀвализ ша!
Лагьана канда, Лезги Няметан цӀийи ктабдагьатнавай хейлин эсерра литератур чӀала авачиргафарни гьалтзава. КӀелзавайдаз абур нугъатдингафар яни, тахьайтӀа шаирди вичи арадал гъанвайбур яни чир жезвач. Мисал яз: сарван, цӀуру,скьал, раст, цир, цурцун, эркиван, яймиш, гурвава масабур. Хъсан жедай эгер ктабда абурун манагьихьтинди ятӀа, гьинай атанатӀа къалурнайтӀа. Гьа са вахтунда адан эсеррай лезги гафарганрааваз, амма кхьинра саки гьалт хъийин тийизмайгафарни жагъизва: бафта, парс ва масабур. Мадни, ктабда орфографиядинни пунктуациядинбязи гъалатӀризни рехъ ганва. Амма и ва масакуьлуь-шуьлуьйри, санлай къачурла, ктабдин манадиз таъсирнавач.
Гьазурайди гиливи Джамалдинан хва Руслан я.
ЧӀалан тарих халкьдин тарих йа. Къе чи лезги чӀалан 4-5 агъзур йисан кьулукан тарих винелакъатнава. Ихьтин Нугь айамдин чӀалакай гуьгъуьнай арадиз атай чӀалари бес хийир къачуначни? Адаз са шакни тежен герек. Маса чӀалариз фейи гафарин са пай чуьнуьх хьана къенинлезги чӀала аматӀа, са пай амач. Агъзур йисаралди са хзандай экъечӀна патарихъ чкӀанвай чибубайрин гелер чна гьикӀ жугъур хъийин? Балкандин албанрин «миш» ‘йак’ гаф чи айалрин«биш» ‘йак’ гафуних, египетвийрин чӀала хьанвай «негь» ‘дуьдгъвер’, къенин лак чӀалан «нагь»‘дуьдгъвер’ гафар гьа чи айалрин чӀала амай «НЕХI» ‘дуьдгъвер’ гафуних галаз сад ттучни, гьа«дуьдгъвер» гафунин сад лагьай пай (кьвед лагьай пай чав гумазма – «гъери») чечен, ингуш чӀаларин «детта» ‘дуьдгъер’ гафуна аквазвачни?...
За жуван са макъалада («Алам», 2012, № 3, чч.10) урус чӀалан «КАПКАН» гаф лезги ЧӀАЛАЛ«ККАП КЪАН» хьиз кӀелайтӀа, и гафуни гьамвичин кӀелун, гьамни «капкан» гафунин манагьикьван хъсан гутугна къалурзавайди ятӀа лагьа най. «Ккап къан» гафуна авай урус чӀала авачир«кк», «къ» гьарфер «капкан» гафуна «к» хьиз финтебии я. Чи чӀала «ка-паш», «ккапаралди фин»(«ккапу-ккапу фин»), «лапаш» (урус чӀалан«лапа»), «тапац» гафар хьуни «ккап» лезги гафхьун успатзава. Болгариядин Илимрин Академиядин академик В. Георгиева грек чӀалан «К»ГЬАРФУНИН тӀвар “каппа” миной (пеласг) чӀалан«кап» (ладонь) гафунилай арадиз атанвайди ялагьанай. Урус чӀала «лапа» гаф аваз-аваз «капкан» лугьузва, «лапкан» ваъ. М. Фасмеран «Этимологический словарь русского языка. 2004»ктабда «кап-кан» туьрк гаф я лагьанва, анжах игаф «Древнетюркский словарь»да авач. Ихьтин гафарикай садни «ЦАРАПИНА» гаф я. М. Фасмеран «СЛОВАРЬ»ДА и гаф «цап» сесинизухшар ван гузвай (звукоподражательный) гафхьиз кхьенва. И гафунин сад лагьай кӀус «цар»гьа лезги чӀалан «цӀар» гаф ттирди акун четинтуш. И гафуниз куьне хъсан фагьумна килигайтӀа, адан сад лагьай кӀус ваъ, гьа гаф вири лезгигаф ттирди аквада. Урус чӀалан гафарганра «царапина» гафуниз ‘са шеинин винел кӀуф алайалатдалди чӀугвай цӀар’ мана ганва. АкӀ хьайилачавай «царапина» гаф лезги чӀалал «ЦӀАР(Р)АПИНА(Л)» хьиз кӀел жедачни? «ЦАРАПИНА»ГЬА рапинал авур цӀар ттушни? Идалай хъсан «царапина» гафунин этимологиядиз ва адан манадизгутугнавай маса гаф заз чидач. Лезги чӀала кӀуфалай шеинив цӀар чугирла акъатзавай ван гузвай(звукоподражательный) гафни ава – «ЦӀАРХ»‘ЦАРАПИНА’.
хьанва. Араб чӀаланди йа лугьузвай и гафуни(«нйамет»?) чи гафалагра урус чӀалан «дар» манагузва. Завай хьайитӀа, «неймет» ‘ччилин мегьсул(бар)’ лагьай гаф йа: «ней» - «мегьсул» («ней» =«мегь»; «мегьсул» гаф азербайжан чӀала дуьз ама,чна ам гьам дигишарнава - «магьсул», гьамниарабриз ганва), «мет» - ччилин магьсулдар къат(«рагьмет» ‘чилик рагьат хьуй’ лагьай чӀал йа). Азербайжан чӀалан «мейве» гаф гьа «мей вер»‘дар дай’ ттучни? Лезги чӀалан «метӀ», фарс чӀалан «мей» («шараб», ччан гъидинди) гьа жергедай йа. Чуьлда магьсул къачун патал чна ццанццазва, гъар гузва, тум вегьизва, ген гуьзва вамагьсул къачузва, анжах рука вичин магьсул чазгьа-вайа (урус чӀалал «даром») гузва. Рукан магьсул асул манада «тӀабиатдин мей (бар)» (урус чӀалан «дар природы») йа. Мумкин йа гьа виляйруказ «меше» ‘дар’ лугьун. Дагъустанда «Эминахуьруьн» эвелан тӀвар «Ала меше» гьа «мешеалай» ибарадинди хьун мумкин йа ва гила чнаадаз азербайжан чӀалай килигзава. Ихьтин гафарчаз мад ава: «Пармак» дагъдикай «Беш бармагъ»,«къайи булахдикай» «къара булах», «къайицикай» «къара су», «Крар хуьруькай» «Къаракюре» …. хьанва. КВЕЗ ЧИДАНИ?
Камрана зи вилик лезги халкьдин рикӀ алай варикӀ авай шаир, шаиррик лезги руьгь, руьгьдикцӀай галай, цӀаярин уьлкведай тир, кьиле тӀурфан,рикӀе вулкан авай устад шаир Лезги няметан цӀийиз чапдай акъатнавай ктаб – «Хкягъай эсерар»эцигна ва лагьана хьи, куьне и ктабдиз гаф кхьенаканда. КЬИСМЕТ-КЬАДАРДИЗ килига, зи муаллимхьайи, диде чӀалан гьарфарни заз вичи чирайустаддин эсерриз къе за гаф кхьена, фикир лагьана канзава. Садазни аянарначтӀани, зун къеняйзурзуна, адан экуь къаматдин, талантдин, поэзия-дин дуьнядай къерехдиз акъатнавай, къадагъайрин часпарар чукӀурнавай, гьиссериз янвай зунжурар кукӀварнавай адан чӀехи руьгьдин вилик сааял хьиз зун зурзуна. Гилани за жув са муаллимди имтагьанзавай аял хьиз гьисзава. РазивалганатӀани, рехъди хкведайла за фикирзава, ярабзалай и кар алакьдайди ятӀа? ЧӀехи устаддинруьгь залай рази жедатӀа? Ада заз гзаф хатурардай, са бубади хьиз меслятар гудай ва ЛУГЬУДАЙ:«ЧАН руш, ваз чидани шаирвал гьикьван четинсенят ятӀа? Шаирвиле я мал-девлет авайди ТУШ,“АЛАМДИН” УЛУБ
Кьиле даим тӀурфан хьайи шаир
Къе «Алам» журналдин редакцияда «Марвардин» дем авай. И деминик рикӀер муркӀадин ккӀалар хьтин михьи инсанар квай. Чун са хизан хьиз мет-метӀеваз ацукьна, кьве шад хабар агакьна,виридан чина марвардин гуьзелвал гьатна. РикӀерайни, вилерайни дагъдин булахрай хьиз ргазргаз шиирар авахьна. Столдал устад шаир Лезги Няметан ва Бажиханум Исаевадин цӀийиз чапдай акъатнавай ктабар алай. И кардик къуьн кутунавай, рикӀ вуганвай, лезги руьгь авай рухваяр,куь чан сагърай, куьн аллагьди пехъи пехърен виливайни, шейтӀандин чӀуру амалдивай хуьрай,куьн хьтин рухваяр чахъ тӀимил ама. Марвардаллай цацари куьн даканбурун вилер авадаррай. Куь винел гьарайзавай чеб кичӀе, чпиз квез кичӀерариз канз яргъарай къазвай кицӀериз къван гузканз куьне-куьн галудармир, ван тахьай хьиз яхъ, и михьи рекье садан виликни кьил агъуз тавуна,юкь къат тавуна гьа физвайвал вач. Эдебият гила садбуруз ккӀидай, юкьвар къадай майдан, агъуавадардай кур хьанава, гьа идалди чипи-чеб халкьдин виляй вегьизва. Ихьтин усалриз жавабаргуз абур шадармир. Марвардин гуьзелвални атир са чепелукьдивайни тӀимилариз жедач, адалцацар ала хьи, пехъеривай агатиз тахьурай лугьуз.
яни бахт. Эгер вуна и затӀар жагъурзаватӀа, ирекьиз акъатмир. и рекье кьиле пара лашар акьа да, бегьер алай тарце хьиз. Вун хьтин жегьилрушаз четин рехъ я и рехъ. икьван залан парцикэкечӀиз вахъ къуват, тӀакьат авани? и рекье ваздушманар дустарилай пара жеда. Шаирди сажуван ваъ, халкьдин дердерни ялна канда».и гафар зи япара къени ама. Зун са шумудвацра «РикӀин гаф» эдебиятдин кӀватӀалдиз хъфенач. Шаирди заз са гуьзел шиир кхьена агакьарна.рикӀивай «РикӀин гафунив» агат тавуна акъвазхьанач… Шаирдин уьмуьрдин юлдаш, ада кхьейцӀийи шииррин сифте кӀелдайди Айиша халадихъуьрез-хъуьрез зи вилик гъайи чай, устадди гайинесигьатар гьич рикӀелай алатдач. Эхь устад! Къе зун ви эсерар кӀелна абурукайкьве гаф кхьиз канз алахъзава. За умудзава хьи,ви экуь къаматди ви шииратдин цӀу кана кӀармашхьайи руьгьди заз и карда куьмекда, гьамишахьиз вуна заз бубадин меслятар, несигьатар гуда. Ви гъилевай къелем хаз канз, ви рикӀ акъудна,хуруда маса затӀ эцигиз канз, ви экуь цавариз чӀулав булутар гъиз канз ва ви халкьди бахшнавайчӀехи муьгьуьббат къахчуна, вун элдиз душманариз канз, ви шиират пашманариз канз, гзафпехъер элкъвена ви кьилел, шаир. РикӀе цӀай, кьилел тӀурфан хьайи шаирар тарихда пара хьана,пара кӀелна, вилералди акур са шаир вун я. Вунмайдандал тур гвачиз тек аламай чӀавуз тахсирар,синихар кутадайбур, гъиле яракьар авайбур гзафхьана. Вахъ авайди гьамиша хьиз гьахъунин пайдах, цӀай галай руьгь ва къелем тир. Ви кьилелатай кьван къазайрин, ваз фейи азабрин зуннишагьид тир. Амма вун руьгьдай аватнач, къелемдиз мадни къилав гана, кӀуфукай цӀай хкатиз гвенвена, векь яна, гележегдиз хазинаяр туна. РикӀинпарар, дердер къелемдиз лагьана вуна, къелемдивайни вичин кӀуф хуьз хьанач, ви сирер лацу чарариз ахъайна эллерин вилик эцигна, яшамишрайихьтин къелемар! играми шаир, ви кьилел элкъвей кьван пехъерин садан тӀвар-ван амач, аммавуна, ви амалри, идеяйри ва тӀварци уьмуьрзава,вуна кӀвалахай мектебдиз ви тӀвар ганва. Пехъпехъ хьиз дуьнядиз къведа, пехъре хьиз уьмуьргьалда ва пехъ хьизни рекьида. Лекь рекьидайлани лекь хьиз рекьида.
Захъ кӀвал ава, гъилел кьадай, Дуьнядавай эллер вари. Захъ сал ава, кьилел тадай, Ирид цавар, чилер вири. Эй алемдин азиз чанар! ТӀебиатдин пак мизанар РикӀин къене амаз дири, Шаир хьана пашман хьайи Инсан акваз канзаватӀа Зи кӀвализ ша! Шиирдикай душман хьайи ТӀурфан акваз канзаватӀа, Зи кӀвализ ша!
Шаир, зун и гафарал чӀалах туш, ваз садранишаирдикай душман хьанач, ам ви илгьамдинпери, туькӀуьрунрин суна тир. Вун садрани шаирхьуналдини пашман хьанач, пашман хьанайтӀавуна къелем гадардай. Эхир нефесдалди къелемгъиляй, шиир кьиляй акъатнач ви. Вуна и рекье,шаирвилин рекье ганачни чан?!. Къе чапдайакъат навай ктаб халкьдиз жувалай кьулухъ тунавай жавагьиррин хазина тушни вуна? Гьар са гафса гевгьер, ЖАВАГЬИР.«ЗИ тахсир» шиирда пулуникай шагь хьанавайзаманадиз аски экъечӀна ВУН:“АЛАМДИН” УЛУБ
Заз пул хьанач, Яна заз кӀуф Пулар кани пехъери. Заз пул хьанач Гьавиляй Хкадарна гьуьлуьз зун Чилин шегьре рекьери.
Ви тахсир шаир хьун тир, шиир кани хьун тир. Ваз шиир кани я лугьуз вун парабуруз даканхьана. ТӀебиатдиз ихьтин къанунарни ава жал? Садаз са затӀ кани я лугьуз, ам виридаз дакан жен.инсанрин арада ава ихьтин къанунар. Шаирдинхалкьдиз, Ватандиз, халкьдин шаирдиз авай муь гьуьббат мизандин са виле, кьвед лагьай вилзалан жез кичӀе тир, шаир ваз. Кьилел атай кьванкрар, къазаяр акуна жуван хциз вуна, шаиржемир, лугьуз меслят гузва:
Шиир я са ахьтин ялав, Шаир затӀ туш адан къвалав. КантӀа шагь хьухь, кантӀа гьамбал, Пулун леке тамир жувал, Вуж хьайитӀан, бубад сурал Шаир хьана къвемир, чан хва, Ам цӀай тир, ам гьатай фурал Гьиссерин цуьк цамир, чан хва.
Вун цӀай хьиз гьатай фурал ви хци цаначтӀани,ви сухтайри гьиссерин цуьквер пара цана ва абурун атир дуьнядин кьуд патаз чкӀана: дербентдай Азиз Мирзабегован, Волгограддай Гьилал Аскерован, Сумгаитдай бажиханум исаевадин, Худатай Медет Арзуманован поэзиядин, шиирринкӀунчӀарин суракьар, атирар къвезва. Гила абурвири и цуькверни гваз «Марвардин» кьилел кӀватӀхьанва, виридаз чизва хьи, вири цуькверин ШАГЬ«МАРВАР» я. Вацра садра жезвай «МАРВАРДИН»СУВАРИХЪ чпин хунчаярни гваз рикӀ шиирринселди хуравай инсанар къвезва.устад шаир, ваз заманадин шагь дамар кьазчир хьана, 40 йис идалай вилик шиирралди дуьнядиз гьарайна хьи, ришвет лугьудай гъуьлягъчӀехи жедалди, несил артухардалди, чӀарах чӀугвадалди фад туьтуьн хад кьун лазим я. Ви ванкьакьадавай хахайрив агакьнач, вучиз лагьайтӀавун шаир тир, гаф ише тефей шаир. Гила виридевлетри коррупциядин вилик пад кьаз канз ту-хузвай женг вуна 40 йис идалай вилик ТУХАНАЙ.«КЪЕКЪВЕРЕГАР» шиир кӀелайла зун мат хьанаамукьна, вун чӀехи сиясетчини тир кьван. Ришветкъачузайбуруз гьахъ аваз вуна, чинар яру, ниятчӀуру кьве кӀвач галай гьашаратар, къекъверегарлугьузвай кьван.
Шумуд кьили Шумуд гъили Кьамар яцӀу къекъверегариз гьазурзава Мес гила! Авачни чахъ сес гила? Я тахьайтӀа дуьнядихъ Амачни иес гила? Чилин шардин инсанар! Хуш хабардин инсанар! Ихьтин къати къекъверагрин Кьун лазим я туьтуьн хад Вични фад! ТахьайтӀа чаз, Гьахълудаказ, Мад сеферда зегьер жеда Чилни гьава, кьуьдни гад.
лугьуз гьарайна шаир вуна. Вахъ яб акалнайтӀакъе чи дуьня белки ихьтин буьгьранра, четинйикъара гьатдачир. Ви гафар къе девлетрин чӀехибуру тикрарзава, гьарайзава, амма геж хьана,къекъверагрин вилерал, япун пердейрал пийакъалт нава, абуруз са затӀни аквазмач, са ванникъвезмач. накьанан къекъверагрихъ къе дяветухуз жедай кьван мал-девлет, яракь-сурсат ава,геж хьана. ихьтин са нетижа арадал къвезва хьи,эгер шаирарни пачагьар са арадиз атанайтӀа, душман ваъ, дуст хьанайтӀа, девлетар викӀегь жедай. М.С.Ордубадидин эсерда хьиз гапурни къелемсад хьанайтӀа, девлетар къудратлу жедай. Па ча гь ри са затӀ рикӀелай ракъурзава хьи, алимдинваъ шаирдин тӀвар гьамиша амукьда ва чпелайвине жеда.
Зун бахтавар тир уьмуьр амай кьван, Шаир ваъ, закай булах хьанайтӀа. Къванерални кваз гъидай тир за чан, Жув дагъдин хура яйлах хьанайтӀа.
Лезги нямет, вун шаир хьана хъсан хьана, вунабулахривай, яйлахривай, ханаривай, пачагьривайтахьай крар авуна. Вун лезги халкьдин тур ВАЪ,“АЛАМДИН” УЛУБ
къелем гвай Шарвили я. и къелемдал вуна авунвай крар каркам шагьаривай ийиз хьанач, абурягъаз-рекьиз, абад чкаяр чкӀуриз уьлквеяр рамизалахъна, вун шиирралди кайи рикӀериз туьмераргуз, ханвай рикӀер кухкӀуриз, пашман гьиссер шадариз алахъна ва вун гъалиб хьана, вун къенинйикъан, гележекдин шиират инсан амай кьванабурун рикӀер рамай къагьриман я. Шаирдин ваъ,шииратдин вилик амай затӀар гзаф куьлуь я.
Гьар бахтуниз, Вахтуниз хьиз, Вичин Аллагь- ас ава Гьар вахтуниз, Тахтуниз хьиз, Вич несиб тир кас ава.
Вуна и шиирда лагьайвал вахтни, шаирвилинтахтни ваз несиб хьана, шаир.
Амма Ларни такурда Дагъларикай кхьейла. Пипин тарар акурда Багъларикай кхьейла Кан жеда заз Гъиле авай къелем хаз.
ихьтин гафарин, фикирдин иеси устаддинярат мишунрикай гаф хъийидай жуьрет хьаначзаз, амма адан гьич регьятвал, секинвал такуруьмуьрдикай, виридан рикӀиз азиз тир, мукьватир мугьманар хьиз гьахьай несигьатрикай рахана зун ви кьве гаф сад-садахъ гилигна кхьена. Ви руьгь даим чи туькӀуьрзавайбурун, гъиле къелем авайбурун, гафуниз-къизилдиз къимет гузчидайбурун, шииратдив рикӀ вуганвайбурун кьилел алаз хьурай, ви руьгьни шадарин чи михьиамалрикай сад я. Чапдай акъатзавай са журнални,кьилиз физвай са мярекатни вун галачиз, ви тӀвар,ви гафар галачиз физвач. Ви руьгь гьамиша шадхьурай! Къене халкьдин муьгьуьббат авай мизандин, гьахъ-дувандин терездин вил гьамиша заланхьана, шаир, ваз акур кьван азабрилайни, кьилелатай къазайрилайни… Вун бахтлу шаир я!
E-MAIL: Ктабда кхьираг Петр Ершова 1815-йисуз кхьенвай ва урусрин эдебиятдагегьенш шари хьанвай «ТАЙЧА-ШИВ» мах лезги чӀалалди чап хьанва. Шиирдалди кхьенвай мах леги чӀалаз Арбен Къардаша элкъуьрнава. Ктаб кирамдиндидедиз хьунин 200 йисахъ галаз галкӀанаваз акъатнава.
Ктабда девирдинни кирамдин татугайвилерни инсанрикни вичихъ квай чӀурукъилихар винел акъудзавай сатирадин шиирарни поэмаяр, гьакӀни хкетар гьатнава. Заридиз халхьдихъ рехне кутазвай кимивилерихъ галаз женг тухун паталсатирадикай менфят къачуз кан хьанва.
-Я буба, вун Хрушова кьабулдайди туш. шавун Москвадиз фимир.-гьикӀ кьабулдайди туш? Советрин уьлкве чунхьтин лежберрин кьуьнерал туькӀуьрнавайди туш ни? зун кьабул тавурла, ада вуж къабулирвал я?и гафар Рамазан бубади пара уьткемдиз лагьа най. ам лагьай гафунин иеси тир. Бубадин тӀварциз гьуьрмет авун виридан буржи я. "Бубад тӀваралай хва за са тахсирни алачиз дустагъда тадач лагьанай Рамазан бубади. ЦӀийиз хьанвай дана галай кални маса гана,мукьва-кьилийривай, къуни-къуншийривай Моск ва диз фин-хтунин гьахъ-гьисаб туькӀуьрнай. Рамазан бубадиз урус чӀал чидачир. аниз килигнаада вичихъ галаз чӀал чидай са кас тхун къетӀна. Халкьдин арада "кач Эгьмед"(Эгьмеда парапапар гъана рахкуриниз килигна халкьди адаз"кач" лакӀаб ганвай) лугьуз тӀвар-ван авай и касди Рамазан буба Москвадиз тухвана хкин вичинхиве кьунай. кӀелиз-кхьиз чин тийизвай фекьи Рамазана ви чин бубадин тӀварцин хатурдай са кьил генсекдинпатав фин кьетӀнавай. нивай алакьда и квалах?анжах викӀегь, кьегьал ксаривай! ...Сад лагьай сефер метро акур кас гьикӀ жеда?гурари Рамазан буба метродин къенез авуднай.кьузуь буба мягьтел хьанай. инсанар цеквер хьизкъвез-хъфизвай. нисинин капӀ ийидай вахт ТИР."БЕС за капӀ гьинал ийин?" -фагьумна Рамазан бубади. капӀ авун гьар са мусурмандиз ферз я. Москвада метродин къене капӀ авун вуч лагьайчӀал тир? РикӀел хкваш, играми стхаярни вахар, а чӀавар1961-лагьай йисар. Москва шегьер. аллагь авачлугьузвай коммунистрин рикӀ тир Москва. а метродин тӀвар завай къени чириз хьанвач. вучизлагьайтӀа, зун Москвада гьич садрани хьайидитуш. анжах а метро Мавзолейдиз мукьва тир. зибуба фекьи Рамазана капӀ авур а метро заз зи хайидигедин са пӀипӀ хьиз аквазва.винеллай литин палто хтунна чилел акайна. игьал акур «кач Эгьмедан» рангар АТӀАНА:-Я Рамазан халу, вуна вучзава? Биябур хьана!инаг капӀдай чка яни? ша, вуна жемятар чал хъуь руьрмир! РикӀел хуьх, инаг Москва я, Москва! Рамазан буба япарал заланди тир. «кач Эгьмедан» чиниз килигай кьуьзуь бубади адаз вучлугьуз канзаватӀа кьатӀанай. Са шикилдин гелеваз
И шикил 1961- йисан декабрдиз ягъанвайди я. Рамазан буба Москвадиз Н.С.Хрушован патавфида лагьана рекье гьатнай... Вуж я, Рамазан буба? Рамазан буба лап гъвечӀизамаз капӀ-тӀаат авур, гьалалдак гьарам акадар тавур, батӀулдазбатӀул, гьахъдаз гьахъ лагьай, таб рахун вуч ятӀа чир тахьай са дагъви тир. Чун Крарин хуьруьнхуркайрин сихилдикай я. Чи чӀехи бубаяр чатухъанар тир. Хура цӀай акьазва лугьуз чаз хуркаярлугьузвайди я. КичӀевал вуч ятӀа Рамазан бубадиз чидачир. "КичӀе са Аллагьдикай хьухь, бендейрикай садрани кичӀе жемир"-лугьудай ада. Бубадин тӀвар алай чӀехи хциз 5 йис кар ганвай. Рамазан бубадиз ийир-тийир амачир. Адавайэхиз жезвачир: бубадин тӀвар алай хва са тахсирни квачиз дустагъда тван? Советрин уьлкведагьахъ-адалат аватӀа-авачтӀа чирин патал къуьзуь буба Москвадиз гьазур жезвай.
-за кӀап, чан хва, инсанриз хуш атун-татунпатал ваъ, аллагь патал ийизвайди я. завай капӀакадриз жедач! вахтунда капӀ авун заз са мусурмандиз хьиз ферз я!-лагьана Рамазан буба кпӀунал къвазна. Метродавайбуруз, на лугьуди, садазни капӀзавай къуьзуь буба аквазвачир. гьар са кас вичинрехъ кьуна физвай. адал хъуьрезвай касни авачир. Метрода кӀвалахзавай дишегьлийрикай садкъуьзуь бубадив агатнай:-извините, отец, у нас тут чистая комната. Пройдите туда, там и ПОМОЛИТЕСЬ.(БАГЪИША буба,ина чаз михьи кӀвал ава. ша вуна ана капӀа.) Метрода капӀ авур и къиса чӀехи ашкьидалдичаз регьмет хьайи Рамазан бубади фад-фад ахъай дай:-амай чӀавуз урусар кафирар я лугьуда. а дишегьлиди заз сабун, дасмал, яд ва капӀ ийидаймихьи чка къалурнай. гьелбет, генсек Н.С.ХРУШОВА Рамазан бубакъабулначир. адан шикаятдиз генпрокурор Руденкоди килигнай. -ваз гьин чӀалар чизава, я къуьзуь кас?-заз, чан балаяр, хайи лезги чӀални мугъул чӀал. Руденкодив Рамазан бубадин шикаят са шумудюгъ идалай вилик агакьнавай. квен паталай къуьзуьд Москвадиз атанвайди тиртӀа Руденкодиз чизвай. гьакӀ ятӀани ада хабар кьуна:-лагь кван, я кьуьзуь буба, вун иниз гьикӀхьана атанвайди я? ви мана-метлеб вуч я? ияшунда вун ни инжиклу авунва? -Чан хва, Советрин властдихъ галаз гьахъ-адалат атунив чун михьи рикӀяй чӀалахъ я. гила чинагьахъ кӀвечерик акатнава. кесибар садани гьисабакъазмач. Пул гвай ксар вири гьахъ, амайбур нагьахъ хьанва. Москвада зун генпрокурорди къабулзава, чина, лагьайтӀа, зун Республикадинпрокурорди гьич патавни агудзавач. им вучлагьай чӀал я? Мегер Советрин уьлкведа гьахъадалат амачни? зун гъавурда тур кван, чан хва.-гьахъ-адалат, гьелбет хьи, авайди я. Бес чунквен патал я? Чна гьахъуниз кӀур ягъиз тадач. СакӀус сабур хьухь, къуьзуь кас. Чна а кӀвалахизцӀийи кьилелай кихлигиз гуда. ваз гьахъ-адалатаматӀа-амачтӀа чир жеда. Пуд сеферда Республикадин судри тестикьарнавай и кар кьуд лагьай сефер элкъуьр женни? вичи-вичиз фагьумнай Рамазан бубади. Прокурорди, на лугьуди, адан фикир кӀелна:-кӀусни дарих жемир, кьузуь кас, вуна чӀугурзегьметар квахьдач. а кӀвалахиз кьилин СуддицӀийиз кихлигирвал я. Рамазан буба Руденкодин къабулда зур сяткьван хьанай. генпрокурорди чи буба чина хъвераваз рекье хтуна вичин куьмекчидиз мягькемдаказ буйругъ ганай:-а къуьзуь кас дуьз вичин кӀвале къван рекьехутаз це, ахгакьайла заз са хабара.а чӀавара тӀвар-ван авай 5 нумрадин йигинфиз вай Москва-Баку поезд чи гъвечӀи лечетринстанциядал Рамазан буба кӀвализ ахгакьарунпатал 3 декьикьа хусуси серенжамдив акъвазарнай. Поезддин бригадирди вичи абур чӀехи гьуьрметдив рекье тунай. Станциядал Рамазан бубани «кач ЭГЬМЕД»АКУРБУРУН пагь атӀанай. 20 югъ кьван Москвадахьайи кьузуь буба гъалибвилин тӀаратӀ гваз кӀвализ хтанвай. Рамазан буба генпрокурорди къабулна ла гьай ла, садни чӀалахъ жезвачир. авам са кьузуь кас Руденкоди къабулдани? адаз маса кӀвалахар амачирни? “ибур гьакӀан махар я”,-лагьна парабурузарафатарнай. Са гьафте алатна. анжах туьрмедавай бубадинтӀвар алай чӀехи хцикай са хабарни авачир. Рамазан буба вич-вичелни ЧӀАЛАХЪЗАМАЧИР:-ЯРАБ аллагь, Москвада авайбуруни зун алцурарна жал? им жедай кӀвалах туш! Бес зи хвавучиз хтанач? Мад вуч хьанатӀа? Фикирри Рамазан бубадиз секинвал гузвачир. Москвадай хтайдалай инихъ 10 югъ алатнавай,анжах бубадин тӀвар алай хцикай са хабарни авачир. Рамазан бубади Москвадиз фидалди чи Республикадин чӀехи прокурордин патав фин къетнай. анжах кьилин прокурорди ам кьабулунанихъ акъвазрай, "гьич ракаралай къенез ахъаймир" лагьана секретардиз буйругъ ганавай." заадаз са гаф талгьана хъфидач", -лагьна къуьзуьбубади вичи-вичиз гаф ганай. и юкъуз Рамазанбубадивай прокурордин патав физ хьаначир. вишжуьре багьнаяр гъана секретарди ам мад кьенезахъайнач. Пакам юкъуз Рамазан буба акур секретар семе ХЬАНАЙ:-ПРОКУРОР авач. ам мус хкведайтӀа малумтуш. вун дуьз кӀвализ атайвални хъвач, кьузуькас! ваз за гьикьван лугьуда. вун гъавурда акьаз - Са шикилдин гелеваз
вачни? ада вун са чӀавузни кьабулирвал туш! Рамазан буба ийир-тийир хьана амай. кьузуьбуба ракарик кьуьл гелягьна прокурордин патавфиз гьазур хьанвай. и арада са вуж ятӀани кабинетдиз гьахьна. Секретарди кьил агъузна са вучятӀа кхьизвай. и чӀавуз Рамазан бубади хци камарив кабинетдин рак ахъайна. Секретар вичелхтана. Прокурордин кабинетдиз гьахьайла гежтир. адаз кьузуь бубадин гъиликай галкӀана кабинетдай акъудиз кан хьайила пун галай кьилрехи, рикӀ чӀехи Рамазан бубадиз жегьилвилинкъуват атанай. ам чкадлайни юзуриз хьаначир.кабинетдавай ксари элкъвена Рамазан бубадизкилигайла, прокурорди секретардиз гъилив ахъайлагьана ишара ганай. кабинетда прокурорнигалаз 5 кас авай. Рамазан буба уьткем камаривпрокурордин патав агатна. Прокурорди гъилерюзуриз кьузуьдаз гьарай гузвай. кичӀевал вучятӀа чин тийидай дагъларин хтул адан и гьалакурла эркек асландиз элкъвенай. гьамиша капӀтӀаят ийизвай, рикӀе аллагьдиз ашкъи авай гьахъадалат тӀаратӀ авунвай Рамазан бубадиз ни гьарайгузватӀа аку?! Жувалай чӀехиди акурла са кӀвачелкъарагъна канзавай чкадал... Прокурордин къаншардив агакьай Рамазан бубади адан чиниз тфу ганай. кабинетдавайбурсифте вуч хьанатӀа гъавурда акьуначир. ахпаабур ламралай аватай хьиз килигиз амукьнавай.вуж чӀалах жеда Рамазан бубади Республикадинкьилин прокурордин чиниз тфу гана лагьай? Прокурор вичел хтайла, къудгъунна къарагънакьузуьдан винел гъил хкажиз кан хьанай. Рамазанбуба секиндаказ чӀарни гъун тавуна адан вилиннинейриз килигиз акъвазнавай. Са герендилайпрокурорди вичи-вич гъиле къуна канз-даканзчинай хъвер авадарнай. ада гъил агъузна жибиндай яйлух акъудна чин михьнай. ахпа кьузуьдавагатна айгьамардай хъвер галаз вичиз чидай"махар" ахъайнай. Рамазан бубадиз гьар са затӀгъилин къеневайди хьиз АКВАЗВАЙ.-СОВЕТРИН гьукуматда гьахъ аматӀа чирунпатал зун Москвадиз фида,- лагьана ада прокурордиз. Прокурорди Рамазан бубадиз хъуьрезхъуьрез ракар къалурнай.шумуд югъ алатнатӀа зи рикӀел аламач. Югъахъа жез-тежез чун кцӀерин ванцел ахварай аватнай. Рамазан бубади гъиле теспягьар аваз зикирийизвай. ада дидениз: -кӀелет, вач ракар ахъая. кицӀи кьазва. Чун сакуьнуьн гъавурда акьуначир. Чи диде кӀелетринхуьряй я лугьуз бубади адаз "кӀелет" лугьуз эвердай. дидеди ракар ахъаяала чӀулав цӀивин хьтинжегьил са гада акунай. им чи чӀехи стха тир. дидедини балади гарданар къуна шехьнай. Са йиснизур туьрмеда хьайи танк хьтин хцикай амайди сахамни кӀарабар тир. гьелбет, чазни хвешивиляйвучдатӀа чизмачир. анжах Рамазан бубади вичиншадвал садазни чирначир:-алат залай! Бубадин тӀвар алайди "дустагъдиз" фидайди туш! къуьзуь бубадин рикӀ на лугьуди, гуьлдендикай тир. Бубадин тӀвар алай чӀехи хци Рамазан бубадин рикӀел хер авунвай. Чан рухваяр, чаз балаяр вири сад я. даканзавайди абру ийизвай амаларни виже текъведайкӀвалахар я. и ихтилат чаз Рамазан бубади вичиахъаяди я. ам садрани таб рахайди туш. инсаналцурун адаз вуч лагьай чӀал ятӀа чидачир. кьуьзуь бубади гьамиша ЛУГЬУДАЙ:-ЧАН балаяр! Садрани тапарармир, садни алцурмир. аллагьдилай гъейри садакайни кичӀежемир! аллагьдиз вилер авачиз аквазвайди, япаравачиз ван къвезвайди, рикӀин хиялни чизвайди я.12 йис тахьанмаз капӀзавай, рикӀени мецел гьамиша аллагь алай и буба таб раханни? зун михьирикӀяй зи бубадин гьар са гафунал чалахъ я. кӀелиз-кхьиз чин тийизвай и кьузуь буба гьахъвилинэталон тир. ада садрани лацудаз чӀулавди лагьай ди туш.кичӀевили гьикъван ксар усаларна, гьикъванбурув мет ягъиз гана....и къиса хьаначиртӀа Рамазан буба гьич Москвадизни фирвал тушир. ада вичин инсанвилив, кьегьалвилив гьахъ-аладат патал женг чугван лазим тирди чазни чирна.
-«хуьре мехъер авай. Ниндем тиртӀа рикӀел аламач. Стха Сабир Няметахъ ва мад сашумуд жегьилдихъ галаз кьуьлериз акъатна. Кьисметди акӀгъана хьи, зун Няметахъ галазкьуьлуьз хьана. а чӀавуз Бакудаинститут куьтягьна Вурвара муаллимвалзавай жегьил гададивичиз свас аквазвай. Зал хуьремад са шумудан вил алай. аммачӀехи стха Сабира вун «чӀулаваз» фида лагьанай. Гьа икӀнихьана. Чи мехъерилай ахпа, чунэвел Вурвара, гуь гъуьнай СДКДА са шумуд йисара чарабурункӀвалера кирийра хьайидалайкьулухъ КцӀариз хтанай. КцӀарани чун са шумуд йисуз зари Нуьреддин Шерифован кӀвалекирида хьанай. Гьина хьайи-тӀани чна сал цадай. Салун кӀвалахрал Няметанни рикӀ алай. КӀвалерин нубатда авай Няметсадра чун гьикьван кирида жедалагьана райондин сад лагьайкатиб Муьслуьм Муртузаеванкьабулдиз фенай. а чӀавуз Муьс луьма ам пара чимиз кьабулнай. Вичин кабинетдин дакӀардай аквазвай къе-пакакуьтягьна канзавай кӀвалер къалурна-«кандатӀа за ваз инайкӀва лер гун, тахьайтӀа са тӀимилакъваз вини мягьдеда гъенгалай кӀвалер эцигна куьтягьзава. Заз куь туькӀуьрунарни,ийизвай крарни, кьиле тухузваймярекатарни пара канзавайди я»-лагьана кӀвалер хкя гъун паталфикирдай вахт гана рекье хтунай. Чна гъен галай кӀвал хкянай. Жуван кӀвал хьайидалай кьулухъ чаз къвезвай мугьманринкьадар мадни пара хьанвай. ПА-ИХТИЛАТ
латай йисан эхирдиз чӀехи зари Лезги Няметан хкягъай эсеррин сад лагьай жуз акъатна. Чи къенин ихтилат гъилин хатӀар къедалди хвена чав агакьрай заридин уьмуьрдин юлдаш Айиша халадикай я. КцӀарин агъа патан цӀийи мегьлейрикай сада хва Нифталидин хзандихъ галаз уьмуьрзавай Айиша хала чаз гьа кӀвале акуна. Яшар къудкъадав агакьзавай и дишегьлидин хъвер авай чинизкилигайла, ийизвай ихтилатрихъ яб акалайла заз Лезги Няметан эсерра авай женгинин руьгьакуна. Совет чӀавара Лезги Нямета чӀугур кьван азабрихъ галаз шерик хьанватӀани и дишегьлидин руьгь са кӀусни ханвачир. Чи сифте суални, чаз акуна мукьвалай таниш хьун кьисметтахьай заридин Айиша халадихъ галаз кьиле тухвай уьмуьрдикай хьана.
рабурни хайи чӀалал кхьизвайинтеллигенциядин векилар тир.абрукай Бажиханумахъ, Зарифадихъ ва лакарви азизахъ къедалди зи вил галама. Пара къениинсанар я. акуртӀа зи патай саламар лагь. Расим Гьажидизниаллагьди рагьметрай, амни Няметаз кани шакӀурт тир. Нямет вичин къвалав къвез вай виридав рикӀ кана агатдай,виридал рикӀивай чӀалахъ тир. Садра нупадин сеферда чи кӀва ле хьайи са межлисдин чӀавуз Нямет къецел акъатайла кьведпуд кас адан гуьгъуьна раханай. ЦӀун кӀвале авай заз и ихтилатдин ван хьанай. Пакад юкъуз за Няметаз ван хьайи ихтилатахъа яйла ам зи чӀалахъ хьаначир. Къвери сефердани мадабур галаз кӀвализ хтанай... Садра Къубадиз эверна анахьайи яргъи ихтилатрилай ахпаам кӀвализ хтана са сят кьванхъуьренай. хуьруьн ларакайкхьенвай шиир са нин ятӀанихушуниз атанвачир. хтана ада КцӀара къуллугърал алай сашумуд эчӀехви, тӀигьирви, хуьлуьхъви ва муругъвийриз зенгнавиридаз са суал ганай: «квезлар алай чка чидани, куьн анахьайиди яни?» Вирида са жуьредин «чида» лагьа на жаваб гайила, адан хъуьруьн мадни паражез вай. Кар гьинал алатӀа чирхьайила са хейли чӀавуз ларлугьуз зунни хъуьренай… ВАРЦАР-ЙИКЪАР алатайдалайахпа мад сеферда Няметаз Къубадай эверна. Гила анай хтайла Няметал хъвердай гьал алачир. Са шумуд юкъуз ам садавни раханач, ахпа вичин гъилин хатӀарин арадай хкягъиз, чараракъудиз цӀай авай пичиниз ве гье на. Са хейлибурни шалунинюкьвал кӀватӀна кьуд пипӀизтӀвал гана зав вугана: - «Ма паб,ибур гьина кандатӀани чуьнуьх ра, алай чка гьич зазни лугьу мир». Зун кар гьинал алатӀагъавурда акьу на. Советрин гьукуматдин девир гъвечӀи халкьарпатал пара писди тир. иллакичи халкь патал. Вуч хъсан хьа -на, а гьукумат фад чкӀана. Гилачи республика кьилди хьайидалай кьулухъ, лезги Нямета кӀвалахай пуд нумрадин мектеб дизни, шегьерда са куьчедизниадан тӀвар ганва, эсерар акъатзава...» айиша халади и ихтилатардай чӀавуз адан чинай лезги Нямета чӀугур азабар, тӀалар,заридин жегинин руьгь акваз вай... Ватандин ЧӀехи Дяведа 1943-ихтилат
йисуз кьейи зари эчӀехви Шемседдин Пиругъланов айиша халадин чӀехи стха тир. адангъилин хатӀар уьмуьрдин юлдашдивай хвена къвери несилрив агакьариз тахьуни виридазтаъсирнавай. и кардикай виридалай пара дерт хьанвайдиайиша хала хьанай. Гила аданвичин кьисметдизни гьа ихьтинйикъар атанвай. адаз вичинстхадин суса авур гунагь картикрар хъийидай гьахъ авачир. Гьавиляйни айиша халадинхиве гьатнавай кардин заланвалмадни пара хьанвай. лезги Няметан экуь, женгинин руьгьайиша халадиз и карда чӀехикуьмек хьана. адалай и каралакьна. Гьавиляйни къе аданрикӀиз са регьятвал атанва. Советрин девирдин диссидентзари лезги Няметан гъилин хатӀар хвена къвери несилривагакьарун гьар са касдин гьунартушир. Гъилин хатӀариз я фу,яни яд канзавачтӀани советринспецслужбаяр гуьгъуьна гьатнавай са заридин гъилин хьатӀархуьн гзаф хата квай кар тир. икардин вягьтедай къвез хьанвайайиша халади къе вичин къвалав гвай хтулризни уьмуьрдинтарсар гузва. Гьавиляй хтулри,пуд лагьай класда кӀелзавай Мегьемедалидини, вад лагьайкласда кӀелзавай ФатимадичӀехи бубадин шиирар хуралайлугьуникай гьяз къачузва. Фатимади лагьайтӀа, вичи шиирарникхьизва. ада вичин чӀехи бубадиз кхьенвай са шиир чазникӀелна: Шаир буба, чан зи ширин, ГьикӀ я вун и къара серин? Хъсан ятӀа, чазни хъсан, Хьанва вун чаз мадни масан. ЧӀехи хьанва аялар ви, Вири сад хьиз хъсан, ферли. Сад духтур я, сад инженер, Сад учител, сад бухгалтер. Хабарар чаз пара ава САД-САДАЛАЙ хъсан, багьа. ГьикӀ лугьуда я чан буба, Вун хьанва лап масан буба.
МЕЛ-МЕХЪЕРИК зун айиша халадал гьалтнайтӀани, идавайадавай пара ихтилатар ван хьанвайтӀани, чин-чинал ацукьнаихтилатриз сифте сефер тир. идишегьлидин уьмуьрдин юлдашзари Нямета чӀугур кьван вириазабар адахъ галаз пайнаватӀании кардал са кӀусни пашмантушир айиша халадин ихтилатар са барка уьмуьрдин чӀехитарсар я.
ЭчӀехуьре -ЦУЬЦӀЕНИФТАЛИДИН чуьхверрин багъ авай. А багъ гила амачтӀаниадавичинтӀвараналтуна. Аданхва Нямета лагьайтӀа,вичинтӀварлезгилитературадакъизил хафаривдикхьена... Нупа хтулринди я.
6 февралдиз "аламдин" редакцияда "марвардин" нубатдин межлис кьиле фена. межлисдиз Камран Къурбаналийрин, Бажиханум исаева, Дарвин велибегов, Зерифе Кьасумова, Бестинифтиева, магьире Ширинова, жалал жалалов,абир ЭчӀехви, адил Къайибханов, имран Кичибегов, рапия Къарибова, Эйваз Гуьлалийринатанвай. Пара иер гьалара кьиле фейи поэзиядинмежлис асул шиирдинни манидин сувар хьана. "алам-дин улубар” сериядихъ галаз цӀийизакъатнавай Бажиханум исаевадин "Дамаха къелем" тӀвар алай цӀийи улуб автордизни сюрпризхьана. Гьавиляй къе Бажиханум бахадин эсерарпара кӀелна. Чи межлисриз гьар садавай къвез жеда. аначинеба са шеъ авайди туш, гьакӀни политикарни. Чна вар ахъаз межлис кьиле тухузва. вични ваналаз. сада-садавай чирзава. Чи эсерар, гьакӀни чипоэзиядин векилрин, классикрин эсерар кӀелда,меслятарда. алатай межлисда лезги НЯМЕТАН"ХКЯГЪНАВАЙ эсерар", и межлисда Бажиханумисаевадин "Дамаха къелем" чи хайи литературадиз пай я. Гьелбетта чаз нубатдин межлисдизнигьа и жуьре къвез канзава. ибур чи коллективдинзегьмет я. Гьар сад са кӀвалахдикай галкӀана арадал гъизва. садазни гонарарни авач, мажибниавач. Я чаз и кардай канни ИЙИЗВАЧ.ЧНА идалди ЧИРУЬГЬДИН ТӀАЛАБАЦӀУРЗАВА. Чаз чи къайдаярни АВА.ЧНА алачир инсанрикай,нубат авачир кьуртӀи крарикай ихтилат кватайлаакъвазарзава. Чун вири межлис хуьз алахъзава. Халкьдиз чавай гафар-чӀалар ваъ, михьи сенятканзава. Чун са хзан Я.ЧАЗ садра илифайдаз, мадгъил хчуз кандач. мад къведа.
Чун маса чӀаларал кхьинрин акси туш. амма ДИДЕДИН ЧӀалалкхьин чара авачир кар я.миллетдилай аслу тушиз кхьизвайда сифте вичи“марварин” межлисар
кхьизвай ЧӀалаз хидметзава. Зун "марвар"дин 33 межлисдикай тек садавагакьнач. нубатдин межлисда чи ПУД йис жеда.и пуд йис чаз гьам литературадин рекьяй, гьакӀничир-хчирвилин рекьяй лапни кутугна. тӀварцивчидай инсанар рикӀинви хьана, сад-садан хийир-шийирдив агатна. Зерифе, вакъиф м., Бажиханум хьтин лезгиняметан, Забит ризванован мектеб, "рикӀин гаф"акунвай инсанар, Дарвин велибегов хьтин чӀехиинсан и межлисрал акуна. Кар я, Квез чна нагьахъан крар ийизва лагьайтӀа чӀалахъ жемир.атана чкадал килига. Чи вар, чи рикӀ виридазахъа я. и межлисдал атай гьар садаз чна "УЬФУЬКЬ-С-ДИ" туькӀуьрнавай 20I6 йисан йикъарганпишкешна. Чи межлисдин 100 яш чун галачиз къведай сихилри авурай.
Ризванова Элнара Азадан руш 1995-йисуз КцӀара дидедиз хьана. КцӀара Лезги Няметан тӀварунихъ галай юкьван мектеб акьалтӀарна Бакуда Техникадин Университетда кӀелзава. Лезги, азербайжан, урус, ингилис чӀалармихьиз чизвай и викӀегь руша франсуз чӀални чирзава. Са шумуд чӀалалшиирар кхьизвай Элнара чи чӀехи шаир Забит Ризванован стха Арзумананхтул я. Адан илимдин макъалаяр ктабриз акъатнаватӀани, поэзиядинсифте кам «АЛАМДА» вегьизва. Ваз мадни агалкьунар, Элнара!
са сеферда зун, Зи бубад галаз Фенвай кӀамариз Кулар хчализ. КӀунтӀунал кьакьан,акьвазнавай чун. са кӀус ял ягъаз,тек амукьна зун.и къалин тама,са кьакьан тараамукьна фикир. Бубад гъил кьуна,жузуна эхир:-и там Буба гьидан я,рапӀрапӀ гузва чаз?-вид я бала, вид, Бахшзава за ваз! Хъвер хьана чинал Хвеши хьана заз.вил вегьена шад жузуна за мад:- Буба, и дагъ гьидан я, живедин кӀукӀ квай?-вид я бала, вид я! Бахшзава за ВАЗ!-БЕС им? Бес ам? анагар?агь! и иер чкаяр! Бубади икӀ лагьанай:- Чан бубадин кукупӀ руш, Чин рагъ хьтин рикӀиз хуш.ви вилериз аквазавай,ви рикӀиз вуч кан ятӀа,вири вид я, вири ВИД!-ЗА, ваз бахшзава !!!
Дамах аку чуьллерин, Дамах аку цуькверин, Дамах аку цаваринвили, иер наварин. Дамах аку гвай чилив, ЧӀугванвай хьиз зи гъилив. Дагъдал алай мурк аку, Чаз серин йикъар гайи. Яргъи рушан мугъ акужуьреба рангар гъайи!
Вун акунихъ вил гала хьи диде зи, Агъзур хиял гьатнава къе рикӀе зи. Ви лайлайдин ван гьатнава кьиле зи, Азиз диде, къакъат мийир чавай вун. Акваз кан я, экв гузавай вилер заз, Гъиле канда ви чими тир гъилер заз. Чан диде вун, хьурай сивел хъвер алаз, Азиз диде, къакъат мийир чавай вун. Вун гекъигда верцӀивилихъ дуьнядин, Вини кьиле ацукьа чи суфрадин. Берекат я, абур я чи хизандин, Азиз диде, къакъат мийир чавай вун.
Зи цӀа кьунвай беден михьиз чӀух хьана, Зун халкьариз шад билбил хьиз аквада. Дердерикай фикирдайкьван тух хьана, Эхирни хьи, зун вилерал цӀрада. Квез гьикӀ жеда шад хъвер ала зи чинал, Вири крар къулай-дигай бахча хьиз. Квез гьикӀ жеда кун тийир хьиз ракъинал, РикӀ ацӀанва цуьквер алай парча хьиз. Зун, гьа куьн хьиз, гагь хъуьреда датӀана, Вилерилай зи мур хьана накъвар физ. Бахтуникай Аллагьди пай атӀана, Бахт амачир есир хьана йикъар физ.
Агь, зун кузва, нефес михьиз дар я зи, Зун мехъерин ван атӀанвай зуьрне я, За вуч ийин жуван кьадар кьисметдиз?! Садакайни чара тахьай дуьне я. Зун мехъерин ван атӀанвай далдам хьиз, Са пелешвал зи кьисметдин чешне я. Зи уьмуьр са яргъи гужлу макьам хьиз, Садакайни чара тахьай дуьне я.
Къазиханов Омар Мурадан хва 1997-йисан апрелдин 24-даз Птидхуьрел дидедиз хьана. Волгоградда Медицинадин колледжда кӀелзава. Дидедин чӀалалрикӀалай жегьилди шиирарни кхьизва. Сифте яз «АЛАМДА» вегьизвай камбарка хьурай жегьилдиз.
Агьмедова Луиза Албертан руш, 1993-йисан октябрдин 5-даз СтӀал Сулейманан райондин Герейханов хуьре дидедиз хьана. Хайи хуьре мектебкӀелна акьалтӀарна, ахпа Магьачкъалада ДДУ-ДИН филологиядин факултетда кӀелнавай и лезги рушаз мадни агалкьунар хьурай. Луизади лезги ва урус чӀаларал шиирар кхьизва.
вахт ракъуриз, нагьахъдаказ чалухиз, Хуьдач гьуьле батмиш жерди самари. Саламат яз хуьдач ви кьил, кукӀварда,игьтиятсуз вегьизавай камари. ЦӀув къугъвамир, и крар туш къулайбур,чидач тахсир алачирбур, алайбур. Пара жеда алугдайбур, кудайбур, Эгер ялав кьунаватӀа тамари.винизди я органирин къене кьил? Эквда пуд къуз, фидайди туш кьиляй-кьил,ийиз фурсар, кьун тавурай вине кьил,чеб ракъинив гекъигзвай шамари. Пара ава затӀар винел кӀацӀ алай,аватай къаб пурцу жеда кӀацӀалай. Дуьз чкайрай авахьзавай вацӀалай, Пара ванда хваларини кӀамари.чахчахъд гъиляй ви чхрадал гъал жедач, Гафархъандив икъван ван, гаф-чӀал жедач,азадбурув пара гьарай, къал ЖЕДАЧ,«САЛ кукӀварда хак акъатай ламари».
ви кьил вахтсуз лацувилиз муг жеда, ТӀиш твамир на кьил такъатдай крара. Ламран палан юзурармир, руг жеда, Кьал ацатмир тӀал авачир сарара. Майдан буш я къалханринни, турарин,ванер хуш я мел-мехъерин, суварин.вуж тик къвазда зи уьмуьрдин гурарин, Марфадик квай, китӀанавай кӀарара?и девирдин дамар завай кьаз хьанач, Цуькведин пеш, я таран хел хаз хьанач. Хъуьруьнарин, хвешерин сел тваз хьанач, Дертни гъам я гьатайди зи чарара.им дуьня я, батӀул касдин пад кьадай,ацӀай кьиле лашар, къванер аквадай. Лагь гьидакай кьукь хьанач и дуьнядай,а дуьнядиз ахъа хьанвай варара?!... Къуьлуьн харман тӀун хьанава чӀагъариз,вичин ванцел вич ашукь яз – гьарайиз.никӀер, багълар кун хьанава чӀагъариз,ахцукьзамач билбилар зи тарара. Зи тарарал хирер ала, ичер ваъ, Я нар, я жум, я цуьк-кӀурукӀ, пешер ваъ. КӀева япар, куь рикӀ алай хвешер ваъ,рикӀин суза гьатнава зи цӀарара.
рикӀиз кани патахъ элкъвез гарар хьиз,азадбур я зи манияр, баядар. Зи шиирдин цӀарар текъвез чилиниз, Пагь атӀана амукьнава сайядар.регъуьда кьил агъузда «эхь» жаваб яз, Гьарфар чир хьун гьисабзавай савад яз. Заз амукьда са азиз тир мурад яз, Гилани гъил агакь тавур мурадар.
Февралдин вацра чи халкьдин рикӀ алай зарийрикай сад тир Зерифе Кьасумовадин дидедизхьунин 60-йис тамам хьанва. Хъсан зари, къени инсан, Забит Ризванован ва Лезги Няметан “РикӀингаф” литератур КӀВАТӀАЛДИНМЕКТЕБДИЛАЙЖЕГЬИЛ“МАРВАРДАЛДИ” ЯРГЪИЛИТЕРАТУРАДИНРЕХЪАТӀАНВАЙИЗАРИ1956-ЙИСУЗСТӀУРДАЛАГЬАН, БАЙРАМСАЛИМОВАН, КЕЛЕНТЕРКЕЛЕНТЕРЛИДИН, Алимурад Шагьдагъвидинхайихуьре - СтӀурадуьнедизатанва. ЛЕЗГИНЯМЕТАНМЕКТЕБАКУРИЗАРИАДАНРЕХЪДАВАМАРЗАВАЙБУРУКАЙЯ. “Алам” ЖУРНАЛДИНРЕДАКЦИЯДИНКОЛЛЕКТИВДИНВА“МАРВАРВИЙРИН” патайзаридизиюбилей мубаракзава ва уьмуьрдин и залан рекье ЧӀЕХИГЪУЦАРИВАЙЧАНДИН сагъвал, рикӀиншадвалварегьятвалтӀалабзава!
Бахт садавай къахчуз садаз гузава, Сад сажунал хъухъвазава, сузава. Сад гишила вич кабаб жез кузава, Сада кациз гадарда шиш-кабабар. Са аялдин шел атӀуда ниниди, Цуьквер шурда са билбилдин маниди. Сада вичин муьгьуьббатдихъ каниди,чӀалахъариз ийида дад-бидадар. Пайдах, кьил мус вине жеда гьахъунин, Мус хъуьтуьл жед рикӀ гьулдандин, ракьунин?чи патахъ мус элкъведа чин ракъинин, Мус цӀрада и муркӀадин къаябар? Баянариз тежез акур аламат,вич мат ама шагь амачир зи шагьмат. ФЕКЬИ-ФАХРА амукьнава хьана мат,ахъай тежез и тӀилсимар, запабар.
ракъар, гатар вири ваз хьуй, ХъуьтӀер, къаяр заз амукьрай.рагъул ятар вири заз хьуй, Кевсерд хвалар ваз амукьрай. Жигъир атӀуз жув физ кӀвенкӀве,вучар ганач за ви рекье?ахкъудмир къе на зи рикӀе,акӀурнавай цаз, амукьрай. Хкьаз цӀару симиник на, Дагъ эцигна зи вилик на. ЦӀай кутамир самуник на, Батмишдайла кьаз амукьрай. Жазан я зун жув-жувакай,чӀулавбур хкатиз фуакай.икрагь хьана чӀулавакай, Са тӀимил кьван лаз амукьрай. Кьве рикӀин гаф-чӀал ийидай,чинал накъвад хвал ийидай. Дерт храдай гъал ийидай, Хушракан ваъ, кӀаз амукьрай.вучда дадсуз бегьердикай, Экв тагудай сегьердикай? Муьгьуьббатдин зегьердикай, Са стӀал заз хъваз амукьрай.
Хуш ятӀа ваз чӀулав, яргъи кифер хьиз, Гьевесдалди ви гардандал аруш жен.чуьнгуьр ядай хьиз тупӀариз килигиз, Йисин гъал жен, ви гамуниз каруш жен. Мана чирин гъетрен, вацран хатӀарин,чар акъайин чилин дерин къатарин. Ша чнани ашкъидикай гафарин, Зун ви рикӀиз я дакан жен, я хуш жен. Шумуд касди ви жамалдал кьуна кьин,ви акьулдал, ви камалдал кьуна кьин.ви гъилева амукьин, я кьиникьин,ви уьмуьрда заз чка жен, я буш жен. Лугьуз жедач ви гуьзелвал такурдаз, Дуьзвиликай вуч лугьун за какурдаз?ви ван текъвез, са юкъуз вун такуназ, Мумкин я зун дердинилай нахуш жен.рикӀ гьамиша вун акунин гьевесда, Кьаз жедатӀа ви гъил эхир нефесда?арзуман я, амукьна са къефесда,вун аквадай, маниярдай са къуш жен.аквазва заз ктабар ви гъилерал,ацукьнавай билбилар хьиз гуьлерал. Каинатда – цаварал, я чилерал,чӀалахъ жедач, ваз ухшар мад са руш жен.
Безек гана азардизни за зардал, ТӀалдин гъиляй чан хьайтӀани жазданар. Дердер, гъамар акъуддай за базардал,авай тиртӀа дерт алцумдай мизанар.вилин накъвар- багьа затӀар алцумдай, Сан къалурдай гуж агакьдач КЪАПАНДИН.“МАРВАРИН” чинар
рехъ квадарда, эхкъечӀ жедач къумлухрай, Эхир жеда сарбан кьейи карвандин.и кьадардиз, и кьисметдиз вуч лугьун, Як такурдаз къалурзавай тухулар. Къван гуналди, пешер, хилер хуналди, Кьурадай туш зи тарарин дувулар. Шиш дагъларин синералла зи гелер, Дагъаррани квадарнавай сандалар. Къадагъайри кутӀунайтӀан зи гъилер, Зи фикирриз ягъаз хьанач къандалар. Безек гана азардизни за зардал, ТӀалдин гъиляй чан хьантӀани жазанар. Дердер, гъамар акъуддай за базардал,авай тиртӀа дерт алцумдай мизанар.
Хьран къене кудайди туш чи фирчин,чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! Къайибуруз ахъайдач рак, гудач чин,чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! ЦӀай авачир халкьдин къула цӀай кудай, ЯР-ДУСТУНИЗ чимивилин пай гудай, Душманириз регьим тийиз цӀай гудай,чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! Гьил агъада авай элдин гъил кьадай,чи накьварал яргъи авур гъил хадай, Хаин касдин рикӀ атӀудай, кьил хадай,чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин!агьузарар, вилин накъвар пай гъимир, Хуш манияр, авазар гъваш, вай гъимир,чун саврухар даканбур я, къай гъимир,чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин!
Гьалар хъсан аквазвач заз гьавадин,вун чиниз ша, куь патара къай жеда.вилер кун я чӀуру хесет гумадин,чи гьуьрметар вири са къуз зай жеда.виш йис я лам, лам яз, ийиз чалухар, Кьуьлуьк кутаз винел алай алухар. Дидейрилай вилик фида къудухар, БалкӀанирин гуьгъуьнани тай жеда.авачирдаз веревирдар, кьатӀунар, Жеда кьиле акьадай къван катунар. Ухшарбур я лугьуз са кӀус акунар,ни лугьуда лам балкӀандиз тай жеда? Кутаз гьисаб авачир кьван нуькьсанар,акатайда туькӀуьрзава дастанар. Къе цӀегьерин уьруьш ятӀа бустанар, КӀватӀхъийирди на бегъер ваъ, вай жеда. Муьгьуьббатдин цӀай рикӀера куз жеда, ЙИСИРДИ-ЮГЪДИ атӀудачир цуз жеда. Хвешивилер, пашманвилер гуз жеда,ни лугьуда, ашкъидикай пай жеда?!...
ЦӀийи шиир кхьихь лагьай стхаяр, ЦӀурудавай квез гуз жедач цӀийибур. ЦӀийибуру туькӀуьрзава суфраяр Гьабурув гва цӀийи курни, цӀийи тӀур.ракьунин кьил заландаказ галтадиз,ракь гатаз я чидайди зи кӀутадиз. Заз чан гайи, илгьам гайи Худадиз, Зун дахай я, цӀийибурни хайибур. Фикир тагуз и дуьнядин крариз, Лашар вегьиз емиш алай тарариз,алакьзава гъамарилай камариз,валлагь абур гайибур я, гайибур. Зи гафари шуьше рикӀел цвал тада, Зи тупӀари дуьз йепинал тӀвал тада. Куьн агатмир, кьиле, сара тӀал твада, Зи булахар къайибур я, къайибур. Лацудаз гьич стха жедай туш чӀулав. Гекъигармир куьне и кьвед сад-садав. Ядни цӀай я, аскӀан чилни кьакьан цав, Югъни йиф я - гайибурни КАЙИБУР.“МАРВАРИН” чинар
Кайи рикӀер, рикӀ вугумир куьне зав, Зи булахар къайибур я, къайибур.
Къушраз акур тваруникай тум хьанач, Зегьмет чӀугна вегьейтӀани накьвадал. Пака лагьай миргихъ къени тум хьанач, Къенин крар вегьимир на пакадал. Куьтягь жедач гьахъ-нагьахъдин адават,вич гьахъариз изва галукь, гъазават. БарбатӀ хьана чкӀида кӀвал-дарамат, ЭцигнатӀа йитимд вилин накъвадал.рагъ акьуна кьве къуз хьайвал чиричар, Марф къвадалди харада тур кирпичар. Къуьруь мийир жуван хци уьлгуьчар, ГьакӀ алтадиз йис алачир какадал. ЦӀарцӀарар гуз алукӀнавай чухади,вил алцуриз зарзарар квай яхади, Яргъалайни чир жеда ваз хахади,атӀлас, дере, хара жеда хахадал. Какур гъилив квадачир кьил чухвадай, Меци гелкӀиз и пад, а пад ягъадай.вичин чка чин тийирди рахадай,вахт атайла ацукьара чкадал. Фад неъ, якӀу къачурвал я пака ни, Къайи мука чандал къведач какани. Кар чимиз яхъ, пакани кьий, ахпани, Къайи къулал звал къведай туш хапӀадал.
Симиналди хуцанавай сиверин, Пад хкудда жибиндини хъултухди. Тере элкъвезва дуьнядин чарх. Шиверинвезифаяр къахчунава къудухди.икьван гуьзел дуьняди чун алцурда, ЮГЪ-ХВЕШЕРИВ, йиф-дердерив ацӀурда. Муьгьуьббатдин цӀу чи рикӀер къарсурда, Элуьхъардач и цӀай залум саврухди. Хазинаяр якьад чилин къатунай, КӀвал ацӀудай экв аватди рапунай. Цуру хьана, каф къарагъна къапунайакъатиз физ-чил ацӀурда къатухди.авайданди: кая, кьея, авач я,авайди са руфун, кьве гъил, кьве кӀвач я.ван къвезвайди гьамиша бес хьанач я, Милйончидиз жедач кепек артухди. САД-АШ ава, кьвед-шиш-кабаб, пуд-къафун, Гьикьван тӀуьртӀан ацӀудач вун, я руфун. Гзаф усал адет хьанва «це» лугьун,чир жезамач я гишинди, я тухди.
Са уьмуьрда вири жедач стфуниз, Гафар, крар гзаф ава татугай.чилин винел алай гьар са жанлудиз Пай хкатда заха, хаха гатукай. Буржуниз вач, мублагь туштӀа ци ГIАФАР, Яд гьазура, уьицӀуь ятӀа ви афар.ваз гьамиша хийир жеда, зи гафар, Япуган хьиз куьрсарайтӀа япукай.ваз ван хьанва луькӀуьн тийин саваб я, Кисун четин суалризни жаваб я.иесидив яхкьадайди кӀараб я, Кабабчидин гъиле гьатай якӀукай. ШЕЛ-ХВАЛ авай кьве хилени гьабедин, Стха кьена рикӀ хер хьайи дидедин.ивид тарих рикӀел къвезва дяведин, ЦӀай хкатдай ракь гатадай чатукай.ваясузар чи накьварай куьч хьурай, Тарашчияр, чапхунчияр пуч хьурай. Бала кьейи чубарукди вуч хъурай, Къе кукупӀдиз кун хьанавай МУКУКАЙ?!“МАРВАРИН” чинар
и манирин ван хьайила, аминат вилин накъвар хуьз тежез гзаф шехьна. рушарин хъуьруьнар мадни кӀевиз хкаж жезвай. абуруз акӀ жезвайхьи, тухузвай сусари чпин абур хуьн паталдишехьзава.ниседи аминатавай хабар кьуна:- вун гьикьван шехьда, бесрай! Гила са манилагь жуван иер ванцивди. Тухузвай рушаз вичин рикӀин сирдикай ихтилат ийиз канзавай, ада лагьана:
Кьакьан дагълар са затӀни туш, РикӀиз кани яр хьайитӀа. Кьакьан дагълар аскӀан жеда, Кани яр вун заз хьайитӀа. Зун къизилгуьл тар я вахар, Цуьк авуна бегьер тагай. Фани, дуьня, вучда вакай? Заз Аллагьди бахтар тагай. Кьилел алай къирбишин шал, ЦӀал вегьена кайидай яхъ. Чан кани яр зун ваз хьанач, Кьисмет хьана кьейидай яхъ.
и гафарин ван хьайила дустарни шехьизэгечӀна. аминатан дидедиз вичин рушакай парахъел атана, ада лагьана:
ЭкъечӀзава зи руш кӀваляй, Яру дуьгуьр чина аваз. ЯВАШ-ЯВАШ вегь на камар, БалкӀандаллаз къвезва чамар. Вегь къадамар яваш-яваш, Вун физавай тавдиз тамаш. Акъвазнава вал вил алаз, Тавханада жегьил юлдаш.
ахпа дидеди рушаз «мад вун шехьна заз акунтавурай» лагьана, рушаривай «ПЕРИЗАДАЯР»ЛУГЬУН тӀалабна.
Лацу чинай авадарна, Иер либас алукӀарна. Вун балкӀандал акъадарна ЭкъечӀ кӀваляй, я цӀийи свас Перизада, гьай гуьзел яр! Вуна зи рикӀ кай гуьзел яр! Къеневай рикӀ хьана перез, Яр хтана хъуьрез, хъуьрез.
Далдамдинни зуьрнедин ван акьазва суваринкукӀушра. Енгени лемпе гваз гьазур хьанва. ДИДЕ,БУБА, стхаяр, имияр, халуяр физва рушан патаврухсат гуз, пек алукӀдай ихтияр гуз. Гьич сасвасни и чӀехи хуьре икьван иерди тушир. КӀвалацӀанва папаривни, рушаривни, аялрив – виридааминатаз тамашзава. Лацу къирбишиндин шалдин винелай яру хара вегьена, чин кӀевна. СакьуьнчӀуькай халуди, муькуь кьуьнчӀуькайнистхади кьуна акъудзава шехьзавай аминат кӀваляй. КуькӀуьрнавай лемпе гваз енгени кьвалалала. Свас арабада акьадарна рустаман кӀвализрекье твазва. рустаман кӀвализ балкӀандал алаз жегьилрикай сад атана тфенг яна, свас агакьзавайди хабаргана, адан викӀегьвилиз, виридалайни кӀвенкӀемуштулух гуниз килигна, ярдин дидеди балкӀандин туьтена яру шал туна. виридак къа ла булухакатна, сварагдин вилик экьечӀна. Сусан кьилелгьар патахъай пулар, къенфетар, шекерар, дуьгуь... вегьиз хьана: чи свас бахт авайди хьурай,кӀвализ берекат гъидайди хьурай. Къариди виртпӀузарик яна: «кӀвални, чунни сад-садаз ширинхьурай» - лугьуз; ваха сусан хъужахдиз гада аялвугана: «ирид хцин диде хьуй вун» лугьуз. КӀвалин вилик машани, суса кӀвачив ханвай курниаламай. Свас тавдин кӀвалин са пурча акъвазарна,рушари атана енгедикай ягьанатар ийиз эгечӀна:
Са югъ завай жедач эхиз, вун гьинва яр? Лугьуз шехьиз. вун акур югъ рикӀел хкиз, Зун рекьида авачиз вун, Жедач завай галачиз вун. Пенжердилай вегьена хур,вил рекьера жеда алцур. рикӀи гудмаз хурал кцӀур, Жедач рикӀел алачиз вун? Жедач завай галачиз вун. Хире ийиз рикӀе къаван,вун авачиз дуьня яван, Къвазарда за нефес жуван,вучда закай амачиз вун, Жедач завай, галачиз вун.
Квахьда ахвар, къведач кьарай,акъат тийиз ван япарай.акваз жеда заз ахварайрагъ гьикӀ ятӀа зар галачиз, Зунни гьакӀ я, яр галачиз. Хам кудайвал алкӀана цӀай, Шехьда зи рикӀ ийиз гьарай,ичӀи акваз ацӀай сарай,рагъ гьикӀ ятӀа зар галачиз, Зунни гьакӀ я, яр галачиз. Са цуьк я зун, рангни яру, Ярди хвейи къуш я хару.чепелукь хьиз тухвай гарурагъ гьикӀ ятӀа зар галачиз, Зунни гьакӀ я, яр галачиз.
Чамран кӀвачел звер ала, Енгед сивел хъвер ала. Свас аку чи лиф хьтин, Енге аку кьифхьтин. Сусан вилер чӀулав пӀини, ПӀузар яру некъи! Енгед кӀвачер какурди, Вични са затӀ такурди.
Гьа иналди аминатанни решидан канивалчпин рикӀера амукьна, ада бегьер ганач. Халкьарин арада дявеяр авай четин йисаратана. Урусатда «лацубурни», «ярубур» пайдахьанвай. вишералди ягъунар, кьиникьар акунвайрехи хьанвай Къавкъаздин сувариз мад инсанарсад-садал элкъуьнар, дяве тухунар ахкуна. 1917йисалай 1920-йисалди мусурманрин кьил чеченистандин ва Дагъустандин имамди аварвинажмудин хкягънавай. Туьркиядайни вичин кьушун гваз имам Шамилан хтул Сайдабег атанвай. решидан рикӀе динжвал авачирди хьиз, дуьнядикни къалабулух квай. Самурдин дередиз паратуьркерни атана ацӀанвай, гьана абурун кьушунрин чӀехи корпусарни авай. Туьркер лезгийринхуьрериз физ, анрайни аскервилиз рекрутар кӀватӀиз жедай. Гзаф жагьилар рекрутвал ийиз Шамилан хтулдиз куьмек гуда лугьуз, бубад ватангвадар ийиз яргъариз акъатна.ихьтин динж тушир йисара пис тӀаларнипайда хьанвай. а тӀалар рагьман бубадин кӀваливайни яргъаз фенач. Свас гъанавай юкьван гададихъ гьа азаррикай галукьна, ам рагьметдиз фена,пуд йикъалай адан цӀийи сусан уьмуьрни куьтягьхьана. абуруз несил хьанач, амукьайди са сурархьа на. Пуд йикъан арада кьве мийит кӀвалейакъу дай рагьман бубадивай кьил хкажна дуьнядиз килиг жезмачир. ада капӀ ийидайла аллагьдивай тӀалабдай вичин аялар саламат хьуй лугьуз.чӀехи стха Къарибаз стха решидакай хъел къведай. Дуьнядиз, инсанриз, хизандиз – виридаз азиятавай вахтунда, идан дерт канивал хьана, кьисметтахьай рушан фикирди кьуна гада югъ-къандивайцӀразва. Бес икӀатай югъ акъудун дуьз яни?
Зи тандилай алахьиз зуз, Ксуз тежез хъуьтӀуьн цкӀиз. Кьуна къаю къужахда пис, Мекьизва заз, мекьизва, Зун мекьила рекьизва. Япарилай алатиз гар, СакӀани заз тагуз ахвар, Йифди авахьзава чӀутхар. Мекьизва заз мекьизва, Зун мекьила рекьизва.незавай фу туна зуракӀ, ГъвечӀи кацни гатда хьрак, Къайи зурзун акатиз захъ, Мекьизва заз мекьизва, Зун, мекьила рекьизва. Муркадини кьуна шуьше,нехиш ягъан ялда пеше.ракъин чимни тефиз ише, Мекьизва заз, мекьизва, Зун мекьила рекьизва. Лап чӀижери гайи хьиз хуз, Къвезва къай- фул, нефес атӀуз. Кудна цавай цифери пӀуз, Мекьизва заз мекьизва, Зун мекьила рекьизва.акваз вилиз жив, ранг ачух, ийиз къалин жуван алух, Кьилел алаз йисин яйлух, Мекьизва заз мекьизва, Зун мекьила рекьизва.
Яр атана кьуна зи гъил, Хвеши хьана шехьна кьве вил. Дуьня рикӀел амачир зи,ашкъидивди акахьна кьил. Багъиш ийиз къеневай рикӀ, Залай яргъаз алат тийиз. Заз килигиз, рахазвай ам, Квелин тийиз, галат тийиз. Шад тир кьведни лугьуз-хъуьрез, Кьилел ачух цавар тир. Лагьайкьванбур, гьайиф за квез, Йифиз акур ахвар тир.
алатна фей йикъар хукваш рикӀел на, Шумуд гада тунатӀ жувахъ цӀигел на. ТӀварар хукваш сад-сад жуван мецел на? Парабуру ви тӀвар кьадай ван хьана, вун дуьнядал лагь, шумудаз кан хьана? Лагь вуна заз, шумуд хьана пехил вал? Шумуд рикӀяй акуна ваз пехилвал, Масадбуруз татурай ван, лагь япал. Заз парабур вал вил алаз ван хьана, вун дуьнядал лагь шумудаз кан хьана? Лагь вуна заз вун акурла шумудаз, Лап экъведай гьевес къведай шулудаз.ваъ, лагьайла жибин ацӀай пул гвайдаз, ван хьана хьи, кьве йикъалай чан гана,вун дуьнядал лагь шумудаз кан хьана? Лагь вуна заз, илчивилиз атайла, чӀулав гада рикӀиз мукьвал татайла,на дидедиз гумир кандач лагьайла, Дидедвай вун кьисмет тучиз тан хьана,вун дуьнядал лагь шумудаз кан хьана?инсанрини рахадайбур акваз таб Масадбурун гафаризни тагуз яб, вун акурла жегьиларни жез татабава лугьур, хабар хиял ван хьана,вун дуьнядал лагь шумудаз кан хьана? “Марварин” чинар
вилин накъвар туракь хъуьхъвел иер я, Кани гафар, верцӀи мецел иер я.ашкъидин дад, михьи рикӀел иер я,рази я зун и йикъалай, шукурда!
Гьар аялди са чӀал кьуна дидедин,чӀаларикай маниярни туькӀуьрда. Кьегьал касди таъсиб хуьда дигедин.-вине кьада за адан тӀвар, шукурда.
рагъ сад ятӀан, чим акьуддач виридаз,мичӀи рикӀе илимди экв куькӀуьрда. Куьз герек я, илим, акьул кьеридаз, Гьа авайдал рази хьайтӀа, шукурда.
чи дагълариз вичин кьакьан кӀукӀ ава,ахъа тахьай цуькведиз кӀурукӀ ава, Зи рикӀе са, лекьрен балад муг ава, Жедач вилик са шеъ, фалай, шукурда.
чатухъанди ифирнавай гьуьлдан хьиз, Гафарни гьакӀ кани патахъ къекъуьрда. Гьар юкъуз кӀаш акьазавай зулдан хьиз, Кьиле кӀашар акьуртӀани, шукурда.
Гуьлжагьан Мисриханова Султанмурад Гюльметов Адил Къайибханов Намик Фарзалиев Юсиф Халилов Рапия Къарибова Эйваз Гуьлалийрин
чатухъанар аматӀа яраб хуьре,ракь гатадай, кӀаш кьуна, эрчӀи гъилемаса крар гьатнава гила кьилеа йикъаркай и югъ хьуниз шукурда.
акалайла,заз цаварин ван къведаакван патал,гьикьван бес вил экъуьрда? Килигайла,Юсиф,Гюльжагьан къведа Ягъаз хьайтӀа са гъилиз гъил, шукурда!
вичихъ метлеб авай гьар са гафуничи арайра, чӀехи муькъвер туькӀуьрда. Зегьле тухуз, къимет квачир рахуни Гьуьжетдай кас къвалав хьуниз шукурда.
чатухъанди ифирнавай гьуьлдан хьиз Гафарни гьакӀ, кани патахъ къекъуьрда Гьар юкъуз кӀаш акьазавай зулдан хьиз Кьиле кӀашар акьуртӀани, шукурда.
чӀехи буба Сулейманан гафар Я:"ЖУНГАВ тӀимил, кал гзаф я нехирда"ибур вири и дуьнчядин крар ямуькуь дуьня кьисмет тахьуй, шукурда!
и дуьняда шумуд йисар хьайтӀани Гьаниз фида гьар са инсан эхирда! Сад кесиб яз, садаз дуьня гайтӀани Са фахъ цӀигел тахьатӀа чун, шукурда.
Хъсан кар я, са-садаз чан-рикӀ ийин. Хуш гафуни инсан твада суьгьуьрда. Уьмуьр бахт я, бахт тахьайтӀа гьикӀ ийин?чара аван, мад гьадазни шукурда.
ТӀар хьанавай руьгьди са шеъ кьатӀудач,рикӀ хайит!ан, къелемдин кӀуф ифирда. Гьисс тийидай хам хенжерди атӀудач, Канвай рикӀиз гайитӀа уф, шукурда.
Лугьузавай гафар верцӀи хьун патал,вирт алахна, тӀурунални ХУЬКУЬРДА."ТУЬКӀУЬРДА" гаф мад тикрар тахьун патал, Фагьум гана кхьизва за, шукурда.
Пис кӀвалах туш сада-садав гъил вугун, Гзаф, акваз кан хьайитӀа аквада.мумкинни я ватанэгьлияр акун Сагърай лугьуз дидед чӀалал шукурда...
Кесиб касди яц тухвайдалай кьулухъ, Тар вегьена ракӀарарни кӀевирда. Тумар вегьиз цан цадай чӀавуз зулухъ Туьрездик вич кутуртӀани, шукурда..
и Дуьнядин мус эхират хьайитӀан, КЕСИБ,АВАМ амукьда гьар девирда.нефс ацӀудач,садаз гьикьван гайитӀан Садбуруни адила хьиз, шукурда.
аламатдин къуват ава гьадазни:-марфади чил, накъвади вил куьцӀуьрда.вилин накъвар такурай гьич садазни, Дуьня вири саламат хьуй, шукурда.
Фикирзава, сиве-сивди ацӀанвай, Зарафатрин чанта гьинал ичӀирда? Гафарилай тапарривди кьацӀанвай, Хуш зарафат лап хъсан я, шукурда.
ГьикӀ жеда хьи, зун КцӀариз хтана.илифайтӀа чун Эйвазаз чпирдал. Ярар дустар вири санал атана, ТӀуьнар, хъунар тахьайтӀан, за шукурда.
Лезет жеда вун КцӀариз хтайтӀа,"нивадаваз” чпирални атайтӀа. Дустар галаз куьне чи вар гатайтӀа, За цавариз, гъил винизна шукурда.“марварин” чинар
чи чилерал зурзалагар тахьурай,ада кӀвалер, муькъверни кваз уьцӀуьрда. Эхиратдин югъ вилериз такурай. Шукур ая, зан шукурда, шукурда.
Папа афарар ийидайла акуна, Эхиз хьанач пара тӀуьна дакӀуна. Пулни авач къачудайвал банкуна"мезим" гъиле гьатайтӀа за шукурда.
Эхиратдин мичӀи кӀвале къваз жедач, Зи рикӀ цӀай я мичӀи рикӀер экуьрда. Завай, вавай фана дуьня къаз жедач,и дуьняда саламат я шукурда!
мукьвал жезва яран сувар, ТӀебиатдал чан къвезава. чин умудрик кутаз лувар, Гатфар чаз мугьман жезава.
Гьазуриз яцарни гъелер, Гъиликиз туьрезар, перер, Къайгъудик квай гьар са лежбер. Лугьуз, йис кӀубан къвезава.
Гзаф тӀеъамар чи миллетдиз, Хьуй гатфарин ярахъ галаз.неда чна, хъвада чна,рикӀиз хуш дустар къвезава.
Яраз яру жеда рагъни,михьи жеда, цавун тагъни. Къацу жеда Шалбуз дагъни, Билбилрин хуш ван къвезава.
ХъуьтӀуь мадни вичин гьунар Къалурзама къвазва къвалар. Гатаз цуькведавай тарар Са алачарпан къвезава.
чарадан сал, къванцикай цал. Хкаж хьанва тар пӀинидин. ХупӀиз хъвазва яд тӀилидин, ТӀебиатдал чан къвезава.
акъудда, гьар гьенел шемер. Шад жеда халкь, вири эллер. КуькӀуьриз кӀвалера эквер,чӀехи гъуц АЛПАН къвезава.
Ша чун фин шиирдин кимел,мад килигин, кӀватӀиз эчӀел. Юсиф маллим алаз кӀвенкӀел, Шаир Гюльжагьан къвезава.
Кьуьлер ийиз элкъведа цӀал.илигда, лезги манийрал. Звал гъизавай, чин ивийрал Цуькверин девран къвезава.
Гьар емишда жедай туш квак, Гьар рикӀизни ава са рак. Къавурмани бугъламад як,авай са къажгъан къвезава.
КуькӀуьрайла яран цӀаяр,амукьдач мад хъуьтӀуьн къаяр. чи чилерал, пайиз бахтар, ТӀАРЛАЦНИ-АРЧАН къвезава.“марварин” чинар
* Кирамдин чӀал дегиш тавуна гузва
Эхиримжи 15-20 йисан къене чун лезги чӀал чара чӀаларин гафарикай михьуникай гзаф рахазва. Им лезги чӀал михьун са проблем хьиз винел акъатнава лагьай фикир ятӀа? Я тахьайтӀаим лезги чӀалан пешекарри анжах чеб гъавурда акьадай макъалаяр ваъ, вири халкь патал лезгичӀалан харувиликай, адаз чӀехи девлет ва дегьрин тарих авайди къалурун патал, лезги чӀаланкӀалубдикай макъалаяр тӀимил гунин себеб ятӀа? И жегьетдай А.Гуьлмегьемедован «Лезги газетдиз» акъатай «Лезги чӀалан назиквал» макъала гьикьван хъсан кӀел жезва. «Алам» журналдин алатай нумрада фенвай Юсиф Халилован ва Р.Забитан хцин макъалаярни, завай хьайитӀа,гьа жергедай я. Чаз «лезги чӀал михьна кӀанда» лугьунлай, лезги чӀалан кӀалубдикай, адан кьетӀенвиликай макъалаяр гун важиб я. Зазни и меселадиз жуван акунар къалуриз кӀанзава. Зигафар анжах зи кьатӀунар я, «икӀ хьана канзавайди я» лугьун ттуш. Ша чна сад лагьай нубатда чун рахазвай тема ччара ийин. Алай аямда чаз рахунрин лезги чӀални ава, кхьинрин лезги чӀални. Кхьинрин чӀалакай рахун ччара тема я. Са патахъай кхьинринчӀал гьикьван битав, фад-фад дигиш тежерди хьайитӀа гьакьван хъсан я, муькуь патахъай, амрахунрин чӀалакай гьикьван гзаф къакъатайтӀа, гьакьван пис я. Кхьинрин чӀал рахунрин чӀалазгьикьван мукьва ятӀа ччирун патал, чаз рахунрин чӀала авай лезги чӀалан кӀалуб, адан кьетӀенвал ччир хьана кӀанда. Чаз гьикьван лезги диалектар, говорар хьайитӀани гьа вири гафариз талукь кӀалуб (кӀалубар) хьуниз са шакни авач. Са касдиз чи, лугьуз жеда хьи, часпарар авачир лезгигафар вири ччир хьун мумкин ттуш. Чна чи фикирар гьа чаз ччидай мисалрив «Алам» журналдагайитӀа, ам кӀелзавай са лезгиди чпин хуьруьн чӀалай маса мисаларни гъун мумкин я.
«кичӀевилей», «эчӀегъун» ва икӀ мад. Къан чнагьа «Е» гьарф. За кӀелай лезги чӀалаз мукьва вирисур чӀалара и гьарфуни са сес («сес» гаф лезгичӀала авай хьтинди я; ама къадим туьрк словардаавач) гузва – «е», ама «э» ва я «йе» хьиз кӀелунурус чӀалай са ни ятӀани гъанвайди я ва идалдилезги чӀалан грамматика чӀурна, адак урус чӀаланграмматикадин къайда кутунва: «йетим» гаф«етим» хьиз кхьена «йетим» хьиз кӀелун, «евел»гаф «эвел» хьиз кхьин лезги чӀалаз талукь ттуш. ЧӀалаз къерехдай атай гьарф (гаф) алай чӀаланкъайдайриз табий ийидайди я, чӀал атай гьарфуниз табий ийидайди ттуш: «О» гьарф «У» ХЬИЗ,«Ц» гьарф «УЬ» хьиз, «Ə» гьарф «Е» хьиз, «O»ГЬАРФ «У» хьиз кьабулдинди я. азербайжан чӀалай лезги чӀалаз атанвай «миш» суффиксни лезги чӀалан грамматикадикакатзавач. «Современный лезгинский язык» (авторар: Р.И.Гайдаров, А.Г.ГЮЛЬМАГОМЕДОВ, У.А.МЕЙЛАНОВА, Б.Б.Талибов) ктабда «миш» къачунвай глаголрин дувулдик кутунва. Эгер чун«къачунвай» гаф азербайжан чӀалай къачунвайхьиз гъавурда акьуртӀа, заз ччидач гьи азербайжан чӀалан глаголдин дувулда «миш» («мыш»,«муш», «муьш») аватӀа. Чаз «кудун» гаф аваз-аваз«асмишун» гаф кьабулнава. И гафунин эхиримжикӀус «-ун» лезги чӀалан глаголдин масдар формахьиз кьабулайтӀа, адан дувул «асмиш» гьи чӀаланглагол я? азербайжан чӀала «асмаг» глаголдиндувул «ас-» я, «-маг» кӀусунин «-миш» кӀусунихъгалаз са этимологиядин мукьвавални авач. адак«-миш» («-мыш») суффикс «асмышды» гафунаакатзава, гьамани чун «асмыш иди» хьиз гъавурда акьазва. азербайжан чӀалан «иди» гафлезги чӀалан «ттий» гафунин дигиш хьанвай саформа я. азербайжан чӀалан «вар» гафни лезгичӀалан «ава» гаф я. лезги чӀалан «физва» («физава») гаф къубавийри къени «геде вар» хьиз лугьузва. «асмышды» гаф хьиз азербайжан чӀалан«азмышды» гафни чун «азмыш иди» хьиз гъавурда акьазва. акӀ ятӀа «азмыш» «азмаг» (глагол)ттуш, ам «рехъ алатай» (причастие) я. азербайжан чӀалан «кечмиш» лезги чӀалал «алатай»лагьай гаф я. азербайжан чӀалан «кечмишди»глаголдин алатай чӀав къалурзавай кӀус «-миш-»ваъ, «-ди» я, гьамни лезги чӀалан «ттий» я. азербайжан чӀалан «ҝəлибмиш» (атанавай ттий),«ҝəлирмиш» (къвезавай ттий), «ҝəлəҹəкмиш»(къвединди ттий) гафарни гьа жергедай я. Кьанчна «анламишун» гаф. И глаголдин масдар формакъалурзавай кӀус «-ун» чи «авун» гафунин цӀуру(куьруь) форма я. Гаф чна «анламиш авун» хьизкӀелайтӀа, адан мана «гъавурда акьадай авун»жезва, анжах «гъавурда акьадайвал авун» хьанакӀанзавай ттир. аквазвани «-вал» суффикс кувачиз азербайжан чӀалан «анла-» дувулдик са гьинай ятӀани гъана гилитӀнавай «-миш» акалайлаада «гъавурда акьадай авун» хьтин пичи манагузва.азербайжан чӀалал «батмыш» «батмаг» глаголдикай хьанвай причастие я. лезги чӀалани«миш» суффиксди гьа азербайжан чӀала хьиз глагол ваъ причастие гузва: дишегьлийри чпин рахунра «Я къизмиш!», «Я къудурмиш!» лугьуда.аку «къудурмиш хьун» глагол лезги чӀалан «къудурун», «къудур хьун» гафарихъ галаз туьш къвезва. Чан Ризван, ваз «къудурмиш хьана» гаф«къудур хьана» гафунилай рагьат къвезва, вучизлагьайтӀа, чун са ни ятӀани «къудурмиш хьун» гафуник вердишарнава. Фикир це, «къудур» гаф чавай «къуд ур» хьиз кьабулиз жеда. Эгер «-ур»«авур» гафунин куьруь (къадим) форма ттирдикьабулайтӀа, бес «къуд» вуч ятӀа? Гьан гафунинтуьреме ттир «къудух» гаф чи гафалагра «шука»(«шаркӀунтӀ») хьиз ганва, анжах адаз урус чӀалан‘наглец’ хьиз килигна канда («къудур» ‘обнаглевший’, «къудурун» ‘обнаглеть’). Килига «къуд-урмиш-ун» гафуни чӀал гьикӀ чӀурзаватӀа. Заз чисур чӀаван кхьинра «къирун» гаф акуна, ада«къирмишун» мана гузва. Завай хьайитӀа, къене«миш» кӀус авай гафарикай, гьа кӀус хукудайлаамукьзавай дувул лезги чӀалал гъавурда акьазватӀа, а гафуникай «миш» хкудна тан, эгер «миш»галачиз дувул азербайджан чӀаланди ятӀа, ама чнакьабулнавай причастие хьиз тан. И фикир «-лу»,«-суз» кӀусар кувай гафаризни талукь я. Зун Ризванахъ галаз шерик я: и кӀусар ччараз лезги чӀалаз атанвайди ттуш, гьавилей абур чеб галкӀанвазатанвай гафарихъ галаз тан, ччараз къачуна лезгигафарихъ гилитӀ ттийин, чна алаз-алачиз лезгичӀалал операцияр тухун ттийин. Заз «гафалаг» ва «гафарган» гафариз жуванфикир лугьуз канзава. Са шакни авач, «ган» суффикс чка къалурзавай кӀус я: «Мугъверган» «муг» ЧӀал
тайифадин (гьебилдин) чка лагьай гаф я. ЗавайхьайитӀа, «кан» суффиксни гьа «ган» суффиксдихъ галаз сад я – «мекан». анжах «Мардакан» «МАРДА(Н) чка» ваъ, «МАРДАК-АН» - «Мардак» тӀварциз талукьвилин форма я. Эгер «ган» чка ятӀа,«ху-ру-ган» - хурудал, «далуган» - далудал чкакьазвайди хьун мумкин я. Бес «хъуьцуь-ган» вучя? Муьзеффер Меликмамедова «къуьн»,«кьуьнчӀ», «кьуьнчуьган» гафарин гутугайвалкъалурзава. акӀ хьайила, «кьуьчуь-ган» хъуьчӀуькчка кьадайди жезва (и гафара «ЦӀ» ва «ЧӀ» гьарфер эвез хьун тебии я). Ихьтин чаз «ппеле-ган»,«ттуму-ган», «валар-ган» ва маса гафарни ава. Ризвана «гафалаг» гаф «гаф-ал-аг» хьиз чараавуна, ама «хев-ел-аг», «гъар-гъал-аг», «фар-фалаг», «перпил-аг» гафарихъ галаз гекъигзава,анжах и кӀусарин манаяр гузвач: «гаф» чаз ччизва, бес «-ал», «-аг» кӀусари вуч къалурзава,«хев» чаз ччизва, бес «-ел», «-аг» кӀусари вучкъалурзава? Муькуь гафарикай «гъар», «гъал»,«аг», «фар», «фал», «аг», «перпил», «аг» вуч я? Ша чна и гафариз, лезги чӀалан кӀалубдивай къерехиз экъечӀ ттавуна, масакӀа пайна килигин:«хеве-лаг», «гъаргъа-лаг», «фарфа-лаг», «перпилаг». Сад лагьай гаф «хеве(н) лаг» хьиз КӀЕЛАЙТӀА(«Н» гьарф слогдин эхирда са сур лезги чӀалараниавач, рахунра адан ван акъатзавач, ам нерай лугьузва), адаз чна «хеве(н) чкадал» мана гуз жеда. Кьвед лагьай гаф за «гъар-гъа(р)-лаг» хьиз кӀелзава. лезги чӀаларин гафара «Р» гьарф аватзавайди чаз ччизва: лезги чӀалан «варз» табасаран,агъул, цӀахур, рутул чӀалара «ваз» я. Ихьтин масамисаларни ава: «фирчин» - «фичин» (усугъ),«муьрх» - «муьх», «чурчул» - «чучул» (кьурагь),«цӀурун» - «цӀын», «муьрхъ» - «михъ» (ахцагь). Грек чӀалан гьисаб кьазвай «библия» (ктабар) гаф«би(р)блия(р)» транскрипцияда кхьейтӀа, ама«бирб» ‘записанные’ (лезги чӀалан «бирбичӀ» ‘записка’ гафуникай), «лияр» ‘кожи’ (лезги чӀалан«лияр» гафуникай) хьиз гъавурда акьаз ЖЕДА.«БИБЛИОТЕКА» гафунин эхирда авай «тека» кӀуснигьа лезги чӀалан «чика» я (пеласг чӀалан «Ч» амавачир грек чӀала «Т» хьиз кхьенва – «Ч» «ТШ»ХЬИЗ ван къвезва). «ГЪАР-ГЪА(Р)-ЛАГ» гафунин сад лагьай кӀус«гъар» лезги чӀалан «гъар гун» гафунай ттирдичаз ччизва, амни «дуьзрун», «ири къаябрикаймихьун» я. И гаф кьве гъилера тикрар хъавуниадан гзафвилин кьадар къалурзава. акӀ хьайила,«гъар-гъа(р)-лаг» - «са чка са шумудра михьун»хьиз гъавурда акьун мумкин я. Чи ТӀигьиржалхуьруьн нугъатда гъаргъалагдиз «рагъалаг» лугьуда. ама чна «ра-гъа(р)-лаг» хьиз кӀелайтӀа, садлагьай «ра» кӀусуни гуьгъуьна авай гафунингзафвал къалурзава («-ар», «хун»-«рухун», «хва»«рухваяр»). Пуд лагьай гафунизни за «фар-фа(р)лаг» хьиз килигзава. лезги чӀалан кӀалубда «фар»гаф «элкъуьн» хьиз гъавур-да акьа жеда. Гелхеннугъатда «фур» чарх я, ТӀигьирджал хуьруьннугъатда фарфалагдиз «фурфалаг» лугьуда. УрусчӀалан «воро-титься», «поворот» гафар лезги чӀалал ‘элкъуьн’, «вращаться», «крутиться» гафарничи чӀалал ‘элкъуьн’ я. лезги чӀалал «вар» (ворота) гафни «фар» гафуниз мукьва я, гьамни«элкъвезва», анжах «фарфалаг» хьиз ваъ, 180 дережа элкъвезвайди я. ада урус чӀалан «поворачиваться» гафунин мана гузва. Эгер «фар»‘элкъуьн’ ятӀа, «фар-фар» (гзаф къадардинформа) са шумуд гъилера элкъуьн я. ГИЛА«ФАРФА(Р)-ЛАГ» гаф чун гъавурда акьада, ам сашумудра «са чкадал элкъвединди» лагьай гаф я. Мад «лаг» кӀусуни «чка», «чкадал» мана гузва.азербайжан чӀалан «фырфыра», «фырланмаг»(аквазвани, «фырфыра» гафуна «фыр» кьве гъилера лугьузва; эхирда авай «-а» кӀусни гьа лезгиглаголдин буйругъдин форма я), туьрк чӀаланfiril-firil dцnmek ‘крутиться’ гафар къадим туьрксловарда (Древнетюркский словарь, 1969) авач. Эхиримжи чи гаф «перпи-лаг» ттир. ТӀигьиржал хуьруьн нугъатда адаз «папиле» лугьуда. Эгер эхиримжи кӀус «-ле» гьа «лаг» кӀусуниндигиш хьанвай форма ятӀа, «папи» «па(р)пи»хьиз кӀелайла гьа «перпилаг» гаф гузва. ЭГЕР«ЛАГ» ‘чка, са чкадал’ ятӀа, бес «перпи» вуч я?ама «перпил» гафуниз ухшар я. Завай хьайитӀа иэхиримжи гаф «перпил» ваъ, «пперппил» я вачавай ама «перпилаг» гафуник гекъигиз жедач.лезги чӀалан «перпилаг» урус чӀалаз «качели»хьиз элкъуьрнава. И гафунин глаголдин форма«кататься» М.М.Гьажиеван ктабда «авахьун»,«къекъуьн», «къатадун» хьиз элкъуьрнава ва и гафарин садани «качелидиз» мукьва мана гузвач. Бес урус чӀалан «кататься» гаф лезги чӀалал гьикӀжедатӀа? Заз «перпилаг» гафуниз ухшар гаф абхаз ЧӀал
чӀалай жагъана: абхаз чӀалал «парпалик» лезгичӀалан «чепелукь» гаф я. Гуржи чӀалал «пӀепӀела», лаз чӀалал «парпали», уди чӀалал «пампалук» гьа «чепелукь» гаф я. Уди чӀалал«пурпесун» лезги чӀалан «лув гун» (летать) гафя. лезги чӀалан «лув гун» гафунин кӀалубди урусчӀалан «летать» мана гузвач, ама урус чӀалаз элкъуьрайла «крыло давать» мана къвезва. Белкигьан «перпи» гаф лезги чӀалан кӀалубда «чепелукь хьиз цавай фин» ятӀа? акӀ хьайитӀа «перпилаг» гаф «са чкадал цавай фин» жезва (летать наодном месте). ИкӀа лезги гафар сур девирра саналхьанвай, гила сад-садавай къакъатна Къавкъаздингьар патар чкӀанвай КЪАВКЪАЗ ЧӀАЛАРИЗ капиляррай авахьнавай иви хьиз чкӀанва. а гафаринбязибур къенин лезги чӀалан гафарин къене чуьнуьх хьана амазма. лак чӀалан «нагь» (сливочноемасло) гаф чи аялрин чӀала авай «НЕХI» (чнааялдиз «ваз НЕХIНИ фу кӀандан?» лугьуда) гафунихъ, гьамни египет чӀалан «негь» гафунихъгалаз сад я. лезги чӀалан «дуьдгъвер» гафунинкьвед лагьай пай «гъери» ятӀа, сад лагьай пайчечен, ингуш, бацби чӀаларин «датте» «сливочное масло» гафунихъ галаз сад я. Къуба наречидафад-фад дуьшуьш жезвай «ппара» ‘много’ гафунин кьвед лагьай пай тикрарвал къалурзавай «ра» аффикс ятӀа («сад-ра», «кьвед-ра», «пуд-ра»…), сад лагьай пай «ппа-» адыг чӀалан «бе»(«беw») ‘много’ гафунихъ галаз сад я. акӀ ятӀа,«ппа-ра» гафуни урус чӀалан ‘много раз’ манагузва ва чаз фарсаринди гьисаб кьазвай «гзаф» гафунихъ галаз жуван «ппа» ‘много’ гафни жезва. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Чун чи темадилай яргъаз ттефин. «ГАФАЛАГНИ»ГЬАН мисалрикай сад я: «гафа(р)-лаг» - «гафар сачкадал» я. «Са чкадал» чавай «санал» хьизнилугьуз жеда, анжах «санал» ва «са чкадал» ибарайри ччара-ччара манаяр гузва («санал» ‘разом’,«са чкадал» ‘вместе’). Гила куьне фагьумна лагь,гьикӀ хъсан я: «гафарган» ‘гафарин чка’, тахьайтӀа «гафалаг» ‘гафар са чкадал’? Чна винидихъмисал гъайи гафара авай «-лаг» кӀус азербайжанчӀала авай «лыг», «лик», «луг», «луьк» кӀусаризтешбигь авурла чун кханун герек ттуш. азербайжан чӀала авай «батаг-лыг», «чемен-лик», «бошлуг», «сцз-луьк» гафарин эхир паяр, гьа лезгичӀалан «-лагдин» азербайжан чӀалан агьенг къа-нундиз талукь дигиш хьанвай формайар я. Дуьзя чна азербайжан чӀалай гафар гзаф къачунва,анжах чна рикӀелай алуд ттийин, абруни чи гафаргзаф къачунвайди я. ахьтин чи гафар ава хьи,азербайжан чӀалаз фена дигиш хьанва ва гьадигиш хьайивал чи чӀалаз хтанва. С. Старостинакхьизва хьи, «кьуру» гаф михьи лезги гаф я, амаазербайжанвийри къачуна «КЪУРУ» авунва (азербайджан чӀала «КЬ» гьарф авач) ва гьа формадани лезги чӀалаз хтанва. Зи «зурзалаг» гаф сагьиниз ятӀани фена «залзала» хьана чи кӀвализхтанва. Фикир це, гьа «зурза-лаг» гафунани «лаг» ава ва ада «зурзун» гафунихъ галаз «чка(санал) зурзун» мана гузва. ахьтин гафар ава хьи,чи чӀалай азербайжан чӀалаз фенва, анжах гьелени хтана ахкъатнавач. Мисал: чи «атӀа» гаф(кьуру чкадикай атӀанвай кӀус) азербайжан чӀалаз«ада» хьиз фенва (арбен Къардаш) ва къе чнаадаз азербайжан гаф хьиз килигзава, азербайжанчӀала ан дувулдик квай маса гафар АВАЧТӀАНИ.«ГАФАЛАГ» гафуниз ухшар ва «алфавит» манагузвай «хафалаг» гаф «алупан улубда» ава. Иктабда авай гафар туьркер ваъ, гьич арабарни албаниядиз татанамаз лезги чӀала хьанвай гафар я.албан (лезги) чӀалан «хаф» гаф гьа «Р» гьарфаватнавай «гьарф» гаф ттушни: «гьаф» - «хаф».араб чӀалай «атай» «гьарф», фарс чӀалай «атай»«гаф» гафар икьван мукьва гьикӀ хьанай? албанчӀала «къаф» лугьудай гафни ава ва ада «сообщение», «хабар» мана гузва. «Хабар» гафунин текгьал «хаб» гьа «къаф» гафунихъ галаз гекъигизжедайди я. Эгер «хафалаг» ‘букварь’, «гафалаг»‘словарь’ ятӀа, «къафалаг» ‘сборник’ хьун мумкин я. Играми Ризвана 1926-йисуз Бакуда кьиле фейисйезддал са ни ятӀани азербайжан чӀалаз теклифавур jer-bilik, yildiz-bilik, su-bilik хьтин гафаразербайжан чӀала чка кьунач кхьизва. Яраб, къеазербайжан чӀалаз цӀийз гъанвай «сой ады» («фамилиядин» чкадал), «учаг» («тейяредин» чкадал),«сай» («нцмредин» чкадал) гафар пакамаз азербайжан чӀалай акъатда жал? Бажагьат.
– гъуцарилай аси жемир!
– масадан къулал яд иличмир!
хизан- хуьруьн пун, бине, ам хвена вилик тухузвай кӀарабан, халкьдин пакам йикъаз физвайрекьин экв, къенин югъ къалурзавай айна я. амгьикьван къени ва михьи хьайитӀа халкьдинпакам югъни гьакӀ жеда. Гьавиляй чи халкьдихъхизан туькӀуьрдайла иридра алцумна садра атӀудай адетарни ава. Це лугьунлай кьил кутунамехъеррал агакьдалди вишералди мукьва-кьилийри, ярар-дустари шагьидвалзавай хизан туькӀуьрунун процесс яргъал ва заланди я. ам хуьнва къенидакваз кьиле тухун адалайни заланди я. Къенин чи ихтилат и кардин вягьтедай экуьчинив атанвай хьиливи Фекьийрикай тир аскеров аскер халудинни ва КӀаркӀаррикай тир Гуьлбесер халадин чӀехи хзандикай я.аскер халу 1925-йисуз хьила дидедиз хьанва. Жегьил чӀавара Бакуда агъа няметулладихъ галазнафтӀадин мяденра кӀвалахнава, гуьгъунай хрушован гишин чӀавара хьилиз хтана эвел чатухъанвална, ахпа рукарин идарада мастер кӀвалахнахизан хвенва. Уьмуьрдин юлдаш Гуьлбесер халадихъ галаз санал ругуд хвани (загьид, азад, Муьрвет, Къуьввет, Шагьид, Сервет) кьве руш(ирада, замира) чӀехи авуна кӀелиз гана хизанартуькӀуьрнава. Къенин юкъуз къанни цӀудаз мукьва хтулрин,штулрин иеси тир аскер халуди уьмуьрдинюлдаш Гуьлбесерни галаз хьиларин вини мегьледа уьмуьрзава. аялрикай замирани Муьрветватанда, амайбурни вири Урусатда жезва. ГатузчӀехи хизан вири санал агатда ва чпин уртахкрарни кьилиз санал кьилиз акъудда.
ЧӀехи гъуцар абруз куьмек хьурай!«алам»
Къе сувар я гатфарин- Яран сувар я, ЦӀийивал гвай цӀаярин Масан сувар я. Акъудзава палдумар Гьар кӀвалин патав, Кузва цӀаяр, физ гумар, Экуь ийиз цав.
Дегь заманрай атанвай Манидив чил ацӀанва: Им чи Яран сувар я, ЦӀун мецер чи лувар я! Шарни пепе- гьуьлуьхъди, Мални девлет- кӀвалихъди! Цав- чил, экъечӀ чиладай, Гуьгьуьл, экъечӀ чиладай! Атуй чилел цӀийивал, Гатфар, бахтар, михьивал, Меслегьатни ислягьвал, Аваданвал, гумрагьвал! Чиркинвилер курай цӀу, Чаз берекат гурай цӀу! Эквер, экъечӀ чиладай, РикӀер, экъечӀ чиладай! Майданрални пелерал - Шадвилин къивер, Вири лезги чилерал - Садвилин эвер. ЦӀаярилай хкадриз, Акатиз лувар, Ава гьар сад, мурадриз Ахъа жез цавар. Виш йисарин деринра Тахьай вич иски Яран сувар виринра Хьурай мад экуь! Вири михьи мурадар Акъатрай кьилиз, Хайи чилин къуватар Хуьн патал цӀийиз! Арбен КЪАРДАШ
КЪВЕДАЙЯРАНСУВАРАЛДИИШИИРДИЗДИГАЙМАКЬАМТУЬКӀУЬРАЙДАЗВААМАНИЛАГЬАЙМАНИДАРДИЗ “Арси” фирмади кутугай премия гузва.
В. А. Ашурбековаз бахшзава
Дедели Къусарчайдилай ке-фер пата, уьзденуба, Шоллар ва урян убадик галаз чилерин часпарар авай са къадим хуьр я. хуьруьн къадимвалкъалурзавай факт хуьре 26 Албан чӀаварин сурархьун я. Дуьз я и сурарин къванерикай кхьинаралайбур республикадин Девлетдин Тарих музейдин кӀвалахдарри тухванва. Амай сурар хуьруьнвийри чараз усуна туна икрамвиливди хуьзва. исурарикай винел сандухдин хьиз къапах алайбуркъене къизилар ава лугьузвай са тапарунал чӀалаххьанвай вандалри хана пучнава. чка атанвайваллугьун хьи, и кар ЧАР-БАЛАКАН ва Шеки-Ширвандани гьа икӀ (вучиз ятӀани, и кардиз чи къацарилайни уях тир полисрини фикир гузвач ва къенинюкъуз и вандалвилиз килигна садни кьунвач)вандалрин ихтиярдив вуганва. За Алупан сураринамай кӀусарин ва винел геометриядин къазунараламайбурун шикилар яна. Албан чӀаварин сурархьуни тестикьарзава хьи, хуьруьн тарих IVВИШЙИСАРИЛАЙ вилик я. икӀ ята, и хуьруьн виликан тӀварар гьибур тир?! чаз чизва хьи, вахтдегиш хьунивай, къурулуш, дин дигиш хьунвайтӀварарни дегиш жезва. Яргъал тефена гьа къе
авкъаздин Албания чкӀайдалай инихъ чи тарихда Гьажи Давуталай кьегьал шарвалхьанач лагьайтӀа, захъ галаз парабур рази жеда. Ада чӀехи женгер тухвана туькӀуьрай шарвалдикай, Гьажи Давутан уьмуьрдин рекьикай кхьенвай алимрин кхьинар чав агакьнава. Заникуьне хьиз и улубрин гъиле гьатайбур кӀелнава. Вучиз ятӀани, и тарихчийрин гьич садни Давутан хайи хуьруьз фена адан сихил ва несилдин гуьгъуьна экъвенвач. 30-алай виниз тарихчидиадакай кхьиниз килиг тавуна, къенин ХХI виш йисарани Гьажи Давутан дидедиз хьайи вадуьне дигишрай йис малум туш. Гьатта адан миллетдиз, хайи хуьр инаг хьуниз шак ийизвайбурни ава. Гьажи Давутан чӀаварилай алатнавайди 300 йис я. Тарихдин цӀарцӀай им са акьванни яргъал девир туш. Тарихда 100 йиса 3 сихил алатун яни буба хва ва хтул кьабулнавайгьисабун ава. И призмадай виле кьуртӀа, къе Давутан 9 лагьай сихилди уьмуьзава ва абурукэкъвена, гьакӀни адан хайи хуьре адакай амай рикӀелхкунар кӀватӀна чи ватанегьлийрив агакьарайтӀа, адан тарихда амай лацу чарар тӀимил жедай. Гьа и къаст рикӀе аваз зун Хачмаздин Дедели хуьруьз рекье гьатна.
зун атанвай магьалдин тӀвар МУЬШКУЬР я. Муьшкуьр са термин- топоним хьиз вири дуьнядин албанистрин, юкьван вишйисарин тарихчийрин улубра авай термин ятӀани, къенин Азербайжан республикади ахъайзавай картайраи магьалдин тӀвар –«САМУР- ДЕВЕЧИ дуьзенлийи» кхъенва. Ялама ва худата авай лезгийринмецӀера Муьшкур гаф – кьифери никӀерай кӀватӀна вичин мука хьузвай хътӀуьн тадарукдизлугьу да. (Тахил, пурунз, чӀуькӀ) Гила чун хквен Муьшкуьрда авай Дедели топонимдал. хуьреумуьрзавай мугъулри и хуьруьн тӀвар икӀ ачухарна:1. ДЕДЕЛИ – яни буба, арха авайбурун хуьр. 2. ДЕГЬ дели – Дегь- фарсидал цӀуд. Яни Куругълудин делийрикай 10 кас къвазна амукьайчка. Дагъустанви тарихчи Абдулкерим Бутаева Деделидин виликан ТӀВАР-ТИТӀЕЛ яз къалурнава. Вилик вахтара Деделидин къуншидал сур тарихавай Муьшкуьр хуьр алайди тир. и хуьр са шумудсеферда ягъийри цӀаяр ягъаз канай ва гьар гъилера цӀийин хуьр кухтур Мушкуьрвийри нупадинягъидин чина къвазайла муьмкин я хьи, чпин дишегьли ва аялар ТинтӀалдиз куьчун. Гаф авачизтӀигьера кьейи муьшкуьрвийрин хендедай папарпара ава лугьуз и хуьруьз Дидейрин хуьр - ДИДЕХУЬР лугьун. Гуьгъуьнай къерехдай куьч хьанаатай мугъул хзанар пара хьунивай и хуьруьн тӀвартрасформация хьана Дедели женни мумкин я. Деделивийрин мецере авай са баяддини и версиятес тикьзвав.
Деделида къенин юкъуз амай сихилар:
1. Баш къапанлылар – Туьркиядай атанвайбур;2. Эрэблэр, агъ эрэблэр- тӀварци къалурзавайхьиз Арабистандай атайбур;3. Агъалилер - ?4. Зекериййе несли- ?5. Ширванлылар- Ширвандин Жем- жем хуьряй атайбур;6. Давутар – мумкин я, ибур Гьажи Давутансихилдикай я. Хуьруьнвийри абур шихрикай ялугьузва. ШИХ-ЛЕЗГИЙРИ гьаждал фейидаз, савадавай сейли фекьийриз гузвай титул тир;7. Тагьиржаллылар – тӀигьиржалвияр;8. Чепелилэр – Дагъустандин Чепер хуьряйатанвайбур-чепивияр;9. Лезгилэр – Юрян убадай куьч хьанвай мегьерамхуьруьнвияр;10. Аллагькъулиевар – ибур лезгияр я. Пун гьинай ятӀа малум туш;11. Ягьяевлэр – Фетели хандин хва Шихалихандин фармандивди «бег» хьиз и хуьруьз ракъур навай Къуба хандин эхиримжи бегдин сихил;12. Татлар – тат миллетдиз махсусбур, дагъдин чувудар;13. КъирицӀар – Къубадин Къырыз хуьряйатан вайбур.
Квезни аквазвайвал хуьр какахьнавай хуьр я вавири сад- садан къавумар я. Кар акӀ атанава хьи,эхиримжи виш йисара гьукуматдин, авсиятдин,базардин чӀал мугъул чӀал я лугьуз вири гьа чӀалалди рахазва. Лезгийриз чи чӀал чизмач. Ассимилияция лугьузни мез къвезвач. Яни мажбурайкас авач ва хуьруьн авсиятдин чӀалани и хуьре уьмуьрзавай вири халкьарин гафар ава. ЛезгиярлагьайтӀа, абур мисал яз, чепивияр, тӀигьиржалвияр ятӀани, гьайиф хьи бубайрин ватандихъгалаз алакъаяр авач.
Пир тала, Давуд ери, ит мешэ, Къалхан тала,узун тала, Ала палыдлыкъ, Багълар мешэ, Мешэрэф, Бичинчи, Къижиликъ (дармандин пешер),чувуд йери (Са чувудди виликан йисара ина МЕРЕНАДИКАЙ рангар кьазвай лугьуз ганвай тӀвар),чепер хир (чепевийри цадай чил), Гамиш уьлен, Къархулубагъ, Йитим багъы.чихуьрер
Гьа инал зун темадилай къерехдин са ихтилат ийиз мажбур я:
Куьне вилин кӀаник гъваш. Зун са касни чинтийидай са хуьруьз атана Деделидин юкьван мек-тебдин директордиз эверна (вични гьяддинюкъуз) адавай жуван кхьинриз чирвилер канжезва. На лугьумир, эхир вахтара девлетдин телеканалра физвай идеологиядин таъсирдик галайкьван и муаллим. Адаз аквазва хьи, вичи кӀелайтарихдин ктабра тӀвар авай Гьажи Давутакаймакъала кхьиз атанвайди чанта къуне авай, пиядаэкъвезвай са лезги я. Гаф авачиз и касди зунцацар алаз кьабулна. чи акъажунар 3 сятда кьилефенатӀани, за мискьал- мискъал заз герек тир малуматар къачуз алахъна… Эвел лезгияр авачирхуьряй сад- сад «чепивилэр», «тагьиржаллылар»,«урян убадан геленлер», «Давудун 30 гектарйери» хьтин фактар акъатна. Зун гъавурда авай ва«атӀай пипӀер» такваз алахъзавай. Югъ нянихьана. Гаф авачиз (маса чарани авачир) зун кьулухъ Бакудиз хтанай. Зун Давутан хуьруь хъсандиз гьазур хьана кьвед лагьай сефердиз физмажбур хьана. и сеферда зун чирвилерин «сандух» кьамаллаз, Гьажи Давутакай азербайжанчӀалалди кхьенвай Муьзеффер Меликмамедован«Гьажи Давуд» ктаб хъуьчӀуьк галаз, гьакӀни, Камранавай къачур Гь. Давутан 30 портретнигваз Деделидиз рекъе гьатна.
и гъилера зун юкъан мектебдал атайла, тарсаравай югъ тир. Зун акурла директор хъуьрена: - Муаллим заз акӀ хьанай вун мад хуькведач, ада заз гъил яргъи авуна… Мумкин тир муаллимрин коллективда Гьажи Давутакай дискуссияярни фенвай ва абурун «чимивал» кьатӀиз жезвай. иллагь хьи, Гьажи Давутан портрет ва къене делил- субутар авай улубакурла. Ктаб за мектебдин китабханадиз бахшна,портретар муаллимриз пайна. Директорди гафгана хьи, Гьажи Давут Муьшкьуьрвидин портретрамкада туна мектебдин фоеда куьрсда. За жуванжагъурунрин гуьгъ давамна…
“Давут булагъы” -и булах Давутан муьлк алайчкадин патав гва ва хуьруьнвийри тестикьарзавахьи, Гьажидин кӀваляй и булахдал къведай рехъчранвай «къизил» кирпичривди кьунвай. Гьажидин муьлк амач ва а чилерал Лезги Абдуьррагьманан кӀвалер ала.
истирме булах – и булахдин пад къерех михна,винелни гуьмбез туькӀуьрнавай Деделидин эквалай кас тир Сейид Мешеди Гьажиханум Аидедиз баркаллагь къвезва. Садни и булах ПӀир я вацӀай атайбуруз, ифин алайбуруз и пӀирикай чаражезва.хозеин архы- тӀварци вичи мана къалурзава.
хуьре мецерай – мецериз атанвай са лугьунава. «Гьажи Давут гамиш гцнуьнден пул КЕСДИРИБ”(ДЕДЕЛИДАВАЙ мугъулрини гамиш ЛУГЬУДА),“ГАЖИ Давута гамишдин хурун хамуникай масатӀанвай”!!! За икьван чӀавалди МуьшкуьрдикайкӀелнавай ктаб ва архивдин материалра зал ихьтин факт гьалтнавачир! АкӀ акъатзава Давутан ШАРВАЛДИЗ вичин часпарар, кьушун ва пудлагьай ДЕВЛЕТДИН атрибут- ПУЛНИ авайкьан!? Гила туьркери Гьажи Давут вучиз “почетдинйисир” кьунатӀа, гъавурда акьа жеда. и фактуни Гьажи Давутан девлет “Де ФАКТО” аслу туширдевлет хьун тесдикьарзава. (Гуьгъуьнай Пакудизхтай зун республикадин нумизматикадин музей диз фена... Давута атӀай масдин аналогдик экъвенай. Сад лагьай жегьд буш акъатна. Зиян авач,жагъурунар акъвазардач...
Деделида пуд пӀир ава. ибур Давутан уьруьшда авай чинардин таран, истирме ва евлиячелебидин пӀирер я. Зун тажуб авурди челебидин пир тир. Куьруь справка: евлия челеби ХVIIЛАГЬАЙ виш йисарин(1611-1682) дуьнядизмашгьур туьрк сиягьатчи- тарихчи я. Ада 50 йисдатӀана къекъвена, 10 томдикай мали тир “Сиягьатнаме” тӀвар алай тарихдин улуб кхьенва. Вични и кас Ширванда хьун ва и чилерикайкхьин тарихдин факт я. Зазни чизвай хьи, пӀир гафунин мана “Тарикъатдин кьил кчукнавай чка”лагьай чӀал я. хуьруьнвийрини тестикъарзавайхьи, и пӀир сурун винел ала. АкӀ акъатзава ХVIIАСРДИН машгьур суфийрин орден тир “ГЮЛШАНИ”ТАРИКЪАТДИЗ къуллугъзавай челебидин сур Деделида ава? Дуьз я, челебидикай авай кхьинра и тарихчи 1682 -1683 лагьай йисара рагьметдиз фена Каирда кчукна, кхьизвай тамам тушир малуматаравай. Гила заз амайди хуьруьн уьруьшра экъвенаи сюрпризар жуван вилеривди акван тир.
Мектебда авай муаллимрин арадай за жуванбур жагъурна ва и чепевини тӀигьиржалвийринсихилдикай тир ксаривай заз куьмек кан хьана... Абуру заз чпиз этнографиядикай чирвилер ава-чихуьрер
чирди багьна кьуна, заз Шихкъайиб муаллимдикгалаз рахун меслят акуна. Вични Шихкъайиб муаллим исятда мумкин я, мискӀинда хьун. Буьркьуда гиле гьатайди ахъай тийидайди хьиз, заабурулай гъил къачунач ва зун мискӀиндал тхунтӀалабна... Мискиндал фидай рекье авур ихтилатрай зазчир хьана хьи, Давута тарсар гийи мискӀинчкӀанва ва чун физвай мискӀин цӀийи кьилелайэцигнавайди я. Муаллимар захъ галаз мискӀиндиз гьахьнач ваабуру заз гаф гана хьи, чпи зун къецел вилив хуьда. Зун мискӀиндиз гьахьайла вирида нисинин капӀзавай. Давутан хуьр жен, зазни чир жен хьи, Давута диндин тӀаратӀ винизна жемят къизилбашрин винел къарагъарнавайди я... зани капӀна. МискӀинда са 15 кас авай - 2 кас рехибур амайбуржаван аялар. КапӀунлай кьулухъ зун мискӀиндинимамдив агатна Шихкъайиб муаллим жузуна. Вич ам къе атанвач кьан. Пелеш яз зун къецелакъатайла... имни пуд лагьай сюрприз... заз гафгайи вананэгьлияр амачир. Гила вучда? Зун аватай гьал акур мискӀиндин имам заз гидвализ разихьана. Зи цӀийин таниш Бустанчи хуьруьнви тир Гьажи (ам Гьаждал са йис вилик фенвай) Гуьлбала муаллим тир. “Мир тесен”- лугьуда са урусмисалда. Вич а кас зи миресрикай тир Мегьеметкерим имидин папан стха я кьван. Ада вилик Деделидин юкьан мектебда муаллимвал авуналугьуз адаз и хуьруьнвияр ва и хуьруьн уьруьшархъсан чизвай. чун 2 сятдилай виниз экъвена ваада зун Давутан чилериз, адан тӀвар алай булахдал, ада тарсар гайи медресе - мискӀиндин амукъунар алай чкадал, Эвлия челебидин пӀирел,истирма пӀирел, Алупандин сурариз ва маса зазмаракь авай чкайра экъуьрна. Гуьлбала муаллимди заз деделийрин мецера авай “ПАРАХ” гафунин этимологияни ачухарна. На лугьумирхуьре сихилриз Давутан парах, Аллагькулудинпарах лугьузва кьван.
Дедели хуьре сур чӀаварилай амай са адет ава.хуьруьнвийри чпин сал ва бустанра сив кудайтӀямдик квай теревезар цадач. Къадагъа тир теревезрик чичӀег, серг, бибер, истивут, тембек, редиска ва турп гала. Са кар яз патав гвай хуьреризгъуьлуьз фейи сусарни и кардал кӀевиз акъвазда.хачмасин базардал фена мешокдал и теревезаркъачуз акурла вирида къачузвайдавай “Вун Деделидай яни?” - лагьана жузада. Гуьлбала муаллимдивай чара жерла “рагъ дидедал хъфизвай”... Зирехъ Бакудиз тир...
Зи рикӀе и хуьре амай лезги хизанар саналкӀватӀна абурун арадай Гьажи Давутан сихилгьибурукай тиртӀа, декъикьарун тир. Заз абурун куьмекдал Гьажи Давута муьтеллимвалавур мискӀиндин цларин накьвадин кӀаниккчукнавай мискӀиндин цлара жедай китабеяржагъур хъувуна абурун тарихар чириз канзавайди тир. И гъилера хьанач, мадни хтанаканда, вучиз лагьайт!а зи миллетдин виликкьил виневай Гьажи Давутан ругьдикай зазрегъуь я. ЧӀехи шарвал зун багъиша!... Заз вахт це! Абир ЭЧӀЕХВИ,
Бакудин Загулба хуьре авай Алупан чӀаварин килисадин АМУКЬАЯРIV-VIII вишйисар
26 ноябрдиз дербент шегьерда СтӀал Сулейманан тӀварyних галай лезги девлет драм театрдиндараматда чи халкьдин чӀехи къелемегьли Забитдадашбаладин хва ризванован 90 йисан юбилейдиз талукь мярекат кьиле фена. дараматдин зал Магьачкъаладай, дагъустандин районрай, азербайжандай, гьакӀни Урусатдай атанвай хайи чӀалал, културадал рикӀ алай векилрив сиве-сивдиацӀанвай. Сегьнеда жив алай дагъларин фонгалаз чугнавай портретдай Забит малимди вичинтварцел кӀват хьанвай ватанегьлийриз са кӀус хиялриз фенвай вилеривди килигзавай. Нисинлай къулух авалай юбилейдин мярекатсифте гафунивди театрдин кьилин режиссер Мирзебег Мирзабегова ахъайна. ада Забит малимдин чӀехивиликай, шаирди халкьдин паталчугур зегьметрикай куьрелди рахана ва ихьтинмярекат кьиле тухун шаирдин руьгьдин вилик чибуржи тирди мадни рикӀел хкана. ахпа мярекаткьиле тухун патал гаф профессор гьажи гашароваз гана. Забит ризванован уьмуьрдикай, адан туькӀуьруьнрикай, халкьдин рекье авур квалахрикайгегьеншдаказ дагъустандин халкъдин шаирарбен къардаша доклад авуна. Вичин докладдаада Забит малимди шаирди хьиз, публицистпрозаикди хьиз, гьакӀни са ижтимаи хадимдихьиз чи рикӀера, културада чӀехи гел турди къалурна. Мярекатда парламентдин депутат, Тохо годидин тӀварунихъ галай институтдин директор, про-фессор гьамидулла Мегьамедов, зарияр Сажиддин Сейидгьасанов, Фейзуддин Нагиев, Зуьлфуькъар къафланова, азиз Мирзабеков, Хуь руьгви Магьмуд абдулкеримова, «лезги газетдин» кӀвалахдар Мегьамед ибрагьимов ва маса бур Забит малимдикай чӀехи гьуьрметдивди рахана, шаирдихъ галаз санал хьайи йикъар, ихтилатар рикӀел хкана, адан чӀехи инсанвиликайчпин рикӀин гафар лагьана. кьулан вацӀун къиб ле патай атанвай мугьманрикай агъакишиев Шагьмардана, чпирви Эйваза, "алам" журналдин редактор къурбаналийрин камранани Забитмалимдикай рикӀин гафар рахана ва чӀехи пафосдив шаирдиз талукъ шиирарни хуралай лагьа на. Забит риз ванова пудкъад лагьай йисараазербайжанда са шумуд мектебдин пун кутун-кьегьалар рекьидач
вайбурукай сад я. -«рикӀин гаф» литературадин кӀватӀалди сашумуд несил зарияр арадал гъана. къе адан РЕХЪ«МАРВАРДИ» кьиле тухузва.-кцӀарин халкьдин театрдинни кьуьлердай ансамблдин бинедаллаз къе девлет драм театр кардик ква.-кцӀарин халкьдин яратмишунрин кӀвализрегьбервалзавай чӀавара вишералди маниярнимахар, агъзурралди лирлиярни бубайрин гафар,гьакӀни кьегьалвилин эпос «Шарвили» кӀват хъувуна халкьдив ахгакьарна. къе и мектеб дербентда туьхкӀуьр хъувуниз игьтияж ава лагьанатеклифарни гана. Мярекатдин ресми паюнин эхирда Забит риз ванован хва ризван рахана. ада Забит малим рикӀел хкин патал ихьтинмярекат арадал гъун патал къуьн кутур, куьмекар гайи ксариз виридаз тӀвар кьаз вичин разивалкъалурна, рикӀин сидкьидай сагърай лагьана. Мярекатдин гуьгъ хъсан концерт программадив давам хьана. концертда тӀвар-ван авай манидарар, дагъустандин халкьдин артистар Фаризат Зейналовади, Тарлан Мамедова абдул гьабибовава масадбуру лагьай заридин гафариз туькуьрнавай ва халкьдин манияр залда авайбуру ван алайкапаривди кьабулна. «Шарвили» эпосдай мектебда кӀелзавай са иер лезги руша хуралайлагьай чӀехи чӀукӀ залдавай инсанри иллакипара чимиз кьабулна.кьуд сятунилай пара фейи мярекат къуьтягьхьайидалай кьулух залдай экъечӀзавай инсанринчинриз килигайла, абур-халкьдин чӀехи хва За бит рикӀелай алуд тавуна, адан тӀварцел ихьтинса мярекат хьуникай ва гьа мярекатдин къенечебни хьуникай гзаф рази тирди кьатӀуз жезвай.
Жуван рушани, хтулри уьмуьрзавай воронеждив агакьунни «гьич тахьайтӀа, са гьафте ял ягъа да, я компютердихъ ацукьдач, я газет, журнал,ктаб кӀелдач, яни къелем гъиле кьадач» – лагьанагаф ганатӀани, кьве йикъалай зи кьарай атӀана: – я чан руш, и куь шегьерда гьикьван лезгияржеди, абур кӀватӀ жезвай са чка авачни?... –Чи кӀвале авайбур вири лезгияр тушни, я чандах, жуван вилериз са динжвал це, аяларни галазшегьерда-базарра, туьквенра… экъведа чун, Урусатдин зулун чуьл-там къалурда за квез... Чи ихтилатрин ван хьайи езне тадиз зи куьмекдиз агакьна:– Пара авайди я, малим, ина чун кьве агъзуралай тӀимил туш, гьеле областда виче лугьузвач за. Чахъ ина эцигунардайбур, фермерар, таксистар,духтурар, спортсменар, бизнесменар, гьеле… генераларни кваз ава. воронежда лезги генералдихъ галаз танишхьун журналист патал цавай аватай хьтин картушни мегер? «Халуд кӀвализ финни хьурай, тайвердишрунни» -фикирдалди «кӀелдач, кхьидач»лагьана жува-жуваз гайи гафни чӀурна, къелемниблокнот гъиликна мад цӀийи са акунриз тадикъачуна за… адал, вичин генералдин форма алачиртӀани,шах къаматдилай, куьруь, конкрет суал-жавабрилай, ацукьун-къарагъунилай дяведин къуллугъчитирди кьатӀун акьванни четин тушир.– Фарид Балалиев, – лагьана гъил вугана ада,–ватандилай яргъара
Къусарда вуч хабарар ава?ахпа зи жавабни тахьанмаз:– гатариз зун ана авай чи эмедин кӀвале мугьман жедай. Зи аялвилин лап хъсан йикъар фейидия а иер шегьерда. гуьзел макан тир. гилани гьакӀамани?– ваъ, юлдаш генерал, чи КцӀар шегьер квезчир хъижедай гьалда амач, -лагьана за- ам мадни,авайдалайни иер хьанва, ана зурба олимпиядинмеркез, хъуьтӀуьнни гатун спортдинни ял ягъадайкомплекс, цӀудралди маса чӀехи дараматар эцигнава, паркар кутунва…–анжах кьилди закай кхьинал зун рази туш,ина чахъ мадни машгьур ксар ава, – лагьана Фарид Балалиева, –гила чун абурукай садаз-читӀвар-ван авай илимрин доктор, профессор исламамрагьоваз мугьман жеда. За квез и кьилемазлугьун, ам вилин экуьникай магьрумди я. Сашумуд йис вилик Москвада операци авурдилайкьулухъ адан вилерин нур квахьнава… воронеждин автотранспортдин институтдинракӀарилай ректордин кабинетдал кьван алайвири энгелрилай регьятдиз алатна чун. абурузкъаравулриз, секретаршайриз, куьмекчийриз генерал Фарид Балалиев хъсан чизвай. Профессорди чун хушдаказ кьабулна. ам чахъгалаз акӀ гуьруьш хьана хьи, за адан вилериз таквазвайдини кьатӀанач. вичин кабинетдин гьар сакам, гьар са предмет адаз хъсан таниш тир…ам БАКУДА-ХХ асирдин сифте кьилера инизатанвай ахцегьвидин хизанда дидедиз хьанва.аялвал, жегьилвал Бакуда акъатай ислам гьажидин хци меркездин политехник институт куьтягьнава. Чна кеспияр дегишарнавайди хьиз профессорди зун яргъалди суалрив имтигьандиз чӀугуна. КцӀарикай, Бакудикай, Кьулан вацӀалай элячӀунин регьят-четинвилерикай… жузунарна, ахпаникуьруьдаказ вичикай рахана:– Зи студентвилин дустарикай сад гьасан гьасанов я. аслутушир азербайжандин сад лагьайпремер-министр, гуьгъуьнай къецепатан краринминистр. Чна адахъ галаз мукьвал-мукьвалалакъаяр хуьзвай. гила Полшада посол-илчи яжеди. яшар, уьмуьрар физва, захъни, адахъни мажалар амач… Сифте тайинатдалди фейи МагьачкъаладакӀва лахай жегьил пешекар гуьгъуьнай воронеждиз куьч хьана. а йикъалай 40 йис алатнава. гилаам, и шегьердин тӀвар-ван авай, вилик-кьиликгалай, виридаз сейли инсанрикай сад я. исламамрагьовахъ кьве хва ава: гьажи ва надир. гьажималим илимрин кандидат, профессор, надир девлетдин къуллугъчи я. Бине ислам гьажиевич амрагьова кутур воронеждин автотранспортдин институт и областдин кьакьан образованиедин кьилди тир сифтемаканрикай я. ина 100-лай виниз малимди 1200студентдиз дуьнядин гьар са пипӀе виже къвезвайавтотранспортдин кеспийрикай чирвилер ГУЗВА.-БАКУДИХЪ зи вил гала,-лугьузва ПРОФЕССОРДИ,ЗАЗ чидай Баку дуствилин, стхавилин шегьер,културадин меркез тир. ЧИР-ХЧИРРИВАЙ хабараркьазва за, ам мадни чӀехи, иер хьанва лугьузва. Сад лагьана ихтилатдин кӀуф элкъуьрзава профессорди:- Куьне ана чи чӀалалди ктабар, журналарниакъудзава лугьузвани? им пара хъсан кар я…«алам». Бес и гафунин мана вуч я?-дегь чӀавара исятдин яламадин кьилив, Муьшкуьрда, Каспидин къерехда и тӀвар алазчӀехи шегьер хьанва. гьа тӀвар гила журналдалэхцигнава.нубат, агъсакъалдин вилик муьтӀуьгъ аскерхьиз акъвазнавай генерал Фарид Балалиевалатайла, адани вичин уьмуьрдин рекьикай ихтилаткудна. Пунар къадим лезги макан ахцегьихъ галкӀанвай Фарид Юсуфан хва Каспийскда чӀехи хьанва.ада, вичин аялвилин мурад кьилиз акъудна женг-ватандилай яргъара
чивилин, ватан хуьнин кеспи хкягъна. гзаф кавказвийриз ракӀарар агал тир Москвадин Командадин Мектеб куьтягьна лейтенантхьиз къуллугъдал акъвазай Фарид Балалиевагуьгъуьнай Фрунзедин тӀварунихъ галай дявединакадемия, яракь Къуватрин генштабдин академия тафаватдив акьалтӀарна, генерал-майор тӀваркъачуна. ам взводдин командирвилелай батал йондин, полкунин, дивизиядин командирвилелкьван хкаж хьана. Сибирдин ВО-ДИН мотострелокдин бригададин комбригвиляй ам, 20 лагьай армиядин командандин мавинвилиз гъана. Кьегьал генералди сайисаз мукьва командандин везифаяр кьиле тух вана. воронеж шегьерда 2 агъзур женгчиди, 40 агъзур шегьервиди иштирак авур 2009-йисан 9-Майгъалибвилин Сувариз талукь парад кьабулуннилезги генералдин кьисметдиз аватна. Погонрал алай гъетер штабда, столдихъацукьна ваъ, чуьлдин четин шартӀара къуллугъу налди чӀехи авур, халис женгинин генерал, шумудни са ягъ-ягъуна иштирак авур Фарид Балалиевани динжвилин уьмуьр кьилиз акъудунпатал вичин эхиримжи кӀвалахдин чка тир ишегьер хкягънава. вични бекар акъвазнавач. адаворонежда женгинин ветеранрин ассосиациядизрегьбервалзава, чи ватанэгьлийрин мярекатрамукьувай иштиракзава, жегьилриз чпин рехъ,пеше хкягъунин карда несигьатар гузва, вичелайалакьдай куьмекарни къалурзава. Уьмуьрдин юлдаш Сурая ханумдихъ галазкьве руш кӀвачел акъудай абур чӀехи буба ва бадея. ЧӀехи руш имината вичин хизанни галаз новосибирскда, гъвечӀи руш наиради Париждауьмуьр зава. аялвал, жегьилвал Каспийскда фейи, уьмуьрдин саки чӀехи са паюна яракьарин къуватринжергеда, урусрин арада хьайи генерал, патан сагафнии галачиз кьеж, мезе галай хайи нугъатдиврахазвай.и кар адан итимвилин, интеллигентвилин хьизсанал, хайи чӀалаз авай канивилин, вафалувилинсубут тир… -ахцегь цавун, ракъинин кӀаник галай ачухмузей, къимет авачир са инжи я.-ихтилат дава-марна ада- ЦӀи виликра и хуьруьн сад лагьай генералдиз хьиз аниз илифун теклифнай заз. Хуьруьн кьилихъ зи вилик акъатна, жувавай кьабулизтежедай кьван хатурарнатӀани, «почетдин ахьцегьвивилиз» кьабулнатӀани, зун анай рикӀ секинтушиз хтана. Чахъ икьван тӀвар-ван акъуднавайкарчи инсанар, бизнесменар, чпин ери-бине ихуьр тир зурба ксар аватӀани, абурувай ахцегь гилани мугьман кьабулдай са макандиз элкъуьризхьанвач. гьеле за гьукуматди чара ийизвай та кьа тар гьикӀ, гьиниз харжзава лагьана хабар кьазвач.иллагь хьи, валентин Эмирован тӀварунихъгалай парк. валентин вич зи халуйрикай тир… Чи муькуь патан фамилия амиров я… анжах килига, гьар са лезги хуьре чкадин чӀехидан, аданрухвайрин, езнейрин гьикьванвай дараматар, виллаяр аватӀа?... им гьарай тир. Шарвилидин асул са штулдинвичин ватанэгьлийрихъ элкъуьрнавай, абур ахварай авудиз канзавай гьарай. яхцӀур йисуз яракьдин къуватрин жергейраватандиз намусдалди къуллугъ авур лезги генералди къенин юкъузни къерехдавай инсанрилайтафаватлу тушир, сая са уьмуьр гьалзава. гьалалхьурай вичиз! гьа икӀ, мад са сефер кьилиз акъатна зи. гъурбатдиз хьиз фейи воронеждай, жуван багърийринкьиливай хьиз, рикӀе хуш гьиссер аваз, мад садра«гъвечӀи миллет», «тӀимил халкь» гьисабзавайчахъ виринра жуван чӀал, ацукь-къарагъун, адетар хуьзвай, ватандик рикӀ кузвай кьегьал рухваярни рушар, чӀехи алакьунрин хъсан пешекараравайдан шагьид яз элкъвена зун.
илимрин доктор, профессор исламамрагьов ва генерал-майор Фарид Балалиев; 20лагьай армиядин командандин мавин Фарид Балалиева воронеж шегьерда 2 агъзур женгчиди, 40агъзур шегьервиди иштиракзавай 9-Май гъалибвилин Сувариз талукь парад кьабулзава.
1968-йисуз кцӀар райондин ТӀигьиррин хуьре,малимдин хизанда дидедиз хьайи алескера 8клас хайи хуьре куьтягьна Бакудин химияни биология дериндай чирзавай 5№-дин интернат мектебдиз кьабул жезва. Хуьруьн мектеб кӀелнавайалескераз химия, биология, математика амайбурулай хъсан чизватӀани азербайжан чӀалал авайакцентди ва чӀал зайиф чир хьуни ам юлдашринарада хъуьрунрал вегьенвай. алескера чӀал виридалай хъсан чирун вичин вилик къаст эцигзава. Тек са йисни алат тавунамаз алескер азербайжандин литератур чӀал виридалай хъсан чизвайдазэлкъвенва. ам са шумудра химиядай, физикадай,математикадай райондин, шегьердин ва республикадин олимпиадайрин гъалибни жезва. 1985йисуз алескера и мектеб къизилдин медалдивкуьтягьна, документар азербайжандин Лукьманрин Институтдиз гузава. РикӀе Ломоносован тӀва рунихъ галай москвадин Девлетдин унверси тетдин Химиядин факултетдиз гьахьна илимдал машгъул хьун аватӀани, диде-бубадин мурадкьилиз акъудун патал химиядай са имтагьан ганаам Бакудин Лукьманрин Институтдиз гьахьзава. I993-ЙИСУЗ институтни яру дипломдалди акьалтрай алескер клиник ординатура кӀелун патал Республикадин нейрохирургиядин начагъханада чиватанаэгьли, республикада нейрохирургиядинпун кутунавай агъаверди Велибекован телебежезва. Ординатура акьатӀарайдалай кьулухъ адазкьвед лагьай сеферда аскервилиз эверзава. кьвейисуз Советрин кьушунра къуллугъ авурдалайкьулухъ пуд йисузни азербайжандин кьушунраяракьан хирург яз къуллугъзава.аскервал акьалтӀрай 1999-йисалай къенинйикъалди алескера Республикадин нейрохирургиядин начагъханада кьилин мастадин хирургиядин шуьбеда нейрохирург яз кӀвалахзава. уру сатда, украинада, Турцияда, Германияда илимдинконференцийра ва семинарра чирайбур, агъа верди Велибегова гайибурун винел хтайдалай кьулухъалескеракай Республикада тупӀув къалурдай нейрохирург хьанва. къенин юкъуз ада кьилин мас туна республикада сифте яз микрохирургиядикайменфят къачуна цӀудалай виниз операцияйриз авторвалнава. Икьван чӀавалди аневризма, артериовеноз малформация, каверноз ангиома ва мад икӀоперацияяр авун патал къецепатан уьлквейризфена кан жезвайтӀа, къе и операцияяр алескердухтурди Бакуда «вилер мичӀна» ийизва. ам гьакӀ ни къенин юкъуз кьилин ва юкьан мастуна авайдакӀунрални машгъул жезвай хиругрин арада виридалайни тӀвар-ван авайди я. И рекье адаз къенинюкъуз вирида хъсан духтур яз кьабулнавай Рауф Садыкъов хьтин телебеярни ава. Лукьман
акудавай Республикадин Нейрохирургиядин начагъханадин чехи дараматдин гураррайвиниз хкаж жерла зи рикӀел 1992-йисуз зун иниз сифте атай вахтар хтана. Республикадиннейрохирургиядин пун кутурбурукай сад тир Агъаверди Велибегова а чӀавара ина КӀВАЛАХЗАВАЙ.«САМУР» газетдин редактор Фейруз Беделова зун адакай кхьин патал иниз рекье тунвай. 24йис алатайдалай кьулухъ къе ина Велибекован рехъ чи чӀалал рахазвай кьуд духтурди давамарзава. Элза Кьасумова анестезиология ва реанимация шуьбедин, Рашид Велибеков(Агъаверди Велибегован хва) аялрин хирургиядин шуьбедин, Вадим Зекиевни юкьварин нейрохирургиядинщуьбедин кьиле ава. Къенин чи ихтилат и рекье абурулай виридалай чӀехи дережадиз хкажхьанвай кьилин мастадин нейрохирург духтур Алескер Гьесретовакай я.
Вичин кардин профессионал тир алескер духтур гьакӀни хийи чӀалан, литературадин, културадин республикада кьиле физвай вири мярекатринактиврикай я. Гьеле чун кьведни телебе тир чӀавара за «Самур» газетда кьиле тухвай «Лезгийрин къенин гьалар» тӀвар алай элкъвей столда Гуьлалиев Эйваз, атакшиев Тажидин, алиев Рамазан, агъаева Дилбер, Сеферова амаля, Османов Фехреддин, Жагьангиров Зогьрабахъ галазвад лагьай курсуна кӀелзавай Гьесретов алескерани иштиракнай. анал ада лагьай гафар къенинйикъалдини актуал яз ама. а. ГЪЕСРЕТОВ: “алай чӀавуз цӀурусоюзда вагьакӀни азербайжанда кьиле физвай дегишвилериз килигна вири алимри чпин халкьариз и гьалдай яргъал тевгьена экъэчӀдай рекъер къалурзава.квевай ятӀани чи интелегенция къе тапанна акъвазнава. кичӀезватӀа чидач, алакьзавач - тӀа чидач,тахьайтӀа мумкинвал гузвачтӀа чидач. аммаидалди абурувай чпиз рехъ акъудиз жедач. ВучизлагьайтӀа, чӀав акъвазнавач, ада вичихъ галазкӀвач-кӀваче тван тийизвайбуруз кӀур гуда, абуркӀвачерик КУМУКЬДА...”(«САМУР» газет 1992-йис18 май)къе алескер духтур республикада хийи чӀалхуьн патал гъиляй къвезвай вири крарикай менфят къачуз алахъзава. ада хайи чӀал хестеярпатал виридалай важиб дарманрикай сад я лугьу за. Духтурдихъ галаз хайи чӀалал рахай вири хес тейрин гьалар акваз-акваз ахъа жезва. Гьавиляйниадан столдал гьар чӀавуз «кцӀар», «Самур» газетар ва «алам» журнал жезва. Поэзиядални рикӀ алай духтур фад фад гьакӀ ни телебе чӀаван дустар тир Эйвазанни Билаланкъвалав жезва. Са сеферда са гатун юкъуз чундухтурдихъ галаз Яламадай Чпирдал Эйваз ма-лимдиз мугьман хьун патал физвай. Яргунринмагазиндадай са вуч ятӀани къачуна машиндизахкъах хъийиз кан хьайила са итимди чи виликпад АТӀАНА.-ВАЗ зун чир хьаначни ДУХТУР?-СА тӀимил вун яхун тиртӀа, Играмидиз УХШАРЖЕДАЙ.-Я чан духтур бес зун гьа Играми я ман. Зунгила чкадиз хтанва. За куьн къе инлай санизниахъайзавайди туш. къе куьн зи мугьманар я. Играмидиз чалай гъил къачуз канзавачир,чазни вахт авачир. къвери сеферда хьурай- лагьа на чун чара хьайидалай кьулухъ духтурди заз Играми вичин патав гъайила вич- вичел аламачиз, уьмуьрдихъ са кӀусни умуд кумачиз, кьилеуьте фенвай диши дакӀун аваз гъайидакай ихтилатнай. Вишералди ихьтин умуд амачир хестейриз алескер духтурди кьвед лагьай сефердауьмуьр хъганва. муьжуьд сятда авур операциядин себеб яз Играми вичин хизандив агат хъувуна. Ихьтин ва идалайни залан начагъ язалескер духтурди чпин хизанрив агуд хъувунвайбурун кьадар къе вишералди я. Са кӀусни буш вахт авачтӀани ам са герен вахтгьатайла илимдални машгъул жезва. алай чӀавузалескер духтурди нейрохирургияда вичи авурцӀийивилерикай кхьенвай цӀудралди илимдинмакъалаяр къецепатан журналризни акъатзава.адан хизанда кьве хва чӀехи жезва. ЧӀехи хва Самира азербайжандин Дипломатик академияда,гъвечӀи хва Рустама лагьайтӀа Бакудин «ДЕЯНЕТ»ТУЬРК лицейдин кӀуьд лагьай синифда кӀелзава.адаз бубадин рехъни давамариз канзава. Вичизнибубадизни мадни чӀехи агалкьунар хьурай! амин!
И мукьвара Дагъустандай чаз хъсан са хабар агакьна. Чи иер ЗАРИ,«АЛАМДИН» кирамрикай тир, къени инсан арбен къардашаз Дагъустандин Халкьдин шаир тӀвар гана. арбен къардаш 1961-йисан 11 февралдиз Докъузпара райондин Миграгърин хуьре шаирдин хзанда дидедиз хьана. 1979-йисуз хайи хуьре мектеб куьтягьай ам Москвадин Литературадин институтдиз гьахьна ва анаг1984-йисуз куьтягьна. ЦӀудалай гзаф ктабар акъуднава: «Сифте цуьквер»(1985), «Ичерин багъ» (1990), «Пешапай» (1993), «Йифен суфатар» (1994),«арш» (2001), «Юкь» (2010) – лезги чӀалалди ва «Шехь, зи цӀвелин тар»(1995), «Ватандин гум» (1997), «Багьа мугьман» (2005), «Сегьердиннирагъдандин арада» (2006), «Чара атӀай кьуьл» (2011), «Гаф давам жезва»(2013) – урус чӀалалди. арбен къардаша, урус чӀалаз элкъуьрна, Етим Эминан шииррин «Гуьгьуьл» (1990) ва СтӀал Сулейманан шииррин «Малум тушир чӀалар» (1994) ктабарни акъудна.арбен къардашан хейлин шииррар, гьикаяяр ва макъалаяр Москвадин издателствойра акъатай уртахкӀватӀалра ва антологийра гьатнава, Урусатда акъатзавай «Литературадин газет», «Литературадин россия» газетра, «къавкъаздин гими», «Дон», «къавкъаздин сес», «Сиягьатчи» журналра чапнава. Шаирди тамашиятдани кӀвалахзава. адан «Фана багъдин гьуьруьяр» драма ва «ХУКАЦ-ХАНУМ»МАХ Лезги театрдин сегьнедал эцигнава. арбен къардашаз 1991-йисуз Дагъустан демократ жегьилрин Союздин «Олим», 1999-йисуз Дагъустандин гьукуматдин, 2006-йисуз Дагъустандин журналистрин Союздин «къизил лекь», 2013-йисуз Гьажибег Гьажибегован тӀварунихъ галай, «Лезги газетди» тайинарнавай премияр, «Дагъустандинискусствойрин лайих сеняткар» тӀвар, Урусатдин ва Москвадин писателрин Союзрин уртах къарардалди М. Ю. Лермонтован медаль ганва.«алам» журналди редакцияди, «Марвар» литературадин межлисди чаз ихьтин зурба шаир, хъсандуст хьунал дамахзава, гьакӀни арбен малимдин и гьуьрметдин чӀехи тӀвар барка ийизва. Чандинсагъвал, руьгьдин гуж, туькӀуьрун рин рекье цӀийи агалкьунар мурадзава!
ЦӀийи тӀвар кутуграй, Фаризат ханум!
И хабар чун патал са тӀимил мягьтелвал, тажуб квайди, гежхьайиди хьана. Белки, чун са тӀимил вилик галай. Бакуда, Магьач къалада, Дербентда кьиле фейи мярекатра Фаризат ЗейналовадинтӀвар кьадамаз Дагъустандин Лайих артист лагьайла концерт тухузвайди акахьай хьиз жедай чаз. Садра лап хъелни атанай. Гьавиляй алатай гатуз Дагъустандин президентдин указдалди Фаризат Зейналовадиз Дагъустандин Халкьдин артист тӀвар гайила, чаз цӀийивал хьанач. Шукур гъана чна, гьа и жуьре лагьайламад чидай ксари чахъ кьуьнт галукьар хъийидач. Фаризат ханум ваз цӀийи тӀвар кутуграй. Ви ВАН, чи накьвадин, чи ятарин, чи гьавадин бегьер я. И тӀвар ваз, вунни и тӀварцӀиз лайих я. Ваз датӀана агалкьунар хьурай. Чи вири лайих тир веледарихьтин чӀехи тӀварариз лайих акурай.
Марям Алискеровадин и улуб Кьасумхуьруьн «Куьредин ярар» културадин меркезди акъуднава. «Вичин хатӀ, дерин фикирар авай, тӀебиатдин чӀалан гъавурдагьатиз алахъзавай, йифен секин береда гъетерихъ, вацрахъ, йифехъ рахадай илгьамганвай малим руш чи арадиз атунал чун гзаф шад я»- лугьузва абуру.
Лезгийрин сейли зари Арбен Къардашан и улубда жуьреба чӀавара кхьенвай лирикадин шиирар гьатнава. Абур вири канивилин гьиссери – Ватандихъ, халкьдихъ, хайинакьвадихъ ва багъри инсанрихъ ийизвай майилри сад ва битавзава. И шииррай гуьзгуьдай хьиз, чи аям, накьан ва къенин югъ аквазва, гьатта пакам йикъан уьтери шикиларни кьатӀуз жезва. Улуб чапдай кӀвал «Дагъустанди» 300 тираждал ахъайнава.
Мурсал Алпанан и улубда эхир йисара кхьенвай ва идалай вилик акъатай улубрайхкянавай шиирар, балладаяр, одаяр, сонетарни сонетрин тажар, маниярни гимнар,рубаияр, кьведар, кьудар, муьжуьдар, экспромтар, поэмаяр ва тешпигьар гьатнава. Улубда гьатнавай вири эсерра зариди хайи халкьдин къадим дувулар авай тарих къалурзава. И кӀватӀалда зариди вичин туькӀуьрунрин рекьин нетижа кьазва. Дагъустандин улубрин чапханада акъатнавай кӀватӀалдин редактор Арбен Къардаш я.
Гуьлжагьан Мисриханова: “ПУД СТӀАЛ”
Гуьлжагьан Мисрихановадин гъиле авай йисуз Махачкъаладин «Мавел» чапханада акъатнавай цӀийи улубда шиирар, хайи чӀалаз элкъуьнавай диндиз талукьтир кьисаяр, гьакӀни КӀарасбегни Назханум тӀвар алай са хкет гьатнава. Улубдизсифте гаф кхьейдини редактор Нариман Ибрагьимов я. 160 чиникай тир улуб500 тираждал акъатнава.
(сандухдин пурча ама)
(абуруз чун чирин)
За чешнедал рикӀацукъна, хразва сумах…,
ви тӀвар, сакит, чи рикӀера авазва,ви пак тир чӀал даим мецел рахазва, Чуьнгуьр кьуна, зунни рекьел алазва… Гьайиф, ашукь чавай къакъат хьана хьи. Халис устад, абур тир вун чуьнгуьрдин, ашукь тир вун, сес авай са билбилдин. Зурба ашукь тир вун лезги чи халкьдин, Чуьнгуьр цлал, тек яз, баят хьана ви.машгьур хьанай ви тӀвар вири дуьнядиз, ЭкъечӀдай вун пашман гуьгьуьл шадариз. Гич тай хьанач ви ажайиб сесиниз, тезенаг ви гъиляй ават, хьана хьи. Женнет багъда авай са билбил хьайи,саздал алай симерикай са сим хьайи,агьмеданни саидан кьве вил хьайи, Гьайиф, ашукь, чавай къакъат, хьана хьи.к сожалению, при жизни ашуга весь егобожий дар, его творения получили оценку недо-мастера искуства
Эхь, лезги чилел вичин яшар 116 йис тир дишегьли ала! Ада Дербентда уьмуьрзава. Ам Хиврайондин Цлахърин хуьре дидедиз хьана. Алимат Муслимовади цӀуд аял хана, уьмуьрдин шегьредал акъудна. Адан чӀехи хизанда 30 хтул, 24 штулва са птул ава. Вичин яшаризни килиг тавуна, Алимат бадедикъени зегьмет чӀугвазва, ада хразвай сун гуьлуьт ризни цвазвай амай шейэриз тешпигьбур жагъу рун четин я. И мукьвара яшайишдин рекьяй къуллугъдайуправленидин къуллугъчияр Алимат Муслимовадиз мугьман хьана. Абуру чӀехи хизандиз хсусикӀвал эцигдай чил чара авун ва маса куьмекарнигун хиве кьуна. Алимат бадеди шегьердин мэр М.Баглиеваз ваамай мугьманриз вичин гъилералди хранвай гуьлуьтар савкьат яз гана.
...чна, лезгийри, республикада авай стха хал кьа рин векилри чпи-чеб хуьзвай, сада-садаз куьмек гузвай жуьредал пехилвалзава. Абур каби нетрани, маса миллетрин векилар алай чкайралничпин чӀалал рахада. Вичин ватанагьли акунмазди,ам кьбулда, адахъ яб акалда, адаз алакьдай вирикуьмекар гуда. Гьавиляй абурун стхаяр, вахаркъуллугърални гзаф ала, абурукай бейкарарни,кӀеве авайбурни, кесибарни тӀимил я. Аламат я, чибуруз жувандахъ галаз дидед чӀалалрахаз регъуь жезва, адан дерди туькӀуьрдай меслятгун, рехъ жагъурун ва я вичин къуьн кутун четинакъваззава. "Яда, ам вуч лагьай гаф я, куьмекда, картуькӀуьрда, жув хъвач, секин хьухь" лагьана рекьехутада. йикъар, варцар, йисарни алатда, кар туькӀуьрдач. ИкӀ тирвиляй чи чзаф месэлаяр гьялтежез гежел аватзава. Акьул авай, дирибаш, зирек,кар алакьдай гадаярни рушар кӀвалахар гьат тийизамукьзава. Са чарани амачирла, абур, хайи кӀвал,макан гадарна, патал физва. Халкьдал леке гъизвай и нукьсандал чна наразивалзава, азарни чизва. Ша чун ам хкудизалахъин ман. Ша, чна гьар са уламда жувандазкуьмек ийин, адал аламай эхиримжи шалварнихтӀун хъийиз алахъ тийин. Жувандан кьилелкьуьл илисна, жув адан чка кьаз алахъ тийин... Гьеле ХLХ асирда Алкьвадар Гьасан Эфендидичибуруз ахварай акъат лагьана эвер ганай. Гьайифхьи, ахварай акъатиз канзавач. Пака геж жеда. чихалкь авайдалайни кӀеве гьатда. Я дустар! Ястхаяр, вахар! Гьар сада фикирна, мадни татугайгьаларал текъведайвал, серенжемар кьабулнаканда.
чун и пата, куьн а пата, Пуд таможня арадава. Ягъияр чун чара авур, Бул лянетрин кьарадава.йикъалай-къуз къакъатзава, САД-САДАВАЙ Къуба, КУЬРЕ.ЧАК серинвал акатзава, Гьич акуртуш ихьтин жуьре. Шагьдагъдал къе чӀулав цифер,чӀулав цифер кӀватӀ жезва хьи. Гьахъсузвилер аквадай кьван, Зи рикӀин гьал кьатӀ жезва хьи.
... Гуьлбесахъ мехъер тавур гъвечи гада амай. Хцин рикӀ ацукьай рушарикай дидедиз гьар жуьредин "нукьсанар" акваз хьана. Гьа икӀ са кьадарйисар къвез фена. Гадани хейлин яшариз акъатна. Эхирни, маса чара амачирла, дидеди, гуж-хушталгьана, хциз къунши районда уьмуьрзавайвичин стхадин руш гъана. Мехъерна са кьве варзалатайла, суса вичин эмедиз муштулух гана, ЧПИ“ЛЕЗГИ ГАЗЕТДИН” ЧИНРАЙ
муьквара адакай баде ийизвайдакай хабарна. Гуьлбес цаварив агакьай кьван шад хьана. Гежел вегьин тавуна, кьуна гъил, ада свас патавгвай кӀвачел-гъилел залан дишегьлийриз медицинадин рекьяй къуллугъзавай консултациядиз тух вана. Нетижаяр кьадай вахт алукьайла, сусахъихтибар тавуна, духтурдин патав Гуьлбес вичатана. Вичин патав гъайиди Гуьлбесан руш язкьуна, духтурдини вичин "къайгъударвал къалурна: "Вучиз жегьилзамаз рушан сагъвиликайкъайгъу чӀугунач? ГАЛАЗ-ГАЛАЗ кьведра аялдикайхкудна, гила кьунвай бицӀек хадай вахт алукьдалди хуьз хьунал шак ала", хабар гана. Гуьлбесаз духтурдин гафарикай анжах "пудварз" ван хьана. "ГьикӀ?- жузазва ада вичи-вичивай. -Мехъерна алатзавайди кьве варз хьайила,кьведра абортарни авурди чи кӀвализ руш яз гьикӀатанай?" Кесиб дишегьлидин чӀал кьуна, адавай гафнирахаз хъхьанач. КӀвализ хтайвалди, са гьарайэверни тавуна, ада сусан шалтадиз тӀвал яна. Гъунни авуна, рахкурни... Гаф кватай чкадал заз куь фикирдиз дишегьлидин намусдиз гимн хьиз кхьенвай шаир гелхенви Сейфудин Шагьпазован куьруь, дерин манаавай са куплет гъиз канзава:
Машмаш таран хел акьур, Авахьдайла гъел акьур, Женжел калин пел акьур, Справкаяр тахьурай куь сандухра, Куь михьивал хьурай лацу яйлухра!
КӀвалахдин еке тежрибади къалурзавайвал,къе чи аялар ктабрай дидед чӀалал кӀелзавайдангъавурда тамамвилелди акьазвач. Аялдиз дидед чӀалан тӀеам чизвач. Хизан хуьнин дердийри акӀажарнавай диде-бубайриз и месэладиз бес кьадар фикир гудай мумкинвал авач. Акьалтзавай хизанарни югъ-къандивай дидеса, буба-маса миллетдинбур, чара-чара нугъат-рал, чӀаларал рахазвайбур артух жезва. Гзаф хизанра чеб-чпихъ галаз урус чӀалалди рахун адетдиз элкъвенва...
. . . "Гъурун кӀамалай" эгечӀна Ахцегьрин ГЭСДИВ агакьдалди шегьредин кьве патани емишринбегьер гузвай багълар экӀя хьанвай. Гьар йисузинай гьукуматдиз 3000 тонндив агакьна ичермаса гузвай. "Ахты" совхоздихъ 500-дав агакьнанек гудай "Горная бурая" жинсинин малар авай. Къе гьинава а бегьерар гъизвай багъларнижинсинин малар? Гьа багъларни, емишар хуьдайгьамбарханаярни Елцинани Путина чукӀурнани? Ваъ, совхоздин вири багълар гъахъ алачизидаз-адаз пайна. Гьавиляй къе и чилерихъ гелкъведай касни авач. Ахцегьиз хъфидай чӀавуз ирекьин кьве патани, иеси авачиз, дар-бар хьанвайчилер акур касдивай вилин накъвар хуьз жезвач...
Ноябрдин вацра Болгариядин София шегьердаженгинин самбодай дуьнядин чемпионат кьилефена. Ана 77 уьлкведай командаяр кӀватӀ хьанвай.россиядин хкянавай командади заланвилин вири9 категориядайни къизилдин медалар къачуна. Шад жедай кар я, Болгарияда чи лезги кьвекьегьалдикай - Велимурад Алхасовакай ва Икрам Алискеровакай дуьнядин чемпионар хьана.57 килограммдал къведалди заланвал авайспортсменрин арада Велимурадахъ галаз гьуьжеткьилиз акъудиз садавайни алакьнач. Финалда адаз Украинадай тир Андрей Кучеренко кумукьна. Икрама лагьайтӀа, 90 килограммдилай артух заланвал авайбурун арада вичинустадвал 4 бягьсинани къалурна. Финалда адаболгарвидихъ галаз 9:6 гьисабдалди акьалтӀна. Махачкъаладиз хтайла чемпионар аэропортуна зуьрнедални далдамдал илигна шад ГЬАЛАРАКЬАБУЛНА.“ЛЕЗГИ ГАЗЕТДИН” ЧИНРАЙ
Туьтуьна кӀараб акӀана, нефес къачуз тежез,кцӀиз кьван азият гуз, чара амачирла, гъана сафакъир духтурдин патав.- рахаз тежез, хих алатна рекьизва, минет хьуй,фад-фад вакай са чара, захъ авай девлет вири вазгуда,- лугьузвай ада. Духтурди яргъал вегьенач, серенжемар кьабулна, туьтуьнай кӀараб акъудна. Итимдал акваз-акваз чан хтана, нефес ахъахъхьана. Девлет вири гуз гьазурдай, ван акъатна: - Духтур, зун валай гзаф рази я, вуна зун кьиникьикай хкудна. Лагь жуван зегьметдин къимет... Духтурди адаз:- КӀараб туьтуьна акӀана рекьизвайла, ваз гузканзавай кьадардин са паюнални зун рази я.
Заз лугьуз канзава, зегьметди алай девирдазегьметкешар акӀажарзава. Ингье са шумуд мисални. КЕПЕК-КЕПЕКДАЛ эцигиз, вири уьмуьрдакӀватӀна вуна автомашин къачузва. Ам къачурла,регистрация авуна канзава, пул це, номерриз пулце, страховкадиз пул це, рекьерин фондуниз пулце, налог це. Кьазва вун полицияди, ашукь Шихкерима язавай манида лагьайвал, "Гьалт хьайитӀа ГАИ-ДАЛ, рази жезвач гайидал". Халу, ремен алач,пул це, машинда каляска авач, пул це, эквер кутунвач, пул це, чархар цӀранва, пул це... Вири "це"лугьудайбур я. Маса мисал. Кесибди пабни галаз, барцӀакрихьиз, кьарадиз кьуьл гуз, керпичар атӀузва. Сакасдин пайни квачиз са кӀвал эцигзава. Тадиз вивилик кӀвалерин налог це лугьуз, вични агъзурар,садрани такур "хванаха" пайда жезва. Заз гьукуматди гайи куьмек авани? Ваъ. Заз "Ваз къуватгурай лугьудай касни хьайиди туш эхир." Усадбадин налог це, хъвадай цин пул це, амукьаяр ка-дарунай пул це. Лагь кван садра, "чун къайи булахар авай хуьрерай хъвадай цихъ пул гуда лагьа на авудайди тирни арандиз?" Советрин гьукуматда экверин къимет са кепектир. Гила гьар йисуз къиметар хкажзава. ГазнигьакӀ я. Газ гилигна-пул це, цӀийи счетчикдал загъил элкъуьрна - пул це. Гьар вацра кайи газдинкьадардин делилар це, тахьайтӀа чна пул счетчикдай ваъ, масакӀа къачуда, я газ михьиз атӀуда. Ахпа гилиг хъийизни мад пул це. Сад къведа, загаздин кранар смазка авуна, пул це лугьуз. За винихъ лагьайвал, зегьмет чӀугвазвай кесибар акӀажарзава ихьтин кӀвалахри. Недай фахъагакь тийизвай кесибар ава, абуру гьинай гъурай,вири це лугьудай тарашдайбур хьайила...
Авайни авачир са руш гъуьлуьз шегьердиз тух вана, хъсан хизанрал ацалтна лугьуз, Худа-Вердиди рикӀивай разивалзавай, шадвалзавай. Эхир ни са юкъуз ада езнедал, рушал кьил чӀугункьетӀна. Акьахна улакьда, гьатна рекье. Хуьруьн партал, кӀвачел калушар алаз атай дахакурла, рушан бензе элкъвена.- Я дах, им вуч я ваз, хуьруьн ким, ферма яни,кӀвачел калушар алаз къвез?... Дугъри кас сифтедай рушан гафарин гъавурдани акьунач, ахпа кьили ван авурла, ам вичинрикӀ алай баладиз гьайифдивди килигна.- Пара сагърай, чан руш, гила зун хъфида. Куьнакуна, куь гьаларни хъсанзава, зун квелай рази я.- чан яран буба, захъ са тӀалабун ава, жувахъгалаз и ви рушни хутах, - чин чӀурна езнеди. - Вучиз эхир? - мягьтел хьана Худа-Верди. - Буба яз вун хуш авачирда, пака, къуллугъдилай алатайла, ада зунни кваз кьан хъийидайдитуш, - ачухарна езнеди вичин фикир.
Гьазурайди гиливи Джамалдинан хва Руслан йа.
ТупӀалаймир дердер икьван, ваз гъамунун пай жеда гьа! ХъуьтӀуьз кӀвале туьхъвенвай къул, ви хиялда цӀай жеда гьа! Квахда мани, кӀуфаллай хъвер, чиз амукьдач ийир-тийир, Ви кьисметда акьада хар, къулай уьмуьр зай жеда гьа! Стхаяр я хийир-шиир, вун элдикай хкатмир ша Вун кьейила эл татана пуд касди къур вай жеда гьа! Агьил касдиз ийиз гьуьрмет, гьар камунал ая икрам, ТавуртӀа, вун кьуьзуь кьиляй рехи ламраз тай жеда гьа! Сагъ тахьайтӀа ватандин хер квахьда намус хайи чилин Диде САМУР-ЧИ Кьулан вацӀ, река жеда, чай жеда гьа! Ватандин дерт –гъам авай рикӀ хъитӀкьин хьана кьейла Медет. Хва тахьай къуз вахъ Самур дерт зун сура куз цӀай жеда гьа! ЦӀийи улуб
«Аламдин улубар» сериядик галаз акъатнавай нупадин муьжуьд лагьай улублезгийрин лирик зари Медет Арзуманован «РИКӀ» тӀвар алай кхягъай эсерархьана. Зариди гьеле вичел чан аламаз хкягъай и эсерар адан кьилди акъатайсифте улуб я. Улубда заридин шииррихъ галаз санал эсерриз ганвай анализ,урус чӀалаз элкъуьрнавай шиирар, гьакӀни алаваяр хьиз ганвай Квинт Граций Флаккан, Лев Кобылинскидин, Олег Бескинан, Фируза Вагьабовадин, РИЗВАНРИН Ризванан литературадин аналитик эсерарни гьатнава. Агъадихъ чна и улубдай са шумуд шиир гузва.
Са хел ацӀай, са хел ичӀи Вакай терез хьана дуьня.йикъал гичӀи, йифел мичӀи Вун хар хьана къвана дуьня. Элкъуьра чин вуна залди Зав рахазва бишид лалди. Са жаваб це зи суалдиз Вучиз на чун кана дуьня? Кузва зи чан ягьди кузва За чӀугур кьван агьди кузва. Ви кӀуфуз гий пӀагьди кузва Гьайиф ваз пӀагь, гана дуьня. Гьикьван жеда вун гьар-гьариз Зи мурадрин цуьк кӀаркӀариз. Гьар камуна зи рикӀ тӀариз Сиве иви цана дуьня. Вун гъам я кьван кьиляй-кьилди ЧӀугун тавур деве филди. Фад агакьра зун мензилдив Гьич тахьатӀа фана дуьня.
РикӀ чуькьуьзва дердери Чар чуькьуьзва бендери. Кенефдин кьил квахьнаваз Зун хьанватӀа сесери?! Зи чӀаларал чӀал хьана Гафун винел къал хьана , Кенефда тӀвал гьатнаваз ТӀвалди винел тӀвал ХЬАНА.«-ШИИР гьинай, вун гьинай , Чарчел фикир цун, гьинай? Кенеф квахьнай серсери Кьил акьурна къун гьинай?» Айгьамзава эллери, Гару, къаю чуьллерин. Тек Самурди лугьузва Чан рикӀ ийиз СЕЛЛЕРИВ:-ДЕРДЕР рикӀе чуьнуьхмир,бендер рикӀе чуьнуьхмир . Акурай ви ширинвал Къендер рикӀе чуьнуьхмир! Тамам хьана чӀални кваз Акъвазнава къални кваз. Кенефдин кьил гьатай за Ахъайзава тӀвални кваз.
Дуьнядикай атана пай Галукьайди дидардин цӀай, Хайибуруз хьана тахай ДЕРТ-ГЪАМУНА кана хъухъвай РикӀин къене авайди чӀун Зун я, зун! Мурад рикӀе амукьайди, Гаф ккӀал хьиз галукьайди, Татаб хьана амукьайди Акъатайди рикӀе чайгъун Зун я, зун! Гъамуникай кӀвал хьайиди, Шегьре рекъер сал хьайиди, РикӀе элдин тӀал хьайиди, Акъуд тежес рикӀевай чӀун ТӀалдавайди хьана пархун Зун я, зун! Кьулан вацӀал хьана часпар Аватайди къуьнерал пар.йифер яргъи, йикъар са кӀар Амукьайди текъвез гатфар Хкатайди мурадрин пун Зун я, зун! ЦӀийи улуб
Чан тӀамариз муг хьайиди РикӀ дердера чӀух хьайиди. Тан ватандин руг хьайиди, Руьгь Шагьдагъдин кӀукӀ ХЬАЙИДИ,ЮКЬВАН тарце авайди кун Зун я, зун!
ЦӀурурзава дердери вун За лугьузвач : «-Шехьа зи рикӀ!» Ви кьисмет я гъамуна кун Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! Гьатнавай хьиз ви къене хуз ТӀалдава вун къачуна зуз. Гьеле кудмир на жуван пӀуз Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! ЧӀугурдаз на шукур ая, Ша гьараймир лугьуз:- Кая! Ваз аквазма гьеле цӀаяр Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! КӀватӀмир шеле шехьиз-шехьиз, Эхиз чира эхиз-эхиз, Ни чирна ваз пад жез рекьиз Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! КтуртӀани зунжурда вун Эха,- курла танурда вун. Шурдай чӀавуз Самурди вун Шехьа зи рикӀ, щехьа зи рикӀ!
Экуьн кьиляй чиг ацукьай цуькверин Хуравай зар квахь тавурай, илагьи! Ашукь хьайи билбилринни нуькӀверин Пак агьу– зар квахь тавурай, илагьи! Гьуьлуьн кьиле цӀай къурди хьиз аквазвай,лепеяр физ пак нурара акьазвай, Каниди хьиз куш-кушдалди рахазвай Ракъинин яр квахь тавурдай, илагьи! Шур– шур ийиз авахьзавай булахар, Вишришдалди шиир лугьур къавахар, Кас гьуьлелай са мани хьиз къарагъай и серин гар квахь тавурай, илагьи! Женнет вуч я, къундарма я, махар яи чил женнет,- къизил хьтин накьвар я. Кьежизва чил им шадвилин нагъвар я, Къуй и накъвар квахь тавурай, илагьи!
Вили цавалай авахьна фейи Гъед ви уьмуьрдин эхир яни, лагь! ЧӀулав шаршавдик акахьна фейи Даканда тухвай фагъир яни. лагь! Ашкъидихъ кайи Саядан нисбет ЧӀугваз цӀрана Шихрегьим хиффет. РикӀе къекъуьрай Кереман сурет. Эсли куз фейи жигьир яни, лагь! Сурал архани, стхани татай РикӀ хажалатдин дердери атӀай КӀелдайла вилер накьварив ацӀай Етим Эминан шиир яни лагь. Дуьнядин дерт-гъам рикӀив агудай , Залум Сурхая вилер акъудай, Жуван вилерни къурбанд вугудай Вун Саид хьтин са пӀир яни лагь. ТахьайтӀа вун зи, бахтунун гъед яз Куьгъуьнал алай къаргъиш я, сед я.илагьи, вуна заз къазвай гьед яз бахтлу уьмуьрдин эхир яни лагь! ЦӀийи улуб
заз са йис идлай вилик интернетдин сайтара«алам» журналдин чинал забит ризванованшикил алаз акъатнавай тӀилитӀ акунай. Жувазхуш хьана кӀелайдалай къулухъ кӀаникай за:- Баракалла зи чӀехи буба рикӀел гъанвай ксариз,кхьенай. лап рикӀивай тир и кар, фаданлай забитризвановакай къве цӀар кхьидай кас авачир. Гьаи гафар акурла эйваз муаллимди «вун забит риз вановаз вуж жезва?», лагьана жузуна. зани зунзабит ризванован стха арзуманан хтул я лагьа най. заз жувазни шиирар кхьизвайди эйваз муал лимдиз лагьана. адани заз мадни пара агалкьунартӀалабнай. Са тӀимил вахт алатайдалай къулухъэйваз муаллимди «Марвар» межлисдиз заз эвергана. заз пара хуш хьана. анжах жува жуваз фикирзавай яраб и «Марвар» вуч ятӀа? Гьа эвер ганвай вахтунда зун межлисдиз фена. эйвазмуаллимдини Жалал муаллимди чинрал хъвералаз кьабулна. Гьа межлисда зун абир тагьиров, Билал адилов, Бести нифтиева, руслан Шейдаевхьтин лезги културадални поэзиядал пара рикӀалай ксарихъ галаз таниш хьана, зи шиирар«алам» журналда чап хьана. и межлисдилай къулухъ за цӀийи «Марвардин» межлис хьун лап рикӀивай виливди хвена. зун мадни жуван рикӀе авай мураддив агакьна.2016-йисан 1 октябрдиз гатун ял ягъунрилай АХПА,«МАРВАРДИН» 36 лагьай межлис дагъустандиназербайджанда авай центрада агатна. Межлисгатуз рагьметдиз фейи чи иер шаир Медет арзуманован хатурдай са герен кӀвачел къарагъинивдиавална. руслан Шейдаева Медет арзуманованшиирар кӀелна, рикӀел хкана. за лугьун, пара иер,рикӀин тӀал кьалурдай шиир тир. Шумудра яб акалайтӀани вилерал нагъв кьвезвай. Бести нифтиевадини гьа шиирдин урус чӀалал элкьуьрнавайвариант кӀелайдалай кьулухъ зари Гюнеш Мовланова марварвияр межлисин мугьман, юстицииядинполковник панагь панагьовахъ галаз танишарна,ва вичин лап цӀийи шиирар кӀелна. абир тагировани и мукьвара Медет арзуманован цӀийи ктабэкуьниз акьатдайди лагьана. Меджлисда виридалайпара шиир кӀелайди Шагьмардан агъакишиев тир,и манидални рикӀ алай касди чаз маниярни лагьана,азербайжан ва лезги чӀаларал шиирарни. ада гуьзел ярдикай, ватандикай, дидедин чӀалакай шиираркӀелна. вичин рушахъ галаз рехи зари Бажиханумисаевани атанвай. за адан шиирар авай ктабаркӀелнавайтӀайни вич акваз сифте тир. идлай къулухъ эйваз муаллимди чи чӀехи чӀугвар дарвин велибеговазни гаф гана. дарвин велибекова вичинмукьвара дагъустанда кьиле фенвай выставкадикай гафна. адан гафариз камран къурбаналийринани къуват гана, выставка пара хъсан алатна,дагъустандин вири элита атанвай, виридазни парахуш хьайиди лагьана. ахпа адил къайибханова,имран кичибекова, Бести ханума, эйваз Гуьлалийрина чпин, руслан Шейдаева Бажиханум исаевадин шиирар кӀелна. Межлисдин мугьманрикайсадни «лезгияр» группадин чӀехид анар Уьнугъвитир. ада рио-да хьана алатнавай олимпиадада чкакьунвай лезгийрикай гафна, вичин шиир кӀелна. Садлагьай сеферда атанвай мугьман панагь панагьова межлисдикай вичин фикирарни лагьана.поэзиядин кӀватӀалар
арада эйваз малимди зазни зи цӀийи шиирар кӀелдай мумкинвал гана. авайвал лагьайтӀа ахьтинчӀехи зарийрин арада заз жуван кьве цӀар кӀелизпара регъуь тир. анжах и межлисда шиирар кӀелунал са тӀимилни гьайиф чӀугвазвачир. вучиз ла гьайтӀа атанвай ксарин гьар сада заз лугьузвай«туькӀуьр хъия» гаф, лугьузвай цӀар, за пака сацӀийи шиир кхьидайла жуван рикӀел хкирвал я, вагьахьтин татугайвилер ахъай тийиз алахъда.эхирда межлис кьиле тухузвай чкадин кӀвалахдарлюдмила къазиевадиз гаф гана. ада кьенин юкъузчи арада ава лугьуз вичиз пара хуш тирди лагьана.виридлайни пара зи рикӀел амукьай кар и мукьваразабит ризванован 90-йис юбилейдиз бахшзавай мярекат туькуьруникай гайи малумат хьана.
Чун мад сефер агатна, Кьенин ризкьи шиир хьуй. Чи эквуьнал атанвай Квез и чӀаван хийир хьуй.
и гафарив шаир Гуьлалийрин эйваза БАКУДА"АЛАМ" лезги културадин журналдин РЕАКЦИЯДА«МАРВАРДИН» нубатдин кӀватӀал ахъайна. Мярекатдиз зарияр вакъиф Муьфкуьрви, римма Гьажимурадова, адил къайибханов, Гуьнеш Мов ланов, абил алиев, абир эчӀехви, художник дарвин велибеков, гьакӀни жегьилар анар Уьнуьгъ ви, рауф кӀурви, Мурад Гьажибабаев ва элнараризванова атанвай. Гьар сеферда хьиз и мярекатни шиирдин вапрозадин кимел элкъвена: зари Гуьлалйрин эйваза Марварвийрини иштиракай дагъустандазабит ризванован 90 йисан юбилейдиз талукь тирмярекатдикай ва вилик галай планрикай эхтилатар авуна, вичин шиирар хуралай лагьана, кӀватӀхьанвайбуру шаирдин шиирризни рахунриз ябгана. вакъиф Муьшкуьрвиди забит ризванованэкуь ругьдиз кхьенвай прозадин эсер, римма Гьажимурадовади "аваки", "за мукафат низ гудай"шиирар, "Гъил хийла" басня аудиториядизкӀелна. рикӀ гафарив ацӀанвай адил къайибханова "Булах я зун", "Гвадарзава", "вуч иер я"шиирар кӀелна. Шаир Гуьнеш Мовланова "Хьил ни ясаб" ва алкоголдин гъиляй ажуз хьанвайбуркритика ийизвай "алкаш" шиирар кӀелна. публицист этнограф абир эчӀехвиди Гъажи давуданхайи хуьр деделидиз ва къебеледин хуьрериз финикай, ана кьиле тухвай крарикай эхтилатаравуна. Художник дарвин велибекова дуьняда харусенятда алай девирда физвай процесрикай малуматар гана. Мярекат хъсан, хвешивилинагь вал дивди кьилиз акъатна.
зунни зи дуст Камран са шумуд йис тир, зи бадедин хайи макан тир ТекипӀирхуьруьз физ. ГьархъуьтӀуьз планар чӀугваз, гатуз агакь тийиз. алаййисан июлди вацра ахцегьиз «Шарвили» эпосдин 17 лагьай сувар кьиле фена. Чун са шумудйис я, и суварихъ физ. и сефер са югъ виликрекье гьатна. Чна таможнайрин заланвилер къулухъ туна, рекьин дамар кьуна хайи чилин иервиликай лезет къачуз-къачуз усугърин вацӀалайдагъ галайнихъ элкъвена. Дагъларив агатунивайгьавадин серинвал кьатӀиз жезвай. Миграгъа Шалбуздиз, Шагьдиз, гьакӀни КӀелетриз саламгана, Теки галайнихъ рехъ давамна. КӀуфукайкьуна цавуз акъат жедай хьтин марфади вични цаварал аламайди чи рикӀел хкана. Текиви Тофикстхадин кӀвалерив агакьайвал чи машиндин галтад хьун амукьнач. вучиз лагьайтӀа и дагъдинхуьре са кьадар рекье бетон тунвай. Мугьмандиз вич атунал вил алаз акурла са кьадар хвеши жеда. Барис халудин гъенел гум галаймангал акурла и кар Камранан чидач, зи лап рикӀяй хьана. Барис халу зи бубадин халадин хва я.и кас чан алай энциклопедия я. зун акунни Шихнесир Къафланован шииррикай са цӀиргъ лугьу -да. ЧӀехи, михьи айвандихъ поэзиядин, ихтилатрин ким хьана. Барис халуди чаз гьидан шиирарлагьанач кьван. Гьэлбет сиве-кьиле авуна, хуьреэкъвен чи план тир. Гъенел эвичӀайла за Шагьмир Мурадовани асеф Мегьманан кьиса ахъайна,и гаф ван атай Барис халуди машин худуна туна:«акъаха Къурушдал фин» лагьана. има чи къведанни рикӀяй хьана. Марф алахьнавай. амма Къурушрин рекьетрактор экъвенвайтӀани селери чӀурнавай чкаяравай. Гьар вуч ятӀани чун авропадин виридайникьакьанда, гьуьлелай 2565 м вине авай лезги хуьруьв агатзавай. зун дагълари тахьайди тучир,амма КичӀен дагъдин, Яру дагъдин, Шагьдинуртах кимел жез сифте сефер тир. имани Къуруш. Шалбуздин хивел, КичӀендингинел, Шагьдин гъенел аламатдин лезги хуьр. Хуьре мехъер авай. Макьамрин ванер лепе-лепекьуд патаз чкӀизвай. Машин Барис халудин вахангъенел туна, загьир малимдиз, Нижабат вахазсалам гана, са гъвечӀи кефияр хабар кьуна хуьруьн кимел атана. Мектебдин гъенел Шагьмир Мурадован, Дагъустандин сад лагьай обкомхьайи Нажмудин самурскидин тимталрал фена,суварилай сувариз
ехи Асеф Мэгьман пара ихтилатрал, зарафатрал рикӀ алай кас тир. Дагъустандин Халкьдин шаир Шагьмир Мурадовани Асеф Мегьмана гьар хъуьтӀуьз меслятардай кьван, гатуз Шагьмир муаллимдин ватан тир вини Къурушдал фида. Гад хьайила галайвал тийиз, амукьдай. И чӀехи камалэгьлийрин и мурад кьилиз акъатначир...
Шалбуздин хивел, КичӀендин гинел, Шагьдин гъенел илифна чун
хуьре экъвена. Дагъларин хуьрериз хас четинвилер аватӀани,ина зегьметдикай кичӀе тушир викӀегь дагъвиярама. Элкъвей ширасрин кӀаник хара янавай кӀупари (къурушвийри кӀупариз пӀишке лугьуда),чӀехи маркари, ергъ алай цурри и кар субутзавай.и хуьре эцигзавай чӀехи спорткомплекс акурла сакьадар хвеши хьана заз. вучиз лагьайтӀа, и тарихавай сур лезги хуьре абадвалин къайгъуда авайинсанар ама. и дарамат акурла зи хиялдиз къурушвияр гьукумдив Хасаюртдиз куьчарай алатайасирдин 50 лагьай йисар атана. а чӀавуз хуьре 15хизан амукьнай, чна эхда лагьана, куьч тахьана.амукьай и инсанриз са жуьрединни уьмуьрдиншартӀар ганачир жеди.аман аллагь, са береда и рекьерай куьч кьамарал, арабайра аваз эл авуднай. амма къе, агъзураз мукьва инсанди уьмуьрзава КЪУРУШДАЛ.ВУЧ хъсан я, чаз и хуьр амукьна. Чна кимел къурушвийрихъ галаз са кьадар ихтилатарна. Хуьре мехъер авайвиляй кимел алайбурални хъсан ван алай.са шумуд жегьилди мектебдин гъенел демдизчка гьазуриникай веревирдерзавай. Хуьруьн де мер инал жезва кьван. загьир муаллимдин кӀва лечаяр хъвана йифиз Текидал хтанай чун. Экуьн яралай Текийрин медпунктунал, ГЕСДАЛ, (виликра ГЕС-ДИЗ фидай, инал рагьмет хьайичи искендер халу алай тир. Гила къенез ахъайзамач) мектебдал кьил чӀугуна. Дагълара хьунизкилиг тавуна, ремонтдин крар пис тушир. ПӀир Гьасан бубадин гуьмбетдал, гьакӀни хуьруьн сурариз фена, багърийриз дуьаярни авуна. Яйлахра экӀяй хьанвай нехирар, суьруьяр,дагъвийрин ризкьи тир кӀелемрин салар, экуьняралай кардал алай чижерхъанар, са гафуналдиуьмуьр ргазвай дагълар туна чун атай рехъди къулухъ элкъвена, ахцегьиз рекье гьатна.
усугъдилай ахцегьиз рекье гьатна. ина цӀеридлагьай гъилера Шарвили эпосдин сувар кьилефизвай. Эхь цӀерид йис я, чи суваррал сувар алавахъхьана.рехъ- риз михьи тир, мугьманар патал гьазуртир. сур Туриди мад сеферда мугьманриз варахъайнавай. саки чи экуь инсанар (интелегентар)вири и мярекатда авай. Чи сурвилин, касвилин,гьалалвилин, дуствилин суварихъ дуьнядин гьарса пипӀей эл агатнавай. зуьрнедин ванери цаваргалтадарзавай. адет тирвал ина лезги районрихьиз, Дагъустандин са шумуд халкьдини майданар туькӀуьрна концертар гузвай. Чун саки виримайданрал мугьман хьана. Къенин лезги ашукьсенятдин кьиле авай рухвайрикай тир ашукь Шемшир чуьнгуьр хурал чав агатайла ахцегьринким, Шулбуздин кукӀушар рикӀиз мадни иер акунай: -«Ягъ ашукь стха, ви аваз, ви чьнгуьр чазпара тахьурай. алугра и рикӀин сузаяр, тӀалар. виавазар и сувариз, тулариз, рагариз, вацӀариз, тӀалариз, рикӀериз мелгьам хьурай, дава хьурай!» Шемширавай цӀийи-цӀийиз яргъа жезвай, ашукьрин, макьамрин, манидаррин ванер сад-садахъ какахьнавай. ахцегьрин машгьур музейра хьана,майданрал кьил чӀугна, багърияр акуна, гьикьванкьезил хьана. Дуствилин сувариз элкъвенвай имярекат валентин амирован тӀварцӀихъ галайпаркуна гала концертдив давамна. инал са шумудагъзур инсан кӀватӀ хьанвай. Концертда чи сейлиманидарри манияр лагьана, Дербентдин лезгитеатр ди сегьнеяр къалурна. ГьакӀни и сувариноргкомитетдин кьил имам Яралиева адет тирвалчи халкьдин са шумуд баракалла векилдиз «Шарвилидин» премияярни гана. Гьар сеферда и мярекат кьиле тухузвайбурузалхишарда за. ГьакӀни «Шарвили» эпос кӀватӀайзабит ризванан, Байрам салимован гьунардал,чӀехивилел мад сеферда гьейран жеда. са кьадарбереда рикӀи ял яда.
Са хзандин векилар, Ширинан рухваяр тирашукьар - Айдуна, Шемшира, Симсара, Рамазана, Перваза, Сервана, гьакӀни хтулри атанвайбурузчи чуьнгуьрди ванзамайди субутна. Дагъустандин халкьдин артист Тарлан Мамедова, лайих артист Рустам Къарибова, Фаризат Зейналовади, тӀвар-ван авай ашукь, Мичегьви Османан рухваяр тир Ашукь Алихана ва Ашукь МутӀалиба, зуьрнединни кфилдин машгьур устаизам Улубегова, Ахцегьин ашукьри межлисдизверцӀи нефес, иер гьава гъана. Са шумуд халкьдин векилри, шаирри, алимри,гаф лагьай межлисда «АЛАМДИН» ТӀВАРЦӀЕЛАЙ«МАРВАР» литератур кӀватӀалдин регьбер шаир Гуьлалийрин Эйваза иштиракна. Ада любилярдиз талукь баркадин гаф лагьана, журналдинтӀвар целай - «лезги културадин дамах» диплом,гьакӀни «АЛАМДИН» сериядихъ кваз акъатнавайлезги Няметан ва бажиханум исаевадин улубарсеняткардив агакьарна. ГьакӀнивичинрикӀингафаршиирдалдиагакьарна:
Ашукь Шемшир, хурал чуьнгуьри межлисдин сир хьана. Дидедин чӀал, авазрин хал Гевгьер хьана, дуьр хьана. Абдул, Нуьсрет алатайла, Усман, Ширин хкатайла, Зун Шемширав агатайла Заз и сенят пӀир хьана. Масад хьана зи гьай- гьарай, ХупӀ ргана гьиссерин цӀай.и чӀуьнгуьрдин симерив гвай Аламатар чир хьана. Дидед чӀалал чкӀуриз ван, Меце Ватан, рикӀе Ватан. Вуч иер я, чан зи хзан РикӀ гафунин хир хьана. Ашукь я квел, шаир Эйваз Зи стхадал мукъаят къваз. Са чӀавузни такурай чаз, Дуьня накъвад вир хьана. Жегьил шаир Владик батманова тухузвай межлис пара иер гьалара кьиле фена.
лай йисан 15 апрелдиз Дербентда Лезги театрдин дараматда Дагъустан Республикадинкултурадин лайих кӀвалахдар Ашукь Шемширан 45 йис тамам хьуниз тагьлукьарнавай чӀехимярекат кьиле фена. Шемширан буба фийиви Ашукь Ширинан «Дагъустандиз саламар лагь»манидив ахъа хьайи мярекатда чи халкьдин экуь инсанри, зарийри, алимри, журналистри,ашукьри иштиракна, юбиляр мубаракна, адан туькӀуьрунрикай гаф ахъайна, гьакӀни ашукьдин буба чӀехи сеняткар - Ашукь Ширинакай рикӀелхкунриз майдан гана.
алай йисан 5 августдиз да гъустанда туькӀуьрзавай ксаринцӀийи кӀватӀал арадиз ата на.адаз тӀварни «Булах» ганва. Сифтедай, интернет себеб яз сашумуд йисан виртуал алакъадаавай, хайи литературадал, ярат мишунрал кьару ватандашринкӀватӀал, гуьгъуьнлай, Советское хуьре, виликан МАМРАЧРАЛ,ЛИТЕРАТУРАДИН кӀватӀалдиз эл къвена. ихьтин тешкилат фадлай бейнида «чурурайди» ва ги ла адал чан гъайиди урусатдинленинград вилаятда уьмуьрзавай гзаф агалкьунар авай ма лим,кьегьал лезги интеллигентдишегьли Гуьзеля Гьасанова я. «Булахдин» межлисдиз чизурба векилрикай сифте хабараргузвай, милли руьгьдин даяхтир «лезги газетдин» корреспондент, журналист нариманибрагьимова, шаир ва писател Шагьабудин Шабатова, композитор къагьриман ибрагьимов, Голландиядай хтанвай шаир Гуьлжагьан Мисриханова, лезгишииратда чпин сифте гаф лу гьуз вай, кьетӀен хатӀ арадалгъиз вай гелхенви Сейфудин Шагь пазов, хъукьвави Марьямалискерова, Советское хуьряйтир Ражадулагь Салманов, же -гьил шаир хуьрелви Владик Батманов, гьакӀни межлисдин«тахсиркар», гзаф барка алайкрарин «модератор» Гуьзеля Гьасанова кӀватӀ хьанвай. Гьелбетда, ихьтин хъсан ва герекмежлис раиж ийиз зани ва кьасумхуьруьн телевиденидин кӀва лахдаррини иштиракна. Вири мярекат шаддиз, руьгьдик лувар кутадай лепедаллазкьиле фена. Хайи чилин савкьватар алай суфрадихъ жуван литературадикай, шииратдикай,чӀалакай, халкьдин тӀал алай сабязи месэлайрикай суьбетар фе на. Шаирри чпин шиирарникӀелна.литературадин цӀийи кӀва тӀалди дуьнядин гьар са пипӀеавай, яратмишунрал машгъулватанэгьлияр агудда, абурукайхабарар гуда. Йиса садра Советское хуьре устад эсеррин авторар махсус премийралди къейдийида, жегьилрик руьгь кутада,абурун яратмишунрай ктабарчапда. Гуьзеля Гьасановади ла гьайвал: «РикӀик мадни еке крарква…» Цийи тешкилатдикай хабархьайи чи ватанагьлийри шадвалзава, тешкилатдин тӀвар цӀихъхуш келимаяр лугьузва, адахъеке гележег хьун чпин мурадтирди чирзава. Жуван кагъаз замалим, алим Юсиф Халиловангафаралди акьалтӀарда:- «Булах» тӀвар алай кӀватӀалтешкил авун чи виридан рикӀяйхьана. ада къачунвай и сифтекам мубарак хьурай. къуй И«БУЛАХДИН» шур-шурдин ВАН,«МАРВАРДИН» хуш атирдихъкваз дуьнядин вири пипӀеризчукӀурай!
-Куьн литературадиз мус ва гьикӀ атана?
Зун литертурадиз гъвечӀи яшара-юкьван мектебда кӀелирла атана. Сифте шиирар Къубадин«Шефекъ», гуьгъуьнайни «азербайжан генжлери» газетда ва «Кенд гьеяты» журналдиз акъат на.
-Хайи чӀалал гьи чӀавалай кхьизва?
хайи чӀалални гьа чӀаварилай кхьизватӀаничапдай чка чидачир. Гуьгъутнай зун халкьдизкани ва халкь кани чӀехи шаир лезги Няметахъгалаз таниш ханай. «рикӀин гаф» кӀватӀалдиз абереда лезги Нямета регьбервалзавай. хайи чӀалал зи сифте чап хайи шиир «Диде», «Къизил Къусар» газетдиз акъатнай. Гуьгъуьнай зи шиирар махачкъалада акъатзавай, «КОММУНИСТ»(ГИЛАН «лезги газет») газетдиз, «литературадин Дагъустан» ва «Дагъустандин дишегьли» журналризни акъатна. Дагъустандин Девтетдин Унверситетда хайи чӀаларин филология чирайдалайкьулухъ кхьинар михьиз хайи чӀалал элкъвена.
Бубайрин аманат, тарихдин суьзекрай куьцӀнавай рехне галачир инжи, дидедин некӀедихъ галазхъванвай гъейратдин, намусдин миже, Шарвилидин игитвилин, халкь кӀвачел къарагъарзавай гьарай, дидеди хайи чӀалалди лагьай лайлайдин ван,са куьнуьхъ галазни дегиш тежедай аваз я зазхайи чӀал. мукьва-кьилийрихъ, халкьдихъ галазавсият, чӀехи Далагьалай къедалди хуьруьнвийрихуралай лугьузвай лирлияр, махар манияр я хайичӀал.
ЧӀал - миже я дидейрин, Михьи, гьалал некӀедин. Азадвилин женгера Чи бубайрин гьекьедин. Шарвилидин чӀал я им, Майдан кӀелай душмандиз. Чи Эминан чӀал я им, Тан тийин ам пашмандиз. Бадеди зи дидедиз Аманат яз ганвай чӀал. Зи буржи я вахгун ам, Зи баладив авайвал.
-ЧӀал хвена вилик тухун палал чи интелигенцияди алай чӀавуз гьихьтин камар вегьейтӀахъсан жеда?
Чи интелигенцияди чӀалан къеле мягькемарунпаталди и чӀал лугьур къеледал гьарада са къванэцигна канзава. Гьарда вичивай жезвай жуьреда.мили ихтилатар
Зерифа Кьасуман руш Кьасумова 1956-йисуз КцӀар райондин СтӀур хуьре дидедиз хьана. Хуьре юкьван мектеб, Дагъустанда Гьукуматдин Университетдин филалогиядин факултетдакӀелна. Зерифадин шиирар Азербайжанда, Дагъустанда акъатай са шумуд алманахдик акатна, лезги чӀалал акъатзавайсаки вири газетра, журналра чап хьана. Къуба райондин Къырмызы къесебеда муаллим кӀвалахзавай зариди азербайжан валезги чӀаларал шиирар кхьизва, кьве улубдин кирам я.
Гафарив, крарив, амалрив. ЧӀал вилик тухун паталди хизандилай, мукьва-кьиливилин мярекатрилай кьил кутуртӀа хъсан я. и кардихъ жегьи ларни желб авуртӀа лап хъсан жеда. Жегьилриз за«марвар» хьтин гьар жуьредин рангарив ва атирдив ацӀанвай, литературадин гьар жуьредин хуьрекар алай и суфрадал илифа лугьузва. и суфра дилай квевай несигьатни, меслятни, къачуна куьруьгь девлетлу ийиз жеда. Чи жегьилривай гьархуьрей, гьар убадай, бадейрин сандухрай са гафгъана и литературадин суфрадал вегьена чи чӀалаз къуллугъ ийиз жеда.
-ДГУ-ДИ куь туькӀуьрунра гьихьтин ролкъугъвана?
Дагъустанда даркьуяр авайди я лагьана ванхьанвайди тир. аварар, даргияр, къумукьар, яхулар ва амай халкьаринни литературайрихъ галаз,лезги литературадин чӀехи векилрихъ-ханбичехаметова, Байрам Селимов, ибрагим ГЬУСЕЙНОВ,АБДУСЕЛИМ исмаилов, Фейзуддин Нагъиев, Жамиддин, Гьаким Къурбан, асеф мегьман, арбен Къардаш ва масабурухъ галаз мукьувай танишхьайидалай кьулухъ жуван дуьнекьатӀунарниканзни даканз дегишвал хьана. лезги чӀалан чӀехивиликай, миливиликай, иервиликай, экуьвиликай, векъивиликай, михьивиликай хабар хьана.
-"РикӀин гаф" куь рикӀел гьикӀ алама?
«рикӀин гаф» кӀватӀалда зун лезги Няметан, Забит ризванован, Ядулла Шейдаеван туькӀуьрунрихъ галаз мукьувай таниш хьана. халкьдизкани, пагунар алайбуруз дакан, гафаралди элдинрикӀевай цаз акъуддай, вилик- кьилихъ галай виличӀибурун, вил акъудзавай, халкь патал вичинрикӀ шем авур шаир тир лезги Няметан шиирратдин тасирдик акатна. и кӀватӀалдиз литературадал гзаф рикӀ алай инсанар- Бажиханум исаева,медет арзуманов, азиз мирзабеков къведай. Забит ризвановахъ галаз зун адан кӀвализ са шумудра мугьман хьана. адан гъиле урусдал кхьиз вай тарихдин роман авай. За гъилин хатӀармашинкадал чап ийиз адаз куьмекарнай. КӀвалеараб чӀалал кхьенвай ктабарни пара авай. абурунихтилатрихъ яб акализ зунни яшлу жезвай. Зункъанни вад йиса аватӀани абурун ихтилатрихъ,несигьатрихъ яб акалдайла заз зун лап чӀехиз ак-вадай.
-"Марвардинни" "РикӀин гафунин" арадагьихьтин паралелар чӀугваз жеда?
-«рикӀин гафунани», «марвардани» иштиракзавайбур литературадал гзаф рикӀ алай, лезгихалкьдин ва лезги чӀалан къайгъу чугазвай инсанар я. амма «рикӀин гафуниз»- лезги Няметазмашатдайбур, ам даканбур гзаф къведай. а кӀватӀалдин ва шаирдин кьилел пара къазаяр атана. «Къизил Къусар» газетдиз зи кьудар акъатнавай. Заз Къубадиз КГБ-ЭДИЗ эверна. Зун ЧӀЕХИДАНСАФЕРОВАН кабинетдиз тухвана. адав зи кьударазурбайджан чӀалал таржума авунвай вариангвай.
Модайрихъ, валсарихъ нагьахъ шеда вун, Чи «Лезгинкадизни» герек жеда вун. Диде дакан хьана къалухрихъ галаз Сирнавай цицӀиб хьиз гьелек жеда вун.
«Вуна лезги Няметан тасирдихъ галаз ихьтиншиирар кхьизва, жезмай кьван адавай яргъазхьухь, вун жегьил я, гьеле сиясатдихъ акахьизфад я ваз, чан руш- лагьана хъуьтуьвилив гъилизкъачуз тахьайла кичӀерар ганай. Пара пис вахтартир. ахпани квез шаирди ганвай кхьинар, шиирар ва маса затӀар гватӀа хиве яхъ ва иниз гъвашлагьанай. ихтилатар пара ава… Вуч хъсан я хьи, девирар дигиш хьана. «марвардин», цацари пис ксарин рехъ атӀузва, вичивмурдарбур агудзавач…
-Пудкъад яшарин кукӀушдилай элкъвена килигайла алатай йисарни, къвезвайбурни хъсанаквада лугьузва. Чи културадин пакагьан югъгьикӀ аквазва?
Советар са тӀимилни яргъал фенайтӀа чи гьалар хъсан жедачир. Чун ахвара аваз ассимиляцияжезвай. ЧӀехи зурзунри чунни ахварай авуднава. Канзамайди са тӀимил жув-жувал хтун я. Зун сатӀимил яргъаз ятӀани интернетди чаз гзаф куьмекгуда. Йигин физвай информациядин техналогийриз гуж гайитӀа хъсан я.
Халкь вичин кьегьал рухвайрални рушарал машгьур я. Чилезгийрихъни ихьтин кьегьалвеледар тӀимил хьанач. абуринса пай чи чил, чӀал, културачпиз къачурбурди чпин ктабратуна чеб абурун лувараллазхкаж хьана, са пайни чпин вишкасдал са лезгидин турунин хералайбуру буьгьтандив, фитнедив кьацӀурна, чи кьегьалар чивилерай вегьена. икӀмасадбуручакай кхьена чун чунвиле тунач. ГьакӀ ятӀани тарих ктабра гьатначпиз кьетӀен чка кьунвай лезгийрин кье гьал виликай кхьенвай малуматриз вишералдимисалар гъиз жеда. са мусятӀани чавай къакъуднавай чикьегьал ксарини чпин асул чкахкунал зун чӀалахъ я. Чаз и кӀвалах винел акъуддай къенинкьегьал ксар герек я. дагъдалгьикьван гъура, хурх ве гьей тӀа ни ада вичин дагъвал хуьда,анжах ам далдадик ктунвайцифер чукӀуриз алакьна кканда. са шумуд агъзур йисаралдилезгияр хьанвай чилер дагъарикъунвай чилер хьанва, лезгийрини гьар са дагъдиз чпинкьегьал рухвайрин тӀимтӀалархьиз килигнава. ихьтин дагъа рин цӀиргъина, завай хьайитӀа,сад лагьай чкадал алайди Гьажидавуд я. Гьажи давудакай, адатухвай женгинин халкьдин женгхьуникай кхьенвай ктабар эхиримжи вахтара са шумуд хьан -ва, анжах заз санани Гьажидавуд халкьдин, халкь Гьажидавудан образра хьун къалурнаакунач. Вичелай цӀудралди ар тух кьадар авай ягъидин кьуватар Гьажи давуда кукӀварунинкьве себеб ава, сад лагьайди, амхуьряй акъатнавай са лежберваъ, дамаррай лезги иви авахьзавай, гъилера лезги рикӀинкъуват авай чӀехи серкердехьун, кьвед лагьайди, вирихалкь адан къвалав кӀватӀ хьунва ада кӀвачер эцигзавай лезгичили ам мягькем кьун хьана.ихьтин кьегьал кас хкажнавичин чкадал эхциг хъийизвайавтордиз баркаллагь. Муьзеффер малимди гьавиляй: «адантарих ахъайна ам зи халкьдивагакьурунилай чӀехи маса гьуьрметдин кӀвалах захъ авач», лугьузва. бес чаз икьван гагьда Гьажидавуд чидачирни? Чидай, адакай кхьидай жуванди тахьайла,ам таканз чарада кхьей малуматрай чидай. «дагъустандинтарих» ктабра къалурзава: «Гьа жи давуданни сурхай хандинкьушунри Шамахы къадайла,абуру кьилди иранвияр ваъ,гьакӀ ни Шамахыдин жемятникьена, урусрин тажирин малнитарашна», «азербайжандин та рих» ктабра кхьизва: «1711йисуз Гьажи давудан дестеди Шабрандал гьужумна, ана авай70 мискӀин кукӀварна, вагьшивилелди анин жемят, гьаттачукӀ вар аяларни кваз кьена».икӀ Гьажи давудал «къулдур»,«тарашдайди», «вагьши» тӀварар эцикзавай I Пётран чарар,туьрк, иран, эрмени тарихчийрин малуматар авай мисаларгъизва М. Меликмеммедова. ималуматар кӀелай лезгийринфикирдиз гьич къвенни, хуьруьн са лежбер Гьажи давудагьа хуьрерин лежберрикайкӀватӀ навай дестейривди лезгинакьварал 200 йисуз агъавалнавай, акьван къудратлу кьушунаравай сефевидрин гьукуматгьикӀкъарсурнай, лезги чилеркъизил - башрикай гьикӀмихьнай? бес 27 йисуз 764 чешмеяр,18-20 лагьай виш йисарин авторрин малуматар, 840 архивдокументар кӀватӀна, гьа Гьажидавуд писарзавай ктабрай ав-са улубдикай
торрин чпин гафаралди субутаргъиз Гьажи давудан асул къаматчав агакьар хъувун игитвалтушни? М. Меликмеммедова 18 вишйисарин эвелра кавкъазда, авайсияси гьава, пуд зурба гьукуматдин – урус, Туьрк ва иран гьукуматрин Гьажи давудаз акси язтухвай душманвилер, Гьажи давудаз «куьмек» гузвай сурхайхан хьтинбурун кичӀевилер, хаинвилер гьар патакай ахъайначав агакьар хъувуналди Гьажидавудан гьалар гьикьван четинди ттирди, адаз гьа кесибхалкьдилай маса са куьмекниавачирди, гьакӀ ятӀани ам дяведаваъ, туьркерин хаинвилив арадай акъатайди къалурзава. Пудажда - гьандин – Туьрк, иран ваурус гьукуматрин вилик игитвилелди кьил винизна къвазнавай, гьа аждагьанрик кичӀераркутунвай Гьажи давудан асулполководец хьун къалурун па тал мисал хьиз М. Меликмеммедова ада тухвай кьве дяведин,къизилбашри гзаф такьатралдимахсус кӀевирнавай Тебриз ва Эрдебил кӀелеяр гьикӀкьунатӀатарихдин фактаралди кьечӀезва.автордин и веревирдер кӀелайла фарсарин гзаф къуватривкӀевирнавай кӀелеяр Гьажи давуда вичин кьадардиз цӀудратӀимил кьушун- див са тӀимилвахтунда вичин кьушундиз сагьакьванни тӀимил зарардивкъачуни чаз Гьажи давуд сашумуд виш йисарин тӀвар-ванавай чӀехи гьукуматдин сашумуд дявейрай акъатнавай, дяведин кьетӀен тежриба авай саполководец хьиз къалурзава. Гьажи давуд хуш рикӀ авай,вичи тухузвай кардал мягькем,шад къилихдин, инсанвилизкъимет гуз жедай кьегьал касхьана. Муьзеффер муалимдикхьизва: «Гьажи давуд акьванкъени, гьахъ кандай кас хьанвахьи, гьатта душманрини адантӀвар гьуьрметдивди къадай».ихьтин хци урусрин тажираркьена мал чапхундайди туш. М.Меликмеммедова гьа урусрин чпин гафаривди субутзава:«урус тажирри шамахивийривай къимет авай багьа шеэр гуяабур тарашчийривай хуьн паталкъачуз кӀватӀна (абуруз и кӀвалах къадагъа авунвай)», «фарсари урус тажирар чпиз куьмекгун патал дяведиз желб авунвай», «урус тажирри лезгийриндушманар – фарсар чпин кӀвалера чуьнуьхна хуьзвай». авторди кьилди и кӀвалахиз ваъ, Гьажи давуда тухвай азадвилинженгера бегьем ахъа тахьанаамай, пара чӀавуз гьуьжет алайгзаф меселейриз кьетӀен баянаргузва, гьахъ винел акъудзава. М.Меликмеммедова Гьажи давудакай кхьенвай 118 чешмедикай мисалар гъиз Гьажи давудан михьи тӀвар винел ахкъудхъийизва.авторди вичин ктабда Гьажидавудан женгинин юлдашрикай, куьмекчийрикай, ада тух вай асас женгерикай ганвайчараз са кьилин материаларгьикьван маракьдив кӀелиз жезватӀа, гьакьван чи Гьажи давудакай чирвилер артухариз, аданчӀехивилин образдиз ик рамийиз чаз менфят гузва. Муьзеффер малимди Гьажи давудахъгалаз санал женгера хьайи чепиви Наврузакай гзаф маракьдин малумат гузва. Туьркерихаинвилив Гьажи давуд кьунакипрдиз сурк авурдалай къулухъ Навруз хуьруьз хтана Гьажи давудакай шиирдал сакьиса кхьена. са шумуд йисарасиверай сивериз фенвай и кьисакӀватӀ ва туьхкӀуьр хъувунвайформада авторди гьам лезги чӀалал, гьамни урус чӀалаз эл къуьрнавай вариантра кӀелдай бурув ахгакьарнава. Муьзеффер Меликмеммедован «Гьажи давуд» ктаб кӀелайгьар са лезгидиз ихьтин фикирди рагьатвал гудач: «Чаз тарихдин дерин къатара чуьнуьххьанвай, бегьем малумат амачиргьикьван чи Гьажи дарвудар(мисал Жуваншир хьтин) винелахкъуд хъийидай къени тарихчияр герек я!». бес «ШАРВИЛИ»ЭПОС халкьдин сиверай кӀватӀхъувуна чав ахгакьрай Забит Риз ванов, байрам селимов вагьа эпос гьар йисуз чи виридалайни чӀехи сувариз элкъуьрайимам Яралиев игитар тушни?и. Яралиева лугьузва: «Чнакьилди «Шарвили» эпосдал ваъ,гьам туькӀуьрай лезги халкьдалдамахзава». Чал пехилвал ийиз вай гьакимри къенин юкъузниимам Яралиевав кӀвалах ийизтазвач, адан тӀвар гьар формадаагъузриз алахъзава, анжах чунгзаф чӀавуз кисна АКЪВАЗЗАВА.«ГЬАЖИ давуд» ктабни и формада чав агакьарун патал Муьзеффер малимдин гъил къур дини гьа и. Яралиев я. Чна Муьзеффер Меликмеммедован мадни чӀехи агалкьу нар вилив хуьзва, адаз и рекъеягъурар тӀалабзава.
Лагь вуна заз, ви сиреркай, рикӀе жуван чуьнуьхнавай. накъвар хьана фей селлеркай, ашкъи патал дарихнавай. Лагь вуна заз, къван яни рикӀ, КьатӀузвачир зи канивал. Дердер вучиз эхин за икӀ, Гьикьван жеда ви къайивал? Лагь вуна заз, тӀимил амай, Завай яргъаз къакъатиз вун! ашкъи рикӀе, вун ахварай, акваз жезва, аватиз зун! Лагь вуна заз, залан ян ваз? Ша, мукьва жен, жезвач эхиз! Са легьзеда яб це, на заз, Дерт ахъайин рикӀяй-рикӀиз! Ша каниди, заз илифа, рикӀе ашкъи вуна туна! вун захъ галаз на вердиша, Хаму шив хьиз жилав кьуна!
Физва йикъар, яд фидай хьиз кӀамарай! рикӀ секин яз, ацукьнани кӀвале вун? вун патал зун акъатзава хамарай, Куьз гьатзавач лагь жейрандин геле вун? атайла йиф, зун пенжерда ацукьда, Хияларда артух хьана сефилвал. Зи рикӀе вун муьгьуьббат яз амукьда, ГЬАЙИФ-ГЬАЙИФ, сархуш хьана жегьилвал! Физва уьмуьр,хабар такьаз рикӀикай, Гуьзетнай за, гьамишанда гуьзетнай. Къати гар яз физвай вун зи виликай, "Геж ийимир!"-лагьана ваз минетнай. Зи азизди, ажеб ви рикӀ секин я, Зи умудар ихтибарда вири вал. ви рикӀел зун мад татунни мумкин я, Зи накъвар хьиз михьиди хьуй канивал.
ви канивал заз це, зи яр, ам зи рикӀе за эцигда! Кьезилара жува а пар, рикӀ цӀраз вун заз килигда!ви кӀанивал зи рикӀевай, ашкъидин цӀай яз куькӀурда! Ялавди ам рикӀяй къвезвай, Пак гьиссериз фад элкъуьрда!ви канивал вили цавуз, ахъай вуна гьиссер хьурай! Лацу лифре цава лув гуз, Луварикай гъилер хьурай!ви канивал за са руьгь хьиз, агакьарда цавун аршдив! Заз экв гайи са чирагъ хьиз, Тухуз тадач вун гарари!ви канивал туна рикӀе, Фейи чи шад йикъарин! вири бахт ваз багъишда за, чилеринни, ЦАВАРИН!“МАРВАРИН” чинар
Алискерова Марям Эвесан руш 1968 йисан 19 январдиз Дагъустанда, Хив районда Хъукьварин хуьре дидедиз хьана.1985 йисуз мектеб акьалтӀарна, Дербентдин пед.училищда кӀелун давамна. Алай вахтунда хуьруьн мектебда тарсар гузва Маряма хайи чӀалалшиирарни кхьизва. Адан шиирар «ЛЕЗГИ ГАЗЕТДИЗ», «Куьредин ярар»журналдиз акъатнава, алай йисуз «Вун хьаначиртӀа» тӀвар алай сифтеулуб басма хьана. «Аламди» и иер таватдиз агалкьунар мурадзава.
Мад хтанва зун ватандиз Секинариз тӀал. Йиса секин тахьай рикӀи Къачузмач мад къал. Мад хтанва зун ватандиз Къужахда кьаз ам. Галат тийиз тик гуьнейрай Къачузва за кам. Къалгъанрини чухваз закӀам КӀвачик кватӀан къван, Хтанва зун гьа ватандизим я зи ватан!
Бегьерар квай михьи тум чилериз вегьезчи дагъларин кукӀушра къекъвезва гатфар Хуш авазрин ванер тваз хайи ватанда Цуьк акъудай тарарал ацукьна къушар. Зун физвай шегьре рекьер дагълариз элкъвез,акъвазнава вилик зи вегьез твазвач кам!вил хьанва вахъ ватандин суракьиз-къекъвез Эй кьуру тан! Лагь себеб сефил тунвай ам. Лугьузва за зун я халис лезги чилин руш Са арайра элкъвезва кьил ягъазвач жувахъвилерикай карагзавач дагълар рикӀиз хуш Къекъведайла амстердамда жен тийиз чӀалахъ!им жедай кар яни кьван гьинава зи чилвири хьтин зунни бес тушни са инсан.рагъ аваз къвазвай марфади гатазва зин кьил Къекъвезва зун мад рахаз хиялрив жуван!
Милаим хъвер дидединчинавай жегьилакурла зун шад жеда Хкаж жез гуьгуьл. Куьчедай зун хтайла КьацӀана шалвар. Зал, зи диде хъуьрейла Шад жеда гьалар. Хатадай мад чайдин къабаватна гъиляй. ХайитӀани, чан диде Ягъмир зун хъиляй. Зун гъвечӀи я, кьаз вуна Эцига метӀел.авуртӀани хатаяр Гъил элкъуьр кьилел.алукьна, зи тӀар хьанвай МетӀел алай хер. Сагъ хъийидай дарман я Зи дидедин хъвер. Зазни хъуьрез чирайди Диде я эвел Хъвер хьурай йифиз-юкъуз Дидедин СИВЕЛ.“МАРВАРИН” чинар
Мисриханова Гуьлжагьан Шамсудинан руш 1958 йисуз СтӀал Сулейман райондин КӀахцугърин хуьре дидедиз хьана. Кьасумхуьруьн юкьваншкола куьтягьайла ада Дербентда бухгалтервилин, Туьркменияда педагогвилин мектеб акьалтӀарна школада муаллимвиле кӀвалахна. Кьисметди и инсан хизанни галаз Голландиядиз акъудна. Гуьлжагьаназпуд хва ва хтулар ава. Хайи макандивай яргъариз акъатай дишегьлидижегьил чӀавалай хайи чӀалал шиирар кхьизва. Адан кьве поэзияди УЛУБ(«КЬИСМЕТ», «Пуд стӀал» ) акъатнава.
инсан я вун заз кӀени Кьазва за хиве.вун зи дамах, шадвал я Хъуьрезвай диде.
Михьи я чи булахдин гьамгадин ятар, Ша булахин серинрик стхаяр, вахар. Гуьгьуьлар ачух хьурай, муьгьуьббат рикӀе, Квез къуватар артух хьуй, илгьамдин рекье.абукевсер, магьи я и булахдин дад. Геж тавуна ша инал, кам къачуна фад. Лагь, булахдал виридаз хуш жедай гафар. Сагърай “ЛЕЗГИ ЧИЛ” лугьуз рахурай цавар. Хкуд лезет булахдал, ажеб хуш вахт я Хайи чилел кӀвач вегьен, им чӀехи бахт я. Мад гьалтда чун булахдал, йис кума вилик ЦӀийи умудар кутада, къастари рикӀик. Лезги чилел ала, чи дидеяр мягькем.руьгьдикай булах хьанвай, яд авай зем-зем.ватандин къадир авай, рушар я лезги Сагъ хьурай зин чӀехи халкь, САГЪ ХЬУРАЙ вири!
Шукур хьуй ваз, я сад Aллагь: Ганвай, заз кьве гъил, Кьиле мефтӀер, чинани зиаквадай кьве вил.ван атурай лугьуз,хъсан Ганва заз япар. Мезни ганва, рахух лугьуз Хуш жедай гафар. Ганава заз гуьрчегвални Дишегьлидиз хас. Заз инсанар гзаф канда авач дакан кас. ТӀалабзава датӀана За аллагьдивай.вуна гайи гьич са затӀни Гахчумир, ЗАВАЙ.“МАРВАРИН” чинар
вуч фад диде, ви жегьилвал алатна,рехи чӀарар акъатзава пелез ви. Куьз вав акьван четинвилер агатнаваз секинвал акунатӀа чилел и? Дамахариз къекъведайла таяр ви,ваз акурди вал ацалтай зегьмет я. Гьикьван залан хьайитӀани гьалар ви,на лугьудай:"вучда бала, кьисмет я".на зун патал чӀугур, диде, азият, Маса гуз жеч дуьнядавай девлетрихъ. За пак хуьда чи алакъа-авсият,вун зи инсан, къени къилих-хесетрин. Кесибвили гзаф гана ваз тади,анжах дарвал на вуч ятӀа чирнач заз. Гъилер вахтсуз хьанатӀани ви векъи,абурулай назик гъилер чидач заз.
арабир зун суалри гьакӀ батмишзава, Гъизва абру кудай накъвар вилерал. Са суалди зал кудай яд илиxзава:"вун тахьайтӀа зун гьикӀ къекъвен чилерал!?"
Шумуд тяфе и чилерал алатӀан, Сагъ хьурай куьн! рикӀер гужлу ЛЕЗГИЯР!И дуьнядин куьн гьи пипӀе аватӀан, Саламат хьуй зи миллетдин жегьилар! Зи Лезгияр! МуьтӀуьгъ тахьай лекьер лигим! Куь арада гьат тавурай хаинвал! Зи Лезгияр! ватан кани хьелер йигин! Кими тахьуй Лезги чилел секинвал!чи жаванар викӀегьвилин гуьзгуь я, Гапурди хьиз гафаралди атӀуда.абур патал вири рекьер гьяркьуь я, Гележегдиз уьтквем камар къачуда.. Галайвиляй далудихъ дагълар хьиз кьакьан,чи стхаяр! Гьулданар хьиз дурумлу,намус михьи, рикӀ секин я гьар вахан,чав агуддач са ниятни тав чӀуру.чун са чилин, са ватандин кьегьалар, Хайи муг я чаз виридаз ЛЕЗГИСТАН!ЧУН са иви, са "дидедин" аялар,играмияр! ша чун чна мягькем кьан!чи мурадар, умудар чи садзамай кьван,чап килигиз садавайни чаз жедач.чи районар капӀал хьана вадзамай кьван, Душманди кам лезги чилел вегьедач! Шумуд тяфе и чилерал алатӀан, Сагъ хьурай куьн! рикӀер гужлу ЛЕЗГИЯР!И дуьнядин куьн гьи пипӀе аватӀан, Саламат хьуй зи миллетдин жегьилар!
Дидедихъ хьиз зун хьанва вахъ тамарзу, Хайи ватан, зун гъурбатдиз акъатна. Захъ амач ви цавар вили, чӀур къацу,чими ракъар къай- аяздик акатна.акуртӀани агъзур уьлкве вилериз, Зун хайи муг, ви къимет заз кьакьан я. Дарман кватӀа яраб а зи чилерик, Куьз лагьайтӀа зун ватанда кӀубан я. Зун сегьеррихъ вин экуьнин гъарикь я, КӀекеривди ачух жезвай датӀана! Зун гъетеррихъ акьван мукьвал дарих я,нурар гузвай цавун аршда акӀана... Зи чандава залум тир цӀай, тӀал ифин, Са бязибуру маса гузва ватан квехъ?! Заз багьа я гьар са къалгъан зи чилин, Гьар са дагьар, гьар са дере, гьар са рехъ! Зун мукьварив ви патав мад хкведа, Зун чӀалах я, алатдач мад зи рекьер. Мублагьвилер авай кьван чи Куьреда, Квадар мийир, серф ийимир, чан Лекьер!“Марварин” чинар
- Са юкъуз кьил рехи хьайи бубадиз тамаша,негь хьанавай стхадин хизандилай вил къачу, дидедин язухъ ша ваз, адан рикӀ гьикьван тӀардавуна? – лагьана Къариба. Гадаяр сад-садал элкъвена, хатур амукьдайгафар сада-садаз лагьана. Диде Фаизатан гафаризсадани яб гудачир. решидаз гьикӀ жедай хьи,вичиз кьван дерт садазни авачирди хьиз.– Квез садазни зун кӀанзавайди туш, куьн авачир са уьлкедиз фейила вучда куьне, кьейибурухъгалаз зунни са кьейиди яз яхъ, закай вил атӀутӀ –лагьана, гьибийяр къуьнуьз вегьена, ам катнадагъ галайвал фена. –чан бала, ваз гишин жеда, и фу хьайитӀанигьебеда тур, - лагьана са кап лаваш фу, арада нисини туна гададив вугана дидеди. – вун гила гьи-
низ физва, я бала, вун авам жемир, кӀвализ хъша.- а кӀвале зи кар амач мад, заз инаг ватан язкандач. Зунни са рекрут яз туьркерихъ галазхъфида.
Дагъларилай элкъвей рекъер Къуру я лагь руг акъатиз. Кани ярди жузунайтӀа, Кузава лагь гум акъатиз.
Хайи ватан, бубадин кӀвал гавадардай веледжедани? им вуч кар я хизандиз хьайиди? Дидедин рикӀ пад жезава хьи!
Вацун а пад михьи хъурух, А къурухдиз лил къвезава. Барут, гуьлле, яру яйлухъ Фей рекъелай элкъвезава. Гатун кьилел женет ава, Ваз женнетдин ахвар атуй. Зи са бала къарибдава, Сагълугъвилин хабар атуй.
1920 - йисарин гатфариз II Советрин армиягъалиб хьана. ада Дагъустандин вири дуьзенарвичин гъилик кутуна. Пуд вацралай дяведин дагълара авай хуьрерни кьуна Гъейрат авай чи халкьсадавайни тяабий ийиз жедачир хаинвилер, исламалчахарун авачиртӀа, намусдик хкьуниз рехъ ганачиртӀа. Мусурманрин кьиле авай регьбераргзаф акьул авай, чӀехи къимет авай инсанар тир.абур виридав гвай хьтин ружаяр гваз сад лагьайжергеда чпин аскеррин вилик жедай. Лугьузвайгафар вирида къанун яз къадай, абуруз халкьдизсадалайни аслу тушир ватан гьализ канз къекъвуьр хьанвай. 1921-йисуз вири кефер патан Къафкъазда Советар гъалиб хьана. Большевикарислам терг ийизвай душманар яз кьуна чи халкьдин кьушунар садни урусрин аскеррик акахь хъувуна, абур ахцӀур авунач. Шамилан хтул Сайдабегвичин кьушунни гваз Туьркиядиз чпин ватананглядин кьушунрикай азад ийиз хъфена. КӀватӀ навай рекрутар гьар са хуьре таз чеб ватандал ахгакьарна. абурукай чпин хуьрериз хтайбурнигзаф хьана, масана уьмуьр тухуз амукьайбурнипара тир. Гьа икӀдидединни бубадин вил рекьеамукьна бала хкведайди я лугьуз. решидакай саванни, са хабарни атанач, адан ял-гел гьа икӀквахьна.
решид гъвечӀи капу физвай аял тир. рагьманбубади капӀ ийизвай, виликни Кьуръандин ктабквай. Капу, капу атана бицӀека акъайнавай Кьуръан диз пӀагь гана. КапӀ ийизвай рагьман бубадиз са жуьре хьана: аял гьинай, ктаб гьинай,темен гьинай. ада ктабдин аялди темен гайиччин ахъайна, ареб гьарфаралди кхьенвай гафаркӀел авурла, гъавурда акьуна: “и чиликай адазватан жедач, маса чилел уьмуьр тухуда, аникайадаз ватан жеда”. Гила а вахтар бубадин рикӀелхтана. «Гададин кьисмет гьахьтинди я жеди!», фикирна ада. Йисар фена, дидени буба решидахъ вил галазрагьметдиз фена. Стха Къариб решидахъ экъвезхьана. адаз акӀ жедай хьи, вич тахсир яз стхаквахьайиди хьиз. адан суракьда вири хьана. вахтарикай са юкъуз са хуьруьнвиди кӀвализ атана,вичиз решид мукьварив гвай са лезги хуьре авазакуна, ам сагъ тирди хабар гана. Хвешивиляйпатав гвай СтӀуриз, Кьуьхуьриз, ТӀигьириз, ТӀи гьиржалдиз адан суракьдиз Карибан чӀехи хьанвай гадаярни фена, садазни ахьтин инсандикай сахабарни авачир. чакай авур са ягьанат я жедилагьана фикирна абуру. Къарибакайни буба хьанва, адан хтуларничӀехи жезва. рягьметдиз фейибурунни, квахьнавайдан тӀварар хтулрални, штулрал эхциг авуна. Къариб бубадини стхадихъ вил галамаз дуьня дегишарна, гьадан рухваярни квахьай бубадикай сагелни жагъун тавуна дуьнядилай фена. ХТУЛАРНИ,ШТУЛАРНИ чӀехи хьана, гьар сад са хизандин иесихьанватӀани, намусди кьабулзавач и ачух дуьнядарешид бубадин несилдикай са хабар тахьун. БесикӀквадардан жуван ивидин кас, адан веледар АХ-“МАРВАРИН” чинар
куна канда лугьуз рагьман бубадин чӀехи хьайиштулри Туьркиядин лезгияр авай хуьреризнигзаф чарар ракъурна. Жавабар виринай хквезвайбур сад хьана : ихьтин кас ина авач! вахтарниакъатиз фена, решид дуьнядал тагьайди хьиз «сакӀус фу хьана». Дуьняда гзаф гегьеншвилер хьанва. ХХI - вишйис алукьнава, инсанризни бул динжвилерхьанва. «америкада уьмуьр тухузвайдаз вучхъсан я!» - лугьудай вахтар алатна, гила америкавич чиниз атанва. чӀехи маркетар, азарлубурузклиникаяр, хъуьтуьл экран авай телевизорар, нейтрондин микроскопар, гьар са касдив (аялдивникваз) мобил телефонар – ибур вири гила хьанвайцӀийивилер я. КандатӀа шегьерда, хуьре авач сакӀвал компютер авачир. КӀвалай экъечӀ тавунавири дуьнядикай ада ваз хабар гуда, вири ви кӀва лахар ада дуьзарда, магазиндиз фин тавуна, вазкани шеъ ада ви ракарал гъана вугуда. ихьтинчӀехи алакьун авай техникади 95 йис алатайдилайкьулухъ чӀехи рагьманан гадайрин Къарибаннирешидан несилар сад-садав агуд хъувуна. имтушни бес еке шадвал!!! вучиз икьван йисарарешид садрани бубад ватандал хтанач лагьанасуал гайидаз и шиирди жаваб гуда:
Вахтар фена алат хьана. Аял хьана, хтул хьана, Решидакай буба хьана, Штуларни пара ХЬАНА.«МЕГЬМАН, вуна фикир мийир, Бубад ватан авач лугьуз. Зун къарибдиз акъат хьана, ЦӀийи тӀварни Къариб хьана. Дагъустанда са хуьр ава, Зи бубадин кӀвалер авай. Къарибанбур я зи арха, А хуьре (а)ва чӀехи стха. Гьикьван вахт я рикӀ гьанаваз, Лугьуз тежез, акван тийиз. Жегьил хьана, авам хьана, Ватандивай яргъа хьана. Ватан я чи буба-диде, Ватан я и къацу диге. Чандавай рикӀ ахъат хьана! Ватан заз икӀ масан хьана! Зи рикӀин кьил, мурад зи хва, Вун ватандал бубадин хъвач, Ахкуг жуван несил, арха Решиданди я лагь зун хва.» Бубад вилер мичӀи хьай(и)ла, Бубад гафар веси хьай(и)ла, Вилик дявед йисар хьай(и)ла, Хьанач веси кьилиз АКЪУД.«ДИЛЬМАН, зи хва, за ваз лугьун Зи буба я Дагъустандай, Чаз а кьиле ава арха Абур ахку вуна, зи хва». Бубад веси балайрив гваз Йисар физва акваз-такваз. Бубад ватан гьинва-гьинва? Самур вацӀу кьве пад унва. Гегьенш вилер пара хьанва, Къанни сад я алай эсир. Интернетдай жагъун хъуна Веси унвай бубад несил. Сагъ хьуй гилан ачух дуьня, Техника икӀ вилик фенвай. Чав хизанар яхкьунава. Компьютерди ахкунава. Шад я гила Тарлан, Неби, Мнажат, Гуьльбажи, Али. Чун са бубад веледар я, Чун Къарибан несилар я.
Хуьре пуд ким ава, абурукай кьвед мягьлединкимер я, кьилинди хуьруьн майдандал алай рехибурун ким я. И чка кьил кӀевнавай, чилина авай,кетилрал хъуьчуьганар алай ким я. Кимиз вичинкъанунар, вичин адетар, вичин тӀул ава. АналкӀватӀ жезвайбур яшар 60-алай виниз авай ксар я. Жегьилар анал ацукьдач ва рехибурун гьуьрметархуьда. Амирванда «гъиле лаш авай рехьибурун»гаф атӀун, абурун гафунай акъатун чехи чӀанавалгьисабзава.
Зун мугьман хьайи кӀвалин иеси самед бубадиз вичин уьмуьрда 86 гатфар акунва. Вилик чу-банвал авур самедбубадиз савад авачтӀани, ам хуьруьнсавад авайбурулайвине авай инсан я. Къенин йикъалдигьич са капӀни квадар тавунвай са мед буба ИсламдалрикӀяй чӀалахъ мус лим я. Къведра гьаждал фенвай кас дивичин ТӀВАРЦИЗ«ГЬАЖИ» титулартухриз ихтияргуз вач. Вични самед буба Мекке - Мединадани, Дербентдани, Пакудани, вичин хпен хамуникайтир пармак алаз экъвенва. Патав гвайбуру, мукьвакьилийри гьикьан лагьанатӀани, КАСДИ вичинпармак кьилелай хтуннач. Фекьи семед бадизвичин «суфивилин» кьатӀунар ава, ада вич Аллагьдин лукӀваъ, дуст яз гьисабзава.
Хуьре авай сихилрикай рахунилай вилик заз сатӀимил тарихдикай веревирдер ийиз канзава. Хуьр алай чка и хуьруьн 4 – лагьай макан я. Тарихдин чӀана вахтара и хуьруьн винел басрухарсур гелер
мирван, Кьвепеледин дегь девиррин хуьрерикай сад я. Хуьре 300-алай виниз кӀвал ва1500-лай виниз агьалияр ава. Лезги хуьр я ва ина 2 кӀвал Кетшдай куьч хьанвай чи стха халкьарикай тир Лехинрини (Амиванвийри Лехин, Хуналухьвийриз лугьуда) уьмуьрзава. И дередамадни михьи лезги хуьрер Дерелар, Мучугъар (гилан тӀвар Йеникент), Лацар, Куьснат, Дружар, Камарван, Султаннуха, Дзахлы, Байрамкавха ва уди стхайрин Ниж хуьр ава. Райондинмуьку хуьрерин агьалияр какахьайбур я. Амирвандин къунши хуьре Кабаладин РЛС ава ва и хуьруьз I949 йисуз Армениядай департация авунвай мугъулар куьч хьанва. И дередин чилер чӀулавнакьвадин мублагь чилер я. Амирванвийрин кьилин машгъулвал гьайванар хуьн, цӀанар цан вабагъбанвал я. Хуьре юкьан мектеб ава ва ана къве йис я Лезги чӀалан тарсар физмач.
гайи ягъийри хуьруьз цӀаяр яна, кӀвалер чкӀурначкадин жемятриз азабар ганва. гаф авачиз тӀигьа риз гьазур жезвай касари чпин дишегьлиярниаялар, рехибур дагъдин хуьрериз куьчарна чебженгериз акъатзавай. Яни кьудра хуьруьн касартерг жез дявейрилай къулухъ чпин ватандиз хтайамирванвийри цӀийин хуьрер туькӀуьр хъвунва(сур лезги адетриз килигна, садра чкӀай, садракайи, садра барбатӀхьайи чкадал, чкӀай хьандакӀ рин винел эхциг хъийин табу я) Къенин Амирванхуьруьн нупадин гъилера хуьр кутурбур Къурушдал катна, гьана уьмуьрайдилай кьулухъ Амирвандин цӀийи хуьр кутурбурукай я. гьа и карсебеб яз абуру чеб Къурушай хтайбур ГЬИСАБЗАВА.-ХАЙТАХЬАР – хуьруьнвийри лакӀаб хьиз и несилдиз «ЧӀагъарикай кичӀедайбурни» ЛУГЬУДА.-КЪУЬЛДУЬРАР – КЪАКЪУДДАЙБУР.-КЪЫЗЫРАР – «лацу верч ЧӀУЛАВДАЙБУР.»-ВЕЗИРАР -Адамар – итемар.(касвал вине КЬАДАЙБУР)-ХЫШАЛАР -Кишинар – и несилдиз «зангаварни» лугьуда.
Вири лезги хуьрера хьиз Амирвандани рухар,гебеяр, сумагар храда. Зун мегьтел авурди и хуьруьн рухар я. Къуба, КцӀар, Ахцегь ва маса ра йонрилай тафават яз ина рухариз - сумагриз хьизгиширар яда, вични климатдиз мекьи чка ятӀани,абуру сумагдин кӀаник чӀичӀтадач. Яни амирванвийрин рух - сумагар вини гьавадин сенятдинчешнеяр хьиз гьисаб жеда. Ина аквар гьаларайвилик кьенчебдин сенятни вини гьавада авай. Вучиз лагьайтӀа, хуьруьнвийрин гъенерал харадиз яна кьенчӀебдин плитаяр амазма. АмирвандакӀвалерин архитектура чпиз тӀалукь я ва ина вирикӀвалер I,5 гьавадин, вацӀун къванцикай кьилхана эцигнавай кӀвалер я. Паруярни къванцинбуря.
сыскъа булах, Кегьриз булах, севре булах,семед булах. Намар вац, гвейчай. Чкайрин – уьруьшрин тӀварар. Жалалан рук, Чвел къуругъ, гьуьл шегьерге, Къаяд пел, Тукъуз дере, Къыз йулу, Дуьзенче, Кегьриз дере, Къиргъи дере, Булах баши, Хачхучдагъ (рекьер галкӀай чка).
Амирванда кьуд сурар ава. Кьве Алупан чӀаварин, гавуррин (и сурара албан сурар, эрменийринсурарик галаз санал ава) ва мусурман сурар. За Амирвандин сурар 4 девирдиз ПАЙЗАВА.-ЧИ эрадилай вилик чӀаварин Алупан СУРАР.-АЛУПАН чӀаварин Христидин девирдин СУРАР.-АЛУПАН – христиан килиса Эчмядзиндив вахгайидилай ахпагьан чӀаварин СУРАР.-МУСУРМАН сурар.
Рука авай сифтегьан Алупан сурар
Хуьруьн яшар авай касари тестикьарзава эвелина сурун къванер лап пара тир. гила а, сурари-сур гелер
кай рук хьанва ва пара сурун къванер пуч хьанва. Фена зун, рикӀшехьна зи, на лугьун и СУРАРИЗ«СЕД акунва» Хурал сандухдин къван алай вирисурарин къванер кӀаншарив хана барбатӀнава,къванерин патарив эгъвенавай легъвер гала, им20 – 25 йис инлай вилик туькӀуьрнавай мифрикайсад тир «Албан сурара къизилар авайди я» лугьуз ахъайнавай са дезинформациядин нетижая. Къизилдихъ экъвезвайбурузни и сурар, чпинбубаринди ваъ, сур чӀаварин дуьнядал аламачиралбанринди яз чирнавай. гила куьне са легьзедазун аватай гьал вилин кӀаник гъваш. Алупанвийрин ругьери цӀвагъзавай, кьенвайбурин шегьердиз 3-5 агъзур йисарин кӀарабрик галаз женгинизакъатнавай йифен варварар пайда хьанвай. сацӀуд йис къуьзуь хьана зун. гьа вуч ятӀани, завай жуван ватанда патанбурин камарал тахсирар эцӀигиз жедач. Чиди я тахсир, аявал тежезвай жуван ирсиниз. И мусибатакуна зи рикӀел Иса пайгъамбарди вич куьрсаризголгофдиз тухурла лагьай гафар хтана «Я ребби,бахш ая абуруз чпи вуч ийизватӀа чин тийиз вай!!!» И атом бомба вегьенвай сурарин амукьунрайзаз чи тарихдин гелер жагъана, куь имтигьандизкьве сурун къван акъудзава. Квезни аквазвайвал и сурун къванцел алайдигиширар, геометрик фигурар ва лишанар я. Чанар авай сурун хурун къван, эгъвеннавайсурун винел эцигзавайди я. Къванцел алупан чӀаварин гиширар ала. Композициядин юкьвал чуьмерук ала. ЧӀуьмерук - викӀегьвилин, шарвалви лин, гъуьрчеханвилин лишан я. Ина кучуднавайди гъуьрчехан туширди тестикьарзавай факти чуьмерукдин эрчи къвалав гвай мукӀратӀдинлишан я. МукӀратӀ– чӀанади атӀана, дуьзди таз вайдан символ я. И знакди суравайдан вини гьавадин титулдикай хабар гузва. За и сурункъван циз шартӀу налди «КАСИКАН сурун къван»тӀвар гана. Чи эрадилай вилик 66, 65 - лагьай йисаризрумвийрин полководец гней Помпей Къавкъаздин Алупаниядал кьведра гьалават хьанай. Алупаниядин шарвалдин стха Касик румвийрин хуракъваззава ва абурун арада хьайи тӀигьара Касика Помпеян зирегь алай хуру гапурдив язава ва Помпеян аскерри ахъаяй чӀемерукӀдин хьел Касиканкьама акӀизва. Чуьмерукдин хьел агъу квайди ялугьуз Касик рекьизва. гила зани, чи тарихда гелтунвай Касикан хатурдай и къванциз «Касиканкъван» тӀвар гузва. Амирвандин кьвед лагьай Алупан (ХристианчӀаварин) сураризни тахайвал акунва ва советарчкӀайдилай къулухъ и сурарин чил пай чилер хьизжемятдин арада пайнава!? гаф авачир гьар са иесиди абур сурун къванерикай ва тарарикай - валарикай михьна цанар цанва. Къванерин санакьван пара хьанва хьи, чаз саламат амай къванерни жагъана. Абурикай пуд за инал эцигзава.сур гелер
Квез аквазвайди Алупан чилерал сифтегьанчӀаварин тӀили христиан хаш я. Ам албан хашхьун адан кьуд падни сад хьуни тестикьарзава. Патарин ва юкьал алай тӀеквенар Иса пайгъамбаркуддайла гъилериз ягъай хакарин имитация я. Яни инсанрин гуьнагьар вичин хиве кьуна, инсанрин чкадал азабар чугунин символ хьиз кьабул жеда.
Плитадин рамка чи сумагрин гиширрин имитация я. Агъа пата, (чил пад) рамка хьиз ругуд хел алайсоляридин символдин цӀиргъ ава, рамка тамамарзавай амай пуд пата алупан архитектурадиз талухъ гиширар геометриядин атӀунар ава. Композициядин юкьва пуд итимдин фигураркьатӀуз жезва. Фигуррикай юкьва авайди «хкягънавайди» я. Вучиз лагьайтӀа, адан кьилел паквилин лишанала. ЧӀехидан ва адан эрчи пата авайдан гъилераса вуч ятӀани ава. Чапла пата авайди (гъилеричӀиди) абурун гуьгъуьна физвайди жен мумкиня. И композициядиз са шумуд версия аватӀани,завай риск авуна абуруз баян гуз жедач. Азербайжанда къенин йикъалди жагъанвай тарихдин артефактрин арада тек пуд Алупан чӀаварин кхьинар алай экспонат ава. Ибур Минге чавирдай жагъанвай кьве шамданни (подсвечник), са аркадин экспонат я.гила чавай и цӀиргъиниз Амирвандин алупанчӀаварин гьарф алай къванни артухариз жеда.
Хуьруьнвийри и сурариз гавуррин сурар лу гьуз вай ва абурун фикир зун аниз тухун тийинтир. Анжах за абуруз гьайрин чи чилерал атай тарихдикай рахана. Фена чун, за фагьумнавай версия дуьз акъатна. И сурарин вини кьил закьатӀайвал алпан – христиан сурар тир. сураринюкь гьайринни чибурун какахай, гуьгъни гьайрин.гьа инал чун са тӀимил тарихдикай рахана. Алупан чӀаварин астрал диндин (РАИЗМ) тарих5-7 агъзур йис я. Дуьнядал чувудрин ва христиандин къведалди ам чи кьилин динрикай сад тир. Чувудрин дин (Муса), христианвал (Иса) атайдалай кьулухъ и динри раизмдал (язычник) буьтпересар лагьана адал къадагъа эцигзава. Яни Алупанри чпин гъуцариз ваъ, Мусадизни, Исадиз дуаяр кӀелна канзавай. Арабрини и рехъкьуна ва чун ислагь авуна канзавай кафирар, (чунартух христианвал кьабулнавайбур хьуниз килигтавуна) чи къхьинарни лазим тушир кхьинар гьисабна. Эрменийрини и рехъ къуна, абуруни чпидоносар кхьена Албан христиан килиса кӀевизгана гьакимвал чпин гъиле гьатун кумаз, АлбанчӀалал кхенвай вири улубар кӀватӀна чпин архивриз хутахна, ракӀаризни куьлег яна. Эвел Эчмиад зиндин монастырда хьайи Алупан чӀаваринулубар гуьгъуьнай музей туькӀуьрна Матедарандин подвалрин запазникра ама. Анжахь чаз а экс-сур гелер
понатрикай менфят къачудай ихтияр авач. гуь гъуьнай Армениядай ракъурай эрмени кешишричи чӀалан халкьариз албан гьарфарал кхьиз къадагъа ЭЦИГНА.ЧИ сурара амай артефактрин винерални «кӀвалахнава».гьа и кардин гелер заз «гавуррин сурарани»акуна. Алупандин хаш алай къванерал Эрменийрин са пад яргъи хачарни пайда хьанвай. И карзаз идалай вилик удинар амай Ниждани акунай. Тажубдин кар тир. Агъзурралди йисар тарих авай Ниждай заз удин – Албан элифбадал кхьенвай сасурун къванни жагъаначир. 1860-йисалай инизатай эрменийрин кхьинар алай къванерин кьадарвишералди тир.
Кьвевардин НеренкӀеледин МУЗЕЙДА«ДЕРБЕНДИН мадонна»тӀвар ганвай са паракъадим статуя ава. Заз Амирванда гьа экспонатдиз ухшар примитив са кьенчебдинстатуя акуна. И тарихдин артефакт хуьруьнпатавай авахьзавай вацӀай жагъанвайди я. Завай хьайитӀа и статуя дегь чӀавариз Яран суварилай ахпа сад лагьай цан царла чил берекатквайди, бул мегьсул хьун патал чилик кутавазвайди тир. Чи мифологияда адан тӀвар «Булвилин ва Берекатдин гъуц ТанлацӀ» я. (“Иштар”,“Исида”, “Деметра”)
Пакудиз хтанатӀани зи мефтӀедиз алупанкхьинрал къазуннавай гьарф алай къванци секинвал гузвачир: Вучиз и гьарф тикрар жез вай?! За и гьарф шумуд сеферда тикрар жезватӀа,гьисабна. 65 сеферда и гьарфуни вуч лугьузватӀа? Яшар ятӀа? Ваъ, ина логика авач. Ярабкчукнавайдан тӀварцин кьилин гьарф я жал? Килигда Алупан хафалагдиз. Килигна, «Ф»ГЬАРФ я. Ф – гьарф фагьумда аваз зун Кьвевардиз З. Ризвановай 90 йисан юбилейдин мярекатдизнифена. Ярали малимдин патав фена Амирвандин шикилрин копияяр адавни вугана… Пакудиз хтай за нупадин сефер интернетдаалбан кхьинрин шикилриз килигдайла зун вилерал чӀалахъ хьанач. ЭВРИКА – на лугьумир Фгьарфинин акрафоник мана ФУ я кьван!!! Килиг, чи кьатӀунрин михьивилиз?! Касди идуьнядал аламай багърийриз ФУ тӀалабзава, Фу вине тирди тикрар – тикрар баянзава. Лезги - Алупан философиядин чӀехивал имтушни?
Чи журналдин дуст, Чечен республикадин онкологиядин диспансердин кьилин духтур, Элхансулейманов республикадин президент рамзан Къадирован фармандалди сагъламвал хуьзвайминистр эцигнава. И кардикай Къадирова вичин INSTAGRAM-ДИН чина кхьенва.сулейманов Элхан КцӀар райондин Яргунринхуьре дидедиз хьанва. азербайжандин Лукьманрин университет яру дипломдалди акьалтӀарна сатӀимил чӀавуз Бакудин онкологиядин илимдинмеркезда кӀвалахайдалай кьулухъ москва ше гьер да аспирантурада кӀелнава. Гуьгъуьнайни Н.Н.Блохинан тӀварунихъ галай урусатдин онкологиядин илимдин меркезда ва москвадин педиатриядин институтда илимдин чӀехи къуллугъчияз кӀвалахзава. ГьакӀни Германиядин шира «хайбурга» клиникада стажировка физва. са шумудкъецепатан чӀалар чизва. Гьар йисуз Ватандиз хьквезва ва ара датӀанаавсиятда ава. «алам» журналдин редакциядинколлективди Элханаз мадни чӀехи агалкьунар тӀалабзава.
Алай йисуз Махачкъаладин «Мавел» чапханада кхьираг, филологиядинилимрин доктор, профессор Къубан Акимован «100 зурба лезги» тӀваралай улуб са агъзур тираждал чап хьанва. Улубда ирид лагьай виш йисара дидедиз хьайи «Албанрин тарихдин» кирам Дасхуранви Моисеялайкьил кутуна къенин йикъаралди уьмуьрай лезгийрикай автордиз зурбаяз акур виш касдин биографияни шикилар гьатнава.
КӀела, «АЛАМДИН» улубар, Куь кефер хьурай къумбар!
Шалбуздин хивел, КичӀендин гинел, Шагьдин гъенел илифна чун
играми кӀелдайди, «аламдин» сифте нумрадиз экв акур йикъалай вад йис алатзава. Виш йисалай яргъи уьмуьр авай, виш агъзурралдитиражралди гзаф санда газетни журнал чап жезвай Бакудин прессадин гьуьле чи журналдивайи вад йисан къене вичиздигай кьетӀен чка кьазхьанватӀа, чи гъвечӀи коллектив чи чӀехи халкьдиз гьечеда ава, лагьай чӀаля.девлетдин патай финансрин куьмекар авачиз,коллективдин, гьакӀни рикӀе халкьдин културадиз, литературадиз канивал авай кьегьал рухвайрин гьисабдай чна гардан кӀир тавуна, садазнигъил ахъай тавуна жуван кар кьилиз акъудзава. Чна арадиз гъайи «Марвар» литератур кӀватӀалкхьизвайбур патал ким, жегьилар патал са мектебхьанва.«аламдин улубар» сериядик кваз чна акъудайцӀикьвед улубдин гьар сада вичин кьетӀенвилеризкилигна чи литературадин тарихда вичиз лайихтир чка кьунал чун чӀалахъ я. Чна Бакуда, КцӀара, Махачкъалада, дербентдакьиле тухвай поэзиядинни манийрин нянийринван къедалдини къвезма. ЧӀал хуьн, ам патан чӀаларин тасиррикай хкудун патал чна кьил кутур кӀвалах мадни давамхъийизма. Чи чӀал чӀурзавай
ар чичӀалай акъудун паталди къваз тавуна алахъзава. Чилин винел чара чаларин гафар квачир са чӀал ни авайди туш. гьакӀ чи чӀалани гьикьван хьайитӀани чара чӀаларин гафар ава, абур къенлайкьулухъни чи чӀалаз атун са чара авачир кар я. Чун и кардиз ваъ, къвезвай гафар чи чӀалан къайдаяр чӀурна атуниз акси я. Мисал яз,
яни Коммунист партия хьайитӀа дуьз жезва. Вамад икӀ… Урусатда уьмуьрзавай лезгийриз
гафунин эхирда авай хъуьтуьлвилин лишан урус чӀалан къайда тирди чизва. Бес, урус чӀалакай хабаравачир Юкьван азияда, туьркияда, азербайжандин мегъ патан районра уьмуьрзавай лезгияр
гафунин эхирда авай хъуьтуьлвилин лишанкуьз герек ятӀа гьикӀ гъавурда тван? арабривайкъачунвай
гафуна кьвед лагьай хъуьтуьлвилин лишан куьз герек ятӀа низ чида? Хъуьтуьлвилин лишан
гьарфарилай кьулухъатайла абур гьикӀ дегиш жезватӀа чизва, бес
гьарфарилай ахпа къвезвай хъуьтуьвилинлишан чи чӀала вуч дегишвилер твазватӀа урусчӀал чин тийизвай виш агъзурралди лезгияр гьикӀгъавурда акьурай?
гьарфари чи алфавитдавуч ийизвата урус чӀалакай хабар авачирбур гьикӀгъавурда тван? Чи кьуьзуьбуру ихтилатардайди тир, Советринхъсан чӀавара магазиндай вичиз герек тир затӀаркъачуна хъфизвайбуруз мажбурна са кило чӀемнигузвайди тир лугьуда. гилани чна жуван хайичӀал чирун патал урус чӀалан къайдаярни чирнакан жезва. Вучиз? Чавай хьайитӀа, чи чӀал жуван къайдайризмуьтӀуьгъардай чӀав фадлай атана агакьнава. БЕС,АМ ни авурай? Чидай кас авани? Советрин чӀавара илимрин академияда ахьтинса орган авайди тир лугьудай. гила амач. Бес, вучийин? Чи са словардани гьат тавунвай «цӀуру», «зуракӀ» хьтин вишералди гафар «литературный»чӀала кухтун патал низ арза кхьин, гьи министрдин кьабулдиз фин? Чидай кас авани? Белки, чи кагьулвал, чи пассиввал, чи мискьи вал ятӀа чун и йикъаз гъанвайди? Заз са кар хъсан чида, чун и гьалдай тек сачавай акъудиз жеда, мад садазни и кар герек туш.
Ша, чун санал алахъин! Ша, чун гьар сад вич авай чкада алахъин! Ша, чна гьар сада жувавай жедай жуьредаалахъин!
гьеле вилик галайкъастарикай хабар авачир Жамал БАГЪИРОВ1952-ЙИСУЗ КцӀар райондин Хуьлуьхъринхуре дидедиз хьана. Хайи хуьре IV, Кьилегьдал VIII класс тафаватлу яз акъалтӀа рай Жамал Багъировагуьгъуьнай Бакудавай1 нумрадин физикаматематикадин уклонквай хсуси интернатдаюкьан мектеб тамамарна. 1969-йисуз азербайжандин Девлетдин Университетдин (гилан БДУДИН) физфакдик экечӀай жегьилдин тӀвар хъсанкӀелзавай студентрин циргъинавай. гьавиляй факултетдин кьилевайбуру Ж. Багъиров III курсуналай кьулухъ кӀелунар тамамарун паталди ЛЕНИНГРАДДИЗ(ГИЛАН Санкт-Петербургдиз) а. Ф.ИОФФЕДИН тӀварунихъ галай Физико-Техникадининститутдиз ракъурна. Университетдин дипломкъачур жегьилдиз ВУЗ-ДА амукьна тарсар гудай,илимдин гуьгъвена фидай мурадар ва гьахъ авайтӀани, адан тӀвар университет тӀиливилелди куьтягнавайбурухъ галаз са сиягьда авай. абурнитайинатдивди кӀвалахиз фена кандай. а девирдинкъайдайриз дигай яз диплом къачур гьар са специалист игьтияж авай районриз дугурзавайдитир. Эхь, ам райондиз акъатна. Са шумуд йисуз ДЕВЕЧИ(ГИЛАН Шабран) ва Къуба районрин хуьрера муаллимвалнатӀани, Жамал муаллимдинфикир илимдин гуьгъуна фин яз амукьнавай. ада70-йисарин эхирра аспирантурадиз сенедар ганаэкечӀа ва Бакудиз хтана… 80-йисарин кьиле физика-математикадин илимрин кандидат тӀвар къачур Ж. Багирова азербайжандин илимринакадемиядин Физика институтда кӀвалахдалфена, акаемияди алимар патал эцигнавай корпусдай кӀвални къчунвай… инсандин камилвал тек са вичин хъсан гьаят,кӀвалах ва яшайиш паталди дигай шартӀар тӀуькӀуьрна уьмуьр тухун туш, адаз женг куьн паталди тухузватӀа чир хьана канда. им, гзаф чӀехимана-метлеб атӀузвай кар я. ТахьайтӀа ви уьмуьрдикай, чӀугур жафайрикай ва чинал акъудай крарикай гуьгъуьнай къвезвай несилривай кьатӀизхьана кьимет гуз жедай гел амукьдач. Чи очеркдин кьилин къагьриминди ватандилай яргъарагъурбатда уьмуьрзаватӀани вичин амалралди,тамамарнавай краралди тӀвар дигай гьавадиз хкажиз хьанвай са алим я. - За Туьркиядиз фидалди азербайжандин Милли илимрин академиядин Физикадин институтда кӀвалахзавай. 90-йисар тир. ЦӀуру Советрин гьукумат чкӀанвай, уьлкведа везиятнихъсан тушир. Мажибарни агъуз тир. гьа ихьтинса чӀавуз заз Туьркиядай эвергун атана. и кӀва-
уцари халкьзавай гьар са инсандин вилик са кьастӀ эцигзавай хьиз, гьардазни чарачара кьисметар кхьизва. Идаз тӀили инсанри пелен кхьинарни лугьуда. Ихьтин дуьшуьшралрасал тахьай кас жеч; садаз фу регьятвиливди лап патавай жагъида, са масад са кап фуан паталди гзаф яргъариз акъатда. Идан нетижа яз хуьрерин шатӀияр тимил жезва, гьикьван лезгийяр гъурбатда уьмуьр тухуниз мажбур хьанва. Урбанизация лугьур и процессдин пунадевлетри тухузавай сиясат акъвазнаватӀани, бязи диндиз мукьва ксари им Аллагьдин кар я,лугьуда. Абурун фикирдалди, ада вичиз кани ва азиз тир бендеяр гзаф дамах квайкьванни кьадардилай четин уьмуьрдин рекьера твада, имтигьанда, садикь бендейрини хивез аватнавайкъастӀар сабурдивди, акьулдивди ва агалкьунаривди кьилиз тухуда.
лахда кьилин рол зи студентвилин юлдаш профессор ариф амирован(ам КцӀар райондин Цехуьлрин хуьряй тир)хиве хьана. ада а чӀавуз
кӀвалахзавай. амма ариф муаллимдифад дуьне дегишарна. адан сурни Туьркияда(Зонгулдагъда) ава. аллагьди рагьметрай! Жамал муаллимди адан хатур пара гьуьрметдивди рикӀел хкизва.- 1994-йисуз зун ариф муаллимдин эверуналди Зонгулдагъ шегьердавай
атанай.ахпа за и шегьерда маса-маса мектеб ва дерсанейра тарсар гана. артух 23 йисалай пара я, за иуьлкведа уьмуьрзава, гьелени тагьсилдин цӀарцӀей кӀвалахзава.- Хъсан таниш тушир уьлкведиз къвен, садрани кӀел тавур чӀалалди тарсар гун, заз гзафчетин кар хьиз аквазва. Бес, куьн гьикӀа ихьтинатӀай къарардиз атанай.?- Къарар гана, гуьгъуьнай элкьвенни хъсан жедачир. Сифте четинвилер хьана. - Жаваб гана доктор Жамал Багъирова. - За тадиз герек тиргафарганар гъилик авуна. Захъ жува-жуваз, идазурус чӀалал «самообуч»ни лугьуда чирунин йигинвал авай. гьавияй зун четинвилерин уьгьтедайфад атанай. Кьвед лагьайдини, туьрк ва азербайжан чӀалар пара мукьвалвал авай чӀалар я. ТуьркчӀаларин арада виридалай мукьвабур и кьве чӀалятӀани, чпиздигай кьетӀенвилерни ававчиз туш…вилик атӀай къаст эцигайла инсан пара затӀаризгъалиб жеда. Четинвилерни акьван зурба хьанавилиз аквадач. 1994-98-йисариз за ТЕД Зонгулдагъ Коллежда
(са шумуд тарсунин предметдин групдиз регьбервалзавай кас),гьакӀни физика муаллим хьиз кӀвалахна. асул четинвилин пар зи аялрин хивез аватна.вучиз лагьайтӀа, абуру пудан Бакуда авай чӀавузюкьан мектебар урус чӀалалди кӀелзавай. гиласадлагьана элкъвена туьрк чӀалалди кӀелун, гьелбетта пара четин жедайди тир. амма вири четинвилериз килиг тавуна зи аялри юкьан мектебарникуьтягьна, университетарни акьалтӀарна. ЧӀехируш- Самиреди Самсундин МЕДУНИВЕРСИТЕТ,МУЬКУЬ КЬВЕДА-КАМРАНА ва ирадеди тарсар ингилис чӀалалди физвай орта Догъу Техникадин Университет тамамарна. абуру дигай кӀвалахралкӀвалахзава. - Бес, машаллагь, икьван ктабар куьне мускхьена агакьарна? - За чи вилик галай столдаллайцудралди яцу-яцу тарсунин ктабар къалурзава,ахпа сад-сад ахъайиз гъиляй акъудзава. абурунвиридан титулдин чина тек са автордин тӀвар АВА:«ДОКТОР Жемал Багиров». - За жузазва. - Тек, сакуьмекни галачиз икьван ктабар кьхиниз са уьмуьр герек я. Куьн идаз гьикӀ наил хьана?- 2006-йисуз зун хизанни галаз уьлкведин кьилин шегьердиз – анкарадиз куьч хьана. За анкарада
хьтин тӀвар-ван акъуднавай,марка виниз тир мектебра кӀвалахна. 2007 – йисуз Ж.Багъиров - 65
паталди гьазурай8 физикадин модулдикай ахпа
ди тарсунин ктабар хьиз менфят къачузбашламишна. 2007-08-йисара
да кӀвалахдай йисара(2007-08) 9, 10 ва 11классар паталди физикадай тарсунин ктабаркхьена. и кар за гуьгъуьнан йисарани давамарна.2009-2016-йисарин къене
цӀарцӀай ктабар чап хьана. За тарсунин ктабар кхьин кӀвалах къени даварзава. Зазакуна, куьне ктабрал автор хьиз зи тӀварциз килигна, амма и вири улубар верстка авурдини, дизайн ва кӀалуб гайидини зун жув я. За идалайгъейрини гзаф компютердин програмарни чирнава. гила зи фикирда физикадин чара-чара темайрай анимациядин филмар гьазурун я. Малумтирвал, физикадин кьилин терминрикай сад - динамика, гьерекат я. анимациядивди динамикадизталукь темаяр кӀелларриз чирун пара регьят ваэффект гудайди жеда… 2013-йисалай Туьркиядавиридалай машгьур марка гьисаб жезвай
муаллим хьиз кӀвалахзава ва абур паталди цӀийипрограмдиз дигай яз цийи тарсунин ва тестерикай мали тир ктабарни кхьзва… За Жамал муаллимдиз агалкьунар тӀалабзавава жузазва:- гъурбатда лезги чӀалахъ, музыкадихъ вил жезвачни? - Жеда. гила ахьтин проблемар фад гьализ куьмекдай интернат ава. За интернетдай «алам»никӀелзава, маса газет ва журналарни. инавай лезгийрихъни галаз чи авсиятар кӀеви я. Чка атайвал,и йикъара чун «Шейх Шамил» лугьурдерекдин(кӀваталдин) панарихъ галаз Бурсадагуьр хьана канзавайди я. рамазан Коран теклифя.- Жамал муаллим,кун буш вахтариз квевмашгъул жезва? Квезхобби авани?- гила буш вахтарпара жезвач… аммажегьил чӀавариз азербайжанда заз са хъсанхоббияр авай:фотография ва музыка. Хъсанфотографдиз герек тирвири затӀар къачунашикилар язвай, венеткаярни гьазурзавай. За жува-жуваз гитара ягъазчирнавай. Электрогитарани къачунвай, адан ваняргъариз чкурдай усилителни. Каникулдин чӀавариз хуьруьз хъфейла чи кӀвалин балконда ядайгитарадин ван хуьруьн а кьилиз кьван агакьдай.а чӀавара Бакудани гитара моддавай. гила бушвахтар жагъурин женжел месэла я. Хьайи чӀавузни хтулар – Шанилни алвинадихъ галаз паркуна экъвез экъечӀзава. абуру зав маса сакӀвалахдивди машгъул жедай мажал гудач.
кцӀар шегьердин улубрин кӀвалин кӀелдайбурун чӀехи залда зи рикӀяй тир, чна фадлай виливди хуьзвай зари Зерифадин «СтӀалрин гьуьл»улуб чинал акъуддай мярекат кьиле фена. Вини гьавада кьиле фейи и мярекатдиз Хачмазрайондай Багьрам Залов, Вакъиф муьшкуьрви,римма Гьажимурадова, Шихжамал Шихметов, Шагьмардан агъакишиев, къубадай рамиз къусарчайлы, Закир меммедов, мегьсим кьасумов, Севинж меммедова, Бакудай Дарвин ВЕЛИБЕКОВ,АБИР ЭчӀехви, руслан Щейдаев, адил къайибханов, Этибар СтӀурви, ГьакӀни кцӀар райондай Видади Севзиханов, Гуьлалийрин Эйваз, Зиядханмурадханов, Лезги Бегьлул, Гуьнеш мевланов, Эсмира Бейбутова, Жейгьун агъабеков, расимкьасумов ва мектебдин аялар тир Фатиманимегьамдали мамедалиевар, татяна Гуьлагьмедова, Иера мурадханова чпин рикӀин гафарлугьун патал атанвай. яб акалун патал атанвайбурун аради райондин экв алай ксарихъ галазулубрин кӀвалин кӀвалахдарарни авай. Вирида чпин гаф лагьана, шаирдин улубдикай,уьмуьрдикай ихтилатарна, агалкьунар мурадна. И «марварда» сифте яз чи дагълара уьмуьрзавай ЗИНДАН-МУРУГЪВИ шаир Лезги Бегьлулани иштиракна. Чи "МАРВАРДИН" руш Эсмиради вичиниер ванцив, хъсан шииррив чи рикӀерихъ экв кутуна. "кцӀар" газетдин редактор Видади Севзиханов, зари Вакъиф муьшкуьрви, чӀугвар Дарвин Велибегов, шаир Шагьмардан, Бегьрам Залов,
Шихжамал Шихметов, руслан Шейдаев, адилкъайибханов,азербайжандин шира шаир рамиз къусарчайлы, азербайжандин кхьирагрин кӀватӀалдинвекилар шаир Закир мамед, Джейгьун агъабегов, абир ЭчӀехви, Гуьнеш мевланов, улубринкӀвалин кӀвалахдар Судабе ханум шаирдин поэзиядин миливиликай, чӀехивиликай рахана. ЖУРНАЛИСТ-КХЬИРАГ Зерифадин вахан хва Этибар СтӀурвидин рахунар, аял чӀаван рикӀел хкунарлап чкадал аватнай.
кцӀара улубрин кӀвале "МАРВАР" межлисдин41 лагьай мярекат кьиле фена. Пакудай, Сумгаитдай, Хачмазай, кцӀарин хуьрерай, къубадай марварвияр атанавай. межлисда Бажиханум Исаевадин "Дамаха къелем" тӀвар алай улубвинел акъудиз тагьлукьарнавай. Бажиханум Исаева, адан уьмуьрдин юлдаш, стхаяр, зарияр,мектебдин аялар, поэзиядал рикӀ алай 30-лайвиниз инсан кӀватӀ хьанвай. "алам" журналдинкьилин редактор къурбаналийрин камранакьиле тухвай, саки вирида чпин гаф лагьай мяре-кат 3 сятда кьиле фена. Бажиханум Исаевадинтуь кӀуьрунрикай, уьмуьр дин рекьикай ихтилатарна, адан, гьакӀнизарийри чпин шиираркӀел на. алатай МЕЖЛИСДА"СТӀАЛ рин гьуьл" улубвинел акъудай Зерифакъасумовадиз, гьакӀни Бажиханум Исаевадиз "алам" журналдин лезгипоэзия вилик тухунин карда авай агалкьунриз килигна "Лезги халкьдин зари" дипломарни гана. Чандин сагъвал, цӀийи эсерар, агалкьунар мурадна.межлисдин заланвал, чӀехивал хиве КЬУР"АЛАМ" журналдиз, адан редактор камранкъурбаналийриз, чаз чӀехи куьмекар гайи"кцӀар" газетдин редактор Видади СЕВЗИХАНОВАЗ,УЛУБРИН кӀвалин вири квалахдарриз чандин сагъвал, агалкьунар, хъсан крар мурадна чна. Чаражез кан тийиз-тийиз чара хьана чун. И иер дараматда чаз чими гин ахъайна, ихьтинчӀехи мярекат тухудай куьмекар, имканар гайиреспубликадин лайих журналист Видади Севзихановаз, улубрин кӀвалин вири кӀвалахдарриз,гьакӀни райондин кьилевай инсанриз "алам"журналдин тӀварцелай разивал малумарна, паракьван сагърай лагьана чна.
Майдин 29-аз «Алам» журналдин, «МАРВАР»ЛИТЕРАТУР кӀватӀалдин, гьакӀни 1992-йисуз акъатай «Самур» газетдинни пун кутурбурукай садтир зари Билал Адилован 50-йис тамам хьанва. Каркам Далагьан сихилдикай тир зари КцӀар райондин СтӀуррин хуьре дидедиз хьанва. Юкьванмектеб СтӀура, Азербайжандин Девлетдин Мадаратдин Институтни Бакуда яру дипломдивди акьал трайдалай кьулухъ са тӀимил чӀавуз КцӀарабухгалтервиле кӀвалахнава. Баку шегьерда уьмуьрзава. лезги ва урус чӀаларал акъатнавай«43», Болгарияда гьа чӀалал акъатнавай «Канивилин есирда», дуьнедин классикрин лезги чӀалазэлкъуьнавай эсеррикай мали тир «Капавай гъетер» улубрин кирамдин эсерар гьакӀни жуьребаалманахрани гьатнава.
Кьве рушанни са хцин бубадиз за чи коллективдин тӀварцелай юбилей мубаракзава ва ЧӀехи гъуцаривай чандин сагъвилив, рикӀиншадвилив вири мурадар кьилиз акъатун тӀалабзава!
Ваз акурди тек са - зи руьгьдал тӀапӀар… КьатӀанач дердерин жигъирар ина. Ам патал хазина - рагъ къведай дакӀар, За вуч хиялзава, вун куь дердина? КукӀушар канзавач заз шаирвилин, РикӀин сузаяр я кхьизвай цӀарар… Килиг, агакьнава рехивал кьилин,- КичӀевал яни заз саврухар, гарар? Зи руьгь - сирерикай мугдай хуьшрекан, Зи руьгь - хважамжам, ава гьар са нав! Садран къайи жедач ргазвай вулкан,- ЦӀаяри алугда - агатмир патав… Зун азад са лекь я - сувун романтик- Белки им бахт я са, белкини жаза… Кутаз канивилин байихар рикӀик, Гьиссерин алемда сирнавзава за…
Нубатда хьана зун суван ценера, Марфадиз, цифериз килиг тавуна. Хипер, малар хвена дерин хинера, Саврухрин къаяри, аязди кьуна. Гьикьван векь ягъана кьакьан сувара, За къилав гудайла гъил-тӀуб атӀана… КьуньчӀуьк ктаб жедай верци чӀавара, Зегьмет ина гьисна, уьмуьр кьатӀана. Чими къулан патав кӀелиз ацукьна,лемпедал акъудна за хъуьтӀуьн йифер… Ина рикӀе гьатна, рикӀе амукьна, Вилера ашкъ авай са рушан кифер. Кани я инсанрин хуш тир ниятар,легьзе, лекь къарагъдай дагъдин синелай. Кимел ихтилатиз фейи сятар, Алудиз жедани вавай рикӀелай? Кани я таватар, гуьлуьт храдай, Рагъ гуз-гуз ацукьна хьрабдин кӀане, Аял, дидедин рехъ, тӀулутӀчрадай, Гуьзетиз акъваздай хьар галай гъене… Мукьвал я, лап мукьвал и пад цавариз, Гъетерин рапӀрапӀин –суьгьурдин алем! Хайи чил къвезва зи фад –фад ахвариз, И ватан рикӀеваз ягъазва къелем!
Цав гьикьван экуь я, михьи я гьава, Чи кьилел варз ала битав ацӀанвай, Зунни цаваралла - лув акатнава,- Къе вун ахкуналди, умуд атӀанвай. Амма жузамир гьикӀ хьана ви гьалар, Зун такур варцара, залай яргъара… Хкажмир, минет хьуй, чандавай тӀалар, Сир хьана амукьрай кхьей цӀарара… Ванармир вуна заз, мад верци ГАФАР,«ВИДИ я, зун види, чӀалахъ хьухь» - лугьуз, Мад рикӀел хкана гуьруьшрин чӀавар, Тамир зун цӀаяра гьакӀ кузни –хъухъуз. Заз чизва, ваз чизва, виридаз АЯНЧИ рекьер чара я, руьгь сад ятӀани, Са рахун чун патал - чӀехи эрзиман, Вилерал нагъв ала, рикӀ шад ЯТӀАНИ....ЦАВ гьикьван экуь я, гьава гьикӀ таза, Чи кьилел варз ала битав ацӀанвай… Ви гъил зи гъилева, кӀевиз кьунва за,легьзедин савкьват хьиз, кьисметди ганвай...
ПӀузарриз хъвер гана, садаз чир тийиз Накъвар селлер хьана, къеняй авахьиз, Булахар саф тир ви - илгьам алахьиз… Ятар бул ятӀани, кьуразвани вун, Часпаррин къеневаз, цӀразвани вун? Бахтарин гуьгъуьна галтугарна зун Галудна, и чандик кутуна зурзун, Амачни захъ галаз жузун – качузун? Гъамари, нехиш тваз, хразвани вун, Часпаррин къеневаз, цӀразвани вун? Гьарда вичиз чидай са затӀ акална, Ваз нефес къвез тунач, дакӀар агална, КуьцӀенвай тандикай кӀвалакӀ акъална, ЦӀай квачиз ифена, чразвани вун, Часпаррин къеневаз, цӀразвани вун? Кьуд патахъ килигиз хвенани абур? Са кӀвач вилик хьана валай ви сабур, Жуваз жув такан яз - кьена такабур, Гила пашманвилив ргазвани вун, Часпаррин къеневаз, цӀразвани вун? ЮБИЛЕЙ
Чи уьмуьрдин важиб атрибутрикай сад хьанвай Интернетдай лезги чӀалаз талукьарнавай конфранс жеда лагьайла, заз рикӀивайни хвешихьана. конфрансдиз зазни эвер гайила ва жуванфикирарни лугьудай имкан гуда лагьайла зи хвешивилин часпарар мадни гегьенш хьана. ЧӀаватана агакьайла зунни Бакудавай лезги радиодинредактор руслан Шейдаев виридалай вилик атаначкадал алай. Чи рехъ вилив хуьзвай ДДПУ-ДИНПРЕССЕКРЕТАР руслан Гереева чаз ацукьдай чкакъалурна. са герендилай духтурар- нариман рамазановни Эзедин Эсетов, профессорар- русланкъадимов, Шейдабег Мирзоев, Гьаким къурбанни фаида Гъаниева, режиссерар- Мирзабег Мирзабеговни Гуьлера камилова, зарияр- арбенкъардаш, азиз алеем, фейзудин нагъиев, рехиксар- Шихсефи сефихановни сажидин саидгьасанов, гьакӀни наира рамазанова кьиле аваз Махачкъаладин лезги радиодин коллектив, жегьилзарияр- сулейман ахцегьви, Владик Батманон, Эмираслан Шерифалиев, Мегьамед Ибрагьимовни равидин атана агатзавай. аквар гьаларайконфранс вини гьавада кьиле фидайдаз ухшаравай. Девлетдин къуллугъдал алай ксарикай докладзвайбурун ва рахазвайбурун цӀиргъина авайбур садни вили кьазвачир. Унверситетдин ректорабдуллаев Магомед Имрановича кьиле тухузвайи кар аквар гьаларай девлетдин кьиле акъвазнавай касдин рикӀяй тушир жеди. Девлетдин къул-лугъдал алайбурукай садни татанваз акурла Магомед Имрановичани конфранс вахтунилай парафад агална. рикӀе гаф амайбурурувай программадик кватӀани чпин гафар лугьуз хьанач. Вуч хъсанхьана, заз жуван фикирар лугьудай имкан гана.конфранс тӀуькӀуьрайбуруз паракьан сагърайлагьайдалай кьулухъ пара яргъияр тавуна зажуван теклифар гана;
1. ЧӀалан винел кӀвалахун патал пешекаррикай девлетдин комиссия туькӀуьрна адазикьрарар кьабулдай ихтиярар гун.2. За а комиссия патални чӀалакай жувантеклифарни гана(чара чӀаларай къвезвайгафар хайи чӀалан къанунриз муьтӀуьгъарнакьабулун, чара чӀаларин иприйрикай менфяткъачун тийин).3. Дагъустандин Девлетдин Педагогикадин Унверситетдин Бакуда филиал ахъаюн паталгерек тир инстанцийра крар кьилиз акъуддайкомиссия туькӀуьрун.4. «Россотрудничестводин» квотайрик ДДУ-ДИН ва ДДПУ-ДИН филологиядин факултетарни кутаз гун патал абуруз чарар рекьетван. 5. Бакудавай Ломоносован тӀварунихъ КВАЙМДУ-ДИН филиалда къавкъаз чӀалар(лезги,авар, цӀахур, рутул) чирзавай факултет ахъаюн патал лазим тир ксарихъ галаз ихтилартухун.
За эхирдай конфрансда авайбурувай жуван итеклифар резолюциядикни кутун патал къараркьабулунни тӀалабнай. Зи ихтилатрилай ахпа конфрансдин сад лагьай пай куьтягь хьана. ВучизятӀа конфрансдин кьвед лагьай пай хьанач. карзуракӀ туна вири чкӀана. И кардин зун сакӀанигъавурда акьунач…
Са йисан вилик, лезгийрин цӀийи тарихда екекъимет авай кӀвалах хьанва. За кьатӀайвал, и кардикай хабар авачирбурни чи арада гьеле гзаф ава,хабар аваз, чпин къимет гуз агакь тавунвайксарни. Къе зи кхьинар мергьяматгвай ФОНД“ЛЕКИ”ДИКАЙ ятӀани, и еке къиметдиз лайихбур,гьа фондунин кьулухъ акъвазнавай ксар я. Зи фикирдалди, и ксари гъиле кьунвай кӀвалахдив эгечӀай югъ – чи халкьдин жувкьатӀунра цӀийи чинахъа авун патал шартӀар гьазуриз эгечӀай югъ я,лагьайтӀа жеда. Вучиз? и суалдиз чна агъадихъжаваб гуз алахъда. Гафаргандиз килигайла мергьяматгвай гафунин мана – метлеб, авачир ксариз игьсанар, пуларкӀватӀна куьмек гун я. яни, кӀеве авай касдин дердиникай жемят хабардар авуна, пул кӀватӀна, адазкуьмек гун я. Чи уьлкведа мергьямет гвай тӀвар алай фондарин кьадар инлай виликни гзаф тир. Амма паравахтара абур са гьихьтин ятӀани акьалтӀай даркъайдадин проблемайрал, я тахьайтӀа вичин халисан иесидин пул нагъд пулдиз элкъуьрун паталмашгъулбур тир. Са бязи фондар чарчел алайбур,яни халисан кӀвалах арадал гъиз алакь тийизвайбур тир. Гьавиляй а фондарикай халкьдин екекъатариз, я са пара хабарни авачир, я артухан хийирни. Шаз, 20I6 - йисан февралдин вацра, москвадачпин хзанарни галаз кьил хуьзвай, кӀвачи чилмягькемдиз кьунвай са шумуд лезги хци, ЛЕКИТӀВАР алай мергьямет гвай фонд ахъайна. Заз инали фондунин са шумуд кьетӀенвал къейд ийиз канзава. Сад лагьайди, “ЛЕКИ”ДИ вич са гьихьтинятӀани гъвечӀи кӀеретӀ инсанар патал ваъ, вирихалкьдин къуллугъда акъвазун фикирда аваз кӀвалахиз эгечӀзавайди малумарна. Фондуни чихалкьдал ацалтзавай проблемаяр гьялун патал,куьмек гудай вад рехъ тайинарна: тагьсил, Этнокултура, Кесиб ва кӀеве авай инсанриз куьмекгун, Спорт, Обществодин кӀвалахар. Кьвед лагьайди, фондунин кӀвалахриз къуватгун паталди, и ксари сифтени-сифте чпин пуларин такьатар агудна ва агудзава. Пуд лагьайди, фондунин учет виридаз аквадайвал интернетда авай сайтуна тухузва. Гьар сакасдивай, вичи гайи пул гьа вичи къалурай рекьизхарж авурди регьятдиз чириз жеда. Къенин юкъуз фондуни кӀвалах ийиз са йисалай гзаф вахт алатнава. “ЛЕКИ”ДИН харжаринасул пай гьелелиг кьиле акъвазнавай ксарин жибиндай ятӀани, чавай, чи инсанри фондунин кӀвалахдиз йигинвал гузвай крарик ва пулдиккутазвай пай югъ-къандавай артух жезвайди,къейд ийиз жеда. ихьтин са кьатӀун авайди я - эгер инсанринарада ихтибардин дережа агъуз ятӀа, халкьдинагьвални агъуз жеда, ам маса халкьарин гъилеавай нинидиз элкъведа. Заз аквазвайвал, “ЛЕКИ”ФОНД – аллагьди, чи арада авай ихтибардин дережа хкажун патал ракъурнавай мумкинвилиншартӀ я. Чна, чи халкьди и кардикай жезмайкьван хийир хкудна канда.жемият
Чан жуванбур! Ша чна, гьар са лезгиди и кӀвалахдик къуьн кутан! Гзаф – тӀимил лугьун тавуна, ни вичивай жедай са виш манат (100рублей) кьванни “ЛЕКИ”ДИН фондуниз вегьейтӀа,ада халкьдиз куьмек патал вичин пайни кутуналагьай чӀал жезва. СтӀалрикай кӀватӀ жез еке вацӀар жедайвал, чи куьмекарни кӀватӀ хьана екекрариз элкъведайдахъ зи умуд ква! Алукьнавай йисуз мергьяматгвай фонд ЛЕКИДИ вичин хивез мадни еке кӀвалахар къачузва:аллагьдин куьмекдалди и къалурнавай рекьермадни гьяркьуь авуна, гьар са ватанэгьлидинкъайгъуйрив гъил агакьдайвал ийида. Ша эгечӀа,чан жуванбур! Фонд ЛЕКИДИЗ куьмек ийидай гьар жуьрединрекьер ава: волонтервилин, шейерин, пулдин. Гузжедай куьмекдин паталай “ЛЕКИ”ДИН векиларквевай агъадихъ галай адресрай акваз жеда:
Гъенел участковый атайла, Гьуьруьятан рикӀ аватна, адан чин стӀал иви кумачиз са эйбежер шикилдиз элкъвена, теспача кваз зурзаз-зурзаз кӀвачел къарагъай ам куьчедай агъуз дели руш хьиз катна. Кьилихъ галай шални аватна, ада чамарда авай балкӀанди хьиз зверзавай. и яхцӀурни цӀуд йисалайалатнавай яшда авай дишегьлидин катун аквазвай инсанар адан зирингвилел мягьтел жезвай: гьинайатана адаз икӀ зарбдиз катдай къуват?! белки жегьил вядедани адавай и саягъ катиз хьанач жеди.амма исятда ада чукурзава, «Зи бала…зи БАЛА..А…НУУРБАЛА..А..АА…» лугьуз гьарайзава, анжах куьчеда авай хуьруьнвийри садани ам секинарзавач, гафнии лугьузвач… вири гъавурда гьатнава, виридаз вуч хьанватӀа чизва.хуьруьн куьче куьтягь жезва, ингье лап къерехда эцигнавай са гьавадин цӀийи кӀвал. ана иесияравач, абур патал фенва. амма и кӀвале адан хва, вилерин нур тир Нурбала чуьнуьх хьанва. Эхь, чуьнуьх хьанва, къачагъ хьиз, тамай экъечӀай чакъал хьиз, фир-тефир чка амачиз и кас авачир кӀваликайдаях кьунва. КӀвал элкъуьрна яракьар гвай инсанри, дяведин машинри кьунва. ингье, гьа и кӀвале Гьуьруьятан хва ава, анжах полицайри ва аскерри гьужумзавач, абуру чуьнуьх хьанвай касдиз яракьгадарна, гъилер хкажна экъечӀун буйругъзава. КӀвалин дакӀардай лагьайтӀа, автоматдин гуьллейрижаваб гузва. аскеррин юкьваз акъатай Гьуьруьят абуру акъвазарзава, амма Гьуьруьята са къатда гьарайзава: «Зи бала..а…зи НУРБАЛА…»И дишегьли кӀвале чуьнуьх хьанвайдан диде тирди чир хьайи аскеррин командирди дидедиз лугьузва: «ви хва чи гьукуматдин къанунриз акси экъечӀнава, адан тахсиркарвилерай судди кьил акъудда,ви хциз, яракь гадарна, экъечӀ лагь. ам сагъ амукьда, тахьайтӀа ам чи аскерри тергда». Командирдин чиниз килигзавай Гьуьруьят, гила уях хьайиди хьиз, вичин хва гьихьтин ракьарагьатнаватӀа, гъавурда акьуна. адан хва, рикӀ алай Нурбала, вилерин нур тир Нурбала терг авун мумкин я. Са мус ятӀани ваъ, гьа исятда, дидедин вилик… бес, Гьуьруьята хва икӀ кьин патал ханайни?!.. Гьуьруьятан вилерикай гъвечӀи куьрпе карагзава, ада вичин гъвечӀи кьве гъилни дидедал вегьезва,гьеле адаз «диде» гаф лугьуз чизвач, амма ам дидедиз хъуьрезва, ди дедин чими къужахда шад я вабахтлу… Нурбала чӀехи жезва, ада школада лап хъсан къиметар аваз кӀелзава, дидени буба адал шадя. Гьуьруьята адаз «зи вилерин нур» лугьудай. бубади, Гьажихана, дидеди хьтин тавазвилер ийида- НАЖМУДИН ШИХНАБИЕВ - 70
Зари Шихнабиев Нажмудин Кьадиевич 1947-йисуз СтӀал Сулейманан райондин Шихидхуьре дидедиз хьана. Ада хуьруьн мектеб ва Дагъустандин Девлетдин Университет куьтягьна. Гзаф йисара муалимвиле кӀвалахзава. Алай чӀавуз Шихидхуьруьн юкьван мектебдиндиректордин мавин я. Н. Шихнабиев са жерге гьикаяйринни повестрин ва абурукай ибарат кӀватӀалрин ("Куьредин билбил" ва "Мехъер", «Хкягъай эсерар»)автор я. Абур Куьредин алай ва алатай вахтарин агьвалатриз талукь я. Н. Шихнабиев Кьасумхуьрел "Куьредин ярар" медениятдинмакан, и тӀвар алай газет акъудуник вичин пай кутунавайбурукайсад я. И мукьвара вичин 70-йис хьанвай заридиз «Алам» журналдинколлективдин ва «Марвар» литератур кӀватӀалдин патай юбилеймубаракзава, чандин сагъвилив рикӀин шадвал тӀалабзава.
чиртӀани, хцел дамахдай. хци ругуд лагьай класс анжах «вадар» аваз акьалтӀарайла, бубади адаз велосипедни къачунай. Школани гьа икӀ акьалтӀарайтӀа, бубади ам москвада институтдик кутун хивекьунвай.амма бубадиз хци школа акьалтӀарун акунач. ам Чернобылдин агьвалатрин яцӀа хьайибурукайсад тир, радиацияди гзаф таъсирнавай ам инвалид яз гьисабнай. ам Нурбалади цӀуд класс акьалтӀарайгатуз рагьметдиз фенай. ам кучудиз гзаф хуьрерай, гьакӀни райондин чӀехибур ва маса инсанар атана,халис игит хьиз ферикъатнай. Нурбала, бубадин медалар гъилелай ийиз кӀвале хелветдиз шехьдайлаакур дидедин вилерни накъвари кьежирзавай.амма вахтуни вири хирер сагъарда лугьуда, Нурбала, школа къизилдин медаль къачуна куьтягьна,махачкъалада са вуздик экечӀна. диде и кардал кьадар авачир кьван шад тир, ада къуни-къуншияралай чкадални хцелай анжах тарифар ийиз хьана. мад маса аял авачир Гьуьруьята гададиз мехъеравун кьетӀна. вични кӀвале ялгъуз жедач, хтуларни жеда, Нурбаладини, институт куьтягьна, са пешекьада. Гьуьруьята Нурбаладиз кутугай свасни жагъурнавай. Кьвед лагьай курс акьалтӀарай хциз дидеди лап хъсан мехъер авуна. Са йис арадай фидалди суса са хвани багъишна. Гьелбетда, адал бубадинтӀвар эцигна – Гьажихан. Гьуьруьятан рикӀ секин тир, вири крар ада хияларзавай саягъда физвай. им адан бахт тир. адазмаса кар-кеспини авачир, югъди хтулдив къугъвадай, гьатта йифизни, сусаз «вун аялди инжиклуийида» лугьуз, ам вичин къвалав къаткурдай.амма гатухъ кьуьдни галайди я, йикъахъ йифни лугьудайвал, бахтунин гуьгъуьна бедбахтвалникъекъведалда. Гьа икӀ са юкъуз бейхабардиз Нурбала хтана. Я каникулар авай вахт туш, я суварар туш…дидедин рикӀ агаж хьана, ада са чӀуру кар гьиссна. и гьисс Нурбаладин чинал алай чӀулав яргъичуруди мадни гужлу ийизвай. хва дидедихъ галаз вилик хьиз рахазмачир, адан атӀай-атӀай келимайридидедин рикӀ атӀузвай. Гьуьруьятаз и йифиз эсиллагь ахвар атанач. ада йифди хцин гафар эзберзавай:«диде, вуна вучиз капӀ ийизвач, чун мусурманар тушни?! Зун икьван чӀавалди вуна вучиз дуьз рекьетунач? Сусани вуна къедлай капӀ авуна кӀанда. им квез ктаб, кӀела, чира… Я аллагь, им вуч мусибат я, икӀ садлагьана гададин кьил ни ва гьикӀ терсина элкъуьрна? адан гафарикай дидедиз лап кичӀе хьана: «дагъустанда, урусатда ва вири дуьняда мусурманрин гьукуматжеда. Са вад йисалай ваз аквада, гьукумат чи гъиле жеда». Пакад юкъуз дидедивай пулни къачуна, Нурбала цӀрана. адакай са хабарни авачир, свасни дидеюгъ-йиф шехьиз хьана. абуруз хуьряй, газетрайни –телевизордай лап чӀуру хабарар къвезвай. Гьуьруьятан патав органрай къуллугъчиярни къвез, гададин патахъай хабар кьаз хьана. Нурбала Сириядиздяве ийиз фенва лагьай хабарди диде месе туна. вацралай гзаф хьана ам кӀваляйни экъечӀ тийиз. адагьа гила-мад хва кьена лагьай хабар вилив хузавай. Са нянихъ гьаятдиз участковый атана. Гьуруьят кьуьгъуьр хьиз агаж хьана, рикӀи акӀ кӀвалахзавайхьи, на лугьуди хуруда рикӀ ваъ, машиндин мотор ава. амма ада вилив хуьзавай хабар ваъ, адалайничӀуру хабар атана. хва Сириядай хтана, тамара къачагъ хьиз гьатнава… Гила вуч ийида вуна, Гьуруьят? Никай куьмек хьуй? Низ арза ийин? вагьши хьиз тамара жеданихва? бес кӀвал, диде, свас, аял рикӀел аламачни? Суалар гьар юкъуз гзаф жезва, амма жаваб гудай бейни авач. КЪУНИ-КЪУНШИЙРИКАЙ, хуьруьнбурукайни регъуьзва, гьи чин алаз абурун вилик экъечӀда? хуьруьн администрацидин дараматдал тамара авай бандитрин шикилар алкӀурнава. Гьуьруьятаз сифтедай вичин хва чир хьанач, виридалчуруяр ала, вилерни экв хкьахьай фонарар хьиз аквазва. Яраб муькуьбурун дидейри вуч ийизватӀа?вуч жеда абурувай, гьа зун хьиз вири азабри КУЗВА…...ГЬУЬРУЬЯТАЗ «алад, ви хва кӀваляй акъуд» лугьузва. ам кӀвалин къаршидиз физва ва ада кӀевизгьарайзава: «НУРБАЛА..А..,ЗИ вилерин ну..ур! Заз къалура кван ви чин, зи хва. им зун я, ви диде!» КӀвалин дакӀарда са легьзеда пайда хьайи чӀулав чуру чуьнуьх хъхьана». КӀвалив агатмир, -гьарайна кӀваляй. - ваз хва амайди туш. Зун аллагьдин лукӀ я, гьадан рекье за чанни къурбанд ийида». НАЖМУДИН ШИХНАБИЕВ - 70
-Я хва, бес дидеди вуч ийида?-мет-кьил гатазва Гьуьруьята.- ЭкъечӀ кӀваляй, вун сагъ амукьда.-ахлад инлай, ваз ви рехъ ава, заз –зи рехъ. Завай жув халкь авур халикьдиз, хаинвал ийиз жедач!-бес дидедиз, ватандиз хаинвал авун ви намусди гьикӀ кьабулда?-шехьзава ДИДЕ.-ЗАЗ дидени амач, я ватанни. Зи ватан вири дуьня я. мусур манрин дуьня. -Зун ви патав къвезва, ахъаярак, Гьуьруьят виликди физва. -Камни къачумир, зав яракь гва, -дакӀардай автомат къалурзава ХЦИ.-ЯГЪА, жув хайи диде ягъа! ахьтин ният авай кьегьал ятӀа вун, ягъа..а..! – Гьуьруьята перемдинхур ахъайна. -Лишан дуьз яхъ, жез хьайитӀа, рикӀ ягъа. вун сад лагьай хва хьуй диде ягъай! Са ван-сесни авач, вири кисна акъвазнава. дидедиз аскерри яракьар гьазурзавайдан ванер къвезва.-вун исятда тергда, ваз минет хьуй, гъилер хкажна экъечӀ, хва. Заз вун чан аламаз акурай,- дадминет я дидедин.и арада кьуьл эцягъай рак ахъа хьана ва анай автоматдай цавуз гуьллеяр ахъайиз Нурбала ЭКЪЕЧӀНА.«ЗУН гьакӀ рекьидач, за са шумуд кафир…» -и гафар сиве амаз са шумуд патахъай адаз гуьлле гана. Нурбала, нажахди атӀай тар хьиз, гъиляй автоматни гадар хьана, чилел гьалч хьана.дидедай мадни кӀевиз гьарай акъатна: «Зи хва..а..а..,зи вилерин нур, зи НУ..РБАЛА!» Ягъун акъвазхьана, Гьуьруьята чукурна вичин хцин винел ярх хьана. Нурбаладал гьеле чан аламай, вилерайнинакъвар къвезвай. амма а накъвар нихъ тиртӀа, квехъ тиртӀа, дидедиз чир ХЬАНАЧ.-ЗИ гъил яхъ, зун эбеди дуьнядиз хъфизва, КУЬН..КУЬН…-НУРБАЛАДИН вилер эхиримжи сеферда агалхьана. Гьуьруьят хцин мейитдал лугьунар ийиз шехьна. адаз садани манийвал авунач. Са кьадар вахтфейила, ам кӀвачел КЪАРАГЪНА.-ЗА халкьариз вуч лугьуда, хва? ватан хуьдай женгера телеф хьана, лугьудани? халкь патал чангана, лугьудани? ви хизан, ви диде патал… ви кӀвал, ви хуьр патал… намус патал женгина кьеналугьудани? ваъ!ваъ! Заз икӀ лугьудай ихтияр авач. вуна вунни кьацӀурна, бубадин тӀварни… дидедин рикӀиз кӀур гана. Зи вилерин нур хкахьна, накъвар къвезмач, кьурана. Лув гудай лувар атӀана зи,зиринг кӀвачер шулу хьана, дилавар мез лал хьана… вуна… вуна.. Гьуьруьят вич вичив рахаз, хуьруьхъди хъфизвай. - вучиз, вучиз за ханай вун? виридаз хаинвалавур, дидедиз… хайи дидедиз хаинвал авур вафасуз… Гьайиф… гьайиф зи зегьметар… вуж патал?..вуч патал?.. ЧӀарарни чкӀана, гъилер юзуриз, вичи вич гатаз хъфизвай Гьуьруьятаз аскерар пашманвилелдикилигзавай. мейит садани хсеба кьазвачир. аквазвайди диде тир, ван къвезвайди –дидедин гьарай… НАЖМУДИН ШИХНАБИЕВ - 70
Намик Ферзалиев: “Хкведа зун” (баку - 2017)"аламдин улубар" сериядик кваз нупадин, Намик Ферзалиеван "Хкведазун" тӀвар алай шииррин кӀватӀалдиз экв акунва. и улуб кирамдин сифтеди, гьакӀни исмаилрин районда уьмуьрзавай лезгийрин арада хайи чӀалалди акъатнавай сад лагьай шииррин кӀватӀал я. Гуьлалийрин Эйвазанредакторвилик кваз акъатнавай улуб кирамди вичин рагьмет хьайи бубакамалан экуь руьгьдиз бахшнава. "алам" журналдин редакциядин коллективди, "марвар" литератур кӀватӀалди Намик Ферзалиеваз цӀийи улуб мубаракзава. вуна вегьенвай и сифте кам, Огъуз, къебеле, Гуьйчай, къах ва къвалав гвай муькуьрайонра авай чи чӀалал кхьизвайбурузни чешне хьурай! ваз мадни чӀехи агалкьунар!...
Гуьлалийрин Эйваз: “ЧӀал я зи рикӀ” (баку - 2017)алай чӀаван виридалай хъсан зарийрикай сад тир, "Марвар" литературкӀватӀалдин регьбер Гуьлалийрин Эйвазан "ЧӀал я зи рикӀ" тӀвар алай аудиоулуб экуьнал акъатнава. "аламдин улубар" сериядихъ галаз акъатнавай идискина зариди КцӀар райондин Хьиларин хуьре авай "Мурад" студиядавичин ванцел кхьенвай "ТӀурфанда йифер" поэма, ругуд гъезел, са хейли шиирар ва "Керемрикай садни зун" тӀвар ганвай лирлийрин кӀватӀал гьатнава...билал адилов: “Капавай гъетер” (баку - 2017)«Капавай гъетер» билал адилован пуд лагьай улуб я. ина дуьнядин литературадай чешнеяр лезги чӀалаз элкъуьрнава. редактор раида ревшан тир иулубда Шекспиран сонетар, Пушкинан, лермантован, Фетан, Тютчеван,Тургеневан, некрасован, бунинан, блокан, Есенинан, ахматовадин, Цветаевадин, Пастернакан шииррихъ галаз къенин йикъан зарияр Фазу алиевадин, валерийлатынинан, гьакӀни чӀехи Генжеви низамидин эсерарни гьатнава.
Са йис винел зегьмет чӀугуна арадиз акъудай«аламдин» алманахдиз экв акуна. Литератур кӀва тӀал «марвар» ва чи журналдихъ галаз авсиятдахьайи пудкъадалай виниз кирамрин эсерар саналкӀватӀнавай и алманах рехи зари Сажидинан«Куьре мелик» ва «Гьажи Давуд» шиирралдиавалзаватӀани, ана са хейли прозадин эсерриничка кьунва. Гьаким Къурбанан «Зуьгьре гъед» романдикай са чӀукӀ гайидалай кьулухъ, Фейруз Беделахтулан «Тарашхана» комедиядилай ахпа, Нариман Ибрагьимован «Са чими гатуз», Шихжамал Шихметован «Чан алай мийит», репия Къарибовадин «Пара кан хьайидаз тӀимилни хьанач», Юсиф Халилован «Дидедин шикил» гьикаяяр къвезава. Прозадин гуьгъ ризван ризва нован «Шарвилидин мехъер», сегьнедин этюд ВА«СТӀУР Далагь» тарихдин драмади давамзава. ХII-XIII виш йисара уьмуьрай СтӀур Далагьэсерда вичин яр аяран гуьгъуна дуст арчаннигалаз Генжедиз акъатайла, ана девирдин чӀехизари, суфийрин шейх Низамидихъ галаз аквазва. Эсер монгол-татаррихъ галаз СтӀура женгинизгьазур хьанвай халкьдин вилик Далагьа лагьай
Аждагьанар, дэвер къвезва СтӀуриз, РЕКЬЕР-МУЬКЪВЕР, кӀвалер-никӀер чкӀуриз! Манжанахар, дегьреяр гваз зверзава, ВАЙ-АМАНДИВ дагъни дере ацӀуриз. РикӀяй аман акъуд, эллер, гьазур хьухь А ягъийрин хура гапур акӀуриз. Далагь фида виридлайни кӀвенкӀвеваз, МУГЪУЛ-ТАТАР чи мулкарай чукуриз!
гафаралди куьтягь жезва. Чи литературадинтарихда гел тадай и драма са нефесдал кӀелизжезва. абир ЭчӀехвидин «УстӀар», Гуьзеля Гьасановадин «Бармак вилериз ават тавурай» гьикаяй-ралди ва Куругъли Ферзалиеван аллегориядинкьисайралди давам жезвай проза агъа Новгородшегьердин Девлетдин ЧӀаларин Унверситетдинаспирантурада кӀелзавай равиддин Шамиловаустадвилелди кхьенвай «марф» гьикаядалди куьтягь жезва.алманахди Сажидиналай кьил кутуна яшархьанвай Бажиханум Исаева, Пакизат Фатуллаева, Фейзудин Нагъиев, вакъиф муьшкуьрви, Фикрет Хидиров, мегьамед мегь манов, адил Къайибханов, Гуьнеш мевланов, Гьилал аскеров, Лезги Бегьлул, Зерифа Кьасумова, Гуьлжагьан мисриханова, Элдар Ферзалиев, римма Гьажимурадовадилай авална юкьван яшарин Сейфудин Шагьпазов, арбен Къардаш, Шагьмардан агъакишиев, Намик Ферзалиев, Бести Нифтиева, Имран Кичибегов, Билал адилов, марям алискерова, Гуьлалийрин Эйваз, ашукь ШЕМШИР,ВУКЪАР Идрисов, Халидин Элдаров, Дилмираашурбегова, Элмар Саруханов, анар ЛАЧИНОВ,МАРСЕЛ Испикви, муса агьмедов, вадим ади лов, Сархан Ярахмедов ва мегьамед ИбрагьимовгьакӀни, жегьил зарияр - Лале Садирова, Камалдин Илясов, Тачир аташов, Луиза ахмедова, Эсмира Бейбутова, мадина рамазанова, владик Батманов, Сулейман ахцегьви, Гулфия Пиругъланова, Зарина мустафаева, Элнара ризванова, Саира Сефербегова, Омар Къазиханов, раджи Гуьлмиров чинал акъудзава. алманахда гьатнавай Жалал Багъиращтулан жавабарни галаз ганвай имуча-мучаярни чи литературада кьетӀен чкакьадайбур я. алманахда гьакӀни туькӀуьрна чапдай акъатдалди чи арадай фейи медет арзуманован шиирарни гьатнава...
Июндин ругудаз зи реал ва руьгьдин дуст, къени инсан, хайи халкь канива адан проблемар гьялун патал датӀана къуьн кутазвай зари Вакъиф Муьшкуьрвидин 65 яш тамам хьава. Чи арада авай 20 яшиниз мукьва тафаватдизкилиг тавуна кьудкъанни цӀуд лагьай йисарилай чна санал халкьдин сала цанцаз, тум вегьизва. Вакъиф муаллим лагьайтӀа чӀехи Забит ризванован, Лезги Няметан, Ядулла Шейдаеван, Иззет Шерифован мектеб акуна къенин «Марварда» чаз тарсар гузвай ксарикай сад я. ЧӀехи гъуцар адаз куьмек хьурай! Хайи Хьиларин хуьрелай яргъара Баку шегьерда дуьнедиз атанатӀаниуьмуьр дин чӀехи пай Муьшкуьрда кьиле тухванва. Яргъал чӀавара урус валезги чӀаларин муаллим, Хачмас теле-радиода лезги чӀалан гнугрин редакторкӀвалахай Вакъиф муаллимди кьудкъанни цӀуд лагьай йисара Худата «Муьшкуьр» лезги къенивилин кӀватӀалдизни регьбервалнава. Алай чӀавуз Хачмас райондин Къаражеллихуьруьн мектебда директорвалзавай Вакъиф муаллим умуьрдин рехъ санал гьалзавай зари римма ханумахъ галаз туькуьрунрин яцӀа ава. Лезги поэзиядин анталогиядин кьвед лагьай паюнал, Хьиливи Яралидин уьмуьрдикай повестдал, цӀийи шиир ва макъалайрал кӀвалахзавай
Вакъиф МУАЛЛИМДИЗ«АЛАМ» журналдин редакциядин коллективдин, «Марвар» литератур кӀватӀалдин патай хайиюгъ мубаракзава, чандин сагъвал, рикӀин шадвал тӀалабзава. Ви уьмуьр мадни къени хьурай,дуст КАС!..
пуд сеферда "Алам" журналдин йисан манидарриз гузвай "Лира" премиядин лауриат, руслан пирвердиеваз Дагъустан республикадин лайих артисттӀвар ганва.
“Алам” журналдин редакциядин коллективди ва “Марвар” литературкӀватӀалди ваз и ЦӀИЙИТӀВАРМУБАРАКЗВА.АЗЕРБАЙЖАН Республикадинхалкьдин артистни гудай йикъар акурай!
1992-йисан январдиз Бакудавай лезгийрин уьмуьрда чӀехи вакъиа хьана. Фейруз Бадалован редактовилик кваз са гъвечӀи коллективди (Жалал Жалалов, Видади Севзиханов, Билал Адилов, Эйваз Гуьлалиев, Камран Къурбаналиев) сифтеяз Бакуда лезги чӀалал "Самур" газет кардик кутуна. Январдин вацра 3000 тираждал газетдинкьуд нумра акъатна. Гьа икӀ гьафтеда садра акъатзавай газетдин тираж мартдин вацра 4000 агъзураз, июндиз 5000 агъзураз хкаж хьанай. Августвацра газетдин редактор кӀвалахалай алудунизакси хьайи редакциядин коллектив вири сад хьизарзаяр гана кӀвалахалай алатна. Газет акъвазна. Ахпа 1992-йисан октябрдилай газет са тӀимилчӀавуз профессор Нуреддин Гьабибован редакторвилик кваз акъатна ва мад къвазна. 1997-йисалайни Седакъет Керимовадин редакторвиликкваз къенин йикъалдини вацра садра кьве агъзуртираждал акъатзава.
Чи журналдин коллективди «Самур» газетдин пун кутурбуруз, къенин йикъалди ам хуьзвайбуруз ва кӀелза вайбуруз виридаз мубаракзава. Ци 25-йисан юбилей къейдзавай «САМУР»ГАЗЕТДИЗ мадни чӀехи АГАЛКЬУНАР!“АЛАМ”
E-MAIL: РикӀик тяди акатна къарагъна катдай зун. Яктаб
давамхъйидани? Яз, чун ви патав
атана,тӀалабиз ваъ. Зун кьепӀалай
атайди я. («Хосров ануширванакай суьгь бет») [13. C. 368]са виш агъзур кас экъечӀнавилик свас
in terram Es mel dulce, dōnum jūcundum TUQUESBĀN.СUM illis [lapidibus] mūrus est facĭlis
Гьар са чӀал агъзурралди гафаралди туькӀуьрнавай чӀехи дарамат я. И дарамат, гафар халкьдиагъзур йисариз асиррилай асирралди гваз атанакъенин йикъа авай гьалда чав агакьарнава. чӀалаавай гьар са гафунин къадир чир хьун, ам авайвалхуьн ва кхьин гьар са касдин, иллаки чӀалан алимрин, гафарганар туькӀуьрзавайбурун, филологрин,лексикологрин, кхьирагрин… хиве авай чӀехигьахъ я. чун гьамиша чи чӀалав дуьздаказ эгвецӀзавани чна, адан проблемар дуьздаказ гьялзавани? Гьелбетта, зун алим туш, амма дидед чӀалан къадир гуьгъуьнай чир хьана, адан верцивилел, къадимвилел ашукь хьана, адан иервилел гьейранхьанвайбурукай сад я зун. И ихтилатдихъни кьилкутунин са себеб ава, ам талгьана акъвазиз хьаначзавай. Фадлай, чи литературадин эсерар кӀелизавалай чӀавалай зун ихьтин са жузунди машгъулзава: вучиз чна чи чӀалавай иер-иер гафар дуьзкхьизвач? Дуьз лагьайтӀа, чаз кхьиз канзава, аммачи алимри, бязи кхьирагри чав кандайвал кхьизгузвач, тӀуб агъурзава, кучӀурар гузва, гафарганриз килига, гьана авайвал кхьихь, чӀалахъ рехнекутамир лугьузва. Гила зазни а гафарганар туькӀуьрнавай чи играми алимривай жузаз канзава: Вучиз куьне чав чи чӀала авай и гафар икӀкхьиз тазва?
акӀ ятӀа, амай гафарни гьа квез кандайвалкхьин ман, и гафарин тахсир вуч я кьван:
Ва икӀ мад. Эгер куьн гъахъ ятӀа, вири дуьняди «ЛАМАНШ» кхьейтӀани, ша чна «ЛА-МАШ» КХЬИН.«РИНГ» ваъ, «риг», «гонг» ваъ, «гог» кхьин… Гьеле «дуьнья» гафуна авай н- дин гуьгъуьнаавай «ь» квен паталди ятӀа гилани садан кьилниакъатзавач. чахъ кьилди девлет авач лугьуз, кьве кӀвач гьаса чапатӀда туна гьа са гафар лугьуз гьикьван кӀелдайбур алцурарда? Бес а гъалатӀар, нуькьсанарквай гафарганар туькӀуьрдай, гафар дуьз кхьинтийидай ихтияр гьи девлетди ганва чи алимриз? Къениндалай за «лаш» ваъ, «ланш», «кьуьнк»,«кӀанш» кхьирвал я. Вучиз лагьайтӀа, лаш, кьуьк,кӀаш кхьидамаз чи чӀалан иервал квахьзавайдихьиз жезва заз.
Гьаким КЪУРБАН: “Гьулдандин лекь” (махачкала - 2017)“Гьулдандин лекь” роман 1941-1945-йисарин Ватандин ЧӀехи дяведин женгчийриз ва фронтдин далу пата гъалибвал патал зегьмет чӀугуринсанризбахшнава.“алам”
"Алам" журналдин Лезги Няметан тӀварунихъ галай литературадин конкурс кьилиз акъатнава. И йисан конкурсдин тема "Шарвили" тир. Кьуд зариди (Дилмира Ашурбековади, Гьилал Аскерова, Сейфудин Шахбазова, Намик Ферзалиева) чпин эсерарчи журналдин электрон почтуниз рекье тунвай. Жюридик квай Ярали Яралиева, Фейзудин Нагъиева, Ризван Ризванова, Видади Севзиханова, Арбен Къардаша, Билал Адилова, Гуьлалийрин Эйваза, Халидин Элдарова, Мегьамед Ибрагьимова эсерриз гайимасриз килигна 17 хал къачур Гьилал Аскерован "Зи Шарвилихалкь" твар алай шиир конкурисдин гъалиб хьана, диплом ва премиядиз лайих акуна. Сейфудин Шахбазова кхьей "Хкведа зун"шиирди 15, Намик Ферзалиева кхьей "Шарвилидин ахвар" шиирди 9, Дилмира Ашурбековади кхьей "Сагъ я Шарвили" шиирди7 хал къачуна.
Чна конкурсдин гъалиб Гьилал Аскеров мубаракзава, адазмадни чӀехи агалкьунар тӀалабзава. ЧӀехи гъуцар виридазкуьмек хьурай!...
Салам, зи халкь! Мубаракрай сувар ваз, КӀватӀал хьунин гьунар ваз! Атанва вун КӀелезхивел Шарвилидин суракьда. ЧӀалахъ я вун: гъил кьада ваз Шарвилидин яракьди. Алахьзава гирвейрилай Эверзавай ванер ви, Дири жеда и ванцикай Чан алачир къванерни: -Шарвили! Шарвили ! Шарвили! Зурзурна и ванци рагарни, Авагъна цавара ракъарни, Гьай гана такабур синери Эверриз эллерин сиверин... ...Амма ам КИСНАВА,-ШАРВИЛИ. Кьегьалди гьарайдиз гьай ганач, ЧӀал адан халкьарив раханач... Гудач гьай. Рахадач Шарвили. ЧӀалан ви ягъадач Шарвили. Хьанач чир и кар ваз къедалди. Ксус вун, вилив хуьх къведалди Бахтар ваз къизилдин синидал Буйругъдив гъуцарин цаварай. ЧӀалахъ я вун гьа икӀ жедайди?.. Ксус вун. Ксус. Ахварай гуда ваз Бахтунин верцӀи кӀус! Ксус! Белки ваз регьят жен лагьайтӀа: "Аллагьди рагьметрай!" Къвемир хъел туьгьметрай... Тушни фад цӀар чӀугун ТӀварцелай жуван?! Тушни вахт юзурдай Кагьулвилин къван?! Хабар яхъ жувавай: -Вуж я Шарвили? -Такьат чи, къуват чи, гуж я Шарвили! Шарвили -ам, Шарвили -зун, ШАРВИЛИ-ЧУН я! Шарвилидал вил жемир, ШАРВИЛИ-ВУН я!
Гьилал Аскеров, филолог, са шумуд йисанкъене Дербент шегьерда "Юждаг" институдин кафедрадиз регьбервал гайи муаллим, ва гьакӀнибажарагъ, камал, дерин кьатӀунар авай лезгихалкьдин шаиррикай сад я. Лезги халкьдихъ, лезги чилихъ, лезги чӀалалрахун-луькӀуьнрихъ вил хьанвай шаир саки 10йисалай пара яз вичин хизандихъ галаз Волгоградшегьерда уьмуьрзава. Вич гъурбатда аваз, лезги чӀалахъ рикӀ кузвайшаирди, "Дом Дружбы" тӀвар алай дараматда Лезги чӀалан курсар арадал гъана. Шаир Гьилал Аскеров адет тирвал муаллим яз экъечӀна, югъкъандавай адан гъилик лезги чӀал чириз канзавайинсанрин кьадар пара жезва. Завай Гьилал Аскерован агалкьунрикай югъйифди акъваз тийиз рахаз, кхьиз жеда, амма къеихтилат за адан цӀийи улубдикай тухуда. Алатай асирдин юкьварилай эгечӀна шиирар,поэмаяр кхьизвай шаирдин са ктабни халкьдинарадиз, майдандиз акъатнавачир, амма 20I7ЛАГЬАЙ йис чи шаирдиз пара бегьерквай, рикӀикгьевес кутадай йисарикай сад хьана. 20I7 лагьай йисуз, редактор Ф. Оруджеван куьмекдалди Москва шегьерда шаир Гьилал Аскерован "Битаввал" тӀвар алай сад лагьай улуб чапдайакъатна.
САДБУРУЗ-ГЬАКӀАН накьв, заз-чан я и чил. Бубайрин руьгь кумай са тан я и чил. Эл квачиз сувни чуьл баябанар я. Халкь алаз хьайила Ватан я и чил!
Шаирдин ктаб 5 паюникай ибарат я: "Зи ивидикужумна вун, хайи чил"; "Уьмуьр бурж я вахтунивай къачузвай"; "РикӀни вилер амукьда валгьейран яз"; "КӀВАТӀИ-КӀВАТӀАШ"; "Жувазни икӀкандай кхьиз (Маса чӀаларай элкъуьрнавай шиирар). Шаир Гьилал Аскерован сифтегьан поэзиядинкӀватӀалда яхцӀур йисалай гзаф девирда кхьенвайшииррин чешнеяр, гьакӀни СтӀал Сулейманануьмуьр дин эхиримжи йикъариз ТАЛУКЬАРНАВАЙ"ТУЬКӀУЬР тавур чӀал" поэма гьатнава. Хайихалкьдин кьисметар, инсанрин арада авсият, канивал заридин къелемдикай хкатзавай кьилин темаяр я. Аялар патал туькӀуьрнавай чӀалар чибицӀекрин ругьдизни къилихриз диганва. Шаир Гьилал Аскерован гъиликай мад, лезгихалкь шадардай, чӀехи жезвай аялрик руьгь, гьевес кутадай шиирар, поэмаяр хкатдайди чун виририкӀивай чӀалах я.
Зи рикӀе авай мурадрикай, чи шаир Гьилал Аскероваз чандин сагъвални рикӀин шадвалхьун я. Омар КЪАЗИХАНОВ
интернетда физвай са темади зи рикӀик къалабулух ктунвай…акъажун чи стха халкь тир удирин тарихдикайтир. Квезни чидайвал, уди стхайрин «АЛБАН-УДИХРИСТИАН диндин ижма» ар - дин минюстдакъейдиятдай акъатнава. им акӀ лагьай чӀал тирхьи, 1836 лагьай йисан императар IIНИКОЛАЙАН11 июндин указ къуватда амач ва албан килиса,григорян каталикосатдин викинкай хкатна, автокафел (аслу тучир) хъжезва. икьван чӀавалди арда авай Къавкъаз албаниядин тарихдин ирсчпинди я лугьузвай эрменийрик квал акатна абруудияр - чпин диндин стхаяр тирди ва христианамукьун чпин (эрменийрин) къуллугъ хьун баянзавай... инал чи бубайрин са мисал лап чкадалаватзава: «ЦӀегь тӀуьрдан кьилел цӀай ала». ЧИ-ЭТНОГРАФИЯ
картада аквазвай «Маскутрин шарвал» къенин йикъан Муьшкуьрдин чилерал аватуншак авачир факт я. Надир Меммедова вичин «Азербайжанда йер адлары (орамия)» ( Баку 1993.155ч.) ктабда Маскут топонимдикай икӀ кхьизва… «Муьшкуьр дуьзуь (Къуба ва Хачмас инзибати районда) и географиядин тӀвар чи эрадин эвелра Къавкъаз Албаниядин кефер – рагъакӀидай пата уьмуьрзавай МАСКУТ миллетдин тӀварцин чӀур хьанвай форма я. Дуьнединтарихдин гъилин кхьинра и орогрофик обектдин тӀвар маскут хьиз эхиримжи сефер ХVIАСИРДА уьмуьрнавай ингилисрин саягь, тажир ва дипломат Антони Женкинсонан Муьшкуьрдасаягьатдин рекъин кхьинра ава. Адалай гуьгъуьниз, ХVII асирдин юкьвара и чилерал хьайи Голландиядин моряк Йан Стрейсса МУШКУЬР ороним МУСКАР хьиз кхьенва. АкӀ акъатзавахьи, са виш йисан къене «мускат» гаф «муьскуьр» ва «муьшкуьр» формадиз элкъвенва. Садни МАСКУТ етноним вичин сифте формада къенин йикъан Хачмас ва Къуба инзибати районринарада авай “МАСКАТАР дуьзу” хьиз гилани амазма. Ороним маскут (Маскат) ва лезги чӀалан АР ипридикай ибарат тир Маскут тул мана къалурзава». МаскутӀ къенин йикьан Муьшкуьртирди са шакни авачир факт я. Гила чавай, са версия хьиз МАСКУТӀНИ виликан МАСАГЕТРИН ватан тирдини ва масагетрин чилерикай мус маскутӀ хьанайтӀани, жагъуруниз алахъайтӀа, пис жедачир!
буру, удияр чахъ галаз ивидин(генрин), чӀалан, сатарихдин стхаяр я лагьайла абру гъайи аргументни маракьдинди хьана. на лугьумир, арабри Къавкъаз албаниядал басрух авурла, чна (лезгийри) христиан удияр майдандал тек туна, исламкьабулнавайкьван. Хъсан хьана хьи, Шери Пашаевади и коментариядиз чкадал, тарихдин делилривди атӀай жавабгана. ада христиан лезгияр арабрик галаз женгиниз акъатайла, эрменияр халифатдин кьушунризмет ягъана баж – харж гуз рази хьайиди ва халифатдин кьушундиз лезгийрик галаз женгериз кьвекӀеретӀ эрмени ракъурайди абрун виле хусна. Шеридин и кӀур гуниз эх тахьай эрмениди юкьвалцӀийи «факт» вегьена. Дисскуссия тухузвайдигъавурда акьазвай хьи, удияр са капашда авайхалкь я, абрук галаз разивал хьун са акьваннизалан жеч! Садлагьана, лезгийриз чпин тарихдикай, ирсиникай хабар хьайитӀа, вучда?! и карфагьумай эрмениди юкьвал цӀийин провокациядин жузун эцигна: -«Завай хьийтӀа, лезгийричпин тарихда гьич христианвал кьабулнавач,вучиз лагьайтӀа, абру компакт уьмуьрзавай чилерал гьич сад хьийтӀани, христиан килиса алач!»им провакация тиртӀани и лугьуни зал херна ваи кардин гуьгъуьна гьатун жуван вилик къастэцигна.
и артефакт заз Кьвепеледин удистхайрин ватан тирниж хуьруьн сурарай жагъайди я. Шикилда авай касапостол гиригория (Чи гъилин кхьинра адаз ГИРГУРЛУГЬУДА). Заз акасди рехъ къалурна… 1. КӀекӀец къуна Къавкъаз алупаниядин чилерал экъуьгъ. 2. акурбурукай, жагъайбурукай шейпурдай ха -бар це! Зи «кӀекӀец» сифте интернет хьана. Бубайризса лугьун ава: «экъвей кӀваче къван акьада». ЗакьатӀайбур:1. Къавкъаз алупаниядин часпаррин къене,къенин йикъаралди чи чӀалан топонимар ама.2. Персиядин, армениядин, Картлидин часпаррани чи тарихдин артефактар ва алпан чӀаварин храмар, килисаяр ама.рикӀ тӀардай кар ам я хьи, лезгияр ислам кьабулиз мажбур хьийдилай къулухъ чи храмар, килисаяр иеси амачиз амукьна. и чкайризгуьгъуьнай атай мусурманари, а дараматрин винелпад чӀкӀурна мискӀин хъавунай, яни, килигдайбур авачиз харапӀайриз элкъвенвай. Килисаавай чкадиз христианар атанватӀа,(эрменияр вагуьржуяр) гаф авачиз, а килисайра чеб гьахначпинди авунвай. Чирвилер пара хьунвай вилик акъватзавай жузунрин санни пара жезвай. Вучиз христи чӀаварин килисаяр Къумда, Лекитда, Шакуда, нижда. Кишда, Келбежерда, Лачинда, Ханлара, Пакуда, ва масанра ама?.. КцӀара, Хачмасда, Худата, КӀеледа, ахцегьа, Хивда вучизамач?яраб амачжал? амайди тиртӀа, вучиз чи чилерикай кхьенвай алимрин эсерра чал са цӀарнигьалтзавач? Чара авач, ктабрал чӀалах туштӀа, им кӀекӀец,им шейпур, имани шаламар. ЕВАНГЕЛИЯ – ШАД ХАБАР. эвел за шейпурягъана Муьшкуьрда, КӀеледа, КцӀара, Куьреда уьмуьрзавай жуван ярар - дустариз зи рикӀин къастуникай хабар гана, куьмекар кан хьана. «Дертпаяйла кьезил жеда» - лугьуда бубайри. Дуьз якьван. Сифте Камран стхади епинин кьил вугана.ада: - абир малим вуна килиса ваъ, сур платандин (чинардин) тарар алай чкайрик экъуьгъ –лагьана. и методди са вад йикъалай вичин бегьергана. элхан тӀигьирвиди са ихьтин малумат ГАНА:«ЗАЗ ЦӀуру Хачмас хуьре жуван цех авайдитир. Зун аниз фирла са кар яз чӀехи чинар тарлишан (ариентир) кьуна фидайди тир! гила а тарамач лугьуз зи рехъ фад – фад алатзава». эврикалугьуз фад ятӀани, им рикӀивайни са гел тир… Вич на лугьумир, ЦӀуру Хачмасни авайтиркьан?! Чинар тар ва ХАЧ, заз нижда уди стхайри лагь-этнография
айвал. Чинардин таракай са кар яз килисадизхашар расзвайди тир. гуьгъуьнай заз чинардинтарарин мадни христи динда тунвай лишанрикайсад чир хьана. на лугьумир, чна пӀирин тарлугьуз ибадатзавай и пак тарарикай килисайражедай иконаяр, мебел, дакӀар ва ракӀарар рассавайкьан!!! Вири дуьнедиз шира тир Леонардо Да Винчидин Моно Лизадин (Жаконда) портретниплатандин кьуд пӀипӀен кьулунал (раз. З1Х21ДУЬЙМА) чугнавайди якьан. Хвешизвай фагьумдал гагь - гагь логикади,къийи ядни алахьзавай. Жедай кар туш!!! икьванлезгиди уьмуьрзавай Хачмаса килисадин гелерсадазни вучиз акунач? Са яр алай юкъуз заз Вакъиф Муьшкуьрвидизенгна. ЕВАНГЕЛИЯ! (гафунин мана - шад хабаря) Дуст кас Хачмасиз атайла - заз зенга… За вун ЦӀуру Хачмас хуьруьн пак килисадал тухуда!
Пакудай Хачмасакьан рекье зани Камранстхади веревирдерна… ЦӀуру – гаф чаз чидай,нугъатдин гаф ятӀани, чи хьайи чӀалан гаф тир. ЦӀуру – яни куьгьне, сур чӀаварин. Хач – гафни,хаш гафунин дегиш хьанвай форма хьун малумгьакъикъат тир. Мас – гафни чи мецин гаф я. янимаса гун, маса къачун, масан. акӀ акъатзавай хьи,сур Хасмас хуьруьн къвалав адалайни чӀехи хуьрчкадал атайдилай къулух хьайи хуьруькай Ц!УРУ Хачмас хьанва. гилан КцӀара авай Худатни гьакӀя. ЦӀуру Худат – (цӀийи) Худат. на лугьумир, икьван чӀавалди чаз «сухзавай» Хачмаз топонимдин мана чагъурин икьван регьяттиркьан. Хач – мас. Къене кьилел къизилдин хачалай килиса авай хуьр! (са кар яз килисадин кӀилел жедай хаш къизилдин цей акъуднавайдижеда.) Зи рикӀел В. янан Чингизханакай кхьенвайтарихдин эсердай са лугьун хквезва:«абрун шегьеррин (новгород, Суздал, Владимир, Псков вам ад икӀ) килисайрин къаварин (куполрин) ракьарни къизилдикай я. Чна фена абуртарашда». Хачмаса чун чи рехи экуьинсан Багьрам малимди вилив хуьзвай. рикӀи гуп - гупзавай зун ЦӀуру Хачмасин натаван куьчеда са варарай къенез гьахна… Чи вилик пуд гьавадин (мертебедин), къизилкерпичдикай эцегнавай са аламатдин килиса - дарамат алай… Метер зурзур, сив ахъаз амукьайзун акуна Камрана зи кӀаник - ахъа чине чкадалхкана. ахвар я жал?! За жуван пад чӀакӀвана… Вааъ ахвар тушир, «девеярни рапинин туьтуьхдай фидакьан»!
Килисадин архетектурадин стил ТЕТРАКОНХТИР. Сад лагьай гьавада: Са метр гьяркьуь цӀларавай сад лагьай мертебе кьуд пипӀенди тир. рагъакъатдай пата подиумдал (алтар) екв аватун паталдакӀар авай, амай пуд пата гьар пата са кьвехиленракарар авай. 10 Х 10 метр жедай чиле къизилкерпич тунвай майдан ва майдандин кьуд пипегъвечи(2х2м) кӀвалер авай. (мумкин я и утагъракилисадин улубар хуьзвай ва яхуд и кешишриатайбурун гунагьар пахшун патал менфят къачузвай) и утагърин кьваларилай килисадин кьведлагьай мертебедиз хкаж хьун паталди гурарарниавай. Сад лагьай мертебедин къакъанвал 7метркьан жедай. Кьвед лагьай мертебе къачалай муьжуьд пипӀенди ятӀани, къеней аркайрикай мали тир ва и аркайрин муьжуд патайни майдандал кӀватӀ жезвайбурун кьилел цӀаварин пак нур аватун паталдакӀарар авай. Пуд лагьай мертебе эллипс формадинди (гуьмбез - куполь) яз кьилел хаш жедай къав ТИР.(ВУЧИЗ ятӀани, заз чугундин зенгер жедай чкачагъанач). Килисадин дараматдин къачалай къакъанвалэтнография
тӀимил ятӀа, 20 метржедай. Килиса размер 20 х10 см, кьелечӀвал 3 см жедайканвай (чранвай -керамика) кьенчебдинкерпичдикай эцегнавай. гаф авачиз(им за шикаят хьизкхьизвач) килисадин багъ ва пак цейакъудин патал (крещения) жедай басейн къуншийри кьу навай ва килисадин дараматдикай абру чпинстройматериалар хуьн патал склад хьиз менфяткъачузвай. Кьилел (къавал) алай хач алудирлаханвай куполдай тӀвек акъуднавай. рак - дакӀарарни, галамачир. Платан тарарикай амайди текса кӀанчӀар тир. Дараматдални им девлетди хуьзвай тарихдин абиде я лагьана гьич са цӀарникхьенвачир.
икьван ягьийрин кӀвачарик хьайи Муьшкуьрдин аран(дуьзен) чилерал алупан чӀаварин килиса амукьун вич, аламатдин кар тир…! Дараамат албан килиса хьуниз са шакни авачир. Вучиз лагьайтӀа, адан архетектуради, къененва къеце патан акунри им тесдикьарзавай. албанкилисаяр григорян ва Прославь килисайрилайчара ийизвай са шумуд критерия ава. григорянкилисайрин ракӀарар(3 ракӀар) размердиз чилинди жеда, чилин хьунин себеб килисадизгьахьирла кьил агъузиз мажбурун я. албан килисайра и лукӀвал авач ва дагъвийрин адетра авайхахавал чи килисайрин архетектурадани вичи –вич къалурзава. Садни чи килисайра арнаментрин помпезвал, мозаикаяр, иконаяр жедач. яникъвезвайбурин фагьум инсанри туькӀуьрнавай,раснавай, чӀугнавай арнамент, мазайка, иконайрал ваъ, цаварин пачагьдин ийесидал ЧӀехи Бубадал хьуй лугьуз. архетактура – тӀили, кӀеви,артух аярвилер галачиз! (безмолвно, величественно, монументально)албан автокафел килисадин хачни муькуьбурулай чара я. Чи хачунин 4хеленни ергъивал сад я. (таразвилин ва гьармо-ниядин символ). Садлагьана, зи рикӀел Дагъустанда гуьлера Камиловадин кабинетда акурнуьгдидин цӀуру килисадин шикил хтана. КъавалсверкӀер акъатнавай Пак илишан пак карабар(святыемощи великомученика) тагъай чкадалэцӀиг навай сур чӀаварин килиса… Лезгияр «муьслуьм» хьайидалай къулухъ и килиса «тахай»амукьна. Урусриз са бубайрин мисал ава «святоместо пусто не бывает» иеси амачир пак килисадикай хабар хьайи ва и килисадин сур тарихдикай чирвилер авай амалдар эрменийри –«чпинди» авуна. Са гафни авачиз ахпани килисадин цӀуру хачдин са хел яргъи хьана григорянкрестдиз элкъвена. Чи эрадин кьве агъзур йисантарихдиз вил вегьейла им чи сад лагьай квадрунар тушир... 1. Сад лагьай вишйисарин сифте йисара Пакапостал Ворвомолей Къавкъаз албаниядин албана* (гилан Паку) шегьердиз атана цӀийин диндикай (Христидин дин) хабар гана… ЦӀийиндиндин къастарикай сад «рекьимир!» -дикай (неубий) хуш татай албанавийри жузунай: - Бес чи винел чун тарашиз, чи хзанар рекьиз,яракьар гвайбур атайтӀа, чна вучна канда?! апосталдин жаваб икӀ хьанай:- Куь чапла хъвехъ селледив ягъайта, куьнеадак ерчи хъвехъ элкьура. и гаф ван атай албанвийри и кас правокатор хсебна чан аламаз адан хам хтуннай. гуьгъуьнай Христидин динкьабулай албанавийри апостолдин иви авахьайчкадал килиса эцегнатӀани, ахпа чна ам квадарна….2. Къавкъаз албаниядиз махсус, фелестинадин ярусалим (гилан израел) шегьерда албанхристиан монастырар авай… албания Халифатди муьтӀуьгъ авурдилай къулухъ абурни чнаквадарна.3. Къавкъаз албаниядин леф патан часпардаавай Суьнуьк, арцӀах, Утик микиларни чна квадарна.4. Чи албан чӀаварин гафалагни, кхьинар авайулубарни чав гумач… Ваъ, за гуьгъ давамдач къе СУВАР я… чаз МаскӀутӀда авай килиса къачгъанвайди лагьаназа, телефонда авай ЦӀуру Хачмас килисадин шикилриз килигна… автобусдин дакӀардай «Пармак» кьвал аквазвай… Сад лагьана зи вилэтнография
шикилрин арадай килисадин пипӀе авай челлекдал къвазна… Челлек, вични кӀумп къвалалайалай? Чехирдин челлек килисада? Къемеди фактя. гуьгъена экъвена канда!
ирид югъ тир залув гуз. Зи хиялдай ЦӀуру Хачмасин килиса акъатзавачир. Зия Бунятован «азербайджан в VII - IХВВ.» твар алай тарихдин улубдай заз ЦӀуру Хачмаса акур че легдин мана жагъана… на лугьумир, Вачаганан (V-ВВ.)«КИЛИСАЙРИН къайдайрин къанун» улубда чехирдикай чирвилер авакьан... агуен диндин кӀватӀалда тестикьнавай и къанундиз килигна…албанияда килисайриз налог гузвайбур 3 группадиз пай жезва:1. Вар - девлет авайбуру: 4 пай къуьл, 6 паймух ва 16 кузе ширин чехир.2. Кесибри: Зур гуьмбе фу ва имкан авайкьанширин чехир.3. низ цӀадай чил ва уьзуьмар цӀанвай багъларавачтӀа, абру налогдикай ада (азад) тир. низ хпераватӀа, ада са хебни, пуд хпен йис ва са кьил нисиналог гузвай. БалкӀанар авайда са тай, каларавайда са дана. гила заз ЦӀуру Хачмасин килисада авай челегдин сир чир хьана. Заз чиз писналог тушир. а къанун амайтӀа, чна (парабру)жуван гъилив къазвай чехир хъвадай – нафтадикай хкудзавай сурагат ваъ! Урусриз ХристиантӀулдикай са лугьун ава. «Выпивать не грех, напиваться грех». и къанундин гуьгъуьнай чиадетра тур гел: «Касариз вичин пуд несил мукьвалвал агакьзавай дишегьлийрик галаз ва жуванстхадин папак галаз хзан ткуьруьз ихтияр авач!ирс, бубадлай рухвайрал физва ва касариз масамиллетрикай паб къачуз ихтияр авач. гаф авачизи къанунда чаз маса бендерни ава. гила чун французри лагьайвал «Жуван хперал хквен».
Камран стхади чаз жагъай килисадин шикиларинтернетда эцигнавай. и кар дисскусияйризсебеб хьана ва жуван тарихдиз икрамзавайкьегьал гадайри адаз цӀийи ЕВАНГЕЛИЯ – ШАД ХАБАР гана. Къубадинни Шабран районрин часпарда куьне эцигнавай шикилриз ухшарвал авайса чкӀанвай килиса ава. Килиса авай хуьруьнтӀвар Къилавар (Къилав Лацан микилдин шарвалдин тӀварни тир) я. Зи рикӀел чи сейли зари фейзудин нагъиеван са шиирдикай кьуд цӀар хтана:аквазватӀа лезги тарих, гьелбетда, Узаз – ацӀуз авай вацран къисметдай, Лугьун чна – экуь пад чи ялав тир, МичӀи падни мерд КАСАРИЗ КЪИЛАВ тир. Са герендилай Камрана заз гадайри ракъурнавай Къилаврин хуьруьн килисадин шикиларракъурна.гила ЭВРИКА лугьуз жеда Къилаврин килисани албан - Христиан килиса тир. За кӀекӀецдинкуьнкӀе авай ракьиниз КЪИЛАВ ягъада… Вилик Къилавриз фин гала. Къилавар акван патал рикӀитяди къачузвай. Къастунив агакьиз мадни Камранстхади гъил яргъи авуна. Чун чи сумаграл ширатир ЧичӀидилай(Зизик) алатна Къилав хуьрегьахьна. рагъ акьазвай гуьнеда Къилаврин алупан ЧӀАВАРИНКИЛИСАДИЧИЧИНИЗХЪВЕРЗАВАЙ.ИГРАМИКӀЕЛДАЙБУР,КЪИЛАВРИКАЙКХЬИНАРЧИНУПАДИННУМРАДИЗАКЪАТДА. Зи рикел чи чалан миресрикай тир Картлийрин сад – садаз акурлалугьудий алкъиш (приветствие) хтана… КӀамаржоба бичӀо!!! гиагиморджос бичӀо! Вич и гафунин мана. - За ваз гъалибвал мурадийизва - за Вазни стха. (Победа тебе - брат! тебетоже). яраб ихтин ругь виниздай гафар чна мусквадарнатӀа?..
Чун багърийри чка авачиз тунач. амма са кьадар зун зи дуст ашукь Шемширахъ, гьакӀни чиманидаррихъ, артистрихъ галаз пердедин къулухъхьана. Заз и кар залан тушир. Заз цӀийи дуьняниаквазвай:-пердедин къулухъ пад, артистар, ишарайрив рахунар, гата-галтуг, харувилер, … Гьарвуч ятӀани иер, рикӀиз чими акунар тир. Зун залдани, сегьнеда пара хьайиди тир, амма пердедилай а пата сифте тир. Иниз вичин иервал аватӀани,аял чӀавариз чинеба чанда илис хьанвай актерхьун хьтин мурад кьиле тефена хъсан хьайи хьизхьанай заз. Межлисдин иервили, бегьемвили зун рамнавай. Ина вужар авачир?! Чи иер манидарар, театрдин артистар, зарияр, алимар, тележурналистар,… сая халкь. Вирида чипин гаф лугьузвай, - сада алхишрив,сада шиирдив, сада манидив, сада цуькверив. Имаманидин сувар, хайи элдин канивал тир. Са шумуд сятда давам хьайи межлисда Фаризат вахан иштираквал аваз “кьепӀир АЙИСАТ”,“ПЕРИХАНУМ”, “Йифен кьулариз тарашун”, “ЦӀарубегни Харубег”, “Вун я зи диде” ва маса тамашайрай чӀукар къалурна, ада вичи гьакӀни РД-ДИНХАЛКЬДИН артист Т.МАМЕДОВА, РД-ДИН лайих артистар р. Пирвердиева, О.Меликова, ашукьар Шемшира ва айдуна манияр лагьана. Ихьтин зурба межлисда иштирак авун, гафлугьун пара хуш тир заз. Зун багърийрин арадаавай. Зи гафунилай кьулухъ Магьира Шириновадини вичин гафар манийралди лагьана. Мярекатдилай ахпа кьуланфериз Чпирдал, кӀваливагакьайлани зун галатнавачир. акур- такур салент хьиз вилерикай физвай, амма фагьумди пердедин къулухъ патан дуьня пара кьечӀезвай…
айдин 23-аз Дербентда Лезги театрдин дараматда чи шира манидар Фаризат Зейналовадин «Къад йис сегьнеда» тӀвар алаз туькӀуьрунрин няни кьиле фена. Мярекатдай чазниэвернавай, «АЛАМДИН» тӀварцелай иштирак авун зи, гьакӀни чи иер манидар Магьире Шириновадин хиве гьатна. Зун геж тахьана мярекатдив агакьна. Инал зун зи дуст, жегьил шаир Ахцегь Сулеймана вилив хуьзвай. Чавай элдин гъиляй залдиз гьахьиз хьаначир. Ина цавай аватайраб чилел агакьдачир жед. Чи чкаярни кьунвай. «Чан бала, зун къарагъар мийир..» лагьай лезгибадедин хатур ханачир мад. Театрдин чӀехи гъенни ацӀанвай.
кичӀ кваз жемир, яб це, дуст, зи рахунриз: Фикир гумир цавухъ авай акунриз,тӀимил бес яз, секин са пӀипӀ жагъурна, Гьанай килиг вун Фелекдин къугъунриз. О лучший друг! Отваги наберись, Воинственности неба не страшись. Сядь в уголке и будь доволен малым, – Смотри, как разыграют нашу жизнь.
Хабар кьурла: «Вуж я дуьз бахт жагъайди?» – И гаф я заз са чидайда ЛАГЬАЙДИ:«БАХТЛУ кас я, вацраз ухшар кани яркъужахдаваз, яргъи йифди авайди». Я спросил у мудрейшего: «Что ты извлек Из своих манускриптов?» – Мудрейший изрек: «Счастлив тот, кто в объятьях красавицы нежной По ночам от премудрости книжной далек!»
И девирда вун акьулдик умуд кваз хьун Ферсуз кар я: а кар язва жунгав ацун.къе, акьулдихъ гузвай чӀавуз серкедин кьил, тушни хъсан, амайбур хьиз, кӀамаш яз хьун?!тот, кто следует разуму, доит быка, Будто цель его жизни всегда далека. В наши дни только глупость в чести и почете, а за разум не купишь пучок чеснока.
Чаз кьисметдин терсебавал жедалди чир, Ша, къе чавай жезамаз хъван чна чехир: Са вахт къведа, мад хгудач са хупӀ ядни Чаз Фелекди, лугьун тийиз чаз чи тахсир. До того, как мы чашу судьбы изопьем, Выпьем, милая, чашу иную вдвоем. Может статься, что сделать глотка перед смертью не позволит нам небо в безумье своем.
ЦӀуру Хачмаса авай Алупан чӀаваринкилиса
Билик эцнцндя Щейдяр Ялийев фонду щесабына Гусар районунсяккиз кяндиндя тязя мяктяб биналары тикилиб истфадяйя верилмишдир.
Авторрин кхьинар авайвал (гъил ягъун тавуна) гузва.
Гьуьлавайвалаквадамаз,АкӀжезвазаз, Гимидгьуьлваъ, КСАНВАЙСАИЕРРУШАХВАРИВАЙИЙИЗВАЙХЬИЗ
Макъала хуьруьн нугъат ва автордин чӀал хвена гузва
К Кввееззввииллииккааййккъъввееззввааййцц I Iииййииййииссммууббааррааккххььуурраайй!!
ШАГЬСЕНЕМ,ЯШАГЬСЕНЕМ! КӀанидхьайибахтаварди Вичинбагьдайхабаргуда.Кьисматтахьайяракурла,Зунлампадинбагъхьизкуда.
Дидедин чӀал халкьдинкъенивилин лишан я
Гьарадан Гьарадан кьисметда кьисметда гел тур газетгел тур газет
АХМАКЬВАЛНАСИКӀРЕХЬИЗ ЗакӀекерикхкӀадач. Жувамазкьванфермада Верчерикайсадтадач!
ТахьайтӀа: ПакамахърагъэкьечӀдамаз, Адахрайгамшуьшедал АВАХЬНА,ЯДЯЗКУЬЧЕДАЛЖЕДАГЬА!
ЧичӀек ку тун вай цӀвегь(чӀвегь)
яшар 70-75-да лай алат на вайкьуь зуь итим;
Авторрин кхьинар авайвал (гъил ягъун тавуна) гузва.
ЧӀичӀавай яцӀу пар ча.
Не дай затӀунин са гъвечӀи кӀус.
Зи гъвечӀи халкь Суьлейманар гайиди, Инсаният даима ваз азиз я. Квадриз тахьуй жув цайиди, хайиди, Гьар са миллет диде чӀалал виниз я.
Манияр лугьузвайди Рагьимат Гьажиева, тар язавайди Омар Аюбов я
тӀвар алай лезги литературадин кӀватӀал кар дик акат на ва.
КӀвал Къенихьурай, КӀелдайди!
Дестек яз куь гьар SМS, Хкаж жеда абрун гьевес!
Къенин девирда цӀийи газет ва я журнал акъатиз эгечӀун са акьван мягьтелжедай кар туш. Эхиримжи цӀувад-къад йисан къене чи халкьдин векилри акъудай аслутушир изданийрин кьадар тӀимил хьанач. Ихьтинбур, заз течиз, мадни ава жеди. Гьайиф хьи, садан уьмуьрни яргъалди фенач. ИкӀ хьунин кьилин себеб, адет яз, пултахьун яз кьада. Якъин хьи, пулдин месела кар алайди я. Амма газет-журнал вичвичелай агал хьун тек са пул тахьунихъ гилигиз жедач. Маса чӀехи себебарни тахьанаавач.
Ф.Нагъиев, М.Ширинова, Къ.Ибрагьимов, Я.Яралиев, Р.Ризванов Шарвилидин суварихъ
Артух 20 йис я, Азербайжандин радио лезги чӀалални рахазва
Ашкъ и дин тарс яман хьа на, РикӀ цӀра на стӀал-стӀал. Гьикь ван хъуь туьл рикӀ авай захъ Къван жез ава ккӀал-ккӀал.
И цӀарариз гуьгъ аватӀа...
“ЧИРАГЪ”ДИН нубатдин улуб акъатна
Бубайрилай амай аманат,ахгакьна чав саламат
Жюриди гъалибрин тӀварар къведай нумрада ахъайда.
Шаир уьмуьрдин юлдаш Гуьлуьшанахъ галаз.
Яратмишайчисадвал, Халкьдизгайиазадвал, БахтунфанаркуькӀуьрай, СоветвластьтуькӀуьрай, Арадизакъудайгьахъ Компартияавачахъ. Халкьарсадавагудай, ТӀурфанрикайхкудай, Хиялартухвайкьилиз, Ишигъгузвайдуьнядиз РАКЪИНИХЬИЗ,ГЬАРПАТАХЪ Компартияавачахъ. Кьилизакъуднамакьсад, ТЕРГНАДУШМАНАРСА-САД, Халкьдевлетлуавуна,Яратмишдайкоммуна, Кутазвайчакмаддамах Компартияавачахъ. Элдиняшайишкъулай Хьунухьпаталмукьувай Фикирганалапдерин, Азадваислягьвилин Хкажнакьунвайпайдах Компартияавачахъ.
Расул Гьамзатов Хуьруьг Тагьираз мугьман виле.
Етимвиликьурлаяха,Вишазабдикакатназун. КЬИЛЕЛБАРМАК,ТАНДАЛЧУХВА Дагъдинхуьряйакъатназун.
ЧидидединверцичӀалал, ДидедалкьванрикӀалази; КъенечӀуругафаракваз, Къевилералчигалази. КТАБ,ГАЗЕТГЪИЛЕКЬУРЛАЧАНДИКЗУРЗУНАКАТЗАВА; ГЬИКӀЖЕЗВАЗАЗ,КЕКЯКУВАЙ РикӀхурувайкъакъатзава.
Даь дюшцндя эюз ачанда, Даьдан вцгар ала билди, Сярчядян дя сюз ачанда, Гартал кими чала билди, Гаьлар оьлу, Кялянтярли. Йашамады юмрцнц шян, ЗАМАН-ЗАМАН дцшдц ДАРА,ЯЛИ гялям тутан эцндян, Синя эярди туfанлара, Даьлар оьлу, Кялянтярли. Ьцл ятирли, тяр сюзляри, Ким дяйяр ки, даш яймяди, Дара салды дярди-сяри, Щяр аьрыйа баш яймяди, Даьлар оьлу, Кялянтярли. Фаш еляди щягигяти, Щаггы цзцк гашы билди, Шаир адлы бир немятин, Немятлярин башы билди, Даьлар оьлу, Кялянтярли. Сазлайыб сюз йарпаьыны Алмадан сюз гопаранды, Щара эется Шащдаьыны, Цряйиндя апаранды, Даьлар оьлу, Кялянтярли. Щярбя гябир газа-газа, Сцлщцн, щаггын сяси олду, Ики дилдя йаза-йаза, Ики халгын сяси олду, Даьлар оьлу, Кялянтярли!
Етимвили кьурла яха Виш азабдик акатна зун; Кьилел бармак, тандал чухва Дагъдин хуьряй акъатна зун... Хуькведайла - тухвай затӀар Квахьна лугьуз, унач суза; КвадарнатӀан лезги пекер, Лезгидин руьгь квадарнач за...
ЛезгихуьрекӀваламайкьван, РикӀехалкьдинтӀаламайкьван,ЧахъчидидедчӀаламайкьван Сагъялезгихалкь!
кӀваркӀва лаг-къу ш ран жинс;
элкъ уь раг- чӀалай-чӀалаз элкъ уьрдай ди;
туькӀуь раг- тукӀуьрза вай кас (В.Муь шкуьрви дин кхьи н рай);
Ламу са кьефесда ава зун мичӀе. Ина чӀехи хьанвай са жегьил лекьре, Зи гъам квай юлдашди, лув юзуриз гьикӀ, КӀуф язава тӀуьниз дакӀардин кӀаник . КӀуф ягъиз, гвадариз, гагь заз килигиз, Эвер гуз акунрив, гагь ван илигиз, Саки ада, рикӀе зи хиял кьуна, Гьа лугьуз кӀанзава : " Ша, лув гун ЧНА!"ЧУН азад къушар я, фин, стха, тадиз, Аниз, a булутдин кьулухъ квай дагъдиз, Аниз, а вили тир гьуьлуьн ватандиз, Аниз, зунни гарар авай макандиз...
Йисар фена, амма вун заз Мадни тӀарам, иер я хьи; Тек са чӀарар, цӀалцӀам акваз, Са тӀимил кьван хьанва рехи. Кьакьан, какур кьуьзек я зун, Улубрин сув вилик галай,- Мумкин тушир кьилив кьатӀун, Хиялдив ваз килигзавай. Эхь, дегишнач йисари чун. Уьмуьрзава гьа эвел хьиз,
Каниди, зи рикӀел ала Ви чӀарарин рапӀ- рапӀар гун, Асан туш заз, я шад туш зун, Мажбур хьана тек тунал вун. РикӀелла зи зулун йифер, Верхин тарцин эхъенрин ван. Эхь, а чӀавуз югъ куьри тир, Амма бул тир эквер вацран. Зи рикӀелла, лугьудай на:" Амукьдач и хушбахт чӀавар. На рикӀелай зун алудна, Са масадаз гуда навар". Гъерчин тарци, кӀурукӀ таза Алудна кар байихрин зи. Гьикьван харуз вегьидай за, Цуьквер бурма чӀарарал ви. Зи пашман рикӀ, туьхъуьн тийиз, Са масади кан яз ава. Вакай ада, са эсэр хьиз, Гьадан патав хиялзава.
Шиирар урус чӀалай элкъуьрайди БИЛАЛАДИЛОВЯ.
Рзабала Агъабалаева“Алам” журнал кӀелзава Алмаз тамашадилай ахпа. Мехти Мамедов ва Рза Сарабски
Юз елини обасыны севян мярд, гайьыкеш инсан Ямирасланов Тарыгулу Садыг оьлу щаггында
Омар Хаяман поэзиядизавай канивили зун кьвейисан къене фарс чӀал чириз мажбурна...
ТЕМПЕЛВАЛИЗ,КӀВАЛАХДИКАЙКАТДАЙДИ, ТӀваритимязпапанхивегьатдайди, ШКЬАКЬВАЛИЗ,ТЕМЕНГУЗПУЛКӀВАТӀДАЙДИ Дуьшуьштахьурай!
КОЛХОЗДИНКЬИЛХЬАНВАЙЯШЛУШАКУЛАЗ ГЪУЬЛУЬЗФИНАЛРАЗИХЬАНАНАЗЛУРУШ. КъизилдикайхьайитӀаницӀакулар. КъаргъадикайжедайдитуштӀавускъуш.
СалмангилакьилячӀехихзандин, ЖенгчихцинтӀваргьатнаватарихда. РИКӀЕЛАЙГЬИЧАЛУДТИЙИРВАТАНДИ Къагьриманризбаркаллаярлайихя.
Ивавгвайдигьичинсафтуш Даимкъилелалайбайкъуш. НАМУСЛИДИАМАЧИР,БУШСАЗАТӀХЬАНВАЭКУЬДУЬНЬЯ.
АбезеклубармакфенакӀунтӀалай, Сакасдиниприставдизганачгьай, Ганаэлдигьаясуздизлайихпай Мадаягьсузхтаначхалкьдинпатав.
ШагьдагътакуркасаватӀа, Шачихуьряйкилигсадра, БулахринядхъвазканятӀа, Кьуьхуьризша,Кьуьхуьризша. Лекьэлкъведайкьакьансинер, Вишдердиниздарманцуьквер, КандатӀаваздагъдинмиргер, Кьуьхуьризша,Кьуьхуьризша! ШУМУДЙИСЯ,ВАХЪВИЛГАЛАЗ, Мегьдидизвунакунаканз. ЗАХЪГАЛАЗДИ"ХЪУЧАЛ"КЪУГЪВАЗ Кьуьхуьризша,Кьуьхуьризша!
Гьикьван кичӀе, гьикьван я ЗУР,ЯЛГЪУЗВИЛЕ уьмуьр авун. Хвешивал гуз - вири гьазур: Садаз кӀандач гьич гъам паюн. Тек яз саки, шагь цаварин Азабар за рикӀе дарна. Акваз йисар, ахвар хьтин, Физ, кьисметди тӀарамарна. Амма цӀуру мурадар гваз, Мад хквезва вахт, къизил хьиз. Тек амай гур аквазва заз, Вучиз чилел икӀ гуьзетиз? Жедач зи дерт ЧӀУГВАДАЙБУР,(ЧАЛАХЪ я зун), я ашкара. Эгь, кьиникай шадвалдайбур, Зун хьунилай жеда пара...
Cефил я, гъам гала, са кас авач заз гъил гудай Какахьай чӀавара руьгьда байихар… Мурадар!.. вуч хийир тӀалабрикай гьар чӀавуз кудай?.. Йисар алатзава - вижевай йисар ! КӀан жен... бес вуж?... тӀимил чӀавалди - четин туш акьван, Даими ашкъи хьун гьич мумкинни туш. Килигин жув жуваз ? - амач гелер эвел чӀаван: Гьам шадвал, гьам азаб, ана вири буш...
-Жегьил лезги, хъфимир вун ватандиз, Вучиз гала къалабулух ви рикӀик? Дагъдава циф, тади фенва балкӀандиз, Ваз и патар хуш я эхир, са кӀвал хьиз, Зазни я вун кӀани гьикӀ! Фенани бес гьакӀ ракъинин гелеваз, Женнет хьтин, кьве йифен хуш байихар; Кесиб я зун: авач савкьат гудай ваз, Амма ихьтин руьгь халикьди ганва заз, Гьа ви руьгьдиз тир ухшар. Серин юкъуз атанай вун и патаз; Кьежей кавал, гъам квахьзавай са чин гваз; Бегем икьван рагъ кӀани тир чӀавуз заз, Ваз хуш яни, гьар гьамиша мичӀер тваз, Сефилвал гъин и йикъаз? Килиг вуна, кьуд пад кьуна ава сув, Кьакьанвилив саки винел къведай хьиз; Ракъин нурар, кулар адан ярашугъ; Азад я чун; вучиз хиял, гана лув, Физва чара уьлкведиз? Ватан я чил, аватӀа чаз МУЬГЬУББАТ;ЧАЛАХЪ хьухь ша, гуьзетдач вун дигеда, Хъуьруьн галай вилиз амач а ният. Гьич тахьайтӀа, амукь са югъ, са сят Яб це вуна! Легьзеда!-Авач заз гьич я ватан, я дустарни, БалкӀандилай, хенжелдилай са чара; Бахтавар я зун, акваз ви къастарни, Амма зун таз, авахьзавай накъварни Ажуз я гьикӀ инара. Руьгь патахъна, ивидал за кьин къуна, Шумудни йис и къайдада квахьна кьил, Душмандилай кьисас къахчун тавуна, Гьич лугьудач зи пӀузарри: кӀан хьана. Им ваз жаваб: къачу гъил.
И радость, и муки, и все там ничтожно... Что страсти? - ведь рано иль поздно их сладкий недуг Исчезнет при слове рассудка; И жизнь, как посмотришь с холодным вниманьем вокруг, - Такая пустая и глупая шутка... Байихар? - шак авач - верцивилер адан геж-фад, Акьулдин ван хьана, квахьда гьикӀ эхир... Уьмуьр, фагьумайтӀа секинвилив вуна кьуд ПАД,Я хьи са зарафат, гьич мана квачир...
Шиирар урус чӀалай элкъуьрайди БИЛАЛАДИЛОВЯ.
Вучиз кьве жуьреда кхьизва?
Лезги бубайрин гафар тамамариз кроссчайнворд гьяла:
” журналынын ФЯХРИ редаксийа ЩЕЙЯТИ
XII виш йисан тарихдин гьумбет
Вири заланвилера виридуьнядин виридалай хъсан дзюист(1992);
Азербайжан республикадин «Шуьгьрет» ордендиз лайих акунвай сад лагьай спортсмен(1997);
Ахцегьа кьиле физвай «Шарвили» эпосдин суварин спортдин рекъяй Iлауреат(2013).
И мукьвара сентябрдин кьудаз Махачкъалашегьердин кьулан улубрин кӀвалин чӀехи залда Республикадин дуствилин ва мадаратдин алакъаяр хуьзвай “Дагъустан-Азербайджан” обшестводин конфранс кьиле фена. Конфранс сифтегафуналди кӀватӀалдин кьил Абдулкъафар Ахме дова ахъайна, кьилин докладни вичи авуна. Дагъустандин ва Азербайжандин халкьарин ара да къайивилер авай кьудкъадлагьай йисара арадиз атай и кӀватӀалди а чӀавара са хейли краркьилиз акъуднай. Вилик акъатай проблемар къалква чиз гьялдай рекьер акун, абур кьилиз акъ-удун обшестводин кьилин къастӀя. Конфранс дин вилик акъвазнавай кьилинмесэла цӀийиз жезвай президентдин программада авай къунши республикадихъгалаз мадаратдин ва социал алакъайраавай приотет крарихъ къуьн кутан тир. Конфрансдал рахай Храхви Хидир, Гьажиев Назим, Ахмеднабиев Магомед, Шамилович Магомед ва масадбуру Абдулкъафар Ахмедован докладдихъгалаз разивална ва чпин конструктив теклифарни гана.
Абдулкъафар муаллимдин вахан хцин кӀвалеава чун. Суфра тӀили–михи ва ацӀайди тир. Гафавачиз суфрадин шагь хьран фу тир. Вични гьамтӀили гамни чар авай. Ах цегьрин фу Къуба патанфуарилай гьам кьелечӀжеда, гьамни ширин. И кӀвеле чаз Ахцегьрин чи пиз махсус гиширрин сумагар акуна. И гамарин чи сумагрилайтафаватлувал абрун рангарин каларитда хъпиранг пара жен я. Ахцегьа хразвай гамар на лугьун, Сува цуьк ахъайнавай яйлахар я.
Няниз чи популяр манидарар чпин цӀийи манияр,чи тӀвар-ван авай зариярни чпин цӀийи шиираргваз мугьман жеда.
Няниз къвез канзавайбуру журналдин редакциядихъ галазавсият хуьрай.
Театрдиз гьахьун эверунаралди я.
Мукьвара чи ватанэгьли, актер ва режиссер, Ашукь Алиханан филмдиз экрандин чин аквада
Дуьня театр я, малум я и кар, Артистар я вири: итимар, папар. Атун, хъфин ава ина гьар садаз, Роль тамамрун регьят кар хьиз жемир ваз. Эсерар я ина ирид пердедин, Ирид роль къугъвазва гьар са бендеди. Сифтедай лап ажуз са аял жезва, Кстахвализ даим, йиф-югъ ишезва. Вахтар фена, чӀехи хьайила бицӀек, Мектебдиз бембецӀ хьиз шткун жезва тек. КТАБ-ДАФТАРДИ ам ийизва бизар, Чин атӀугъиз, адаз дуьнья жезва дар. Са тӀимил чӀавалай ашкъида гьатда, РикӀик муьгьуьббатдин ялав акатда. Сефилдиз шиирар лугьуда ярдиз, Вичин сир акъудда ада ашкардиз. Ахпа аскервилин вахтар агакьда. ВикӀегь яз, адалай гьар кар алакьда. Дяведа галтугда ам машгьурвилихъ, ТӀВАР-ВАН акъудунихъ жеда ам къаних.
рикӀик хъиле зурзун кутада адан, На лугьуди я ам хер алай аслан. Вад лагьай сегьнеда ам гьаким жеда, Векъивал гумачиз милайим жеда. Вилик хкатнавай руфуни чӀехи, Ам са кӀекрез ухшар ийзва хеси. КЪАЙДА-КЪАНУНДИКАЙ жеда ам рахаз, Даима насигьат гуз идаз-адаз. Гьа ихьтин рафтардив, гьа икӀ гьар юкъуз, Алахъда ам вичин роль кьиле тухуз. Ажуз яз ам ругуд лагьай пердеда, эхиримжи йикъар гьисабиз жеда. ЮГЪ-ЙИКЪАВАЙ адан беден цӀрада, Парталрин къене ам цӀам хьиз аквада. Хуррам, гур ванцикай амукьдач лишан, Ван аялдин ван хьиз акъатда адан. АлтӀуш жеда адал виш жуьре азар, Ийиз жеда факъир йиф-югъ агьузар. эхиримжи перде агакьай чӀавуз, Алахъда ам вични шаддаказ тухуз. Амма зайифвили тадач шадвализ, ЦӀийи кьилелай ам жеда аял хьиз. Магълуб тир гими хьиз хкведа кьерел, Секиндиз кьабулда атай кар кьилел. Беден тамам зайиф, къуватсуз жеда, Сарарни амачиз ам ажуз ЖЕДА.Я уьмуьр, я кьиникь! Суал икӀ я, икӀ! Дуьз яни кьисметдин зарбайрин вилик Ажуз хьун, ужуз хьун, са лукӀран саягъ?! ТахьайтӀа кьадани гъиле за яракь, Гьахъсузвилихъ галаз тухун патал женг?! Я гъалиб жеда зун, я жеда зун терг! Кьиникь! - и дуьнядал гьар дерт, гьар са гъамрикӀелай алудун, алудун тамам, Им яни зи макьсад, им яни мурад?! эбеди яз ксун хьана уьмуьр кьатӀ, рекьин ахвариз фин, ахварар акун. регьят туш и сирдин гьавурда акьун: Яраб кьейи чӀавуз инсандиз гьихьтин Ахварар аквазва? Жаваб я четин. Ийизвайвиляй и кардикай фикир, Бахтсуздаказ кьиле физва чи уьмуьр. ТахьайтӀа девирдин залан тир парар, Гьакимрин гьахъсузвал, къалпвал, тапарар, Кьуд пата алчахвал, нягьсвал, УСАЛВАЛ,ЯВАВАЛ, небгетвал, гьакӀни фашалвал, Ни эхдай и дердер, крар абуруз Са хенжелдин зарба бес жедай чӀавуз?! Кьиникьдин сиреркай, а дуьнядикай, Фейиди техкведай а уьлкведикай, Инсанрин рикӀера авачиртӀа кичӀ, Уьмуьрдин пар абру эхдай тушир гьич. Хъсан я муьтӀуьгъ хьун зиллетдиз чидай, Фидалди уьлкведиз жуваз течидай. Гьа и фикирди чун вири кичӀерхъан Ийизва тазвач чахъ я жуьрэт, аман. Лап чӀехи хиялар, чӀехи мурадар Гьавиляй терг жезва, чи рикӀ жезва тӀар. Бес я веревирдар! Офелия, зи цуьк, Дуьа ийидамаз на, эй малайик, Зи гунагьрилайни гъил къачун патал, Аллагьдиз минета, зи рикӀин хиял! Заз кьиникь канзава, амач захъ къуват, Таб гуз жезмач завай ягьсузвилериз. Нурдал гъалиб жезва мичӀер, зулумат, Гъахъвал магълуб жезва гьахъсузвилериз. Намус есир хьанва намуссузвилиз, Михьивилин къимет гзаф ужуз я. Акьул муьтӀуьгъ хьанва акьулсузвилиз, Къуват гужсузвилин вилик ажуз я. Илгьамдин сивиз къе янава хьи тӀвал, Семевал хьиз кьазва дуьзвал, гьакъикъат. Авамвилел ала камалдин партал, Кьуд пата - тапарар, къалпвал, мусибат. Заз кьиникь канзава, хьанва зун ажуз, Амма гьикӀ тада вун текдаказ, ялгъуз?!
И мукьвара Гьукуматдин КцӀарин Лезги Драмтеатрда корифей сеняткар, милли музыкадин пун эцигай Уьзейир Гьажибегован либретто ва музыкадин бинедаллаз арадалгъайи "Ам тахьурай, атӀад хьурай" тамаша сегьнедал эцигна. Гьелбетда, кӀелзавайда лугьунни мумкин я: эхир иэсер агъзур сеферда сегьнедал эцигнава, адаз къурулуш гун вуч четин каря кьван?! Анжах ваъ,гьар са режиссёрдин, актердинэсер, рол кьатӀун, адал чан гъунпатал алахъунар авун масакӀа я. Вучиз Мешеди Ибад чаз гьамиша Элиагъа Агъаев ва я Гьажибаба Багъиров хьиз акуна,гьамишани азербайжандал рахана кӀанда? Тема виридазхъсан чизвайтӀани, малум персонажар хайи чӀалал рахуни, ихтилатрик милли колориткутуни, актёррин пешекарвилитамашачияр кӀевелай желбавуна. Чаз вири коллективдин,иллаки Багъир Агьмедован (Мешеди Ибад), Ялчин Къараханован (Сервер), Эсмира Пашаевадин (Гуьлназ), Гьесрет Нас руллаеван (Руьстем бег), Руьбабе Къасимовадин (Сенем), Вуьсал Къараханован (Рза бег), Юра Керимован (Гьасан бег)къугъунар, яратмишзавай образар къейд ийиз канзава. Кьведлагаьай пландин ролар тамамарзавай Земине Агъавердиева, Афет Гьуьсейнова ва масабурничпин кӀвалахдин вягьтедайхъсан атана. Ихьтин разивилингафар тамашадин музыка туькӀуьрнавай Фергьад Хелилован адресдизни лугьузжеда.
Чеченрин республикадиз гьахьун рекьерингегьеншвилелай, михьивилелай, къерехравай Хаджи Агьмад Къадырован портретрилай чиржезвай. Са сятни тахьанмаз чун Гудермесдивагакьна. Дяведин йисара чилихъ галаз саднавайшегьердин къенин югъ акурла зун пагь атӀанаамукьна. Гяркьуь, михьи, иер рекьер, чӀехи, виликьадай мискӀинар, кьакьан, цӀийи кӀвалер инсандин виле гьатзава. Са тӀимил вахтунин къене ихьтин аваданвилер жеда лагьанайтӀа, вилералдиакуначиртӀа зунни чӀалахъ жедачир. Са куьруь чӀавни алат хъвурла чун Ингушетиядин чилерив агакьна. Вири санал 3600 кв.км.чилел алай са гъвечӀи, Къуба райондилай са тӀимил чӀехи са республика. Тек са касдин-кьегьал Руслан Аушеван зегьметдин бегьер. Федералтрассадин кьве къерехдани шалманрал алкӀурнавай ингушрин тӀаратӀдал алай элкъвезвай, пуднур квай ракъинин символри экверзавай. Гьа символри чун Осетиядин сергьятдалди рекье твазва. Осетиядиз гьахьайла трассадин къерехдавайсимволар дегиш хьана, амма Осетия “Советринахварай” цӀийиз аватзавайдаз ухшар аквазва. Владикавказ шегьердай акъатна чна машин Вини Ларс галай патахъ элкъуьрна. Зур сятдилай цӀиргъина акъвазнавай фураяр акурла сергьятдивагакьнавайди чир хьана. Рекьин эрчи пата акъвазнавай фурайрин и кьил а кьил аквазвачир. Сергьятдив агакьайла чи вилик тӀимилди са вишгъвечӀи машин квай. Сергьят кӀеви тир. Нянинсят иридалай экуьн сят иридалди сергьят кӀевижезвайди чаз гила чир хьанай. Чи патав чкадинжегьилрикай кьвед агатна. Абру 1500 рублдихънупа галачиз чун рекье тван теклифна. “КӀевисергьятдай вуна чун гьикӀ рекье твада”,- жузурла,ада “Пака экуьнахъ” - жаваб ГАНАЙ.-АКӀ ятӀа пулни пака экуьнахъ гуда, лагьайлаабур хъфенай. Пака нисиналди чавай Грузиядиз гьахьиз хьайитӀа хъсан жедай, хьтин фикирар кьиле аваз чунахвариз фена.
билисидиз фин фадлай зи рикӀихъ квайди тир. Гьавиляй Махачкъаладавай имидин хцивун захъ галаз Тбилисидиз къведан лагьайла за гьич фагьумни тавуна разивалнай. Чун нисинилай Махачкъаладай автомобилдаваз Хасавюрт галай патахъ рекье гьатна.
Экуьнахъ ахварай аватайла, чи чапла къвалавайни алава са цӀиргъ машинар акъвазар хъувунвай. Гила чавай гьич цӀиргъинайни акъатизжезмачир. Чи вилик галай машинрин кьадарникьве вишез мукьва хьанвай. Сенфиз пул къачунанупа галачиз рекье твада, лагьайбурни вилиз аквазмачир. Сят ирид хьайила машинрихъ гьерекатакатна. Сенфиз ксурла нисиналди акъатайтӀахъсан я лугьуз фикирзавайтӀа, гила чапла патахъхьанвай цӀийи цӀиргъни акуна няналди инайакъатиз хьайитӀа хъсан жедай хьтин веревирдерфикирдаваз яваш-яваш вилик физвай. КандатӀа куьн чӀалахъ хьухь, кандатӀа ваъ. Теккьве сятни тамам тахьанмаз чун Грузиядин сяргьатдин сиве авай. Сергьетдин постуналлайбурувад машин санал кьабулзавай. Вини Ларсдинсергьятдин заставадин къене машинар 3-5 минутдилай пара амукьзавачир. Энгел квай машинарцӀир гъинай акъудна, гуьгъуьнавайбур геж тахьурай лугьуз са къерехдихъ акъвазарзавай. И чӀавуз зи рикӀел Яламадин ва СДК-ДИН сергьятар хуьквезва. Яраб Аллагь, чи сергьятрал ихьтин, инсанариз гьуьрмет вини гьавадавай цивилкъайда-къанунар мус жедатӀа?..
Вини Ларсда Осетиядин сергьятдай акъатна Грузиядин сергьятдал къведалди са шумуд километр кьакьан дагъдин дар рехъ физвай тӀебиатдиниервили, вацӀун гьайбатди, дагъдин къеняй акъуднавай тунелди зун мягьтӀеларзавай. Грузиядинсергьятдив агакьайла зун лап пагь атӀанаамукьна. Сергьятдал я шлагбаум, я варар, я аскерар алачир. Мегьтел жедай кар тир, чи вилик кваз Урусрин таможнядай акъатай кьве вишалай гзафмашинрикай садни вилиз аквазмачир. Заз сифтечун рехъ алатна маса чкадиз атайди хьиз хьанвай. Грузиядин тӀаратӀар акурла рикӀ секин хъхьана. Гьич акур крарал мягьтел жез агакь тавунмаз чунсергьятдилай алатна Грузияда гьахьна. Яраб Аллагь, инсанар патал икьван регьят, къулай шартӀар ийиз жен мумкин хьайила бес, чи сергьятари йикъа вучиз авайди я? Гьар сеферда Яламадайакъатна Дербентдиз фида лагьайла тандилай сакъат як алатзава… Сергьятдидай Тбилисидиз гьич 200 км рехъниавач. Чи вилик Хачдин перевал квай. Чун ТереквацӀун камай Арагви вацӀун камуз акъудзавай,кьакьанвал 2380м тир Хачдин перевал. ИНАЙЧАРА-ЧАРА чӀавара Пушкин, Лермонтов, Грибоедов, буба Дюмани фенва лугьуда. Какур, даррекьерай хкаж жерла за фикирзавай: яраб, ирекьяй лап сифте яз вужар фенатӀа, и кьакьандагъларай рекьер кутан нин кьилиз атанатӀа, ичетин рекьер низ герек тиртӀа?… Виняйгъуз эвичӀ хъийирла чал гьалтай хперинсуьруьяр акурла зи вири суалриз жавабар жагъана.
Тбилисидив агакьдалди чун тӀимил ятӀа, са къадаз мукьва хьуьруьн къеняй акъатна фена. Тек сахуьрни хкуд тавуна, вири хуьрера рекьин къерехра гьар I00-200 метрдилай ракьун, гъвечӀи резиндин чархараллай, кьилни кӀевиз жезвайзибилдин къапари зи рикӀел Яламадин ва Худатшегьердин рекьин къерехравай “зибилдин дагълар” хкана. Яраб чи хуьрерин чӀехибуру и зибилрин кӀватӀалрикай лезет къачузва жал?.. Арагъви вацӀун кьере са дагъдин хуьруьн кафеда чна хачапурияр тӀуьн кьетӀна. Кафедин къенез гьахьайла заз инаг юкьвал столар алаймузейдиз ухшар акунай. Гуржийрин хуьруьн майишатдин вири зерятар мини формада иниз кӀватӀнавай… Авайкьан хачапурийрин жуьреяр вуч тир?! И чӀавуз евроремонтарнавай КцӀарин кафеяр зивилерикай карагна…
Накьанан югъ хуьн тийизвай халкьди, пакамйикьакай бажагьат фикирда…
Югъ нисинлай алатнавайла чун Тибилисидизагакьна. Тбилисида имид хцин дустари чи рехъвиливди хуьзвай. Ирид йисуз Къазанда кӀелнавай Леван, чахъ галаз урусдал гужуналди рахазвай. Гьикьван вахт тир зун урус чӀалал рахунихъ цӀигел яз. ЧӀални рикӀелай физва. ЦӀуд йисалайвиниз я Пушкинан чӀал Иберияда “персона нон-гранта”диз элкъвена. Тахсирар улквейрин кьилеавайбурухъ кватӀани азаб чӀугвазвайди маднитӀилихалкь жезва, лугьуз шикаятарзавай Левана. Тбилисидин куьчейра заз гьич урусдал кхьенвайса гафни акунач. Гуржийри урусрин чӀал рикӀелай ракъурнава, ингилисрин чӀални чириз агакьнавач. Гьавиляй абур са тӀимил изоляциядагьатнавайди хьиз аквазва. И кар кьатӀузвайбурнитӀимил туш.
Пакам юкъуз зун Тбилисидин майдандал Элескер лугьур са яшар пудкъанни цӀудалай алатнавайтаксистдихъ галаз таниш хьана. Элескеран лугьунрай адан чӀехи буба йитим аял яз Ирандай Тбилисидиз фуан гуьгъуна атана. Вири уьмуьр Тбилисидин юкьни –юкьва авай Майдан лугьурмугъулрин мегьледа уьмурнавай Элескеразмугъул, урус ва гуржийрин чӀаларни хъсан чиз вай. Гьейдар Алиеван тӀварунихъ галай парк,адан буьст, туьркерин гьамамар, мусурманринмискӀинни гьа и мегьледа ава. Элескеран рухваярлагьайтӀа, къад йис я Австриядиз куьч хьанва. Такси хьиз гьалзавай машинни абуру рахкурнава. Машинрин растоможка Бакудилай цӀуд сефердилайни пара ужуз я. Аламат!? Гадайри Элескеразни Австриядиз ша лугьузва,амма ам физвач. Вири уьмуьр фейи чкада рекьинни ийида, лугьузва ада. Са тӀимил анихъ эрменийри уьмуьрзавай Авлабар лугьур къадим са мегьлени ква. Эрменийринтеатр, килисани и мегьледа ава. 20 ларидихъ зун Элескера югъ мичӀи жедалди Тбилисидин куьчейра экъуьрна. Бензин чалай багьа хьуниз килигтавуна таксияр Бакудалай пара ужуз тир. Мад сааламат! Югъ мичӀи хьайила Элескера зун мугьманханадин ракӀарин сивиз хкана ва телефондин номерникхьена заз туна. Пака герек хьайитӀа зенг ая…
1997-йисуз августдин 16-даз КцӀар райондин ЧӀакӀар хуьре дидедиз хьана. Алай чӀавуз хуьруьн юкьван мектебда ХIКЛАССДА кӀелзава. И шиирар кхьизвай жегьил-диз са хъсан бахт ава. Адан литературадин муаллим чи играми филолог Зиятхан Мурадханов я. И гадади шиирар Азербайжан ва лезгичӀаларал кхьизва, гьакӀни хуралай лугьуда. Чан Раджи, «АЛАМ»ДА вегьизвай и сифте камуьткемди хьурай ви.
аз са чӀавуз са тӀал АВАЙ.ЧИ поэзияда цӀийи тӀварар аквазвачирвиляй. Чун «МАРВАР» язкъе и кардин къене ава. Ихьтин жегьилар ава, амма къекъвена абур арадал акъудна, рехъкъалурна, руьгь кутуна канзава. Чи межлисдин куьд лагьай мярекатда чаз кьве жегьил шаиравай. Кьве цӀийи нефес, кьве цӀийи тӀвар, цӀийи стуьл цӀарар. Чи шиир, чи поэзия датӀанажегьил амукьрай, цӀийи жегьилар атурай.
З ХИЙИР-ДУА гузвайди Эйваз МАРВАР я.
1992 йисуз октябрдин 2-даз КцӀар райондин ГуьндуьзкӀеле хуьре дидедиз хьана. Хайи чӀалал ашукь тир жегьилди иер-иершиирар кхьизва. Сифте яз «АЛАМ»ДА басмажезва. Адан шиирар кӀелайла са дуру чешмедин виляй ргазвай руьгь аквада заз. Хъсаншаир жедайдал чӀалахъ я зун.
Лезги хуьре гьар са кӀвале, Даим мехъер, шад мел хьурай. Беракат хьуй чи Ватанда, Кьулан вацӀухъ гур сел хьурай. Шагьдин винел элкъвез лекьер, Цавун чина шадвал хьурай. ЧӀехи хьана, лезги хуьрер, Чи рикӀериз сувар гъурай. Бахтавар тир шад суфрадал, Гьич иблисдин ял тахьурай. ШАД,КУБАН хьуй халкьар вири Чилин винел къал тахьурай. И Тачираз кан я Ватан, Зи деврандал чӀал тахьурай. Ватан я зи, рикӀин дарман, Зи Ватандал чӀал тахьурай.
Вуч ийер я зулун бере, Уях хьанва къе чи дере. Алатна ван далдам - зуьрне, Лезги хуьре мехъер я къе. КӀватӀхьанва хуьр чамран гъенел, Жигьил рушар хунча кьилел, Хуш хъвер ала сусан сивел, Лезги хуьре мехъер я къе. Свас иер я бишме алай, Гъиле чирагъ енге галай, Чамра чанда ава гур цӀай, Лезги хуьре мехъер я къе! Нянин кьиляй жеда демер, Хуш манийрин къведа ванер, Жигьил дустар ийиз къуьлер, Лезги хуьре мехъер я къе!
Хайи чӀалан тагьсиб дериндай чӀугвазвай Н.Шерифова чӀаларин азадвал ва барабарвал закондалди баянарнавай Советрин гьукуматди чиуьмуьрдиз гъанвай и цӀийивилин тарифзавай:
Азад хьана гила халкьар, КӀЕЛИЗ-КХЬИЗ дидед чӀалар. Махар хьанва а фей къалар, Им кеф тушни ажеб, дагълар!
1932-йисуз Хьил (гилан КцӀар) районда "Социализмад темп" тӀвар алаз лезги ва АзербайжанчӀаларал акъатзавай цӀийи газет кардик акатна. Адан сифтегьан редакторни Н.Шерифов хьундуьшуьшдин кар тушир. Идалай вилик йисара зариди кцӀарви муаллим Гуьлсенем Эмирбеговадихъ галаз санал "ЦӀверекӀв" тӀвар алай цлангазет акъуднай. Ам вацра садра кьилди лезги чӀалал акъатзавай. "Социализмад темп" кьил ганвайчӀала зариди цӀийи газетдиз рикӀивай алхишзавай:
Жуван хайи чӀалал газет Сифте кӀватӀай а гъилериз За пӀагь гузва-ихьтин лезет Аквада кьван чи вилериз!
И чӀалан эхиримжи бендина зариди "ЧӀал амайкьван халкьни амукьда", "Эгер са халкь рекьизканзаватӀа, сифте алан чӀал гъиляй хчу" лагьайгафар маса жуьреда кӀедайдав агакьарзава:
Газет гана партияди Савкьват яз халкьдиз вири Лезги стха, кичӀе жемир, Чун амукьда даим дири!
Гьа йисуз кхьей "Лув гана..." шиирда зариди I926- йисуз Махачкъалада орфографиядин месэ-
зербайжанда Советрин девирдин лезги литературадин бине эцигабурукай сад тир Нуредин Шерифов( 1883-1952) чи поэзияда вичин кьилди туькуьрунрин хатӀ, кьадар-кьисмет авайзари я. Ада къелемдиз къачунвай темайрин палитра, гьа темайрив эгечӀзавай жуьреяр вичихъгалаз гьа са девирда халкьдин чӀалан сенят вилик тухуз алахънавай маса авторрилай тафаватавайди я. Ихьтин темайрин арада хайи чӀал хуьнин ва адав къайгъударвилелди эгечӀунин КАРДИКЬЕIЕН чка кьазва. Зариди, маса дуьшуьшра хьиз, лезги чӀалал кӀелунин-кхьинин, ам маса чӀаларин таъсирдикай хкудунин, адан михьивал хуьнин месэлайра вич халисан женгчи тирди краралди ва поэзиядалди-са гафуналди, вичин вири уьмуьрдалди тестикьарна.
лайриз талукьарнаваз кьиле фейи конференциячи рикӀел хкизва. Анал гзаф маса проблемайринарада дуьшуьшдай гаф кватай "нуькӀ" кхьин дуьзяни, тахьайтӀа "нуцӀ"?"лагьай месэладизни килигна. Авторди и вакъиадиз кьезил юмордалдиишара ийизва ва гележегда "дидедин чӀалаз мадамукьдач завал" лугьуз чӀехи умудар кутазва:
Рахунар, теклифар гзаф хьанатӀан, Сад хьана эхирдай виридан ФИКИР."НУЦӀНИ" "НУКЬI" элуькьдай кьиса хьанатӀан, Межлисди тестикьна са рехъ, са фикир. Къушар хьиз шад я чун дидедин чӀалал КӀелзава лугьуз къе газетни журнал. Мектебни радио лугьузвач гьеле, Гьатнава абурни квахь тийир геле.
ГъвечӀи месэлаяр дакӀуриз, "нуькӀ" гьикӀ кхьидатӀа гьуьжетзавайбурулай тафават кваз, Н.Шерифова хайи чӀал сагъ са организм яз кьабулзава,ам халкьдин вири къатарин ругьдин эменнитирди къалурзава:
Крар икӀ фена хьуй гьар кьве патани. Дидедин чӀалаз мад амукьдач завал. СА-САДАЗ чеб кани рушни, гадани, Алимни, чубанни рахада адал.
Идахъ галаз санал шадвилин, умуд кутунин мотивар заридин чӀалакай теснифнавай са жергеэсерра пашманвилиз, чӀалан гележег патал къалабулухдиз элкъвезва. Коммунистрин партиядивичи кьабулзавай къарарра халкьаринни чӀаларинбарабарвал баянарзавайтӀани, чкайрал М.Багъиров хьтин функционерри кардал а къарарар терхеба кьилиз акъудзавай. Республикада "халкьармукьва авун ва садарун" девиздик кваз кьиле тухузвай зарар квай политикади, титулдин туширхалкьар ассимиляция авунин процессри Н.Шерифован рикӀик зурба къалабулух кутазвай. И гьиссер уьмуьрдин фактарихъ галаз алакъада авазхьайила заридин илгьамди гзаф таъсирквай чӀаларни арадиз ГЪИЗВАЙ."КУЬРКУЬНАР ва алпанар"гьа ихьтинбурукай я. И чӀала шаирди Къуба патамаса хуьрерилай хейлин фад ассимиляция хьайикьве хуьруьн жемятрин кьисмет зарафатдин ваайгьамдин жуьреда кӀелзавайбурув агакьарзава. Вил ахъаяйдалай инихъ вичиз мукьувай чизвайхуьрерин чӀал куьруь вахтунда дегиш хьуни ав-тордин рикӀиз кьецӀ гузвай.
"Куьркуьнарни алпанар Тир береда зун аял Залайни михьиз, хъсан Рахадай лезги чӀалал".
Амма, ингье, шаир чӀехи хьанва, кӀелунар акьалтӀарна хайи чилерал хтанва, анжах адаз "акурвалара къуьр амач"... Ада вичихъ хайи чӀалал луькӀуьнарзавайбуру заридиз какахьай, гьеленилезги чӀалан чӀун кумай туьрк чӀалалди жавабгузва:
Таниш са алпанвидин Гьалар кьуна за ХАБАР."ЮХ,- лагьана ада ЗАЗ,У чӀал мен билмиявар!" Куьркуьнвидал гьалтна зун, Хьана жузун-качузун. Адани заз ЛАГЬАНА:"УЙНАМА, дуст кас, уюн!"
Советрин уьлкведа кьиле физвай репрессийринлап къати береда, I937-ЙИСУЗ кхьей и чӀала лезгийрин кьилел къвезвай и бедбахтвилерин тахсиркар къалурзавач, гьа са чӀавуз автордишиирдин сифтедай кьунвай айгьамдин тон агъузарзавач, авайдалайни хкажна, сарказмдин дережадиз акъудзава:
Чурчул гъуьлягъ хьун патал Миллион йис герек я. Хва декьейдан хва инсан, Вун цӀалайни зирек я.
Н.Шерифова хайи чӀалаз талукьарнавай эсеррин арада виридалайни машгьурди "ГЬАЙИФ"ТӀВАР алай шиир я. 1936-йисуз Сталинан Закавказьеда авай даях Багъирован чӀуру политикадиннетижа яз республикадин туьрк тушир халкьаруьмуьрзавай районра ва хуьрера милли чӀаларалтарсар гун къадагъа авуна. Гьелбетта, винелайгьар са кӀвалах вичин "къайдада аваз" туькӀуьрзавай. Партиядин активди тӀвар патал зегьметчийрин "рей чирзавай", собранияр кьилетухузвай, анрал лезги чӀалахъ перспектив авачирди тестикьарзавай, республикада вирихалкьар патал сад тир чӀалан важибвал субутар-
завай докладар кӀелзавай, рахунар ийизвай. Вичдевирдин "акьул, намус ва виждан" я лугьузвайкоммунистрин партиядин вилик-кьилик квайбуруи кар лезгийрин чпин гъилералди кьилиз акъудзавай. Гъиле гьатнавай везифадин ширинвалакунвай бязи хаинар хайи дидедин чӀални кӀвачерик кутаз гьазур тир. Сталинизмдин пацук квазарадал атанвай бюрократияди гьахъ гаф лугьузвайбурун вилик пад кьазвай. ГьакӀ тирвиляй айисара кьиле фейи собранийрал "рейсадвилелди"кьабузавай къарарарни гьа са жуьрединбур тир:лезги чӀал мектебривай яргъа авун, туьрк чӀал дидедин чӀал яз кьабулун. Кьилел яру пайдахрилепе гуз, вилик Конституция кваз законар чӀурзавайбурун къуватар гзаф тир девирда текдиз амайшаирдилай гьайиф чӀугунилай гъейри вуч алакьдай? Ада активдин членриз дагъвияр патал виридалайни багьа затӀ тир дидедин некӀедиз лайиххьуниз эвер гузва:
Мад вуч лугьун за ваз, Актив!Дидедин чӀал кьабулдачир. Дидед гайи нек ваз гьайиф, ЧидайтӀа вун икӀ, гьич хачир. ЧидайтӀа квез халкьар вири Вилик финиз себеб жери Дидедин чӀал туна, гъейри, Патан са чӀал вуна кьачир.
Н.Шерифоваз ихьтин гьал арадиз атунин кьилин себеб бюрократри мецел "партияни халкь садя" гафар алаз чеб халкьдивай чара авун, адан дердерикай, рикӀикай хабар такьун яз аквазвай:
Алай гъилел зегьметд къабар Элдикай хьанайтӀа хабар, Маса чӀалал кхьей чарар Гана гъиле, мягьтел тачир.
Чка атайла лугьун: 20I2-ЙИСУЗ Махачкъалада, Дагъустандин улубрин издателствода Н.Шерифован "Ватандикай мани " тӀвар алай улуб чапдайакъатна. Санлай къачурла, ам чапдиз гьазурна,классикдин юбилейдин вилик арадиз гъайи авторрин группадиз рикӀин сидкьидай чан сагърайлугьузва чна. Муькуь патахъай, лагьана канда: заридин туькуьрунра кьетӀен чка кьунвай и эсердинтӀвар дегишарна, "Актив" эцигунихъ са мананиавач. I966-ЙИСУЗ акъатай "Чигедин стӀал" улубда,гьакӀни шаирдин хва Иззет Шерифова зав гайиархивдин материалра и чӀалан тӀвар "Гьайиф" язфенва. И шиирди алатай виш йисан юкьвара Азербайжанда литературадиз атай лезги авторрин кьисметда чӀуриз тежедай хьтин гел туналагьайтӀа, ягъал жедач чун. "РикӀин гаф" кӀватӀалгьикӀ арадиз атанатӀа рикӀел хкидайла шаир Лезги Нямета лугьудай: "Чун вири Нуредин бубадин "Гьайиф" лагьай гьарайдал атайбур я. Акьван чӀавалди чакай гзафбуру чара чӀаларалкхьизвайди тир..." И факт садани инкар ийидач. I964-ЙИСУЗ кьиле чи чӀехи зари З.Ризванов АВАЗ"РИКӀИН гаф кӀватӀал арадиз атана. Забит муаллимди гьа чӀавуз чапдиз гьазурай сифтегьан ктабрикай сад "Чигедин стӀал" хьанай... Нуредин Шерифова хайи чӀалан михьивал хуьниз вичин эсеррани кьетӀен фикир гузвай. Лезгилитературадин чӀала кхьинарзавайбурун виликэцигзавай тӀалабунрал амал авунихъ галаз саналада чка атайла ГЬАКӀКЪУБА патан, гьакӀни Куьрепатан нугъатрин гафарикай устадвилелди менфяткъачузва. Филологиядин илимри доктор Гьаким Къурбана "Ватандикай манидиз" кхьенвай сифтегафуна лугьузва: "Нугъатдин са бязи гафар фикирда кьун тавуртӀа, заридин вири эсерар лезгилитературадин чӀалал кхьенва. Абур, кӀелзавайдаз чирвилер ва тербия гудай гуьзел ивирар яз, Дагъустандин институтра, педколлежра ва мектебра чирзава". Н.Шерифова чӀалакай, гьакӀнимаса темайрай кхьенвай эсерар уьмуьрдин вакъиайрихъ, кьилди инсанрин кьисметрихъ, тарихдин фактарихъ галкӀанвайбур я. ГьакӀ тирвиляйабуру къенин йикъахъ галазни кьазва, алай девирдин кӀелдайбур патал мана-метлеб квадарзавач.
Гьар са кьиникьди, амайбурукай садан, я тахьайтӀа са шумудан рикӀкуда. Амма хъфинни ава,инсанарни ава, яшдилай аслу тучиз чидайбурни,чин тийидайбурни куда абурун рекьини. Са убадилай, са элдилай «яд иличай» хьиз тада, пагьатӀуда, вирида гьайиф чугвада. Инсан ава са хизанди, са хуьруь квадарда. Инсанни ава са элдиквадарда. Инсан ава, адакай рахадамаз лугьуда, мад кьейидаз авайди рагьмет я, рагьметрай вичиз. Инсанни ава рекьин тавунамаз рагьмет къведа,гьуьрмет къведа крарив. ЧӀехи Эмина са чӀавузлагьанай.
И дуьня са фана багъ я, КУЬНЕ-КВЕЗ гьуьрмет ая тӀун. Гваз фидайди вад юкӀагъ я, ШейтӀандиз лянет ая тӀун.
Тухудайди несиб хьайитӀа вад юкӀя, бес тадайди вуч ятӀа? И жузунин жаваб саки виридазчида. Эхь, инсанди вичелай кьулухъ тадайдипис-хъсан амалар, крар я. Амма чун хъсан патакай рахан. Хъсанвал, нивай хьайитӀани тежедайчӀехи са кар я. Инсандин вири чан алай махлукьрилай тафават, акьул хьун я. Гьавиляй инсанарвичелай, вичин акьулдилай, амалрилай рази я. Виридаз вич хъсан хьиз чида, гьахъ хьиз чида. Им пара тӀимил я, масадбурузни хъсан хьунгерек я. И дуьнядал инсанди вичелай тек хъсанвал тунайтӀа вуч хъсан тир, хъсан инсанари хьиз. И мукьвара КцӀарин Пирал хуьруьз са заланхабар чкӀанай, кӀвал-кӀвал, рикӀ-рикӀ. Хъсанинсан, хъсан дуст, хъсан мукьва-кьили, хъсанхзандин кьил, хъсан духтур, Папанинан тӀваринихъ галай Военнадин Госпиталдин отделдинчӀехид Ясер Нуралиев жегьилзамаз рагьметдиз
ар са инсан эвел хайибурун, ахпа хуьруьн, элдин велед я лугьуда. Ада ийизвай гьар са писхъсан кӀвалахди, амалдини тек са вич ваъ, хизанни, хуьрни, элни вуч ятӀа чирда. Уьмуьр, нефес ,чӀал, руьгь, Гъуцар са гафунал са чӀехи сир я. Инсанривай ихьтин сирдай кьилакъудиз тахьайла субут герек тучир аксиомаяр арадал атана жеди. Аксиомайрикай садни,“атайди хъфин я”. Чи дуьняни иер я, инсанни иер я. Амма виридан кьилел къведай кар са юкъузжуван кьилелни къведа. Канзни - даканзни. Са каркамда са чӀавуз рекьиникай лагьанай, «Вунатуй, рагъ атуй, амма са тӀимил геж атуй». Эхь, уьмуьр верцӀи я. Дуьнядиз вири са кӀалубдакъведа, гьарада са жуьре уьмуьрда, чара-чара яшара хъфида. Кьуьзуь чӀавуз, жегьил чӀавуз,гьакӀни атайвал. Гьар сада вичин вяде, кьве легьзедин са ара-атунни хъфинин ара кьилиз акъудда. Амма, амайбурун рикӀера са гел тада.
фена. И хабарди са пиралвияр ваъ, саки вирикъунши хуьрер, яргъал-мукьвал уьмуьрзавайгзаф-гзаф инсанар пелеш туна. Вучиз лагьайтӀа иинсанди инсанариз чӀехи гьарфарив ХЪСАНВАЛТУНВАЙ. Заз са шумуд инсан чидай, дар макьамдаи касдин патав фенай. РИКӀЗУРЗАЗ-ЗУРЗАЗ фейибурчӀехи сабур гваз, чӀехи умуд гваз рекье тунайкасди. Хъсан я, пара инсанари хъсанвал квадардач. Гьавиляй Ясер рекье тваз чи уьлкведин, Урусатдин гьар са пипӀей са шумуд халкьдин векиларатанвай. Виридан вилерай са «гьайиф» гаф кӀелизжедай. Вичин рекьинив инсанариз вич ИНСАНТИРДИ, инсан хьиз уьмуьрна канзавайди чирна Ясера. Студент тир чӀаварилай, вичин къенивиливди зи рекӀе вине авай Ясера гуьгъуьнин йисара элдин рикӀерани вичиз лайих чка кьунвай. Аллагьди рагьметрай вичиз, багърибуруз, хайибуруз, веледариз чӀехи гъуцари сабур гурай. Эхь, аман течир кьиникьди инсан са гьиналятӀанани кьада, багърийривай къакъудда. Ясерхьтин къени инсанар и дуьнядилай маса дуьнядизваъ, рикӀериз, хиялриз куьчда. Абур рекьидач,вучиз лагьайтӀа хъсанвал садрани рекьидач. Ихьтин инсанар са яргъал сеферда жеда, багърибурпатал. Гьар са девирда , философар рекьинин философиядихъ къекъвена, и гьисс кьечӀена. Инсанаривай и карди гъизвай кичӀевал яргъа ийизалахъна. Амма и кар чи кьилел алачиртӀа уьмуьрдиз дадни жедачир жеди. Заз чиз уьмуьрдин филасофия, инсанди тазвай ХЪСАНВАЛ я. Эгер гьинал ятӀани са кек кьванинсанриз герек хьанатӀа, рикӀер ханачтӀа, «къуьнерал акъатайла» гуьгъуьна ЭЛ авата, хъфизвайкас гьакӀатана хъфенач жеди.
Ша хъсанвал ийин, инсанар!
И мукьвара «Дагъустандинктабрин издателство»да экуьналакъатнавай «Умудрин экв» ктабдиз кьве жегьил шаирдин уртахкӀватӀални лугьуз жеда. ЭХЬ,КТАБДА Муса Агьмедованни Мегьамед Ибрагимован шиираркӀватӀ хьанава. Эвелан вахтараэдебиятда сифтегьан камар къачузвай жегьил шаиррин шиираруртах кӀватӀалар хьиз ахъаюнадет хьанвайтӀани, и кӀватӀалабрун сад лагьай ктаб туш. КӀелдайбуруз М.Агмедов вичинбуба Лезги Арифахъ галаз саналакъуднавай «Лезги ким» китабдиз гьатнавай, гьакӀни газет важурналрин чинра чап хьанвайчӀаларалди чизвайтӀа, М. Ибрагьимован шииррихъ галазникирамдин кьилди АКЪАТНАВАЙ«ИЛГЬАМДИН сегьер» тӀвар алайсифте китабдай таниш я. Сифтегафуна шаирриз хъсан рехъ тӀалабзавай А. Къардаша КХЬИЗВА:«МУСА Агьмедовани Мегьамед Ибрагьимова, кьве кӀеви дустуни, къелемдин ва руьгьдинстхади чпин уртах ктаб акъудуналди чеб алатай асирдин 80йисариз эдебиятдал, эдебигафунал къимет алай, яратмишзавай инсанрин къадир авай девирдиз тухвай хьиз гьиссна за. Абурун вил гьахьтин къадирлувилихъ галайди КЬАТӀАНА.…АЛАЙ девирда, гзаф жегьилри «пул квай» рекьер-хулерхкягъзавайла, руьгьдин девлетрикай кьил къакъудзавайла, Мусадини Мегьамеда шаирвилинрехъ хкягъуни, чеб хайи халкьдин руьгьдин алемдиз бахшийиз кан хьуни абурун мурадаркьетӀинбур тирди, вири хьтинбур туширди къалурзава.»
«1. джамаг. ин халин зари каркам алупан митиврикагь йа. aда каркам вирудин микилдикагьни хисрав шарваланни ийер ширинанмихъи кӀанивиликагь чӀехи са улуб кихьанатуна, албеса адаз икир авурай. амин.2. ушал. ин каркам кас удик гьебиларин шаканпатахъ кегьетай удув митивдикагь йа. кьуьведкьуьвед цӀар туькуьрнавай сисим калдин чӀехикъалагь туькуьрдин кирам йа. кири албеса аданусби тамиландиз микил авурай. амин.3. чурай. ин кас киркарин митиварикагъ йа.адаз чурай партави лугь(у)да. ада чӀехи алупандин шарвал урна(й)ракагь кихьанавай улуб варинар(а) шира йа. паб сув(а)н йукьа авай рагарагьирики чи рагь кӀеле эцикай макьрагни гьамйа. албеса адаз икир авурай. амин.4. баху хабав кисил мусу цӀахурвийар йа. инзари микитисар чин тийидин са касни аваш.абурун улубара гъуьчуьбуруз нус гузава. 5. кирил арив санир бече чурувий(а)р йа. абурун улубар са кьил партавдани шира йа.6. лазикда зари миредин хабилан пакидин мушакан тӀу(ва)рар шира йа.7. гьирик варинариз чикӀанавай зари шаквийа. ада гирдимандин чӀехи имил шарвал жуванширакагь кихьанавай улуб варидаз чида.8. каркам катуликасар ухтанесахъ нерседихьанасийадихъ увсетахъ укрунахъ цаварикагъ чиларикагъ шулуврикагь кихьанавай газаф масавай улубар ава. гьан каркам кисариз албесаикир авурай. амин.9. машкурви кирил куьреви шарлан хьилвиилебис шумагьви мифлил суварагъ рекьер хуларакъудунин кӀулар кӀелейар ицекун(ин) кӀу лах(р)а шира кисар йа. шумагь шиэрдин кьилиншумагь кӀеле шакарин имилдиз кели кӀеле кьвепел къум кӀеле ин кисари ицекайди йа. абурунусбийар тамиланда хьурай.10. чӀекви салал цӀахурви сивир шумагьвигьарбал варинара шира макьсан калкунархьана. абурун улубара къаланавай милегьар чидинбур пара йа. каркам микитис кату- ликусйисайан йавангелни албеcан хува хиристудингьуьмдикагъ кихьенавай улубар вири килисараава» и т.д.
Рагьметхьайидаз алчахвилин, ялтахвилин гьиссдушман хьиз такандай. ИкӀ тирвиляй вири уьмуьрда мердвилизни жуьрэтдиз къуллугъна. ТуширтӀа ада кхьидачир:
Кьилиз фидач хиялар буш, Жуьрэт вуна кӀеве твамир. Жанлу кьиникь – мусибат туш, Мусибат я – кьенвай уьмуьр.
Куьне гьиссзавайвал, зи буба Шихнесира мягькем уьмуьр, уьткем уьмуьр тухвана. Адан суьр сет, адан девлет гъейридан гъил галачирди хьана. Ада легьзедани ажузвилиз, ужузвилиз рехъ ганач. Чарадан шекер хьтин уьмуьрдал пехил тахьана,вичин туькьул кьисметдин ва кхьинрин алемдалув гана:
Пехил туш зун чара касдив бахтунал, Зи бахтуна тӀурфан ава, цӀай ава. Хкаж хьанва зун зи шиврел – вахтунал, Гележегдин кукӀушра захъ пай ава!
Чна винидихъ лагьайвал, зи бубадиз пехилвалкандачир. Ам гьахъавачирвилин душман тир. Амма адал пехилбурун тум-кьил хьанач:
Бязибур заз цӀун вилерай тамашна, Бязибуруз кан хьана хъвер къакъудиз. Бязибурун буьгьтанри зун кармашна, Шиирди заз куьмекна гъам алудиз.
Зи бубади, къейд тавуна жедач, вичин кьисмет,яшайиш хъендик таз, чарадан гьарайдиз чукурдай. Вич кьулухъ туна, ам вилик кутаз алахъдай:
Гьикьван чиркер рикӀин хци чукӀулдив Уьмуьрдилай алудна яб кьуна за. Гзаф тӀварар машгьурна зи акьулди, Амма жуван тӀвар машгьурсуз туна за.
Им вирибуруз тестикь хьанвай гьакъикъат я. ИкӀ хьунай ада зеррени гъам чӀугунач. АКСИНА,ВИЧИН руьгьдин, ахлакьдин чӀехивал тестикьарна:
ун лезгийрин чӀехи шаир Шихнесир КъафлановангъвечӀи хва я. За жув еке жердавай бубудиз кьве жуьредакилигиз ва къимет гуз хьана. Сад лагьайди, хзандинкьилиз, зи дидедин уьмуьрдин юлдашдиз хьиз. Кьвед лагьайди – шаирдиз хьиз. И карди зак кичӀникутун тавуна тушир: заз уьмуьрда са, яратмишунрамаса касдин шикил акзваз кичӀе тир. Аллагьдиз шукур хьурай, гена акӀ хьанач,аксина, заз акурди бубавилин пак тӀварцӀизэбеди вафахьайи инсандин, шаирдин суьрет я. Адан сая, битав къамат-образ я,са чӀавузни вичин Намусдиз, Виждандиз хаинвал тавур.
Тажир хьиз зун физвачтӀани уьмуьрдай, Пашман туш зун и дуьньядиз атунал. ЦӀакул тазва за секинсуз девирда, Яшамиш хьуй зи тӀвар алай затӀуна.
Зи сагьибди вири дуьшуьшра, фикирда Маниаваз, кьисметдин зидвилерал гъалибвал гъиликна. Килиг садра ада и барадай гьикӀ кхьизватӀа:
Яшайишдин зидвилерик хьанач зун гъуьргъуь, Дуьзвиликай куркур хьана рахай кас я зун. Михьи хьана шагь-чарчар хьиз уьмуьрда яргъи, Манидикай рикӀин лувар жагъай кас я зун.
Ам паталди Мани вири тир: фуни тир, ядни,югъни тир, йифни, турни тир, туьрезни ва икӀмад… Уьмуьрдин эхиримжи нефесдалди ам Манидиз, Мани адаз вафакваз амукьна. Абурун дуствилин нев кӀелзавайдан рикӀихъни галукьзава. Адаз са гьихьтин ятӀани кьезилвал багъишзава:
Аламай кьван гагьда чилел пехилвал, Мумкин я вун гьатун, Мани, кӀевера. Свас лагьана эверда за, Мани, ваз, Жегьилвал хьиз хуьда за вун женгера!
Шихнесиран Мани гзаф берейра перишандизакъатзаватӀани, халкьдин умуд, мурад хуьзвайди,адаз багъри чил – Ватан канарзавайди яз амукьзава. Адан Манида хайи чилин ширинвал, яйлахрин гуьзелвални булахрин тазавал, дагъларинрехивални чӀехивал, са рикӀ – са чан яз, вичин чкакьунва:
Зи хайи чил, кьисметдин тик гурарай Инсанвилин гьуьндуьрдихъ зун гъайиди, Яраб, яраб алатӀа ви накьварал, Вални нефес къачуна тух хьайиди?!
Бубайрин чил! АтӀудач хьи вахъай вил, Вун галачир Меккедани жеда зун сефил, Ви нефесдив, ви гьевесдив ацӀурда за хур, Ви чигедал канда уьмуьр, ви тепедал – сур.
Бубадин Манида кьилин чка багъри Ватан канхьунин ялавквай гьиссери-шикилри кьазва. Муьгьуьббат – руьгьдин ем – дарман кан хьунингьиссерни адан Манида къакъанра ава. Шаирдинлирикадин игит патал дишегьли сифтени-сифтеуьмуьрдал чан гъизвай, адал иервилин тан гъизвай са незуьрдин къуват я. ИкӀ туширтӀа, адаздишегьлидин суьретдай гьам дидедин, гьамрушан, гьам ярдин ажайиб къаматар аквадачир. И жигьетдай адан Муьгьуьббат михьини я, чимини, деринни я, кьакьанни. Ада кӀелзавайданруьгьдиз ифин акъудзава, ам уьмуьрдин, тӀебиатдин гуьрчегвилерал ашукьарзава:
Вахт къведа: инсан рекьида, Вирибуруз и кар чида. Бес дуьньядай зун гьикӀ фида, Вахъ вил галаз, алагуьзли?
Зи манияр, зи масандав Агакьа туьнт къадамралди, Зун кьейитӀа, ада, белки, Куьн рикӀел хуьн аямралди… АхкунайтӀа, рикӀин кӀусар Гудай, яр, ваз граммралди. Шадзава за ви гуьгьуьлар Пашман рикӀин саламралди.
Чна зи бубадин, шаир Шихнесир Къафланован Манидик са гьихьтин ятӀани гъамлувал ква лагьанай. РикӀивайни, девирдин зидвилер, са бязи алчахрин писвилер акваз, адан михьи МАНИДИН,КЪЕНИ Манидин руьгь шехьзава. Адан накъварарабир кӀелзавайдан рикӀин цӀални аватзава. Амни, лирикадин игит хьиз, экуь гъамунин иесижезва… Бубадин Мани гъамквайди хьунихъ вичин себебар ава. Сад лагьайди, ам уьмуьрдиз етим яз (амбубадикай дидедин руфуна амаз магьрум хьанай)атунихъ галаз алакъада ава. Кьвед лагьайди, ам,са тахсирни квачиз, муьжуьд йис кар гана, дустагъда тваз кан хьунихъ галаз. Обкомдин Садлаггай секретарь А. Даниялов акахьначиртӀа,адан жегьил йисар дустагъда акъатдай. Суддалвичиз эхиримжи гаф гайила, зи буба, залдихъэлкъвена, цӀай-ялав квай шиирдалди раханай. Ингье а шиир:
ЧӀуру ният авай кьилел хар къванайтӀа, кандай рикӀиз, Камаллудал вичиз лайих тӀвар хьанайтӀа, кандай рикӀиз. Са тахсирни квачир инсан русвагь ийиз алахъдайдан Уьмуьрдин рехъ вичин рикӀ хьиз дар хьанайтӀа, кандай рикӀиз. Дуьз къекъвезни тежез чилел, вич цавун кард яз гьисабдай Чурчулрин мез ктӀай цуькӀуьн твар хьанайтӀа, кӀандай рикӀиз. Чарадан дерт мехъердай кьаз, бахтсуз йикъал хъуьредайдан КӀула даим хажалатдин пар хьанайтӀа, кандай рикӀиз. Экуь йикъак хъен кутадай цифер хьтин ярамазар Чилелай руг хьиз шиткидай гар хьанайтӀа, кандай рикӀиз. Шихнесиран къелем хьел я, алчахар, куь пеле кьадай, Куь умудрин гъалар вири кӀар хьанайтӀа, кандай рикӀиз.
Кьулухъ багъри кас галачир этимдиз и гьахъсузсуд-дуванри чӀуру таъсирна. Ичкидин ялни течирбажарагълу касдикай шуьшедин дуст авуна. ИЧКИДИ-РИКӀИЗ регьятвал, яратмишунар, къуллугъвилик финиз еке кьецӀ гуз эгечӀна. А йисара – имгьакъикъат я – Расул Гьамзатовахъ галаз поэзидин са мертеда аваз хьайи зи бубадин кьисметдин чарх михьиз терсина элкъвена. Ам сашумудра уьмуьрдай хъфизни кӀвачин хьанай. Чигафарин гахъвал агъадихъ галай цӀарарини къалурзава:
Хъсан тир зун ханачиртӀа, Шаирдин мез ганачиртӀа, Эхир бедбахт хьаначиртӀа, РикӀ гъапа кьаз, алагуьзли.
Бубадин чин такур касдин перишани гуьгьуьл,гуьзлемиш тавур гьахъсузвилин ялавди михьизкармашна. Адан сузакваз хьайи рикӀяй, са квекятӀани умуд кваз, гьарай акъатзава:
Эй рикӀ! Чка бес тахьайла, манияр ВацӀар хьана авахьзавай хура ваз, Лагь кван: чка бес жедани цав таквар Кьве юкӀ алай даим мичӀи сура ваз?
Девирдин чалкечирвилери, абурулайни парамирес-варисрин мунафикьвилери зи буба ШИХ-НЕСИРАН, вичив вири уьмуьрда гваз хьайи етимвилин гьисс, генани къати авуна. Гележегда и тӀаладан Манидихъни галукьна… Гила абур кьведниетимар я:
Вацра – йифен гуьзчиди Зунни Мани бизарлу Каршиламиш ийизва Кьве етим хьиз азарлу.
ИкӀ ятӀани шаирдин руьгьди вичин кар ийизва. Ада сагьибдин илгьамдик гьерекат, ялав кутазва. Мани етимвиляй акъудиз тазва. Нетижада чун,кӀелзавайбур, ихьтин цӀарарин-жавагьирриншагьидар жезва:
Айиб авач, фана дуьнья, хьуй икӀа, Уьмуьрдикай зи кеф, лугьун, хуй икӀа, Зун гъамунин къизмиш тир цӀа куй икӀа, ЧаратӀайла амукьдайбур чӀалар я.
Бубадин уьмуьр, чна къейднай, рикӀ тӀаз акъатна. Гьавиляй ада вичин эхиримжи КТАБДАЛНИ«ТӀАЗВА зи рикӀ» тӀвар эцигнай. Амма ада гьичсадрани, ажузвилин есирда гьатна, такабурвалквадарнач. Адан эхиримжи «Физва зун» шиирдаихьтин цӀарар – философиядин веривирдер ава:
Атанва югъ зун дуьньядай хъфидай, Эхирижми са ихтилат хъийидай. Сагърай дуьнья, заз гайи кьван виридай, Такабур кьил вине аваз физва зун.
Заз жуван ихтилат, гьуьрметлу кӀелзавайбур,вири макъамра инсанпересни ватанперес хьайишаирдин кьве цӀарцӀин шиирдалди, поэмадалдилагьайтӀа, мадни дуьз жеда (ам гьакьван гегьеншва дерин я), акьалтӀариз канзава. ГьикӀ лагьайтӀа,ана зи бубадин – Инсандин, зи бубадин – Шаирдин уьмуьрдин рехъ, кьисметдин гьакъикъишикил чуьнуьх хьанва:
Зун, Шихнесир, цӀайлапандин са пад я, Дигмиш хьана, кӀватӀиз тахьай са гад я.
Шаир, гьикаятчи ва драматург Исмаилов Абдуселим Абумислимович 1947-йисуз С. Сулеймананрайондин КӀеле хуьре дидедиз хьана. Ада Уружбадин юкьван школа ва Дагъустандин университеткуьтягьна, мектебда, лезги радиодин ва "Коммунист" газетдин редакцийра кӀвалахна. Алай вахтундаам ДР-ДИН писателрин союздин литературадин журналрин кьилин редактордин заместитель я. А.Исмаилов литературадиз аялар патал теснифзавай шаир яз атана, гуьгъуьнлай ам чӀехибур паталшиирар, поэмаяр, повестар ва драмадин эсерар кхьинал элячӀна. Зари "Кагьрабаяр", "Чилин БАХТ","ЯРГЪИРУШ", "Чигедин стӀалар", "Саламан пакама", "Вацран мичӀер" ва маса улубрин кирам я. Лезги театрди драматургдин "Чигали"(1990), "КӀвал хъитӀкьина" (1994), "Дустагъда мехъер" (1994)ва «Къарачияр» (2001) ва маса песаярни сегьнедал эцигнава. Зари РФ-ДИН писателрин союздин член, "ДР-ДИН лайих кӀвалахдар" я. Ада вичин хзанни галаз Ма гьачкъалада уьмуьрзава.
Дагъустан республикадин президентдин 29 август 2013 йисан 242 №дин указдалди адаз Дагъустан республикадин халкьдин кхьираг тӀвар ганва.
Гьамиша сифте кам вегьинпара залан кӀвалах хьанвайди я.1989-лагьай йисан октябрдиз Забит Ризванов, Байрам Селимов, Асеф Мегьман, Ибрагьим Гьуьсейнов ва Келентер Келентерли играми мугьманар хьиз Хачмаз райондин Лечетрин хуьруьз илифнай… И хуьре пуд касди –Шихметов Шихжамала, Агъакишиев Шагь -мардана ва Шахбазов Кихлера Сулейман бубадин 120 йисанюбилей къейдин къарардизатанвай. Программа туькӀуьрайдалай кьулухъ чун чӀехи зари Забит Ризванован патав фенай. Ада чун, гафарив лугьуз тежергьуьрметдивди къабулнай. Сифте аквазвай жегьилри ийизвай ихтилатар ван хьайила Забит муаллимдиз хвеши жезвайди аквазвай. Чна туькӀуьрайпрограммадикай адаз пара хушатанай. Бес мярекатдиз къведайбурузхайи чӀалал гьикӀша лугьун? Чи арада полемика хьанай. Гьарда вичин рикӀел атай вариантар лагьанай. ЧӀехи зари садални рази жезвачир. Садла гьана сада: «ЭВЕРГУН»ЛАГЬАНАЙ.-ВАЪ, чан хва, эвергун лозунгжезва, «эверун» хьайитӀа хъсанжеда. Эхь, и эверундин гафар Забитмуалимди вичин гъилеривкхьена чав вахканай. Бес «Эверунар» гьина чапийин? А береда имани чӀехи сапроблем тир. Чун Гьилал Аскерован патав ФЕНАЙ.-А квалах за туькуьрда. Анжахса шартӀунал, «Эверунар» гьинава ни чапнатӀа куьне хиве кьунтавуртӀа. Чун рази хьанай. Гьилал Аскерова хиве кьурди чӀехиса кӀвалах тир. Исятдавай жегьилар хъуьренмумкин я. Ам вуч кӀвалах тиркьван, адан тарифарни ийиз? Гила са геренда 2000 «эверун»чап ийиз жеда. Ам гила я. А чӀавара ахьтинкӀвалахар анжах халкъдин рикӀкузвай кьегьал ксари ИЙИДАЙ…«РИКӀИН гаф» кӀватӀалдин 30йисан юбилейдиз чун КцӀаризфейила, залдин къенез чун АХЪАЙНАЧИР:-«ЭВЕРУНАР» ГВАНИ?-ВАЪ.-АКӀЯТӀА атайвални ХЪВАЧ!-ЯРАБ Аллагь, чунни ибру ахъайирвал туш ЖАЛ?-КВЕЗ куьн вуч зурба ксар хьизаквазва? Чна чӀехи заридиз эверун тӀалабнай. Забит муаллимдиз ЧУНАКУРЛА:-ВУЖ я Лечетрин кьегьаларкъенез ахъай тийизвайди? З. Ризванова чаз гайи а чӀехимас чи рикӀелай садрани алатдач!
Няни чи играми профессор,илимрин доктор, са шумудуьлкведин илимрин академиядин академик Камал Абдуллаева ахъайна. Ахпа Бажиханум Исаевади вичин къезелар, Вакъиф Муьшкуьрвиди, Римма Гаджимурадовади, Зерифе Кьасумовади чпин цӀийи шиираркӀелна. Аудитория галуд тийинпаталди «2012 йисан манидар»тӀвар къачур Магьира Шириновади гафар Бажиханум Исаевадин, мелодия вичин ТИР«ПЕРИЗАДА» ва гафар Вакъиф Муьшкуьрвидин «Хьиларинхуьр» манияр лагьана. Залдаацукьнавай са гъвечӀи рушавайманидин аваздал секин акъвазиз хьаначир, сценадиз акъатнаса кьуьлерни авуна. Литература тарифдив ваъ,критикадив вилик фида. Гьавиляй гаф чи играми литературадин кьечӀераг Зиядхан Мурадхановаз гана. Ада алатай ва алайдевирдин лезги литературадикай, шаиррикай вичин фикирарлагьана. Ахпа гаф мадни манидарриз гана. Сценадиз «2012йисан манидар» тӀвар къачур, Дагъустандай хсуси яз «АЛАМ»ДИН эверуналди атанвай Руслан Пирвердиев акъатна. Аудиториядин тӀалабуналди манидарди акапеллони лагьана. Поэзиядин нян шаир Гуьлалийрин Эйваза давамарна. Адахуралай, вичиз хас пафосдивлагьай шиирри залда авайбурун
Рашид Бейбутован тӀварунихъ галай Гьукуматдин Манийрин Театрда "Алам" лезги културадин журналди "Марвар" лезги литературадин кӀватӀалдихъгалаз санал туькӀуьрнавай "Манийралди, гафаралди..."тӀвар алай лезги литература ва музыкадин няни кьилефена. Няниз чи популяр манидарар чпин цӀийи манияр, чи тӀвар-ван авай зариярни цӀийи шиирар гвазмугьман тир.
рикӀера экв, цӀай КТУНА.«АЛАМ» кӀелдайбуруз хьсанчидай Бести Нифтиевадин Келентер Келентерли, Вакъиф Муьшкуьрви, Римма Гаджимурадова, Билал Адилован шииррин урус чӀалаз таржумаярниаудиториядиз гзаф хуш хьана. Сад лагьана сценадин къулухъай чуьнгуьрдин ван атана. И ванцикай чи халкьдин рикӀизкани тир «Шагьзада» манихьана ва сценадиз аудиториядинкапаралди Дагъустандай атанавай Ашукь Шемшир акъатна. Ашукьди «Шагьзада», «Канияр» манияр лагьана, и манийринтарихдикай, алатай ва алай девирдин лезги ашукьрикай верцӀи ихтилатар авуна. Руслан Шейдаева мярекатда чи арадаавачир шаираркайни гафна. Муьзеффер Меликмамедов, КЕ-ЛЕНТЕР Келентерли, Билал Адилован, залда аудиториядинарада авай Шерафет Дагъустанвидин шиирар кӀелна. Доцент Эдгьем Шихмурадова лезги поэзиядикай вичин фикирар лагьана, Асеф Мегьманан, Алимурад Шагьдагъвидин шиираркӀелна. Азербайжанви шаир Муьбариз Мегьсимогълуди Келентер Келентерлидин туькӀурунрикай, чпин дуствиликайрахана, шаирдин са шумуд шиирни кӀелна. Йиф сюрпризар галачизнихьанач. Залдай Тамам тӀвар алайса гъвечӀи руша, шаир Вакъиф Муьшкуьрвидин хтулди, Руслан Шейдаевавай вичиз бубади туькӀуьрай шиир кӀелдай мажалгун тӀалабна. Аялдин шиирдиаудиториядин рикӀериз рехъжагъурна. Мярекатдиз са кьдарсатира гваз акъатайди ясабвистомотолог, поэ зиядин чӀехи хиридар Къудрат Мегьдиев хьана. Духтурди хуралай лагьай Кьилегь Къудратан, Магьсим Магьсимован, Къагьриман Якъубован шиирри, ахъаяй кьисайримежлисдиз мадни гурвал гана. «РикӀин гаф» лезги литературадин кӀватӀалдилай кьулухъкьиле фейи сад лагьай ихьтинмярекат виридаз паракьван хушхьана. Лезги зарияр халкьдизчирдай ихьтин мярекатар къвердавай пара хьурай!
Ша фин, ша фин юлдашар Ша фин аскервилиз чун Буржлу я ватандашар, Диде-Ватан Хуьниз чун!
Бакуда "АЛАМ" лезги културадин журналди ТУЬКУЬРНАВАЙ"МАРВАР" лезги зарийринкӀ ва тӀалдин нупадин мярекаткьиле фена. Мярекатда Къурбаналийрин Камрана, Гуьлалийрин Эйваза, Муьшкуьрви Вакъи фа, Гьажимурадова Риммади, Мурадханов Зиядхана, ЭчӀехви Абира, Шагьмардан муаллимди, Велибеков Дарвина, Фарзалиев Элдара, Уь нуьгъви Анара, Ширинова Магьиради, Мирзаханов Орхана, гьакӀни сифте яз атанвай мугьманар-играми шаир Арзуманов Медета, Аташов Тачира, манидар РЕШАДА,ЖЕГЬИЛ репер Раджиди ВА"УФУГ-С"-ДИН чӀалар вилик тухудай проектдин чӀехибур тир Чак Донета ва Натавана иштиракна. Мярекатдал гаф "УФУГ-С"ДИН чӀалар вилик тухудай Проектдин чӀехиди Чан Донетазгана. Ада проектдикай, кьилизакъудай квалахрикай, лезги чӀалжегьилрин арада популяр авунпатал кьиле тухвана кандайкраркай фикирар лагьана. Гуьгъуьнай "МАРВАР"ВИЙРИВА мугьманри чпин шиираркӀелна, жегьил шаирариз меслятар гана.
Арзуманов Медет 1951-йисуз КцӀар райондин Манкъулидхуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб куьтягьайла, ам Сумгаит шегьердиз акъатна. ЖегьилчӀавалай шиирар кхьинив эгечӀай Медетан туькӀуьрунра кьилин чка философиядин веревирдери, тӀебиатдин иервилери, Ватандихъ рикӀ куникьазва. Адан шиирар са шумуд алманахдиз, газет ва журналриз акъатнава. Алай девирда М.Арзуманова Худат шегьерда уьмуьрзава. Кьасумова Зерифа 1956-йисуз КцӀар райондин СтӀуррин хуьре дидедизхьана. Юкьван мектеб акьалтӀарай Зерифади ДДУ-ДА кӀел авуна, гиламуалимвиле кӀвалахзава. Гьам хайи чӀалал, гьамни Азербайжан чӀалалшиирар кхьизвай Зерифади кьве улуб чапнава. Ада Къуба шегьерда УЬМУЬРЗАВА.“ЗУН1961-ЙИСАН май вацран 7-даз Хачмаз райондин Лечет хуьре дидедиз хьана. Буба историядин муаллим, диде медсестра. Бубади хъсан тарягъазвай тир, музыкадал рикӀала лугьуз зазни чӀагъан къачуна. Заз вокалист жез канзавай, анжах бубадиз зун математик хьиз акваз канзавай. Гьавиляйни 1982-йисуз В.И.Ленинан тӀварин галай АПИ акьалтӀарна”. Шагьмардан Ханубадин юкьван мектебдин директор я. Шиирар 1989йисалай чап жезва.
заз ахъаймир вуна дердер, зун валайни кайиди я.
Я дердери кайи сунна Зунни кармаш хьайиди я. Дертлудав дерт гумир вуна Зун дердини хайиди я. Вуч туна вуч лугьун за ваз Хура аваз гъамунун цаз, И дерейриз акъатай къаз Зи цӀугъдикай кайиди я. Хьайиди туш уьмуьрда шад Акурди туш гатфарни гад. Абукевсер булахдин яд Зун зегьер хьиз хъвайиди я. Рекъе амаз уьмуьр-карван Зи тандикай куьцӀена чан Живедикай жуваз кафан Вахт тахьанмаз цвайиди я. Я дердери кайи суна Ахлада, вач зун икӀ туна Дерт ахъая къванциз вуна Зун къванцелай къайиди я. Ваз яб гудай амач аман Мад гьал чӀуру хьанва яман. Ви дердерин чӀуп-чӀулав кьван Зи дердерал къвайиди я. Гьисаб жедач дердерин сан Зи япариз атанвай ван Ахъая зи сурун лакьан На и гьалдиз гъайиди я.
Дуьнядикай атӀана пай Галукьайди дидардин цӀай Хайибуруз хьана тахай ДЕРТ-ГЪАМУНА кана хъухъвай РикӀин къене авайди чӀун Зун я зун. Мурад рикӀе амукьайди Гаф ккӀал хьиз галукьайди Татаб хьана алукьайди КЬИЛ-МЕТ гатаз ацукьайди Акъатайди рикӀе чайгъун Зун я, зун. Гъамуникай кӀвал хьайиди Шегьре рекьер сал хьайиди РикӀе элдин тӀал хьайиди Акъуд тежез рикӀевай чӀун ТӀалдавайди хьана пархун Зун я, зун. Кьулан вацӀал хьана часпар Аватайди къуьнерал пар Йифер яргъи, йикъар са кӀар Амукьайди текъвез гатфар Хкатайди мурадрин кун Зун я, зун. Чан тӀалариз муг хьайиди РикӀ дердера чӀух хьайиди Тан ватандин руг хьайиди Руьгь Шагьдагъдин кӀукӀ хьайиди Юкьван тарце авайди кун Зун я, зун.
Зи хиялрин кьуьгъвериз за Тум тегьвена гъар гузава. Умуд фена техквер патахъ Заз ша, -лугуьз чӀар кузава Агъзур патахъ фена гиман Кьиле акьад девирдин къван. Зи гиманар фейи макан Заз яргъалай зар гуз ава.
Пуч жезвай зи мурадрин кӀвал ЦӀай къаз кузва хиялрин цӀал. Зи вил кумай умуддин цал ЦӀуьз алахьна свар гузава. ГьикӀда гила гуддани жув Йеб гарданда куддани жув БатӀул жеда суддани жув Илагьиди кар гузавай. Четин хьанва уьмуьр яман Жува цвазвай жуван кафан. Мус къведа вун, эхир ЗАМАН,ЧАЗ кьибледай яр гузавай.
Моддамач шиирар аватна масдай Гила интернетрихъ ял жезва вири. ЧӀулав пек алукьна гьатнава ясда На чӀалар багъишай илгьамдин пери. Амайтуш сифтегьан шиирар, чӀалар Халисан шаирар йикье гьатнава Аквазман садазни ватандин тӀалар Пулунун гуьгъуьна рекье гьатнаваз. Агь, шегьре рекъерни сал хьанва яман Чи къизил муькъуькай сиратӀал хьана. Гьарайиз хъжезмач атӀана аман Киснава гьахъ рахар мецер лал хьана. И дуьня къе хьанва лаларин алем Вучда за, хадани гъилевай къелем.
-Цававай ракъинин нурлувал аку, Адан ал нурарал гьейран хьанва ЗУН.-БЕЛКИ аламат я вилериз такур, И гафар гвайвиляй дакан хьанва ВУН.-КИЛИГА цававай цифериз лацу, На лугьуд памбагдин дагълар я АБУР.-ВУН ягъун абурун къулухъ галай цӀу, Вуна атӀанва хьи зи рикӀин САБУР.-ША фин чун ацукьин бубайрин юкьва, Пара хьуй са кӀусни ви хъуьхъверин РАНГ.-ВИ чан акъатрай и хиялрин мукьва, За икӀиз тада ви къекъверагдин чанг. За алхиш авурла вуна ахарна Ви ахардикайни за ваз махарна.
Серинихъ ква вун чинардин вердиш Пешери япал ийизвай ВИШ-РИШ:-ЛУГЬУЗВАЧНИ ваз? –Заз вун канзава! ЧкӀиз вилерай хважамжамдин зар Вун акурла зи цӀвеле ягъай ЯР:-ЛУГЬУЗВАЧНИ ваз? –Заз вун канзава! Зи хъен гьатнавай и булахдин ци, На цив ацӀурай къуьневай кварци, Хуру падзавай зи рикӀин ВАНЦИ:-ЛУГЬУЗВАЧНИ ваз? –Заз вун канзава! Гаф акъат тейиз тӀилсимдин къене Атанва хъен хьиз, я руш, куь гъенел Меци тагьлайди акъудна винел Зун авай гьалди лугьузвачни ваз? Заз вун канзава! Заз вун канзава!..
Зи дуст мерд тир, гъил ахъа тир Кесиб ятӀан кул кватнавай. Гила яман мискьи хьанва Юкьваз буш хьай чӀул КӀВАТӀНАВА.-ВУЧ хабар я, лезги хуьре Мискьивилин тӀул ГЬАТНАВАН?!.-ВАЪ, я Медет, чидачни ваз Адан гъиле пул гьатнава. Кьезил гара зурзазвай пеш АСТА-АСТА шехьзаватӀа?!. Я тахьайтӀа дердер-гъамар Кайи за хьиз эхзаватӀа.
ЦӀурурзава дердери вун За лугьузвач: -Шехьа зи рикӀ! Ви кьисмет я гъамуна кун Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! Гьатнавай хьиз ви къене хуз ТӀалдава вун къачуна зуз Гьеле кудмир на жуван пӀуз Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! ЧӀугурдаз на шуькуьр ая Ша, гьараймир лугьуз: -кая! Ваз аквазма гьеле цӀаяр Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! КӀватӀмир шеле шехьиз-шехьиз Эхиз чира эхиз-эхиз. Ни чирна ваз пад жез рекьиз Эха зи рикӀ, эха зи рикӀ! КтуртӀани зунжурда вун Эха курла танурда вун. Шурдай чӀавуз Самурди вун Шехьа зи рикӀ, шехьа зи рикӀ!
Гьеле фад я… Жигьил я вун Къацувилин навадавай. Зун хьиз какур хьанвач хьи вун Къуьзуьвилин жафадаваз. Къулух гала ви шелни-хвал Вун хъуьредай чӀав я гуьзел. Ахъа цава рагъ хъуьрезва Ви бахтунун цав я гуьзел. Чидач, пеш зи гьал акуна Гъам эх тежез шегьзаватӀа?! Я тахьайтӀа рикӀеваз кун Зи гьалдаваз эхзаватӀа?!
Безек гана азардизни за зардал, ТӀалдин гъиляй чан хьантӀани жазанар. Дердер, гъамар акъуддай за базардал, Авай тиртӀа дерт алцумдай мизанар. Вилин накъвар - багьа затӀар алцумдай, Сан къалурдай гуж агакьдач къапандин. Рехъ квадарда, эхкъечӀжедач къумлухрай, Эхир жеда сарван кьейи карвандин. И кьадардиз, и кьисметдиз вуч лугьун, Як такурдаз къалурзавай тухулар. Къив гуналди, пешер, хилер хуналди, Кьурадай туш зи тарарин дувулар. Шиш дагъларин синералла зи гелер, Дагьаррани квадарнавай сандалар. Къадагъайри кутӀунайтӀан зи гъилер, Зи фикирриз ягъаз хьанач къандалар. Безек гана азардизни за зардал, ТӀалдин гъиляй чан хьантӀани жазанар. Дердер, гъамар акъуддай за базардал, Авай тиртӀа дерт алцумдай мизанар.
КӀарар ханва ви кӀарасдин гурарин, Хкаждай кьван чӀехи, залан чантаяр. Зун гъавурда авазва ви крарин, Ямир вуна, заз терсина рандаяр.
Гад, зул фена, ваз акурди нуькӀвер я, Къуьл пайдайла хьанач ви тӀвар кьадайди. КӀвалахдайла кӀвенкӀвечияр - цуьквер я, Вичелай цӀуд къат залан пар къадайди. Къуш я лугьуз сирнавзавай цавара, ЧӀагъарини чеб лекьерив къада сад. Кисунихъни хийир гала ЧКАДАЛ,"КЪИБ рахадач, фида лугьуз сивиз яд". Къуьлер, мухар гатадайди дингар я, Ви кьил гьикьван и дингара кукӀварин? Аквазвайди ваз чешнеяр, рангар я, Сан низ чида, зи гамунин квакварин? КӀарар ханва ви кӀарасдин гурарин, Хкаждай кьван чӀехи, залан чантаяр. Зун гъавурда авазва ви крарин, Ямир вуна заз терсина рандаяр.
Зи булахар къайибур я, къайибур
ЦӀийи шиир кхьихь лагьай стхаяр, ЦӀурудавай квез гуз жедач цӀийибур. ЦӀийибуру туькӀуьрзава суфраяр, Гьабурув гва цӀийи курни, цӀийи тӀур. Ракьунин кьил заландаказ галтадиз, Ракь гатаз я чидайди зи кутӀадиз. Заз чан гайи, илгьам гайи Худадиз, Зун тахай я, цӀийибурни хайибур. Фикир тагуз и дуьнядин крариз, Лашар вегьиз емиш алай тарариз. Алакьзава гъамарилай камариз, Валлагь, абур гайибур я, гайибур. Зи гафари шуьше рикӀел цвал тада, Зи тупӀари дуьз епинал тӀвал тада. Куьн агатмир, кьиле, сара тӀал твада, Зи булахар къайибур я, къайибур. Лацудаз гьич стха жедай туш чӀулав, Гекъигармир куьне и кьвед сасадав. Ядни цӀай я, шелни хъвер я, чилни цав, Югъни йиф я – гайибурни кайибур. Кайи рикӀер, рикӀ вугумир куьне зав, Зи булахар къайибур я, къайибур.
Хьиран къене кудайди туш чи фирчин, Чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! Къайибуруз ахъайдач рак, гудач чин, Чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! ЦӀай авачир халкьдин къула цӀай кудай, ЯР-ДУСТУНИЗ чимивилин пай гудай. Душманариз регьим тийиз цӀай гудай, Чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! Гъил агъада авай элдин гъил къадай, Чи накьварал яргъи авур гъил хадай, Хаин касдин рикӀатӀудай, кьил хадай, Чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин! Агьузарар, вилин накъвар пай гъимир, Хуш манияр, авазар гъваш, вай гъимир, Чун саврухар дакӀанбур я, къай гъимир, Чун цӀаярин уьлкведай я, цӀаярин!
Ягъаз далдам, галаз яр-дуст, чир-хчир, Рекье туна шумуд мехъер, мел вуна. Хъсандаказ жен паталди инсан чир, ТӀуьна канда санал са пут кьел вуна. ЯгъанайтӀа на кьве къуьр са гуьлледал, Ви тӀвар жедай игитвилин къеледал. Кукухъ фейтӀа, ала тахсир келледал, Аладармир кӀвачерилай хъел вуна. ЧИЗ-ЧИЗ фимир кӀаник залан парарин, Рангар вахтсуз дегиш хьана чӀарарин. Фикир тагуз кьулухъ кьилиз, тарарин Атузва жув ацукьнавай хел вуна.
Куда лугьуз ша цӀай ягъмир нацӀариз, Гьар береда яд къведай туш вацӀариз. Къведай сузни гъел кан жеда яцариз, Мекьи хьайвал къула твамир гъел вуна. Рехъ акъудмир чӀуруз авур кӀвалахдиз, ХъуьтӀуьз аран туна фимир яйлахдиз. КӀаник мяькем хандакӀ квачир чардахдиз Чка кьуна гару кьадай пел вуна.
Кьегьал касдин уьмуьр фида женгера, Лайих касдиз чка гудач тахтуни. Милидаказ хъуьруьнарда хахадаз, Кесибдиз чин къалур тавур бахтуни. Гаф хесте туш ирид хуьре экъуьриз, Я са дарман, я са лугъман ятахьай. Кьежей меци акатайнихъ элкъуьриз, Гъуьргъуь хьанва зи гафарин къадакьар. Къенинди таз, чӀалахъ жезва накьандахъ, Акатайнихъ физва къе зи фикирар. Алатайдахъ, къакътайдахъ, шазандахъ, Элкъвезва зи сятдинни кефкирар. Шумудал кьацӀ, шумудални хер жеда, Зи хиялрин и яман тир савашда. Нин кӀвал цӀуьда, нин пер хада, терг жеда, Вуж рекьида, вуж амукьда, тамашда.
Дерди ая пакагьан, ни акъатда, Алатайбур хъийимир мад гъилелай. Дувулдикай ни къачуда къамишди, Гъетрени ни къачузва кьилелай. ХарапӀа я аватайнаг хъилен кӀвач, Адахъ чир хьухь, зарар гала, хийир квач. Девирар я, хъиле са цал эцигнач, Анжах кӀвалер чӀур хьанава хъилелай. Хуьмир балкӀан сакӀа ятӀа кьадайди, Чукура лам, ятӀа кӀурув ядайди. Ви верч ятӀа, пата кака хадайди, Хуьх виливди, ракъурмир ам вилелай. Марфар къурдай макьамар ква гьавадик, Тан кьурурдай тӀул ква вилин накъвадик Аквадай туш, дувул гала накьвадик Кьуразвай тар чир жеда ваз хилелай. Инсан ава-бахтлудини, бахтсузди, Захадини, багьадини, ужузди. Хахадини, уьткемдини, ажузди, Миллионар къвез фейид я чилелай.
Зи багъдавай, бегьердавай тарари, Икрамзава чеб акъатай макандиз. КӀвалнимасагуда усал ксари, Игит касди чан къурбандда Ватандиз. Къе илгьамдиз атанавай зи рикӀе Жегъидач квез пехирдикай са тике. Ихтибардив ацанавай зи рикӀе, Чкаамачшакунизнигимандиз. ВучхъсантирвилеракъирхьанайтӀа, Зиатун хьиз, хъифинни сир хьанайтӀа. ЧИЯЙЛАХРИЗКЪВЕДАЧИР,ЧИРХЬАНАЙТӀА, Вичгуьлледизтушжедайдижейрандиз. Ябакалназ, кьуьджедакуьгатарни, Рагъулжедалапчарчардинятарни. Бишижеда, ябгумир, куьяпарни, ЗИГЬИССЕРИНСУЗАДИЗ,ЙИКЬ-ШУВАНДИЗ. ЗунхъутӀева, герекзамачнинияр, ИчӀихьанвазисуварринсинияр. ТӀурфанрикьилкукӀварнавайгимияр, Эхир элкъвез хквервал я лимандиз. Вуч лагьана Ракъинал за кьада кьин? КичӀеязаз, хатадилай хада кьин. ЧӀехидуьня, ахъаяначӀуручин, Савадюкьузилифнаваймугьмандиз.
Зулун юкъуз атана вун лезги руш, Чи булахдал кьелечӀкъуьнел квар алаз, КУЬЛУЬЗ-КУЬЛУЬЗ вегьиз камар рикӀиз хуш, Яргъи кифер юзазавай дамах гваз! Ви кӀвачерин гелерин ван атайла, Булахдин ци хуш аваз хьиз кьатӀана. А кӀвачери кьецӀил къванер гатайла, Са легьзеда шуршурдин ван атӀана! Хьанай хьи заз яд акъвазна мурк хьана, Вичин винел ви суьрет таз алахъна, Ракъинин экв це акьуна нур гана, Гъилин къеняй алмаздин зар авахьна! Валлагь зул туш, гатфар я къе гуьлуьшан Ви вилери ятара нур ацӀурна, Уяхарна тӀебиатни ПЕРИШАНЗУЛУН пешни таза цуьк хьиз юзурна! Са мелгьем я кварцин къене авайди, Кайи рикӀин ашкъидин цӀай туьхъуьрдай! Бахтавар я гуьзел руш, вун жагъайди, Хъфена вуна булах туна суьгьуьрда!
Зи чанда цӀай ава даима кузвай, Туьхъуьнар тахьанвай океанривай! Зи тандал хер ала гьей иви гузвай, Сагъариз тахьанвай виш йисаривай! Секинар хъжезмач рикӀин ягъунар, Ритмаяр къачунва «Лезгинкадикай». КӀвачери дегишиз вичин экъуьнар, Зверзава регъуь жез садаз садакай. Хайи чил зи тан я, диге балайриз, Лайлаяр хьанва заз гарун ванцикай. Шириндиз ксуда фена ахвариз Хъуьцуьган авуна адан кьванцикай. Экуьнахъ Каспидлай рагъ экъечӀдамаз ГьикӀхьана кан тежен и диде ватан! Нянихъди Шагьдагъда рагъ экӀидимаз Хуш тушни гьай гузвай кани ярдин ван! Тарихдин гелера чна куькӀуьрай ЦӀаярлай алахьиз гумар амазма. Хулара руьхъедал чна туькӀуьрай Бахтавар йикъарин «тумар» къе цазва!
Зулун югъ хьиз чин цуру яз килигиз, Вуч хьана ваз, лагь бубадиз, чан зи хва? Перишанвал кутугзавач лезгидиз, Зи уьмуьрдин мана-метлеб, хан зи хва! ТӀебиатдин чӀавар дегиш жедайд я, Кьуьд ятӀан къе, мадни гатфар къведайд я, Дердер, гъамар валай яргъаз фидайд я, Хъсанвилив атурай ви ван, зи хва! Муьшкуьрвияр са гафинал тӀарам я, Табни нагьахъ крар абруз гьарам я, Къамат авай гьар игит хва са «чам» я, Ваз пӀир хьурай чи ватандин къван, зи хва! Жув цуьк жемир, ада атир ваз гурай, Вун акурла гуьзелри ваз наз гурай, ЦӀайлапанди вичин къуват ваз гурай, Ракь хьиз кӀеви мегъуьн таран тан, зи хва! Жуван жуввал рикӀелай на алудмир, Буш гафарив михьи кьил на галудмир, Илим чира, адакай кьил къакъудмир, Чир жеда ваз дугъридни яман, зи хва! Рагъ акӀана чӀулав цифер атайтӀа, Чарада чи рекьер-хвалар атӀайтӀа, Чи дидейрин вилерал нагъв хтайтӀа, Гумир кӀусни душмандиз аман, зи хва! Чи бубайри хвена чил чаз аманат, Ийиз тамир чарабурув ягьанат, Хайи диге хуьх вунани саламат, Гила вид я женгерин заман, зи хва!
Дакан я заз зулун йикъар, дакан я, Кьуьзуь жезва тӀебиатни инсан хьиз. Дакан я заз зулун йикъар, дакан я, ЧӀулав цифер пехъи жезва душман хьиз. Хъпи хьана зурзазава пешерни, Са ажаиб фул къвезава чи чандиз, Секин хьанва гургурзавай селлерни, Гуьзел гатфар мус хкведа ватандиз? ЦӀийи кӀурукӀ-тӀебиатдин жегьилвал Тухъуьнзавай цӀайни экв заз дакан я! Зулун йикъар-тӀебиатдин сефилвал Ашкъ ргазвай рикӀиз гатфар хъсан я! Дурнайрин куьч яргъи жезва датӀана, Са легьзеда хиял цавуз акъатиз, Чилин винел уьмуьрдин чӀил атӀана Канда зазни а дестедик акатиз. Ракъинин нур са геренда хъфизва Чилик чими нефес акат тавунмаз. Демер, мелер яргъал физвач, чкӀизва, Вилик иер рушар акат тавунмаз. Бул бегьерар зулун йикъан гьунар туш, Гатфарини гату чӀугай нахиш я. Ярдин тариф ийин садран гунагь туш, КӀурукӀзавай канивилин алхиш я. Зулун юкъуз даим патав амукьдай Гьар са касдиз иер са цуьк жагъурай! Канивал хьуй цӀай рикӀерик кумукьдай, Куь уьмуьрда, бахтуна зул тахьурай! Вичи вич чаз гагь гатфар хьиз къалуриз, Пакаман югъ хътӀуьн югъ хьиз яман я. Са сегьнедал агъзур макьам акъудиз, Дакан я заз зулун йикъар, дакан я.
Я чан аллагь, гьикьван вахт я яр такваз, Зулун юкъуз уьмуьрдиз зул атана. РикӀпад жезва гегьенш дуьня дар акваз, ТӀурфан хьана марфадин кул атана. Яраб гатфар хкведач жал мад сефер? Вучиз зулуз ихьтин кӀвалах хьана заз? Цуру ийиз канибурун шад кефер Душманчивал ава зулун захъ галаз. Хабар авач дурнайрин куьч хъфизвай, Къекъифнавай зи ашкъидин гьалдикай. Гагь къайи жез, гагьни къизгъин ифизвай Зи чандавай бизардикай, тӀалдикай. ДакӀардай зун килигзавай тарариз, Перишанвал гьаким хьанва гьар патаз, Тек са гару вагьшида хьиз гьарайиз Закай хабар кьазва, ада рак гатаз. Ашкъидин нур тухъунзавай эквер хьиз, Амукьзавач бедендиз фул атанва. Шуьткьвенава зи мурадар цуьквер хьиз Зулун юкъуз уьмуьрдиз зул атанва.
Гатун юкъуз Каспи гьуьлуьн къерехда, Са таватди килигнай заз наз галаз. АкӀхьанай заз адан ялав за эхда, Чидачир хьи, амукьда зун рикӀцӀраз! Ингье, йикъар алатна зул атана, А гуьзелдин вилер рикӀе цӀай хьана, Зун бейхабар гьуьлуьн кьерез хтана, Я чан аллагь, зун Керемаз тай хьана. Сад лагьана хъпи хьана лепеяр, Гуьлуьн ятар къизил нурдив ацӀана! Лап яргъарай хъуьтягь хьайла «тепеяр» Килигзавай а таватди датӀана! Чидач, и кар зулу гузвай дамах ян, Чандин къене перишанвал ацӀанвай? ТахьайтӀа хьи, зи ашкъидиз даях ян, Зулун къизил рангарилай атанвай? Яд атана кӀвачерив кьван, хъфена, Са хъпи пеш амукьна тек къумадал, Зулун пешни а гуьзел хьиз хъуьрена, Туьхъуьрна «цӀай», амукьна зун «гумадал».
Вуч кас ятӀа чиз, я течиз, Са лезгиди са лезгидиз, Са ягьанат аянарна, Ихьтин жузун баянарна: КӀвализ мугьман атун кумаз, Ам вуж ятӀа чир тавунмаз, Вучиз вуна туквада гьер, Вун хуьруьн бег яни мегер? Жаваб гана касди касдиз И гаф фадлай мецеллай хьиз: Дердер гъидай дуьнья я им, Кьене фидай дуьнья я им; Ви вар, девлет низ герек я, Гурда са кап фу гурай чаз; Къизил авай итимар ваъ, Къизил хьтин итимар я Лугьурай Чаз!...
Йифенкьулар. Секин бере. Ахваралла шегьер вири. Кьарай атӀай са шаирди Кхьизва мад шиир, кьиса… РикӀи къализ, ргаз иви, Руьгь хкаж жез, рикӀни ЦӀИВИН……КЪВАЗВА чарчел цӀийи цӀарар, Шиир жезва гудай цӀарцӀар…
Зун элкъведай гьикӀ ви кьилел, Лекь Шагьдал элкъведай хьиз. Тек вун кандай заз и чилел, Са масади герек тийиз… Ви вилера вил акьурла, Жедай дуьня гайиди хьиз . Экуь къамат, чин такурла, Рагъ алай югъ къайиди хьиз. За гекъигдай вун гъетерив Ви экв амма багьа тир заз,
Гагьни дагъдин шад КЪВЕТЕРИВ,КАНДАЙ хьи ви наздив къугъваз. Вун идеал тир зи рикӀе, Гьикьван чӀав яз туькӀуьрнавай , Зи уьмуьрдин мичӀи рекье, Са чирагъ хьиз кӀуькӀурнавай. Геж ятӀани гун са суал : Бес вуна им кьатӀаначни? Ашкъидикай рикӀиз хиял Гьич садрани атаначни?
Зи Кьулан вацӀ, даканни я канни заз, Халкь кьве патал паяди заз гьикӀкан хьуй? Гьа кьве падни рикӀя, кьведни чан я заз, Лагь, зи рикӀни зи чан заз куьз дакан хьуй? «Даканда вун», - лугьузвай туш рикӀяй за. Эх тахьайла дерт я винел акъатдай. Гила часпар физватӀани рекьяй чи, Са вахт жеда патар садав ахгатдай. Чара жер туш халкь ятарвай, вацӀарвай, Акъуд женни мефтӀкьилевай инсандин. РикӀмурадрив, чан къастарив ацӀанвай, Са мез авай, са чӀал авай хизандин. Зи Кьулан вацӀ, чи Шагьдамар, дамах зи, Вун чи кьисмет, вун чи муьгьуьр, виждан я. Заз канзава вун хьана къе чӀалахъ зи, Кьве патани авайбур сагъ, са чан я.
Къелемдиз къачур са эсердин сюжетда сашумуд чкадал ничхиррикай ва гъурчеханрикайэпизодар ава лугьуз заз са гъуьрчехандихъ галазихтилатиз канзавай. И кар фагьумда аваз зун хуьруьз хтайла, гъурчехъан Агъалидиз мугьман хьанай. Агъали яшар 45-алай алатнавай, кьакьан тандин, чина хъвер авай, хци зигьиндин са жегьилитим я. Адан буба Заиддин халу алатай асирдинюкьвара хуьруьн кимел гафунин иесийрикай садхьиз, вичин гьурмет авай ксарикай тир. Заиддинхалу зари Лезги Няметан миресрикай тир ва сакъайда яз, шаир хуьруьз хтайла Заиддинан кӀвализ илифдай. Заиддин халудин кьетӀенвилерикайсадни, Къавкъаздин тарих хъсан чир хьун, гьакӀни пара сарказм аваз, кьел галай ихтилатринустӀар жен тир. Парабуру и кар чиз адаз хьуьруьн КАС БУБА лугьудай. Заиддинан хва Агьалини «бубадин хва» тир ваада бубадин михьи тӀвар авайдалайни винизизалахъзавай. Хуьруьн кӀарасрин устар ва вичизтрактор авай жегьил кас, вири хуьруьнвийризгерек къвезвай ксарикай сад тир. Хиве авай крарин вягьтедай хъсан къвезвай Агъалидиз кани сахоббини авай. Ам гъуьрчехъан тир. Агъалидивай севрен ва жанавурдин хесетрикай ихтилатин тӀалабна. - Зи кьилел шаз атай са кьисадик яб акала хуьруьнви: - лагана ихтилатдиз авална. Фейи йисансентябр варз жедай, гад зулухъ элкъвезвай вахтартир. Заз, зи яран буба Пирсид халудивай ЦӀвецӀеавай Уьткеман багъда сев акуна лагьана са ванхьанай. Заз чи уьруьшра север авайди чизвай,анжах абур инсанрал гьалтун, инсанрал вигьинхьайи кар тучир.
Иер туштатӀан, иер я лагь заз вуна, Цуьк ахъайна Яран са руш жеда зун. Вун рушарин суна я лагь, заз суна, Ви уьмуьрдал бахт яз аруш жеда зун. Вун зи Варз я, зи Рагъ я лагь, азизди, За рикӀгъед хьиз ви рекъера куькӀуьрда. Яргъируш яз туькӀуьрна тагъ, азизди, Ирид жуьре муькъвера вун экъуьрда.
Пакамахъ сев хиялдаваз зун югъ хурушумжерла гъурчез акъатна. За хиялдай севрен тӀварцӀикай веривердияр ийизватӀани, рехъ Уьткеманбагъдихъ тир. Урусдал севрез вучиз медвед лугьузватӀа заз чидай . Севрез вирт пара канда лугьузадаз Мед- ед, яни « вирт недайди» тӀвар ганавай. Азербажандал севрез са хесетдиз килигна, Айыяни АЙ-ВАРЗ лагьанва. Севре варз алай йифизхьанвай чуьхверар вацран экуьнал кьаз недалугьуз, «Айы» тӀвар гуникайни заз хабар авай. Бес, лезгийри вучиз и гьайвандиз СЕВ- лугьузва? Фикирар сад къвез, “логика” адал рази тахьайламуькуьдал физвай . Эхир зи фагьум СЕВ-СИВ гафарал къвазна. Зи рикӀел къарачийри гудай тамашайра епинавай севрен сиве къарачиди вичинкьил тван хтана. Севрен сивин чӀехивал вилекъуна мумкин я, чи бубайри адаз Сев тӀвар гун. Хуьре чӀехи хьанвайбуруз чир тахьана жеч, чиуьруьшра «игьсан» яз илигнавай къени емишдинвишералди тарар ава. Рукваз фейила, инсанканзни-таканз гьар таралай са майва сивиз вегьинтавуна жедач. Зани адет тирвал, са таран кӀаникайса капаш кӀерецар, муькуь таралай хутар, муькуьдалай ичер, валарилай инияр, гуьнейрикай цӀегьрен некъияр нез – нез «ъабендал» (чуьнуьх –муьнуьх къугъарла ступӀдай чка) физавай. Заз мукьвадаз сев акур чка чизвай ва сев аналвучиз атанаватӀани кьатӀизвай. Севрен темягьчуьхвердин тараллай «пад яруяр» тир. Завай хьайитӀа, гьеле фад тир, сев рука инсанрин ванер вамаларин нехир хуьруьз хъфин тавунмаз таралкъведачир. Фадлай тир зани кӀас ягъайла сивецӀра дай чуьхверрикай тӀуьн тавуна. Тар кьудпатай марадин валари цӀарце тунавай. Адав агатун четин кар тир. За мараяр капаш ацӀурнасивиз вегьена. Лезет къачурла, кьил хкажна вилерагалдай хесет галайди я захъ. Нупадин капашсивиз вегьена кьил хкажайла зун жуван вилералчӀалахъ хьанач. Чуьхвердин таран хилел алайсевре заз килигзавай. Зи къийи фагьумди заз кичӀе жемир!-лугьузвай. Вучиз лагьайтӀа, сев тарай эвичӀна зал къведалдиам за пудра ягъадай. Садни сев агресив тучир. Ада вичин михек вилерив заз мягьтелдаказ килигзавай. Вилери вичин чирвилер ийизватӀани зимарайрай кьацӀанвай эрчи гъили тфенг хъуьчӀейакъудна гьазурна. Гьар са гъуьрчехъандин къене са фурс гун хьтинмурдар гьисс авайди я. Зани хиялдай сев ягъанаадан хам кӀвалин цӀлалай куднавай. Заз са легьзегуьгъуьнай акур сегьнеди зи канивилелай цӀарчӀугуна. КЪУША-ЛУЬЛЕ хурал алай зун са вил кӀанчӀнатӀуб шайтӀандал илисиз гьазур тир. И чӀавузсевре авур гьерекетди зун тӀуб шайтӀандилайкъахчуз мажбурна. Гъурчехан Агъалиди са легьзе ихтилатдиз арагана, ахпа заз адан вилерал атай накъварни акуна. Вич гъилиз къахчур Агъалиди ихтилат давамна:- Куьн чӀалахъ жеч Абир муаллим, севре вичинтапасрив вилер кӀевна. Зун пагь атӀана амукьнавай. Им вуч лагьай чӀал я? Яни ягъ зун… ТахайтӀа, вуна ягъайла заз килигиз канзавач? Зи рикӀел чи кӀвеле хьайи са эпизод хтана. Зибуба залан начахъ яз месе авай. И кардин гъавурда авай таяр-тушар адан патав къвез, налугьун адахъ галаз чара хьунин къвен – хъфинарийизавай. Вири гъавурда акьазвай ихьтин йикъариз зи бубадиз вичин гъвечӀи хтулрик галазакван хуш тир ва и юкъузни зи месевай бубадихтулрин чуьнуьх–мунуьхдиз килигзавай. Зи гъвечӀи гададиз чуьнуьх жедай чка чагъанач ва чараатӀай аялди вичин вилер гъилерив кӀевайла, бубади:- Я тӀекьей бала, ваз акӀхьанава, ваз такурлавунни таквазвайди хьииз. - лагьана хъуренай. Гила севре вичин вилер кӀевна акурла зи рикӀелгьа ихтилат хтанай. Гъуьчехъан Агъалиди давам хъвуна: За къуьнелхкажнавай тфенг заз залан са пар хьанвай. Затфенг агъузна... Вилер мичӀна гуьлледин вантатай севре тапасар къахчуна, татугай кар авуркицӀи килигдай хьиз заз килигна. И гунагь авачиргьайван ягъадай такьат заз амукьнач, зун анлайахлатнай... Гьа икӀзун сад лагьай сефер севрехъгалаз таниш хьанай. Зи рикӀе гила са ният ама. Заз тӀвар ван хьана вич такур, са гьайван ама. Амни КЪАФЛАН я. Ваз гьикӀчида Абир муаллим, адан куьк хкатнава жал? Ваз авачиз жеч, зазгьич тахьайтӀа адан шикил хьайитӀани къалура,чна адаз килигин.
Яру кваса сегьнедиз къвезва. Адан гъиле сивкӀевнавай шуьшедин балон ава. Яру кваса саламни тагана ЦӀару квасадин патавай тӀузалатзава.
- Я кьейи хва, Яру кваса, ваз вучхьанва? Ви гъил чӀемеда, сив виртӀеда гьатнавани? Вуна саламни гузмач хьи!
- Сад лагьайди, зун ваз и чӀавалдичидай Яру кваса туш. Зун господин Яру кваса я! И кар рикӀел хуьх! Кьвед лагьайди, вун гьим яхьи, за ваз салам гурай. Вун вуж я? Простой ЦӀару кваса! Вун гьинай
(гъилив чил къалурзава)
(гъилив цав къалурзава)
- Вун накьан йикъалди тӀветӀ хьиззалай элкъвез «Заз са пӀапӀрус це!», «Заз са вишграм эрекь цуз!» лугьуз минетзавай къекъверагтуширни?. Са йифен къене вакай господин хьанани?
- Эхь! Закай господин хьанва! Зунгила кимирсен я!
- Кимирсен! Ваз гилани «кимирсен» гаф ван хьайиди тушни? Деревня!
- Я кьейи хва, Ким Ир Сен кореецрин фадлай рягьметдиз фейи пачагьдин тӀвартир. Вун гьинай
(гъилив чил къалурзава)
(гъилив цав къалурзава)
. Белкиваз коммерсант лугьуз канзаватӀа?
- Ваъ, я кьейи хва, ваъ! Коммерсант эвел са вуч ятӀа маса къачуна, ахпа ам багьакъиметдихъ маса хгузвайдаз лугьузвайди я! Вунавуч маса гузва?
- Ваз зи гъиле авай балон аквазвачни?
- Вуж я, вавай балон къачузвайди?
- За адан къене авайди маса гузва! И балон михьи гьавадив ацӀанва, михьи гьавадив!
- Адакай вуч ийизвайди я?
- ГьикӀ вуч ийизва? Ваз аквазвачнимашинар инсанрилай гзаф хьанвайди? Ваз аквазвачни, цав угардив ацӀанвайди? Ваз чизвачни,михьи гьава дефицит тирди? Гьавиляйни, за къенин йикъалай михьрированный, ширинированный, сафрированный, тапрированный гьава масагузва!
- Яб акала, кьейи хва! И гафар латинрин чӀалал я! Медицинадин чӀалал! Михьрированный – михьнавай лагьай чӀал я! И гьавадиктӀветӀер-ветӀер галамайди туш! Гъавурда акьунани? Ширинированный - шекер кутуна ширинарнавай лагьай чӀал я! Садра къачурда мад къах-
Ц Ц I Iару квасадинни ару квасадинни Яру квасадин Яру квасадин
(Яру квасани ЦӀару кваса сегьнеда сад-садалгьалтзава)
- Хъсан хьана вун заз акуна. Заз самеслят авай, вахъ галаз ийидай.
- И сятда зи нервияр чӀур хьанва. Зал меслят гудай гьал алач.
- Зун кимел алай. Завай лугьунхьана хьи, пака марф къвадай хьтинди я. Кимелацукьнавай пудакай сада - са ламран хци виридакай хкатна заз хъулгьузва хьи, «Ваз гьинай чида? Вун чалай акьул гзаф авайди хьанани? Пака марфкъвадач, кудай рагъ акъатда!» Патав ацукьнаваймуькуь кьве ламран хцини адан гафариз къуватгана. Заз жуван кьилиз якӀв чимай хьиз хьана!
- Зун ви дердиниз шерик я, ЦӀарукваса! Вуна ламран хва лагьайди, зи рикӀел вилам хтана. ЦӀару кваса, ви ламра ханани?
- Вуна вучиз чизазва? Ви куьзкерек я, зи ламра ханани, ханачни?
- Яда ламра вуч хадайди я? Ламражейран хадайди туш хьи! ШукӀва хана ман!
- ШукӀва? Ам эркекди яни, дишиди?
- Ваз вуч тафават ава, эркек хьана,диши хьана?
- Яда, тафават авачиртӀа за жузадачир, Заз тамай кӀарасар ялун патал эркек шукӀвагерек я! Заз са ламран хва герек я!
- Ваз ламран хвагерек яни? Эвелдай гьакӀ лагь ман! Вуна инихъкилига!
(къуьн кьуна Яру квасадин чин сегьнедин са пипӀихъ элкъуьрзава)
Ваз кимел ацукьнавай пуд аквазвани? Абур вири ламран рухваяр я! Хкягъа жуваз абурукай, пар хъсан ялдай са ламран хва!
(кьведни гьа патахъ физва)
чурай, лугьуз! Гъавурда акьунани? Сафрированный - сафунай ягъанвай гьава лагьай чӀал я! Сулуфар галамачир! Гъавурда акьунани?
- Сафунай ягъанвай гьава?
- Эхь! Эхь! Сафунай ягъанвай,гъуьр ягъадай хьиз! Чилин винел сад лагьайсефер я, гьава сафунай ягъиз! И кар за авунва! КЪЕ-ПАКА за Нобелан премия къачурвал я!
- Масадбуруз лугьумир, инихъ ша,тапрированный - зи бизнесдик са тӀимил тапарарни гала лагьай чӀал я!
- АВАЙ-АВАЙВАЛ лугьузва вуна! Вазчидай кьван вуч я, я кьейи хва!
- Бес гьикӀа! Бес гьикӀа! За ДЕР-БЕНТДА заочни институт куьтягьнавайди я! Завдиплом гвайди я!
- Чан Яру кваса, зунни ви компанидиз кӀвалахал къачу ман!
(гъилив цав къалурзава)
ЦӀару кваса (минетиз адан гуьгъуна физва):
- Бес за хизан хуьдачни? Ша, чина кьведа саналбизнес ийин!
Яру кваса (гъилин гьерекатдив «квахьа,алата» лугьузва):
- Уртах афардилай жуван пипӀиш хъсан я!
(Уьфт ягъиз-ягъиз сегьнедай акъатзава. ЦӀару кваса кьве гъил виликна адангуьгъуьна физва.)
Яру кваса дезгедин кьулухъ акъвазнава. Витринда ятар, мижеяр, нинияр ва маса затӀарэцигнава.
ЦӀару кваса (сегьнедиз къвезва):
- Мубаракхьурай, мубарак хьурай! Яру кваса, эхир хьи, вакайни алигарх хьана. За гила жув ацукьай-къарагъай чкайрал ви тарифар ийирвал я. Зазалигарх тир дуст ава лугьурвал я! Ваз хъсан реклама хьурай, лугьуз.
- Вун сагърай! Ви гафар хъсанбуря. Анжах, ваз чир хьухь, гафарихъ за магазиндайса затӀни гузвайди туш! Витринра эцигнавай затӀар вири пулунихъ я!
- Зун гъавурда ава. Магазинрайгузвай затӀар советрин-коммунистрин девирданипулунихъ тир. Тем более, гила – капитализмада! Зун пул гуз гьазур я! Анжах заз герек тир товардихъ!
- Ваз вуч герек ятӀа, вири зи магазинда авазва.
- АкӀ ятӀа, заз са киле гьахъ-адалат це.
- Я ЦӀару кваса, гила килеяр амайдитуш. Гила вири затӀар килойрив алцумзавайди я!
- ЯкӀ ятӀа, заз са кило гьахъ-адалат це!
- Валлагь ЦӀару кваса, шумуд йися, гьахъ-адалатдин импорт амачиз. ГЬАХЪ-АДАЛАТАХЪАЙЗАВАЙ заводар, фабрикаяр фадлай акъвазнава, абур гьич Дубайдани, Китайдани амач. Вуна са маса затӀ тӀалаб ая!
- АкӀ хьайила, заз са киле ашкъи–мугьуббат це!
- Яда, ваз жуваз ашкъи-мугьуббатавачиз яни? Амани ваз за гана канзавани?
- Заз авайтӀа, зун ви магазиндизкъведачир ман!
- Валлагь ЦӀару кваса, ашкъи-мугьуббат гьазурзавай фабрикаяр и Кьасумхуьрел цӀийиз-цӀийиз ахъайнава, кӀвалахик акатнава,лагьудай ванер заз атанва, анжах а коммерсантрихъ галаз заз гьеле контрактар авач. КонтрактктӀунайдалай кьулухъ за вав хабар агакьарда, садлагьай - эксклюзив партиядикай за ваз са килоашкъи-мугьуббат гуда. Лап ужуздай. Къе ваззавай са маса затӀ кан хьухь!
- Яда, зун рехъ атӀана, жибиндапул туна ви магазиндиз атанватӀа, гъил ичӀизхъфин тийин. Заз …женнетдиз са путёвка хьайитӀани це, за вилик тӀвар кьур затӀар вири анаавайди я!
- Валлагь, дуст, женнетдиз путёвкаяр маса гана куьтягь хьанва. Абур дефицит я! Абур амач!
- Гьик амач? Вучиз авач? Виридалай шегьре рекьер женнет галай патахъ физвайбур я! Накь Масковдин мер Собянина лугьузвайхьи, шегьердин метродин гила ахъайнавай эхиримжи станция лап женнетдин варарин патавагакьнава! Ви магазинда аниз бес вучиз билетавайди туш?
- Валлагь, срыв хьанва! Женнетдинпутёвкаяр скинхетрини мигрантри къачуна кутягьнава!
- Зун гила ви магазиндай гъиличӀиз хъфидани?
- Амай путёвкаяр анжах жегьлемдинбур я! Гудани за ваз жегьлемдиз са путёвка? Гьавая!
- Гьавая? Це кван! ВакӀай чӀаракъатайтӀани хийир я!
(стул кьуна ЦӀару кваса ягъун патал аданвинел физва):
- Ма, ваз жегьлемдиз путёвка! Диде икӀ хьайиди….
(ЦӀару кваса катзава, Ярукваса адахъ галтугзава)
Яру квасадини ЦӀару квасади санал эрекьхъвазва. Пуд лагьай румка хкажайла Яру квасади лугьузва:
- Я ЦӀару кваса, зи рикӀе хер хьанвай са дерт ава. Гила хьайитӀани ам ваз лугьун тавуна завай акъваз жезвач.
- Шумуд йисар я, чна санал эрекьхъваз. Гилани чна и эрекьдиз са «лезги салам»тӀуькӀуьрнавач.
- Бес гьикӀа? ТахьайтӀа, са югъкъведа, эрекь Дахди чакай хъелда гьа!
- Вуна дуьз лугьузва! Бес чнагьихътин салам туькӀуьрин?
- Урусри эрекь хъвадайла вуч лугьузва?
- Даргийри эрекь хъвадайла вучлугьузва?
- Аварри эрекь хъвадайла вуч лугьузва? ЦӀару кваса: - Сахли!
- Китаецри эрекь хъвадайла вучлугьузва? ЦӀару кваса: - Чан чун!
- Бес чаз вучиз жуван гаф авайдитуш?
- Ша, чна эрекьдиз са шиир туькӀуь-рин.
ЭРЕКЬ-ЧЕХИР аваз хьурай, Закускани галаз хьурай! Я масадан пулунихъ, Яни аламаз хьурай! ЦӀару кваса: - Ваъ, пара яргъи жезва! Ша, чна ирумка ви шиир-салам галачиз хъван!
- Вуна за туькӀуьрнавай шиирсалам кьабулзавачни? АкӀ ятӀа, за хъелда! За хъвадач! ЦӀару кваса: - Яда, ви салам пара яргъи я!
- Вуна зун чӀалахъарна! Давай!
ЦӀару кваса (сегьнеда Яру квасадал душушжезва): - Яда, Яру кваса, ваз чидани алатай дяведа зи кьилел вуч атанайтӀа?
- Шумуд йис я, заз гьар юкъуз витӀиш акваз. Вун физ-хуьквезвай чкаяр пивнойнидухан я! Я кьейи хва, вун дяведа хьайиди яни? Вунмехъерик питарддин ван акъатайла кӀев жен паталкьифрен тӀеквен жугъурзавай ЦӀару кваса тушни?
- Заз цӀуд-цӀувад тӀул авайди я! Ваз дуьньядикай хабар авач! И эхиримжи дяведа Гитлер Кавказдай чукур хъувурди зун тушни?
- Эхь, яда! Зи гьунар, кьегьалвалтарихдин ктабра пример яз къалурзавайди я! Бесвуна ктабар кӀелзавачни?
- Бубади зун школадиз гатаз-гатазракъурдай чӀавара, чара атӀана, сад-кьве ктабдинчар за ахъай авурди я. А ктабра Жукован, Сталинан, Гитлеран ва масадбурун тӀварар авай. ВитӀвар заз са ктабдани акунач хьир.
- Вуна кӀелай ктабар зал пехилбуру кхьенвайбур хьанва! И мукьвара чӀехи ксарикай сада хъсан лагьана: «Тарихдин ктабарцӀийикӀа кхьин хъувуна канзава!». Ваз чидани адавучиз акӀ лагьанатӀа? А ктабра зи – ЦӀару квасадин тӀвар авач лугьуз!
- Гьелбетта! Яб акала! За ваз дяведикай рахан. Йикъарикай са югъ я. ЯГЪ-ЯГЪУНАРФИЗВА. Зи патав гвай салдатар вири гебердецхьанва.
- За вун гьикӀа гъавурда тван! Вири чилел ярх хьанва, садни къарагъ хъийизмач. Зун – ЦӀару кваса ягъи душмандин хура текалама. Акуна заз кьулухъайни ягъияр къвезва. Завкьве хилен тфенг гвай. Тфенгдин ифена хъуьтуьлхьанвай са луьле къат авуна элкъуьрна за кьулухъ. Ахпа виликай къвезвайбурузни, кьулухъайкъвезвайбурузни цӀай гана за. Абур къвезва, заягъиз ярхарзава! Абур къвезва, за ягъиз ярхар-зава!
- Садни акуна заз, кьулухъай зиэрчӀи кьуьнел са касди гъил эцигна. А гъилин иесиди заз лагьана: ЦӀару кваса, и немецар вириягъана рекьимир. Са тӀимил инсаф ая. Абурни инсанар я! Абурузни хизанар, аялар авайди я!
- Яда, ам вуж тиртӀа? Ви къуьнелгъил эцигнавайди?
- Зун элкъвена килигна. КилигайтӀа зи кьулухъ товариш Сталин акъвазнава!
- Яда, ам вахъ галаз лезги чӀалал раханани?
- Эхь яда! (гъилин гьерекатарийиз-ийиз кьведни сегьнедай акъатзава)
Муаллимдин сихил ЭчӀехуьруьн сур чӀавариннесилрикай сад яз хуьруьн бине ктурбурикай гьисабзавайди я. Къуьрер, Алиханар, Эгьметар, Багъияр лугьудай са шумуд хилериз пай хьанвайи сихилдал гуьгъвенай хъевгьенвайбурни гала. Къенин юкъуз чаз чизвайди сиверай-сиверизфена чав агакьнавай гафар я. Маса са тарихдинфакт хьиз Сур Алам шегьердин (Ялама) цӀуру сурара авай «Малла Эгьметан пӀир» муаллимдинчӀехи бубайрин тӀвар алай са гуьмбет къалуризжеда. Гьажи муаллимдихъ галаз зи мукьвалай танишвал ЭчӀехуьрин юкьван мектебда кӀелзавай йисарилай авална. ЭчӀехуьруьз Шура гьакумат атайлаада Яламада моллавилин медресада кӀелзавай. Гуьгъуьнай Дербентда педагогвилин мектеб акъалтӀрай жегьил, кӀелунар давамарун патал Къазандин Медицинадин Универстетдиз гьахьнай. Амма буба регьметдиз фена лугьуз хуьруьз элкьвениз мажбур хьанай. Гьажидивай университетдакӀелиз хъхьанач. Ада са шумуд хуьруьн мектебрамуаллимвална. ЭчӀехуьрин мектебда заз тарсар гузвай Гьажимуаллимдиз са шумуд критериядиз килигана муькӀуь муаллимралай тафаватквай хесетар авай. Икьакьан, лацу якарин, чешмегар алай ва парамихьиз алукӀдай касди на лугьун, дагъдин хуьре
кьил хуьзвачир. И муаллим муькуьбур хьиз програмда авай тек кьве абзац кӀелна хъфидачир, адааялриз насигьатар гудай, жемятдин арада чеб тухудий къайдарикай рахадай. Гьажи муаллимдинбубайрин мисалриз элкъвенвай каламрикай сашумуд къени зи рикӀел алама:
-Аялрин шалвардал пине хьун татугай картуш. Татугай кар абурун перемдин хевел кьас,кикерин кӀаник чирк хьун Я.-ВИ дедедини бубади фекьидиз эверна адазчрана аш гана вал тӀвар эцигнавайди я. Жуван тӀварциз лайих кӀвалахар АЯ!-КӀЕЛА, за гайи тарсарикай ваз зиян акуртӀа,чкадал за ви бубадив чи гьейетдаллай БАРЦӀАКВАХКУДА.-САБУР ая, мез хуьз алахъа, чин тийирди, такурди рахамир!
Гьажи Къадиран хва Исаев урус чӀалан муаллим тир ва адаз вичин предмет хъсан чидай. Муаллимдин зегьметдин бегьер хьиз ада тарсар гайиэчӀехвийрикай цӀудралди ксари мектеб Азербайжан чӀалалди куьтягьнаватӀани, Урусатда институтар акьалтӀарнава. Мадни са шагьидвал, чисейли, экуь инсан Асеф Мегьмана вичин «Жуважувакай» улубда кхьизва: « - За Хизи райондинса хуьре, Гьажи муаллимди заз гайи тарсарин базадивди урус чӀалан тарсар гузвай». Заз чиз, зун хьиз армиядиз фейла, Баку, Сумгаит, Махачкала, Ставропол ва маса Урусатдиншегьерра чӀалан кьезилвал акуна, муаллимдиндиде - бубайриз «регьмет» гъайибурун сан вишералди жеди. Муаллимдиз вири хуьруьнвийри хьиз майишатдин кӀвалахарни авурдалай кьулухъ чӀижеризкилигдай вахтни амукьдай. Интеллигент муаллимдин гьаятдай ЭчӀехуьре белки садазни авачиргладиолосар, георгинаяр, къизилгуьлер ва масацуьквер эксик жедачир. Ада хуьруьнвийрин цӀлансятар кардик кутан хъийидай ва КцӀариз физагакь тийизвай начагърин тӀазвай сухварни акъуддий. Гьажи муаллимдиз хуьре садазни АВАЧИР«ЦАМ» твар алай гъвечи кицӀни авай. Адан «хоббий»рикай садни багъманчивал тир. Гьейетдалктунвай багъда «Синаб», «Белфор», «Семиринка», «Лацу», «Падяру», «Къизил Эгьмед» вамаса ичин, гьакӀни «Абасбегар», «Эгьметар»,«Пад яруяр» суртарин чуьхвердин тарарихъгалаз дамбулрин, ктикрин, чумалдин, жумун, пӀинийрин тарарни авай. Муаллимдин универсалвал къалурзавай фактарикай садни, хъсан тар ягъун тир. Яшар хьанвайкасари ада тек са тардив - Къайинбеган мехъериндем аладарнай, - лугьуз тарифардий. Зи рикӀелхъсан алама, 6–лагьай классда кӀелдайла чна хуьруьн клубда концерт ганай. Концертдиз чун гьазурай муаллимар Баламетов Балажа, Мурадов Йуьнуьйуллагь, Юнус Багъиров ва Гьажи муаллим тир. Феномен рикӀел алумукьун, кӀвеле вичин ктабхана авай и муаллим на лугьун, муькуьбуруз са«эталон» тир. Ада тарс гудайлани, ихтилатардайлани хътуьл рахадай, тербия гудай. Гьажи муаллим «бахт авайбурикай» я лугьуз хизан туькӀуьр- дайлани адан бахтуни гъанвай. Туькьуьлрикайтир Тагьиран чӀехи хва Меттиханан руш Назанимуаллимдин уьмуьрдин юлдаш хьана. ГъуцӀариабруз ругуд велед-вад хвани са руш бахшна. Советрин атеиствалин идеологиядин хенжелдин кьве патани атӀузвай са девирда муаллимдивичин аялрал эцӀегай тӀварари, адан къенепатандуьнядикай хабар гузва. Гуьгъуьнай за кьатӀана,муаллимди и тӀварар Аллагьдин 99 сифетдинарадай хкянавай. Жами, Къадир, Абу Бекир, Гьамид, Шамил. Вад стхадин авайни – авачир са ВАХ–ИРИСА (Бажиханум). Къенин йикъан лезги поэзияда лезги зари таватрин арада «Ирид планетдикай сад», гъезелханум. Ирис – Кав. Алупаниядиншарвалрикай сад. ТӀварарилай аквазвайвал, Гьажи муаллим Советдин системдин муаллимятӀани, ам къене чӀехи иман авай Аллагьдал чӀалахъ - экуь ИНСАН ТИР.«РИКӀЕ авайда цӀирда», - лугьуда бубайри. Гьажи муаллимдин яшар 80 лай алатайла, жуваз
Исламдай чидайбур ЭчӀехуьруьн жемятдив агакьардай вахт атана. Хуьре ХVIII –XIX виш йисаракьве медресе хьанвай ва ана савад авай ругьанифекьийри тарсар гузвай. А чӀаван ЭчӀехуьрефекьивал, са шумуд ктабрин кирам Зекерийе Эфендиди- Жами Эфендидив, Зеки Эфендиди Малла Серкерав, Гьажи Адила - Билал Фекьидиввахкузавай. Ахпа девир акӀатана хьи, виринахьиз ЭчӀехуьрени диндин савад авачир, Кьурандин кьве аят хуралай чидайбуруни фекьивална. Гьахъ лагайтӀа, хуьре гуьгъуьнай хьайи фекьияр Гьашим Турабан хва ва Али Кьадиран хва диндинсавад авачтӀани, чеб имандал кӀеви, адалат винекьадай фекъияр тир. Вахт атана вилик галайбуррагьметдиз фена ЭчӀехуьре фекьивалзавайди гьатхъвунач. Гьа и чӀавуз жемятрин тӀалабунринвилик таб тахьай Гьажи муаллимдикай фекьихьана. Мягьтел жедай кар я, Гьажи муаллимдинтӀварцихъ я фекьи, яни мулла лакӀаб галкӀанач ваадаз варида уьмурдин эхирда кьан икрамвиливди ГЬАЖИ МУАЛЛИМ лагьана. Муаллимди фекьивал авун хуьруьнвирин рикӀяй тир. Ада Кьурандай аятар хътуьл, мехмерванцивди лезги лирлийрин нугъатдалди кӀелдай. Пара чӀаваризни аятрин лезгидал мана-метлебачухардай. Фекьивалзавай касди вичин муаллимвилин къаст рикӀелай алуднач ва вичин чкадалшакӀурт гьазурна. Муаллимди Жабир Зейнеддинан хциз арабдин гьарфар, кӀелиз ва аятрин ачухвилер чирна. Гьажи муаллимди хуьре уьмурза ватӀани, ам вил ахъа ва дуьнеда физвай процессарвиливди хуьзвай ва вичин гаф лугьузвай, вичинфикир авай экуь инсанрикай тир.
Зи рикӀел муаллимдихъ галаз хьайи эхирдинакун алама… Хайи хуьруьз хтайла заз, - муаллим начах я, - лагьанай. Зун 92 яш жезвай муаллимдал кьил чугваз фенай. Зи мумадин хва Абубекира зун, муаллимкъатканавай кӀвализ ахъайна. КӀвелерин рагъакӀидай патавай кьве дакӀарди сувуз килигзавай. КӀвал гъвечӀи, шкӀуь тавхана тир. ЧилекӀвал ацӀай сумаг, са столни - кьве стул, кроватдин патав тумбучка ва тӀваларикай хранвай улубрин полка. ЦӀлал халичадин ванелтар. Михьи, тӀили кӀвал… Зи рикӀел са чӀавара за кӀелай са ктабда авай Капитан Немодин кабинет хтанай. Муаллим за лугьуниз килиг тавуна меселайкъарагъна, столдихъ ацукьна. Чи ихтилатругуд сятдалай виниз фенай. На лугьун, чиарада гьич 40 йисан тафават авачир, им сакӀавилин вини кӀар тир. Зун пагь атӀана амай,92 яш авай муаллимдин зегьиндин хцивал вучтир, на лугьун кас “ЭчӀехуьруьн чан алай энциклопедия” тир. Ада заз вичин архивдай I924 йисуз Дербентда кӀелдайла табасаранвидин рушаз, лезгидалди кхенвай шиир кӀелна. Квез архивдин туькӀвейвал акунайтӀа?! Зун муаллимдин ихтилатдикай тух жезвачир, дегьрин насигьатрив ацӀанвай фикирар,дагъвийрин адетрин пунар, лезги поэзия, алупандин, христианвилин, исламдин ва маса динерин философия… Муаллимдин илимдин къую пара дериндаавай ва адан кьатӀунар пара кьакьандавай… И дуьне, гьахъ дуьне, фана дуьне, цӀавар чилер… Чаз чин тийидайбур… Играми кӀелзавайди, за квез - заз акур, чаз тарс гайи, виридаз чидай чи багьри Гьажи муаллимдикайихтилатна.
Адаз Аллагьди рагьмет авурай! АМИН!
Роман Махачкалада 300 тираждал 2013 йисуз басмадайакъатнава. Кирамди 325 чарчечаз ХIХ асирдин лезги классикзари Етим Эминан уьмуьрдинрекъикай кхьизва. Роман за кӀелна ва заз адакайжуван веривердар са тӀили кӀелдайдан фикирар хьиз кхьиз канзава. Роман кӀелдайла зи хиялдизчпин уьмуьрдикай раманаркхьин чи зарийрин хиве авай сахейли каркам ксарин тӀвараратана… Ран, Вече, Урнаур, Давдакь, Шаргир, Жуваншир, Пакувияр, Гьажи Давут, Фатали хан, Ярали Гьиливи, Мегьамед Ярагъви, Муртуз агъа, Забит Ризван, Лезги Нямет… ва мад икӀвишералди… Чна пара чӀавуз заридиз уьмуьрай чӀав ва чка фагьумдакьун тавуна, къиметар гузалахъзава. Гьаким Къурбананулуб кӀелайдилай къулухъ, заз Етим Эминан кьадар-кьисмет ваадан чан алай къамат цӀийижуьреда акуна. Гаф авачиз Гьаким Къурбана чугванвай чӀехизегьмет тарифдиз лайихди я ваи кар лезги литература авайдалайни вини гьавадиз акъатунизкумекзавай савкьват я. Улубдагьеле аранриз куьчар тавунвайдагъдин хуьрерин чкаяр, топонимар, гьидронимар чи чӀалалкхьенва ва и кардиз чӀехи масава. Тарихдал рикӀалайбурувайни улубдикай менфеят къачуз жеда. Мисал яз: Къубамагьалдиз куьч хьайи Кьилегьрин хуьруькай (101-чин), Абу Муслима Лезгистанда эцигайсифте мискӀинрикай (Кьуьчхуьр, Ахцегь, РичӀ, Яхул, ЧӀурал…) малуматар акуна. Гьаким Къурбанан новаторвални такун мумкин туш. Ада ироманда Алупания, Лезгистан, Кьулан вацӀ, ЧӀУРАЛ(ДЕРБЕНТ),УЛУБ, ли, чӀал(шиир), мазан вамаса чал кхьинра тӀимил гьалтзавай гафарикайни менфят къачузва. Кирамди бубайрин мисалар, вичин фикир атӀумарунпатал пара устадвиливди чкадалацукьарзава. Заз хуш АТАЙБУР:«МАЛ ийесидиз ухшар ЖЕДА»,«ВИРТӀЕДИН кьечӀгъайила кӀвализ, гьахъвал фида ГЬУЬЛУЬЗ»,«ГАТУЗ далдам гатайла, харкъвада», «Яргъа авай Аллагьдихъ галаз рахардалай мукьвалалай инсанрихъ галаз рахунхъсан я». Кирамдин ибараярни чкадалаватзава. Мисал яз: «Чубарукдин муг хьиз, рагак ккӀанвайхуьр.», «Зун хандин виликайнифена, балкӀандин къулухъайни…» «Тагьира чуьнгуьрдиняпар акъажна…» ва икӀмадни. Улубдай заз Къуба пата мецера авачир гафарни АКУНА:-ИЯЛАР - вири ХИЗАН.-ПКАВУЛ- чамран НАЙИБ.-ВАРДАНАГ элкъуьруьн – къавуз кул гайидалай къулухъ элкъуьрзавай ЗЕРЯТ.-МЕХЪЕРИН свараг- свас гъизфейибурин кӀватӀал. Чи литературада физвай процессар ва абур тупӀалайна критикадин сафунай акъудин герекавай кар тирди вири гъавурдаакьазва. Садни, критика, литература вилик финиз рум гузвайзерят я. Гила заз, са кӀелзавайди хьизжуваз акур татугвилерикайрахаз канзава. 1853- йис. Дагъустандин Ялцугъ хуьр. Савадавайбур кьитӀ, сур лезги адетаркӀеви, кавха, фекьи ва къазийрин куьмекдивди халкь рекъе
«дили дуьнядин чирагъ»
гузвай чӀавар. Ялцугъиз кирамди кхьизвайвал,патахъай къвезвайбурни «са алверзавай чувудни,къеле гуз къвезай яхулви» ятӀани, рахунра самбартуьркерин ва фарсарин гафар ава: Яшамиш, инсансуз, гьахъсуз, марифсуз, эдебсуз, азгъун, бегьемсуз, дагълар-дашлерай, ирелу, башибузукь,атлу, ата-буба, къужах ламиш, гуьллуь парча,инанмуш, ишаре, бирдан, къундарма… ва мадикӀ… Вични, и гафарин виридаз чи хайи чӀала синонимар ава. Зун чӀалах туш хьи, Куьредин Ялцугь хуьре вични 1853 йисуз рахунра икьван чарагафар жен. Романда заз са шумуд чкадал рикӀел амукьдай,фагьумда гел тадай кулминациядин кӀукӀушаракуна. Ибур, Эмин сухта дустарихъ галаз Самурдере аквадай Сувдин синел акъахна Кьулан вацӀуз, Къуба магьалдиз, Алупандин сувариз ки-лигна лагьай монолог(102-чин). Эмин халуйринхуьруьз- КӀахцугъиз фейила, мехъерик Куьрединхандин нуькерриз свас сифте хандин патав тухузкан хьийла кьиле фейи акъажунрин сегьне(133чин). Кьасумхуьрел хьайи Мамрачви Къазанфара Барон Услара теснифнавай гьарфаралди КХЬЕНВАЙ«КУЬЕДИН жуз» тӀвар алай улуб чинал акъуддайсегьне(227-чин), заридин Ялцугърин жемятдивай«гьалалвал» къачузвай сегьне хьана.
Чи културадин журналдинрекъе тур йисан агалкьунарикайсадни «АЛАМ»-ДИН улубар» сериядай сифте ктабар экуьналакъатун гьисабиз жеда. ЭХЬ,ЖУРНАЛДИН редколлегиядинмеслят далди гьазурай УЛУБАР20I3-ЙИСАН эхирра Бакудавай«Азербайжан» издателстводачап ХЬАНА.«АЛАМ-ДИН улубар» тилитдикай сифте ктаб журналдин кӀвалахдар Жалал Багъираштулакхьенвай «Чинеба гаф» тӀваралай логикадин месэлейрин кӀватӀал хьана. Ктабдин редактор Камран Аламви я. Ада КХЬИЗВА:«И улуб Жалал муаллимдинхайи чӀалал акъатнавай сифтедихьуниз килиг тавуна хайи чӀалал кӀелдайбуруз ам фадлайчизва. Гьеле «Совет кенди» газетда кӀвалахзавай чӀаварилайада Фейруз Бадалов ва Муьзеффер Меликмамедов хьтин чи литературадин вилик-кьиликгалай ксарихъ галаз къуьнкъуьне туна чи чӀалан проблемар чирнава. I992-ЙИСУЗ«САМУР» газет акъатайла сифтеи кардихъ къуьн кутурбурукайсадни Жалал муаллим тир.» ШатӀийриз логикадин царцӀейчирвилерин вини гьавада женкъенин юкъуз гзаф важиб тирдикъейдзавай улубдин АВТОРДИ«АКЪУЛДИВДИ фагьумиз чира»тӀвар тунавай сифте гафуналугьузва: «Йигин камаралдиглобализациядин патахъ физвайдуьнядин аваданвилиз дигай язкӀвач вегьиз канзавай гьар сажегьилдиз, мектебда кӀелзавайдаз, санал къачурла вири шатӀ-ийриз логикадин чирвилерхьун, чара авачир кар тирдирагъ алай югъ хьиз аквазва. Муькуь патайни рикӀелайалудна жедач хьи, логикадинкьатӀунрин вини гьавада хьуниинсандиз вичи-вич чирзава, амкьилди хьуниз ва ялгъуздаказверевирдар авуна къарар гунизгьазурзава. Маса гафуналдилагьайтӀа, адаз азадвилин масанвилиз атӀай къимет гуз чирзава». ГьакӀни я. РикӀивайни, гьар саинсанди ийизвай крар мураддиздигай нетижадал гъин паталдисифте абрун мана-метлебдиндеринвилевай вири шартӀар логикадин къанунрин сафунайягъана канда. Гьавиляй, чнамеслят ГУЗВА:КТАБ къачунакӀела! «Чинеба гаф» улубдикайцӀийиз кӀелиз чирзавай аялривайни, жегьилривайни, яшархьанвайбурувайни менфят къачуз ЖЕДА.«АЛАМ»-ДИН улубар» тилитдикай чап хьанвай 2 лагьайктабдин тӀвар «Лезги поэзиядинантология» я. Улуб «АЛАМ»ДИН редколлегиядин панарикайсад тир зари, кхьираг ва публицист Вакъиф Муьшкуьвиди гьазурнава. «Лезги поэзиядинантология» лезги шаиррин эсеррин кӀватӀал хьунилай алава сашумуд аваданвилелди вине ава. Сад лагьайди, улубдиз VIIВИШЙИСАРА уьмуьрнавай Гуьлгер таваталай авална къенинйикъаралди кхьизвай гзаф сандалезги зарийрин эсерар аватнава. Кьвед лагьайди, кӀватӀалдизшиирар лезги ва азербайжанчӀаларалди гьатнава. Шиираразербайжан чӀалаз элкъуьрнавайди Вакъиф Муьшкуьрви я. Дуьз я, и цӀарцӀей сифте камхьиз лезги ва азербайжан чӀаларал эсерар туькуьрнавай рагьметхьайи шаир Келентер Келентерлидин 2011-ЙИСУЗ«НАСИР» издателствода чапдайакъатай «Лезги поэзиядай чешнеяр» тӀвар алай улуб гьисабунгерек я. А ктабди Азербайжандин кӀелдайбур СтӀур Дала гьа лай инихъ гзаф санда лезгишаиррин эсерихъ галаз сифте язтанишарзава. К. Келентерли Азер байжан чӀалалди кӀелзавайбурунни патай вичин дигайпоэзиядивди къабул хьанвайтамам шаир тирди фикирдакьурла, «Лезги поэзиядай чешнеяр» ктаб арадал акъатун вичлезги литературадин тарихдавакъиадай гьисабиз жедаймасан са кар тир. Амма ктабэкуьнал акъатайдалай кьулухъулуб гьазурайбурунни са бязи
авторрин арада хьайи «акъажунарин» гегьенш публикадизкьван акъатнай... Элкъуьрун вич гьикьван гзафдамахдин кар ятӀа, гьакьваннизалан са кӀвалах я. Къелемдиниесийриз хъсан чида, цӀуру Советрин аямда шиир элкъуь рзавайдан зегьметдиз автординвичин кӀвалахдиз кьван мас гузвай. Маса гафуналди, сад хьизгонорар къачузвай. Чаз, и гафаралди са чӀалай маса чӀалаз элкъуьрзавайда сифте и кардинжавабдарвал кьатӀунин важибвал вилик чӀугваз канзава. ЦӀийи улубдин кирамди «Лезгилитературадихъай ва Азербайжан чӀалаз элкъуьрунин тарихдикай» тӀавар эцигнавай сифтегафуна къейдзавайвал, ам и кардал 30 йисалайни пара са вахт яхьи машгъул жез ва элкъуьрунин сенятдив гзав жавабдарвиливди эгечӀнава. Ада КХЬИЗВА:«ИГРАМИ кӀелчияр, куь гъилевайи улуб авторди алатай вишйисан 80-йисарилай гъиле кьунвайди я. Эсерар элкъуьрдайчӀавуз чна кьилин фикир абрунмана-метлеб авайвал хуьниз,эсер кхьенвай касдин фагьумкӀелчидив агакьруниз ганва. Икьве чӀал чара-чара чӀаларин хизанрик акатуни чи гъилевай кармадни заланарзавай, куьз лагьайтӀа Къвфкъаз ЧӀАЛАРИННИТУЬРК-АЛТАЙ чӀаларин арадагзаф тефирар авайди я». Улубдин автор, ам туькӀуьрдайвядеда, алахънава хьи, и куь гъилевай улуб, сад лагьайди, азербайжанвийриз лезги халкь ваадан литература хъсан чир хьурай, къвед лагьайди, дидед чӀалал кӀел-кхьин течизвай лезгистха-вахариз хайи литературадикай хабар хьурай, пуд лагьайди,и халкьарин арадавай галкӀаярмадни тӀарам хьурай.
Чи играми чӀугвар, публисист, Дарвин Велибегован вах Гуьлпери Велибеговадин «Зи Ватан» тӀвар алай шииррин кӀватал Махьачкъаладин «ЛО ТОС» чапханада басма хьанва.1937 лагьай йисуз Ахцегь райондин Чеперин хуьре дидедизхьанвай Гуьлпериди алай чӀавуз Махьачкъалада уьмуьрзава. Улубда автордин хайи чилиниервиликай, баракаллу инсанрикай, Ватандикай, кьисметрикай, муьгьубатдикай, гьакӀниаялар патал шиирар кӀватӀхьанва. Авторди и МУКЬВАРА«МАРВАР»ДИЗ и иер шиирринкӀунчӀпешкеш ракъанвай, чнаадан шиирар кӀелна. Хушдаказкьабулна.
И мукьвара Бакудавай «Низами» кино центрда Этибар СтӀурвидин сценаридалди режиссер Васиф Мамедзадеди чӀугунавай «Буба - ашкьидинни цӀун арада» бедии-документал филмдизпрессадин патай сифте килигуниз талукь мярекат кьиле фена. Фейи йисан октябрдин 24-лайпландик кутуна гегьенш публикадин ихтиярдизганвай сеансар кьилиз акъатнава. Кинолент Э.СтӀурвидин «Буба» повестдинсюжетдин мотиврин пуналлаз чӀугунва. Кирамрифилмдин кьилинфабулада кьегьалса лезги жегьилдинвичин экуь пакамантуькӀуьруьн паталдитухузавай женгинин рехъ жуьребанаваралди лентиниз къачунва. Филмдин кьилинкъагьриман ХХ виш йисан кьилера гьакъунинпайдах хкажна игитвилералди тӀвар-ван акъуднавай къачагъ КӀири Буба я. Адан рол филмда Эмин Севдималиева тамамарнава. Им жегьил актердинкинода вегьизвай сифте кам я. Идаз килиг тавунаадавай гзаф наварин психоложи, гьакӀни садсадаз акси характеррин КӀВАТӀАЛТИР-БУБА образдин хивей лайихдаказ къвез хьанва. ЦӀийи филмдин сюжетрин чӀехи пай КцӀариндагъдин хуьрера, Дербентда, Къубада ва Шабранда лентиниз къачунва. «Буба» филмда Азербайжандин тӀвар-ван авай актерри, халкьдинартистар - Гьажи Исмайилова, Тариел Кьасумова, Ясин Къараева, гьакӀни лайихлу артистар - Къурбан Исмайилова, Сугъра Багъирзадеди ва Егане Гьуьсейнлиди чара-чара образрал чан гъизва. Сашакни авач хьи, абрун профессионалвили къугъвазвай ролармадни ацайди ва тамамди хьуниз, эсердин аваданвилиз къуллугъзава. Кинодин са бязи сегьнейра Бакудин, Дербентдин ва КцӀарин девлетдин театррин актеррини иштиракзава. Филм «S production” студияда чӀугунава. Квевай филимдикай вири малуматар сайтунай къачуз жеда.
– ашкъидинни цӀун арада»
"Къацу хьанва, аку кьуд-пад, Жезвачни бес гуьгьуьл ви шад? Алатнава чӀурарал ни, Уях хьанва чижни куьнуь. Беневшади кьил хкажна Килигзава вил агажна, Хурам тушни акур вилер, КӀурукӀзавай тарцин хилер? Яхъ вуна ша, гъиле къелем, Къвезвачни ваз гатфарин ТӀЕМ?"ЛУГЬУМИР заз, вуна эй рикӀ, Кхьихь шиир Яракай гьикӀ! ЯтӀани заз тӀебиат хуш, Яр патав гвач-жедач хьи нуш, Зи руьгьдикай ваз хабар туш ?! Гъамарикай хьанвай кӀватӀал, Дерт квахьзавай стӀал- стӀал, Ваз хабар туш, эхь хабар туш !Къен гапурди атӀуникай , Зи илгьамдин хана лувар, Вучда за икӀ атуникай, Яр галачиз Яран сувар?
Вуч хъсан тир гатун бере АцӀанвай варз акъатнавай, Акъвазнавай гьуьлуьн кьере Чун сад садав агатнавай . РапӀ- рапӀзавай вилери ви Цавун гъед хьиз нур гузавай, Юзазавай гъилери ви Зи гъилерин къен кузавай… Вуч мискьи тир вун а йифиз Са гаф кьванни лугьун тийиз, Саки тади галай хъфиз , Элкъвез кьулухъ гьа килигиз. Къалабулух галай рикӀик , Хиялзавай квекай вуна?
Зи дердиниз хьана шерик Белки тир ви кефер чӀана? Гьисзавай ви рикӀин ягъун Канивилин авазар хьиз ГалатӀани чандик юзун Алахънавай мани кхьиз.. А легьзеяр фена вуч фад … Чир хьухь зун вахъ гьикӀ я гъарикӀ! Авуна хьи на заз инад Пад жез туна хуруда рикӀ …
Кан жеда гьикӀ хъфиз хайи СтӀуриз , Майдин вацра кьуд пад къацу хьайила, ЦӀрадайла живер вацӀуз авахьиз, ТӀебиатди цуьквериз чан гайила. ЦӀигел я зун хуьруьн къайи булахдихъ, КӀаник галай машгьур кимихъ жегьилрин, Наз гузавай чи таватрин бухахдихъ, Акунривди дерт чукӀурдай сефилрин. Ван алатна фирла лапаг яйлахдиз РикӀел къвечни чун ацукьдай чӀереяр? Къацу чӀурал вирт кӀватдай чӀижер хьиз Къугъваз- къугъваз келер хуьдай береяр... Хъфиз канда айвандилай килигиз, Шагьдин суван живер алай кӀукӀушриз. ХтанватӀа чубарукар илигиз, Гатфариз хас миливал гъиз рикӀериз ?
ЦӀийи ктабар Бакуда «АЛАМ» журналдин редакциядай КцӀара «КЦӀАР» газетдин редакциядай къачуз жуда.
Логикадин кьатӀунар вини гьавадавайинсан кьилди жеда, ада аямдин вирикрарай хъсан кьил акъудда!
* VII асирда лезги чӀалалди сифте шиир кхьеди вуж я?* Чи поэзиядин аваданвилин кимел мад вужар ала?
КӀела, «АЛАМ»ДИН улубар, Куь кефер хьурай къумбар!
Лез ги чӀалан группадихъ галай халкь ар са нал кӀватӀза вайкьу лан тар.
аллагьди рагьметрай!амин!руслан ПИРВЕРДИЕВ,
2012-йисалай кьил кутуна чижурналди гьар йисуз Яран суварин вилик кьиле ТУХУЗВАЙ«ЙИСАН манидар-2013» конкурскьилиз акъатна, «ЛИРА»ЯРЧПИНСАГЬИБРИВ вахкузвай мярекат Дербентдин лезги театрдин дараматда кьиле фена. Мярекатда Азербайджан Республикадинхалкьдин артист, профессор Жанет Селимовадини иштиракзавай. Гъалибриз дипломарни Жанет Селимовади вичи агакь-арна. Ци дипломар кьве номинацияда гана. Лезги эстрададинманияр номинациядай гъалиб Дербентдин лезги театрдинактер
,халкьдин ва мазанрин маниярноминациядай чи шира ашукь Ширинан хва
Чна абур барка ийизвава мадни чӀехи агалкьунартӀалабзава!
- КӀвалкъенихьурай,Видади муаллим. Журналиствилин уьмуьрда вишералди инсандивай интервуь къачур Куьн чахъ галаз ихтилатдиз четин рази хьана. Вучиз?
- ВикӀвалникъенихьурай Камран, им зи такабурлувал хьиз гьисабиз кан жемир. Аксина, вилегьахьдай, алаз-алачиз дамахдай къилихар за жувантандай, чандай фад акъуднавайди я. Кьвед лагьайдини, зун кӀелзавайбурухъ галаз ара датӀана авсиятда авайбурукай сад я: чи газетдин гьар са тилитнизи абуруз нубатдин чар тушни? Анжах Куьне зунчӀалахъарна: 60 яш уьмуьрда садра жезвайди я(вични виридан ваъ). ГьакӀ хьайила кьулухъ элкъвена фейи рекьериз кихлигун пис жедачир…
идади Севзиханан хва Севзиханов 1954-йисан 27- мартиниз КцӀар райондин Яргунринхуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб акьалтӀарна са йисуз заводда фялевална. 1977-йисуз Азербайжандин Девлетдин Университетдин журналистикадин факултет куьтягьайжегьил КцӀар райондин «Къизил Къусар» газетда кӀвалахал акъвазна. Корректор, мухбир,отделдин зеведиш, жавабдар секретар, редактордин мавин хьана. 1997-йисалай и газетдинкьилин редактор я. 2010-йисуз адаз Азербайжан Республикадин Президентдин серенжемдалди милли пресса вилик тухунин карда агалкьунриз килигна «Азербайжан Республикадинлайихлу журналист» гьурметдин тӀвар ганва. «Уьмуьрар, легьзеяр» тӀвар ганвай очерк ва гьикаяйрин ктабдин автор тир Видади Севзиханова цӀудалай виниз кӀваталдиз редакторвалнава. ТуькӀвей хизандин чӀехид-пуд веледдин буба, ирид хтулдин чӀехи буба я.
- АкӀ ятӀа, мектебдин йисар рикӀел хкин:хуьре чӀехи хьайи жегьилди гьикӀ хьана журналиствилин пеше хкягъун кьетӀна?
- Зун лап гъвечӀи чӀаварилай ктабрик галаздуст хьана. Яргундин кьулай тӀуз чӀехи са хвалфизва (Заз аял чӀавариз ам лап вацӀ кьван аквадай). Хуьруьн ктабхана и хулан къерехда, зурбачинардин кӀаник галай. Ктабханачи Къурбан дайидин кӀвални кьве кам яргъал алай. КтабханадалтӀапӀар хьайила (пара чӀавуз гьакӀни жедай) заадаз кӀвалей эвердай. Адазни и кардикай хушкъведачир. Садра зи дахдиз шикаятна хьи, бес«икьван романар кӀелайла, тарсар мус чирзавайди я а ви хци, тӀимил кӀелрай, вилер чӀур жедаадан?!...». Анжах за дах ам зи къайгъуда ваъ,вичин ахварин дердинда авайдан чӀалахъарнай… Журналиствал хкягъун лагьайтӀа, жегьилвилин романтика себеб яз хьана. За гьеле 5-6-синифрилай «Къизил Къусардиз» куьруь макъалаяркхьизвай. 1969-йисалай (9-синифдилай) мектебакьалтӀардалди «РикӀин гаф» кӀватӀалдин иштиракчи хьайи зи сифте гьикая «Къизил КЪУСАРДИ»1970-ЙИСАН февралдин вацра чапнай.
- «РикӀин гаф» кӀватӀалдин межлисар куьрикӀел гьикӀ алама?
- КцӀара а чӀаван муаллимрин кӀвалелай винида кьве гьавадин дарматда Забит муаллим директор тир «Халкьдин яратмишунрин кӀвал»кардик галай. Иниз зун жуван сифте кхьинарнигваз зи рикӀ алай муаллим, драматург Мирзали Рустамова ракъурнай. Хъсан рикӀел алама: рагьмет хьайибур ПУДНИЗАБИТ Ризванов, Лезги Нямет, Ядуллагь Шайдаевмежлисдин вини кьиле ацукьдай. ЖЕГЬИЛРИВХАТУР-ГЬУЬРМЕТДИВ эгечӀдай абур. ЦӀийиз аскердай хтай Муьзеффер Меликмамедов, Фейруз Беделов кӀватӀалдиз атунни зи вилерикай карагзава. Муьзеффера вичин са шиир кӀелна куьтягьайла Забит муаллимди «Аку гадаяр, -лагьанай- Муьзеффер Шуькуьралайни хъсан я…» Нубатдин межлисрикай садал за азербайжандал, Гьилала лезгидал, Ризвана урусдал кхьенвайгьикаяяр кӀелайдалай гуьгъуьниз Лезги Няметавичин машгьур «чахъ са ивритдалди кхьидайдини хьанайтӀа, пис жедачир…» гафар лагьанай…
- Квевай хьайитӀа, «РикӀин гафуни» куьнеактивдаказ къуьн кутур Милли Барабарвилин Партияди чи халкьдин уьмурда гьихьтиндегишвилер авуна?
- Къенин юкъузни инсанри гьам «РикӀин гафуниз», гьакӀни Милли Барабарвилин Партиядизгузвай къимет са жуьреди туш ва им тӀебиини я. СА-САДБУРУ дуьнядиз саки руфуналлай вилерайкилигзава ва уьмуьр тек са руфун тух хьун гьисабзава. Муькуьбуруз чпин лезги тӀвар винеллазуьмуьр гьализ канзава, кух хьиз руьгьни фикирзава. Машгьур « лезги пулу» авайди тир ва чи ачӀаван гзаф жегьилри (чебни кесиб йисарин студентар)-ам гана чпин тӀвар хвенай. «РикӀин гафуни» чи чӀал хуьн, вилик тухун, ам мектебрачирун патал лугьуз тежедай хьтин зурба крар кьилиз акъудна. РикӀел хъсан алама: адан кьилив сатеатрни тешкилнавай. Жергейрик шаирарнигалай труппа фад-фад хуьрериз фидай, жемятринвилик экечӀна шиирар кӀелдай. Партияни заманадин тӀалабун тир ва абур сачи ваъ, виликан СССР-ДИН вири республикайра,гзаф миллетри тешкилнавай. Вучиз лагьайтӀа, садтир кӀвал чкӀанвай, халкьарик, миллетрик къалабулух галай, гьарада вичин кьисмет, пакаман югъгьикӀ ЖЕДАТАIА лугьуз веревирдерзавай. Ам арадал атуни чи халкьдивай четин вакъиайра кӀватӀжез, интеллигентрин, жегьилрин гуж сад авунагерек патахъ элкъуьриз, жуван милли гьахъархуьз, миллетчивилиз акси экъечӀиз алакьдайдисубутна.
- Виридаз перспектива авай Бакуда акъвазиз кан хьайила, куьн провинция тир КцӀаризгьикӀ хьана хтанай?
- За фад мехъернавай ва кьве гъвечӀи рушанбуба тир. Бакуда кӀвалин, пулунин заланвилернипара акунвай. Фикирна, Баку катзавач, аяларчӀехи жеди, ина кӀвал къачуна гьаниз дегишарда… Урусрин машгьур артист Георги Вициназ сасергердандин образ ава. Ада гьа лугьузва: «Саюкъуз лацу гимидиз билет къачуда за, хъфида зунжуван канидан кьилив…» Зунни советар чкӀидалди гьа «Бакудиз хъфида…» лугьуз хьанай. Имани са кьисмет я ва зун адалай рази тахьунизсебеб авач. И йисара «КцӀар» хуьн зи бахтунизаватна…
- Гьа икӀ, «КцӀар» газетда мухбирвализкьил ктуна куьне…
- «КцӀар» ваъ, «Къизил Къусарда» (Чи шегьердин, газетдин тӀвар дегишарунин са тарих авава адакай мажал хьайила чараз рахана канда). Сайисуз кьван корректорвална, коллегайри лугьудайвал «харапӀадикай» «араба» туькӀуьр хъувуна, мухбир, отделдин зеведиш… ва икӀ йисарфена. А чӀавуз газет гьафтеда пудра, ирид агъзур тираждив акъатзавай, штатдани 30-алай виниз кӀвалахдар… КӀвализ йифен кьулариз, экуьнанкьилерай хъфидай береярни тӀимил тушир. Къалмакъал галай, гзаф акъажунар, гьужетар авайидара ТИР…ФИКИР хъувурла уьмуьрдин а йисарин гьайифни чӀугвада за. Ахпа иниз ЖЕГЬИЛАРГЬИЛАЛ Аскеров, Бейтулла Къачабегов, Этибар Гьекимов… атана ва атмосфера са тӀимил кьванхъуьтуьлвилик элкъвена…
- 2012-йисуз «КцӀарин» 80-йисан юбилейкъейд хьана. А мярекатдин иштиракчи тир чирикӀел анал фейи ихтилатар хъсан алама… Аквар гьаларай редакциядин гьалар са акьванни хъсан туш…
- Им са «КцӀарин» проблема туш. Гила кагъаздал чап жезвай вири информациядин такьатар четинвиле ава. Пул, кадрияр, кӀелзавайбур-пудникьит я. Гьида лугьузватӀа «хъсан я», дуьз туш. Меркезда вад-цӀуд алим, интеллигент, студенткьилив кӀватӀна четинвилерай акъатиз хьайитӀани, районда мумкин туш. Къе КцӀара журналиствилин диплом гвай са шумуд инсан ава. Парабуру муаллимвалзава, садазни журналиствалхьтин залан парцин кӀаник акатиз канзавач. ГьакӀхьайила къе «КцӀарин» корректорни, мухбирни,фотографни, дизайнерни, редакторни… жув я. Чирагьмет хьайи сеняткарди лагьаначни - «Куьне Айдунбег Камилован концертдихъ яб акална. ЧӀалар ва музыка Айдунбег Камилованбур тир, передача Айдунбег Камилова тухвана…»
- Бес Азербайжанда лезгидалди акъатайсифте газетдин -«КцӀарин» пакам югъ гьикӀхьурай, ам хуьн паталди вучна канда?
- Куьне дуьз лугьузва: жува кӀвалахзава лугьузваъ, «Социализмадин темп» Азербайжанда лезгичӀалал акъатнавай сифте газет я. Са бязи макъалайра чи сифте газет «ЦӀверекӀв» я лугьузва. Анжах ам цлан газет тир. Википедияда «САМУР»РЕСПУБЛИКАДА лезгидалди акъатзавай тек са газетя кхьенва. Бес «КцӀар»? Лап райондин газет хьурай. Печатдин органар райондин, республикадинлугьуз паюн вич шартӀунин месела я. Къе«КцӀар» Баку ва Сумгаитда, КӀеледа, Хачмаза, Дербентдани кӀелзава. Чи райондин тарих чирунин рекье адалай ихтибар алай чешне авач. Шукур хуьрай, чна адан гзаф нумраяр хуьзва.1964-йисалай инихъ вири жилдина тунва, 2006йисалай кьулухъанбурун электрондин вариантнитуькӀуьрнава… Пакам югъ лагьайтӀа, информациядин такьатриз, азад гафуниз девлетди дестек гана канда. За лап чӀехи мярекатрани тикрарзавайди я: сауьлкведа буьджетдай пул къачузвай гьаким, прокурор… аватӀа, газет, телевиденияни хьун чараавачир кар я…
- Информациядин электрондин такьатризкуьне гьикӀ килигзава?
- Лап хъсан. Журналистрин кӀвалахар гьикьванрегьят хьанва? Чнани «КцӀарин» сайт туькӀуьрнава, кӀелзавайбурун чарар, макъалаяр электрондин почтадалдини къачузва. Гележегда электронгазет акъуддай фикирарни ава чахъ. Амай пайвахтуни къалурда. Гьамиша «чан жуванбур»лугьуз хуруз гъуд ягъазвай чи интеллигентар,бизнесменар, «урапатриотар» сеняткар ривай,шаир ва кхьирагривай… акваз-акваз ЯРГЪАЛЖЕЗВА…ЭХИР Аллагьди хъсанаррай…
- Куьне газетда кӀвалахзавай чӀавуз район да са шумуд чӀехид дегиш хьана. Абурун га-
зетдиз, мухбирриз къайгъударвиле тафа ват лубур вужар гьисабиз жеда?
- Райондин чӀехид ва чкадин газет-вири девирра актуалди хьанвайди я. Инал заманадин,гьакӀни инсандин хесетрин, къилихрин факторрикьведани чӀехи рол къугъвазва. Яни чӀехид вичвуж тир ва адан девир гьихьтинди тир? Кьейибурукай «я хъсан гафар лагь, яни гьич рахамир»лугьузвайди я. ГьакӀ тирвиляй заз парабурукайрахан четин я… Амма садакай талгьанани жедач:газетдиз, редакциядиз, а девирдин редактор кьилеаваз мухбирриз, гьакӀни чи милли такабурдиз седкьурди КцӀариз райком рахкурай са парткомхьана. Ада лугьудай: «РикӀин гаф» вуч я? Дернегдин тӀвар «Фегьле элжеги» эцигна канзавайдия…». Вичин пунар Дагъустандай тиртӀани, и республикадин, а патан лезги районрин тӀвар кьанкъадагъа тир. «Фена Къубадикай, Девечидикайкхьихь»- лугьудай… Зи фикирдалди райондин муькуь чӀехибуру садани «як тӀуьртӀани, кӀараб гадарайди туш». САКИВИРИДА-САДА пара, сада тӀимил-газетдиз, журналистриз чпелай алакьдай куьмекар гайиди, абурун залан зегьметдал къимет эцигайди я… Гьелбетда, арада гафар, фикирар терсеба атайвахтарни жезвай. Садни, инсан виридан вилехъсан ва пис хьунни мумкин туш…
- Чна пара дегьринриз кьил ягъай хьтиндия. Са тӀимил кьван гуьгьуьл шадардай меселайрикай, лап хизандикай, дустарикай рахан:куьн дуствилел чӀалахъ яни?
- Зидни парабур хьтин са хизан я. Яргунвидинруш Медина (ада залай са синиф агъада кӀелзавай) зи сифте гьикаядин персонаж, гуьгъуьнайниуьмуьрдин юлдаш хьана. Пуд велед, ирид хтулава чахъ. Илифун ваъ, мугьман кьабулун параканда чаз. ДУСТ-КЬВЕД лагьай жув я,- лугьуда. Завай хьайитӀа, захъ рикӀин сирер ихтибардай дустар ава. Сад лагьайди зи уьмуьрдин юлдаш, муькуьбурункьадарни са гъилеллай тӀупӀарин сан кьван. Анжах гьар са щеъ хьиз абурни заманади сафунай ягъазва. Дустар уьмуьрдин чӀаварив кьазвайбур жеда-аял чӀаван, студентвилин, кӀвалах дин…
- Гьич жуван хесетрик айибар аквазваниквез?
- Бес гьикӀа, канзамаз кьван. ЖУВА-ЖУВ кьатӀайдалай зи танда акьулни рикӀ са-садаз акси я ваабур гьамиша женгина ава. Гзаф дуьшуьшрарикӀи лугьайвал авуна за. Жегьил чӀавариз«талгьана сагъ амукьун ваъ, лагьана рекьин»хкягъай вядеяр пара хьана. Сабур хвенач, фад чӀалахъ хьана, жувай фад акъатна, пис-хъсандазтадиз къимет гана… Анжах гьамиша кьве принципдиз амал ийиз алахъна: пехилвал ва тапарартейиз…
- Бес куьн рехне гьисабзавай и хесетар дегишарун патал алахъзавачни?
- Гьелбетда алахъзава. Куьз лагьайтӀа, абурунчарабурулай пара жуваз зиян ава. Анжах тӀул,къилихар дегишарун четин кар я: бязи вядейракъвалай пад акъатзаватӀани, са рахун тавуна акъвазунилай гъейри са шеъни арадал къвезвач. Садни, са камалэгьлиди лагьайвал «инсан я тирвал акуна канда, яни аквазвайвал хьана», амайбур артиствилер я.
- Куь вилин кӀаник чӀехи са уьлкве чкӀана,чи халкьни кьве патахъ пай хьана. Чи чӀални,културани, литература кьве чкадал тахьунпатал вуч ийиз жеда?
- Риторикадин жузун я. Эхир чун кьве ПАТААВАЗВА.ТАФАВАТ хьунни чи кьисмет я. Немцерхьтин зурба са халкьдиз са шумуд девлет ва диалект ава. Азербайжандин гьар пипӀен шаирди ичӀалаз вичин чкадин гафар, тешпигьар гъанва. Яргунарни Киригар хьиз арада кьве километрдинмензил авай хуьрерин рахунар дегиш я. Чазгьикьван кан хьайитӀани, куьревийри «булут»,«неве», «хемир», «гьундуьр», «дерзичи», «писликвилер», «пакаман сегьерар»… кхьида ва лугьуда. Зи фикирдалди, КӀелепатан нугъат Куьрединдалай дегьни я, тӀям, кьеж кумайдини. Анжах зазни сергьят течир интернетдин асирдачи алакъаяр авайдалайни мягькем хьана уртах сачӀалал кӀел-кхьин арадал къвенал чӀалахъ жезканзава…
- Куьн литературадиз сенят ва сеняткарризгзаф мукьва инсан я. Куь рикӀ алай кхьираг,шаир, манидар вуж я?
- Абур пара я. Садан тӀвар кьуна муькуьдандитакьуртӀа, инжиклувал жеди. Классикар лугьузвач, зи фикирдалди Расим Гьажи тек са Дагъус тандин ваъ, кефер патан Кавказдин литературадавичиз тай авачир кхьираг, чпин эсерар азербайжандал ятӀани, Келентер Келентерли, Эмир Мустафаев, Элза Ибрагьимова зурба сеняткарар я. Чи къенин юкъуз вилик-кьилик галай шаир важурналистар тир Муьзеффер Меликмамедова, Седакъет Керимовади, Этибар СтӀурвиди кьилетухузвай зурба кӀвахрални къимет эциг тавун гунагь жеди… Япарик чи дегь макьамрин ван галукьайла кӀвачериз звер къведа, авазрик яб акалайла чандизжанг акъатда зи. За Асеф Мегьмана, Фетулла Регьимханова, Мегьамед Гьуьсейнова… теснифна Дурия Регьимовади, Айдунбег Камилова, Тарлан Мамедова, Магьире Шириновади …лугьузвай манийрихъ сятералди яб акалда…
- Анжах хъсан кьуьлериз алакьдач квелай…
- Дуьз я, кьуьлеризни алакьдач, машин гьализни. ГьакӀ тирвиляй и кӀвалахар за веледрив вахтулрив ийиз тазва…
- Куь уьмуьрда сенят хкягъунал пашманхьайи йикъар хьанани, са шансни «хъхьанайтӀа» гьи кеспидин гуьгъуьна хъфидай?
- Шукур тагъун гунагь я. «Сифте гаф хьайидия»-лугьузва са пак улубда. И кеспи хкягъуналдизаз гафунин, адан куьмекдалди арадал къвезвай сенятрин авурда акьун, абур хъсан кьатӀун кьисметхьана. Уьмуьрди чи вилик виш рехъ ахъайзаватӀани, чун абурукай сад кьуна физва. Зунни фена,амай пайни хъфида. Куьз лагьайтӀа, инсандинвилик галай сад лагьай буржи аллагьди ганвай уьмуьр кьиле тухун я. Кьвед лагьай шанс, кьведлагьай уьмуьр заз кандач. РикӀяй лугьузва, абур закьисметдилай рази туширбуруз бахшзава…
- Корректорвиляй кьилин редакторвилекьван хкаж хьанвай, республикадин лайихжурналист лагьай тӀварни къачунвай касдизи рекье мад рам тавур гьихьтин кукӀушарама?
- Вуч кукӀушар, я Камран? Асеф муаллимдингафар рикӀел аламачни ви?: «Машгьур жез, та-рихда амукьиз канзаватӀа, захъ галаз шикил ягъазтур» -Бес чи адахъ галаз гьикьван шикилар ава?!
- Бахтавар хизандин кьил Видади бубадицӀийиз муг туькӀуьруьз канзавай жегьилризгьихьтин меслятар гудай?
- Лугьуда «югъ виридаз сад хьиз къвезава: инсанар ахварай аватзава. Гьа идалдини абурун ухшарвилер куьтягь жезва». Гьикьван меслятаргайитӀани, гьарад вичин рехъ кьуна фидайди я,фенани канда. Аквада ваз са кӀакӀ элядалди сагърайни талгьана жегьилвал къакъатда, гьич саламни тагана кьуьузувал илифда. ГакӀ хьайила,уьмуьрдин гьар са легьзедин кефер хкудрай абуру. Куьне зун меслятар гудай яшинда гьисабзаватӀа, жегьилриз куьруьдаказ лугьун: -уьмуьрдинюлдаш хкягъдайла ягъал жемир- канидалай садрани гъил къачумир; уьтквем хьухь- ажузвал, агъузвалмир; пул гъиликиз алахъа-анжах и каркеспидиз элкъуьрмийир; чарабур такан жемиранжах жуван тӀвар, жуван чил, жуван чӀал винеяхъ гьар чӀавуз!.
- Винидик лагьайбуруз алава яз: гьар сада чимилли прессадихъ, абурун цӀиргъина лап жегьилди тир - «Алам» журналдихъ галаз кӀеви авсиятхьурай, абур арадал гъунин, тематика хъсанарунин карда мукьувай иштиракрай, кӀелуналдичпин чирвилер, дуьня кьатӀунар артухаррай!
Музыкадин дуьня тек сажуван мани ва макьамрикай,мугъаматрикай, мейханайрикай... ибарат туш кьван! И дуьня Каинат хьиз генг ва зенгин я. Эстрададин музыка лагьайтӀа,ам тамам са галактика я, инагьихьтин гъетер, гьихьтин тӀварар, гьихьтин иер мелодия ваманияр ава.) Амма и тилитдачиниз атанвай касди зун мягьтеларнай. Садлагьай сефер тирхьи зал эстрададин манидикайрикӀ алаз рахазвай, хуш къвезвай музыкант гьалтнавай. Адази стха са тӀимил туьнбуьгьзавай, эстрададиз акьванни мейлавач лугьуз. И туьнбуьгьни лап
ифте кам вегьизвайдаз, цӀийи жигъир ахъайзавайдаз гьамиша четин я. Има игитвилизбарабар я. Лезги манидиз цӀийи ял, нефес гъун, адак цӀийи хел ктун-им анжах кьегьалдин рикӀквай касдин кӀвалах я. Вири физвай шегьре рекъяй ваъ, чпи хкягънавай, чпин рикӀин эвердизяб гана, гьа рекъяй физвай и инсанрик гзаф кьуват, вар квай руьгьни жеда. Абурун руьгьдинкьуватдин вилик гьакӀ ягъанатиз хъуьрезвайбурувай са затӀни ийиз жедач. Абур ажуз я. Имукьвара зун гьа ихьтин са касдал дуьшуьш хьана. Зи стха мехъеррихъ гармон ягъазвай музыкант тирвиляй чи кӀвализ жуьреба-жуьре музыкантар мугьман жеда. Дуьз лагьайтӀа, виригьа са жуьрединбур: эстрададин музыкадикай хуш текъвезвайбур. (Абуру гзаф чӀехи са затӀквадарзава заз чиз. Милли музыкадин къене гьахьна уьмуьрдив сад и "къефесда" ацукьун, цӀийиса затӀ кьабул тийин...
зи рикӀяй тир! И кас гуьндуьзкӀелеви композитор, "Шагьдагъ" ВИА-ДИН регьбер Видади Зуьлфикъаров тир. Са тӀимилихтилатдилай кьулухъ Видадиди зарафатдив:- Чакайни кхьихь тӀун газетдиз! -лагьана, -Лезгийрихъ садлагьай ВИА чи "Шагьдагъ" яэхир!- Кхьида ман, -жаваб гана за. Ахпа ам хъфейдалай кьулухъацукьна фикирдамаз за кьатӀанахьи, тек "ШАГЬДАГЪ"ДИКАЙ ваъ,зи рикӀевай са мураддикайникхьида. И мурадди цӀийи кьилелай зи рикӀе цуьк хъувунвай. Лугьумир хьи, лезги чилелкьегьалар амач. Авазва. И йикъара асул лезги руьгь квай сакьегьалдихъ галаз таниш хьаназун. Лезги мани чи мехъерррикхкай кьегьалдихъ галаз.
Са тӀимил яргъалай авалдаза. Алатай асирдин 70-йисар... Кьулан вацӀун и пата лезги ма-нидин ван къвезмач, кис хьанва. Гьардан чи бадейри кӀентӀхъучуниз-хъучуниз чпи-чпизлирлиярзава: "Ша, ИМИРБЕГ,ША...", "Аман бала Суначан..."Амма чна гьяззавач. Гагьгагь Магьачкъаладин радиодай Рагьимат Гьажиевади лугьузвайиер лезги манидин ван и патазни къвез акъатзава. Чна япалагъзавач. Чна маса манийрикяб акалзава. Жуван манийрилайгъейри виридан. Урус, мугъул,гьинд, дуьнядин эстрада... Чидемера жуван гьич са макьамниягъазмач. Гьич "Лезгинкани"."Гьопстоп ягъ!" Чна къуншийрин макьамрал кьуьлерзава. Налугьуди, чи руьгь дав хьанвай,мез кьунвай, лезги манидалатайла чун биши тир... Гьа икӀ, 1984-йисалди чналезги мани чи гуьгьуьлдив, чимелеривни мехъеррив агуднач. Анжах гьа йисалай чи руьгьдиндав ахъа жез авална. Вуч хьанвай а йисуз? И йисуз гуьндуьзкӀелеви жегьил композитор Видади Зуьлфикъарова лезгимузыкада икьван чӀавалди саданакьулдизни татай са кар авунвай: лезгийрин садлагьай ВИАТУЬКӀУЬРНАВАЙ!(ИНАЛ Джон Леннона авунвай революция рикӀелхуьквезва лап!) Са тӀимил чӀавалай цӀийи стилда лезги мани вамакьамар тамамарзавай и ансамблдин суракь гьар санизчкӀанай. И цӀийивал чи халкьдихушвиливди кьабулнай. "Шагьдагъ" себеб яз чи хуьрера, КцӀара гьикьван ВИА-ЯР арадизатана. Гьикьван цӀийи талантардуьздал акъатна, чи композиторри гьикьван цӀийи манияркхьена! "Шагьдагъди" са азимксарин- шаиррин, композиторррин, музыкантрин руьгьдихълувар кутуна, хъсан карни ам яхьи, чи халкьдихъ дем кутадайадет авай. Къе чи демер чихалкьдин вичин музыкантриз,цӀийи манийриз, манидарризкъимет гудай конкурсни я, хитпарадни, дискотекани. Са гафуналди, лезги музыка, лезги маничи мехъеррик лув гана хтун хъувунва, къенин юкъуз чи демерлезги манидалди кьиле тухузва. ЦӀийи несилдиз лезги манимакьам канзава. И кар гьелбетта, ВИА-РИН, сифте нубатда
лезги эстрададин чубарук ТИР"ШАГЬДАГЪ" ансамблдин, аданрегьбер В. Зуьлфуькъарованзегьмет я. Гила зун зи мураддикай рахада.
Афродитадин аял ва зи мурад
Гьа 70-йисара дуьнядинэстрададин цава вичиз тай авачир са гъед куькӀвенай. Адакомпозитор Влавианосахъ галазгрекрин къадим, верцӀи мелодияяр акьван иер, кьакьан дережада аранжировка авуна чиналакъуднай хьи, вири дуьня салегьзеда и ванцин, и манийриниервилел гьейран хьанай. Налугьуди, къадим грекрин риваятравай, чпин сирквай ванцивинсанар рекъивай ийизвай сиренрикай сад, гьикӀ ятӀани ХХАСИРДИЗ атана акъатнавай. Адаса легьзеда чпин халкьдин къадим мелодияяр вири дуьнядизмашгьурнай. Ихьтин кар анжахвичин халкьдин къадим, гуьзелриваятрал, ажайиб тарихдал,културадал алим хьиз ашукь,алимдиз хьиз дериндай чизвайса касдивай ийиз жедай. Маднимягьтел жедай кар ам тир хьи, иманияр лугьурла и "алимдин", Орфеяз ухшар касдин 24 йистир! Гьелбетта, ам Демис Руссос тир. "Афродитадин аял". Дуьнядин эстрадада къенинйикъалди садавайни тикрархъийиз тахьанвай са кьиса, сариваят, са вакъиа я Демис Руссос. И иер ванцел ашукь хьайийикъалай, шумуд йисар виликзи рикӀе са мурад куькӀвенай:чахъни ихьтин ван квай, чӀехиталант авай са кас хьанайтӀа! Чихалкьдин иер маниярни и тегьерда аранжировка авуна лугьудай, дуьнядиз машгьурдай сакас. Вучиз лагьайтӀа, Демисанманийрик яб акалдамаз заз аквазвай хьи, грекрин мелодияярлезги халкьдин, Къафкъаздинхалкьарин мелодияйриз мукьвава ухшар я. Налугьуди и маниярчна гьанай гваз атанвайбур я,яни грекри инай гваз фенвайбуря са мус ЯТӀА...ГИЛА лугьун мумкин я, чун сандиз тӀимил халкья, ваз канда лугьуз ахьтин ВИА, Демис хьтин "Афродитадинаял" гьинай гъин чна? Лугьунхьи, чӀехи талантар, феноменархалкьдин тӀимил-пара хьунилайаслу туш. Грекар сандиз ингилисрилай, урусрилай, французрилай, немецрилай... тӀимил я. Амма абуруз садазни Демис Руссос авач. Анжах грекар ичӀехи халкьарилай чпин къадимтарих ва културадалди виликква. Демис хьтин феноменнигьадахъди Я.ЧИ халкьдин тарихгрекриндалайни къадим ва дигайди я, чи халкьдин маниярнимакьамар акьван иер я хьи, читек са "Лезгинка" акьван ажаибмакьам я хьи, ам куьтягь тежедай са серветдив гекъигиз жеда. Эгер "Лезгинка" Демисан гъилехьанайтӀа а чӀавуз, низ чида... Гьавиляй заз лап кьве кӀвач сачапатӀда туна чи ВИА-РИЗ эвергуз канзава: ша, чна чи сифтечубарук "Шагьдагъдин" 30йисан юбилей конкурсдивкъейд ийин. Конкурсдиз гьар са ВИА-ДИ са халкьдин мани аранжировка авуна яб гузвайбурунихтиярдиз гурай. Лап хъсанаранжировка, лап хъсан лугьун,хъсан мани жюриди хкягърай ваприз гурай.
Зи эвердиз гьай гудайбур жедатӀа?
ЧӀехи гъуцариз чпин чӀалава. Абурун са паяри цаварал, сапаяри чилел, са паярини чилинкӀаник уьмуьрзава. Абурун виридан чӀехи кӀвал Гъуцар суванкукӀа ава. Вилиз таквар Ириднав алай ванци чӀехи гъуцаризгьардаз чара-чараз чилин винелкасариз уьмуьр чирун патал карганва. Сивте гъуцари касаризчпин ЧӀАЛ гузва. Гьавиляйникасари чпин чӀалаз къенин
Чи чӀала “кӀвал рекьин сиве ава”, “сал хулан сиве ава” хьтин гафар ава. КьатӀунар авачир бицӀекдини вичин гъиле гьатайзатӀялна сивиз тухуда. Чи чӀала “сифте” хьиз гьатнавай гафунин пун “сив” я. Шекивийри хабар кьур са затӀлап мукьвалалайди чирун патахъай «агъзувун ичиндеди» лугьузва. Гафар чи чӀалай авайвал элкъуьрна рахазвай шекивийри “сиве хьун”, “сивелхьун” гаф гьа икӀхвенва.
и халкьди Яран сувар кьиле тухуз гьикьван чӀав ятӀа чидай кас бажагьат ава. Са кар виридаз хъсан малум я хьи, и сувар чи халкьдин виридалай дегь чӀаван суваррикай я. Чи халкьдинчӀалахъхьунра авай са кьисади лугьузвайвал. Ирид нав алай ванци (аллагьди, богди, худади, албеса) вири дуьне туькӀуьрна куьтягьайдалай кьулухъ Гъуцар суван кӀане авай накьвадикай сашумуд агъзур КАСДИН тан туькӀуьрна тунвай. Ада гьеле касарин танда я ЧАН, яни КАН тунвачир. Гьеле мичӀивал экуьвиликай чара авунвачир. Вири дуьне мичӀивили кьунвай. Ирид нав алай ванцин канивиляй чилел сивте* экв акьалтзава. Гьа экуьниз ЯР лугьузва. Яркасарин танара акьурла абурал чан къвезва. Гьа герендилай авална Касарин чилин винеллайуьмуьрдихъ кьил кутазва. Абуруз гьеле ЧӀАЛ авач, абуруз чилел уьмуьрдин къайдаяр чизвач. Абурун чанда гьеле канни авач. И крар вири кьилиз акъудун патал вилиз акван тийизвай Ирид навалай ванци ЧӀехи Гъуцариз чилел эвер гузва. Гила касариз гъуцар аквазва.
йикъалдини гъуцарин чӀал, гъуцари гайи чӀални лугьузва. Ахпани гьар са гъуцра вичинвягьтедавай кар касариз чирзава. Вири крар чирайдалай кьулухъ касариз гъуцар, касаризчпиз чеб кани хьун патал КАНГУЗВА. Гъуцари ирид йисуз касарихъ галаз санал чилин винелчпин уьмуьр кьиле тухвайдилайкьулухъ, гьар сад вичин чкадизхъфизва. Гьар сеферда касар четинвилера гьатайла абуру мадсеферда гъуцариз эвер гузва.
касарин хуьруьн маишатдин чӀаварганда сивтеварз.
сивте вацран сивтейикъан тӀвар. (Яран югъ)
гьар са йикъан сивте пай.(экуьняр, уьхънен, нисин, нян,ряден, хшун, йиф, кьуланйиф)
гьар гатфариз чандалкъвез гьар хъуьтӀуьз чилихъхъфизвай гуцран тӀвар.
Ирид нав алай ванци касарин чанда вичин чандикай чантур чӀав.
Яран сувар касари гьар йисузяраз кьиле тухузвай сувар я. Касарин танда чан гьатай йугъ. Гьавиляйни чна къедалдинияран йиф чӀичӀзава. Яргъируш гафунун пунанияр гаф ава. Адаз вучиз ятӀа чилитератур чӀала “хважамжам”лугьузва. (Гьар сеферда и хважамжам кӀелайла зи рикӀел Расим Гьажи хуькведа. Албесаваз икир авурай чӀехи кас.) Яргъируш гафни чи чӀалаз “Яргъайи руш” гафарикай хьанвайди аквазва.
Вилиз таквар Ирид нав алайванци гъуцариз эвер гана, абур Гъуцар суван кукӀвалай чилелавудна, касариз чӀал гайидалайкьулухъ, Касар гъуцарин ЧӀАЛАХЪ жезва. ЧӀалахъ хьун, гъуцарин чӀалахъ хьун касаринкьилин къастуниз элкъвезва. Касарин сивте ДИНЧӀАЛ жезва. Амай халкьариз вера, инам,иман хьайила чун чӀалахъжезва. Чи гъуцарин чӀалахъ, чигъуцари чаз гайи чӀалахъ, чичӀалахъ. ЧӀалахъ хьун гафунинпуна авай чӀал гафуни чи сивтедин чи чӀал хьуникай хабаргузва. Къенин йикъалди шумудагъзур йисуз чи чӀал дегиштахьана амукьунин себебрикайсадни гьа им я. Профессор Я. Яралиева кӀелзавай пелазгийрийрин, албанрин чӀал къенинйикъан чун рахазвай чӀалалазмаксимал мукьвал хьунун себебрикай кьилинди чи чӀалахъвал я. Чун са халкь хьиз хуьзвайчӀал чнани хуьн хъвуртӀа чӀалачун мад са шумуд агъзур йисузхуьн хъийида.
Бакуда алай йисан 1-мартдиз «УЬФУЬКЬ-S»ЧӀАЛАРИН проекдин дараматда нубатдин «МАРВАР» кӀватӀхьана. Иер са шиирдин межлис кьилефена. И межлис кьве кардалди тафават жезвай.
«МАРВАРДИН» са йис тир. Чи гьар саданмурад тир и кӀватӀал «АЛАМ» журналдинкъене са хел хьиз кардихъ акатнавай литературадин межлис я. Ина чна гьакӀни классикрин эсерар кӀелда, анализда, фикирарлугьуда. ЧӀалакай, поэзиядикай, литературадин къайдайрикай веревирдер ийида. Чна чирикӀичӀи ийида, чи гафари хъсан кьада, чун саколлектив, са хизан я. «МАРВАР» шиирдин, поэзиядин, литературадин ким, чи руьгьдин тӀалаб я. Икьван гагьда чикӀватӀалдин цӀуд межлис кьиле фена. ЯхцӀурнивад кас межлисриз атана. Дагъустандин халкьдин артист, чи сейли компазитор М.Гуьсейнов, профессор, чи халкьдиндамах Я.Яралиев, машгьур чӀугвар, публицист Д.Велибегов, Урусатдин Думадин кӀвалахдар Ш.Санаев чаз мугьман хьана. Чи кӀваталдикай чи сифте мектеб тир «QUSARКЦӀАР» газетди, «Лезги газетди», «Алам» журналди, интернетин лезги сайтари, группайрималуматар гана. Пара кьван чан сагъ хьурайчпин. Межлисар са шумуд чкада- «АЛАМ»ДИН редакцияда, «УЬФУЬКЬ»ДИН дараматда, «КЦӀАР»ГАЗЕТДИН редакцияда, Урусатдин «СОДРУЖЕСТВО»КУЛТУРА чирдай меркезда кьиле фена. КӀВАТӀАЛДИ«ВАР АХЪАЯ ЖЕГЬИЛРИЗ» РУБРИКАДИВДИ«АЛАМ» журналда жегьилрин шиирар гана. Чисейли шаир Билал Адилован шиирар Болгариядин ва Москвадин прессадиз акъатна. Чи РЕХИ«МАРВАРВИ» Вакъиф Муьшкуьрвиди «Лезги
поэзиядин анталогия» тӀваралайулуб кьве чӀалалди басма авуна.
Чав са шумуд сейлида чпин мурадар агакьарна. Цавар рази хьурай чпелай!
Я рухваяр зун квел чӀалахъ я, квелай Аллагьрази хьурай, заз хвеши авур.
«МАРВАР» за фикирзавайдалайни иер межлис я. Куь чан сагъ хьурай.
«МАРВАРНИ» «Алам» хьиз чун патал цӀийия, чи чӀалан верцӀивал ава и межлисда. Гъуцаркуьмек хьурай квез.
Аллагь квачиз чӀехи сенят жезвайди туш. Изотерик улубар кӀела, чирвилер артухар ая, хъсанагалкьунар жедайвал, «МАРВАР»ДИН къадирхьухь, адаз уьмуьр це, чи лезги чӀугварризни ихьтин са кӀватӀал хьанайтӀа вуч хъсан тир.
25- октябрдиз Пакуда Решид Бейбутован тӀваринихъ галай манидин театрда «Лезги манидинни шиирдин няни» кьиле фена. «АЛАМ»ЖУРНАЛДИН шах камарикай сад тир и межлисда чишаирри халкьдин вилик, чӀехи сегьнеда шиираркӀелна. Имтагьан гана.
виридаз хвеши жедай мад са кар ХЬАНА.«АЛАМ» журналди литературадин конкурсдин нетижаяр малумарна. Конкурсдин гъалиб хьайи Римма Гьажимурадовадиз журналдин дипломни,премия гана.
«АЛАМ» журналдин Лезги Няметан тӀваринихъ галай литературадин конкурсдин гъалиб, виридалай хъсан чӀалакай шиир кхьенвайшиирдин автор чи играми РИММА СЕЙЛИ(ГЬАЖИМУРАДОВА) вири "МАРВАРВИЙРИН"ТӀВАРЦЕЛАЙ барка ийизва. Чан чи виридаз СЕЙЛИ вах, КВЕЗ мадни чӀехи агалкьунар хьурай. Куьн кьиляй-кьилиз шиир я, поэзия я, рикӀя, РУЬГЬ я. Заз виридалай хуш кьве шаирдикайсад КУЬН я. Квез и премия гьалал я, лайих я. Куьн чи дамах я. Мадни чӀехи агалкьунар хьурай Квез!
Римма вах, ваз мубарак я къачур диплом чи «АЛАМДАЙ» Зи гъезелни кьабул ая, михьи рикӀин са саламдай. Агъзур улуб ахъайна за, ви цӀарарин дад ганач заз, Къадра кӀелна за и шиир, экв атана ви каламдай. И чӀаларин верцӀивили, рехъ ахъайна мичӀерай заз, ЦӀар элкъурна дуьнядилай тӀвек акъатна зи шаламдай. Гафунин ким рам ийизвай ви байихрин чӀехи я сир, КьатӀунринни кӀеле кьакьан, кьил акъатнач и уламдай. Шаир Эйваз гьейран хьана и фагьумдал, мад сеферда Кьабулна вун пак сенятдин, эвез тежер гьахъ кирамдай.
зари, «МАРВАР» литературадин кӀватӀалдин кьил
Нурарилай ал Ракъинин Вуна къуват КЪАЧУНВАНИ?"-ВИ чӀав фенва..."-лагьайтӀани Жуван елкен ахъайна генг, Заманадин хурал вуна Игитди хьиз тухузва женг. Чи бицӀекрин мецел къвана, ЦӀийи кьиляй цуькда вуна. Гьар сесина, гьар гафуна Чи Къав сувун ни-ял гала, Вучиз ваз и шиир скьал Къвезва кьакьан хиял галаз? Зи лезги чӀал къванцин ни квай! А ви хурал ахваравай Ахъа жерла сирер, давар, Акьазва лап дуьз рикӀелай! Тапаррин мез галкӀизва гьикӀ, Экъис жезва гьахъ руг алай! Къул я чими чи гьар са хур, Агата, дуст, хамир хатур, Туш зи чӀалан гуьзгуь какур: Дуьз рахада ана тарих, Пелазг баде, Алпан буба... Чахъ суй ава михьи, ари... ЦӀун дигедин цӀай галай чӀал! Авач чидайд ви яш, ви чӀав... Чи дагъларин кукӀушни рав Ви яшдаван? Низ чида, низ? Заманади вичин сирер Чуьнуьхариз, гагьни чӀуриз. Алатна фей агъзур йисар, Ийизва на такур кьасар. ЧӀаларин вун хару, масан, Вах яни вун, диде яни? ЧӀалаз тахай килигайтӀа, Дав жеда ви гуьгьуьл, мани... Вун Гъуцари чав гайи нур, Лезги халкьдин ван я вун гур На вахтуниз ганва кучӀур. Эгьрамрилай зи вини чӀал КӀариз физва асирар на, Зи игит чӀал, зи къени чӀал!
1993-йисан гатун бере тир. Кьве йис вилик Советрин гьукумат чкӀай тегьерда, аслутушир Азербайжан Республикани чкӀидай йикъал атанвай. Президент А. Элчибей вичинлувгурда акьахна хайи хуьруьзкатнавай, адан везифаяр гила Гь. Алиева тамамарзавай. Июлдин варз тир, Худатшегьердин кьил К. Мамедовазал хабар агакьарна хьи, пакасятдин 10-аз зун Хачмаза хьанаканзава, райондин чӀехи "бегди"меслятдал эвернава. Эхь, им "бегри", "ханумри"кишкав язвай чӀавар тир... Зирагьметдавай дуст Къ. Якьубовалагьайвал:
Гьарам фу нез яцӀу хьайбур, Халкьдин вилик лацу хьайбур, Адалатдиз тфу гайбур Ханумарни беглер хьана...
Гьа чӀавуз Хачмаз райондинкрар кьиле тухудай идарадинкьил, гьакӀни АХФ-ДИН Хачмазрайкомитетдин амадаг Мегьтиев Муькъеддес "бег" тир. Адазун хушдаказ кьабулна, "бегдин" кабинетда заз икьвангагьди такур са касни авай: имкеркил тандин, руфун метӀералаватнавай, яцӀу пӀузаррин, залайса вад-ругуд йис жегьил жедайхьтин итим тир. "Бегди" чунчирхчирна: И.Амруллаев(Бабадагълы), районда цӀийиз туькӀуьр хьанвай аслу ТУЧИР"ХАЧМАЗ" тӀвар алай ТЕЛЕРАДИОКОМПАНИЯДИН(ТРК) кьил Я!"БЕГДИ" ХЪЛАГЬНА:-ЧӀЕХИ "БЕГДИ"(АБУЛФЕЗ Элчибея) I992-ЙИСАН сентябрдин I6-АЗ кьабулнавай "КьадардалтӀимил халкьарин (дуьз лагьайтӀа, чкадин халкьарин) култураяр вилик тухунин гьакъинда"къарар вине кьунвай Хачмазрайондин гъиликдарри 29 апрел1993-йисуз "Хачмаз" аслутушир ТРК тешкилнава. Адангъилик вад редакцияди кӀвалахда(2-азербайжан, 2-лезги,1тат). Гьа икӀ, закай "ХАЧМАЗ"ТРКДА лезги чӀалал телегнугрин редактор хьана. Им чи халкьдинтарихда садлагьай Телередакция ТИР(РГВК, КТВ, "АРАН","ОТВ Шарвили" ва мсб. гежхьиз арадал атанай!). РАДИО-ГНУГРИН редактор Агьмед Камилов бинедай Къучагърин хуьряй яз, Хачмаза уьмуьр ийизвайкас тир. Чна вад вацран къене геректир гьазурвилер акуна: гьарйикъан, гьафтедин, вацран планар туькӀуьрна, рамкаяр(заставкаяр) чӀугуна, тамашзавайбурунарада гъавурда тунин кӀвалахтуькӀуьрна ва икӀ мад. Ингье, 1994-йисан январдин6, ряден сятдин 8. Экран АХЪАЖЕЗВА:-КЪАЛУРНИЙИЗ рахазва Хачмаз! Играми ватанэгьлияр! САЛАМ-АЛЕЙКУМ! "Хачмаз" тӀваралай аслу тушир ТРК-ДИ лезгичӀалал вичин гнугар авалзава! Чи къенин сифте гнугда куьнехабаррихъ, гьакӀни лезги макьамрихъ яб акалда! -лагьай диктордин гафари вири хачмаз вийрихъ руьгь кутунай.
Редакторди ам эвеззава: Играми хачмазвияр, Квез къенин югъ мубарак хьурай! И югъсадрани рикӀелай алуд мийиркуьне, вучиз лагьайтӀа, им чихалкьдин тарихда амукьдай саюгъ я! Чна гьихьтин программаяргьазурзавай? Чешне паталди текса йикъан гнугрин программакъалурун бес я:
Санлай къачуртӀа, чна гьафтедин вад юкъуз, гьар гъилера20-30 декьикьадин гнугар къалур- завай. Винидихъ галайбурулай гъейри, чахъ мад ихьтинрубрикаяр авай: "Актуал ЭКРАН","ЛЕЗГИ чӀал", "Литературадинирсинай", "МЕЛ-МЕХЪЕР", "Хванаха", "Чубарук", "Чи хуьрер"... Вуч хъсан хьана, гнугрин материаларни рамкаяр чав гума. КӀелдайбуруз чи рамкаяр(заставкаяр) акваз канзаватӀа, агъадихъ галайбуруз килигунтеклифзава за(шикилар хъевгьенва): Гнугрик экечӀай са-кьвегьафтедилай за Хачмаз райондин цӀийи кьил, "САМУР"ЛММДИН Хачмаздавай векил, гьарпатахъай заз мукьва кас (кардалгьалтайла виридалайни яргъакас) Р.Нифталиевазни "Хачмаз" ТРК-ДИН кьил И.Амруллаевазчар кхьена. Адахъ ихьтин гафарни ГАЛАЙ:-ЧИ лезги телегнугрин редакция лап кӀеве гьат нава: 8-10 касдин кӀвалах текпуд касдин хиве гьатнава (редактор, диктор, видео-оператор). Чахъ я видео-лентер, явидео-камера, я студиядилайкъерехдихъ фин патал машинавач... Гьахъ я, райондин чӀехидавидео-камера вичи пишкешдалагьана гаф гана, амма а пишкеш дуьз 20 йис я рекьеваз, сакӀани атана агакьзавач! Играми кӀелзавайбур, зидигьакӀан шел-хвал туш, хьанаалатай крар рикӀел хкин, йисаралди рикӀе хвенвай тӀалархалкьдал агакьарун я. ТахьайтӀаса бязи "лезги" лугьудайбурухьиз, са тӀимил вахт алатайла,чпи везифайрал кӀвалахдамазхайи халкьдиз хъсанвилер, куьмекар авурдакай сивел каф алазрахадай ксар авайди я... Бес чун дарвиляй гьикӀ акъатзавай? ГАЗЕТ-ЖУРНАЛРИН,УЛУБРИН, аудио-лентерин куьмекдалди, куьз лагьайтӀа а чӀавуз видео-лентер гъиле гьаттийидай хьтин матагь тир... Садра зун КцӀариз акъатнаматериалар кӀватӀун мураддалди. Райондин културадиз айисара Ш.Шерифова гъиликдарвалзавай. А рагьмет хьайидазав "Ам тахьайтӀа, атӀам хьурай" тамашадин видео-лент вугана(лезгидал тир и тамаша чнапудра къалурнай). Ахпа зун КцӀара кардик КВАЙ"МУРАД" телестудиядизатана, Элдар тӀвар алай кьелечӀ якӀарин хьиливи тир. Жегьилди хъсан кӀвалахзавай, дуьзя, са бязи вилиз таквар "гьуьнуьйри" адав кӀвалахиз гузвачир: адалай тапан шикаятарийиз, девлетдин идараяр гьадалгьалдариз... эхирни "чӀулавар"гъалиб хьана, тек са маниярнитебрикар ахъайзавай, хсуси харжуналди халкьдиз къуллугъзавай и телестудия кӀевирнай... Эхь, къени къилихрин икьегьалди заз вичелай алакьдай куьмек авунай. Чаз гьакӀнилезги радиогнугрин редактор Агьмед Камилова, "Алпан" газетдин мухбир Камран Къурбаналиева, "Азербайжан генжлери" газетдин мухбир Зейнеддин Мамедкеримова, "Достлуг" газетдин мухбир Аишат Мамедхановади, "КцӀар-Къусар" газет дин редактор Видади Севзиханова, Муьшкуьр хуьруьн мектебдин директор Балагьмед Насруллаева, Хачмаз шегьердин
са юкьван мектебда кӀелзавай Къагьриман Сулейманова мукьувай куьмекарнай. К.Къурбаналиева чи редакцийрикайгегьенш макъала кхьенай, чиколле ктивдин шикил ягъанай(газет - диз акъуднайтӀа зазчидач)... КцӀарин Девлетдин Лезги Драм Театр чи райондиз атайлачи кефер къумбар жедай, вучизлагьайтӀа чаз материалдикайкьитӀвал арадай акъатдай... Садра рагьмет хьайи режиссор Элфеддин Рагьимханова "ЭЗОП",МУЬКУЬ сефер Регьимхан Къараханова "Дагъдин цуьк", гуьгъуьнай Хамет Мурадова "Гьами дуллагьан хам хиялар" тамашаяр гъанай. Чна гьа эсеррайчукӀар, актерривай къачунвайинтервуьяр чи килигирралагакьарнай. Зи рикӀел са ихьтин ихтилатхквезва: 20 йис идалай виликхьиз, I994-ЙИСАН сентябрдин 9аз фейи "ЧӀАВАР-ЧАВАР" программада чна малумат ГАНАЙ:"НАКЬ республикадин къалургандай "Лезги халкьдин манияр" кьил алаз концерт хьана. Икьван чӀавалди садазни течидай Ширинова Магьира лугьурлезги руша вичин верцӀи ванцелди республикадин килигирар "тӀуб сара кьур" гьалдатуна. Ада "Алагуьзлуь","Инжи", "Диде", "ЯХУЛ-ДАЛЛАЙ"МАНИЯР тамамарна. Ваз мадничӀехи агалкьунар, Магьира вах! Белки и бугьнар къад йисвилик са 5-6 агъзур чи халкьдинвекилриз ван хьанайтӀа, гила арушакай чи халкьдин рикӀ алайартист, гьакӀни композиторхьанва!15 феврал 1994-йисуз ЧНА"ЛЕЗГИ телегнугра фенвай са цӀиргъ гафариз баянар" тӀвар алайгнуг ахъайнай. Ингье, анай сачӀукӀ: "...Чи чӀал яргъал йисаравилик-кьилик тахьайвиляй, радиода-къалурганда кьериз-цӀаруз фейивиляй, газет-журнал,улубар тӀимил акъудзавайвиляйгзаф гуьгъуьна амукьнава. Амтек са "кӀвалин-къан" чӀал хьизкардик хьанва. Алай девирда (рикӀивайни,къад йис вилик демократиядицуькзавай, са тӀимил чӀавалайам шуьткьенай) са жерге факторар себеб яз, лезги чӀал "чандал" хтанва, "винеллай муьрхъ"алатзава. Са гафуналди, амвилик физва!.. Чи гнугра хъсан фикирар,идеяярни арадал къведай: "Хванаха" телегнугдин са маргъунаихьтин теклифар лагьанай:
1. КӀвалахдарар ТРКДИЛАЙ яргъа хьун (Гьар юкъуз Худатай Хачмазиз 25 км. атунхъфин).2. Чи редакция ИКТ-ДИНРЕКЬЯЙ таъмин тахьун(чахъ явидео-камера, я видео-магнитофон авачир).3. Чи кӀвалахдаррин вацран мажибар агъуз хьун(редактор-50 агъзур -гилан 10манат, диктор-30 агъзургилан 6 манат). Чна 1995йисан кьуларилай са шумудхачмазви лезги эквалайбурузлагьанай:
-Гадаяр, и редакция гъиляйахъаймир, гьайиф я, куьне давамра, чнани куьмек гуда! КӀвалахдай са касни хьаначир… Са тӀимил чӀавалай ХЬИЗ"ХАЧМАЗ" аслу тушир ТРК агалхьана... Адан чкадал хсуси ТЕЛЕКАНАЛ-ХАЧМАЗ РТВ кардик экечӀ на,цӀийи каналда чкадин хал - кьариз чка жагъаначир... Чи лезги чӀалал телередакциядин гьакъинда гегьеншдаказкхьенвай садлагьай макъалахьуниз килигна, чна чи рикӀинсидкьи мурад квев АГАКЬАРЗАВА:-ЧАЗ, лезги халкьдиз, сад хьайитӀани милли ТРК хьана кан я,чи накьан патал, къенин югъпатал, пакаман патал! Эхирдай хьиз, и макъалакхьин завай тӀалаб авур "АЛАМ"ЖУРНАЛДИЗ жуван разивал къалурзава, адаз яргъи уьмуьр,шегьре рехъ, гзаф кӀелдайбурхьун зи мурад я!
1954-ъц илдя Бакы Дювлят Университетинин (яввялки С.М.Кировадына Азярбайъан Дювлят Университети) физика-рийазиййат факцлтясиня дахил олур вя 1959-ъу илдябу гоъаман али мяктяби мцвяффягиййятля битирир. О, тялябяликдярийазиййат фяннини мцкяммял билдийиня эюря тялябяляр арасындахцсусиля сечилирди.1958-1959-ъу иллярдя Бакышящяр 129 вя 66 сайлы орта мяктябляриндя мцяллимlиketмiшдiр.1959-1960-ъы иллярдя Азярбайъан Елмляр Академийасынын Рийазиййат вя Mеханика Институтуна тяйинатла эялмиш вя кичикелми ишчи вязифясиндя чалышмышдыр. 1960-ъы илдя Т.Г Шевченкоадына Кийев Дювлят Университетин«Ещтимал нязяриййяси вя рийазистатистика» ихтисасы цзря мягсядлиаспирантурайа дахил олmу
р. 1964-ъц илдя Украйна ССР Елмляр Академийасынын Рийазиййат Институту, Кибернетика Институту вя Баш Астррономик Обсерваторийасы Институтунун бирляшмиш мцдафия шурасында «Тясадцфи кямиййятлярин пайламапараметрлярини гиймятляндирмякцчцн бязи цсуллар» мювзусуndaнамизядлик диссертасийасыны мцвяф фягиййятля мцдафия еtmiшдир.1964-1968-ъи иллярдя Азярбайъан Елмляр Академийасынын Кибернутика Институтунда баш елмиишчи вязифясиндя ишлямишдир. 1977-ъи илдя Украйна елмляр Академийасынын Рийазиййат ИНСТИ-ТУТУНУН елми шурасында «Гаусспайламалары синфинин параметrлярицчцн мютябяр гиймятляр» мювзусунда докторлуг диссертасийасынымцдафия етмишдир.1978-ъи илдян Азярбайъан Халг Тясяррцфаты Институтунун Али Рийазиййат кафедрасынын профессорудур. Бундан ялавя И.Ибращимхялилов Бакы Дювлят Университе тиндя, Азярбайъан Дювлят Техники Университетиндя, Азярбайъан Дювлят Нефт Академийасында, вяс. али мяктяблярдя ишлямиш вя индидя бир нечя
. Ибращимхялиловун илк КИТАБЫ«ТЯСАДЦФИ просеслярин параметрляринин мютябяр гиймятлярин
1934-ъц илinшахталы-боранлы гышыnдан сонра мцтляг щясрятля эюзлядийимиз бир бащар эяляъякди. Щямишя олдуьу кими бу бащар инсанлара, тябиятя фярящ эятиряъякди. Шащдаьын гары яридикъя тябиятдяйени бир ойаныш, торпагда бярякят ъцъярирди. Даьлар гойнунда йерляшян
. Бу дярдлярин, гямлярин гаршысында ня яйилди, ня дя ки сынды. Йетимликазмыш кими инсанлара сяfаlят, аълыг эятирян Бюйцк Вятян мцщарибяси ону бир даща
Кийевдя чап олунмуш бу китаб190 сящифя щяъминдядир. Ещтималнязяриййяси мцтяхяссислярiцчцннязярдя тутулмуш монографийанынряйчиляри академик В.С.Королйуквя профессор А.Й.ДОРОГОВСОВ,МЯСУЛ редактору ися Украйна Елмляр Академийасынын мцхбирцзвц Н.И.Портенкодур. И.Ибращимхялилов 1988-ъи илдя Дашкянддя кечирилян «Бернуллиадына Рийази статистика вя ещтималнязяриййяси ъямиййятинин 1 Цмумдцнйа КОНГРЕСИ»Н ДЯ«ГАUСС просесляри статистикасынынбир проблеми щаггында» адлы елмимярузя иля чыхыш етмишдир. Онунмярузяси бу конгреся академик И.В.Прохоровун хцсуси мющцрцвя имзасы иля дахил едилмишдир. И.Ибращимхялиловун бир сырабейнялхалг Конфрансларда, o
40-а гядяр ясяри хариъи юлкялярдячап олунмушдур. Профессор И.Ибращимхялилов Совет Енсиклопедийасынын ещтималнязяриййяси вя рийази статистикацзря ясас мягалялярин мцяллифи вямяслящятчисидир. ЩАЛ-ЩАЗЫРДА И.Ибращимхялилов Азярбайъан Милли Елмляр Академийасынын Рийазиййат вя Механика Институтунун вя Бакы Дювлят Университетинин Бирляшмиш докторлуг диссертасийа мцдафия шурасынынцзвцдцр. О, дяфялярля АБШ-ЫН Мичиган Дювлят Университетинядявят олунмушдур. Мян бу сащянин мцтяхяссисиолмадыьыма эюря онун ишляринианализ едя билмирям. Бязи мцтяхяссислярин ряйляриндян ситат эятирмяк истярдим.
- Профессор И.Ш.Ибращимхялилов тясадцфи просеслярин статистикасы сащяси цзряюзцнцн алдыьы нятиъяляриля мяшщuрдур. Онун тяклиф етдийи методика: Гаусс типли тясадцфипросеслярин тядгигиня аид нятиъяляр тябиятшцнаслыьын мцхтялиф сащяляриндя эениш истифадя едилир. Хцсуси щалда Риqа Политехник Институтунун «тятбиги рийазиййат»кафедрасында, цмуми системинхарактеристикаларын динамикасынатясадцфи просесин тясиринин тящлилиндя, саь тяряфи Гаусс типли оландифференсиал тяnliклярин щялли заманы И.Ш.Ибращимхялиловун лимиттеоремляриндян мцвяффягиййятляистифадя едилир. Игтисадийyатынчохлу проблемляри цчцн дя бунятиъяляр йахшы уйьунлашдырылмышдыр. И.Ибращимхялиловун тядгигатларындан игтисади системляриндинамикасынын тящлилиндя дя истифадя етмяк олар.
И.Ибращимхялиловун ещтималларыдяйанятли пайлама ганунларынынпараметрляринин гиймятляриня аидбязи елми нятиъялярини механиканын мцхтялиф сащяляриня мцвяффягиййятля тятбиг етмяк олар.
Профессор И.Ибращимхялиловунтядгигатлары Гаусс пайламаларынын сонсуз юлчцӀц фязаларын статистикасына щяср олунуб. Сонсузюлчцлц фязаларда бир мцсащибяясасында пайлама параметрляринигиймятляндирмяк цчцн мцхтялифцсуллар тяклиф етмишдир. Ян мараглысы, тядгигатларда коррелйасийа операторуну Байс цсулуиля гиймятляндирилмясиндя йенипроблемин щяллидир.
И.Ибращимхялиловун ямяк фяалиййяти 1966-ъы илдян бу эцнякими Азярбайъан Дювлят Игтисад Университети иля сых баьлыдыр. Анадан олмасынын 75 иллийи мцнасибятиля Тящсил Назирлийинин “Габагъылтящсил ишчиси” дюш нишанына лайигэюрцлмцшдцр. Юз ямяксевярлийи, баъарыьы,ишэцзарлыьы иля сечилян, юмрцнцшяряфли вя няъиб ишя щяср
dур. Она йубилеймцнасибяти иля мющкям cансаь лыьы, хош ящвал-рущиййя, узунюмцр, ишиндя мцвяффягиййятлярарзу едирик. Гой, о, бундан сонрада юмрцнцн ян хош эцнлярини йашасын, республикамызда рийазиййателминин йцксялмясиня
И цӀарар кӀелайла Рагьимат Гьажиевадин чӀехи композитордин гьакъинда рикӀелхкунар зивилерикай карагъна. Уьзеирбегаз лезги музыкадихъ авайялун, чи халкьдин макьамарчириз алахъун уьмуьрдин тек саэхир чӀавара ваъ, вичин жегьиляшарани аваз хьана. Чна винидихъ тӀвар кьунвайулубдин 56-чинай КӀЕЛЗАВА:"ДАГЪУСТАН"-УЬ.ГЬАЖИБЕГОВА1919-ЙИСУЗ арадал гъайи хореографик эсер я. "Къайтагъи" ВА"ЛЕЗГИ кьуьл" тӀварцелди ширахьанва. "Азербайжан" газетдин1919-йисан 4 апрелдиз акъатнавай 145-нумрада кхьенва:"...композитор Уьзеир Гьажибекован хатурдиз "Аршин малалан" къугъвадайвал я... Кьудлагьай межлисда, мадни Уьзеирбегди кхьенвай "АЗЕРБАЙЖАН"ВА "Дагъустан" тӀвар алай кьуь-лер артистри иер акунар авай сачкадал тамамарда. Дирижорвалийида Уьзеир бега..." Муьжуьд операдининни пудопереттадин автор хьайи Уьзеир Гьажибегов гьакӀни хъсан журналист тир. УЬ.ГЬАЖИБЕГОВА1919-ЙИСУЗ вич редактор ТИР"АЗЕРБАЙЖАН" газетда(муькуьредактор адан стха Жейгьун Дагъустанлы тир). И журналистди вичин макъалаяр Парижда авайла Дагъустани тӀваралаз кхьидай. Ам чаз ГЬАКӀНИ"КЪАРАБАГЪДИН диалектни фолклор" эсердин автор хьизни сейлия. Дагъларин уьлкведиз талукьарнавай са шумуд макъалакхьена акъуднай: "Дагъустандизкуьмек" (9 март, №132), "Дагъустандиз имдад" (23 апрел,№164), "Дагъустан ва чун" (4май, №171), "Дербентда хьайивакъиа" (26 май, №188), "Чи кеферпатан гьалар" (2 июн, №193). С.Бабаеван "КцӀар 60 йисанкъене" тӀвар алай УЛУБДАЙ(КЦӀАР, 1991) чна кӀелзава:"...1938-йис. Азербайжандин културадин декадада КцӀарин манийринни кьуьлеринансамблди чӀехи агалкьунаргъиликнай... Хьиливи зуьнечийрин дестени галай (Кьуьзуь ксарин рикӀелхкунрай, дестедихъ Агъабалани Манаф лугьудайхьиливиярни кваз хьанай. )"...Декададин вахтунда кьилинрол гваз хьайи Уь.Гьажибеговалезги музыкадиз, килиг дустар,гьикӀкьетӀен фикир гузвайтӀа!..
ун и мукьвара кьарай къвен тийиз гьакӀавай... Вил вегьеназа жуван улубрин шкафдал, акуна заз "Уьзеир Гьажибегованэнциклопедия" тӀвар алай УЛУБ("ЬZEIR Hacıbəyov ensiklo pediyası", Bakı-2007). Ингье, улубдин 32-чинай за кӀелзава:" ...Уь.Гьажибеговакхьенвай мад са балет-кьуьл ава хьи, адан тӀвар "Азербайжан" я. Вилик йикъара ада кхьей "Дагъустан" кьил алайбалет "Лезгинкадин" бинедаллаз ятӀа, и цӀийи "АЗЕРБАЙЖАН"БАЛЕТ "Терекема" кьуьлуьн бинеллаз я. И кьве кьуьлни сегьнедал эцигун патал гьазуриз гъилева..." ("АЗЕРБАЙЖАН"ГАЗЕТ,1919-ЙИСАН 27 февралдиз акъатнавай 124-лагьай нумра).
1. Батман хьиз атана, киле хьиз ХЪФИМИР.[ПРИДЯ, как батман (уверенно), не уходи, как киле(с позором)].2. Ви батмандилай зи ман багьа я. [Твой батман не стоит моего мана].3. ТӀвар батман я, вич са манни туш. [Зовутбатманом, а сам и мана не стоит].4. Ирид батман къуьлуькай за тӀанурдиз фуяна, ГАДА.ЭВЕЛ кьиляй гаф гана заз, на жегьил чанзайна, гада. [Из семи батманов пшеницы я хлебв тануре испекла, парень. Сначала пообещав полубить,теперь ты душу погубил мою, парень]. Гъаб
(Там же. С. 41). 1. Чанда рикӀавай гъуьл кӀанда, такъадал алцумай къуьл. [Хорошо бы иметь храброго мужаи измеряемое такъами зерно].2. Са такъа къуьл – кьве такъа мух. [Один
1. Са муьшкуьр къуьлуьк – са кал. [За одинмуьшкуьр пшеницы – одну корову].2. Са муьшкуьр къуьлелай вад хеб хъсан Я.[ЛУЧШЕ иметь пять овец чем один муьшкуьрпшеницы].3. Дагъда са муьшкуьр къуьл цунилай, Мьшкуьрда са рипедин ник цун хъсан я. [Лучше в Муьшкуьре засеять один рипе пшеницы, чем вгорах засеять один муьшкуьр].4. Канабдикай храна за муьшкуьр кьадай иридчувал. Мехъерарда за ви хъиляй хуьруьн кьилихъкъацу СУВАЛ.[ИЗ конпляных волокон соткала ясемь чувалов, вмещающих один муьшкуьр. Назлотебе устрою я свадьбу за селом на зеленой горе]. Муьшкуьр
гьав, къаблама, табагъ. Гьав
1. Фу кӀандатӀа, къабламайра цуз. [Если хочешь иметь хлеб, то засевай в къабламах].2. Са къаблама никни авачир кесиб. [БЕДНЯК,НЕ имеющий даже одного къаблама пашни]. Табагъ
1. Са табагъдикай са шаламар АТӀУДАЙДИ.[ЧЕЛОВЕК, раскраивающий пару чарыков из одноготабагъа кожи].2. Кал кьена, зун са табагъдин иеси хьана. [Корова пала, и я стал хозяином одного табагъакожи].
3. ЮкӀягъа – чӀиб кямир. [Измеряй или юкӀомили чӀибом]. ЮкӀ
1. НикӀе гьикьван къуьл аватӀа, эмбизда гьатайла чир жеда. [Об урожайности поля судятпо объему эмбиза].2. Са эмбиз къуьл – кьве эмбиз мух я. [Одинэмбиз пшеницы равен двум эмбизам ячменя].3. Са эмбиз – са раж Я.[ОДИН эмбиз – этозапас на всю зиму].4. Са эмбиз ичерив са базар ахъайиз ЖЕДА.[ОДИН эмбиз яблок удовлетворит нужды целогобазара].
Махачкаладин «Дагестанское книжное издателство»да300 тираждал чи сейли зари Азиз Мирзебекован «Жавагьиррин хазина» тӀвар алай улуб басмадай акъатнава. Китабда дуьнядин эдебиятдин корифейрикай тир Рудакидин, Фирдовсидин, Омар Хайяман, Ширазидин, Жамидин, Назим Гьикметан, Махтумкъули Фарагъидин, Сайморо дин, Исюдин, Шекспиран, Байронан, Гётедин, Гейнедин, Франческо Петраркадин, Крылован, Пушкинан, Лермонтован, Некрасован, Есенинан, Тарас Шевченкодин, Шота РУ-СТАВЕЛИДИН, Физулидин, Вакъифан, Семед Вургъунан, Къабилан, Жамбулан, Муса Желилан, Расул Гамзатован ва масабуруншиир - рикай чешнеяр гьатнава. Вари и шиирар сенеткарвилинвини гьавада лезги чӀалазэлкъуьр навайди чи сейли зари Азиз Мирзебеков я. Дуьнядин
шииррин жавагьирар чав чидидед чӀалал поэзия агакьархъувур кирамдин къастарикайсадни са вахтара дуьняда гафалаг авай 6 миллетдикай сад тир Албан (лезги) чӀал, култура авайхалкьарин жергедив агуд хъийин я. “Азиз Мирзебегов лезги эдебиятда бажаракьлу шаир, таржумачи ва литературавед хьизмашгьур я. Вичин яратмишинрин гьар са хиле ада вичинагалкьунар къалурнава вакъакъан дережеяр муьтӀигъарнава. Шаирди вичин тик рехъагалкьунралди давамарзава. Таржумайралди Азиз Мирзебековаз вуч лугьуз канзава? Абурал алахъунин мураддихъ кьве хел ава. Сад лагьайди,лезги авторри маса чӀаларалкхьенвай къадим эдебият хайихалкьдив ахгакьурун. Кьведлагьайди, иллаки дуьньядиншииратдикай рахайтӀа, хайихалкьдиз халис шииратдин чешнеяр гьхьтинбур ятӀа къалурин. Ихьтин лазимвал къенин девирда генани артух хьанва. Вучиз лагьайтӀа, къенин юкъузчи кӀелдайбурув газет- журналдай агакьзавай шиирар кӀелейла, авторривай шиирринпис- хъсанвилин, чӀуру- дуьзвилин, даяз- деринвилин уьлчмеярквахьнавай хьиз аквазва. Алайаямдин чи поэзия гъилерихъдишит жезва. Им кьилди рахадаймесела я. И кар дериндай анна-мишзавай Азиз Мирзебегова виликай акъудай таржумайринкьве ктабди(«урис шииратдинхазинадай» ва «Жавагьирринтаж») чи рикӀел шаирвилин вашиирдин мана-метлебдин мизантерезар гьихьтинбур хьун лазимятӀа хкизва. Гьа идалди адан икьве ктабдин къиметлувалниартух жезва. Исатда кӀелзавайбурун виликэцигзавай «Жавагьиррин хазина» лезги таржумачиди икьван чӀавалди авунвай виритаржумайрикай хкяънавайбурикай ибарат хьанва. Таржумачи Азиз Мирзебеговавай Етим Эминанни СтӀал Сулейманан чӀалалди дуьнядинхалкьарин шаирар «рахуриз»алакьуни чи дидед чӀалахънигьихьтин зурба такьатар ва мумкинвилер аватӀа къалурзава ваихьтин дережайрин къадар хьунихъ ва а къадурлувал артухарихъ эвер гузва”.
Играми кӀелдайбур, ша, чна гила шаирдинкхьинрал са вил вегьин. Ада "КӀЕЛДАЙБУРУЗ"ТӀВАР алай шиирда икӀлугьузва:
Эй зи шиир кӀелзавайбур, Квехъ лезгидин гъейрат хьурай! Къазанмишна незавайбур, Чи гьалал тир зегьмет хьурай!
РикӀивайни, авторди чаз "гъейрат", "зегьмет"вине кьунихъ эверзава, бубайрин баркалладинрехъди фин меслят аквазва. Санлай кьуртӀа, Къагьриманан шиирар саки вири эвергунар Я:"ЗАМАНАДИЗ", "Халкьдиз", "Гьакимриз", "Милли Межлисдиз"...
Заманада уьткем хьана, ДИНДАЛ-КЬИНДАЛ мягькем хьана, Гьахъсузвилел тӀем атана, Гьахъ тӀалабдай жуьръэт хьурай!.. И цӀарарин автор, вичин 60 йис и мукьвара тамам хьайи, чидай ксари "Чи девирдин СтӀал Сулейман" лагьай тӀвар гайи, уьмуьрдин эхирдалди жегьил зари яз шира хьайи, рекьидалди саулуб кьванни акъудиз тахьай, эсил паласадин шаир Якъубов Къагьриман Къайитмазан хва я! Къагьриман Якъубов 1954-йисан январдин 15-аз Къуба шегьерда дуьнядал атанай. Вич кьепӀинал аламаз адан буба рагьметдиз физва, гьавиляй диде Зайнаба гъвечӀи Къагьриман Кчанринпаласа хуьруьз хкизва. 1961-1969-йисара КцӀарин интернат-мектебда, 1969-1971-йисара Худатин 2 лагьай юкьван мектебда кӀелзава. Аскервилин къуллугъ кьилиз акъудай жегьилди хуьруьн майишатда кӀвалахиз эгечӀзава.1983-йисуз Къагьримана сифте шиир кхьена. Адаз уьмуьрдин рекьера гьалтзавай усалвилер,гачалвилер, сада масадаз ийизвай душманвилер такан тир. Ихьтин гьалар негь тавуна, абуралхъуьруьнар тавуна шаирдивай алатна физ жедачир... Къ.Якъубован шиирар "КцӀар-Къусар", "РикӀин гаф", "Самур" газетра акъатнай. Ам 19901996-йисара "Муьшкуьр" Къенивилин Тавханадин литературадин кӀватӀалда член хьана. Къагьриманан тӀвар вири халкьдин къене шира, шиирар лагьайтӀа сивера гьатна. Адан 2-3шиирдиз манини КХЬЕНВА."ЧИРАГЪ"ЖУРНАЛДИ(2012,№1), "Лезги поэзиядин антологияди" (В.Муьшкуьрви. Баку-2013) Къагьриман Якъубован гьакъинда материалар чапнава, ам рикӀелай алудиз тазвач. Пуд веледдин буба хьайи Къагьриман фейи азиятар себеб яз веремди кьазва. Авур раб-дармандинни куьмек тахьай шаир 1998-йисуз яхцӀурни кьуд йисаваз гьахъ дуьнядиз фена. Аллагьдичи шаир дустуниз рагьмет авурай!
И шиирдин гъавурда гьатун патал чун къадйис виликан девирдал элкъуьн тавуртӀани жеда,вучиз лагьайтӀа шиирдихъай чи къенин йикъан"ни-ялни" къвезва!
Къагьримана "Халкь" лагьайла, Чи ЧӀал, Ватан - гьахъ лагьайла, Тахсиркарар яхъ! - лагьайла, Куьне вучиз кхунзава?
Зи рикӀел хквезва, алатай вишйисан эхирартир, Бакуда акъатзавай "Халкь" газетда гила рагьметдавай К.Келентерлидин "Ацукьин къвалахъша, рахан гьахъ!" кьил алай макъала акъатнавай. Са экуьнахъ Къагьриман ялап-ялап атана акъатна,адет тирвал, вичин папка ахъайна, кӀелиз эгечӀна. А шиирдин эхирдавай куплет къенинди хьиз зирикӀел алама:
Зун, Къагьриман, асул кӀурви, Хьанва Кчан хуьруьн эгьли. Жаваб це заз, Келентерли, Чи чӀалар мус сад хьайид я?..
-Я Къагьриман, им вуч лагьай чӀал я?-лагьанажузурла, жаваб ГАНАЙ:-Я муалим, и Келентера макъалада кхьенвахьи, чи чӀални азербайжанрин чӀал сад я, меденият сад я, сад-садаз руш гана - руш къачузва! Вуна лагь кван садра: Къавумар хьайила чӀалквахьдайд яни? Адахъ акатнавай хъел акурла, за хълагьнай: Ша, вуна эхирдавай куплетдин кьве цӀар икӀдегишра:
-Ваъ, муалим, адаз закай хъел къведи!-лагьанай ШАИРДИ.-ХЪЕЛ адаз вучайтӀани къвервал я ви шиирагакьайвалди! Винидихъ лагьайвал, шаирдин аял вахтар ке-сибвиле, жегьил чӀавар начагъвиле фенай. Аданкъелемдикай хкатнаваий эхиримжи шиирар апатиядинбур хьанва. Гьайиф чӀугуналди къейднаканда хьи, чавай шаирди азарханада кхьей чандикай куьцӀейвилин шииррихъай са чешненигъиз жезвач... Къагьриман Якъубов рагьметдиз фейила жувачӀал хьиз лагьай "Дуьня гьей" шиирдалди куьтягьиз канзава заз и макъала:
Гъиле къелем гьахъдиз рахар, ЧӀалан устӀар Къагьримана хъелна вакай, Дуьня гьей... ЯхцӀурни кьуд яшда аваз, Жегьилзамаз Къагьримана хъелна вакай, Дуьня гьей... Халкьдин рекье чӀугай азаб, Жигер кабаб Къагьримана хъелна вакай, Дуьня гьей... Амач зари-амазма тӀвар, Гъилин хатӀар, кьел квай гафар. АкӀхьайила, хъелнач вакай, Хъелнач вакай, Дуьня гьей!
1994- йис. Къагьриман Якъубов Яламада поэзиядин нянихъ.
Вуч яман хиялри тухванва вун къе, Нагьахъ кар ван хьана хъел ийизвани? ТахьайтӀа хиялрив къекъвез дуьняда, Дуьнядин дердияр гьял ийизвани?
Дуьз я, шаирар дуьнядал виридалайни парахиялар ийизвайбур я. Нагьахъ са кар ван хьайиларикӀтӀар жеда шаирдин, адаз дуьнядин дердерхъсан патахъ туькӀуьриз кан жеда. Хиялриналемда пара жезвайвиляй абур Аллагьдиз мукьваинсанар я лугьуда. Шиир кхьизвайбур пара аватӀани гьар кхьизвайди шаир жедач. Шаир хьунчетин са кар я, халкьди гьар шаирдизни чӀехишаир лугьудач. Асул шаирди вичелай садрани са шеъни туькӀуьрзавайди туш. Ада вири инсанрин амалриз,къилихриз, проблемриз, кьатӀунриз, чаз виридазаквазвай кьуд патаз маса вилерал ваъ, чна кьатӀизвайвал чан алаз килигзава. Лезги халкьди вичин чӀехи шаирралди датӀанадамахзава. Къе чи цӀиргъина цӀудралди хъсаншаирар ава. Абурукай садни Мегьамед Мегьманов я. Мегьамед муаллим яз шииррал, илимдалрикӀалай са инсан я. И инсанди дидедин чӀалалдамахда, и чӀалан сурвиликай, иервиликай сивацӀурна рахада, шиирар кхьида. Мегьамед муаллим лезги кӀелзавайбуруз фаданлай чида. Аданшиирар «Бахтавар чил» алманахда (Баку, 1983),«Къизил Къусар», «Лезги газет» ва маса газетрачап хьанва. Адан шиирар кӀелайла зи рикӀяй са гьис къарагъда, шаирдин шиирар за лезги кӀелзавайбурувфад агакьарда. Акьван иер, гъавурда акьадайвалкхьенвай цӀарар кӀелайла зи рикӀгзаф шад хьана,и шадвал, хвешивал чи кӀелзавайбурув агакьаризкан хьана заз. Мегьамед муаллимди эсерра ватандин тӀал, верцӀивал, Самурдин чӀехивал, дидединпаквал, рехне квачир канивал, тӀебиатдин иервал,инсанарин пис, хъсан гьиссер поэтик гафунивуставилелди къалурнава. «Диде» шиирди яманкьуна зун, дидедин зегьметар са филм хьиз зи виликай катана. Шаирди дидедин масанвилел вирикӀелзавайбур чӀалахъариз алакьзава.
…Чун паталди ксун тийиз, йиф чӀичӀиз, Акъудзава кьепӀин патав йиф вучиз? Мез лал хьурай!- вун амачиз, кӀвал ичӀиз. АмукьайтӀа гьикӀжеда зун чан диде?...
Муьгьуьбатдин лирика кӀелайла зун пагь атанаамукьна. Ихьтин шиирар чӀехи, асул канивалтахьай инсандивай кхьиз жедач. И шиирри кӀелзавайдан рикӀхъуьтуьларда, пак гьиссерив уьмуьриз тада. «Канибур» шиир кӀелайла шаирдинпоэтик кьатӀунрал гьейран тахьун мумкун туш. Гатун вар залай йифиз сад-садаз регъуьвилелдикилигзавай, чина абур амай кьве лезги жегьилдингьалар, абурун вацран эквуьнал рикӀяй физвай канивилин михьи гьиссер шиирдин чӀалал пара иергуз хьанва. Шиирда лезги руьгь, кьилих хъсан аквазва:
…Тек кьве рикӀиз динжвал авач, муьгьуьбатди куз, Таран кӀанихъ акъвазнава, явашдихъ рахаз. Пешерин хъен къекъвез ава, рушаз темен гуз Руша вацраз килигзава, радади рушаз.
Мегьамед муаллим тӀебиатдал гзаф рикӀалайинсан я. Марф тӀебиатдин са гьал я, чаз марф
Вучиз вун зал дуьшуьш хьанай а юкъуз, РикӀиз хуш тир мили, ширин хиял хьиз. Хъфена вун, ви гьижранди куз-хъкъуз, Алама зун диде квахьай аял хьиз. Яргъалай вун хъуьрезва заз датӀана, ЗверайтӀани ви дидардив агакьдач. Я инсафсуз, зани гила кьатӀана, Вун хиялдай акъудизни алакьдач. Зи каниди, ша вун икьван геж жемир, Къизилгуьлдихъ билбилдин рикӀкабаб я. И дуьнядал садра ганва чаз уьмуьр, Хушдиз девран гьалун чӀехи саваб я.
гьикӀкъвазватӀани, адан хийирни чизва. Шаирди«Марф» шиир акӀкхьенва, кӀелай касдизни марфадикай шиир кхьиз кан жезва.
Штилрин гьал акуна, Рагъ циферихъ какахьна. ЧӀулав хьана цавун чин Вилеркай нагъв авахьна. ТӀВАЛАР-ТӀВАЛАР къвана марф, Хвалар ацай сел хьана. ФтӀинна яд штилри Салара цин мел хьана.
Дуьнядин гьаларни шаирдин патавай алатнафизвач. Къенин йикъан инсанар, гахъ-нагьахъвал,пис-хъсан патар шаирди кьатӀизва, инсанривайабуруз кьимет гун тӀалабзава. Чи халкьдиз ислягьвал канзавайди виридаз раижзава.
Писни хъсан, гьахъни-нагьахъ, хьана санал, хьана чӀехи, Тек са гьахъ я амайди къе, муькуь затӀар пуч я дуьня. Алчахвилер, уьткемвилер тӀимил хьанач къужахда ви, Чир хьайи кас авани къе, ви эхир гаф вуч я, дуьня…
Са чирвилер пара авай инсан хьиз Мегьамедмуалимди вичин са сятдикайни менфят къачузалахъзава. Ада датӀана кӀелда, уьмуьр гьавайиракьуриз кандач. Иер ихтилатар гвай шаирдихъсан амалар, кьилихар, кӀвалахар таз канзавайса шаир я.
Тариф ийиз йифиз-юкъуз, Акъуд мийир на жув цавуз. И дуьнядай фидай чӀавуз, Са хъсан тӀвар таз хьаначтӀа. Вучда вакай?
Адаз вичин эсерар халкьди гьикӀкьабулдатӀачин тийиз, дерин фикирар ийизва. Шииратдавичин рехъ жагъуриз алахъзава. Чарадан муквакака хадай къушраз ухшар жез канзавач. Гьавиляй чарадан рекъяй физвач. Завай адаз, асулхалкьдин шаир я лагьай къимет гуз жеда.
За вун ганай кани ярдиз, канда лугьуз къизилгуьл, Ганачир хьи, хьурай лугьуз цӀакулдилай кьезил гуьл. Гьатна гъиле, ви цацарин къадир течир ксарин, Вучиз хел-пут алатна вун хьанай икьван кьецӀил гуьл?!
Муьгьуьббатди кутур ялав, ВацӀаривай туьхъуьр жедач. Са фасадди чӀурай кӀвалах, Агъзурдавай туькӀуьр жедач.
Кьегьал ам туш, дагъ чилелай юзуррай, Кьегьал ам я, вичи дагълар гьазуррай.
Михьи ятӀа эгер ви рикӀ, Са чӀавузни жеч вун гъарикӀ. ТӀекьуьл рикӀин ният мичӀи, Вил ичӀи жед, акьул пичи.
Вичин ватан тир гьуьлуьвай, Са кам яргъаз акъатай гъед, Гьич стӀални яд кумачиз, Къумад винел къупкъуру жед.
Дагъдин ятар кӀватӀна санал цӀилих хьиз, Тик синерай авахьда вун Самур вацӀ. Иви юргар са жегьилдин къилих хьиз, Бязи чӀавуз алахьда вун Самур вацӀ. Гагь и патахъ, гагь а патахъ гелягъ жез, Тунва вуна тик кьваларал шумуд кьацӀ. Гагь хкаж жез, гагь къванерал элягъ жез, Рехъ жагъуриз алахъда вун, Самур вацӀ. Йигинвилив дагъларивай къакъатиз, Ашкъидалди Каспи гьуьлуьв агатиз, Дагъ ахкурла гьул рикӀелай алатиз, Лап явашдиз авахьда вун, Самур вацӀ.
Гатун йиф я, экуь я чил нек экъичай хьиз, Вацра цавуз акъуднава гъетерин суьруь, ЧӀигъичӀигъар секин хьанва яд иличай хьиз, Хуьруьн къене ван-сес амач, ксанва вири. Тек кьве рикӀиз динжвал амач, муьгьуббатди куз, Таран кӀаник акъвазнава явашдиз рахаз. Пешерин хъен къекъвезава рушаз темен гуз, Руша вацраз килигзава, гадади рушаз. Кьвед сасадаз килигайла къекъифиз хъуьхъвер, Югъ жедалди «азаб» чӀугуз гьазур я абур. Кьведа санал атӀун патал уьмуьрдин рекьер, Муьгьуьббатдин имтигьанда ийизва сабур. Ахъа жезвай къизилгуьлдин таза кӀурукӀхьиз, Рушан чина куькӀуьннава ашкъидин нурар. Гележегдин бахтлу йикъар вилерикай физ, Ирид цавуз акъатзава хиялрин гурар.
Ватан зид, чилер зид, душмандив майдан, Къе жуван майдандин суракьдава зун. Душманди зи чилел эцегна лишан, Къе жуван лишандин суракьдава зун. РикӀчӀехи, дерт чӀехи, хирерни залан, Сир вуч я, ягъийри чун авур талан? ДУШМАНАР-ЭЦЕГДА чи юкьвал палан, Куквардай рухвайрин суракьдава зун. Ажузвал хиве кьаз тахьуй, эй жаван, Кьегьалвал квадармир, са кӀусни жуван. Сифтегьан ажузвал кваз такъаз акьван, Умудквай инсанрин суракьдава зун.
Дуьнядиз рехи чӀарарив, хци фагьумдив, кьелечӀ гьиссерив вил вегьизвай, иер зари Саидгьасанов Сажидин Саиджамалан хва 1933-йисан2-майдиз СтӀал Сулейманан райондин Агъа СтӀалхуьре дидедиз хьана. Адан чӀехи бубаяр ТекипӀирхуьряй я. Хайи хуьруьн мектеб ва Дагъустандин университетдин филологиядин факультеткуьтягьна, гзаф йисара лезги чӀалан ва литературадин муаллимвиле кӀвалахзава. С.Саидгьасановаялар патал теснифзавай, сатирадин ва юмординшииррин, повестрин, гькаярин, гьакӀни цӀудалайвиниз ктабрин ("Вун накь вучиз атаначир?", "КӀВАТӀИ-КӀВАТАШ", "Аламатар", "Зуьрнедин ваналаз", "НуькӀ хала") кирам я. Адан чӀалариз пудвишелай гзаф манияр теснифнава. Зариди Културадин макан "Куьредин ярар" тешкилуна иштиракна. Ам Лезги Кхьирагрин КӀватӀалдин ЧЛЕН,"ДР-ДИН културадин лайихлу кӀвалахдар" я. Агъа СтӀалдал уьмуьрзава. Шаирдин кьузуьвал яшдивалцумдач, чарари руг, къелемди хъуьм кьурла шиирдин кимел кьуьзуьд яз гьесабда. Сажидин муаллимди къенин юкъузни къелем кьацӀал тунвач. Адан мукьвара "СтӀалнаме" тӀвар алаз СтӀалринтарихдикай ктаб акъатда.
Ам шаир туш такьадайди Хабар халкьдин гьалдикай! Гъавурда геж акьадайди РикӀе авай тӀалдикай. Зи лезги халкь, къадим тарих, На заз лезги чӀал гана, На гана заз туьнт тир къилих, Секинсуз рикӀ, къал гана. Ам шаир туш таквадайди Халкьдин гуьзел гележег. Чандихъ гьайиф чӀугвадайди Физвай чӀавуз къати женг. Зи лезги халкь – зи руьгьни тан Вун тушни кьван гайиди? Шииратдин Мекке-Ватан Кьисмет хьана хайиди. Ам шаир туш, гафаралди Туп ягъдайди руьхъведин. Гатфарилай гатфаралди Гуж тагайди гьекьедин. Зи лезги халкь, ви чина зун Уьзягъ хьун зи дамах я. Зун – ви кванцяй, квачиз зурзун ЦӀай акъуддай чахмах я. Ам шаир туш, цӀай авай рикӀ ХалкьнавачтӀа хуруда. Низ герек я ни квачир цуьк? Ширин дад гуч чӀугурда. Зи лезги халкь, ви шадвилик Пашманвилик пай ква зи. Чи садвилихъ, азадвилихъ Физвай рикӀик цӀай ква зи. Зун Сажидин, жечир шаир, Халкь патал чан тагайтӀа! Жуван чандал цӀай куз, хийир, Аферинар тагъайтӀа!
Сагъар авун паталди дяведин хирер, Мублагь хъхьун паталди алугай чилер, БарбатӀ тахьун паталди шегьерар, хуьрер, Женг чӀугвазва чилерал! Тамар кутун паталди душманри атӀай, Яд алцифун паталди вирера ктӀай, Накъвар кьурун паталди пашмандиз атай, Женг чӀугвазва чилерал!
Несил кутун паталди бахтавар, цӀийи, Чилин винел пуч хьайи, женгера кьейи, КӀватӀал хъувун паталди ризкьияр цайи, Женг чӀугвазва чилерал! Азаддиз рагъ кун патал гьар садан кьилел, Вацран нурар аватун паталди чилел, Шадвилин дем кутун патал гьар садан гъенел, Женг чӀугвазва чилерал! Чил несилриз тун патал алачиз дяве, Жавабдарвал гьатзава инсанрин хиве, Ислягьвилин душманар тун патал кӀеве, Женг чӀугвазва чилерал!
Уьмуьр гуьрчег ийиз алахъ датӀана, Гьар са йикъан, гьар са йисан паталди. Адан эвел ва гележег кьатӀана, Къати тир женг чӀугу инсан паталди! Вун гьар йикъан тамаш экуь ракъиниз. Вун дуьньядин гуьрчегвилиз тамаш, дуст! Чун мажбур я азадбур яз къекъуьниз, Чахъ адалай багьа тир затӀ авач, дуст! Яшар хьунвай экв хквезва вилериз, На лугьун, зун жегьил жезва къвердавай. Тамашиз чан алай къизил гуьллериз, Чамар хьанва мехъер юкъуз сейрдавай. Лув гуз гице хура авай гьиссерив, Ракъинив хьиз экв туз тура рекьериз. Дуьнья ацӀур шад манийрин сесерив, Шадвал багъиш ая халкьдин рикӀериз! Уьмуьр тек са сефер я чаз гайиди. Къадир чир хьугь адан гьар са легьзедин. Хьана лугьуз сад-кьве дуьшуьш къайиди, Вун гуьгъуьна жемир арза-ферзедин. Халкьдихъ галай садни текдиз амукьдач, Вун гьамиша халкь паталди векил хьухь! Халкь галайдахъ гуьллени кваз галукьдач, Вун къвердавай викӀегь хьухь ва жегьил хьухь! Цав кьакьан я ракъар, варцар, гъетерин, РикӀ гегьенш яхъ, чил-кьеб я чи, кӀвал я чи! МАНА-МЕТЛЕБ дерин ая бейтерин, Чахъ авайди, диде Ватан, чӀал я чи!
ЗУН-БУЛАХ я, авач инихъ аламат, Амма са кар алудмир куьн рикӀелай, За жуван яд, инсан патал саламат, Хуьзва чилик-хазина хьиз рикӀ алай! Къуй, гьар сада зи чешмедай яд хъурай! АМ-ДАРМАН я гьар са жуьре азардиз. Руш, кутур квар, къуй сивив кьван ацӀурай! Хутахна це зи пияла на ярдиз! Зи къайи яд це къизилгуьл цуьвериз! Къуй, абуру лугьуй закай манияр. Квез межлисриз кӀан ятӀа заз эвериз, Дустар! Зун къвез гьазур я, це ихтияр! Зи яд хъвайи касдин беден-серин я. Зегьем тирвал вахчуда лап бинедай. ЗУН-БУЛАХ яз, гьуьлелайни дерин я, Уьмуьрлух яз куьтягь тежер чешмедай!
Шалбуз дагъдин пӀирер яйлах, Гьар са чешме - Земзем булах, Бегенмиш я чаз ви кӀвалах, Гьуьрметлу тир, Саид духтур! Мециз ширин, къилих кьезил, Чирвал дерин, гъилер – къизил, Гьар са рикӀин чидай мензил, Гьурметлу тир, Саид духтур! Гьам Аранда, гьамни Дагъда, ХУЬРЕ-КӀВАЛЕ, гьам кӀвалахда, ЦӀийивилер тваз алахъда, Гьуьрметлу тир, Саид духтур! Сагъ чан – Девлет, азар – илан, Алудда на чалай залан.
Гъавурда фад гьатдай чӀалан, Гьуьрметлу тир, Саид духур! Дуствилерихъ авай ара, Гьар са тӀалдиз чидай чара, Сажидиназ хуш я пара, Гьуьрметлу тир, Саид духтур!
Чирагъ вацӀун кьве пад кӀунтӀар, Гьардал ала вичиз хас тӀвар. Заз чида, вун авай бахтар ЯркӀижуван руш я, Мая! Акур чӀавуз дере-тепе, Атирдив гуз жеда лепе. Дидедин рикӀ алай куьрпе, Женнетдин са къуш я, Мая! Кьуд уьлкведа гьатдай тариф, Такурбуруз жеда гьайиф. Муьгьуьббатдин лацу тир лиф, Гьадалайни хуш я, Мая! Лезгистанда ватан авай, Рушар къугъвай майдан авай, Вахъ хьиз гуьзел тир тан авай, Кас акурди туш, я Мая! Сажидиназ багъишламиш, ЯтӀа са кӀус кьван ягъалмиш. Тарал хьайи ширин емиш, Жагъайдаз вун нуш я, Мая!
Лале Садирова Энибаладин руш 1991-йисанфевральдин 25-даз КцӀара дидедиз хьана. КцӀаршегьердавай 2-нумрадин юкьван мектеб акьалтӀарай и стӀурви руша Бакудин Славян УНИВЕР-СИТЕТДИН журналистика факултетда чирвилер къачуна. Са жегьил журналист хьиз Бакуда«Новое Время», «Неделя», «Qusar-КцӀар» газетра кӀвалахна. И викӀегь рушан дидедин чӀалал гзаф рикӀала, иер-иер шиирар кхьизва. Адазса иер дуру чешмеда ргазвай руьгь, хъсан кьатӀунар, фагьум авайвиляй цӀарарихъ дагъларин кьилихни ватандин кукупӀдин атир гала. Лаледикай хъсан шаир жедайдал чӀалахъ я зун. Гьавиляй «АЛАМ»ДА адан шиирар гун къарардизатана. ВАЗ ЧӀЕХИ АГАЛКЬУНАР ХЬУРАЙ, ЛАЛЕ!
Ни гана, ни къачуна вун? КЬУД-ПАД тапар дуьня. Ваз «хъсан» за гьикӀ лугьун? ИчӀи гафар-чӀалар, дуьня.
ЧӀАЛ-ДИДЕ я, виридалайни ширин я, Хайи чилел и зи руьгьни секин я. Бубайрин тӀвар кьадай датӀана вине, Зун Лезги я, лезги иви авай къене!
ЧӀалах туш зун гафарал, вири тапар я, Квез кичӀе жемир тамашиз зи вилериз. Тапаррикай мекьи я, чандани - къаяр я, Имкан це заз, гьахъ хкиз чи эллериз!
Къе цав лал я, гьич са гафни рахан тийиз, Варзни акъвазнава гьакӀ фикирди кьуна. МичӀи тавар катна зи вилерикай и йифиз, Абуру зун дерин са хиялда туна…
Хиялар яргъариз акъатна, Ахварай чун геж аватна, Виридаз акьвазна акур, Алатна, вахтар, алатна…
Ван татурай куь япариз, вилериз такурди, Авайвал рахух датӀана, лагь жуваз акурди. Са низ ятӀани зиян гуз, садрани алахъмир, Кьил кумачир вацӀ хьиз, гьар патахъ алахьмир.
Хуьруьн булахдал заз зи яр акуна, Акъвазнавай ам квар къуьнел алаз. Пеле чӀур, пӀузаррихъ хъвер кутуна, Мадни катна, жейран, кӀанидаз гуз наз.
Гьар марф атайла хкведа вун рикӀел, РикӀи ягъазва, чила акьазвай стӀал хьиз. Сефил я зун, вилерални зи ала шел, Вахтар физва, амукьна вун са хиял хьиз...
Заз кисна акъвазнавай са тар акуна, Ам авахьзавай пешерик шезавай. ТӀебиатди къизил рангинин пекер алукьна, Адаз мугьман зул къвезавай.
ЯРАБ ПАКА рагъ жедатӀа?
Вуч яргъи я и зулун йиф, Ачух уьхънен мус къведатӀа? Гум хьиз чкӀанва кьуд-патаз циф, Къе мекьи я, яраб пака рагъ жедатӀа?
Къвазмир акьван перишан, кьил агъузна, Пешерик чуьнуьх хьана, лацу цуьквер. Къе марфади куь пешер юзурна, авудна, КуьцӀуьрна гьакӀни вилик квай рекъер.
Ахъа жезвай цуьквер къурайла, Марфадин стӀал чиле акьайла, МичӀи йифериз ахвар атӀайла, Мадни на сефил туна хьи зун, гатфар?!
Лермонтов гьакӀ, гьикӀ кандатӀани хьурайлагьана, яргъал дуьняйрикай, авачир уьмуьрдикай фикирзавай кас туш. Шаирдин шииратда романтикани ава, гьакъикъатни. Адахъ лап зурбабажарагъ ава. Ам вичин вахтунилай вилик ква… ЧӀехи шаирдин муьгьуьббатдин лирика иллакитариф авуниз лайих ава. Чавай инал адан «Къекъвераг» шиирдин тӀвар кьаз жеда. Им адан вадуьньядин халкьарин поэзиядани цӀийи гаф я! Урусрин машгьур шаир, вичихъ анжах савичиз хас хатӀ хьайи Анна Ахматовади М.Ю. Лермонтован туькӀуьрунрикай икӀ лагьанай: «… Ада муьгьуьббатдикай лагьай гафарихъ дуьнядинса шииратдани вичиз барабар тешпигь авач…» Ам гьахъ я, Лермонтован эсерар вири шаирринэсеррикай кьетӀендаказ ХКАТНАВА.«КЪЕКЪВЕРАГ»… Дуьнядал йикъар-йифер сакьас фу тӀалабиз акъудзавай инсан. Адахъ сагъбеден авач, ам гьавиляй усал я… Чи вилик гьакъикъатдин къекъверагзин шикил гьакӀ акъваззава,гьелбетда. И касдин гъиле Аллагьдиз къуллугъзавай, дуьаяр итизвай храмдай экъечӀай (мумкин я, анизфизвай) сада кепек – шагьидин чкадал къван вугузва… Шаирди вичин телеф хьайи, бахтквачир муьгьуьббат «Къекъвераг» шиирда гьа, гъиле къвангьатай къекъверагди байих авур гьалдив гекъигзава. Гьа икӀ шаирдин лирикадин игит канида вичивай къакъудна, а игит гьа ихьтин залан жавабдиниеси хьана… Чна Лермонтован шиир кӀелзава ва чи рикӀегьасятда перишан гьиссер гьатзава. Вучиз? Садлагьайди, шаирди уьмуьрдин агьвалат тапарартушиз, гьакъикъатдаказ къалурнава, – гьавиляй. Кьвед лагьайди, шаирдилай вичин гьиссерни чигьиссер сад ийиз алакьнава. Им зурба устадвал я. Ви муьгьуьббатдиз канидан патай жаваб тахьун– им къекъверагдин гъиле къван тур мисал я. Шаирдин лирикадин игитди канидаз, къекъверагди Аллагьдиз хьиз, минетна, амма адал агакьайжаваб, къван хьиз, заланди ХЬАНА.«ХАЖАЛАТДИН хва я зун…» кхьенва Лермонтова вичикай жегьил чӀаван са шиирда. Ам гьахьтинди, экуь хажалат гвайди тир. И хажалатшаирдин лирикадин игит патал гзаф шиирра трагедиядинди жезва. Трагедиядиз хас гъам, «Къекъвераг» шиирда хьиз, «Ахвар», «Веси» ва масашииррани ава. Эхиримжи кьве шиирдин сюжетарсаки мукьва я. Ихтилат пачагь патал чан гузвайаскердикай физва. Амма и кьве шиирдани лирикадин игитдин рикӀел каниди ала. Ам бедбахтмуьгьуьббатдин иеси я. «Ахвар» шиирда – ахварай. «Веси» шиирда гьакъикъатда. Гуьлледиигитдин уьмуьр акьалтӀарзава, шаирди, аданфикир – хиял вуч ятӀа, гьадакай суьгьбетзава…
Агъадихъ чна куь вилик цӀийиз таржумаавунвай Лермонтован «Ахвар» (чара-чараз 4шаирди элкъуьрнавай) ва «Веси» шиирар эцигзава. Анра лирикадин игитни шаир, чна винидихъ лагьайвал, сад я. Шаирдин гьиссергьерекатда ава, абурук тади ква, Лермонтоваквичикни тади кваз хьана. Ам и уьмуьрдайнивахт тахьанваз хъфена…
Нисинин цӀу алугзавай береда, Кьуркьушумдин мурцар хура акьахиз, Зун ярх хьанвай Дагъустандин дереда, СТӀАЛ-СТӀАЛ хирей иви авахьиз. Текдиз авай зун дереда векъи тир, Кьуд патахъай чил рагари атӀанвай. Ракъини худ кузвай синер хъили тир, Зунни кузвай – кьейиди хьиз ксанвай. Заз ахварай истеклу дем аквазва, Юкьва авай хурушумрин Ватандин. Анал жегьил сусар закай рахазва, РикӀер шад яз, цуьквер кьуна алвандин. Шад рахуник экечӀ тийиз амма сад, Хиялраваз, ацукьнава демина. Са Аллагьдиз чизва адан руьгь, мурад, Перт ахвари куьз твазватӀа чилина; Дагъустандин дереда ам авазва, Таниш мейит чилин капал алкӀанвай. Адан хура хер ава, гум кьуразвай, Лахта жезвай ивидин сел атанвай.
Нисинин зегьем… Дагъустандин дере Яргъи хьанвай зун хураваз кьуркьушум. Дерин тӀал ргазвай ифенвай зи хире, ХВАЛ-ХВАЛ физвай хурай – ивидин курум. Ифенвай шимедал къат хьанвай зун тек, Элкъвена кьунвай тик кьакьан чархари; КукӀушар кузвай, цӀай къваз – ракъинин экв, Кузвай зунни, сустиз кьейи ахвари. Аквазвай ахвар заз, ватандай атай: ЦӀаярин нур алай нянин шад межлис. Сусарин арада, цуькверив чӀагай, Закай физвай лап шад ихтилат-силис. Амма сад, суьгьбетдик экечӀтийиз шад, Киснавай хиялриз вичин ялвариз. Ништа, а гуьзелдин вучиз жегьил чан Хиялри чӀугвазвай сефил ахвариз. Аян тир адаз Дагъустандин дере: Ярх хьанвайди вичин танишдан мейит. Гьелекиз хурун чӀулав дерин хире, СТӀАЛ-СТӀАЛ кӀвахьиз, рекьизвай иви…
Нисин. Дагъустандин чими са кьере Кьуркьушум хураваз чилеллай тан зи; Гум гьикӀ алатнамай дерин тир хирел, СТӀАЛ-СТӀАЛ физвай, авахьиз иви. Тек яргъи хьанвай зун къумадал кьерен, Зи кьуд пад чуькьуьзвай кьвалин кӀарари, Ракъини кузвай и кукӀушар, зи къен, Амма зун кьунавай дили ахвари. Ахварай аквазвай заз хайи патар, Нянин суварар, экв алатзавай, Кьилел цуьквер алай жегьил таватар Закай хвешивилив ихтилатзавай. Амма шад рахунрик гьич акахь тийиз, Сад тек ацукьнавай, яман хиялиз, Перишан ахварай и жегьил руьгьдиз Вучар аквазватӀа чида халикьдиз; Ва адаз аквазвай Дагъустандин кьер, Таниш тир са мийит, а кьере авай, Хурал гум алатна,чӀулав жезвай хер, Иви, са гел кьуна, гьа авахьзавай.
Нисин зегьем чӀавуз акьуна гуьлле, Дереда ярх хьанвай зун Дагъустандин. Иви авахьзамай зи хиряй гьеле, Кьилиз экъечӀзавай гуьлле зи чандин. Къатканавай зун ялгъуз къумлух дереда, Килигиз кьуд пата авай кӀунтӀариз. Ракъинин цӀай лап гур хьайи береда, Зун тамам суст хьана фена ахвариз. Ахварай акуна заз са тавхана Нянин чӀавуз зи пак, хайи Ватанда. Жигьил дишегьлийри ара датӀана Закай суьгьбетзавай чпин арада. Абрун ихтилатриз яб тагуз ерли, Сад авай гъам чӀугваз, кьилиз фикир гъиз. Адан пак гуьгьуьлдиз гьихьтин хиялри Азият гузвайтӀа чида Аллагьдиз. Дагъустандин дере адан вилеркай Карагзавай таниш муйит къатканваз: Жегьил яз акъуна гуьлле, чан ганвай Ифенвай къумарал хурал хер алаз.
Заз вахъ галаз, стха масан, Вахт акъудиз кан я хьи: Лугьузва, зи уьмуьр жаван Куьтягь жезва – къан я хьи! Вун хъфизва багъри патаз: Килиг гьа… Квез? Гьуьрметдив Садни жедач – аян я заз – Килигдай зи кьисметдиз. Кас хьайитӀа нагагь жузур… Ни кьуртӀани зун хабар, Лагь, гуьлледи къазунна хур, Чан гузвай за чилел дар. Пачагь патал рекьизвай зун, Писбур я чи лукьманар. РЕКЬИЗ-РЕКЬИЗ ийизвай бул За Ватандиз икрамар. Чан аламаз аквадач ваз Я зи буба, диде гьич. Дуьз лагьайтӀа, канзавач заз ТӀал тваз абрун рикӀе гьич. Сагъ аматӀа абрукай сад, Лагь, чар кхьиз чӀав зайдач, Полк женгиниз фенва чи мад, Зал вил тахьуй гьавайда. Абрухъ ава са къунши руш… Гзаф вахт я къакъатна! Адаз зун гьич чизмайди туш, ЯтӀани на, агатна, Закай тирвал ачух адаз, Гьайиф къвемир зи гьалдин, Къуй вилера накъвар ргаз, Шехьрай захъ ам яргъалди!
Гьи заридин элкъуьрун квез виридалай пара хуш атанатӀа чаз кхьихь.
Чав и мукьвара рикӀшадардай са хабар агакьнава. Чи журалдин редколлегиядин, гьакӀни "Марвар" литературадин кӀватӀалдин член В. Муьшкуьрви Кхьирагрин Интернационал КӀватӀалдиз кандидатвиле гьахьнава! ТӀвар кьунвай и тешкилат Москва шегьерда кардик квайди, адан членвилизвиридуьнядин уьлквейрай кьабулзавайди белки гзафбуруз малум туш. КИКӀДИХЪ "Российский колокол" тӀвар алаз 5 агъзур тираждалди урусдал акъатзавай ва дуьнядин 20 уьлкведиз физвай алманах ава. Алманахдин теклифдалди В.Муьшкуьрвиди вичин ругуд шиирдин элкъуьрунар редакциядиз ракъурайла, абур кьабул хьана. Алай йисан апрелдин тилитда чап жедайвал я. Чиватанвидин шиирар са шумуд уьлкведа, а цӀиргъинай Урусатда, АСШ-ДА, ЧӀехи Британияда, Испанияда, Израилда ва мсб. кӀелдайвал я.
“АЛАМ”ДИ редколлегиядин членар Вакъиф МУЬШКУЬРВИ ва Билал АДИЛОВРИКӀИН сидкъидай барка ийизва ва
мад чӀехи агалкьунар тӀалабзава!
Эхир вахтара Дербентдин лезги театрда хъсанвилихъ физвай дегишвилери вири шадарзава. Театрдин цӀийи директор Алибег Мусаевани, кьилин режиссер Мирзабег Мирзабегова чӀехи зегьметралди теардин коллективдихъ галаз тухузвай кӀвалахри бегьер гузва. ЦӀийи эсерар эцигзава,театрдин кьиле авайбурунни коллективдин арада чими миливал арадиз атанва. Амма вири четинвилер абрувай гьеле арадай акъудиз хьанвач. Азербайжан Республикадин халкьдин артист,эхиримжи къад йисан къене вири девлет тедбиррин кьилин режиссер, профессор Жанет Селимовади Дербентдин лезги театрда гайи мастер-клас лекцияни хайи театрдиз куьмек паталвегьенвай са кам тир. Чи журналди гьар йисуз кьиле тухузвай «Йисан манидар» конкурсдин гъалибриз дипломар гузвай мярекатни и сеферда Лезги театрда кьиле фена.
Гьуьрметлу «Алам» журналдин редакция!
Квез сифте камар мубаракрай! Квез и четин важавабдар кӀвалахда чӀехи агалкьунар ХЬУРАЙ«АЛАМ»ДИН уьмуьр яргъи, рехъ бахтлуди хьурай. Журналдин нумра интернетдай акурла, зунфикир ийиз амукьна, яраб им гьи чӀалал акъатзаватӀа лугьуз. Чир хьайила, заз пара хвеши хьана. Лезги чӀалал акъатзавай журналар газетар, ктабаргьикьван пара хьайитӀа, гьакъван хъсан я. «Алам» журналдин кьве нумра кӀелна. Макъалайра гьам тарихдин, гьам чӀалан меселаяр къарагъарнава. Куьне лезги халкьдин култура,ацукьун-къарагъун вини дережедиз хкажунинкардик чӀехи пай кутазва. Куьне гъиле кьунвай,гьялиз канзавай кьилин меселайрикай сад чӀаланмихьивал хуьн я. Ам хъсан кӀвалах я. ЧӀалаз талукь макъалаяр куь журналра гзаф ава. ЧӀаланмихьивал хуьнин патахъай зи фикирар чи тӀварван авай зари Арбен Къардаша вичин макъаладакъалурнава. Зун гьадахъ галаз рази я. Чи лезгиалимри чӀалан винел кӀвалах тухванва ва тухузва. Литературадин чӀал сад хьун герек я. Алай чӀавуз, зи фикирдалди, кар алай кӀвалахрикай сад лезги журналарни газетар кӀелдайбургьазурун я. Газетарни журналар киоскра хъипихьана амукь тавун патал алахъна канзава. Ам чимектебрин лезги чӀалан муаллимрин кӀвалах я. КӀцар райондин вири мектебра лезги чӀалал тарсар физва. Тарс тухун патал улубар герек я. Саклассда са улубни тахьайла, тарсунин еридикайрахун герек къвезвач. Заз чизва, райондин школайра тарсар хъсан тухуз алахъзавай муаллимаргзаф ава. Муаллимдиз тарс тухудай шартӀар авач. Абурун кӀвалахдиз фикир гун лазим я, абуруз датӀана куьмек герек я. Муаллимдин гъиле са тайинтир программа авач, кӀелунин план авач. ЛезгичӀалан тарс «Самур» газетдай, «Чи рагъ» журналрай тухузва. «АЛАМ»ДИН редакция школайризмугьман хьайитӀа хъсан я. Лезги чӀалан тарсариз кьецӀ гузвайбурурукайсадни чи диде-бубаяр я. «Лезги чӀалакай вуч ийизвайди я, ам гьиниз кьван я, чи аялриз лезги чӀалчизвайди бес я,» - лугьузва пара диде-бубайри. ГьакӀ тирвиляй аялрин лезги чӀалаз авай гьевесрекьизва. Сад лагьай классда кӀелзавай аялдиндидеди лугьузва: «Ингилис чӀал ваз герек къведа,лезги чӀалакай вуч ийизва?» Ихьтин гафарилайкьулухъ аялди лезги чӀалан улуб гъиле кьан хъийидач. Заз чиз, инсандиз виридалайни багьади вичиндидедин чӀал я. Ам хкаждайдини жув я, агъузардайдини. Масадакай кефи амукьун дуьз туш.
Гьуьрметлу редакция! Куь журнал Самурдингьам кефер, гьам кьибле пата авай чи халкьдизеке савкьват я. Квез хъсан рехъ хьурай!
Нянлай пакамал зи кьепӀин патав Лайлаяр авурди вун я, чан диде. Зун хана инсан яз чӀехихьунпатал Зегьметар чӀугурди вун я чан диде
(Асеф Мегьман) Заз са гъвечӀи эхтилат Ахмедоврин хизандикайкхьиз канзава. Абур вужар я лагьайтӀа, са вири хизанар хьтинса лезги хизанрикай я. Амма абурун арада авайгьуьрметдикай кьилди са суьгьбет авуна канзава. Хизандин чӀехиди Мафи диде я. Мафи Юсифан руш 1936 йисуз Дагъустандин Дагузпарарайондин Кара-Кюре хуьре дидедиз хьана. ЧӀехихизанда еке хьайи руш гзаф викӀегь тир. Адачуьлда гвен гуьзвай дишегьлирин кьилел бригадир яз, тахул кӀватӀиз, колхоздин амбарар ацӀурдай. Ам кӀвенкӀвечи яз акурла вирида адалайчешне къачудай. Яргъи кифер къуьнерихъ вегьейла, чанар гьеркьуь булушка алукӀайла, гъилемукал къуна ам кӀвалахал экъечӀдай. Адан алакьунар акурла райондин агьалийри ам депутатхкягъна. ГьикӀ ятӀани Бакуда дидедиз хьайи жегьил Эгьед Ахмедан хва и депутат рушал ашукь хьана. Мехъер авуна, Шалбуз дагъдин этегра далдамдинни зуьрнедин ван туна, депутат руш Бакудизгъана. Зегьметдал рикӀалай Мафи свас мадни еке хизандиз аватна. Вичин уьмуьрдин юлдашдихъгалаз гъил – гъиле туна чпин хизан гьална. Ада Бинадин совхоздин багълара кӀвалахна, 15 йисузаэропортда зегьмет чӀугуна. Бакудин Бина хуьруьнни Дагъустандин Ккрар хуьруьн арада а вахтунда са дегишвални авачир. Мафиди маларниацана, хперни хвена, халичаярни храна, вичиз кӀвални эцигна. Сад –садан гуьгъуьнал алаз 5 гадани, 2 рушни хьана. Алай вахтунда Мафи диде са тӀимил зайифхьанва. Вучиз лагьайтӀа адаз азиятар пара акуна. Адан юлдаш ватх тахьанмаз рягьметдиз фена. КӀвалин, аялрин къеце патан зегьметарни вири гьадал гьалтна. Ирид аял чӀехи авун зарафат туш! Инзегьметдал рикӀалай инсанди гадайриз сусаргъана. Мафи дидедин рухвайри- Юмиддина, Халиддина, Фируддина, Бахтияра- алай вахтунда Бакудин аэропортдин безопасность хуьзва. Аладдин лагьайтӀа борт - проводник я.- Са бязи инсанри лугьуда, “Бала кьилин тӀаля,- амма ин гафарал зун рази туш. Заз чида хьи, Бала кьилин таж я,»- лугьузва Мафи ДИДЕДИ.ЗИГАДАЙРИЗ гьарадаз вичин кӀвал аватӀани зал алукьтавур, меслят тавур са карни ийидач. Абурузчида, ки кӀвале чӀехид авай чӀал. Дуьз я и гафар. КӀвалахалай хтайла сад –сад гадаяр дидедингьалдикай хабар кьаз адан патав кведа, ахпа чпинкӀвализ къфида. Гьелбетда, гадайриз чпин диде пара кан жеда! Бес сусариз? ЧӀехи свас, Жанисат, вичин къари хьиз паравикӀегь свас я. Ам аэропортда тӀвар-ван авай,вичин кар хъсан чидай экономист я. Вичин квалахал пара рикӀ ала. КӀвализ хтайла муькуь сусариз ада меслятар гуда. «Эвелай квез чӀехид чирхьухь»,- лугьуда ада.
Пуд Бакудай, сад Дагъустандай, сад КцӀарайгьар чкадай гъанвай сусар. ЧАРА-ЧАРА дидейривердишарнавай и сусари чпин къаридиз “диде”лугьуда, адан хатур хадач. Жанисат, Элмира, Уьлкер, Ханум, Эльнара гатфариз жив цӀрайла чиликай хкатдай сифте цуьквер, гъвердин цуькверхьиз сад-садалай гуьзел я. Чпин арадани парагьуьрмет ава. Вири суварриз кӀвале гадаяр, сусар,хтулар кӀватӀжеда. Гьар суса са тӀуьн гьазурайлаеке са столдин чин ацӀуда. Фидай са чка хьайиласусар чпин ярандидедихъ галаз санал фида, адазчпин юкьва туна гьуьрметар ийида. Вирида а хизандиз “баркаллагь” лугьуда. Рушар лагьайта бубадин кӀвалей лув гана экъечӀна, Бесен Бакудиз, Лейла Дагъустандин Каспийск шегьердиз гъуьлуьз фена. Шад виликпашманвални галаз жеда. Чехи рушаз- БЕСЕНАЗ,ДИДЕДИН уьмуьрдикай са пай гана. Адан жегьилюлдаш регьметдиз фена, пуд аял Бесенан гъилеламукьна. Амма стхайри ам пешман тунач, чеб далудик къвазнавайди чирна авайди рикӀел гъана. Сусарини адаз гуьрмет ийизва. Мафи дидеди вичин хтуларни штулар кӀватӀнаабруз имуча- мучаяр вугуда. Аялар вири дидедчӀалал- лезги чӀалал рахада. Ингье чун Мафи дидедиз гъвечӀи штул мубарак ийиз фена. КӀватӀхьана мукьвабур, эцигна столдал ашарни цкӀанар. Амма виридлайни лезет гана дидеди лугьузвайманийри:
Булахдин яд къайиди я, Пеш вегьена серинайтӀа. Гада рикӀиз чимиди я, Бубад гана секинайтӀа. Дуьгуь цана, дуьгуь хьанач, Дуьгуь тахай къацу дугун. Я кан хьана тахьай гада, Ви дердина кузава зун. Ин духтурдай ан духтурдиз Заз экъведай аман амач Гьин духтурдизни зун фейитӀани Зи дердиниз дарман амач За манияр лугьудай туш ЛагьанайтӀа ширда за вун Къавал алай иер гада Вуж ятани чирда за вун Цавай фидай вили лифер Яраб абур вахар ятӀа? Я армидиз фейи гада Зи рикӀикай хабар яхъа Ваз за лагьай гафарикай Къавуз гудай кул хьана руш Пис хьанани за тӀвар къуна? Ваз миштерияр бул хьана руш Къизил гуьлер тек- тек аваз Къацу бахча дар тахьурай Залай гъейри яр аван ваз? Ахпа зи рикӀ тар тахьурай Вун зи гуьзел ччан я, марал ЧӀулав кьве вил авай, марал ЧӀулав ятӀани я вун кишмиш Лацу ашдин винел алай
Гьар са хуьруьз вичиз махсус рахунар, тӀул,адетар ва кьетӀенвилер хьун малум гьакъикъат я. Варидаз хьиз зазни жуваз чидай тӀигьирвияр ва ТӀигьиррин хуьр авай. Заз чидай ТӀигьира патавгвай хуьрера тамам тушир шакӀелар(школаяр)авайла, ана тамам юкьван шакӀел авай. Чи хуьрейфена ана кӀелин давамрайбуру гуьгъунай институтра ва техникумра кӀелунар давамардай. Балаярначагъ хьайи дидейриз ТӀигьирин «Гуьм бет»дивай чара кан женни са адетдиз элкъвенавай. ТӀигьира а чӀавариз (1960 -70 лагьай йисар) Мазан ЧӀулав Уружни машгьур тир. Гуьгъуьнай Нуьвуьддин Жигаровани зуьрне, кларнет ягъунии хуьруь тӀвар винизна. ТӀигьирин экуь инсанарни сейлибур тир. Абурун арада заз мукьвалайчидай ШАИКЪШИХКЕРИМОВ,АБДУЛЖЕЛИЛ ШИХЗА-ДАЕВ(АЛБЕСА абруз икир авурай), Гьусен муаллим,чаз ЭчӀехуьре француз чӀалан тарсар гайи Вакъиф муаллим, Элхан, Ругдай, духтур АЛЕСКЕР,ЧИ профессор Фейруз муаллим, Пакудавай лезгимискидин вилик галай фекьи Алибег стха, Шагьлар Санаев ва мадни цӀудралди КАСАР авай. Ваибур вири незерда къуна ТӀигьиррин хуьруькайкхьини, дуьз лагьайтӀа, зи рикӀе кицӀтвазавай. Къенин йикъан ТӀигьирар КцӀар райондин сурдагъдин хуьрерикай сад я. Хуьре 1690 кас ва 409алай виниз хизан ава (ТӀигьиринуба галачиз). Хуьр Каспи гьуьлелай 1700-1800 метр къакъанда КӀуррин вацӀун къефле пата ава. Хуьруьнвийрималар хуьналди ва келемар, картуфар цана масагуналди кьил хуьзва. Хуьруьн тарих ва пун чирун патал чна цӀуру
хуьруьн амукьайриз, сихилрин, топонимрин вахалкъдин фолклордиз вил вегьин. Зун вацӀункьере авай ЧӀуран хуруьн хандакӀар, сурар, исятдани кьенчӀебдин къапар хкатзавай чкада хьанава зи архивда 50-алай виниз фотояр ава. Са падселди тухвай, яргъалди къвайи марфари чил ханавацӀухъ гуцӀхьайи хуруьнвияр, чӀур хьайи хуьртуна адалай виниз тулаз куьч жез мажбур хана вагьа чӀавалай муьмкин я икьван чӀавалди «ЧӀУРАЛ»ТӀВАР алай хуьруьн тӀвар дигиш хана. Хуьре авайваридалайни сур чӀаварин сихил ГЬИСАБЗАВАЙ«ЧӀУХАР» чкӀай хуьруьнвияр я. Завай хьайитӀа, икатаклизм Х-ХIIВИШЙИСАРА хьанава. И версиядин дуьзвал тесдикьарзавай фактарикай садлагьайди, ЧӀурал хуьруьн дегь сурарин АМУКЬАЯР«КЪУРАМАТДИН сурар» жен ва а сурарин хурудинкъванцин кӀаник патаз (мийитдин кӀвалин къавуз)лацу киреж ягъанвайди жен я. Бес вучиз хуьруьн тӀвар дигиш хьана лагьайтӀа, идаз жаваб Къавкъаз Алупаниядин чӀаваринадетрай жагъида. ГъуцӀари чӀурай хуьруьн тӀвардегишна адаз цӀийи уьмуьрдин тӀвар гудай чӀалахвал авайди тир. Садни хуьруьн цӀийи чка(ттул) Гавдишан ва Гуьмбет пелериз(пӀирер) мукьвал хьунни хъсанкар гьисабзавай. Дагъдин хуьрерин этнографиядикай кхьирла, зун и фикирдал фад-фад ХКВЕЗВА.«ХУЬР дагълариз мукьвал хьунивай ана сурадетрин кӀевивал пара жезва ва гуьгъуьнай атай Исламдин тасир тӀимил жезва». СтӀурарни, Хуьлуьхъар хкудун шартӀуналди. Ибур тасдикьрунпатал са шумуд факт ава. Алупан чӀаварин диниатрибутар хуьзвай пелерин тӀвариз фикир гийила,чаз аквада хуре авай «Гавдишан пел» топоним Гав ткӀуна ГъуцӀариз къурбандар гузвай пел я. ТкӀур гавдин карчар са кар яз кӀвалерин цӀларикай куддай. Гавдишан пел Манкъулидхуьруьзниава. Гьанани ТӀигьира хьиз Яран сувариз цӀаяркуда. «Гуьмбет» пелни инсанрин Гъуцариз паяргъидай ва чпин диндин мярекатар кьиле тухванакъапар хадай пӀир гьисабзава. Рагъ акъатзавайпатай кьил ктуна ЧӀехи Рагъ фидай патахъ цӀаргузвайбуру адалай ирид гъилер элкъведа. «Абендал» (цӀарцӀин юкьва) са кар яз чпик галаз гъанвай къапар чӀахмахдин къванерал хана, ванер(канивилер, шикаятар, дуьаяр) ГъуцӀарив агакьарзавай къенчӀебдин, шуьшедин, керамикадинкӀусар тадай адет къенин юкъузни давамзава. Гумбетдал ийизвай гьерекетар ва лугьузвай гафари и адетар Алупан чӀаварилай амайди тесдикьарзава. Маса хуьрера квадарнавай сурчӀаварин адетрикай садни ТӀигьира ама. Дишегьлийри чин Шар сувухъ, Басар сувухъ элкъуьрайлашалинив сив кӀевда. И кар пак сувуз икраминлагьай чӀал гьисабда. ТӀигьирар сур чӀаваринхуьр хьун субутзавай делилрикай садни и хуресуварин няниз гьар веледдин тӀварцихъ шем акъудин я. Куьне са легьзеда хиялдиз гъваш. ЙифенмичӀер я ва чпин веледрин бахтаварвал канзавайдиде-бубайри агъзурралди шемер кана мичивалдугурна, экуьвилихъ ялзава. ТӀигьира къенинюкъуз уьмуьрзавай сихилрин тӀварарни пара кьетӀенбур я. И кар кӀилиз акъудуниз заз кумекайяшар 100-ав агакьзавай Гьусейн муаллимдиз ва Гьесратов Вакъиф муаллимдиз разивал ийизва.
Кьилей за лугьун хьи, ТӀигьира авай сихилринпарабуруз чпин эпитетар – характердин ЛАКӀАБАРАВА.-МАГЬМУТАР – хуьре авай варидилайничӀехи сихил. (Сихил – са хел) 50 – 60 КӀВАЛ.-ЧӀУХАР – ЧӀурун хуьруьн сур ЧӀАВАРИНСИХИЛ.-ШИТӀИЯР – Са садан пад къадайбур, АКАДАРТИЙИДАЙБУР.-МИРЗЕЯР – Савад авайбур, абур Къубадин
Ханадагъ хуьрей атайбур гьисабзава. -КАРКАЧИЯР – Храдайбур (пекер, сумагар) Дагъустандай атайбур ГЬИСАБЗАВА.-ЯХУЛАР - Дагъустандай куьч ХЬАЙИБУР.-МАДАГЪАР - Мурадагъадинбур - ДАГЪУСТАНВИЯР.-ТУЬКЬУЬЛАР - Пирнезерар - ЖАФАРАР.-ФЕКЬИЯР – КчӀан хуьрей АТАЙБУР.-ГЬАЖИЯР - Дагъкьван авай аш канда - ЛУГЬУДАЙБУР.-ПАРТИЯР – -КЪЕНЕЪАТАР – Мадар ИЙИДАЙБУР.-ИБИЛАР – ТӀигьиржалай буран кулаваз АТАЙБУР.-БУБУТӀАР – Гъавурда авачиз РАХАДАЙБУР.-МУТӀАР –-АЦИЯР – КьантӀар МУКЬАЛЛАЙБУР.-ЧУВАЛАР –-КЬЕПӀИРАР –-МИШИЯР – -БАЛАКЪАРДАШАР – -КАШУЯР – МукӀатӀдал къуьл АКАЙДАЙБУР.-УЬЗДЕНАР – Цавай фидайбур. Квез аквазвайвал ЧӀуран хуьрей Тула ТӀигьирахуьр ктур ЧӀухрин патав Дагъустандай, Къубадай, ТӀигьиржалдай, Кчандилай атайбур артухжезва ва ТӀигьирар арадал къвезва. ТӀигьирархуьруьн этималогиядик экъверла зун Тагьир гафунин Араб чӀалалди «Тагьир – рехъ физвайбур- путник» ачухвилел дуьшуьш хьана. Нивайлугьуз жеда кьван, белки Арабрин Халифатдиндевирда хуьре амукьзавайбур, яни рехъ физвайбур артух хьуниз килигна хуьруьз Тагьирри - янирехъ физвайбури ктур хуьрни лугьун мумкин я.
Михьи чин, Пуд пӀинцӀар, Лигъ авай тӀун, ЧӀаф, Атларбасан.
Къуру муьгъ, Атад кьал, Сидит векьер, Бузкам, НацӀан кам, Байрамалидин кам, Банд алайкикер, Хъуьрер сув. Гавдишан.
Герендин пел, Ирперин кам, Мусадин векъер, Гуьмбет пел (пӀир), Суван кьалар, ЯрметанкӀунтӀ, Хев, Талибан векьер, Ирид булахдин кам, ГуцӀан хев.
ТӀигьрвийрин лакӀаб – БИШИБУР я. И лакӀабгьикӀатана хуьруьнвийрал алкӀанатӀа чир хьунпатал вун герек фена ЧӀуран хуьруьн вацӀун кьерен тепедал къвазна канда. 2000 метрдилай виняйкьил кутуна авахьинвай ван ва йигинвал пара жезвай вацӀун ван акьан пара я хьи, ваз патав къвазнавайдан ван хквезвач. Гаф авачиз ван татайлаинсани патав гвайдан сивиз килигна ГЬААН? –лагьана жузун хъийида. Гьавиляй ТӀигьирвийринпарабури гьич вичизни хабар авачиз, са гаф лагьайла ГЬААН лагьана жузун хъийида. Малум каря, и гьерекетдиз патав гвайда… -вун биши яни?лугьуда.
МискӀин булах, Чепер вир, Къараханан булах, Гьасанан булах, Шамкьалан вацӀ, ПӀир квай тарарбулах, ЧӀафун хвал, ТӀигьиррин вацӀ, Къурумекъуьн вацӀ, Бадаман вир, Чакан вир, Гирде вир, Шималан булахар, МацӀан камун булах, Къавалай вир, Чубан камун булах, Байрамалидинкамун булах, Геренд булах, Ирисрин камун булах, Кабашан камун булах, Ирид булахар. ТӀигьир булахрин ватан я ва хуьруьнвийри иятарикай кьенятвилив менфят къачузва. Тигьирри чпин гуж ва чил келемар цан патал серфзава. Гьавиляйни Тигьирар чи дереда виридалайвар-девлет авай хуьр я. Куьн чӀалах жеч хуьре150-алай виниз «пат –пат» (Т- 16 маркадин тӀунвилик галай трактор) ава. ТӀигьиррин къуртарал самбар келемдин кӀаншар хкадарнава. Са пул авайди вилик акъатна самини регъвер эцегайтӀа, келемдин кӀаншарикайни малариз йем хъижедай. Гаф чкадал аватдалугьуда бубайри. Вилик вахтара хуьруьз, вадрегъвер авай: Ибур Макьан, Юкьан, Ширифан, Алиман регъвер ва гуьгъуьнай хьайи экверинрегъвер я.
Играми кӀелзавайбур, гаф авачиз са юкъуз фене ТӀигьирар акуна макъала кхьин залан кар я вазаз чизва хьи, зи макъаладик татугайвилер пара гала. Садни тарихдин призмадай килигайла чазпара крар аквазва. Къенин юкъуз ТӀигьириз - Дуьз Тагьир кхьизва. Чи пара хуьрерик ашагъы,юхары, бейуьк, кичик акалнава. Суьлейман пайгъамбардин тупӀалдал кхьенвайди фагьумдизхкваш. Жезвай крар я.
Заз къачуна телефон къе зи дахди, Спичкадиз ухшар авай гъвечӀиса. Зенг ийизва гила за зи дамахдив, Зи дустуниз, накь зенг авур вичи заз. Стхадиз зенг ийизва зи ахпа за, Хуьзвай хпер Силибирдин синерал. За зи вири мукъва-къилид ахквада, КӀвалахзавайшегьерранигьуьлерал. Телефон туш, я им цӀелхем вахтунин, Чин тийидай яргъалвилер, сергьятар. Ийиз вине дережаяр рахунин, Мягькемзавай арайравай гьуьрметар.
ЧУБАРУК,ЧУБАРУК Ракъар гваз ша чаз. Чими тир,яргъи тир Йикъар гваз ша чаз. Мукунив кьар агуда, Шарагарни акъуда. ЧУБАРУК,ЧУБАРУК, Цуьквер гваз ша чаз, КӀелериз гун патал Векьер гваз ша чаз... Вун гатфар кьван хъсан я, Чаз гатфар хьиз масан я.
Вил рекьи тухудайла, мугьман къведа!-лугьуда.
ТупӀун кикез лацу тӀвех ягъайла, ваз цӀийи пек жеда, -лугьуда.
Хатадай хьиз яд чкӀайтӀа, кар алахьда, -лугьуда.
Аялди вичин кӀвачерин арадай кьулухъ килигайла мугьман къведа, - лугьуда.
Хьана кьван, хьанач кьван кьве вах. Абурузкасни авачир. Са юкъуз и вахарикай гъвечӀидачӀехи вахаз ЛАГЬАНА:-ЧАН вах, чун тек я, чаз садни авач. Ша, чна чазэкъвена са баде хьайитӀани жагъурин. Чаз чӀехивалрай, акьул гурай. И чӀехи вах чӀуру хесетар квай, квелинди, масада лагьай гаф кьан тийидай, вичиз чидайдиахъай тийидай сад тир. Гьавиляй ада икӀ ЛАГЬАНА:-ВАЧ, ахлад! Чу жув, зун вахъ галаз къари-маридихъ экъведайди туш! Чара атӀай гъвечӀи вах текдиз рекье гьатна, имягьледа экъвена, а мягьледа экъвена, жагъанач. Идавай жузуна, адавай суракьна, эхирни са касдитек уьмуьрзавай кьуьзуь са къаридин тӀахмалишан гана.
Руш кичӀез-кичӀез, яраб и бадеди вуч лугьудатӀафагьумиз-фагьумиз къаридин тӀахмадив эгечӀна. И чӀавуз къари тӀахмадин цлан кӀане ацукьнавазхьана. Рушаз акурвалдини и нурани къари аданрикӀиз чими хьана. Ада къаридиз салам гана,жузун-качузун авуна, ахпани вич вучиз атанвайдиятӀа адаз лагьана. АМАН-МИНЕТ АВУНА:-ЧАН баде, аман баде, вазни касни авач, чазни. Ша чи кӀвализ чахъ галаз уьмуьра жуваз. Вун чазбаде хьурай, чунни ваз ХТУЛАР."ХЬУРАЙ ман, чан бала", лагьана баде разихьана, атана абурун кӀвале ацукьна, баде хьана ивахариз. Гьа атай йикъалай къаридиз и кьве ваханхесетрин арада гьикьван тефир-тафавут аватӀаакуна, чир хьана. Къариди атай пакадин юкъуз чӀехи рушаз крарбуюриз кьил кутуна. ЧӀехи руша ада лагьай сакарни кьилиз акъуднач. "Ахлад, я къари, залайгъвечӀиди аваз-аваз за вучиз ийида?" лугьуз кьилкъакъудна. Къариди и РУШАЗ:-СА истикан чай хьайитӀани цуз ман, заз, чанруш,- ЛАГЬАНА.-КЪАРАГЪ, баде кьий ви сивиз, къарагъ, минет хьуй ВАЗ..."ЭЭГЬ" лагьана, эхир руш къарагъна. Истиканкъайнар цяй чуьхвена, яд пенжердай чилел ичӀирна. Накьвадлай ванер хкаж хьана: "Аман, аман,кана, аман, аман!" И кар акур бадедивай эхиз хьанач, ЛАГЬАНА:-ЧАН бала, чилел йиргар яд ичӀирдай затӀ туш. Гунагь я. Накьвадални чан алайди я. Ада вазкъаргъишда. ЧӀехи руша мад "ээгь, ахлад, къари!" лагьана. ГъвечӀи руша чӀехи ваха гргар яд ичӀирай чкадалфад фена къайи яд кучахна, вичи-вичиз кушкушна: "Чан чил, чан накьв, гъил къачу гунагьдилай зи вахан!" Адаз ван атана садлагьана икӀлугьудай: "баракаллагь, чан руш, заз лап регьятхьана!.." Бадеди чӀехи рушаз суфра ахъайна са кӀус фугъваш ЛАГЬАНА:-ГИШИН хьанва бадедиз, гъваш кван, чан бала,вуч АВАТӀАНИ..."УФФ, и къари зи кьилиз бала хьанва лап!"лагьана чӀехи руша квелинз-квелинз, хъел галазсуфра акайна чилел. Фу гъана суфрадин юкьвалгьялчна фена. Къафунни гъана, къафун авай бадидизни къари галай патахъ румар гана, кӀваляйэкъечӀна. Къаридивай мад эхиз хьанач, адангуьгъ уьна ГЬАРАЙНА:-Я бала, суфрадал фу гъидайла а фу аставиливэцигир кьван я, гьялчдай затӀ туш. Хъфирланидалу суфрадик элкъуьрдай затӀ ТУШ.-ПАГЬ, бес ия кван, я паб, вуув,- лагьана РУША.ДАЛУ элкъуьр тийиз вун эвлиян-затӀ яни? Бадеди куьтӀни авунач. Са кӀус фу тӀуьна,чӀехи рушаз суфра хчу лагьана. ЧӀехи руша ябганач. ГъвечӀи руш и чӀавуз яд гъиз булахдал фенваз хьана. Бадени чилел алай и суьфрадиз килигиз амазмай. Эхир бадедивай акъвазиз ХЬАНАЧ:-АКУ бала, лагьанач лугьумир, суьфра икьванчӀавалди къакъаж тавуна чилел тадай затӀ туш,гунагь я. Ам малаикри чпин гъилерал кьуна хуьзвайди я. ЧӀехи рушан чанди мад цӀай КЬУНА:-Я кьей къари, бес я ман! А ви малаикар залайартух яни? Кьуна акъвазрай чпиз кандай кьван! Ваз вуч ава? За заз кан хьайила хчуда суьфре!.. И чӀавуз гъвечӀи вах булахдилай хтана. КӀвализ гьахьдамаз адаз шуькӀуь ванер атана, абурулугьузвай: "Агь, гъилер, чи гъилер галатна! Исуф ра хчудай кас жедач жал и кӀвале? Агь, зи гъилер!.." ГъвечӀи руша зверна суфрадин патав астадай ЛАГЬАНА:-ЧАН малаикар, куьн галатна хьи! За гьасятдахчуда! Руша суфра къакъажна, малейикрини адазкушкушна: "Чан сагъ хьурай ви, чан вах, са чӀавузни икьван геждалди суфра хчун тавуна тамир. А ви вахаз чна гьикьван гьарай туртӀани ван къведач хьи!" Бадедизни и гъвечӀи рушан хатур кандай. Адабадедин чӀалаз килигдай, ада лагьай са карничилел тадачир. Са юкъуз и кӀвализ чӀехи рушазилчи яр атана. Абур къведайла пенжердин кӀаникай накьвадлай шуькуь, хару ванер хкаж ХЬАНА:-ГЪВЕЧӀИ руш, гъвечӀи руш! Гьам хъсан руш я! Гьам це лагь бадедиз!.. Илчияр инихъ-анихъ килигна, касни акунач. Абуруз чпин япара ван гьатай хьиз хьанвай. Аммаабуру са тӀимил дикъет гана килигнайтӀа, цланкӀане юзазвай, рахазвай цуьквер, векьер аквадай. Мугьманар кӀвализ гьахьна, бадени рушар абурунвилик экъечӀна, "хвашкалди" авуна. Мугьманарацукьна вилик суфра гъана акайдамаз мад кӀвале
ванер ГЬАТНА:-ГЪВЕЧӀИ руш, гъвечӀи руш хъсан я! Мугьманари бадедиз чеб вучиз атанвайди ЯТӀАЛАГЬАНА:"И рушарикай гъвечӀиди гьим ятӀа, чазгьа руш чи гададиз це лугьуз КАНЗАВА."-ТВАХ, чан балаяр, квез гьи руш кандатӀа, гьагьам за куь гададиз гуда. Са тӀимил чӀавалай мехъерар хьана и кӀвале. ГъвечӀи руш гъуьлуьз фена, чӀехи руш амукьнакьил-мет гатаз. Бадедивай вичиз крар, ацукьункъарагъун чирзавалда гила. Акван ман, мус ахъажедатӀа адан бахт? Гьа идални и мах куьтягьжезва, куьн сагъ, зунни саламат.
Азиз балаяр, вилерин экв бицӀи чӀавалай хвенаканзавай нямет я. Гьаниз килигна аялзамаз гьар садазвилерин къадир, абур хуьнин рекьер чирна канда.
Чи редакцияди винидихъ галай кьатӀунфагьумда кьуна, вилерин духтур Фатима Алкадарскаядин меслятар квел агакьарзава.
Телевизордиз гьикӀкилигда?1. Телевизордиз мукьва ва адавай яргъа, жуванвилериз аквазвай тегьердиз килигна, ацукь.2. Кьил элкъуьрмир ва гагь санихъ, гагь масанихъ юзурни ийимир, экрандиз дуьз килиг.3. МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ вилерив лупӀ-лупӀийизтур, дериндай нефес къачу.4. Вилер экрандин тек са чкадал алкӀурмир,абуру вири экранда сиягьат авурай.5. МУКЬВАЛ-МУКЬВАЛ вилер явашдиз акьала. Ибереда вилин дамарри са легьзе ял яда.6. Жезмай кьван экрандин вилик дуьз(са къвалахъай ваъ)ацукь.
ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Чилин чин я ам чӀулав, Набататриз чан гудай.* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: КӀвачер акӀурна чиле, Са чкадал къвазнава. Гьамиша гъилер цава, Гъуцаривай дадзава?* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Лагь кван ам гьихьтин свас я, Гьи касдиз чидатӀа фад, Чамра адаллай пекер Гьа хтунир кьван сад-сад, Гададин вилин накъвар, Сел хьиз авахьзавай мад.* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Ам гьи тар я, ваз чидан, Йикъа са пеш вегьида?* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: ФИЗ-ХКВЕДА булахдал, Лагь, ам вуч я куьне заз, Амма садран(и) ях фидач, Фида масдан къуьнеллаз.* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Гьихьтин яц я, им чидач, Вуна тум кьун тавуртӀа, Цурин къенез хъфидач.* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Са бубадин ирид хва, Вири са буйда ава?* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Чи кӀвале са кас ава, Сиве тек кьве сас ава.* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Бубадиз ава, имидиз авач, Халудиз ава, эмедиз авач?* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: ЯхцӀур итим ксанва, Кьилер са патахъ, гьакӀа ГъвечӀи сандухдин къене. Сандух чи къулан тӀакӀа.* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Им вуч затӀя, чидан ваз, Адан чиниз килигна, Акурди жув хьана заз?!* * * ИМУЧА-МУЧА, муч халича: Са къуй ава чи кӀвале, Къене михьи яд авай. Цевай гъуьлягъдин сивяй, Гьар патахъ чкӀизва цӀай.
1. Шикилдай аквазвай лезгийрин тӀвар-ван авай заридин тӀвар. 2. Жими затӀар хуьдай еке къаб. 3. Салан недай хъач. 4. Хиял, фагьум. 5. КицӀин ва я верчерин кӀвал. 6. Шиирда тайин вахт арада авазжедай сад хьтин дегишвал. 7. Элжек. 8. Салан майва. 9. Келледин эвягънавай чӀарар кьве патал пайзавай цӀар. 10. Десте, кӀеретӀ, тилит. 11. Гъуьруькай гьазурдай хапӀа. 12. Гъаларин кӀватӀ. 13. Дуьгме.14. Кхьинра эцигдай черточка. 15. Цан цадай алат, (вилик девирдин куьтен). 16. ЦӀай квай цкӀлам.17. Кацерин жинсинин вагьши гьайван. 18. Минерал къван. 19. Гичин. 20. Къаст, ният. 21. Авур кӀвалахдин гьакъи. 22. Гуьзелвал. 23. Хашпара диндин къуллугъчи. 24. Китайдин кьилин шегьер. 25. Халкьдиз хабарар гузвай печатдин орган. 26. Лезги гьикаятчи Агьмедован тӀвар. 27. ПИСЛАМИШУНИН,НЕГЬ авунин гаф. 28. Нафт хкудзавай чка. 29. Ширинлух. 30. Зарб авунин гьисабрин таблица.